Dagbani Wikipedia
dagwiki
https://dag.wikipedia.org/wiki/Sol%C9%94%C9%A3u
MediaWiki 1.39.0-wmf.22
first-letter
Miidiya
Diŋ'gahim
Yɛltɔɣa
Ŋun su
Ŋun su yɛltɔɣa
Wikipedia
Wikipedia yɛltɔɣa
Lahabali kɔligu
Lahabali kɔligu yɛltɔɣa
MiidiyaWiki
MiidiyaWiki yɛltɔɣa
Tɛmplet
Tɛmplet yɛltɔɣa
Sɔŋsim
Sɔŋsim yɛltɔɣa
Pubu
Pubu yɛltɔɣa
Salima
Salima yɛltɔɣa
TimedText
TimedText talk
Module
Module talk
Gadget
Gadget talk
Gadget definition
Gadget definition talk
COVID-19
0
2192
41552
29171
2022-07-28T12:02:40Z
Din-nani1
39
Find and replace issues using [[Project:AWB|AWB]]
wikitext
text/x-wiki
{{E-Class}}
{{event}}
{{Databox}}
'''COVID-19''' nyɛla alɔbo dɔr' shɛli din gili dunia luɣili kam. Pam lahi tooi booni li mi [[Coronavirus]].<ref>{{cite web|url=https://www.worldometers.info/coronavirus/?utm_campaign=homeAdvegas1|title=COVID-19 CORONAVIRUS PANDEMIC|language=English|accessdate=December 20, 2020}}</ref><ref>{{cite web|url=https://www.who.int/emergencies/diseases/novel-coronavirus-2019|title=Coronavirus disease (COVID-19) pandemic|language=English|publisher=who.int/emergencies}}</ref>
== Di Piligu ==
Dɔro maa daa nyɛla bɛ ni tiɛhi ni shɛli yi [[Naawuni]] sani na n-pili [[Biŋkɔbigu|bunkɔbiri]] ni.<ref>{{Cite journal|last=Andersen|first=Kristian G.|last2=Rambaut|first2=Andrew|last3=Lipkin|first3=W. Ian|last4=Holmes|first4=Edward C.|last5=Garry|first5=Robert F.|date=2020-03-17|title=The proximal origin of SARS-CoV-2|url=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC7095063/|journal=Nature Medicine|pages=1–3|doi=10.1038/s41591-020-0820-9|issn=1078-8956|pmc=7095063|pmid=32284615}}</ref><ref>{{Cite journal|last=Frutos|first=Roger|last2=Gavotte|first2=Laurent|last3=Devaux|first3=Christian A.|date=2021-11|title=Understanding the origin of COVID-19 requires to change the paradigm on zoonotic emergence from the spillover to the circulation model|url=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC7969828/|journal=Infection, Genetics and Evolution|volume=95|pages=104812|doi=10.1016/j.meegid.2021.104812|issn=1567-1348|pmc=7969828|pmid=33744401}}</ref><ref>{{Cite journal|last=Holmes|first=Edward C.|last2=Goldstein|first2=Stephen A.|last3=Rasmussen|first3=Angela L.|last4=Robertson|first4=David L.|last5=Crits-Christoph|first5=Alexander|last6=Wertheim|first6=Joel O.|last7=Anthony|first7=Simon J.|last8=Barclay|first8=Wendy S.|last9=Boni|first9=Maciej F.|last10=Doherty|first10=Peter C.|last11=Farrar|first11=Jeremy|date=2021-09-16|title=The origins of SARS-CoV-2: A critical review|url=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC8373617/|journal=Cell|volume=184|issue=19|pages=4848–4856|doi=10.1016/j.cell.2021.08.017|issn=0092-8674|pmc=8373617|pmid=34480864}}</ref> Lahabaya pam beni wuhiri dɔro maa ni pili [[Tiŋgbani|tiŋgban']] shɛli ni.<ref>{{Cite web|last=Duarte|first=Fernando|title=Who is 'patient zero' in the coronavirus outbreak?|url=https://www.bbc.com/future/article/20200221-coronavirus-the-harmful-hunt-for-covid-19s-patient-zero|access-date=2021-10-30|website=www.bbc.com|language=en}}</ref> Hali ni zuŋɔ di na nyɛla nangbankpeeni ka niriba na vihiri bɔri luɣishɛli dɔro maa ni daa kuli pili bee ninvuɣ' so din daa kuli gbaai tuuli.<ref>{{Cite journal|last=Li|first=Xingguang|last2=Zai|first2=Junjie|last3=Zhao|first3=Qiang|last4=Nie|first4=Qing|last5=Li|first5=Yi|last6=Foley|first6=Brian T.|last7=Chaillon|first7=Antoine|date=2020-03-11|title=Evolutionary history, potential intermediate animal host, and cross‐species analyses of SARS‐CoV‐2|url=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC7228310/|journal=Journal of Medical Virology|pages=10.1002/jmv.25731|doi=10.1002/jmv.25731|issn=0146-6615|pmc=7228310|pmid=32104911}}</ref><ref>{{Cite journal|last=Andersen|first=Kristian G.|last2=Rambaut|first2=Andrew|last3=Lipkin|first3=W. Ian|last4=Holmes|first4=Edward C.|last5=Garry|first5=Robert F.|date=2020-04|title=The proximal origin of SARS-CoV-2|url=https://www.nature.com/articles/s41591-020-0820-9|journal=Nature Medicine|language=en|volume=26|issue=4|pages=450–452|doi=10.1038/s41591-020-0820-9|issn=1546-170X|pmc=PMC7095063|pmid=32284615}}</ref><ref>{{Citation|title=COVID-19|date=2021-10-28|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=COVID-19&oldid=1052366011|work=Wikipedia|language=en|access-date=2021-10-30}}</ref> Phylogenetics buɣisiya wuhi ni SARS-CoV-2 pili lasilimiin goli October bee November silimmin-yuuni 2019.
Phylogenetic algorithm nimmohi vihigu puuni o zaŋ o yɛligu sɔŋ na wuhi ni dɔro daa naan gɔmi gili [[Guangdong]] pɔi [[Wuhan]] tiŋgbani ni.<ref>{{Cite web|last=Welle (www.dw.com)|first=Deutsche|title=Coronavirus: From bats to pangolins, how do viruses reach us? {{!}} DW {{!}} 26.03.2020|url=https://www.dw.com/en/coronavirus-from-bats-to-pangolins-how-do-viruses-reach-us/a-52291570|access-date=2021-10-30|website=DW.COM|language=en-GB}}</ref><ref>{{Cite news|title=WHO Points To Wildlife Farms In Southern China As Likely Source Of Pandemic|language=en|work=NPR.org|url=https://www.npr.org/sections/goatsandsoda/2021/03/15/977527808/who-points-to-wildlife-farms-in-southwest-china-as-likely-source-of-pandemic?t=1616302540855|access-date=2021-10-30}}</ref><ref name="science.org">{{Cite web|title=Wuhan seafood market may not be source of novel virus spreading globally|url=https://www.science.org/content/article/wuhan-seafood-market-may-not-be-source-novel-virus-spreading-globally|access-date=2021-10-30|website=www.science.org|language=en}}</ref> Shɛhira yina wuhi ka dama ni dɔro maa yila Coronavirus din daa gbahiri zɔna la puuni na, ka yaligi hali ti doli ninvuɣ' shɛba ban beni ni zɔna n-kpe [[Ninsalinim' Suurili|ninsalinima]] puuni na.<ref>{{Cite web|last=CNN|first=Analysis by Zachary B. Wolf|title=Analysis: Why scientists are suddenly more interested in the lab-leak theory of Covid's origin|url=https://www.cnn.com/2021/05/25/politics/wuhan-lab-covid-origin-theory/index.html|access-date=2021-10-30|website=CNN}}</ref> Ban yɛli ni dɔro maa ni tooi nyɛla sarati ka di yina tabibi baŋdiba du' tita' shɛli puuni bɛ ni niŋdi bɛ tabibi vihigu la puuni na gba nyɛla niriba pam ni tooi saɣiri deeri shɛli.<ref name="Wu 217–220">{{Cite journal|last=Wu|first=Yi-Chi|last2=Chen|first2=Ching-Sung|last3=Chan|first3=Yu-Jiun|date=2020-3|title=The outbreak of COVID-19: An overview|url=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC7153464/|journal=Journal of the Chinese Medical Association|volume=83|issue=3|pages=217–220|doi=10.1097/JCMA.0000000000000270|issn=1726-4901|pmc=7153464|pmid=32134861}}</ref><ref name="Wang 470–473">{{Cite journal|last=Wang|first=Chen|last2=Horby|first2=Peter W|last3=Hayden|first3=Frederick G|last4=Gao|first4=George F|date=2020-02|title=A novel coronavirus outbreak of global health concern|url=https://doi.org/10.1016/S0140-6736(20)30185-9|journal=The Lancet|volume=395|issue=10223|pages=470–473|doi=10.1016/s0140-6736(20)30185-9|issn=0140-6736|pmc=PMC7135038|pmid=31986257}}</ref><ref>{{Cite web|last=CNN|first=Analysis by Zachary B. Wolf|title=Analysis: Why scientists are suddenly more interested in the lab-leak theory of Covid's origin|url=https://www.cnn.com/2021/05/25/politics/wuhan-lab-covid-origin-theory/index.html|access-date=2021-10-30|website=CNN}}</ref>
Tuuni lahabali din daa yina wuhiri ni dɔro maa gbaai ninsali so daa nyɛla Wuhan, Hubei, [[China]] tiŋgbani puuni. Tuuli ninvuɣu kalinli pihinahi (41) shɛba bɛ ni daa yina zaŋ pa pɔhim zuɣu wuhi ni bɛ nyɛla dɔro maa (COVID-19) ni gbahi shɛba din dali daa nyɛla silimmin-goli [[January]] silimmin-yuuni 2020 Lancet puuni, tɔ amaa di daadaama nima daa nyɛla din yina silimiin-goli December dahinyini dali, silimiin-yuuni 2019.<ref name="science.org"/><ref name="Wu 217–220"/><ref name="Wang 470–473"/> WHO (Dunia Alaafee Laɣingu) maŋmaŋa daa yihila lahibali na wuhiri lala dɔro maa nahingbani silimiini-goli December dabaa anii dali, silimiin-yuuni 2019.<ref>{{Cite web|title=WHO {{!}} Novel Coronavirus – China|url=http://www.who.int/csr/don/12-january-2020-novel-coronavirus-china/en/|access-date=2021-10-30|website=WHO}}</ref> Dɔro maa ni tooi yi daadam
ni kpe daadam ni daa nyɛla WHO mini China kpamba ni daa dihi nuhi shɛli zuɣu silimiin-goli January silimiin-yuuni 2020.<ref name="theguardian.com">{{Cite web|date=2020-01-21|title=China confirms human-to-human transmission of coronavirus|url=http://www.theguardian.com/world/2020/jan/20/coronavirus-spreads-to-beijing-as-china-confirms-new-cases|access-date=2021-10-30|website=the Guardian|language=en}}</ref><ref name="theguardian.com"/> Lahibali kpeeni yi China kpamba sani na wuhi, ni dimbɔŋɔ nyɛla din mali harika ni Huanan Seafood Wholesale Market, ban gba tooi kɔhiri binkɔbi' niɛma la puuni. Silimiin-goli May silimiin-yuuni 2020, George Gao, ŋun nyɛ director zaŋti CDC, daa chɛmi ka bɛ chaŋ seafood market nti yihi bunkɔbigu kam ʒim biɛla ndaa vihili ni bɛ nyan nyaa dɔro maa be bɛ ni bee di kani ka daa vihi ka dɔro maa daa ka bɛ ni, ka di daa wuhiri kadama dɔro maa bi yi lala daa maa ni na bee di bi pili daa maa ni. Dɔro maa daalaama daa nyɛla bɛ ni nya shɛli ko' biɛ' shɛli bɛ ni daa va Milan, Turin ni Italy, silimiin-goli December silimiin-yuuni 2019. Silimiin-goli December silimiin-yuuni 2019, dɔro maa daa pun yaligimi kpe salo pam ka di nyɛla di yi daadam ni kpe daadam ni maa ka di dɔli loori niriba. Kɔrɔnavarusi kalinli Hubei tiŋgbani ni daa zoomi pahi, n yi pa chaŋ paai kalinli pihiyɔbu silimiin-goli December biɛɣu pishi dali, kaa daa paai kɔbishii ni pihiyɔbu ni ayɔbu
silimiin-goli December biɛɣu pihita ni yini dali. Silimiin-goli December biɛɣu pishi ni anahi dali, Wahan Central Hospital daa zaŋla bronchoalveolar lavage fluid (BAL) biɛla tahi ashibiti ni ni bɛ ti vihi li. Silimiin-goli [[December]] pishi ni ayɔpɔi mini silimiin-goli December biɛɣu pishi ni anii dali, Vision Medicals daa yɛl' la Wahan Central Hospital ni Chinese CDC zaŋ kpa vihigu maa palo, n-wuhiri ka dama kɔrɔnavarusi palli nyɛla din yina. Pneumonia cluster din daa nyɛ so ni bi mi shɛlipiligu la nyɛla din daa niŋ silimiin-goli December biɛɣu pishi ni ayɔbu dali, ka daa nyɛ doctor Zhang Jixian ni tibi shɛli Hubei Provincial Hospital puuni, bɛ daa yɛli la Wahan Jianghan CDC Silimiin-goli December biɛɣu pishi ayɔpɔi dali.
== Kundivihira ==
[[Pubu:COVID-19 doro|COVID-19 doro]]
[[Pubu:Coronavirus]]
[[Pubu:World Health Organization]]
[[Pubu:Alaafee Ghana puuni]]
ml8mn3c85rpsi5f1xaujcnldwkcvkef
Jerry Rawlings
0
3414
41626
40677
2022-07-28T22:35:02Z
Adam Kamaldeen
1825
/* O Kpibu */Correct word
wikitext
text/x-wiki
{{Databox}}
{{E-Class}}
'''Jerry John Rawlings''' nyɛla bɛ ni daa dɔɣi so Silimin' gɔli [[June]] biɛɣ' pishi ni ayi dali, yuuni 1947 ka o ti lee Naawuni dini Silimin gɔli [[:en:November|November]] biɛɣu pia ni ayi, yuuni 2020.<ref>{{Cite web|title=Jerry J. Rawlings {{!}} Biography & Facts|url=https://www.britannica.com/biography/Jerry-J-ings|access-date=2021-09-27|website=Encyclopedia Britannica|language=en}}</ref> O daa nyɛla [[Ghana]] tiŋgbani zuɣulana, linjima nira ka lahi nyɛ [[siyaasa]] nira ŋun daa gbubi Ghana tiŋgbani din gbaai yuuni 1981 zaŋ chaŋ 2001 yuuni ka daa pun gbubi li bela yuuni 1979. O daa zaŋla linjintali [[kinkansi]] n-ʒini Ghana [[Zuɣulana|zuɣulan]] tali kuɣu maa zuɣu hali ni 1992, ka daa naan yi lԑbi Ghana tingbani zuɣulana ŋun nyɛ salo zaa ni daa laɣim m-pii so, n daa ʒini buyi [[Ghana]] [[namkuɣu]] maa zuɣu.<ref>{{Cite web|last=Hydrant (http://www.hydrant.co.uk)|first=Site designed and built by|title=Ghana : History|url=https://thecommonwealth.org/our-member-countries/ghana/history|access-date=2021-09-27|website=The Commonwealth|language=en}}</ref><ref>{{Cite web|title=MyJoyOnline.com - Ghana's most comprehensive website. Credible, fearless and independent journalism|url=https://www.myjoyonline.com/|access-date=2021-09-27|website=www.myjoyonline.com|language=en-US}}</ref>
== Piligu ==
Bɛ daa dɔɣila John Rawlings la [[Ankara]] Silimiin' goli June biɛɣu pishi ni ayi 1947 yuuni. Ban daa dɔɣi o n-daa nyɛ bihibapir' James Ramsey ŋun daa yi Scotland na la, ni bihipirib' Victoria Agbotui, ŋun daa nye Ewe nira ka yi Dzelukope din be Ghana Volta Region la.<ref name=":0">{{Cite web|last=Gracia|first=Zindzy|date=2018-02-01|title=Jj Rawlings' Family|url=https://yen.com.gh/104923-jj-rawlings-children-wife.html|access-date=2021-09-29|website=Yen.com.gh - Ghana news.|language=en}}</ref>
== Shikuru Baŋsim ==
O daa pilila o shikuru [[St Joseph's Catholic Primary School]] n naai. O daa lahi tuɣi o shikuru [[:en:Achimota School|Achimota College]] n-ti naai yuuni 1967. O ni daa naai, o daa kpela linjima [[shikuru]] n-ti naai yuuni 1969.<ref name=":0" /><ref>{{Cite web|date=2020-11-13|title=Jerry Rawlings obituary|url=http://www.theguardian.com/world/2020/nov/13/jerry-rawlings-obituary|access-date=2021-09-27|website=the Guardian|language=en}}</ref>
== O Iyaali ==
Rawlings daa bola Nana [[Konadu Agyeman]], bɛ ni daa nyɛ tab' [[Added interlinks|Achimota College]] la ni. 1977 yuuni ka bɛ daa lo taba amiliya. Bɛ dɔɣila bipuɣiŋsi ata, [[Zanetor Agyeman-Rawlings|Zanetor Rawlings]], Yaa Asantewaa Rawlings, [[Amina Rawlings]] n-ti pahi bidib' yino [[Kimathi Rawlings.|Kimathi Rawlings]]<ref name=":0" /><ref>{{Cite web|last=MyNewsGH|date=2018-11-28|title=All my CHILDREN are POLITICIANS- Konadu RAWLINGS makes shocking disclosure|url=https://www.mynewsgh.com/all-my-children-are-politicians-konadu-rawlings-makes-shocking-disclosure/|access-date=2021-09-29|website=MyNewsGh|language=en-US}}</ref>
== Siyaasa Tali ==
=== 1979 Kuul ===
=== 1981 Kuul ===
Rawlings nini daa bi tiɣi [[Limann]] gomnan-ti maa ni gbubi tiŋgbani maa shɛm, o daa lahi yina n-ti ŋme [[Limann]] gomnan-ti n-fa li ka wurim paati shɛŋa din daa bɛni Silimiin' goli December biɛɣu pihita ni yini yuuni 1981<ref>{{Cite journal|last=Abdulai|first=David|date=1992|title=Rawlings "Wins" Ghana's Presiden-tial Elections: Establishing a New Constitutional Order|url=https://www.jstor.org/stable/4186868|journal=Africa Today|volume=39|issue=4|pages=66–71|issn=0001-9887}}</ref>. [[Rawlings]] daa labimi n-taɣi [[Limann]] [[People's National Party (PNP)]] la yuli n-ti [[Provisional National Defence Council (PNDC)]]
=== 1992 Piibu-Piibu ===
Rawlings daa kpala National Commission on Democracy(NCD) 1982 kuul nyaaŋa, ka ti ba soli ni bɛ niŋ vihigu n-nya sabiila nim ni saɣi ti demokaratia din nyɛ yɛlivuhi gomnan-ti.
Silimiin' gɔli March yuuni 1991, ka PNDC daa zaŋ NCD nim vihigu maa n-wuhi salo bɛ nye lahabali shɛli, ka di zami ni bɛ pii tiŋgbani zuɣulana, n-kpa dundɔŋ ni gomnan-ti n-ti pahi prime Minister. PNDC nim daa zaŋla NCD gbaaiti ŋɔ n kpa kɔmitii ni bɛ bɔ soya n sabi Ghana zalikpan' pala di bahi bahindi [[Ghana]] zalkpana din pun gari, lala ŋɔ n-daa ti soli ka bɛ vuui fukumsi din daa be paatinim zuɣu silimiin-gɔli May yuuni 1992.
Silimiin-gɔli November, yuuni 1992, ka fukumsi tuma zuɣu din su piibu-piibu INEC daa yina ni shahira wuhi, ni piibupiibu yaɣa din paai tuhili wuhiya, ni Rawlings NDC paati nyɛla din daa di vaabu pihiyɔbu (60%) pubu kobgi puuni kalinli din wuhi ni bɛni galsi.
=== Yali Gbahira mini Yali maana ===
=== 1996 Piibu-Piibu ===
=== Kuul nim nyaaŋa ===
Ti Ghana 1992 zalikpana puuni wuhiya ni nira ni tooi ʒini Ghana namkuɣu ŋɔ zuɣu la buyi ko, hali di yi niŋ mi ka o di la nam (Gomnan-ti tali) ŋɔ m-pa taba buyi. Jerry John Rawlings ni daa ʒini Ghana nam kuɣu ŋɔ zuɣu ka o saha ti paai yuuni 2000 , O daa nyɛla ŋun saɣi ti Ghana 1992 zalisi ([[constitution]]) din wuhi ni gɔmnan-ti ni tooi ʒini kuɣu ŋɔ zuɣu buyi la. O daa bi lahi bo so' shɛli din yɛn che ka o di nam ŋɔ pahi buta yuuni 2000. O daa sheela nam ni yuuni 2001 ka jilimalana [[John Agyekum Kufour,]] ŋun daa kpaɣiri o bo nam ŋɔ 1996 yuuni daa nyɛ nasara di Ghana kuɣu ŋɔ. Lala yuuni ŋɔ n-daa nyɛ tuuli Ghana gomnan-ti ni yiɣisi gbana zuɣu ni suhudoo ka che ka salo ni pii yaɣi shɛli gomnan-ti ʒini ni suhudoo. Pɔi ka jilimalana John Agyekum Kufuor di nam ŋɔ , O mini ti jilima lana ŋun daa nyɛ zuɣu lana paa [[(John Atta Mills)]] zaŋ ti Jilimalana Jerry John Rawlings n-daa kpaɣiri taba n-bɔ kuɣu maa ka Naawuni daa ti o (Kufour) nasara. Di ni daa ti saɣi ni bɛ labi niŋ piibu 2004 yuuni, Ka Kufour daa lahi labi di nasara John Atta Mills zuɣu.
=== O Ni Daa Yi Nam ni ===
== O Kpibu ni O Sɔɣibu ==
=== O Kpibu ===
Rawlings daa kpila silimiin' goli November 12, 2020 Korle-Bu Teaching Ashibiti karili din be Accra l. O kum maa daliri daa nyɛla barigu n-daa gbaagi o kamani bakɔi sunsuuni ka bɛ daa deei o n-sɔŋ lala ashibiti maa ni, Ghana tiŋgbani ŋɔ ni. Vihigu din daa yina di nyaaŋa daa wuhiya ni Corona Virus (Covid 19) doro la n-daa ku o maa. O daa kɔŋ la o ma; Victoria Agbotui, September 24, 2020. Jilimalana [[Nana Akufo-Addo]] ŋun Ghana tiŋgbani zuɣulana daa mɔli n-ti Ghana zaa, ni Ghana daaŋkuɣa la zaɣ' yini vuɣi ya, ni Ghana zaa suhigarigu m-bala. Dinzuɣu o daa puhi tuma duri ni luɣulikam zaa din mali tuutanima, ni bɛ che ka bɛ siɣisim bɛ tuutanima n-kana sunsuuni bakɔi zuɣu. Rawlings daŋ kpamba daa balim ka suhi Ghana Gɔmnan-ti ni O che ka bɛ simsi o [[Keta]] tiŋgbani ni din be [[Volta Region]]. Tiŋgbani zuɣulana daa yihila dabisili gahindili n-zali ni niriba sabi ka dihi nuhi ni yɛltɔɣa gahinda shɛŋa bɛ ni ni tooi teei zaŋ chaŋ Rawlings polo. Bɛ daa gbaai la o kuli malibu n-zali December 23, 2020, amaa ka o daŋ kpamba daa suhi ni bɛ taɣimi li n-ti ba.
=== O Sɔɣibu ===
== Kpaŋmaŋ Pina ==
== Tuma ==
1.O daa pilila tuma linjima ni n-nyɛ matuuka yiƒirigu durɔba biiŋa hali ti lɛbi Ghana tiŋgbani zuɣulana.
2. ŋuni n-daa zali Ghana Education Trust Fund (GET Fund) din sɔŋdi Ghana karinzondi ni shikurubihi pam bɛ bɔhimbu polo.
3. O daa lahi sɔŋ ka tuhi nyɛrifu dɔriti ka di nyɛla konyur' suŋ ka o bo n-ti tinkpaŋsi pam.
4. Ŋuna n-daa lahi kpa [[University for Development Studies (UDS)]] din be Ghana tudu la.
5. O daa che ka Ghana lɛbi dimɔkiratia 1992 yuuni.
6. O daa lahi dee Ghana ninvuɣ' gbaliŋ shɛba bɛ ni daa kari Nigeria la.
7. Ghana daa nyɛ gɔmnan-ti polo taɣibo o nuuni ka gadama shɛli kani.
== Maŋmaŋa biɛhigu ==
== Kundivihira ==
{{Reflist}}
[[Pubu:Ghana]]
[[Pubu:Lahabaya zaa]]
[[Pubu:Ghana tingbani]]
[[Pubu:Ghana zuɣulananima]]
[[Pubu:E-Class]]
[[Pubu:Ninsala ŋun lahi ka o nyɛvuli ni]]
[[Pubu:Siyaasa niriba]]
[[Pubu:Bachinima]]
[[Pubu:Ninsala]]
rr03rc963qbcq7vfsltgo8btg4nlxv2
John Evans Fiifi Atta Mills
0
6172
41560
41544
2022-07-28T14:31:03Z
Adam Kamaldeen
1825
/* Shikuru Baŋsim */Correct word spelling
wikitext
text/x-wiki
{{E-Class}}
'''Professor John Evans Fiifi Atta Mills''' (21 July 1944 – 24 July 2012) daa nyɛla [[Ghana]] tingbaŋ zuɣulan' kuro ni Ghana alikaali baŋda ŋun daa di zuɣulan' tali<ref>https://archive.vn/20121209072058/http://www.usatoday.com/news/world/2009-01-03-ghana-election_N.htm</ref> yuuni 2009 hali ka kum daa ti wooi o yuuni 2012. O daa pɔla Ghana zuɣulantali pɔri January 7, 2009 saha shɛli O ni daa luhi Wabigu party ([[New Patriotic Party]]) toondana, [[Nana Addo Dankwa Akufo-Addo|Nana Akufo-Addo]] yuuni 2008<ref>https://usatoday30.usatoday.com/news/world/2009-01-03-ghana-election_N.htm</ref> piibu piibu ni la. Ŋuni n-daa nyɛ tingbani zuɣulan'paa yuuni 1997 hali ni 2001 n-ti tingbani zuɣulan'kuro, [[Jerry John Rawlings]].
O daa lɛbi la toon’dana n-ti Lɛm paati ([[National Democratic Congress]]) ka daa bɔ nam maa buyi zuɣu ka lu, yuuni 2000 mini 2004. Amaa O ni daa zani yuuni 2008, O daa dimi saha shɛli piibu-piibu ni daa va n-kpari ka ti lahi labi chaŋ piibu-piibu maani. Ŋuni n na nyɛ Ghana zuɣulana tuuli ŋun daa kpi, ka na be Nam ni.
{{Infobox ninsala|honorific prefix=Prof|name=John Evans Fiifi Atta Mills|image=John Atta Mills.jpg|birth_date=21 July 1944|birth_place=Tarkwa, Gold Coast|death_date=24 July 2012 (Yum'pihiyobu ni anii) Accra, Ghana|resting place=Asomdwee Park, Accra, Ghana|party=National Democratic Congress(NDC)|spouse(s)=Ernestina Naadu Mills (nee Botchway)|children=Sam Kofi Atta Mills|alma mater=Achimota School
University of Ghana(LLB, 1967)
London School of economics(LLM, 1968)
School of Oriental and African Studies School of Law
University of London (PhD, 1971)|awards=Glo - CAF Platinum Award
Lifetime Africa Achievement Prize
The Fritz Redlich Alumni Award|occupation=Law Professor|employer=University of Ghana, Legon}}
== Shikuru Baŋsim ==
Bɛ daa dɔɣila Mills silimiin goli 21 July,1944 [[Tarkwa]] tingbani din be Ghana wulinluhili polo ŋɔ, [[Western Region]]. [[Fante]] bila n-nyɛ O, ka O daa zooi tiŋ'yuli booni Ekumfi Otuam din be [[Mfantsiman]] East piibu -piibu yaɣili din be Ghana sunsuuni la, [[Central Region]]. O daa pilila O bilim ni shikuru Huni Valley Methodist Primary School. O shikuru baŋsim yaligibu zuɣu, O daa chaŋla O sunsuuni shikuru Komenda Methodist Middle School. O ni daa karim siɣisi ni, O daa tuɣi la bikura shikuru shɛli bɛ ni booni [[Achimota Secondary Schoo]]<nowiki/>l. O ni daa naai ni, O daa deei la O dahalali shahara gbaŋ yuuni 1961 ni, Advanced-Level shahara gbaŋ yuuni 1963. O daa lahi zaŋla nimmohi yo, ka lahi chaŋ ninkura shikuru shɛli bɛ ni booni [[University of Ghana, Legon]] la n-ti karim siɣisi Zalisi ka daa deei Bachelor of Law, Degree, LLB ni Professional law shahara gbaŋ yuuni 1967.
Mills daa lahi chaŋla London School of Economics and Political Science n-ti karim siɣisi ka daa deei LLM shahara gbaŋ yuuni 1968. Di nyaaŋa, O daa lahi deei la Law Dɔɣita Degree, PhD School of Oriental and African Studies School of Law din daa be federal University of London saha shɛli O ni daa sabi O Dɔɣita tali buku din daa jɛndi farigu, kɔhimma ni damma lɛbigimsim (taxation and economic development) yuuni 1971. O daa nyɛla yuum'pishi ni ayopɔin ka karim naai dɔɣita tali ŋɔ.
O ni daa be siyaasa ni, kɔŋ ni zɔm kam daa mi O la Prof, pirinla saha gbaliŋ shɛli O ni daa zaŋ kpalim m-be shikuru baŋsim bɔbu ni maa zuɣu. O siyaasa salalaantaba gba daa booni O mi Asomdweehene, Kambonsili din gbuni nyɛ 'Suhudoo Naa'.
== Siyaasa Tali ==
=== Ghana Zuɣulan' paa ===
Bɛ ni daa ti bɔri ni bɛ po' tingbaŋ' zuɣulaanim’ pɔri yuuni 1992 maa zuɣu, National Convention Party (NCP) daa zaŋla bɛ kpalanzuya na nti gbini National Democratic Congress (NDC). Provisional National Defence Council (PNDC) daambol'kuro ni tingbaŋ zuɣulana, Flight-Lieutenant Jerry John Rawlings daa piila NCP nima kpɛma, [[Kow Nkensen Arkaah]] wulana ni bɛ bo Nam maa. Bɛ ni daa di 1992 piibu-piibu maa, Arkaah daa di la tingbaŋ zuɣulan' paa 1992–1996.
Amaa, January 29, 1996, NCP Nima daa waligiya ka che NDC. Arkaah ŋun daa be National Convention Party daa lahi zaŋ bɛ kpalanzuya na n-ti gbini New Patriotic Party ka bɛ daa lahi piigi O Nam-bɔri wulana n-ti [[John Agyekum Kufuor]] ni bɛ zaŋ bɛ nyɔri n-kpa National Democratic Congress. Rawlings daa piila Atta Mills ni O lԑbi O zuɣulana paa ka lahi labi bo tingbaŋ zuɣulan' tali din pahiri ayi zuɣu ka [[Naawuni]] daa lahi tiba nasara ka bɛ di 1996-2000. Atta Mills n-daa nyɛ daambolo n-ti Police Council of Ghana ni daambolo zaŋti Economic Management Team.
=== Ghana Zuɣulan' tali piibu-piibu ===
Yuuni 2000, Mills n-daa zani n-ti Lɛm Paati (NDC) ni bɛ bo tingbaŋ Zuɣulan' tali saha shɛli Rawlings ni daa di O Nam saɣi,kamani Tingbaŋ maa zalikpana ni wuhi shɛm.
Atta Mills nyintaa ŋun daa yi polo zaŋ chaŋ Nam maa bɔbu polo n-daa nyɛ John Agyekum Kufuor, ŋun daa zani n-ti Wɔb'gu paati, New Patriotic Party (NPP). Dagbambi yɛliya ni buu lihiri la O ma noli ka ŋubiri mɔri, lala maa zuɣu, nyintahili daa kuli yiɣisi mi n wuɣiliŋ Atta Mills polo ni ka dama, bɛ yi piigi O tingbaŋ zuɣulana, ŋun bi yɛn mali O zuɣu piibu naɣila Rawlings ni bɔri shɛli biɛɣukulo kam. Piibu-piibu biɛɣu maa ni daa ti neei December 7, 2000, Mills daa nyala 44.8% ka Kufuor di 48.4%. Di ni daa bi paai kɔbigi maa zuɣu, December 28, 2000, Ghana daa lahi labi mi niŋ piibu-piibu maa ka Kufuor daa zaŋ vaabu 56.9% kɔbigi puuni n di Mills. Lala ŋɔ zuɣu, bɛ daa piila Kufuor ka po o pɔri n-kpɛhi Nam ni January 7, 2001.
Yuuni 2002, Lɛm Paatinima daa piila Mills ni O lԑbi bɛ paati maa toondana zaŋ chaŋ 2004 piibu-piibu la ni. Tɔ amaa, tingbaŋ zuɣulana, John Agyekum Kufuor daa lahi di o mi ni 52.45% kɔbigi puuni.
December 21, 2006, Lɛm Paatinima daa lahi piigi O mi bɛ paati maa toondana zaŋ chaŋ yuuni 2008 tingbaŋ zuɣulana tali piibu-piibu ni. O daa dila O nyintahi maa ni 81.4% (1,362 votes) kɔbigi puuni. O nyintahi maa n-daa nyɛ Ekwow Spio-Garbrah, Alhaji Mahama Iddrisu, ni Eddie Annan.
Yuuni 2008 piibu-piibu ni daa paagi, John Agyekum Kufuor daa di la o yuma nii nam naai dinzuɣu ka kulahi tooi zani yaha. Lala saha ŋɔ sunsuuni ka bi daa ŋuri BETTER GHANA AGENDA taachi.
Yuuni 2008, Mills Nam nyintaa Wabigu Paati daa nyala Nana Akufo-Addo. Mills taachi yuuni maa piibu-piibu maa saha daa nyɛla "A Better Man for a Better Ghana". O daa yaliya: "Salo maa kuli fabindimi. Be yɛri mi ni be behisi kuli labiri la nyaanga zuŋɔ yuma anii mbala. Dinzuɣu, di yi niŋ ka Ghana shiri nyɛla din zoora, salo maa ban nabi nyarili be behisi puuni".
Tuuli piibu-piibu maa daa tila Akufo-Addo 49.13%, ka ti Mills 47.92% kobigi puuni. Lala ŋɔ zuɣu, piibu-piibu tuma duu nim' daa lahi labimi n-kpa piibu-piibu palli 28th December 2008. Din daa naagi, Mills daa kuli dila Nana Akufo Addo bela. To amaa yɛligola ni sangaya daa chɛmi ka Tain din be piibu-piibu yaɣili Brong Ahafo Region nim’daa bi tooi niŋ bi piibu-piibu. Lala maa zuɣu, piibu-piibu tuma yili nim’daa lahi kpala piibu-piibu n-ti ba January 2, 2009.
Di karikari ni di bahigu daa ʒila zuɣusuŋ n ti Mills, dama O daa nyɛla 50.23% ka Akufo-Addo nyɛ 49.77%. Mills n daa lԑbi tingbaŋ Zuɣulana ŋun pahi ata ni Ghana 4th Republic tali ni. Mills daa tooi zooi ka O buɣisiri O maŋa ni ŋun nyɛla "Salo buŋa ŋun mali dihitabili ni salo bɛhisuŋ ka man Nkrumah buɣisibu ni".
John Atta Mills daa pola Ghana tingbaŋ Zuɣulan' tali pɔri January 7, 2009 ni suhudoo. O daa dila O suɣulo nyɔri O ni daa ti di Nam maa.
=== Ghana Zuɣulan' tali ===
==== Economy ====
==== Shikuru Baŋsim ====
==== Alaafeei ====
==== Tiŋgbani gbubibu ni Tiŋduya Bɛhigu ====
==== Bukparilim, Anegi nyabu ni Tiŋkpansi lɛbigimsim ====
== Tuma ==
Mills tuma piligu daa nyɛla chicha tali ka o daa wuhiri la Zalisi yɛltɔɣa din be Faculty of Law, University of Ghana. O daa kuli paagi yuuni pishinaanu n wuhiri Legon mini di tatabibti Ghana ni tiŋduya ni. O daa nyɛla Fulbright Scholar programme, Stanford Law School din be US yuuni 1971.
O daa nyela Professor n chani Temple University (Philadelphia, USA), yuuni 1978 hali ni 1979 ka daa lahi tuɣili yuuni 1986 hali ni 1987. O lahi chani la Leiden University din be Netherlands nti wuhira yuuni 1985 hali ni 1986. Lala saha maa sunsuuni 1970-1980, o daa sabi buku nim mini gbana pam din jɛndi farigu deebu baŋsim yaɣili (taxation).
Di mini o daa wuhiri shikuru maa zaa yɔli, O daa nyɛla Komishina kpɛma nti yaɣ’ shɛli be ni booni Ghana Internal Revenue Service (1988-1993) saha shɛli tiŋgbaŋ zuɣulana Jerry John Rawlings ni daa nyɛ sooja gomnanti la. Be daa lahi labimi piigo Komishina yaha yuuni 1993 hali ni 1996. Yuuni 1992, O daa lɛbi la Zalisi Associate Prɔfɛisa University of Ghana. Yuuni 2002, O daa lɛbi la chani la Liu Institute for Global Issues din be University of British Columbia, Vancouver, British Columbia din daa gbini kpalanzuya ni Canadian International Development Agency(CIDA) – International Development Research Centre (IDRC) fellowship programme.
== Maŋmaŋa biɛhigu ==
O paɣa n-daa nyɛ Ernestina Naadu Mills (née Botchway),<ref>{{Cite web|date=2014-12-13|title=Ghana Districts - A repository of all districts in the republic of Ghana|url=https://web.archive.org/web/20141213033333/http://www.ghanadistricts.gov.gh/news/?read=21457|access-date=2022-07-26|website=web.archive.org}}</ref><ref>{{Cite web|title=GhanaDot.com ....Profile of President-Elect Mills|url=http://www.ghanadot.com/personalities.mills.010309.html|access-date=2022-07-26|website=www.ghanadot.com}}</ref><ref>{{Cite web|date=2016-03-09|title=mijaku.com - Profiles of the NDC presidential and vice presidential candidates|url=https://web.archive.org/web/20160309154639/http://mijaku.com/index.php?id=728&itemid=2&option=com_content&task=view|access-date=2022-07-26|website=web.archive.org}}</ref><ref>{{Cite web|title=Meet Naadu Mills|url=https://www.modernghana.com/news/133520/meet-naadu-mills.html|access-date=2022-07-26|website=Modern Ghana|language=en}}</ref><ref>{{Cite web|date=-001-11-30T00:00:00+00:00|title=Profile of President-Elect Mills|url=https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/Profile-of-President-Elect-Mills-155622|access-date=2022-07-26|website=GhanaWeb|language=en}}</ref>ka O daa nyɛ karim'ma, ka mali bia ŋun yuli booni
Sam Kofi Atta Mills. Be daa wumsi O mi tamla Methodist nim’ zali kpana<ref>{{Cite web|date=2016-01-11|title=Wayback Machine|url=https://web.archive.org/web/20160111033214/http://www.ghana.gov.gh/index.php/news/general-news/15277-veep-calls-nation-to-celebrate-life-of-president-mills-|access-date=2022-07-26|website=web.archive.org}}</ref>. O daa nyɛla cousin nti lala saha maa Gold Coast lawyer, Thomas Hutton-Mills, Jr. O zosimo n-daa nyɛ T. B. Joshua of The Synagogue, Church of All Nations in Lagos, Nigeria, ka daa kaari O saha kam asori duu maa ni. O daa yɛliya, ni din daa niŋ ka Joshua yɛli O ni pɔi ka O lebi Tiŋgbani zuɣulana, sheela ka O zani piibupiibu m-paai buta zuɣu ka naai tooi di piibupiibu maa.<ref>{{Cite web|date=2011-12-31|title=Wayback Machine|url=https://web.archive.org/web/20111231191030/http://thepmnews.com/2009/01/12/tb-joshua-predicted-my-victory-%E2%80%94ghana%E2%80%99s-leader|access-date=2022-07-26|website=web.archive.org}}</ref><ref>{{Cite web|date=2011-10-07|title=Wayback Machine|url=https://web.archive.org/web/20111007010043/http://thenewsng.com/article/1613|access-date=2022-07-26|website=web.archive.org}}</ref>.
Atta Mills daa nyɛla bɔlli ni yiɣ'jam yaɣili administrata, o daa tim nuu pam Ghana Hockey Association, National Sports Council of Ghana, Ghana Olympic Committee ni Accra Hearts of Oak Sporting Club. O daa min nyɛ bi kuɣilana saha shɛli. O daa bɔri ko'duɣili pam. Ka daa ŋmɛ n-ti Gana Hockey team maa(O nyɛla hockey ŋmeri biŋ Gana ŋɔ hali ka Naawuni daa ti bohi O zuɣu)<ref>{{Cite news|date=2009-01-03|title=Profile: Ghana President John Atta Mills|language=en-GB|url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/africa/7804884.stm|access-date=2022-07-26}}</ref><ref>{{Cite web|date=2015-02-01|title=attamills2008.com - attamills2008 Resources and Information. This website is for sale!|url=https://web.archive.org/web/20150201181245/http://www.attamills2008.com/site/?page_id=2|access-date=2022-07-26|website=web.archive.org}}</ref>. O daa nyɛla Hearts of Oak kpamba maa ni yino, Kuɣulan kuro Black Stars management team ka lahi nyɛ Manchester United nyaan’dola<ref>{{Cite web|title=Obituary: Ghana’s John Atta Mills|url=https://www.aljazeera.com/news/2012/7/24/obituary-ghanas-john-atta-mills|access-date=2022-07-26|website=www.aljazeera.com|language=en}}</ref>.
== O Doro ni O Kpibu ==
Mills daa nyɛla ŋun kpi silimin goli July biɛɣu pishi ni anahi dali 2022, 37 Military Hospital din be Ankara la<ref>{{Cite news|date=2012-07-24|title=Ghana's President John Atta Mills dies|language=en-GB|work=BBC News|url=https://www.bbc.com/news/world-africa-18972107|access-date=2022-07-26}}</ref>.dabaata nyaaŋa O ni daa puhi O doɣim chuɣu din pahiri yuma pihiyobu ni anii la. Daliri shɛli din daa ku'O daa na bi yi polo. Dama O daa na yoli yila US na ka di nyɛla O chaŋmi ti vihi O maŋa din daa niŋ ka O mali loŋni doro<ref>{{Cite news|date=2012-07-24|title=Ghana's President John Atta Mills dies|language=en-GB|work=BBC News|url=https://www.bbc.com/news/world-africa-18972107|access-date=2022-07-26}}</ref><ref>{{Cite news|date=2012-08-10|title=President John Atta Mills funeral held in Ghana|language=en-GB|work=BBC News|url=https://www.bbc.com/news/world-africa-19204106|access-date=2022-07-26}}</ref><ref>{{Cite web|last=admin|date=2022-07-27|title=Naadu Mills Reveals What Killed Mills|url=https://otixpres.com/naadu-mills-reveals-what-killed-mills/|access-date=2022-07-28|language=en-US}}</ref>. O kuli ni daa yɛn yi polo, O offici nim’daa yɛliya ni O kpimi hawa nim’daa nyaaŋa ka bɛ naai yihili na polo, amaa karachi so ŋun doli daa yɛliya ni O daa yɛliya ni O niŋgbina dii bi nyaɣisa n-neei biɛɣu ka O naai kpi maa. To amaa, Mills' beili Dr. Cadman Mills daa yɛliya gbala maa ni, ni doriti pam n-daa laɣam ku'O maa kamani hemorrhagic stroke din yina zisoya gbariginsim zugupuri puuni<ref>{{Cite web|date=2015-07-21|title=Revealed: Mills died from Hemorrhagic stroke - Cadman Mills|url=https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/Mills-died-from-Hemorrhagic-stroke-Cadman-Mills-370015|access-date=2022-07-26|website=GhanaWeb|language=en}}</ref><ref>{{Cite web|date=2015-07-21|title=Revealed: Mills died from Hemorrhagic stroke - Cadman Mills|url=https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/Mills-died-from-Hemorrhagic-stroke-Cadman-Mills-370015|access-date=2022-07-26|website=GhanaWeb|language=en}}</ref><ref>{{Cite web|date=2013-01-23|title=GBC News, , Mills died from massive stroke - Brother|url=https://archive.ph/8JCDa|access-date=2022-07-26|website=archive.ph}}</ref><ref>{{Cite web|date=2017-03-30|title=Prof Mills did not die of throat cancer – Dr Cadman Mills|url=https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/Prof-Mills-did-not-die-of-throat-cancer-Dr-Cadman-Mills-523772|access-date=2022-07-26|website=GhanaWeb|language=en}}</ref>. BBC nima gba daa yɛliya ni yɛltɔɣa daa taɣimi chiri gbaliŋ. Former minister Elizabeth Ohene daa yɛliya, ni din daa niŋ ka bi gbubli ŋumaŋuma ni mills kpimi, O nini daa bi tiɣi ni Mills kpiya.
" kamani yuma ata ni yuma anahi din gari la, niriba gbubi mi ni Mills ka alaafee ka shaba yɛri ni O kpimi gba. Ka O daa yina ti yɛli ni O bi bera"<ref>{{Cite news|date=2012-07-24|title=Ghana's President John Atta Mills dies|language=en-GB|work=BBC News|url=https://www.bbc.com/news/world-africa-18972107|access-date=2022-07-26}}</ref>. O zuɣulaan paa John Dramani Mahama n-daa nyɛ ŋun daa zani O zaashee maa din daa niŋ ka O kpi. Ka daa po pori yuŋ kurigi anii lala dabisili shɛli O ni daa kani maa ka di nyɛla Gana constitusa ni wuhi shɛm. Mahama zii daa naala saha shɛli Mills' zii ni daa naai. Ka di daa che bela ni piibupiibu, ka O gba daa zani ni bi piigi O.<ref>{{Cite web|date=2012-07-26|title=Ghana VP to be sworn in as new president {{!}} Agricultural Commodities {{!}} Reuters|url=https://web.archive.org/web/20120726221518/https://af.reuters.com/article/commoditiesNews/idAFL6E8IOJOX20120724|access-date=2022-07-26|website=web.archive.org}}</ref><ref>{{Cite news|date=2012-07-24|title=Ghana President Mills dies, VP takes over|language=en|work=Reuters|url=https://www.reuters.com/article/us-ghana-president-idUSBRE86N14720120724|access-date=2022-07-26}}</ref>
== O Sɔɣibu ==
[[File:JEAM Gravesite.JPG|thumb|right|Atta Mills' gballi din be Asomdwee Park, Accra tum yuuni 2013]]
=== O Tingbani Nam Sɔɣibu ===
=== Salo Wumbu ===
== O Sabiri Shɛŋa ==
Mills' sabibu nima<ref name="ghananation1"/><ref name="pubs">{{cite web|url=http://www.attamills2008.com/johns_cv.htm |title=''Curriculum Vitae'' |access-date=2007-07-01 |url-status=bot: unknown |archive-url=https://web.archive.org/web/20070701201728/http://www.attamills2008.com/johns_cv.htm |archive-date=1 July 2007}}, Prof. John Evans Atta Mills, 1 July 2007, ''[[Wayback Machine|Internet Archive]]''. Retrieved 3 August 2012.</ref><ref>{{cite web|url=http://www.idrc.ca/EN/Misc/Pages/NewsDetails.aspx?NewsID=463 |title=Misc – News |publisher=Idrc.ca |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20130523141045/http://www.idrc.ca/EN/Misc/Pages/NewsDetails.aspx?NewsID=463 |archive-date=23 May 2013 }}</ref><ref name=":0" /> included:
* ''Taxation of Periodical or Deferred Payments arising from the Sale of Fixed Capital'' (1974)
* ''Exemption of Dividends from Income Taxation: A Critical Appraisal'' (1977)
* ''Report of the Tax Review Commission, Ghana, parts 1 – 3'' (1977)
* ''Ghana’s Income Tax Laws and the Investor'' (1978)
* ''Ghana's New Investment Code: An Appraisal'' (1986)
* ''Criminal Law Treatment of Sexual Activity''
* ''The role of the state in the evolution of the family in Anglophone countries of Africa: An overview''
* ''A survey of taxes on the individual in Ghana''
* ''Ghana's wealth tax: Some issues and problems''
* ''Africa in the World'' (2002)<ref>{{cite web|url=http://www.ligi.ubc.ca/sites/liu/files/Publications/Africa_in_the_World.pdf |title="Africa in the World". |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20130523141048/http://www.ligi.ubc.ca/sites/liu/files/Publications/Africa_in_the_World.pdf |archive-date=23 May 2013 }}</ref>
* ''NEPAD and New International Relations'' (2002)<ref>{{cite web|url=http://www.ligi.ubc.ca/sites/liu/files/Publications/1Oct2002_NEPAD.pdf |archive-url=https://web.archive.org/web/20130523141050/http://www.ligi.ubc.ca/sites/liu/files/Publications/1Oct2002_NEPAD.pdf |url-status=dead |archive-date=2013-05-23 |title="NEPAD and New International Relations". }}</ref>
* ''The Decline of a Regional Fishing Nation: The Case of Ghana and West Africa'' (2004)<ref>{{cite journal|title=The decline of a regional fishing nation: The case of Ghana and West Africa |doi=10.1111/j.0165-0203.2004.00068.x |volume=28 |journal=Natural Resources Forum |pages=13–21 |year = 2004|last1 = Atta-Mills|first1 = John|last2=Alder |first2=Jackie |last3=Rashid Sumaila |first3=Ussif }}</ref>
== O Teebu ni O Ni Che shali ==
[[File:J.E. Atta Mills' Bust in GIMPA (Accra).jpg|thumb|Bust of Atta Mills at the John Evans Atta Mills Centre for Law and Governance, GIMPA, Accra]]
O ni nye ti?gbani zugulana,Mills daa nyela gun deei 2009 Glo-CAF platinum kpagmag pini O ni daa mali zaga ni tab’song n-ti diema ni yigijam toon’tibo ti?gbani maa ni zugu.”[88]
Mills ni Kani naai, kpagmag pini din nye Gomnanti so gun zag yelimagli mini lebiginsim Gbagsabila tigbang yuuni(2012). Ban Daa ti kpagmaga pini go daa yeliya ni be nya O biehisug, kookali,zaga nti pahi nia sug zang kpa democracy Gomnanti ni lebiginsim zang ti Ghana ni Gbangsabila zaa. Lala biehigu din gahim go tu pagisibu. Ka Che di zang tagirisung na O niriba biehigu ni zugo kuli mali wara. O ni daa yihi O zugu ni O zabi ka tagi ka gu aadalichi zagti sokam nyela din yi polo ka mali jilima duniya yeei dundogni ka gbansabila nangban’yini zaa bang ka mali dihitabili ni ti yi nya taba ka ti nye yim ka wumdi sokam yeei, ti ni tooi beni ni suhudoo ni nangbanyini ni taba,ka di che ka lebiginsim be ti tinsi puuni ni biehigu toon’tibo.Lala toon’daanba go zagyino kam kuli mali la kpagmaga Ghana toon’tibo ni di zoobu, Ka Ghana zaa yuli”.
Yuuni 2013 kpagmag pina la, O daa deei la pini O kalinsi nyaaga ka di nyela kpagmag sheli din be Gbansabila tigbani zugu, ni be teei O ni daa tum di nasara shega,ni O toon’tali.
Institute of International Education (IIE) din be New York City gba daa nyela ban ti O pin’titali O kalinsi nyaaga, Fritz Redlich shikuru bi’kura pina ni be teei O tuma din tu pagisibu ka kpagsiri nangbanyini mini yada Ghana ni duniya sunsuuni, ni O sogsim ti shikuru toon’tibo ni di mali Ghana bi’pola shili n-guli zugo dali kparigog,
== Lahi Nyama ==
[[Atta Mills Saha Minisita nima]]
== Kundivihira ==
[[Pubu:Ghana]]
[[Pubu:Ghana zuɣulananima]]
[[Pubu:Ghana tingbani]]
[[Pubu:Ninsala ŋun lahi ka o nyɛvuli ni]]
[[Pubu:Doo]]
8h7sbvz8z3cybnua7wnkjxyiv19y17z
41561
41560
2022-07-28T14:39:02Z
Adam Kamaldeen
1825
/* O Teebu ni O Ni Che shali */Change words spelling
wikitext
text/x-wiki
{{E-Class}}
'''Professor John Evans Fiifi Atta Mills''' (21 July 1944 – 24 July 2012) daa nyɛla [[Ghana]] tingbaŋ zuɣulan' kuro ni Ghana alikaali baŋda ŋun daa di zuɣulan' tali<ref>https://archive.vn/20121209072058/http://www.usatoday.com/news/world/2009-01-03-ghana-election_N.htm</ref> yuuni 2009 hali ka kum daa ti wooi o yuuni 2012. O daa pɔla Ghana zuɣulantali pɔri January 7, 2009 saha shɛli O ni daa luhi Wabigu party ([[New Patriotic Party]]) toondana, [[Nana Addo Dankwa Akufo-Addo|Nana Akufo-Addo]] yuuni 2008<ref>https://usatoday30.usatoday.com/news/world/2009-01-03-ghana-election_N.htm</ref> piibu piibu ni la. Ŋuni n-daa nyɛ tingbani zuɣulan'paa yuuni 1997 hali ni 2001 n-ti tingbani zuɣulan'kuro, [[Jerry John Rawlings]].
O daa lɛbi la toon’dana n-ti Lɛm paati ([[National Democratic Congress]]) ka daa bɔ nam maa buyi zuɣu ka lu, yuuni 2000 mini 2004. Amaa O ni daa zani yuuni 2008, O daa dimi saha shɛli piibu-piibu ni daa va n-kpari ka ti lahi labi chaŋ piibu-piibu maani. Ŋuni n na nyɛ Ghana zuɣulana tuuli ŋun daa kpi, ka na be Nam ni.
{{Infobox ninsala|honorific prefix=Prof|name=John Evans Fiifi Atta Mills|image=John Atta Mills.jpg|birth_date=21 July 1944|birth_place=Tarkwa, Gold Coast|death_date=24 July 2012 (Yum'pihiyobu ni anii) Accra, Ghana|resting place=Asomdwee Park, Accra, Ghana|party=National Democratic Congress(NDC)|spouse(s)=Ernestina Naadu Mills (nee Botchway)|children=Sam Kofi Atta Mills|alma mater=Achimota School
University of Ghana(LLB, 1967)
London School of economics(LLM, 1968)
School of Oriental and African Studies School of Law
University of London (PhD, 1971)|awards=Glo - CAF Platinum Award
Lifetime Africa Achievement Prize
The Fritz Redlich Alumni Award|occupation=Law Professor|employer=University of Ghana, Legon}}
== Shikuru Baŋsim ==
Bɛ daa dɔɣila Mills silimiin goli 21 July,1944 [[Tarkwa]] tingbani din be Ghana wulinluhili polo ŋɔ, [[Western Region]]. [[Fante]] bila n-nyɛ O, ka O daa zooi tiŋ'yuli booni Ekumfi Otuam din be [[Mfantsiman]] East piibu -piibu yaɣili din be Ghana sunsuuni la, [[Central Region]]. O daa pilila O bilim ni shikuru Huni Valley Methodist Primary School. O shikuru baŋsim yaligibu zuɣu, O daa chaŋla O sunsuuni shikuru Komenda Methodist Middle School. O ni daa karim siɣisi ni, O daa tuɣi la bikura shikuru shɛli bɛ ni booni [[Achimota Secondary Schoo]]<nowiki/>l. O ni daa naai ni, O daa deei la O dahalali shahara gbaŋ yuuni 1961 ni, Advanced-Level shahara gbaŋ yuuni 1963. O daa lahi zaŋla nimmohi yo, ka lahi chaŋ ninkura shikuru shɛli bɛ ni booni [[University of Ghana, Legon]] la n-ti karim siɣisi Zalisi ka daa deei Bachelor of Law, Degree, LLB ni Professional law shahara gbaŋ yuuni 1967.
Mills daa lahi chaŋla London School of Economics and Political Science n-ti karim siɣisi ka daa deei LLM shahara gbaŋ yuuni 1968. Di nyaaŋa, O daa lahi deei la Law Dɔɣita Degree, PhD School of Oriental and African Studies School of Law din daa be federal University of London saha shɛli O ni daa sabi O Dɔɣita tali buku din daa jɛndi farigu, kɔhimma ni damma lɛbigimsim (taxation and economic development) yuuni 1971. O daa nyɛla yuum'pishi ni ayopɔin ka karim naai dɔɣita tali ŋɔ.
O ni daa be siyaasa ni, kɔŋ ni zɔm kam daa mi O la Prof, pirinla saha gbaliŋ shɛli O ni daa zaŋ kpalim m-be shikuru baŋsim bɔbu ni maa zuɣu. O siyaasa salalaantaba gba daa booni O mi Asomdweehene, Kambonsili din gbuni nyɛ 'Suhudoo Naa'.
== Siyaasa Tali ==
=== Ghana Zuɣulan' paa ===
Bɛ ni daa ti bɔri ni bɛ po' tingbaŋ' zuɣulaanim’ pɔri yuuni 1992 maa zuɣu, National Convention Party (NCP) daa zaŋla bɛ kpalanzuya na nti gbini National Democratic Congress (NDC). Provisional National Defence Council (PNDC) daambol'kuro ni tingbaŋ zuɣulana, Flight-Lieutenant Jerry John Rawlings daa piila NCP nima kpɛma, [[Kow Nkensen Arkaah]] wulana ni bɛ bo Nam maa. Bɛ ni daa di 1992 piibu-piibu maa, Arkaah daa di la tingbaŋ zuɣulan' paa 1992–1996.
Amaa, January 29, 1996, NCP Nima daa waligiya ka che NDC. Arkaah ŋun daa be National Convention Party daa lahi zaŋ bɛ kpalanzuya na n-ti gbini New Patriotic Party ka bɛ daa lahi piigi O Nam-bɔri wulana n-ti [[John Agyekum Kufuor]] ni bɛ zaŋ bɛ nyɔri n-kpa National Democratic Congress. Rawlings daa piila Atta Mills ni O lԑbi O zuɣulana paa ka lahi labi bo tingbaŋ zuɣulan' tali din pahiri ayi zuɣu ka [[Naawuni]] daa lahi tiba nasara ka bɛ di 1996-2000. Atta Mills n-daa nyɛ daambolo n-ti Police Council of Ghana ni daambolo zaŋti Economic Management Team.
=== Ghana Zuɣulan' tali piibu-piibu ===
Yuuni 2000, Mills n-daa zani n-ti Lɛm Paati (NDC) ni bɛ bo tingbaŋ Zuɣulan' tali saha shɛli Rawlings ni daa di O Nam saɣi,kamani Tingbaŋ maa zalikpana ni wuhi shɛm.
Atta Mills nyintaa ŋun daa yi polo zaŋ chaŋ Nam maa bɔbu polo n-daa nyɛ John Agyekum Kufuor, ŋun daa zani n-ti Wɔb'gu paati, New Patriotic Party (NPP). Dagbambi yɛliya ni buu lihiri la O ma noli ka ŋubiri mɔri, lala maa zuɣu, nyintahili daa kuli yiɣisi mi n wuɣiliŋ Atta Mills polo ni ka dama, bɛ yi piigi O tingbaŋ zuɣulana, ŋun bi yɛn mali O zuɣu piibu naɣila Rawlings ni bɔri shɛli biɛɣukulo kam. Piibu-piibu biɛɣu maa ni daa ti neei December 7, 2000, Mills daa nyala 44.8% ka Kufuor di 48.4%. Di ni daa bi paai kɔbigi maa zuɣu, December 28, 2000, Ghana daa lahi labi mi niŋ piibu-piibu maa ka Kufuor daa zaŋ vaabu 56.9% kɔbigi puuni n di Mills. Lala ŋɔ zuɣu, bɛ daa piila Kufuor ka po o pɔri n-kpɛhi Nam ni January 7, 2001.
Yuuni 2002, Lɛm Paatinima daa piila Mills ni O lԑbi bɛ paati maa toondana zaŋ chaŋ 2004 piibu-piibu la ni. Tɔ amaa, tingbaŋ zuɣulana, John Agyekum Kufuor daa lahi di o mi ni 52.45% kɔbigi puuni.
December 21, 2006, Lɛm Paatinima daa lahi piigi O mi bɛ paati maa toondana zaŋ chaŋ yuuni 2008 tingbaŋ zuɣulana tali piibu-piibu ni. O daa dila O nyintahi maa ni 81.4% (1,362 votes) kɔbigi puuni. O nyintahi maa n-daa nyɛ Ekwow Spio-Garbrah, Alhaji Mahama Iddrisu, ni Eddie Annan.
Yuuni 2008 piibu-piibu ni daa paagi, John Agyekum Kufuor daa di la o yuma nii nam naai dinzuɣu ka kulahi tooi zani yaha. Lala saha ŋɔ sunsuuni ka bi daa ŋuri BETTER GHANA AGENDA taachi.
Yuuni 2008, Mills Nam nyintaa Wabigu Paati daa nyala Nana Akufo-Addo. Mills taachi yuuni maa piibu-piibu maa saha daa nyɛla "A Better Man for a Better Ghana". O daa yaliya: "Salo maa kuli fabindimi. Be yɛri mi ni be behisi kuli labiri la nyaanga zuŋɔ yuma anii mbala. Dinzuɣu, di yi niŋ ka Ghana shiri nyɛla din zoora, salo maa ban nabi nyarili be behisi puuni".
Tuuli piibu-piibu maa daa tila Akufo-Addo 49.13%, ka ti Mills 47.92% kobigi puuni. Lala ŋɔ zuɣu, piibu-piibu tuma duu nim' daa lahi labimi n-kpa piibu-piibu palli 28th December 2008. Din daa naagi, Mills daa kuli dila Nana Akufo Addo bela. To amaa yɛligola ni sangaya daa chɛmi ka Tain din be piibu-piibu yaɣili Brong Ahafo Region nim’daa bi tooi niŋ bi piibu-piibu. Lala maa zuɣu, piibu-piibu tuma yili nim’daa lahi kpala piibu-piibu n-ti ba January 2, 2009.
Di karikari ni di bahigu daa ʒila zuɣusuŋ n ti Mills, dama O daa nyɛla 50.23% ka Akufo-Addo nyɛ 49.77%. Mills n daa lԑbi tingbaŋ Zuɣulana ŋun pahi ata ni Ghana 4th Republic tali ni. Mills daa tooi zooi ka O buɣisiri O maŋa ni ŋun nyɛla "Salo buŋa ŋun mali dihitabili ni salo bɛhisuŋ ka man Nkrumah buɣisibu ni".
John Atta Mills daa pola Ghana tingbaŋ Zuɣulan' tali pɔri January 7, 2009 ni suhudoo. O daa dila O suɣulo nyɔri O ni daa ti di Nam maa.
=== Ghana Zuɣulan' tali ===
==== Economy ====
==== Shikuru Baŋsim ====
==== Alaafeei ====
==== Tiŋgbani gbubibu ni Tiŋduya Bɛhigu ====
==== Bukparilim, Anegi nyabu ni Tiŋkpansi lɛbigimsim ====
== Tuma ==
Mills tuma piligu daa nyɛla chicha tali ka o daa wuhiri la Zalisi yɛltɔɣa din be Faculty of Law, University of Ghana. O daa kuli paagi yuuni pishinaanu n wuhiri Legon mini di tatabibti Ghana ni tiŋduya ni. O daa nyɛla Fulbright Scholar programme, Stanford Law School din be US yuuni 1971.
O daa nyela Professor n chani Temple University (Philadelphia, USA), yuuni 1978 hali ni 1979 ka daa lahi tuɣili yuuni 1986 hali ni 1987. O lahi chani la Leiden University din be Netherlands nti wuhira yuuni 1985 hali ni 1986. Lala saha maa sunsuuni 1970-1980, o daa sabi buku nim mini gbana pam din jɛndi farigu deebu baŋsim yaɣili (taxation).
Di mini o daa wuhiri shikuru maa zaa yɔli, O daa nyɛla Komishina kpɛma nti yaɣ’ shɛli be ni booni Ghana Internal Revenue Service (1988-1993) saha shɛli tiŋgbaŋ zuɣulana Jerry John Rawlings ni daa nyɛ sooja gomnanti la. Be daa lahi labimi piigo Komishina yaha yuuni 1993 hali ni 1996. Yuuni 1992, O daa lɛbi la Zalisi Associate Prɔfɛisa University of Ghana. Yuuni 2002, O daa lɛbi la chani la Liu Institute for Global Issues din be University of British Columbia, Vancouver, British Columbia din daa gbini kpalanzuya ni Canadian International Development Agency(CIDA) – International Development Research Centre (IDRC) fellowship programme.
== Maŋmaŋa biɛhigu ==
O paɣa n-daa nyɛ Ernestina Naadu Mills (née Botchway),<ref>{{Cite web|date=2014-12-13|title=Ghana Districts - A repository of all districts in the republic of Ghana|url=https://web.archive.org/web/20141213033333/http://www.ghanadistricts.gov.gh/news/?read=21457|access-date=2022-07-26|website=web.archive.org}}</ref><ref>{{Cite web|title=GhanaDot.com ....Profile of President-Elect Mills|url=http://www.ghanadot.com/personalities.mills.010309.html|access-date=2022-07-26|website=www.ghanadot.com}}</ref><ref>{{Cite web|date=2016-03-09|title=mijaku.com - Profiles of the NDC presidential and vice presidential candidates|url=https://web.archive.org/web/20160309154639/http://mijaku.com/index.php?id=728&itemid=2&option=com_content&task=view|access-date=2022-07-26|website=web.archive.org}}</ref><ref>{{Cite web|title=Meet Naadu Mills|url=https://www.modernghana.com/news/133520/meet-naadu-mills.html|access-date=2022-07-26|website=Modern Ghana|language=en}}</ref><ref>{{Cite web|date=-001-11-30T00:00:00+00:00|title=Profile of President-Elect Mills|url=https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/Profile-of-President-Elect-Mills-155622|access-date=2022-07-26|website=GhanaWeb|language=en}}</ref>ka O daa nyɛ karim'ma, ka mali bia ŋun yuli booni
Sam Kofi Atta Mills. Be daa wumsi O mi tamla Methodist nim’ zali kpana<ref>{{Cite web|date=2016-01-11|title=Wayback Machine|url=https://web.archive.org/web/20160111033214/http://www.ghana.gov.gh/index.php/news/general-news/15277-veep-calls-nation-to-celebrate-life-of-president-mills-|access-date=2022-07-26|website=web.archive.org}}</ref>. O daa nyɛla cousin nti lala saha maa Gold Coast lawyer, Thomas Hutton-Mills, Jr. O zosimo n-daa nyɛ T. B. Joshua of The Synagogue, Church of All Nations in Lagos, Nigeria, ka daa kaari O saha kam asori duu maa ni. O daa yɛliya, ni din daa niŋ ka Joshua yɛli O ni pɔi ka O lebi Tiŋgbani zuɣulana, sheela ka O zani piibupiibu m-paai buta zuɣu ka naai tooi di piibupiibu maa.<ref>{{Cite web|date=2011-12-31|title=Wayback Machine|url=https://web.archive.org/web/20111231191030/http://thepmnews.com/2009/01/12/tb-joshua-predicted-my-victory-%E2%80%94ghana%E2%80%99s-leader|access-date=2022-07-26|website=web.archive.org}}</ref><ref>{{Cite web|date=2011-10-07|title=Wayback Machine|url=https://web.archive.org/web/20111007010043/http://thenewsng.com/article/1613|access-date=2022-07-26|website=web.archive.org}}</ref>.
Atta Mills daa nyɛla bɔlli ni yiɣ'jam yaɣili administrata, o daa tim nuu pam Ghana Hockey Association, National Sports Council of Ghana, Ghana Olympic Committee ni Accra Hearts of Oak Sporting Club. O daa min nyɛ bi kuɣilana saha shɛli. O daa bɔri ko'duɣili pam. Ka daa ŋmɛ n-ti Gana Hockey team maa(O nyɛla hockey ŋmeri biŋ Gana ŋɔ hali ka Naawuni daa ti bohi O zuɣu)<ref>{{Cite news|date=2009-01-03|title=Profile: Ghana President John Atta Mills|language=en-GB|url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/africa/7804884.stm|access-date=2022-07-26}}</ref><ref>{{Cite web|date=2015-02-01|title=attamills2008.com - attamills2008 Resources and Information. This website is for sale!|url=https://web.archive.org/web/20150201181245/http://www.attamills2008.com/site/?page_id=2|access-date=2022-07-26|website=web.archive.org}}</ref>. O daa nyɛla Hearts of Oak kpamba maa ni yino, Kuɣulan kuro Black Stars management team ka lahi nyɛ Manchester United nyaan’dola<ref>{{Cite web|title=Obituary: Ghana’s John Atta Mills|url=https://www.aljazeera.com/news/2012/7/24/obituary-ghanas-john-atta-mills|access-date=2022-07-26|website=www.aljazeera.com|language=en}}</ref>.
== O Doro ni O Kpibu ==
Mills daa nyɛla ŋun kpi silimin goli July biɛɣu pishi ni anahi dali 2022, 37 Military Hospital din be Ankara la<ref>{{Cite news|date=2012-07-24|title=Ghana's President John Atta Mills dies|language=en-GB|work=BBC News|url=https://www.bbc.com/news/world-africa-18972107|access-date=2022-07-26}}</ref>.dabaata nyaaŋa O ni daa puhi O doɣim chuɣu din pahiri yuma pihiyobu ni anii la. Daliri shɛli din daa ku'O daa na bi yi polo. Dama O daa na yoli yila US na ka di nyɛla O chaŋmi ti vihi O maŋa din daa niŋ ka O mali loŋni doro<ref>{{Cite news|date=2012-07-24|title=Ghana's President John Atta Mills dies|language=en-GB|work=BBC News|url=https://www.bbc.com/news/world-africa-18972107|access-date=2022-07-26}}</ref><ref>{{Cite news|date=2012-08-10|title=President John Atta Mills funeral held in Ghana|language=en-GB|work=BBC News|url=https://www.bbc.com/news/world-africa-19204106|access-date=2022-07-26}}</ref><ref>{{Cite web|last=admin|date=2022-07-27|title=Naadu Mills Reveals What Killed Mills|url=https://otixpres.com/naadu-mills-reveals-what-killed-mills/|access-date=2022-07-28|language=en-US}}</ref>. O kuli ni daa yɛn yi polo, O offici nim’daa yɛliya ni O kpimi hawa nim’daa nyaaŋa ka bɛ naai yihili na polo, amaa karachi so ŋun doli daa yɛliya ni O daa yɛliya ni O niŋgbina dii bi nyaɣisa n-neei biɛɣu ka O naai kpi maa. To amaa, Mills' beili Dr. Cadman Mills daa yɛliya gbala maa ni, ni doriti pam n-daa laɣam ku'O maa kamani hemorrhagic stroke din yina zisoya gbariginsim zugupuri puuni<ref>{{Cite web|date=2015-07-21|title=Revealed: Mills died from Hemorrhagic stroke - Cadman Mills|url=https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/Mills-died-from-Hemorrhagic-stroke-Cadman-Mills-370015|access-date=2022-07-26|website=GhanaWeb|language=en}}</ref><ref>{{Cite web|date=2015-07-21|title=Revealed: Mills died from Hemorrhagic stroke - Cadman Mills|url=https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/Mills-died-from-Hemorrhagic-stroke-Cadman-Mills-370015|access-date=2022-07-26|website=GhanaWeb|language=en}}</ref><ref>{{Cite web|date=2013-01-23|title=GBC News, , Mills died from massive stroke - Brother|url=https://archive.ph/8JCDa|access-date=2022-07-26|website=archive.ph}}</ref><ref>{{Cite web|date=2017-03-30|title=Prof Mills did not die of throat cancer – Dr Cadman Mills|url=https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/Prof-Mills-did-not-die-of-throat-cancer-Dr-Cadman-Mills-523772|access-date=2022-07-26|website=GhanaWeb|language=en}}</ref>. BBC nima gba daa yɛliya ni yɛltɔɣa daa taɣimi chiri gbaliŋ. Former minister Elizabeth Ohene daa yɛliya, ni din daa niŋ ka bi gbubli ŋumaŋuma ni mills kpimi, O nini daa bi tiɣi ni Mills kpiya.
" kamani yuma ata ni yuma anahi din gari la, niriba gbubi mi ni Mills ka alaafee ka shaba yɛri ni O kpimi gba. Ka O daa yina ti yɛli ni O bi bera"<ref>{{Cite news|date=2012-07-24|title=Ghana's President John Atta Mills dies|language=en-GB|work=BBC News|url=https://www.bbc.com/news/world-africa-18972107|access-date=2022-07-26}}</ref>. O zuɣulaan paa John Dramani Mahama n-daa nyɛ ŋun daa zani O zaashee maa din daa niŋ ka O kpi. Ka daa po pori yuŋ kurigi anii lala dabisili shɛli O ni daa kani maa ka di nyɛla Gana constitusa ni wuhi shɛm. Mahama zii daa naala saha shɛli Mills' zii ni daa naai. Ka di daa che bela ni piibupiibu, ka O gba daa zani ni bi piigi O.<ref>{{Cite web|date=2012-07-26|title=Ghana VP to be sworn in as new president {{!}} Agricultural Commodities {{!}} Reuters|url=https://web.archive.org/web/20120726221518/https://af.reuters.com/article/commoditiesNews/idAFL6E8IOJOX20120724|access-date=2022-07-26|website=web.archive.org}}</ref><ref>{{Cite news|date=2012-07-24|title=Ghana President Mills dies, VP takes over|language=en|work=Reuters|url=https://www.reuters.com/article/us-ghana-president-idUSBRE86N14720120724|access-date=2022-07-26}}</ref>
== O Sɔɣibu ==
[[File:JEAM Gravesite.JPG|thumb|right|Atta Mills' gballi din be Asomdwee Park, Accra tum yuuni 2013]]
=== O Tingbani Nam Sɔɣibu ===
=== Salo Wumbu ===
== O Sabiri Shɛŋa ==
Mills' sabibu nima<ref name="ghananation1"/><ref name="pubs">{{cite web|url=http://www.attamills2008.com/johns_cv.htm |title=''Curriculum Vitae'' |access-date=2007-07-01 |url-status=bot: unknown |archive-url=https://web.archive.org/web/20070701201728/http://www.attamills2008.com/johns_cv.htm |archive-date=1 July 2007}}, Prof. John Evans Atta Mills, 1 July 2007, ''[[Wayback Machine|Internet Archive]]''. Retrieved 3 August 2012.</ref><ref>{{cite web|url=http://www.idrc.ca/EN/Misc/Pages/NewsDetails.aspx?NewsID=463 |title=Misc – News |publisher=Idrc.ca |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20130523141045/http://www.idrc.ca/EN/Misc/Pages/NewsDetails.aspx?NewsID=463 |archive-date=23 May 2013 }}</ref><ref name=":0" /> included:
* ''Taxation of Periodical or Deferred Payments arising from the Sale of Fixed Capital'' (1974)
* ''Exemption of Dividends from Income Taxation: A Critical Appraisal'' (1977)
* ''Report of the Tax Review Commission, Ghana, parts 1 – 3'' (1977)
* ''Ghana’s Income Tax Laws and the Investor'' (1978)
* ''Ghana's New Investment Code: An Appraisal'' (1986)
* ''Criminal Law Treatment of Sexual Activity''
* ''The role of the state in the evolution of the family in Anglophone countries of Africa: An overview''
* ''A survey of taxes on the individual in Ghana''
* ''Ghana's wealth tax: Some issues and problems''
* ''Africa in the World'' (2002)<ref>{{cite web|url=http://www.ligi.ubc.ca/sites/liu/files/Publications/Africa_in_the_World.pdf |title="Africa in the World". |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20130523141048/http://www.ligi.ubc.ca/sites/liu/files/Publications/Africa_in_the_World.pdf |archive-date=23 May 2013 }}</ref>
* ''NEPAD and New International Relations'' (2002)<ref>{{cite web|url=http://www.ligi.ubc.ca/sites/liu/files/Publications/1Oct2002_NEPAD.pdf |archive-url=https://web.archive.org/web/20130523141050/http://www.ligi.ubc.ca/sites/liu/files/Publications/1Oct2002_NEPAD.pdf |url-status=dead |archive-date=2013-05-23 |title="NEPAD and New International Relations". }}</ref>
* ''The Decline of a Regional Fishing Nation: The Case of Ghana and West Africa'' (2004)<ref>{{cite journal|title=The decline of a regional fishing nation: The case of Ghana and West Africa |doi=10.1111/j.0165-0203.2004.00068.x |volume=28 |journal=Natural Resources Forum |pages=13–21 |year = 2004|last1 = Atta-Mills|first1 = John|last2=Alder |first2=Jackie |last3=Rashid Sumaila |first3=Ussif }}</ref>
== O Teebu ni O Ni Che shali ==
[[File:J.E. Atta Mills' Bust in GIMPA (Accra).jpg|thumb|Bust of Atta Mills at the John Evans Atta Mills Centre for Law and Governance, GIMPA, Accra]]
O ni nye tingbaŋ zuɣulana,Mills daa nyɛla gun deei 2009 Glo-CAF platinum kpagmag pini O ni daa mali zaga ni tab’song n-ti diema ni yigijam toon’tibo ti?gbani maa ni zugu.”[88]
Mills ni Kani naai, kpagmag pini din nye Gomnanti so gun zag yelimagli mini lebiginsim Gbagsabila tigbang yuuni(2012). Ban Daa ti kpagmaga pini go daa yeliya ni be nya O biehisug, kookali,zaga nti pahi nia sug zang kpa democracy Gomnanti ni lebiginsim zang ti Ghana ni Gbangsabila zaa. Lala biehigu din gahim go tu pagisibu. Ka Che di zang tagirisung na O niriba biehigu ni zugo kuli mali wara. O ni daa yihi O zugu ni O zabi ka tagi ka gu aadalichi zagti sokam nyela din yi polo ka mali jilima duniya yeei dundogni ka gbansabila nangban’yini zaa bang ka mali dihitabili ni ti yi nya taba ka ti nye yim ka wumdi sokam yeei, ti ni tooi beni ni suhudoo ni nangbanyini ni taba,ka di che ka lebiginsim be ti tinsi puuni ni biehigu toon’tibo.Lala toon’daanba go zagyino kam kuli mali la kpagmaga Ghana toon’tibo ni di zoobu, Ka Ghana zaa yuli”.
Yuuni 2013 kpagmag pina la, O daa deei la pini O kalinsi nyaaga ka di nyela kpagmag sheli din be Gbansabila tigbani zugu, ni be teei O ni daa tum di nasara shega,ni O toon’tali.
Institute of International Education (IIE) din be New York City gba daa nyela ban ti O pin’titali O kalinsi nyaaga, Fritz Redlich shikuru bi’kura pina ni be teei O tuma din tu pagisibu ka kpagsiri nangbanyini mini yada Ghana ni duniya sunsuuni, ni O sogsim ti shikuru toon’tibo ni di mali Ghana bi’pola shili n-guli zugo dali kparigog,
== Lahi Nyama ==
[[Atta Mills Saha Minisita nima]]
== Kundivihira ==
[[Pubu:Ghana]]
[[Pubu:Ghana zuɣulananima]]
[[Pubu:Ghana tingbani]]
[[Pubu:Ninsala ŋun lahi ka o nyɛvuli ni]]
[[Pubu:Doo]]
kqpkbq6vi3kpf6tavhcrt1jhsl55ecm
41562
41561
2022-07-28T14:53:15Z
Adam Kamaldeen
1825
/* O Teebu ni O Ni Che shali */Correct words spelling and change English characters in to dagbani characters
wikitext
text/x-wiki
{{E-Class}}
'''Professor John Evans Fiifi Atta Mills''' (21 July 1944 – 24 July 2012) daa nyɛla [[Ghana]] tingbaŋ zuɣulan' kuro ni Ghana alikaali baŋda ŋun daa di zuɣulan' tali<ref>https://archive.vn/20121209072058/http://www.usatoday.com/news/world/2009-01-03-ghana-election_N.htm</ref> yuuni 2009 hali ka kum daa ti wooi o yuuni 2012. O daa pɔla Ghana zuɣulantali pɔri January 7, 2009 saha shɛli O ni daa luhi Wabigu party ([[New Patriotic Party]]) toondana, [[Nana Addo Dankwa Akufo-Addo|Nana Akufo-Addo]] yuuni 2008<ref>https://usatoday30.usatoday.com/news/world/2009-01-03-ghana-election_N.htm</ref> piibu piibu ni la. Ŋuni n-daa nyɛ tingbani zuɣulan'paa yuuni 1997 hali ni 2001 n-ti tingbani zuɣulan'kuro, [[Jerry John Rawlings]].
O daa lɛbi la toon’dana n-ti Lɛm paati ([[National Democratic Congress]]) ka daa bɔ nam maa buyi zuɣu ka lu, yuuni 2000 mini 2004. Amaa O ni daa zani yuuni 2008, O daa dimi saha shɛli piibu-piibu ni daa va n-kpari ka ti lahi labi chaŋ piibu-piibu maani. Ŋuni n na nyɛ Ghana zuɣulana tuuli ŋun daa kpi, ka na be Nam ni.
{{Infobox ninsala|honorific prefix=Prof|name=John Evans Fiifi Atta Mills|image=John Atta Mills.jpg|birth_date=21 July 1944|birth_place=Tarkwa, Gold Coast|death_date=24 July 2012 (Yum'pihiyobu ni anii) Accra, Ghana|resting place=Asomdwee Park, Accra, Ghana|party=National Democratic Congress(NDC)|spouse(s)=Ernestina Naadu Mills (nee Botchway)|children=Sam Kofi Atta Mills|alma mater=Achimota School
University of Ghana(LLB, 1967)
London School of economics(LLM, 1968)
School of Oriental and African Studies School of Law
University of London (PhD, 1971)|awards=Glo - CAF Platinum Award
Lifetime Africa Achievement Prize
The Fritz Redlich Alumni Award|occupation=Law Professor|employer=University of Ghana, Legon}}
== Shikuru Baŋsim ==
Bɛ daa dɔɣila Mills silimiin goli 21 July,1944 [[Tarkwa]] tingbani din be Ghana wulinluhili polo ŋɔ, [[Western Region]]. [[Fante]] bila n-nyɛ O, ka O daa zooi tiŋ'yuli booni Ekumfi Otuam din be [[Mfantsiman]] East piibu -piibu yaɣili din be Ghana sunsuuni la, [[Central Region]]. O daa pilila O bilim ni shikuru Huni Valley Methodist Primary School. O shikuru baŋsim yaligibu zuɣu, O daa chaŋla O sunsuuni shikuru Komenda Methodist Middle School. O ni daa karim siɣisi ni, O daa tuɣi la bikura shikuru shɛli bɛ ni booni [[Achimota Secondary Schoo]]<nowiki/>l. O ni daa naai ni, O daa deei la O dahalali shahara gbaŋ yuuni 1961 ni, Advanced-Level shahara gbaŋ yuuni 1963. O daa lahi zaŋla nimmohi yo, ka lahi chaŋ ninkura shikuru shɛli bɛ ni booni [[University of Ghana, Legon]] la n-ti karim siɣisi Zalisi ka daa deei Bachelor of Law, Degree, LLB ni Professional law shahara gbaŋ yuuni 1967.
Mills daa lahi chaŋla London School of Economics and Political Science n-ti karim siɣisi ka daa deei LLM shahara gbaŋ yuuni 1968. Di nyaaŋa, O daa lahi deei la Law Dɔɣita Degree, PhD School of Oriental and African Studies School of Law din daa be federal University of London saha shɛli O ni daa sabi O Dɔɣita tali buku din daa jɛndi farigu, kɔhimma ni damma lɛbigimsim (taxation and economic development) yuuni 1971. O daa nyɛla yuum'pishi ni ayopɔin ka karim naai dɔɣita tali ŋɔ.
O ni daa be siyaasa ni, kɔŋ ni zɔm kam daa mi O la Prof, pirinla saha gbaliŋ shɛli O ni daa zaŋ kpalim m-be shikuru baŋsim bɔbu ni maa zuɣu. O siyaasa salalaantaba gba daa booni O mi Asomdweehene, Kambonsili din gbuni nyɛ 'Suhudoo Naa'.
== Siyaasa Tali ==
=== Ghana Zuɣulan' paa ===
Bɛ ni daa ti bɔri ni bɛ po' tingbaŋ' zuɣulaanim’ pɔri yuuni 1992 maa zuɣu, National Convention Party (NCP) daa zaŋla bɛ kpalanzuya na nti gbini National Democratic Congress (NDC). Provisional National Defence Council (PNDC) daambol'kuro ni tingbaŋ zuɣulana, Flight-Lieutenant Jerry John Rawlings daa piila NCP nima kpɛma, [[Kow Nkensen Arkaah]] wulana ni bɛ bo Nam maa. Bɛ ni daa di 1992 piibu-piibu maa, Arkaah daa di la tingbaŋ zuɣulan' paa 1992–1996.
Amaa, January 29, 1996, NCP Nima daa waligiya ka che NDC. Arkaah ŋun daa be National Convention Party daa lahi zaŋ bɛ kpalanzuya na n-ti gbini New Patriotic Party ka bɛ daa lahi piigi O Nam-bɔri wulana n-ti [[John Agyekum Kufuor]] ni bɛ zaŋ bɛ nyɔri n-kpa National Democratic Congress. Rawlings daa piila Atta Mills ni O lԑbi O zuɣulana paa ka lahi labi bo tingbaŋ zuɣulan' tali din pahiri ayi zuɣu ka [[Naawuni]] daa lahi tiba nasara ka bɛ di 1996-2000. Atta Mills n-daa nyɛ daambolo n-ti Police Council of Ghana ni daambolo zaŋti Economic Management Team.
=== Ghana Zuɣulan' tali piibu-piibu ===
Yuuni 2000, Mills n-daa zani n-ti Lɛm Paati (NDC) ni bɛ bo tingbaŋ Zuɣulan' tali saha shɛli Rawlings ni daa di O Nam saɣi,kamani Tingbaŋ maa zalikpana ni wuhi shɛm.
Atta Mills nyintaa ŋun daa yi polo zaŋ chaŋ Nam maa bɔbu polo n-daa nyɛ John Agyekum Kufuor, ŋun daa zani n-ti Wɔb'gu paati, New Patriotic Party (NPP). Dagbambi yɛliya ni buu lihiri la O ma noli ka ŋubiri mɔri, lala maa zuɣu, nyintahili daa kuli yiɣisi mi n wuɣiliŋ Atta Mills polo ni ka dama, bɛ yi piigi O tingbaŋ zuɣulana, ŋun bi yɛn mali O zuɣu piibu naɣila Rawlings ni bɔri shɛli biɛɣukulo kam. Piibu-piibu biɛɣu maa ni daa ti neei December 7, 2000, Mills daa nyala 44.8% ka Kufuor di 48.4%. Di ni daa bi paai kɔbigi maa zuɣu, December 28, 2000, Ghana daa lahi labi mi niŋ piibu-piibu maa ka Kufuor daa zaŋ vaabu 56.9% kɔbigi puuni n di Mills. Lala ŋɔ zuɣu, bɛ daa piila Kufuor ka po o pɔri n-kpɛhi Nam ni January 7, 2001.
Yuuni 2002, Lɛm Paatinima daa piila Mills ni O lԑbi bɛ paati maa toondana zaŋ chaŋ 2004 piibu-piibu la ni. Tɔ amaa, tingbaŋ zuɣulana, John Agyekum Kufuor daa lahi di o mi ni 52.45% kɔbigi puuni.
December 21, 2006, Lɛm Paatinima daa lahi piigi O mi bɛ paati maa toondana zaŋ chaŋ yuuni 2008 tingbaŋ zuɣulana tali piibu-piibu ni. O daa dila O nyintahi maa ni 81.4% (1,362 votes) kɔbigi puuni. O nyintahi maa n-daa nyɛ Ekwow Spio-Garbrah, Alhaji Mahama Iddrisu, ni Eddie Annan.
Yuuni 2008 piibu-piibu ni daa paagi, John Agyekum Kufuor daa di la o yuma nii nam naai dinzuɣu ka kulahi tooi zani yaha. Lala saha ŋɔ sunsuuni ka bi daa ŋuri BETTER GHANA AGENDA taachi.
Yuuni 2008, Mills Nam nyintaa Wabigu Paati daa nyala Nana Akufo-Addo. Mills taachi yuuni maa piibu-piibu maa saha daa nyɛla "A Better Man for a Better Ghana". O daa yaliya: "Salo maa kuli fabindimi. Be yɛri mi ni be behisi kuli labiri la nyaanga zuŋɔ yuma anii mbala. Dinzuɣu, di yi niŋ ka Ghana shiri nyɛla din zoora, salo maa ban nabi nyarili be behisi puuni".
Tuuli piibu-piibu maa daa tila Akufo-Addo 49.13%, ka ti Mills 47.92% kobigi puuni. Lala ŋɔ zuɣu, piibu-piibu tuma duu nim' daa lahi labimi n-kpa piibu-piibu palli 28th December 2008. Din daa naagi, Mills daa kuli dila Nana Akufo Addo bela. To amaa yɛligola ni sangaya daa chɛmi ka Tain din be piibu-piibu yaɣili Brong Ahafo Region nim’daa bi tooi niŋ bi piibu-piibu. Lala maa zuɣu, piibu-piibu tuma yili nim’daa lahi kpala piibu-piibu n-ti ba January 2, 2009.
Di karikari ni di bahigu daa ʒila zuɣusuŋ n ti Mills, dama O daa nyɛla 50.23% ka Akufo-Addo nyɛ 49.77%. Mills n daa lԑbi tingbaŋ Zuɣulana ŋun pahi ata ni Ghana 4th Republic tali ni. Mills daa tooi zooi ka O buɣisiri O maŋa ni ŋun nyɛla "Salo buŋa ŋun mali dihitabili ni salo bɛhisuŋ ka man Nkrumah buɣisibu ni".
John Atta Mills daa pola Ghana tingbaŋ Zuɣulan' tali pɔri January 7, 2009 ni suhudoo. O daa dila O suɣulo nyɔri O ni daa ti di Nam maa.
=== Ghana Zuɣulan' tali ===
==== Economy ====
==== Shikuru Baŋsim ====
==== Alaafeei ====
==== Tiŋgbani gbubibu ni Tiŋduya Bɛhigu ====
==== Bukparilim, Anegi nyabu ni Tiŋkpansi lɛbigimsim ====
== Tuma ==
Mills tuma piligu daa nyɛla chicha tali ka o daa wuhiri la Zalisi yɛltɔɣa din be Faculty of Law, University of Ghana. O daa kuli paagi yuuni pishinaanu n wuhiri Legon mini di tatabibti Ghana ni tiŋduya ni. O daa nyɛla Fulbright Scholar programme, Stanford Law School din be US yuuni 1971.
O daa nyela Professor n chani Temple University (Philadelphia, USA), yuuni 1978 hali ni 1979 ka daa lahi tuɣili yuuni 1986 hali ni 1987. O lahi chani la Leiden University din be Netherlands nti wuhira yuuni 1985 hali ni 1986. Lala saha maa sunsuuni 1970-1980, o daa sabi buku nim mini gbana pam din jɛndi farigu deebu baŋsim yaɣili (taxation).
Di mini o daa wuhiri shikuru maa zaa yɔli, O daa nyɛla Komishina kpɛma nti yaɣ’ shɛli be ni booni Ghana Internal Revenue Service (1988-1993) saha shɛli tiŋgbaŋ zuɣulana Jerry John Rawlings ni daa nyɛ sooja gomnanti la. Be daa lahi labimi piigo Komishina yaha yuuni 1993 hali ni 1996. Yuuni 1992, O daa lɛbi la Zalisi Associate Prɔfɛisa University of Ghana. Yuuni 2002, O daa lɛbi la chani la Liu Institute for Global Issues din be University of British Columbia, Vancouver, British Columbia din daa gbini kpalanzuya ni Canadian International Development Agency(CIDA) – International Development Research Centre (IDRC) fellowship programme.
== Maŋmaŋa biɛhigu ==
O paɣa n-daa nyɛ Ernestina Naadu Mills (née Botchway),<ref>{{Cite web|date=2014-12-13|title=Ghana Districts - A repository of all districts in the republic of Ghana|url=https://web.archive.org/web/20141213033333/http://www.ghanadistricts.gov.gh/news/?read=21457|access-date=2022-07-26|website=web.archive.org}}</ref><ref>{{Cite web|title=GhanaDot.com ....Profile of President-Elect Mills|url=http://www.ghanadot.com/personalities.mills.010309.html|access-date=2022-07-26|website=www.ghanadot.com}}</ref><ref>{{Cite web|date=2016-03-09|title=mijaku.com - Profiles of the NDC presidential and vice presidential candidates|url=https://web.archive.org/web/20160309154639/http://mijaku.com/index.php?id=728&itemid=2&option=com_content&task=view|access-date=2022-07-26|website=web.archive.org}}</ref><ref>{{Cite web|title=Meet Naadu Mills|url=https://www.modernghana.com/news/133520/meet-naadu-mills.html|access-date=2022-07-26|website=Modern Ghana|language=en}}</ref><ref>{{Cite web|date=-001-11-30T00:00:00+00:00|title=Profile of President-Elect Mills|url=https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/Profile-of-President-Elect-Mills-155622|access-date=2022-07-26|website=GhanaWeb|language=en}}</ref>ka O daa nyɛ karim'ma, ka mali bia ŋun yuli booni
Sam Kofi Atta Mills. Be daa wumsi O mi tamla Methodist nim’ zali kpana<ref>{{Cite web|date=2016-01-11|title=Wayback Machine|url=https://web.archive.org/web/20160111033214/http://www.ghana.gov.gh/index.php/news/general-news/15277-veep-calls-nation-to-celebrate-life-of-president-mills-|access-date=2022-07-26|website=web.archive.org}}</ref>. O daa nyɛla cousin nti lala saha maa Gold Coast lawyer, Thomas Hutton-Mills, Jr. O zosimo n-daa nyɛ T. B. Joshua of The Synagogue, Church of All Nations in Lagos, Nigeria, ka daa kaari O saha kam asori duu maa ni. O daa yɛliya, ni din daa niŋ ka Joshua yɛli O ni pɔi ka O lebi Tiŋgbani zuɣulana, sheela ka O zani piibupiibu m-paai buta zuɣu ka naai tooi di piibupiibu maa.<ref>{{Cite web|date=2011-12-31|title=Wayback Machine|url=https://web.archive.org/web/20111231191030/http://thepmnews.com/2009/01/12/tb-joshua-predicted-my-victory-%E2%80%94ghana%E2%80%99s-leader|access-date=2022-07-26|website=web.archive.org}}</ref><ref>{{Cite web|date=2011-10-07|title=Wayback Machine|url=https://web.archive.org/web/20111007010043/http://thenewsng.com/article/1613|access-date=2022-07-26|website=web.archive.org}}</ref>.
Atta Mills daa nyɛla bɔlli ni yiɣ'jam yaɣili administrata, o daa tim nuu pam Ghana Hockey Association, National Sports Council of Ghana, Ghana Olympic Committee ni Accra Hearts of Oak Sporting Club. O daa min nyɛ bi kuɣilana saha shɛli. O daa bɔri ko'duɣili pam. Ka daa ŋmɛ n-ti Gana Hockey team maa(O nyɛla hockey ŋmeri biŋ Gana ŋɔ hali ka Naawuni daa ti bohi O zuɣu)<ref>{{Cite news|date=2009-01-03|title=Profile: Ghana President John Atta Mills|language=en-GB|url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/africa/7804884.stm|access-date=2022-07-26}}</ref><ref>{{Cite web|date=2015-02-01|title=attamills2008.com - attamills2008 Resources and Information. This website is for sale!|url=https://web.archive.org/web/20150201181245/http://www.attamills2008.com/site/?page_id=2|access-date=2022-07-26|website=web.archive.org}}</ref>. O daa nyɛla Hearts of Oak kpamba maa ni yino, Kuɣulan kuro Black Stars management team ka lahi nyɛ Manchester United nyaan’dola<ref>{{Cite web|title=Obituary: Ghana’s John Atta Mills|url=https://www.aljazeera.com/news/2012/7/24/obituary-ghanas-john-atta-mills|access-date=2022-07-26|website=www.aljazeera.com|language=en}}</ref>.
== O Doro ni O Kpibu ==
Mills daa nyɛla ŋun kpi silimin goli July biɛɣu pishi ni anahi dali 2022, 37 Military Hospital din be Ankara la<ref>{{Cite news|date=2012-07-24|title=Ghana's President John Atta Mills dies|language=en-GB|work=BBC News|url=https://www.bbc.com/news/world-africa-18972107|access-date=2022-07-26}}</ref>.dabaata nyaaŋa O ni daa puhi O doɣim chuɣu din pahiri yuma pihiyobu ni anii la. Daliri shɛli din daa ku'O daa na bi yi polo. Dama O daa na yoli yila US na ka di nyɛla O chaŋmi ti vihi O maŋa din daa niŋ ka O mali loŋni doro<ref>{{Cite news|date=2012-07-24|title=Ghana's President John Atta Mills dies|language=en-GB|work=BBC News|url=https://www.bbc.com/news/world-africa-18972107|access-date=2022-07-26}}</ref><ref>{{Cite news|date=2012-08-10|title=President John Atta Mills funeral held in Ghana|language=en-GB|work=BBC News|url=https://www.bbc.com/news/world-africa-19204106|access-date=2022-07-26}}</ref><ref>{{Cite web|last=admin|date=2022-07-27|title=Naadu Mills Reveals What Killed Mills|url=https://otixpres.com/naadu-mills-reveals-what-killed-mills/|access-date=2022-07-28|language=en-US}}</ref>. O kuli ni daa yɛn yi polo, O offici nim’daa yɛliya ni O kpimi hawa nim’daa nyaaŋa ka bɛ naai yihili na polo, amaa karachi so ŋun doli daa yɛliya ni O daa yɛliya ni O niŋgbina dii bi nyaɣisa n-neei biɛɣu ka O naai kpi maa. To amaa, Mills' beili Dr. Cadman Mills daa yɛliya gbala maa ni, ni doriti pam n-daa laɣam ku'O maa kamani hemorrhagic stroke din yina zisoya gbariginsim zugupuri puuni<ref>{{Cite web|date=2015-07-21|title=Revealed: Mills died from Hemorrhagic stroke - Cadman Mills|url=https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/Mills-died-from-Hemorrhagic-stroke-Cadman-Mills-370015|access-date=2022-07-26|website=GhanaWeb|language=en}}</ref><ref>{{Cite web|date=2015-07-21|title=Revealed: Mills died from Hemorrhagic stroke - Cadman Mills|url=https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/Mills-died-from-Hemorrhagic-stroke-Cadman-Mills-370015|access-date=2022-07-26|website=GhanaWeb|language=en}}</ref><ref>{{Cite web|date=2013-01-23|title=GBC News, , Mills died from massive stroke - Brother|url=https://archive.ph/8JCDa|access-date=2022-07-26|website=archive.ph}}</ref><ref>{{Cite web|date=2017-03-30|title=Prof Mills did not die of throat cancer – Dr Cadman Mills|url=https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/Prof-Mills-did-not-die-of-throat-cancer-Dr-Cadman-Mills-523772|access-date=2022-07-26|website=GhanaWeb|language=en}}</ref>. BBC nima gba daa yɛliya ni yɛltɔɣa daa taɣimi chiri gbaliŋ. Former minister Elizabeth Ohene daa yɛliya, ni din daa niŋ ka bi gbubli ŋumaŋuma ni mills kpimi, O nini daa bi tiɣi ni Mills kpiya.
" kamani yuma ata ni yuma anahi din gari la, niriba gbubi mi ni Mills ka alaafee ka shaba yɛri ni O kpimi gba. Ka O daa yina ti yɛli ni O bi bera"<ref>{{Cite news|date=2012-07-24|title=Ghana's President John Atta Mills dies|language=en-GB|work=BBC News|url=https://www.bbc.com/news/world-africa-18972107|access-date=2022-07-26}}</ref>. O zuɣulaan paa John Dramani Mahama n-daa nyɛ ŋun daa zani O zaashee maa din daa niŋ ka O kpi. Ka daa po pori yuŋ kurigi anii lala dabisili shɛli O ni daa kani maa ka di nyɛla Gana constitusa ni wuhi shɛm. Mahama zii daa naala saha shɛli Mills' zii ni daa naai. Ka di daa che bela ni piibupiibu, ka O gba daa zani ni bi piigi O.<ref>{{Cite web|date=2012-07-26|title=Ghana VP to be sworn in as new president {{!}} Agricultural Commodities {{!}} Reuters|url=https://web.archive.org/web/20120726221518/https://af.reuters.com/article/commoditiesNews/idAFL6E8IOJOX20120724|access-date=2022-07-26|website=web.archive.org}}</ref><ref>{{Cite news|date=2012-07-24|title=Ghana President Mills dies, VP takes over|language=en|work=Reuters|url=https://www.reuters.com/article/us-ghana-president-idUSBRE86N14720120724|access-date=2022-07-26}}</ref>
== O Sɔɣibu ==
[[File:JEAM Gravesite.JPG|thumb|right|Atta Mills' gballi din be Asomdwee Park, Accra tum yuuni 2013]]
=== O Tingbani Nam Sɔɣibu ===
=== Salo Wumbu ===
== O Sabiri Shɛŋa ==
Mills' sabibu nima<ref name="ghananation1"/><ref name="pubs">{{cite web|url=http://www.attamills2008.com/johns_cv.htm |title=''Curriculum Vitae'' |access-date=2007-07-01 |url-status=bot: unknown |archive-url=https://web.archive.org/web/20070701201728/http://www.attamills2008.com/johns_cv.htm |archive-date=1 July 2007}}, Prof. John Evans Atta Mills, 1 July 2007, ''[[Wayback Machine|Internet Archive]]''. Retrieved 3 August 2012.</ref><ref>{{cite web|url=http://www.idrc.ca/EN/Misc/Pages/NewsDetails.aspx?NewsID=463 |title=Misc – News |publisher=Idrc.ca |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20130523141045/http://www.idrc.ca/EN/Misc/Pages/NewsDetails.aspx?NewsID=463 |archive-date=23 May 2013 }}</ref><ref name=":0" /> included:
* ''Taxation of Periodical or Deferred Payments arising from the Sale of Fixed Capital'' (1974)
* ''Exemption of Dividends from Income Taxation: A Critical Appraisal'' (1977)
* ''Report of the Tax Review Commission, Ghana, parts 1 – 3'' (1977)
* ''Ghana’s Income Tax Laws and the Investor'' (1978)
* ''Ghana's New Investment Code: An Appraisal'' (1986)
* ''Criminal Law Treatment of Sexual Activity''
* ''The role of the state in the evolution of the family in Anglophone countries of Africa: An overview''
* ''A survey of taxes on the individual in Ghana''
* ''Ghana's wealth tax: Some issues and problems''
* ''Africa in the World'' (2002)<ref>{{cite web|url=http://www.ligi.ubc.ca/sites/liu/files/Publications/Africa_in_the_World.pdf |title="Africa in the World". |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20130523141048/http://www.ligi.ubc.ca/sites/liu/files/Publications/Africa_in_the_World.pdf |archive-date=23 May 2013 }}</ref>
* ''NEPAD and New International Relations'' (2002)<ref>{{cite web|url=http://www.ligi.ubc.ca/sites/liu/files/Publications/1Oct2002_NEPAD.pdf |archive-url=https://web.archive.org/web/20130523141050/http://www.ligi.ubc.ca/sites/liu/files/Publications/1Oct2002_NEPAD.pdf |url-status=dead |archive-date=2013-05-23 |title="NEPAD and New International Relations". }}</ref>
* ''The Decline of a Regional Fishing Nation: The Case of Ghana and West Africa'' (2004)<ref>{{cite journal|title=The decline of a regional fishing nation: The case of Ghana and West Africa |doi=10.1111/j.0165-0203.2004.00068.x |volume=28 |journal=Natural Resources Forum |pages=13–21 |year = 2004|last1 = Atta-Mills|first1 = John|last2=Alder |first2=Jackie |last3=Rashid Sumaila |first3=Ussif }}</ref>
== O Teebu ni O Ni Che shali ==
[[File:J.E. Atta Mills' Bust in GIMPA (Accra).jpg|thumb|Bust of Atta Mills at the John Evans Atta Mills Centre for Law and Governance, GIMPA, Accra]]
O ni nye tingbaŋ zuɣulana,Mills daa nyɛla gun deei 2009 Glo-CAF platinum kpaŋmaŋ'pini O ni daa mali zaɣa ni tab’song n-ti diɛma ni yiɣijam toon’tibo tiŋgbani maa ni zugu.”[88]
Mills ni Kani naai, kpaŋmaŋ pini din nye Gomnanti so ŋʋn zaŋ yɛlimaŋli mini lɛbiginsim Gbaŋsabila tingbaŋ yuuni(2012). Ban daa ti kpaŋmaŋ'pini ŋɔ daa yɛliya ni be nya O biehisug, kookali,zaga nti pahi nia sug zang kpa democracy Gomnanti ni lebiginsim zang ti Ghana ni Gbangsabila zaa. Lala biehigu din gahim go tu pagisibu. Ka Che di zang tagirisung na O niriba biehigu ni zugo kuli mali wara. O ni daa yihi O zugu ni O zabi ka tagi ka gu aadalichi zagti sokam nyela din yi polo ka mali jilima duniya yeei dundogni ka gbansabila nangban’yini zaa bang ka mali dihitabili ni ti yi nya taba ka ti nye yim ka wumdi sokam yeei, ti ni tooi beni ni suhudoo ni nangbanyini ni taba,ka di che ka lebiginsim be ti tinsi puuni ni biehigu toon’tibo.Lala toon’daanba go zagyino kam kuli mali la kpagmaga Ghana toon’tibo ni di zoobu, Ka Ghana zaa yuli”.
Yuuni 2013 kpagmag pina la, O daa deei la pini O kalinsi nyaaga ka di nyela kpagmag sheli din be Gbansabila tigbani zugu, ni be teei O ni daa tum di nasara shega,ni O toon’tali.
Institute of International Education (IIE) din be New York City gba daa nyela ban ti O pin’titali O kalinsi nyaaga, Fritz Redlich shikuru bi’kura pina ni be teei O tuma din tu pagisibu ka kpagsiri nangbanyini mini yada Ghana ni duniya sunsuuni, ni O sogsim ti shikuru toon’tibo ni di mali Ghana bi’pola shili n-guli zugo dali kparigog,
== Lahi Nyama ==
[[Atta Mills Saha Minisita nima]]
== Kundivihira ==
[[Pubu:Ghana]]
[[Pubu:Ghana zuɣulananima]]
[[Pubu:Ghana tingbani]]
[[Pubu:Ninsala ŋun lahi ka o nyɛvuli ni]]
[[Pubu:Doo]]
2fag9npqdro2zoy56zrpn609sgc1j6g
41563
41562
2022-07-28T15:02:48Z
Adam Kamaldeen
1825
/* O Teebu ni O Ni Che shali */Change in dagbani characters
wikitext
text/x-wiki
{{E-Class}}
'''Professor John Evans Fiifi Atta Mills''' (21 July 1944 – 24 July 2012) daa nyɛla [[Ghana]] tingbaŋ zuɣulan' kuro ni Ghana alikaali baŋda ŋun daa di zuɣulan' tali<ref>https://archive.vn/20121209072058/http://www.usatoday.com/news/world/2009-01-03-ghana-election_N.htm</ref> yuuni 2009 hali ka kum daa ti wooi o yuuni 2012. O daa pɔla Ghana zuɣulantali pɔri January 7, 2009 saha shɛli O ni daa luhi Wabigu party ([[New Patriotic Party]]) toondana, [[Nana Addo Dankwa Akufo-Addo|Nana Akufo-Addo]] yuuni 2008<ref>https://usatoday30.usatoday.com/news/world/2009-01-03-ghana-election_N.htm</ref> piibu piibu ni la. Ŋuni n-daa nyɛ tingbani zuɣulan'paa yuuni 1997 hali ni 2001 n-ti tingbani zuɣulan'kuro, [[Jerry John Rawlings]].
O daa lɛbi la toon’dana n-ti Lɛm paati ([[National Democratic Congress]]) ka daa bɔ nam maa buyi zuɣu ka lu, yuuni 2000 mini 2004. Amaa O ni daa zani yuuni 2008, O daa dimi saha shɛli piibu-piibu ni daa va n-kpari ka ti lahi labi chaŋ piibu-piibu maani. Ŋuni n na nyɛ Ghana zuɣulana tuuli ŋun daa kpi, ka na be Nam ni.
{{Infobox ninsala|honorific prefix=Prof|name=John Evans Fiifi Atta Mills|image=John Atta Mills.jpg|birth_date=21 July 1944|birth_place=Tarkwa, Gold Coast|death_date=24 July 2012 (Yum'pihiyobu ni anii) Accra, Ghana|resting place=Asomdwee Park, Accra, Ghana|party=National Democratic Congress(NDC)|spouse(s)=Ernestina Naadu Mills (nee Botchway)|children=Sam Kofi Atta Mills|alma mater=Achimota School
University of Ghana(LLB, 1967)
London School of economics(LLM, 1968)
School of Oriental and African Studies School of Law
University of London (PhD, 1971)|awards=Glo - CAF Platinum Award
Lifetime Africa Achievement Prize
The Fritz Redlich Alumni Award|occupation=Law Professor|employer=University of Ghana, Legon}}
== Shikuru Baŋsim ==
Bɛ daa dɔɣila Mills silimiin goli 21 July,1944 [[Tarkwa]] tingbani din be Ghana wulinluhili polo ŋɔ, [[Western Region]]. [[Fante]] bila n-nyɛ O, ka O daa zooi tiŋ'yuli booni Ekumfi Otuam din be [[Mfantsiman]] East piibu -piibu yaɣili din be Ghana sunsuuni la, [[Central Region]]. O daa pilila O bilim ni shikuru Huni Valley Methodist Primary School. O shikuru baŋsim yaligibu zuɣu, O daa chaŋla O sunsuuni shikuru Komenda Methodist Middle School. O ni daa karim siɣisi ni, O daa tuɣi la bikura shikuru shɛli bɛ ni booni [[Achimota Secondary Schoo]]<nowiki/>l. O ni daa naai ni, O daa deei la O dahalali shahara gbaŋ yuuni 1961 ni, Advanced-Level shahara gbaŋ yuuni 1963. O daa lahi zaŋla nimmohi yo, ka lahi chaŋ ninkura shikuru shɛli bɛ ni booni [[University of Ghana, Legon]] la n-ti karim siɣisi Zalisi ka daa deei Bachelor of Law, Degree, LLB ni Professional law shahara gbaŋ yuuni 1967.
Mills daa lahi chaŋla London School of Economics and Political Science n-ti karim siɣisi ka daa deei LLM shahara gbaŋ yuuni 1968. Di nyaaŋa, O daa lahi deei la Law Dɔɣita Degree, PhD School of Oriental and African Studies School of Law din daa be federal University of London saha shɛli O ni daa sabi O Dɔɣita tali buku din daa jɛndi farigu, kɔhimma ni damma lɛbigimsim (taxation and economic development) yuuni 1971. O daa nyɛla yuum'pishi ni ayopɔin ka karim naai dɔɣita tali ŋɔ.
O ni daa be siyaasa ni, kɔŋ ni zɔm kam daa mi O la Prof, pirinla saha gbaliŋ shɛli O ni daa zaŋ kpalim m-be shikuru baŋsim bɔbu ni maa zuɣu. O siyaasa salalaantaba gba daa booni O mi Asomdweehene, Kambonsili din gbuni nyɛ 'Suhudoo Naa'.
== Siyaasa Tali ==
=== Ghana Zuɣulan' paa ===
Bɛ ni daa ti bɔri ni bɛ po' tingbaŋ' zuɣulaanim’ pɔri yuuni 1992 maa zuɣu, National Convention Party (NCP) daa zaŋla bɛ kpalanzuya na nti gbini National Democratic Congress (NDC). Provisional National Defence Council (PNDC) daambol'kuro ni tingbaŋ zuɣulana, Flight-Lieutenant Jerry John Rawlings daa piila NCP nima kpɛma, [[Kow Nkensen Arkaah]] wulana ni bɛ bo Nam maa. Bɛ ni daa di 1992 piibu-piibu maa, Arkaah daa di la tingbaŋ zuɣulan' paa 1992–1996.
Amaa, January 29, 1996, NCP Nima daa waligiya ka che NDC. Arkaah ŋun daa be National Convention Party daa lahi zaŋ bɛ kpalanzuya na n-ti gbini New Patriotic Party ka bɛ daa lahi piigi O Nam-bɔri wulana n-ti [[John Agyekum Kufuor]] ni bɛ zaŋ bɛ nyɔri n-kpa National Democratic Congress. Rawlings daa piila Atta Mills ni O lԑbi O zuɣulana paa ka lahi labi bo tingbaŋ zuɣulan' tali din pahiri ayi zuɣu ka [[Naawuni]] daa lahi tiba nasara ka bɛ di 1996-2000. Atta Mills n-daa nyɛ daambolo n-ti Police Council of Ghana ni daambolo zaŋti Economic Management Team.
=== Ghana Zuɣulan' tali piibu-piibu ===
Yuuni 2000, Mills n-daa zani n-ti Lɛm Paati (NDC) ni bɛ bo tingbaŋ Zuɣulan' tali saha shɛli Rawlings ni daa di O Nam saɣi,kamani Tingbaŋ maa zalikpana ni wuhi shɛm.
Atta Mills nyintaa ŋun daa yi polo zaŋ chaŋ Nam maa bɔbu polo n-daa nyɛ John Agyekum Kufuor, ŋun daa zani n-ti Wɔb'gu paati, New Patriotic Party (NPP). Dagbambi yɛliya ni buu lihiri la O ma noli ka ŋubiri mɔri, lala maa zuɣu, nyintahili daa kuli yiɣisi mi n wuɣiliŋ Atta Mills polo ni ka dama, bɛ yi piigi O tingbaŋ zuɣulana, ŋun bi yɛn mali O zuɣu piibu naɣila Rawlings ni bɔri shɛli biɛɣukulo kam. Piibu-piibu biɛɣu maa ni daa ti neei December 7, 2000, Mills daa nyala 44.8% ka Kufuor di 48.4%. Di ni daa bi paai kɔbigi maa zuɣu, December 28, 2000, Ghana daa lahi labi mi niŋ piibu-piibu maa ka Kufuor daa zaŋ vaabu 56.9% kɔbigi puuni n di Mills. Lala ŋɔ zuɣu, bɛ daa piila Kufuor ka po o pɔri n-kpɛhi Nam ni January 7, 2001.
Yuuni 2002, Lɛm Paatinima daa piila Mills ni O lԑbi bɛ paati maa toondana zaŋ chaŋ 2004 piibu-piibu la ni. Tɔ amaa, tingbaŋ zuɣulana, John Agyekum Kufuor daa lahi di o mi ni 52.45% kɔbigi puuni.
December 21, 2006, Lɛm Paatinima daa lahi piigi O mi bɛ paati maa toondana zaŋ chaŋ yuuni 2008 tingbaŋ zuɣulana tali piibu-piibu ni. O daa dila O nyintahi maa ni 81.4% (1,362 votes) kɔbigi puuni. O nyintahi maa n-daa nyɛ Ekwow Spio-Garbrah, Alhaji Mahama Iddrisu, ni Eddie Annan.
Yuuni 2008 piibu-piibu ni daa paagi, John Agyekum Kufuor daa di la o yuma nii nam naai dinzuɣu ka kulahi tooi zani yaha. Lala saha ŋɔ sunsuuni ka bi daa ŋuri BETTER GHANA AGENDA taachi.
Yuuni 2008, Mills Nam nyintaa Wabigu Paati daa nyala Nana Akufo-Addo. Mills taachi yuuni maa piibu-piibu maa saha daa nyɛla "A Better Man for a Better Ghana". O daa yaliya: "Salo maa kuli fabindimi. Be yɛri mi ni be behisi kuli labiri la nyaanga zuŋɔ yuma anii mbala. Dinzuɣu, di yi niŋ ka Ghana shiri nyɛla din zoora, salo maa ban nabi nyarili be behisi puuni".
Tuuli piibu-piibu maa daa tila Akufo-Addo 49.13%, ka ti Mills 47.92% kobigi puuni. Lala ŋɔ zuɣu, piibu-piibu tuma duu nim' daa lahi labimi n-kpa piibu-piibu palli 28th December 2008. Din daa naagi, Mills daa kuli dila Nana Akufo Addo bela. To amaa yɛligola ni sangaya daa chɛmi ka Tain din be piibu-piibu yaɣili Brong Ahafo Region nim’daa bi tooi niŋ bi piibu-piibu. Lala maa zuɣu, piibu-piibu tuma yili nim’daa lahi kpala piibu-piibu n-ti ba January 2, 2009.
Di karikari ni di bahigu daa ʒila zuɣusuŋ n ti Mills, dama O daa nyɛla 50.23% ka Akufo-Addo nyɛ 49.77%. Mills n daa lԑbi tingbaŋ Zuɣulana ŋun pahi ata ni Ghana 4th Republic tali ni. Mills daa tooi zooi ka O buɣisiri O maŋa ni ŋun nyɛla "Salo buŋa ŋun mali dihitabili ni salo bɛhisuŋ ka man Nkrumah buɣisibu ni".
John Atta Mills daa pola Ghana tingbaŋ Zuɣulan' tali pɔri January 7, 2009 ni suhudoo. O daa dila O suɣulo nyɔri O ni daa ti di Nam maa.
=== Ghana Zuɣulan' tali ===
==== Economy ====
==== Shikuru Baŋsim ====
==== Alaafeei ====
==== Tiŋgbani gbubibu ni Tiŋduya Bɛhigu ====
==== Bukparilim, Anegi nyabu ni Tiŋkpansi lɛbigimsim ====
== Tuma ==
Mills tuma piligu daa nyɛla chicha tali ka o daa wuhiri la Zalisi yɛltɔɣa din be Faculty of Law, University of Ghana. O daa kuli paagi yuuni pishinaanu n wuhiri Legon mini di tatabibti Ghana ni tiŋduya ni. O daa nyɛla Fulbright Scholar programme, Stanford Law School din be US yuuni 1971.
O daa nyela Professor n chani Temple University (Philadelphia, USA), yuuni 1978 hali ni 1979 ka daa lahi tuɣili yuuni 1986 hali ni 1987. O lahi chani la Leiden University din be Netherlands nti wuhira yuuni 1985 hali ni 1986. Lala saha maa sunsuuni 1970-1980, o daa sabi buku nim mini gbana pam din jɛndi farigu deebu baŋsim yaɣili (taxation).
Di mini o daa wuhiri shikuru maa zaa yɔli, O daa nyɛla Komishina kpɛma nti yaɣ’ shɛli be ni booni Ghana Internal Revenue Service (1988-1993) saha shɛli tiŋgbaŋ zuɣulana Jerry John Rawlings ni daa nyɛ sooja gomnanti la. Be daa lahi labimi piigo Komishina yaha yuuni 1993 hali ni 1996. Yuuni 1992, O daa lɛbi la Zalisi Associate Prɔfɛisa University of Ghana. Yuuni 2002, O daa lɛbi la chani la Liu Institute for Global Issues din be University of British Columbia, Vancouver, British Columbia din daa gbini kpalanzuya ni Canadian International Development Agency(CIDA) – International Development Research Centre (IDRC) fellowship programme.
== Maŋmaŋa biɛhigu ==
O paɣa n-daa nyɛ Ernestina Naadu Mills (née Botchway),<ref>{{Cite web|date=2014-12-13|title=Ghana Districts - A repository of all districts in the republic of Ghana|url=https://web.archive.org/web/20141213033333/http://www.ghanadistricts.gov.gh/news/?read=21457|access-date=2022-07-26|website=web.archive.org}}</ref><ref>{{Cite web|title=GhanaDot.com ....Profile of President-Elect Mills|url=http://www.ghanadot.com/personalities.mills.010309.html|access-date=2022-07-26|website=www.ghanadot.com}}</ref><ref>{{Cite web|date=2016-03-09|title=mijaku.com - Profiles of the NDC presidential and vice presidential candidates|url=https://web.archive.org/web/20160309154639/http://mijaku.com/index.php?id=728&itemid=2&option=com_content&task=view|access-date=2022-07-26|website=web.archive.org}}</ref><ref>{{Cite web|title=Meet Naadu Mills|url=https://www.modernghana.com/news/133520/meet-naadu-mills.html|access-date=2022-07-26|website=Modern Ghana|language=en}}</ref><ref>{{Cite web|date=-001-11-30T00:00:00+00:00|title=Profile of President-Elect Mills|url=https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/Profile-of-President-Elect-Mills-155622|access-date=2022-07-26|website=GhanaWeb|language=en}}</ref>ka O daa nyɛ karim'ma, ka mali bia ŋun yuli booni
Sam Kofi Atta Mills. Be daa wumsi O mi tamla Methodist nim’ zali kpana<ref>{{Cite web|date=2016-01-11|title=Wayback Machine|url=https://web.archive.org/web/20160111033214/http://www.ghana.gov.gh/index.php/news/general-news/15277-veep-calls-nation-to-celebrate-life-of-president-mills-|access-date=2022-07-26|website=web.archive.org}}</ref>. O daa nyɛla cousin nti lala saha maa Gold Coast lawyer, Thomas Hutton-Mills, Jr. O zosimo n-daa nyɛ T. B. Joshua of The Synagogue, Church of All Nations in Lagos, Nigeria, ka daa kaari O saha kam asori duu maa ni. O daa yɛliya, ni din daa niŋ ka Joshua yɛli O ni pɔi ka O lebi Tiŋgbani zuɣulana, sheela ka O zani piibupiibu m-paai buta zuɣu ka naai tooi di piibupiibu maa.<ref>{{Cite web|date=2011-12-31|title=Wayback Machine|url=https://web.archive.org/web/20111231191030/http://thepmnews.com/2009/01/12/tb-joshua-predicted-my-victory-%E2%80%94ghana%E2%80%99s-leader|access-date=2022-07-26|website=web.archive.org}}</ref><ref>{{Cite web|date=2011-10-07|title=Wayback Machine|url=https://web.archive.org/web/20111007010043/http://thenewsng.com/article/1613|access-date=2022-07-26|website=web.archive.org}}</ref>.
Atta Mills daa nyɛla bɔlli ni yiɣ'jam yaɣili administrata, o daa tim nuu pam Ghana Hockey Association, National Sports Council of Ghana, Ghana Olympic Committee ni Accra Hearts of Oak Sporting Club. O daa min nyɛ bi kuɣilana saha shɛli. O daa bɔri ko'duɣili pam. Ka daa ŋmɛ n-ti Gana Hockey team maa(O nyɛla hockey ŋmeri biŋ Gana ŋɔ hali ka Naawuni daa ti bohi O zuɣu)<ref>{{Cite news|date=2009-01-03|title=Profile: Ghana President John Atta Mills|language=en-GB|url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/africa/7804884.stm|access-date=2022-07-26}}</ref><ref>{{Cite web|date=2015-02-01|title=attamills2008.com - attamills2008 Resources and Information. This website is for sale!|url=https://web.archive.org/web/20150201181245/http://www.attamills2008.com/site/?page_id=2|access-date=2022-07-26|website=web.archive.org}}</ref>. O daa nyɛla Hearts of Oak kpamba maa ni yino, Kuɣulan kuro Black Stars management team ka lahi nyɛ Manchester United nyaan’dola<ref>{{Cite web|title=Obituary: Ghana’s John Atta Mills|url=https://www.aljazeera.com/news/2012/7/24/obituary-ghanas-john-atta-mills|access-date=2022-07-26|website=www.aljazeera.com|language=en}}</ref>.
== O Doro ni O Kpibu ==
Mills daa nyɛla ŋun kpi silimin goli July biɛɣu pishi ni anahi dali 2022, 37 Military Hospital din be Ankara la<ref>{{Cite news|date=2012-07-24|title=Ghana's President John Atta Mills dies|language=en-GB|work=BBC News|url=https://www.bbc.com/news/world-africa-18972107|access-date=2022-07-26}}</ref>.dabaata nyaaŋa O ni daa puhi O doɣim chuɣu din pahiri yuma pihiyobu ni anii la. Daliri shɛli din daa ku'O daa na bi yi polo. Dama O daa na yoli yila US na ka di nyɛla O chaŋmi ti vihi O maŋa din daa niŋ ka O mali loŋni doro<ref>{{Cite news|date=2012-07-24|title=Ghana's President John Atta Mills dies|language=en-GB|work=BBC News|url=https://www.bbc.com/news/world-africa-18972107|access-date=2022-07-26}}</ref><ref>{{Cite news|date=2012-08-10|title=President John Atta Mills funeral held in Ghana|language=en-GB|work=BBC News|url=https://www.bbc.com/news/world-africa-19204106|access-date=2022-07-26}}</ref><ref>{{Cite web|last=admin|date=2022-07-27|title=Naadu Mills Reveals What Killed Mills|url=https://otixpres.com/naadu-mills-reveals-what-killed-mills/|access-date=2022-07-28|language=en-US}}</ref>. O kuli ni daa yɛn yi polo, O offici nim’daa yɛliya ni O kpimi hawa nim’daa nyaaŋa ka bɛ naai yihili na polo, amaa karachi so ŋun doli daa yɛliya ni O daa yɛliya ni O niŋgbina dii bi nyaɣisa n-neei biɛɣu ka O naai kpi maa. To amaa, Mills' beili Dr. Cadman Mills daa yɛliya gbala maa ni, ni doriti pam n-daa laɣam ku'O maa kamani hemorrhagic stroke din yina zisoya gbariginsim zugupuri puuni<ref>{{Cite web|date=2015-07-21|title=Revealed: Mills died from Hemorrhagic stroke - Cadman Mills|url=https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/Mills-died-from-Hemorrhagic-stroke-Cadman-Mills-370015|access-date=2022-07-26|website=GhanaWeb|language=en}}</ref><ref>{{Cite web|date=2015-07-21|title=Revealed: Mills died from Hemorrhagic stroke - Cadman Mills|url=https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/Mills-died-from-Hemorrhagic-stroke-Cadman-Mills-370015|access-date=2022-07-26|website=GhanaWeb|language=en}}</ref><ref>{{Cite web|date=2013-01-23|title=GBC News, , Mills died from massive stroke - Brother|url=https://archive.ph/8JCDa|access-date=2022-07-26|website=archive.ph}}</ref><ref>{{Cite web|date=2017-03-30|title=Prof Mills did not die of throat cancer – Dr Cadman Mills|url=https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/Prof-Mills-did-not-die-of-throat-cancer-Dr-Cadman-Mills-523772|access-date=2022-07-26|website=GhanaWeb|language=en}}</ref>. BBC nima gba daa yɛliya ni yɛltɔɣa daa taɣimi chiri gbaliŋ. Former minister Elizabeth Ohene daa yɛliya, ni din daa niŋ ka bi gbubli ŋumaŋuma ni mills kpimi, O nini daa bi tiɣi ni Mills kpiya.
" kamani yuma ata ni yuma anahi din gari la, niriba gbubi mi ni Mills ka alaafee ka shaba yɛri ni O kpimi gba. Ka O daa yina ti yɛli ni O bi bera"<ref>{{Cite news|date=2012-07-24|title=Ghana's President John Atta Mills dies|language=en-GB|work=BBC News|url=https://www.bbc.com/news/world-africa-18972107|access-date=2022-07-26}}</ref>. O zuɣulaan paa John Dramani Mahama n-daa nyɛ ŋun daa zani O zaashee maa din daa niŋ ka O kpi. Ka daa po pori yuŋ kurigi anii lala dabisili shɛli O ni daa kani maa ka di nyɛla Gana constitusa ni wuhi shɛm. Mahama zii daa naala saha shɛli Mills' zii ni daa naai. Ka di daa che bela ni piibupiibu, ka O gba daa zani ni bi piigi O.<ref>{{Cite web|date=2012-07-26|title=Ghana VP to be sworn in as new president {{!}} Agricultural Commodities {{!}} Reuters|url=https://web.archive.org/web/20120726221518/https://af.reuters.com/article/commoditiesNews/idAFL6E8IOJOX20120724|access-date=2022-07-26|website=web.archive.org}}</ref><ref>{{Cite news|date=2012-07-24|title=Ghana President Mills dies, VP takes over|language=en|work=Reuters|url=https://www.reuters.com/article/us-ghana-president-idUSBRE86N14720120724|access-date=2022-07-26}}</ref>
== O Sɔɣibu ==
[[File:JEAM Gravesite.JPG|thumb|right|Atta Mills' gballi din be Asomdwee Park, Accra tum yuuni 2013]]
=== O Tingbani Nam Sɔɣibu ===
=== Salo Wumbu ===
== O Sabiri Shɛŋa ==
Mills' sabibu nima<ref name="ghananation1"/><ref name="pubs">{{cite web|url=http://www.attamills2008.com/johns_cv.htm |title=''Curriculum Vitae'' |access-date=2007-07-01 |url-status=bot: unknown |archive-url=https://web.archive.org/web/20070701201728/http://www.attamills2008.com/johns_cv.htm |archive-date=1 July 2007}}, Prof. John Evans Atta Mills, 1 July 2007, ''[[Wayback Machine|Internet Archive]]''. Retrieved 3 August 2012.</ref><ref>{{cite web|url=http://www.idrc.ca/EN/Misc/Pages/NewsDetails.aspx?NewsID=463 |title=Misc – News |publisher=Idrc.ca |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20130523141045/http://www.idrc.ca/EN/Misc/Pages/NewsDetails.aspx?NewsID=463 |archive-date=23 May 2013 }}</ref><ref name=":0" /> included:
* ''Taxation of Periodical or Deferred Payments arising from the Sale of Fixed Capital'' (1974)
* ''Exemption of Dividends from Income Taxation: A Critical Appraisal'' (1977)
* ''Report of the Tax Review Commission, Ghana, parts 1 – 3'' (1977)
* ''Ghana’s Income Tax Laws and the Investor'' (1978)
* ''Ghana's New Investment Code: An Appraisal'' (1986)
* ''Criminal Law Treatment of Sexual Activity''
* ''The role of the state in the evolution of the family in Anglophone countries of Africa: An overview''
* ''A survey of taxes on the individual in Ghana''
* ''Ghana's wealth tax: Some issues and problems''
* ''Africa in the World'' (2002)<ref>{{cite web|url=http://www.ligi.ubc.ca/sites/liu/files/Publications/Africa_in_the_World.pdf |title="Africa in the World". |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20130523141048/http://www.ligi.ubc.ca/sites/liu/files/Publications/Africa_in_the_World.pdf |archive-date=23 May 2013 }}</ref>
* ''NEPAD and New International Relations'' (2002)<ref>{{cite web|url=http://www.ligi.ubc.ca/sites/liu/files/Publications/1Oct2002_NEPAD.pdf |archive-url=https://web.archive.org/web/20130523141050/http://www.ligi.ubc.ca/sites/liu/files/Publications/1Oct2002_NEPAD.pdf |url-status=dead |archive-date=2013-05-23 |title="NEPAD and New International Relations". }}</ref>
* ''The Decline of a Regional Fishing Nation: The Case of Ghana and West Africa'' (2004)<ref>{{cite journal|title=The decline of a regional fishing nation: The case of Ghana and West Africa |doi=10.1111/j.0165-0203.2004.00068.x |volume=28 |journal=Natural Resources Forum |pages=13–21 |year = 2004|last1 = Atta-Mills|first1 = John|last2=Alder |first2=Jackie |last3=Rashid Sumaila |first3=Ussif }}</ref>
== O Teebu ni O Ni Che shali ==
[[File:J.E. Atta Mills' Bust in GIMPA (Accra).jpg|thumb|Bust of Atta Mills at the John Evans Atta Mills Centre for Law and Governance, GIMPA, Accra]]
O ni nyɛ tingbaŋ zuɣulana,Mills daa nyɛla gun deei 2009 Glo-CAF platinum kpaŋmaŋ'pini O ni daa mali zaɣa ni tab’song n-ti diɛma ni yiɣijam toon’tibo tiŋgbani maa ni zugu.”[88]
Mills ni Kani naai, kpaŋmaŋ pini din nye Gomnanti so ŋʋn zaŋ yɛlimaŋli mini lɛbiginsim Gbaŋsabila tingbaŋ yuuni(2012). Ban daa ti kpaŋmaŋ'pini ŋɔ daa yɛliya ni be nya O biehisug, kookali,zaga nti pahi nia sug zang kpa democracy Gomnanti ni lebiginsim zang ti Ghana ni Gbaŋsabila zaa. Lala biehigu din gahim go tu pagisibu. Ka Che di zanŋ taɣirisuŋ na O niriba biɛhigu ni zuŋɔ kuli mali wara. O ni daa yihi O zugu ni O zabi ka tagi ka gu aadalichi zagti sokam nyela din yi polo ka mali jilima duniya yeei dundogni ka gbansabila nangban’yini zaa bang ka mali dihitabili ni ti yi nya taba ka ti nye yim ka wumdi sokam yeei, ti ni tooi beni ni suhudoo ni nangbanyini ni taba,ka di che ka lebiginsim be ti tinsi puuni ni biehigu toon’tibo.Lala toon’daanba go zagyino kam kuli mali la kpagmaga Ghana toon’tibo ni di zoobu, Ka Ghana zaa yuli”.
Yuuni 2013 kpagmag pina la, O daa deei la pini O kalinsi nyaaga ka di nyela kpagmag sheli din be Gbansabila tigbani zugu, ni be teei O ni daa tum di nasara shega,ni O toon’tali.
Institute of International Education (IIE) din be New York City gba daa nyela ban ti O pin’titali O kalinsi nyaaga, Fritz Redlich shikuru bi’kura pina ni be teei O tuma din tu pagisibu ka kpagsiri nangbanyini mini yada Ghana ni duniya sunsuuni, ni O sogsim ti shikuru toon’tibo ni di mali Ghana bi’pola shili n-guli zugo dali kparigog,
== Lahi Nyama ==
[[Atta Mills Saha Minisita nima]]
== Kundivihira ==
[[Pubu:Ghana]]
[[Pubu:Ghana zuɣulananima]]
[[Pubu:Ghana tingbani]]
[[Pubu:Ninsala ŋun lahi ka o nyɛvuli ni]]
[[Pubu:Doo]]
gp36i69fgdni8h1k86ota87n4ra2n4q
41564
41563
2022-07-28T15:15:51Z
Adam Kamaldeen
1825
/* O Teebu ni O Ni Che shali */Change characters in to dagbani and correct words spelling
wikitext
text/x-wiki
{{E-Class}}
'''Professor John Evans Fiifi Atta Mills''' (21 July 1944 – 24 July 2012) daa nyɛla [[Ghana]] tingbaŋ zuɣulan' kuro ni Ghana alikaali baŋda ŋun daa di zuɣulan' tali<ref>https://archive.vn/20121209072058/http://www.usatoday.com/news/world/2009-01-03-ghana-election_N.htm</ref> yuuni 2009 hali ka kum daa ti wooi o yuuni 2012. O daa pɔla Ghana zuɣulantali pɔri January 7, 2009 saha shɛli O ni daa luhi Wabigu party ([[New Patriotic Party]]) toondana, [[Nana Addo Dankwa Akufo-Addo|Nana Akufo-Addo]] yuuni 2008<ref>https://usatoday30.usatoday.com/news/world/2009-01-03-ghana-election_N.htm</ref> piibu piibu ni la. Ŋuni n-daa nyɛ tingbani zuɣulan'paa yuuni 1997 hali ni 2001 n-ti tingbani zuɣulan'kuro, [[Jerry John Rawlings]].
O daa lɛbi la toon’dana n-ti Lɛm paati ([[National Democratic Congress]]) ka daa bɔ nam maa buyi zuɣu ka lu, yuuni 2000 mini 2004. Amaa O ni daa zani yuuni 2008, O daa dimi saha shɛli piibu-piibu ni daa va n-kpari ka ti lahi labi chaŋ piibu-piibu maani. Ŋuni n na nyɛ Ghana zuɣulana tuuli ŋun daa kpi, ka na be Nam ni.
{{Infobox ninsala|honorific prefix=Prof|name=John Evans Fiifi Atta Mills|image=John Atta Mills.jpg|birth_date=21 July 1944|birth_place=Tarkwa, Gold Coast|death_date=24 July 2012 (Yum'pihiyobu ni anii) Accra, Ghana|resting place=Asomdwee Park, Accra, Ghana|party=National Democratic Congress(NDC)|spouse(s)=Ernestina Naadu Mills (nee Botchway)|children=Sam Kofi Atta Mills|alma mater=Achimota School
University of Ghana(LLB, 1967)
London School of economics(LLM, 1968)
School of Oriental and African Studies School of Law
University of London (PhD, 1971)|awards=Glo - CAF Platinum Award
Lifetime Africa Achievement Prize
The Fritz Redlich Alumni Award|occupation=Law Professor|employer=University of Ghana, Legon}}
== Shikuru Baŋsim ==
Bɛ daa dɔɣila Mills silimiin goli 21 July,1944 [[Tarkwa]] tingbani din be Ghana wulinluhili polo ŋɔ, [[Western Region]]. [[Fante]] bila n-nyɛ O, ka O daa zooi tiŋ'yuli booni Ekumfi Otuam din be [[Mfantsiman]] East piibu -piibu yaɣili din be Ghana sunsuuni la, [[Central Region]]. O daa pilila O bilim ni shikuru Huni Valley Methodist Primary School. O shikuru baŋsim yaligibu zuɣu, O daa chaŋla O sunsuuni shikuru Komenda Methodist Middle School. O ni daa karim siɣisi ni, O daa tuɣi la bikura shikuru shɛli bɛ ni booni [[Achimota Secondary Schoo]]<nowiki/>l. O ni daa naai ni, O daa deei la O dahalali shahara gbaŋ yuuni 1961 ni, Advanced-Level shahara gbaŋ yuuni 1963. O daa lahi zaŋla nimmohi yo, ka lahi chaŋ ninkura shikuru shɛli bɛ ni booni [[University of Ghana, Legon]] la n-ti karim siɣisi Zalisi ka daa deei Bachelor of Law, Degree, LLB ni Professional law shahara gbaŋ yuuni 1967.
Mills daa lahi chaŋla London School of Economics and Political Science n-ti karim siɣisi ka daa deei LLM shahara gbaŋ yuuni 1968. Di nyaaŋa, O daa lahi deei la Law Dɔɣita Degree, PhD School of Oriental and African Studies School of Law din daa be federal University of London saha shɛli O ni daa sabi O Dɔɣita tali buku din daa jɛndi farigu, kɔhimma ni damma lɛbigimsim (taxation and economic development) yuuni 1971. O daa nyɛla yuum'pishi ni ayopɔin ka karim naai dɔɣita tali ŋɔ.
O ni daa be siyaasa ni, kɔŋ ni zɔm kam daa mi O la Prof, pirinla saha gbaliŋ shɛli O ni daa zaŋ kpalim m-be shikuru baŋsim bɔbu ni maa zuɣu. O siyaasa salalaantaba gba daa booni O mi Asomdweehene, Kambonsili din gbuni nyɛ 'Suhudoo Naa'.
== Siyaasa Tali ==
=== Ghana Zuɣulan' paa ===
Bɛ ni daa ti bɔri ni bɛ po' tingbaŋ' zuɣulaanim’ pɔri yuuni 1992 maa zuɣu, National Convention Party (NCP) daa zaŋla bɛ kpalanzuya na nti gbini National Democratic Congress (NDC). Provisional National Defence Council (PNDC) daambol'kuro ni tingbaŋ zuɣulana, Flight-Lieutenant Jerry John Rawlings daa piila NCP nima kpɛma, [[Kow Nkensen Arkaah]] wulana ni bɛ bo Nam maa. Bɛ ni daa di 1992 piibu-piibu maa, Arkaah daa di la tingbaŋ zuɣulan' paa 1992–1996.
Amaa, January 29, 1996, NCP Nima daa waligiya ka che NDC. Arkaah ŋun daa be National Convention Party daa lahi zaŋ bɛ kpalanzuya na n-ti gbini New Patriotic Party ka bɛ daa lahi piigi O Nam-bɔri wulana n-ti [[John Agyekum Kufuor]] ni bɛ zaŋ bɛ nyɔri n-kpa National Democratic Congress. Rawlings daa piila Atta Mills ni O lԑbi O zuɣulana paa ka lahi labi bo tingbaŋ zuɣulan' tali din pahiri ayi zuɣu ka [[Naawuni]] daa lahi tiba nasara ka bɛ di 1996-2000. Atta Mills n-daa nyɛ daambolo n-ti Police Council of Ghana ni daambolo zaŋti Economic Management Team.
=== Ghana Zuɣulan' tali piibu-piibu ===
Yuuni 2000, Mills n-daa zani n-ti Lɛm Paati (NDC) ni bɛ bo tingbaŋ Zuɣulan' tali saha shɛli Rawlings ni daa di O Nam saɣi,kamani Tingbaŋ maa zalikpana ni wuhi shɛm.
Atta Mills nyintaa ŋun daa yi polo zaŋ chaŋ Nam maa bɔbu polo n-daa nyɛ John Agyekum Kufuor, ŋun daa zani n-ti Wɔb'gu paati, New Patriotic Party (NPP). Dagbambi yɛliya ni buu lihiri la O ma noli ka ŋubiri mɔri, lala maa zuɣu, nyintahili daa kuli yiɣisi mi n wuɣiliŋ Atta Mills polo ni ka dama, bɛ yi piigi O tingbaŋ zuɣulana, ŋun bi yɛn mali O zuɣu piibu naɣila Rawlings ni bɔri shɛli biɛɣukulo kam. Piibu-piibu biɛɣu maa ni daa ti neei December 7, 2000, Mills daa nyala 44.8% ka Kufuor di 48.4%. Di ni daa bi paai kɔbigi maa zuɣu, December 28, 2000, Ghana daa lahi labi mi niŋ piibu-piibu maa ka Kufuor daa zaŋ vaabu 56.9% kɔbigi puuni n di Mills. Lala ŋɔ zuɣu, bɛ daa piila Kufuor ka po o pɔri n-kpɛhi Nam ni January 7, 2001.
Yuuni 2002, Lɛm Paatinima daa piila Mills ni O lԑbi bɛ paati maa toondana zaŋ chaŋ 2004 piibu-piibu la ni. Tɔ amaa, tingbaŋ zuɣulana, John Agyekum Kufuor daa lahi di o mi ni 52.45% kɔbigi puuni.
December 21, 2006, Lɛm Paatinima daa lahi piigi O mi bɛ paati maa toondana zaŋ chaŋ yuuni 2008 tingbaŋ zuɣulana tali piibu-piibu ni. O daa dila O nyintahi maa ni 81.4% (1,362 votes) kɔbigi puuni. O nyintahi maa n-daa nyɛ Ekwow Spio-Garbrah, Alhaji Mahama Iddrisu, ni Eddie Annan.
Yuuni 2008 piibu-piibu ni daa paagi, John Agyekum Kufuor daa di la o yuma nii nam naai dinzuɣu ka kulahi tooi zani yaha. Lala saha ŋɔ sunsuuni ka bi daa ŋuri BETTER GHANA AGENDA taachi.
Yuuni 2008, Mills Nam nyintaa Wabigu Paati daa nyala Nana Akufo-Addo. Mills taachi yuuni maa piibu-piibu maa saha daa nyɛla "A Better Man for a Better Ghana". O daa yaliya: "Salo maa kuli fabindimi. Be yɛri mi ni be behisi kuli labiri la nyaanga zuŋɔ yuma anii mbala. Dinzuɣu, di yi niŋ ka Ghana shiri nyɛla din zoora, salo maa ban nabi nyarili be behisi puuni".
Tuuli piibu-piibu maa daa tila Akufo-Addo 49.13%, ka ti Mills 47.92% kobigi puuni. Lala ŋɔ zuɣu, piibu-piibu tuma duu nim' daa lahi labimi n-kpa piibu-piibu palli 28th December 2008. Din daa naagi, Mills daa kuli dila Nana Akufo Addo bela. To amaa yɛligola ni sangaya daa chɛmi ka Tain din be piibu-piibu yaɣili Brong Ahafo Region nim’daa bi tooi niŋ bi piibu-piibu. Lala maa zuɣu, piibu-piibu tuma yili nim’daa lahi kpala piibu-piibu n-ti ba January 2, 2009.
Di karikari ni di bahigu daa ʒila zuɣusuŋ n ti Mills, dama O daa nyɛla 50.23% ka Akufo-Addo nyɛ 49.77%. Mills n daa lԑbi tingbaŋ Zuɣulana ŋun pahi ata ni Ghana 4th Republic tali ni. Mills daa tooi zooi ka O buɣisiri O maŋa ni ŋun nyɛla "Salo buŋa ŋun mali dihitabili ni salo bɛhisuŋ ka man Nkrumah buɣisibu ni".
John Atta Mills daa pola Ghana tingbaŋ Zuɣulan' tali pɔri January 7, 2009 ni suhudoo. O daa dila O suɣulo nyɔri O ni daa ti di Nam maa.
=== Ghana Zuɣulan' tali ===
==== Economy ====
==== Shikuru Baŋsim ====
==== Alaafeei ====
==== Tiŋgbani gbubibu ni Tiŋduya Bɛhigu ====
==== Bukparilim, Anegi nyabu ni Tiŋkpansi lɛbigimsim ====
== Tuma ==
Mills tuma piligu daa nyɛla chicha tali ka o daa wuhiri la Zalisi yɛltɔɣa din be Faculty of Law, University of Ghana. O daa kuli paagi yuuni pishinaanu n wuhiri Legon mini di tatabibti Ghana ni tiŋduya ni. O daa nyɛla Fulbright Scholar programme, Stanford Law School din be US yuuni 1971.
O daa nyela Professor n chani Temple University (Philadelphia, USA), yuuni 1978 hali ni 1979 ka daa lahi tuɣili yuuni 1986 hali ni 1987. O lahi chani la Leiden University din be Netherlands nti wuhira yuuni 1985 hali ni 1986. Lala saha maa sunsuuni 1970-1980, o daa sabi buku nim mini gbana pam din jɛndi farigu deebu baŋsim yaɣili (taxation).
Di mini o daa wuhiri shikuru maa zaa yɔli, O daa nyɛla Komishina kpɛma nti yaɣ’ shɛli be ni booni Ghana Internal Revenue Service (1988-1993) saha shɛli tiŋgbaŋ zuɣulana Jerry John Rawlings ni daa nyɛ sooja gomnanti la. Be daa lahi labimi piigo Komishina yaha yuuni 1993 hali ni 1996. Yuuni 1992, O daa lɛbi la Zalisi Associate Prɔfɛisa University of Ghana. Yuuni 2002, O daa lɛbi la chani la Liu Institute for Global Issues din be University of British Columbia, Vancouver, British Columbia din daa gbini kpalanzuya ni Canadian International Development Agency(CIDA) – International Development Research Centre (IDRC) fellowship programme.
== Maŋmaŋa biɛhigu ==
O paɣa n-daa nyɛ Ernestina Naadu Mills (née Botchway),<ref>{{Cite web|date=2014-12-13|title=Ghana Districts - A repository of all districts in the republic of Ghana|url=https://web.archive.org/web/20141213033333/http://www.ghanadistricts.gov.gh/news/?read=21457|access-date=2022-07-26|website=web.archive.org}}</ref><ref>{{Cite web|title=GhanaDot.com ....Profile of President-Elect Mills|url=http://www.ghanadot.com/personalities.mills.010309.html|access-date=2022-07-26|website=www.ghanadot.com}}</ref><ref>{{Cite web|date=2016-03-09|title=mijaku.com - Profiles of the NDC presidential and vice presidential candidates|url=https://web.archive.org/web/20160309154639/http://mijaku.com/index.php?id=728&itemid=2&option=com_content&task=view|access-date=2022-07-26|website=web.archive.org}}</ref><ref>{{Cite web|title=Meet Naadu Mills|url=https://www.modernghana.com/news/133520/meet-naadu-mills.html|access-date=2022-07-26|website=Modern Ghana|language=en}}</ref><ref>{{Cite web|date=-001-11-30T00:00:00+00:00|title=Profile of President-Elect Mills|url=https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/Profile-of-President-Elect-Mills-155622|access-date=2022-07-26|website=GhanaWeb|language=en}}</ref>ka O daa nyɛ karim'ma, ka mali bia ŋun yuli booni
Sam Kofi Atta Mills. Be daa wumsi O mi tamla Methodist nim’ zali kpana<ref>{{Cite web|date=2016-01-11|title=Wayback Machine|url=https://web.archive.org/web/20160111033214/http://www.ghana.gov.gh/index.php/news/general-news/15277-veep-calls-nation-to-celebrate-life-of-president-mills-|access-date=2022-07-26|website=web.archive.org}}</ref>. O daa nyɛla cousin nti lala saha maa Gold Coast lawyer, Thomas Hutton-Mills, Jr. O zosimo n-daa nyɛ T. B. Joshua of The Synagogue, Church of All Nations in Lagos, Nigeria, ka daa kaari O saha kam asori duu maa ni. O daa yɛliya, ni din daa niŋ ka Joshua yɛli O ni pɔi ka O lebi Tiŋgbani zuɣulana, sheela ka O zani piibupiibu m-paai buta zuɣu ka naai tooi di piibupiibu maa.<ref>{{Cite web|date=2011-12-31|title=Wayback Machine|url=https://web.archive.org/web/20111231191030/http://thepmnews.com/2009/01/12/tb-joshua-predicted-my-victory-%E2%80%94ghana%E2%80%99s-leader|access-date=2022-07-26|website=web.archive.org}}</ref><ref>{{Cite web|date=2011-10-07|title=Wayback Machine|url=https://web.archive.org/web/20111007010043/http://thenewsng.com/article/1613|access-date=2022-07-26|website=web.archive.org}}</ref>.
Atta Mills daa nyɛla bɔlli ni yiɣ'jam yaɣili administrata, o daa tim nuu pam Ghana Hockey Association, National Sports Council of Ghana, Ghana Olympic Committee ni Accra Hearts of Oak Sporting Club. O daa min nyɛ bi kuɣilana saha shɛli. O daa bɔri ko'duɣili pam. Ka daa ŋmɛ n-ti Gana Hockey team maa(O nyɛla hockey ŋmeri biŋ Gana ŋɔ hali ka Naawuni daa ti bohi O zuɣu)<ref>{{Cite news|date=2009-01-03|title=Profile: Ghana President John Atta Mills|language=en-GB|url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/africa/7804884.stm|access-date=2022-07-26}}</ref><ref>{{Cite web|date=2015-02-01|title=attamills2008.com - attamills2008 Resources and Information. This website is for sale!|url=https://web.archive.org/web/20150201181245/http://www.attamills2008.com/site/?page_id=2|access-date=2022-07-26|website=web.archive.org}}</ref>. O daa nyɛla Hearts of Oak kpamba maa ni yino, Kuɣulan kuro Black Stars management team ka lahi nyɛ Manchester United nyaan’dola<ref>{{Cite web|title=Obituary: Ghana’s John Atta Mills|url=https://www.aljazeera.com/news/2012/7/24/obituary-ghanas-john-atta-mills|access-date=2022-07-26|website=www.aljazeera.com|language=en}}</ref>.
== O Doro ni O Kpibu ==
Mills daa nyɛla ŋun kpi silimin goli July biɛɣu pishi ni anahi dali 2022, 37 Military Hospital din be Ankara la<ref>{{Cite news|date=2012-07-24|title=Ghana's President John Atta Mills dies|language=en-GB|work=BBC News|url=https://www.bbc.com/news/world-africa-18972107|access-date=2022-07-26}}</ref>.dabaata nyaaŋa O ni daa puhi O doɣim chuɣu din pahiri yuma pihiyobu ni anii la. Daliri shɛli din daa ku'O daa na bi yi polo. Dama O daa na yoli yila US na ka di nyɛla O chaŋmi ti vihi O maŋa din daa niŋ ka O mali loŋni doro<ref>{{Cite news|date=2012-07-24|title=Ghana's President John Atta Mills dies|language=en-GB|work=BBC News|url=https://www.bbc.com/news/world-africa-18972107|access-date=2022-07-26}}</ref><ref>{{Cite news|date=2012-08-10|title=President John Atta Mills funeral held in Ghana|language=en-GB|work=BBC News|url=https://www.bbc.com/news/world-africa-19204106|access-date=2022-07-26}}</ref><ref>{{Cite web|last=admin|date=2022-07-27|title=Naadu Mills Reveals What Killed Mills|url=https://otixpres.com/naadu-mills-reveals-what-killed-mills/|access-date=2022-07-28|language=en-US}}</ref>. O kuli ni daa yɛn yi polo, O offici nim’daa yɛliya ni O kpimi hawa nim’daa nyaaŋa ka bɛ naai yihili na polo, amaa karachi so ŋun doli daa yɛliya ni O daa yɛliya ni O niŋgbina dii bi nyaɣisa n-neei biɛɣu ka O naai kpi maa. To amaa, Mills' beili Dr. Cadman Mills daa yɛliya gbala maa ni, ni doriti pam n-daa laɣam ku'O maa kamani hemorrhagic stroke din yina zisoya gbariginsim zugupuri puuni<ref>{{Cite web|date=2015-07-21|title=Revealed: Mills died from Hemorrhagic stroke - Cadman Mills|url=https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/Mills-died-from-Hemorrhagic-stroke-Cadman-Mills-370015|access-date=2022-07-26|website=GhanaWeb|language=en}}</ref><ref>{{Cite web|date=2015-07-21|title=Revealed: Mills died from Hemorrhagic stroke - Cadman Mills|url=https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/Mills-died-from-Hemorrhagic-stroke-Cadman-Mills-370015|access-date=2022-07-26|website=GhanaWeb|language=en}}</ref><ref>{{Cite web|date=2013-01-23|title=GBC News, , Mills died from massive stroke - Brother|url=https://archive.ph/8JCDa|access-date=2022-07-26|website=archive.ph}}</ref><ref>{{Cite web|date=2017-03-30|title=Prof Mills did not die of throat cancer – Dr Cadman Mills|url=https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/Prof-Mills-did-not-die-of-throat-cancer-Dr-Cadman-Mills-523772|access-date=2022-07-26|website=GhanaWeb|language=en}}</ref>. BBC nima gba daa yɛliya ni yɛltɔɣa daa taɣimi chiri gbaliŋ. Former minister Elizabeth Ohene daa yɛliya, ni din daa niŋ ka bi gbubli ŋumaŋuma ni mills kpimi, O nini daa bi tiɣi ni Mills kpiya.
" kamani yuma ata ni yuma anahi din gari la, niriba gbubi mi ni Mills ka alaafee ka shaba yɛri ni O kpimi gba. Ka O daa yina ti yɛli ni O bi bera"<ref>{{Cite news|date=2012-07-24|title=Ghana's President John Atta Mills dies|language=en-GB|work=BBC News|url=https://www.bbc.com/news/world-africa-18972107|access-date=2022-07-26}}</ref>. O zuɣulaan paa John Dramani Mahama n-daa nyɛ ŋun daa zani O zaashee maa din daa niŋ ka O kpi. Ka daa po pori yuŋ kurigi anii lala dabisili shɛli O ni daa kani maa ka di nyɛla Gana constitusa ni wuhi shɛm. Mahama zii daa naala saha shɛli Mills' zii ni daa naai. Ka di daa che bela ni piibupiibu, ka O gba daa zani ni bi piigi O.<ref>{{Cite web|date=2012-07-26|title=Ghana VP to be sworn in as new president {{!}} Agricultural Commodities {{!}} Reuters|url=https://web.archive.org/web/20120726221518/https://af.reuters.com/article/commoditiesNews/idAFL6E8IOJOX20120724|access-date=2022-07-26|website=web.archive.org}}</ref><ref>{{Cite news|date=2012-07-24|title=Ghana President Mills dies, VP takes over|language=en|work=Reuters|url=https://www.reuters.com/article/us-ghana-president-idUSBRE86N14720120724|access-date=2022-07-26}}</ref>
== O Sɔɣibu ==
[[File:JEAM Gravesite.JPG|thumb|right|Atta Mills' gballi din be Asomdwee Park, Accra tum yuuni 2013]]
=== O Tingbani Nam Sɔɣibu ===
=== Salo Wumbu ===
== O Sabiri Shɛŋa ==
Mills' sabibu nima<ref name="ghananation1"/><ref name="pubs">{{cite web|url=http://www.attamills2008.com/johns_cv.htm |title=''Curriculum Vitae'' |access-date=2007-07-01 |url-status=bot: unknown |archive-url=https://web.archive.org/web/20070701201728/http://www.attamills2008.com/johns_cv.htm |archive-date=1 July 2007}}, Prof. John Evans Atta Mills, 1 July 2007, ''[[Wayback Machine|Internet Archive]]''. Retrieved 3 August 2012.</ref><ref>{{cite web|url=http://www.idrc.ca/EN/Misc/Pages/NewsDetails.aspx?NewsID=463 |title=Misc – News |publisher=Idrc.ca |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20130523141045/http://www.idrc.ca/EN/Misc/Pages/NewsDetails.aspx?NewsID=463 |archive-date=23 May 2013 }}</ref><ref name=":0" /> included:
* ''Taxation of Periodical or Deferred Payments arising from the Sale of Fixed Capital'' (1974)
* ''Exemption of Dividends from Income Taxation: A Critical Appraisal'' (1977)
* ''Report of the Tax Review Commission, Ghana, parts 1 – 3'' (1977)
* ''Ghana’s Income Tax Laws and the Investor'' (1978)
* ''Ghana's New Investment Code: An Appraisal'' (1986)
* ''Criminal Law Treatment of Sexual Activity''
* ''The role of the state in the evolution of the family in Anglophone countries of Africa: An overview''
* ''A survey of taxes on the individual in Ghana''
* ''Ghana's wealth tax: Some issues and problems''
* ''Africa in the World'' (2002)<ref>{{cite web|url=http://www.ligi.ubc.ca/sites/liu/files/Publications/Africa_in_the_World.pdf |title="Africa in the World". |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20130523141048/http://www.ligi.ubc.ca/sites/liu/files/Publications/Africa_in_the_World.pdf |archive-date=23 May 2013 }}</ref>
* ''NEPAD and New International Relations'' (2002)<ref>{{cite web|url=http://www.ligi.ubc.ca/sites/liu/files/Publications/1Oct2002_NEPAD.pdf |archive-url=https://web.archive.org/web/20130523141050/http://www.ligi.ubc.ca/sites/liu/files/Publications/1Oct2002_NEPAD.pdf |url-status=dead |archive-date=2013-05-23 |title="NEPAD and New International Relations". }}</ref>
* ''The Decline of a Regional Fishing Nation: The Case of Ghana and West Africa'' (2004)<ref>{{cite journal|title=The decline of a regional fishing nation: The case of Ghana and West Africa |doi=10.1111/j.0165-0203.2004.00068.x |volume=28 |journal=Natural Resources Forum |pages=13–21 |year = 2004|last1 = Atta-Mills|first1 = John|last2=Alder |first2=Jackie |last3=Rashid Sumaila |first3=Ussif }}</ref>
== O Teebu ni O Ni Che shali ==
[[File:J.E. Atta Mills' Bust in GIMPA (Accra).jpg|thumb|Bust of Atta Mills at the John Evans Atta Mills Centre for Law and Governance, GIMPA, Accra]]
O ni nyɛ tingbaŋ zuɣulana,Mills daa nyɛla gun deei 2009 Glo-CAF platinum kpaŋmaŋ'pini O ni daa mali zaɣa ni tab’song n-ti diɛma ni yiɣijam toon’tibo tiŋgbani maa ni zugu.”[88]
Mills ni Kani naai, kpaŋmaŋ pini din nye Gomnanti so ŋʋn zaŋ yɛlimaŋli mini lɛbiginsim Gbaŋsabila tingbaŋ yuuni(2012). Ban daa ti kpaŋmaŋ'pini ŋɔ daa yɛliya ni be nya O biehisug, kookali,zaga nti pahi nia sug zang kpa democracy Gomnanti ni lebiginsim zang ti Ghana ni Gbaŋsabila zaa. Lala biehigu din gahim go tu pagisibu. Ka Che di zanŋ taɣirisuŋ na O niriba biɛhigu ni zuŋɔ kuli mali wara. O ni daa yihi O zugu ni O zabi ka tagi ka gu aadalichi zagti sokam nyela din yi polo ka mali jilima duniya yeei dundɔŋi ka gbansabila nangban’yini zaa baŋ ka mali dihitabili ni ti yi nya taba ka ti nyɛ yim ka wumdi sokam yeei, ti ni tooi beni ni suhudoo ni nangbanyini ni taba,ka di che ka lebiginsim be ti tinsi puuni ni biɛhigu toon’tibo.Lala toon’daanba gɔ zaɣ'yino kam kuli mali la kpaŋmaŋ Ghana toon’tibo ni di zoobu, Ka Ghana zaa yuli”.
Yuuni 2013 kpaŋmaŋ pina la, O daa deei la pini O kalinsi nyaaŋa ka di nyɛla kpaŋmaŋ shɛli din be Gbansabila tiŋgbani zuɣu, ni bɛ teei O ni daa tum di nasara shɛŋa,ni O toon’tali.
Institute of International Education (IIE) din be New York City gba daa nyɛla ban ti O pin’titali O kalinsi nyaaŋa, Fritz Redlich shikuru bi’kura pina ni bɛ teei O tuma din tu paɣisibu ka kpaŋsiri nangbanyini mini yada Ghana ni duniya sunsuuni, ni O soŋsim ti shikuru toon’tibo ni di mali Ghana bi’pola shili n-guli zuŋɔ dali kparigɔɣʋ,
== Lahi Nyama ==
[[Atta Mills Saha Minisita nima]]
== Kundivihira ==
[[Pubu:Ghana]]
[[Pubu:Ghana zuɣulananima]]
[[Pubu:Ghana tingbani]]
[[Pubu:Ninsala ŋun lahi ka o nyɛvuli ni]]
[[Pubu:Doo]]
hp7iisiuvsj1lkikbfs8grlmoiwdo7p
41571
41564
2022-07-28T15:31:22Z
Adam Kamaldeen
1825
/* O Teebu ni O Ni Che shali */Change some characters in to dagbani
wikitext
text/x-wiki
{{E-Class}}
'''Professor John Evans Fiifi Atta Mills''' (21 July 1944 – 24 July 2012) daa nyɛla [[Ghana]] tingbaŋ zuɣulan' kuro ni Ghana alikaali baŋda ŋun daa di zuɣulan' tali<ref>https://archive.vn/20121209072058/http://www.usatoday.com/news/world/2009-01-03-ghana-election_N.htm</ref> yuuni 2009 hali ka kum daa ti wooi o yuuni 2012. O daa pɔla Ghana zuɣulantali pɔri January 7, 2009 saha shɛli O ni daa luhi Wabigu party ([[New Patriotic Party]]) toondana, [[Nana Addo Dankwa Akufo-Addo|Nana Akufo-Addo]] yuuni 2008<ref>https://usatoday30.usatoday.com/news/world/2009-01-03-ghana-election_N.htm</ref> piibu piibu ni la. Ŋuni n-daa nyɛ tingbani zuɣulan'paa yuuni 1997 hali ni 2001 n-ti tingbani zuɣulan'kuro, [[Jerry John Rawlings]].
O daa lɛbi la toon’dana n-ti Lɛm paati ([[National Democratic Congress]]) ka daa bɔ nam maa buyi zuɣu ka lu, yuuni 2000 mini 2004. Amaa O ni daa zani yuuni 2008, O daa dimi saha shɛli piibu-piibu ni daa va n-kpari ka ti lahi labi chaŋ piibu-piibu maani. Ŋuni n na nyɛ Ghana zuɣulana tuuli ŋun daa kpi, ka na be Nam ni.
{{Infobox ninsala|honorific prefix=Prof|name=John Evans Fiifi Atta Mills|image=John Atta Mills.jpg|birth_date=21 July 1944|birth_place=Tarkwa, Gold Coast|death_date=24 July 2012 (Yum'pihiyobu ni anii) Accra, Ghana|resting place=Asomdwee Park, Accra, Ghana|party=National Democratic Congress(NDC)|spouse(s)=Ernestina Naadu Mills (nee Botchway)|children=Sam Kofi Atta Mills|alma mater=Achimota School
University of Ghana(LLB, 1967)
London School of economics(LLM, 1968)
School of Oriental and African Studies School of Law
University of London (PhD, 1971)|awards=Glo - CAF Platinum Award
Lifetime Africa Achievement Prize
The Fritz Redlich Alumni Award|occupation=Law Professor|employer=University of Ghana, Legon}}
== Shikuru Baŋsim ==
Bɛ daa dɔɣila Mills silimiin goli 21 July,1944 [[Tarkwa]] tingbani din be Ghana wulinluhili polo ŋɔ, [[Western Region]]. [[Fante]] bila n-nyɛ O, ka O daa zooi tiŋ'yuli booni Ekumfi Otuam din be [[Mfantsiman]] East piibu -piibu yaɣili din be Ghana sunsuuni la, [[Central Region]]. O daa pilila O bilim ni shikuru Huni Valley Methodist Primary School. O shikuru baŋsim yaligibu zuɣu, O daa chaŋla O sunsuuni shikuru Komenda Methodist Middle School. O ni daa karim siɣisi ni, O daa tuɣi la bikura shikuru shɛli bɛ ni booni [[Achimota Secondary Schoo]]<nowiki/>l. O ni daa naai ni, O daa deei la O dahalali shahara gbaŋ yuuni 1961 ni, Advanced-Level shahara gbaŋ yuuni 1963. O daa lahi zaŋla nimmohi yo, ka lahi chaŋ ninkura shikuru shɛli bɛ ni booni [[University of Ghana, Legon]] la n-ti karim siɣisi Zalisi ka daa deei Bachelor of Law, Degree, LLB ni Professional law shahara gbaŋ yuuni 1967.
Mills daa lahi chaŋla London School of Economics and Political Science n-ti karim siɣisi ka daa deei LLM shahara gbaŋ yuuni 1968. Di nyaaŋa, O daa lahi deei la Law Dɔɣita Degree, PhD School of Oriental and African Studies School of Law din daa be federal University of London saha shɛli O ni daa sabi O Dɔɣita tali buku din daa jɛndi farigu, kɔhimma ni damma lɛbigimsim (taxation and economic development) yuuni 1971. O daa nyɛla yuum'pishi ni ayopɔin ka karim naai dɔɣita tali ŋɔ.
O ni daa be siyaasa ni, kɔŋ ni zɔm kam daa mi O la Prof, pirinla saha gbaliŋ shɛli O ni daa zaŋ kpalim m-be shikuru baŋsim bɔbu ni maa zuɣu. O siyaasa salalaantaba gba daa booni O mi Asomdweehene, Kambonsili din gbuni nyɛ 'Suhudoo Naa'.
== Siyaasa Tali ==
=== Ghana Zuɣulan' paa ===
Bɛ ni daa ti bɔri ni bɛ po' tingbaŋ' zuɣulaanim’ pɔri yuuni 1992 maa zuɣu, National Convention Party (NCP) daa zaŋla bɛ kpalanzuya na nti gbini National Democratic Congress (NDC). Provisional National Defence Council (PNDC) daambol'kuro ni tingbaŋ zuɣulana, Flight-Lieutenant Jerry John Rawlings daa piila NCP nima kpɛma, [[Kow Nkensen Arkaah]] wulana ni bɛ bo Nam maa. Bɛ ni daa di 1992 piibu-piibu maa, Arkaah daa di la tingbaŋ zuɣulan' paa 1992–1996.
Amaa, January 29, 1996, NCP Nima daa waligiya ka che NDC. Arkaah ŋun daa be National Convention Party daa lahi zaŋ bɛ kpalanzuya na n-ti gbini New Patriotic Party ka bɛ daa lahi piigi O Nam-bɔri wulana n-ti [[John Agyekum Kufuor]] ni bɛ zaŋ bɛ nyɔri n-kpa National Democratic Congress. Rawlings daa piila Atta Mills ni O lԑbi O zuɣulana paa ka lahi labi bo tingbaŋ zuɣulan' tali din pahiri ayi zuɣu ka [[Naawuni]] daa lahi tiba nasara ka bɛ di 1996-2000. Atta Mills n-daa nyɛ daambolo n-ti Police Council of Ghana ni daambolo zaŋti Economic Management Team.
=== Ghana Zuɣulan' tali piibu-piibu ===
Yuuni 2000, Mills n-daa zani n-ti Lɛm Paati (NDC) ni bɛ bo tingbaŋ Zuɣulan' tali saha shɛli Rawlings ni daa di O Nam saɣi,kamani Tingbaŋ maa zalikpana ni wuhi shɛm.
Atta Mills nyintaa ŋun daa yi polo zaŋ chaŋ Nam maa bɔbu polo n-daa nyɛ John Agyekum Kufuor, ŋun daa zani n-ti Wɔb'gu paati, New Patriotic Party (NPP). Dagbambi yɛliya ni buu lihiri la O ma noli ka ŋubiri mɔri, lala maa zuɣu, nyintahili daa kuli yiɣisi mi n wuɣiliŋ Atta Mills polo ni ka dama, bɛ yi piigi O tingbaŋ zuɣulana, ŋun bi yɛn mali O zuɣu piibu naɣila Rawlings ni bɔri shɛli biɛɣukulo kam. Piibu-piibu biɛɣu maa ni daa ti neei December 7, 2000, Mills daa nyala 44.8% ka Kufuor di 48.4%. Di ni daa bi paai kɔbigi maa zuɣu, December 28, 2000, Ghana daa lahi labi mi niŋ piibu-piibu maa ka Kufuor daa zaŋ vaabu 56.9% kɔbigi puuni n di Mills. Lala ŋɔ zuɣu, bɛ daa piila Kufuor ka po o pɔri n-kpɛhi Nam ni January 7, 2001.
Yuuni 2002, Lɛm Paatinima daa piila Mills ni O lԑbi bɛ paati maa toondana zaŋ chaŋ 2004 piibu-piibu la ni. Tɔ amaa, tingbaŋ zuɣulana, John Agyekum Kufuor daa lahi di o mi ni 52.45% kɔbigi puuni.
December 21, 2006, Lɛm Paatinima daa lahi piigi O mi bɛ paati maa toondana zaŋ chaŋ yuuni 2008 tingbaŋ zuɣulana tali piibu-piibu ni. O daa dila O nyintahi maa ni 81.4% (1,362 votes) kɔbigi puuni. O nyintahi maa n-daa nyɛ Ekwow Spio-Garbrah, Alhaji Mahama Iddrisu, ni Eddie Annan.
Yuuni 2008 piibu-piibu ni daa paagi, John Agyekum Kufuor daa di la o yuma nii nam naai dinzuɣu ka kulahi tooi zani yaha. Lala saha ŋɔ sunsuuni ka bi daa ŋuri BETTER GHANA AGENDA taachi.
Yuuni 2008, Mills Nam nyintaa Wabigu Paati daa nyala Nana Akufo-Addo. Mills taachi yuuni maa piibu-piibu maa saha daa nyɛla "A Better Man for a Better Ghana". O daa yaliya: "Salo maa kuli fabindimi. Be yɛri mi ni be behisi kuli labiri la nyaanga zuŋɔ yuma anii mbala. Dinzuɣu, di yi niŋ ka Ghana shiri nyɛla din zoora, salo maa ban nabi nyarili be behisi puuni".
Tuuli piibu-piibu maa daa tila Akufo-Addo 49.13%, ka ti Mills 47.92% kobigi puuni. Lala ŋɔ zuɣu, piibu-piibu tuma duu nim' daa lahi labimi n-kpa piibu-piibu palli 28th December 2008. Din daa naagi, Mills daa kuli dila Nana Akufo Addo bela. To amaa yɛligola ni sangaya daa chɛmi ka Tain din be piibu-piibu yaɣili Brong Ahafo Region nim’daa bi tooi niŋ bi piibu-piibu. Lala maa zuɣu, piibu-piibu tuma yili nim’daa lahi kpala piibu-piibu n-ti ba January 2, 2009.
Di karikari ni di bahigu daa ʒila zuɣusuŋ n ti Mills, dama O daa nyɛla 50.23% ka Akufo-Addo nyɛ 49.77%. Mills n daa lԑbi tingbaŋ Zuɣulana ŋun pahi ata ni Ghana 4th Republic tali ni. Mills daa tooi zooi ka O buɣisiri O maŋa ni ŋun nyɛla "Salo buŋa ŋun mali dihitabili ni salo bɛhisuŋ ka man Nkrumah buɣisibu ni".
John Atta Mills daa pola Ghana tingbaŋ Zuɣulan' tali pɔri January 7, 2009 ni suhudoo. O daa dila O suɣulo nyɔri O ni daa ti di Nam maa.
=== Ghana Zuɣulan' tali ===
==== Economy ====
==== Shikuru Baŋsim ====
==== Alaafeei ====
==== Tiŋgbani gbubibu ni Tiŋduya Bɛhigu ====
==== Bukparilim, Anegi nyabu ni Tiŋkpansi lɛbigimsim ====
== Tuma ==
Mills tuma piligu daa nyɛla chicha tali ka o daa wuhiri la Zalisi yɛltɔɣa din be Faculty of Law, University of Ghana. O daa kuli paagi yuuni pishinaanu n wuhiri Legon mini di tatabibti Ghana ni tiŋduya ni. O daa nyɛla Fulbright Scholar programme, Stanford Law School din be US yuuni 1971.
O daa nyela Professor n chani Temple University (Philadelphia, USA), yuuni 1978 hali ni 1979 ka daa lahi tuɣili yuuni 1986 hali ni 1987. O lahi chani la Leiden University din be Netherlands nti wuhira yuuni 1985 hali ni 1986. Lala saha maa sunsuuni 1970-1980, o daa sabi buku nim mini gbana pam din jɛndi farigu deebu baŋsim yaɣili (taxation).
Di mini o daa wuhiri shikuru maa zaa yɔli, O daa nyɛla Komishina kpɛma nti yaɣ’ shɛli be ni booni Ghana Internal Revenue Service (1988-1993) saha shɛli tiŋgbaŋ zuɣulana Jerry John Rawlings ni daa nyɛ sooja gomnanti la. Be daa lahi labimi piigo Komishina yaha yuuni 1993 hali ni 1996. Yuuni 1992, O daa lɛbi la Zalisi Associate Prɔfɛisa University of Ghana. Yuuni 2002, O daa lɛbi la chani la Liu Institute for Global Issues din be University of British Columbia, Vancouver, British Columbia din daa gbini kpalanzuya ni Canadian International Development Agency(CIDA) – International Development Research Centre (IDRC) fellowship programme.
== Maŋmaŋa biɛhigu ==
O paɣa n-daa nyɛ Ernestina Naadu Mills (née Botchway),<ref>{{Cite web|date=2014-12-13|title=Ghana Districts - A repository of all districts in the republic of Ghana|url=https://web.archive.org/web/20141213033333/http://www.ghanadistricts.gov.gh/news/?read=21457|access-date=2022-07-26|website=web.archive.org}}</ref><ref>{{Cite web|title=GhanaDot.com ....Profile of President-Elect Mills|url=http://www.ghanadot.com/personalities.mills.010309.html|access-date=2022-07-26|website=www.ghanadot.com}}</ref><ref>{{Cite web|date=2016-03-09|title=mijaku.com - Profiles of the NDC presidential and vice presidential candidates|url=https://web.archive.org/web/20160309154639/http://mijaku.com/index.php?id=728&itemid=2&option=com_content&task=view|access-date=2022-07-26|website=web.archive.org}}</ref><ref>{{Cite web|title=Meet Naadu Mills|url=https://www.modernghana.com/news/133520/meet-naadu-mills.html|access-date=2022-07-26|website=Modern Ghana|language=en}}</ref><ref>{{Cite web|date=-001-11-30T00:00:00+00:00|title=Profile of President-Elect Mills|url=https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/Profile-of-President-Elect-Mills-155622|access-date=2022-07-26|website=GhanaWeb|language=en}}</ref>ka O daa nyɛ karim'ma, ka mali bia ŋun yuli booni
Sam Kofi Atta Mills. Be daa wumsi O mi tamla Methodist nim’ zali kpana<ref>{{Cite web|date=2016-01-11|title=Wayback Machine|url=https://web.archive.org/web/20160111033214/http://www.ghana.gov.gh/index.php/news/general-news/15277-veep-calls-nation-to-celebrate-life-of-president-mills-|access-date=2022-07-26|website=web.archive.org}}</ref>. O daa nyɛla cousin nti lala saha maa Gold Coast lawyer, Thomas Hutton-Mills, Jr. O zosimo n-daa nyɛ T. B. Joshua of The Synagogue, Church of All Nations in Lagos, Nigeria, ka daa kaari O saha kam asori duu maa ni. O daa yɛliya, ni din daa niŋ ka Joshua yɛli O ni pɔi ka O lebi Tiŋgbani zuɣulana, sheela ka O zani piibupiibu m-paai buta zuɣu ka naai tooi di piibupiibu maa.<ref>{{Cite web|date=2011-12-31|title=Wayback Machine|url=https://web.archive.org/web/20111231191030/http://thepmnews.com/2009/01/12/tb-joshua-predicted-my-victory-%E2%80%94ghana%E2%80%99s-leader|access-date=2022-07-26|website=web.archive.org}}</ref><ref>{{Cite web|date=2011-10-07|title=Wayback Machine|url=https://web.archive.org/web/20111007010043/http://thenewsng.com/article/1613|access-date=2022-07-26|website=web.archive.org}}</ref>.
Atta Mills daa nyɛla bɔlli ni yiɣ'jam yaɣili administrata, o daa tim nuu pam Ghana Hockey Association, National Sports Council of Ghana, Ghana Olympic Committee ni Accra Hearts of Oak Sporting Club. O daa min nyɛ bi kuɣilana saha shɛli. O daa bɔri ko'duɣili pam. Ka daa ŋmɛ n-ti Gana Hockey team maa(O nyɛla hockey ŋmeri biŋ Gana ŋɔ hali ka Naawuni daa ti bohi O zuɣu)<ref>{{Cite news|date=2009-01-03|title=Profile: Ghana President John Atta Mills|language=en-GB|url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/africa/7804884.stm|access-date=2022-07-26}}</ref><ref>{{Cite web|date=2015-02-01|title=attamills2008.com - attamills2008 Resources and Information. This website is for sale!|url=https://web.archive.org/web/20150201181245/http://www.attamills2008.com/site/?page_id=2|access-date=2022-07-26|website=web.archive.org}}</ref>. O daa nyɛla Hearts of Oak kpamba maa ni yino, Kuɣulan kuro Black Stars management team ka lahi nyɛ Manchester United nyaan’dola<ref>{{Cite web|title=Obituary: Ghana’s John Atta Mills|url=https://www.aljazeera.com/news/2012/7/24/obituary-ghanas-john-atta-mills|access-date=2022-07-26|website=www.aljazeera.com|language=en}}</ref>.
== O Doro ni O Kpibu ==
Mills daa nyɛla ŋun kpi silimin goli July biɛɣu pishi ni anahi dali 2022, 37 Military Hospital din be Ankara la<ref>{{Cite news|date=2012-07-24|title=Ghana's President John Atta Mills dies|language=en-GB|work=BBC News|url=https://www.bbc.com/news/world-africa-18972107|access-date=2022-07-26}}</ref>.dabaata nyaaŋa O ni daa puhi O doɣim chuɣu din pahiri yuma pihiyobu ni anii la. Daliri shɛli din daa ku'O daa na bi yi polo. Dama O daa na yoli yila US na ka di nyɛla O chaŋmi ti vihi O maŋa din daa niŋ ka O mali loŋni doro<ref>{{Cite news|date=2012-07-24|title=Ghana's President John Atta Mills dies|language=en-GB|work=BBC News|url=https://www.bbc.com/news/world-africa-18972107|access-date=2022-07-26}}</ref><ref>{{Cite news|date=2012-08-10|title=President John Atta Mills funeral held in Ghana|language=en-GB|work=BBC News|url=https://www.bbc.com/news/world-africa-19204106|access-date=2022-07-26}}</ref><ref>{{Cite web|last=admin|date=2022-07-27|title=Naadu Mills Reveals What Killed Mills|url=https://otixpres.com/naadu-mills-reveals-what-killed-mills/|access-date=2022-07-28|language=en-US}}</ref>. O kuli ni daa yɛn yi polo, O offici nim’daa yɛliya ni O kpimi hawa nim’daa nyaaŋa ka bɛ naai yihili na polo, amaa karachi so ŋun doli daa yɛliya ni O daa yɛliya ni O niŋgbina dii bi nyaɣisa n-neei biɛɣu ka O naai kpi maa. To amaa, Mills' beili Dr. Cadman Mills daa yɛliya gbala maa ni, ni doriti pam n-daa laɣam ku'O maa kamani hemorrhagic stroke din yina zisoya gbariginsim zugupuri puuni<ref>{{Cite web|date=2015-07-21|title=Revealed: Mills died from Hemorrhagic stroke - Cadman Mills|url=https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/Mills-died-from-Hemorrhagic-stroke-Cadman-Mills-370015|access-date=2022-07-26|website=GhanaWeb|language=en}}</ref><ref>{{Cite web|date=2015-07-21|title=Revealed: Mills died from Hemorrhagic stroke - Cadman Mills|url=https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/Mills-died-from-Hemorrhagic-stroke-Cadman-Mills-370015|access-date=2022-07-26|website=GhanaWeb|language=en}}</ref><ref>{{Cite web|date=2013-01-23|title=GBC News, , Mills died from massive stroke - Brother|url=https://archive.ph/8JCDa|access-date=2022-07-26|website=archive.ph}}</ref><ref>{{Cite web|date=2017-03-30|title=Prof Mills did not die of throat cancer – Dr Cadman Mills|url=https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/Prof-Mills-did-not-die-of-throat-cancer-Dr-Cadman-Mills-523772|access-date=2022-07-26|website=GhanaWeb|language=en}}</ref>. BBC nima gba daa yɛliya ni yɛltɔɣa daa taɣimi chiri gbaliŋ. Former minister Elizabeth Ohene daa yɛliya, ni din daa niŋ ka bi gbubli ŋumaŋuma ni mills kpimi, O nini daa bi tiɣi ni Mills kpiya.
" kamani yuma ata ni yuma anahi din gari la, niriba gbubi mi ni Mills ka alaafee ka shaba yɛri ni O kpimi gba. Ka O daa yina ti yɛli ni O bi bera"<ref>{{Cite news|date=2012-07-24|title=Ghana's President John Atta Mills dies|language=en-GB|work=BBC News|url=https://www.bbc.com/news/world-africa-18972107|access-date=2022-07-26}}</ref>. O zuɣulaan paa John Dramani Mahama n-daa nyɛ ŋun daa zani O zaashee maa din daa niŋ ka O kpi. Ka daa po pori yuŋ kurigi anii lala dabisili shɛli O ni daa kani maa ka di nyɛla Gana constitusa ni wuhi shɛm. Mahama zii daa naala saha shɛli Mills' zii ni daa naai. Ka di daa che bela ni piibupiibu, ka O gba daa zani ni bi piigi O.<ref>{{Cite web|date=2012-07-26|title=Ghana VP to be sworn in as new president {{!}} Agricultural Commodities {{!}} Reuters|url=https://web.archive.org/web/20120726221518/https://af.reuters.com/article/commoditiesNews/idAFL6E8IOJOX20120724|access-date=2022-07-26|website=web.archive.org}}</ref><ref>{{Cite news|date=2012-07-24|title=Ghana President Mills dies, VP takes over|language=en|work=Reuters|url=https://www.reuters.com/article/us-ghana-president-idUSBRE86N14720120724|access-date=2022-07-26}}</ref>
== O Sɔɣibu ==
[[File:JEAM Gravesite.JPG|thumb|right|Atta Mills' gballi din be Asomdwee Park, Accra tum yuuni 2013]]
=== O Tingbani Nam Sɔɣibu ===
=== Salo Wumbu ===
== O Sabiri Shɛŋa ==
Mills' sabibu nima<ref name="ghananation1"/><ref name="pubs">{{cite web|url=http://www.attamills2008.com/johns_cv.htm |title=''Curriculum Vitae'' |access-date=2007-07-01 |url-status=bot: unknown |archive-url=https://web.archive.org/web/20070701201728/http://www.attamills2008.com/johns_cv.htm |archive-date=1 July 2007}}, Prof. John Evans Atta Mills, 1 July 2007, ''[[Wayback Machine|Internet Archive]]''. Retrieved 3 August 2012.</ref><ref>{{cite web|url=http://www.idrc.ca/EN/Misc/Pages/NewsDetails.aspx?NewsID=463 |title=Misc – News |publisher=Idrc.ca |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20130523141045/http://www.idrc.ca/EN/Misc/Pages/NewsDetails.aspx?NewsID=463 |archive-date=23 May 2013 }}</ref><ref name=":0" /> included:
* ''Taxation of Periodical or Deferred Payments arising from the Sale of Fixed Capital'' (1974)
* ''Exemption of Dividends from Income Taxation: A Critical Appraisal'' (1977)
* ''Report of the Tax Review Commission, Ghana, parts 1 – 3'' (1977)
* ''Ghana’s Income Tax Laws and the Investor'' (1978)
* ''Ghana's New Investment Code: An Appraisal'' (1986)
* ''Criminal Law Treatment of Sexual Activity''
* ''The role of the state in the evolution of the family in Anglophone countries of Africa: An overview''
* ''A survey of taxes on the individual in Ghana''
* ''Ghana's wealth tax: Some issues and problems''
* ''Africa in the World'' (2002)<ref>{{cite web|url=http://www.ligi.ubc.ca/sites/liu/files/Publications/Africa_in_the_World.pdf |title="Africa in the World". |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20130523141048/http://www.ligi.ubc.ca/sites/liu/files/Publications/Africa_in_the_World.pdf |archive-date=23 May 2013 }}</ref>
* ''NEPAD and New International Relations'' (2002)<ref>{{cite web|url=http://www.ligi.ubc.ca/sites/liu/files/Publications/1Oct2002_NEPAD.pdf |archive-url=https://web.archive.org/web/20130523141050/http://www.ligi.ubc.ca/sites/liu/files/Publications/1Oct2002_NEPAD.pdf |url-status=dead |archive-date=2013-05-23 |title="NEPAD and New International Relations". }}</ref>
* ''The Decline of a Regional Fishing Nation: The Case of Ghana and West Africa'' (2004)<ref>{{cite journal|title=The decline of a regional fishing nation: The case of Ghana and West Africa |doi=10.1111/j.0165-0203.2004.00068.x |volume=28 |journal=Natural Resources Forum |pages=13–21 |year = 2004|last1 = Atta-Mills|first1 = John|last2=Alder |first2=Jackie |last3=Rashid Sumaila |first3=Ussif }}</ref>
== O Teebu ni O Ni Che shali ==
[[File:J.E. Atta Mills' Bust in GIMPA (Accra).jpg|thumb|Bust of Atta Mills at the John Evans Atta Mills Centre for Law and Governance, GIMPA, Accra]]
O ni nyɛ tingbaŋ zuɣulana,Mills daa nyɛla gun deei 2009 Glo-CAF platinum kpaŋmaŋ'pini O ni daa mali zaɣa ni tab’song n-ti diɛma ni yiɣijam toon’tibo tiŋgbani maa ni zugu.”[88]
Mills ni Kani naai, kpaŋmaŋ pini din nye Gomnanti so ŋʋn zaŋ yɛlimaŋli mini lɛbiginsim Gbaŋsabila tingbaŋ yuuni(2012). Ban daa ti kpaŋmaŋ'pini ŋɔ daa yɛliya ni be nya O biehisug, kookali,zaga nti pahi nia suŋ zaŋ kpa democracy Gomnanti ni lɛbiginsim zaŋ ti Ghana ni Gbaŋsabila zaa. Lala biɛhigu din gahim ŋɔ tu paɣisibu. Ka Che di zaŋ taɣirisuŋ na O niriba biɛhigu ni zuŋɔ kuli mali wara. O ni daa yihi O zugu ni O zabi ka taɣi ka gu aadalichi zaŋti sokam nyɛla din yi polo ka mali jilima duniya yeei dundɔŋi ka gbansabila nangban’yini zaa baŋ ka mali dihitabili ni ti yi nya taba ka ti nyɛ yim ka wumdi sokam yeei, ti ni tooi beni ni suhudoo ni nangbanyini ni taba,ka di che ka lɛbiginsim be ti tinsi puuni ni biɛhigu toon’tibo.Lala toon’daanba gɔ zaɣ'yino kam kuli mali la kpaŋmaŋ Ghana toon’tibo ni di zoobu, Ka Ghana zaa yuli”.
Yuuni 2013 kpaŋmaŋ pina la, O daa deei la pini O kalinsi nyaaŋa ka di nyɛla kpaŋmaŋ shɛli din be Gbansabila tiŋgbani zuɣu, ni bɛ teei O ni daa tum di nasara shɛŋa,ni O toon’tali.
Institute of International Education (IIE) din be New York City gba daa nyɛla ban ti O pin’titali O kalinsi nyaaŋa, Fritz Redlich shikuru bi’kura pina ni bɛ teei O tuma din tu paɣisibu ka kpaŋsiri nangbanyini mini yada Ghana ni duniya sunsuuni, ni O sɔŋsim ti shikuru toon’tibo ni di mali Ghana bi’pola shili n-guli zuŋɔ dali kparigɔɣʋ,
== Lahi Nyama ==
[[Atta Mills Saha Minisita nima]]
== Kundivihira ==
[[Pubu:Ghana]]
[[Pubu:Ghana zuɣulananima]]
[[Pubu:Ghana tingbani]]
[[Pubu:Ninsala ŋun lahi ka o nyɛvuli ni]]
[[Pubu:Doo]]
7trcjngu6w04xxqynmreojhi5a776k7
41573
41571
2022-07-28T15:48:01Z
Adam Kamaldeen
1825
/* O Teebu ni O Ni Che shali */Change some characters in to dagbani
wikitext
text/x-wiki
{{E-Class}}
'''Professor John Evans Fiifi Atta Mills''' (21 July 1944 – 24 July 2012) daa nyɛla [[Ghana]] tingbaŋ zuɣulan' kuro ni Ghana alikaali baŋda ŋun daa di zuɣulan' tali<ref>https://archive.vn/20121209072058/http://www.usatoday.com/news/world/2009-01-03-ghana-election_N.htm</ref> yuuni 2009 hali ka kum daa ti wooi o yuuni 2012. O daa pɔla Ghana zuɣulantali pɔri January 7, 2009 saha shɛli O ni daa luhi Wabigu party ([[New Patriotic Party]]) toondana, [[Nana Addo Dankwa Akufo-Addo|Nana Akufo-Addo]] yuuni 2008<ref>https://usatoday30.usatoday.com/news/world/2009-01-03-ghana-election_N.htm</ref> piibu piibu ni la. Ŋuni n-daa nyɛ tingbani zuɣulan'paa yuuni 1997 hali ni 2001 n-ti tingbani zuɣulan'kuro, [[Jerry John Rawlings]].
O daa lɛbi la toon’dana n-ti Lɛm paati ([[National Democratic Congress]]) ka daa bɔ nam maa buyi zuɣu ka lu, yuuni 2000 mini 2004. Amaa O ni daa zani yuuni 2008, O daa dimi saha shɛli piibu-piibu ni daa va n-kpari ka ti lahi labi chaŋ piibu-piibu maani. Ŋuni n na nyɛ Ghana zuɣulana tuuli ŋun daa kpi, ka na be Nam ni.
{{Infobox ninsala|honorific prefix=Prof|name=John Evans Fiifi Atta Mills|image=John Atta Mills.jpg|birth_date=21 July 1944|birth_place=Tarkwa, Gold Coast|death_date=24 July 2012 (Yum'pihiyobu ni anii) Accra, Ghana|resting place=Asomdwee Park, Accra, Ghana|party=National Democratic Congress(NDC)|spouse(s)=Ernestina Naadu Mills (nee Botchway)|children=Sam Kofi Atta Mills|alma mater=Achimota School
University of Ghana(LLB, 1967)
London School of economics(LLM, 1968)
School of Oriental and African Studies School of Law
University of London (PhD, 1971)|awards=Glo - CAF Platinum Award
Lifetime Africa Achievement Prize
The Fritz Redlich Alumni Award|occupation=Law Professor|employer=University of Ghana, Legon}}
== Shikuru Baŋsim ==
Bɛ daa dɔɣila Mills silimiin goli 21 July,1944 [[Tarkwa]] tingbani din be Ghana wulinluhili polo ŋɔ, [[Western Region]]. [[Fante]] bila n-nyɛ O, ka O daa zooi tiŋ'yuli booni Ekumfi Otuam din be [[Mfantsiman]] East piibu -piibu yaɣili din be Ghana sunsuuni la, [[Central Region]]. O daa pilila O bilim ni shikuru Huni Valley Methodist Primary School. O shikuru baŋsim yaligibu zuɣu, O daa chaŋla O sunsuuni shikuru Komenda Methodist Middle School. O ni daa karim siɣisi ni, O daa tuɣi la bikura shikuru shɛli bɛ ni booni [[Achimota Secondary Schoo]]<nowiki/>l. O ni daa naai ni, O daa deei la O dahalali shahara gbaŋ yuuni 1961 ni, Advanced-Level shahara gbaŋ yuuni 1963. O daa lahi zaŋla nimmohi yo, ka lahi chaŋ ninkura shikuru shɛli bɛ ni booni [[University of Ghana, Legon]] la n-ti karim siɣisi Zalisi ka daa deei Bachelor of Law, Degree, LLB ni Professional law shahara gbaŋ yuuni 1967.
Mills daa lahi chaŋla London School of Economics and Political Science n-ti karim siɣisi ka daa deei LLM shahara gbaŋ yuuni 1968. Di nyaaŋa, O daa lahi deei la Law Dɔɣita Degree, PhD School of Oriental and African Studies School of Law din daa be federal University of London saha shɛli O ni daa sabi O Dɔɣita tali buku din daa jɛndi farigu, kɔhimma ni damma lɛbigimsim (taxation and economic development) yuuni 1971. O daa nyɛla yuum'pishi ni ayopɔin ka karim naai dɔɣita tali ŋɔ.
O ni daa be siyaasa ni, kɔŋ ni zɔm kam daa mi O la Prof, pirinla saha gbaliŋ shɛli O ni daa zaŋ kpalim m-be shikuru baŋsim bɔbu ni maa zuɣu. O siyaasa salalaantaba gba daa booni O mi Asomdweehene, Kambonsili din gbuni nyɛ 'Suhudoo Naa'.
== Siyaasa Tali ==
=== Ghana Zuɣulan' paa ===
Bɛ ni daa ti bɔri ni bɛ po' tingbaŋ' zuɣulaanim’ pɔri yuuni 1992 maa zuɣu, National Convention Party (NCP) daa zaŋla bɛ kpalanzuya na nti gbini National Democratic Congress (NDC). Provisional National Defence Council (PNDC) daambol'kuro ni tingbaŋ zuɣulana, Flight-Lieutenant Jerry John Rawlings daa piila NCP nima kpɛma, [[Kow Nkensen Arkaah]] wulana ni bɛ bo Nam maa. Bɛ ni daa di 1992 piibu-piibu maa, Arkaah daa di la tingbaŋ zuɣulan' paa 1992–1996.
Amaa, January 29, 1996, NCP Nima daa waligiya ka che NDC. Arkaah ŋun daa be National Convention Party daa lahi zaŋ bɛ kpalanzuya na n-ti gbini New Patriotic Party ka bɛ daa lahi piigi O Nam-bɔri wulana n-ti [[John Agyekum Kufuor]] ni bɛ zaŋ bɛ nyɔri n-kpa National Democratic Congress. Rawlings daa piila Atta Mills ni O lԑbi O zuɣulana paa ka lahi labi bo tingbaŋ zuɣulan' tali din pahiri ayi zuɣu ka [[Naawuni]] daa lahi tiba nasara ka bɛ di 1996-2000. Atta Mills n-daa nyɛ daambolo n-ti Police Council of Ghana ni daambolo zaŋti Economic Management Team.
=== Ghana Zuɣulan' tali piibu-piibu ===
Yuuni 2000, Mills n-daa zani n-ti Lɛm Paati (NDC) ni bɛ bo tingbaŋ Zuɣulan' tali saha shɛli Rawlings ni daa di O Nam saɣi,kamani Tingbaŋ maa zalikpana ni wuhi shɛm.
Atta Mills nyintaa ŋun daa yi polo zaŋ chaŋ Nam maa bɔbu polo n-daa nyɛ John Agyekum Kufuor, ŋun daa zani n-ti Wɔb'gu paati, New Patriotic Party (NPP). Dagbambi yɛliya ni buu lihiri la O ma noli ka ŋubiri mɔri, lala maa zuɣu, nyintahili daa kuli yiɣisi mi n wuɣiliŋ Atta Mills polo ni ka dama, bɛ yi piigi O tingbaŋ zuɣulana, ŋun bi yɛn mali O zuɣu piibu naɣila Rawlings ni bɔri shɛli biɛɣukulo kam. Piibu-piibu biɛɣu maa ni daa ti neei December 7, 2000, Mills daa nyala 44.8% ka Kufuor di 48.4%. Di ni daa bi paai kɔbigi maa zuɣu, December 28, 2000, Ghana daa lahi labi mi niŋ piibu-piibu maa ka Kufuor daa zaŋ vaabu 56.9% kɔbigi puuni n di Mills. Lala ŋɔ zuɣu, bɛ daa piila Kufuor ka po o pɔri n-kpɛhi Nam ni January 7, 2001.
Yuuni 2002, Lɛm Paatinima daa piila Mills ni O lԑbi bɛ paati maa toondana zaŋ chaŋ 2004 piibu-piibu la ni. Tɔ amaa, tingbaŋ zuɣulana, John Agyekum Kufuor daa lahi di o mi ni 52.45% kɔbigi puuni.
December 21, 2006, Lɛm Paatinima daa lahi piigi O mi bɛ paati maa toondana zaŋ chaŋ yuuni 2008 tingbaŋ zuɣulana tali piibu-piibu ni. O daa dila O nyintahi maa ni 81.4% (1,362 votes) kɔbigi puuni. O nyintahi maa n-daa nyɛ Ekwow Spio-Garbrah, Alhaji Mahama Iddrisu, ni Eddie Annan.
Yuuni 2008 piibu-piibu ni daa paagi, John Agyekum Kufuor daa di la o yuma nii nam naai dinzuɣu ka kulahi tooi zani yaha. Lala saha ŋɔ sunsuuni ka bi daa ŋuri BETTER GHANA AGENDA taachi.
Yuuni 2008, Mills Nam nyintaa Wabigu Paati daa nyala Nana Akufo-Addo. Mills taachi yuuni maa piibu-piibu maa saha daa nyɛla "A Better Man for a Better Ghana". O daa yaliya: "Salo maa kuli fabindimi. Be yɛri mi ni be behisi kuli labiri la nyaanga zuŋɔ yuma anii mbala. Dinzuɣu, di yi niŋ ka Ghana shiri nyɛla din zoora, salo maa ban nabi nyarili be behisi puuni".
Tuuli piibu-piibu maa daa tila Akufo-Addo 49.13%, ka ti Mills 47.92% kobigi puuni. Lala ŋɔ zuɣu, piibu-piibu tuma duu nim' daa lahi labimi n-kpa piibu-piibu palli 28th December 2008. Din daa naagi, Mills daa kuli dila Nana Akufo Addo bela. To amaa yɛligola ni sangaya daa chɛmi ka Tain din be piibu-piibu yaɣili Brong Ahafo Region nim’daa bi tooi niŋ bi piibu-piibu. Lala maa zuɣu, piibu-piibu tuma yili nim’daa lahi kpala piibu-piibu n-ti ba January 2, 2009.
Di karikari ni di bahigu daa ʒila zuɣusuŋ n ti Mills, dama O daa nyɛla 50.23% ka Akufo-Addo nyɛ 49.77%. Mills n daa lԑbi tingbaŋ Zuɣulana ŋun pahi ata ni Ghana 4th Republic tali ni. Mills daa tooi zooi ka O buɣisiri O maŋa ni ŋun nyɛla "Salo buŋa ŋun mali dihitabili ni salo bɛhisuŋ ka man Nkrumah buɣisibu ni".
John Atta Mills daa pola Ghana tingbaŋ Zuɣulan' tali pɔri January 7, 2009 ni suhudoo. O daa dila O suɣulo nyɔri O ni daa ti di Nam maa.
=== Ghana Zuɣulan' tali ===
==== Economy ====
==== Shikuru Baŋsim ====
==== Alaafeei ====
==== Tiŋgbani gbubibu ni Tiŋduya Bɛhigu ====
==== Bukparilim, Anegi nyabu ni Tiŋkpansi lɛbigimsim ====
== Tuma ==
Mills tuma piligu daa nyɛla chicha tali ka o daa wuhiri la Zalisi yɛltɔɣa din be Faculty of Law, University of Ghana. O daa kuli paagi yuuni pishinaanu n wuhiri Legon mini di tatabibti Ghana ni tiŋduya ni. O daa nyɛla Fulbright Scholar programme, Stanford Law School din be US yuuni 1971.
O daa nyela Professor n chani Temple University (Philadelphia, USA), yuuni 1978 hali ni 1979 ka daa lahi tuɣili yuuni 1986 hali ni 1987. O lahi chani la Leiden University din be Netherlands nti wuhira yuuni 1985 hali ni 1986. Lala saha maa sunsuuni 1970-1980, o daa sabi buku nim mini gbana pam din jɛndi farigu deebu baŋsim yaɣili (taxation).
Di mini o daa wuhiri shikuru maa zaa yɔli, O daa nyɛla Komishina kpɛma nti yaɣ’ shɛli be ni booni Ghana Internal Revenue Service (1988-1993) saha shɛli tiŋgbaŋ zuɣulana Jerry John Rawlings ni daa nyɛ sooja gomnanti la. Be daa lahi labimi piigo Komishina yaha yuuni 1993 hali ni 1996. Yuuni 1992, O daa lɛbi la Zalisi Associate Prɔfɛisa University of Ghana. Yuuni 2002, O daa lɛbi la chani la Liu Institute for Global Issues din be University of British Columbia, Vancouver, British Columbia din daa gbini kpalanzuya ni Canadian International Development Agency(CIDA) – International Development Research Centre (IDRC) fellowship programme.
== Maŋmaŋa biɛhigu ==
O paɣa n-daa nyɛ Ernestina Naadu Mills (née Botchway),<ref>{{Cite web|date=2014-12-13|title=Ghana Districts - A repository of all districts in the republic of Ghana|url=https://web.archive.org/web/20141213033333/http://www.ghanadistricts.gov.gh/news/?read=21457|access-date=2022-07-26|website=web.archive.org}}</ref><ref>{{Cite web|title=GhanaDot.com ....Profile of President-Elect Mills|url=http://www.ghanadot.com/personalities.mills.010309.html|access-date=2022-07-26|website=www.ghanadot.com}}</ref><ref>{{Cite web|date=2016-03-09|title=mijaku.com - Profiles of the NDC presidential and vice presidential candidates|url=https://web.archive.org/web/20160309154639/http://mijaku.com/index.php?id=728&itemid=2&option=com_content&task=view|access-date=2022-07-26|website=web.archive.org}}</ref><ref>{{Cite web|title=Meet Naadu Mills|url=https://www.modernghana.com/news/133520/meet-naadu-mills.html|access-date=2022-07-26|website=Modern Ghana|language=en}}</ref><ref>{{Cite web|date=-001-11-30T00:00:00+00:00|title=Profile of President-Elect Mills|url=https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/Profile-of-President-Elect-Mills-155622|access-date=2022-07-26|website=GhanaWeb|language=en}}</ref>ka O daa nyɛ karim'ma, ka mali bia ŋun yuli booni
Sam Kofi Atta Mills. Be daa wumsi O mi tamla Methodist nim’ zali kpana<ref>{{Cite web|date=2016-01-11|title=Wayback Machine|url=https://web.archive.org/web/20160111033214/http://www.ghana.gov.gh/index.php/news/general-news/15277-veep-calls-nation-to-celebrate-life-of-president-mills-|access-date=2022-07-26|website=web.archive.org}}</ref>. O daa nyɛla cousin nti lala saha maa Gold Coast lawyer, Thomas Hutton-Mills, Jr. O zosimo n-daa nyɛ T. B. Joshua of The Synagogue, Church of All Nations in Lagos, Nigeria, ka daa kaari O saha kam asori duu maa ni. O daa yɛliya, ni din daa niŋ ka Joshua yɛli O ni pɔi ka O lebi Tiŋgbani zuɣulana, sheela ka O zani piibupiibu m-paai buta zuɣu ka naai tooi di piibupiibu maa.<ref>{{Cite web|date=2011-12-31|title=Wayback Machine|url=https://web.archive.org/web/20111231191030/http://thepmnews.com/2009/01/12/tb-joshua-predicted-my-victory-%E2%80%94ghana%E2%80%99s-leader|access-date=2022-07-26|website=web.archive.org}}</ref><ref>{{Cite web|date=2011-10-07|title=Wayback Machine|url=https://web.archive.org/web/20111007010043/http://thenewsng.com/article/1613|access-date=2022-07-26|website=web.archive.org}}</ref>.
Atta Mills daa nyɛla bɔlli ni yiɣ'jam yaɣili administrata, o daa tim nuu pam Ghana Hockey Association, National Sports Council of Ghana, Ghana Olympic Committee ni Accra Hearts of Oak Sporting Club. O daa min nyɛ bi kuɣilana saha shɛli. O daa bɔri ko'duɣili pam. Ka daa ŋmɛ n-ti Gana Hockey team maa(O nyɛla hockey ŋmeri biŋ Gana ŋɔ hali ka Naawuni daa ti bohi O zuɣu)<ref>{{Cite news|date=2009-01-03|title=Profile: Ghana President John Atta Mills|language=en-GB|url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/africa/7804884.stm|access-date=2022-07-26}}</ref><ref>{{Cite web|date=2015-02-01|title=attamills2008.com - attamills2008 Resources and Information. This website is for sale!|url=https://web.archive.org/web/20150201181245/http://www.attamills2008.com/site/?page_id=2|access-date=2022-07-26|website=web.archive.org}}</ref>. O daa nyɛla Hearts of Oak kpamba maa ni yino, Kuɣulan kuro Black Stars management team ka lahi nyɛ Manchester United nyaan’dola<ref>{{Cite web|title=Obituary: Ghana’s John Atta Mills|url=https://www.aljazeera.com/news/2012/7/24/obituary-ghanas-john-atta-mills|access-date=2022-07-26|website=www.aljazeera.com|language=en}}</ref>.
== O Doro ni O Kpibu ==
Mills daa nyɛla ŋun kpi silimin goli July biɛɣu pishi ni anahi dali 2022, 37 Military Hospital din be Ankara la<ref>{{Cite news|date=2012-07-24|title=Ghana's President John Atta Mills dies|language=en-GB|work=BBC News|url=https://www.bbc.com/news/world-africa-18972107|access-date=2022-07-26}}</ref>.dabaata nyaaŋa O ni daa puhi O doɣim chuɣu din pahiri yuma pihiyobu ni anii la. Daliri shɛli din daa ku'O daa na bi yi polo. Dama O daa na yoli yila US na ka di nyɛla O chaŋmi ti vihi O maŋa din daa niŋ ka O mali loŋni doro<ref>{{Cite news|date=2012-07-24|title=Ghana's President John Atta Mills dies|language=en-GB|work=BBC News|url=https://www.bbc.com/news/world-africa-18972107|access-date=2022-07-26}}</ref><ref>{{Cite news|date=2012-08-10|title=President John Atta Mills funeral held in Ghana|language=en-GB|work=BBC News|url=https://www.bbc.com/news/world-africa-19204106|access-date=2022-07-26}}</ref><ref>{{Cite web|last=admin|date=2022-07-27|title=Naadu Mills Reveals What Killed Mills|url=https://otixpres.com/naadu-mills-reveals-what-killed-mills/|access-date=2022-07-28|language=en-US}}</ref>. O kuli ni daa yɛn yi polo, O offici nim’daa yɛliya ni O kpimi hawa nim’daa nyaaŋa ka bɛ naai yihili na polo, amaa karachi so ŋun doli daa yɛliya ni O daa yɛliya ni O niŋgbina dii bi nyaɣisa n-neei biɛɣu ka O naai kpi maa. To amaa, Mills' beili Dr. Cadman Mills daa yɛliya gbala maa ni, ni doriti pam n-daa laɣam ku'O maa kamani hemorrhagic stroke din yina zisoya gbariginsim zugupuri puuni<ref>{{Cite web|date=2015-07-21|title=Revealed: Mills died from Hemorrhagic stroke - Cadman Mills|url=https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/Mills-died-from-Hemorrhagic-stroke-Cadman-Mills-370015|access-date=2022-07-26|website=GhanaWeb|language=en}}</ref><ref>{{Cite web|date=2015-07-21|title=Revealed: Mills died from Hemorrhagic stroke - Cadman Mills|url=https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/Mills-died-from-Hemorrhagic-stroke-Cadman-Mills-370015|access-date=2022-07-26|website=GhanaWeb|language=en}}</ref><ref>{{Cite web|date=2013-01-23|title=GBC News, , Mills died from massive stroke - Brother|url=https://archive.ph/8JCDa|access-date=2022-07-26|website=archive.ph}}</ref><ref>{{Cite web|date=2017-03-30|title=Prof Mills did not die of throat cancer – Dr Cadman Mills|url=https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/Prof-Mills-did-not-die-of-throat-cancer-Dr-Cadman-Mills-523772|access-date=2022-07-26|website=GhanaWeb|language=en}}</ref>. BBC nima gba daa yɛliya ni yɛltɔɣa daa taɣimi chiri gbaliŋ. Former minister Elizabeth Ohene daa yɛliya, ni din daa niŋ ka bi gbubli ŋumaŋuma ni mills kpimi, O nini daa bi tiɣi ni Mills kpiya.
" kamani yuma ata ni yuma anahi din gari la, niriba gbubi mi ni Mills ka alaafee ka shaba yɛri ni O kpimi gba. Ka O daa yina ti yɛli ni O bi bera"<ref>{{Cite news|date=2012-07-24|title=Ghana's President John Atta Mills dies|language=en-GB|work=BBC News|url=https://www.bbc.com/news/world-africa-18972107|access-date=2022-07-26}}</ref>. O zuɣulaan paa John Dramani Mahama n-daa nyɛ ŋun daa zani O zaashee maa din daa niŋ ka O kpi. Ka daa po pori yuŋ kurigi anii lala dabisili shɛli O ni daa kani maa ka di nyɛla Gana constitusa ni wuhi shɛm. Mahama zii daa naala saha shɛli Mills' zii ni daa naai. Ka di daa che bela ni piibupiibu, ka O gba daa zani ni bi piigi O.<ref>{{Cite web|date=2012-07-26|title=Ghana VP to be sworn in as new president {{!}} Agricultural Commodities {{!}} Reuters|url=https://web.archive.org/web/20120726221518/https://af.reuters.com/article/commoditiesNews/idAFL6E8IOJOX20120724|access-date=2022-07-26|website=web.archive.org}}</ref><ref>{{Cite news|date=2012-07-24|title=Ghana President Mills dies, VP takes over|language=en|work=Reuters|url=https://www.reuters.com/article/us-ghana-president-idUSBRE86N14720120724|access-date=2022-07-26}}</ref>
== O Sɔɣibu ==
[[File:JEAM Gravesite.JPG|thumb|right|Atta Mills' gballi din be Asomdwee Park, Accra tum yuuni 2013]]
=== O Tingbani Nam Sɔɣibu ===
=== Salo Wumbu ===
== O Sabiri Shɛŋa ==
Mills' sabibu nima<ref name="ghananation1"/><ref name="pubs">{{cite web|url=http://www.attamills2008.com/johns_cv.htm |title=''Curriculum Vitae'' |access-date=2007-07-01 |url-status=bot: unknown |archive-url=https://web.archive.org/web/20070701201728/http://www.attamills2008.com/johns_cv.htm |archive-date=1 July 2007}}, Prof. John Evans Atta Mills, 1 July 2007, ''[[Wayback Machine|Internet Archive]]''. Retrieved 3 August 2012.</ref><ref>{{cite web|url=http://www.idrc.ca/EN/Misc/Pages/NewsDetails.aspx?NewsID=463 |title=Misc – News |publisher=Idrc.ca |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20130523141045/http://www.idrc.ca/EN/Misc/Pages/NewsDetails.aspx?NewsID=463 |archive-date=23 May 2013 }}</ref><ref name=":0" /> included:
* ''Taxation of Periodical or Deferred Payments arising from the Sale of Fixed Capital'' (1974)
* ''Exemption of Dividends from Income Taxation: A Critical Appraisal'' (1977)
* ''Report of the Tax Review Commission, Ghana, parts 1 – 3'' (1977)
* ''Ghana’s Income Tax Laws and the Investor'' (1978)
* ''Ghana's New Investment Code: An Appraisal'' (1986)
* ''Criminal Law Treatment of Sexual Activity''
* ''The role of the state in the evolution of the family in Anglophone countries of Africa: An overview''
* ''A survey of taxes on the individual in Ghana''
* ''Ghana's wealth tax: Some issues and problems''
* ''Africa in the World'' (2002)<ref>{{cite web|url=http://www.ligi.ubc.ca/sites/liu/files/Publications/Africa_in_the_World.pdf |title="Africa in the World". |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20130523141048/http://www.ligi.ubc.ca/sites/liu/files/Publications/Africa_in_the_World.pdf |archive-date=23 May 2013 }}</ref>
* ''NEPAD and New International Relations'' (2002)<ref>{{cite web|url=http://www.ligi.ubc.ca/sites/liu/files/Publications/1Oct2002_NEPAD.pdf |archive-url=https://web.archive.org/web/20130523141050/http://www.ligi.ubc.ca/sites/liu/files/Publications/1Oct2002_NEPAD.pdf |url-status=dead |archive-date=2013-05-23 |title="NEPAD and New International Relations". }}</ref>
* ''The Decline of a Regional Fishing Nation: The Case of Ghana and West Africa'' (2004)<ref>{{cite journal|title=The decline of a regional fishing nation: The case of Ghana and West Africa |doi=10.1111/j.0165-0203.2004.00068.x |volume=28 |journal=Natural Resources Forum |pages=13–21 |year = 2004|last1 = Atta-Mills|first1 = John|last2=Alder |first2=Jackie |last3=Rashid Sumaila |first3=Ussif }}</ref>
== O Teebu ni O Ni Che shali ==
[[File:J.E. Atta Mills' Bust in GIMPA (Accra).jpg|thumb|Bust of Atta Mills at the John Evans Atta Mills Centre for Law and Governance, GIMPA, Accra]]
O ni nyɛ tingbaŋ zuɣulana,Mills daa nyɛla gun deei 2009 Glo-CAF platinum kpaŋmaŋ'pini O ni daa mali zaɣa ni tab’song n-ti diɛma ni yiɣijam toon’tibo tiŋgbani maa ni zugu.”[88]
Mills ni Kani naai, kpaŋmaŋ pini din nye Gomnanti so ŋʋn zaŋ yɛlimaŋli mini lɛbiginsim Gbaŋsabila tingbaŋ yuuni(2012). Ban daa ti kpaŋmaŋ'pini ŋɔ daa yɛliya ni bɛ nya O biehisug, kookali,zaɣa nti pahi nia suŋ zaŋ kpa democracy Gomnanti ni lɛbiginsim zaŋ ti Ghana ni Gbaŋsabila zaa. Lala biɛhigu din gahim ŋɔ tu paɣisibu. Ka Che di zaŋ taɣirisuŋ na O niriba biɛhigu ni zuŋɔ kuli mali wara. O ni daa yihi O zuɣu ni O zabi ka taɣi ka gu aadalichi zaŋti sokam nyɛla din yi polo ka mali jilima duniya yeei dundɔŋi ka gbansabila nangban’yini zaa baŋ ka mali dihitabili ni ti yi nya taba ka ti nyɛ yim ka wumdi sokam yeei, ti ni tooi beni ni suhudoo ni nangbanyini ni taba,ka di che ka lɛbiginsim be ti tinsi puuni ni biɛhigu toon’tibo.Lala toon’daanba gɔ zaɣ'yino kam kuli mali la kpaŋmaŋ Ghana toon’tibo ni di zoobu, Ka Ghana zaa yuli”.
Yuuni 2013 kpaŋmaŋ pina la, O daa deei la pini O kalinsi nyaaŋa ka di nyɛla kpaŋmaŋ shɛli din be Gbansabila tiŋgbani zuɣu, ni bɛ teei O ni daa tum di nasara shɛŋa,ni O toon’tali.
Institute of International Education (IIE) din be New York City gba daa nyɛla ban ti O pin’titali O kalinsi nyaaŋa, Fritz Redlich shikuru bi’kura pina ni bɛ teei O tuma din tu paɣisibu ka kpaŋsiri nangbanyini mini yada Ghana ni duniya sunsuuni, ni O sɔŋsim ti shikuru toon’tibo ni di mali Ghana bi’pola shili n-guli zuŋɔ dali kparigɔɣʋ,
== Lahi Nyama ==
[[Atta Mills Saha Minisita nima]]
== Kundivihira ==
[[Pubu:Ghana]]
[[Pubu:Ghana zuɣulananima]]
[[Pubu:Ghana tingbani]]
[[Pubu:Ninsala ŋun lahi ka o nyɛvuli ni]]
[[Pubu:Doo]]
qb097b124jssd6of4m2u09w7atf7tqg
41577
41573
2022-07-28T17:34:11Z
Basiru amina
465
O Teebu ni o ni che shali
wikitext
text/x-wiki
{{E-Class}}
'''Professor John Evans Fiifi Atta Mills''' (21 July 1944 – 24 July 2012) daa nyɛla [[Ghana]] tingbaŋ zuɣulan' kuro ni Ghana alikaali baŋda ŋun daa di zuɣulan' tali<ref>https://archive.vn/20121209072058/http://www.usatoday.com/news/world/2009-01-03-ghana-election_N.htm</ref> yuuni 2009 hali ka kum daa ti wooi o yuuni 2012. O daa pɔla Ghana zuɣulantali pɔri January 7, 2009 saha shɛli O ni daa luhi Wabigu party ([[New Patriotic Party]]) toondana, [[Nana Addo Dankwa Akufo-Addo|Nana Akufo-Addo]] yuuni 2008<ref>https://usatoday30.usatoday.com/news/world/2009-01-03-ghana-election_N.htm</ref> piibu piibu ni la. Ŋuni n-daa nyɛ tingbani zuɣulan'paa yuuni 1997 hali ni 2001 n-ti tingbani zuɣulan'kuro, [[Jerry John Rawlings]].
O daa lɛbi la toon’dana n-ti Lɛm paati ([[National Democratic Congress]]) ka daa bɔ nam maa buyi zuɣu ka lu, yuuni 2000 mini 2004. Amaa O ni daa zani yuuni 2008, O daa dimi saha shɛli piibu-piibu ni daa va n-kpari ka ti lahi labi chaŋ piibu-piibu maani. Ŋuni n na nyɛ Ghana zuɣulana tuuli ŋun daa kpi, ka na be Nam ni.
{{Infobox ninsala|honorific prefix=Prof|name=John Evans Fiifi Atta Mills|image=John Atta Mills.jpg|birth_date=21 July 1944|birth_place=Tarkwa, Gold Coast|death_date=24 July 2012 (Yum'pihiyobu ni anii) Accra, Ghana|resting place=Asomdwee Park, Accra, Ghana|party=National Democratic Congress(NDC)|spouse(s)=Ernestina Naadu Mills (nee Botchway)|children=Sam Kofi Atta Mills|alma mater=Achimota School
University of Ghana(LLB, 1967)
London School of economics(LLM, 1968)
School of Oriental and African Studies School of Law
University of London (PhD, 1971)|awards=Glo - CAF Platinum Award
Lifetime Africa Achievement Prize
The Fritz Redlich Alumni Award|occupation=Law Professor|employer=University of Ghana, Legon}}
== Shikuru Baŋsim ==
Bɛ daa dɔɣila Mills silimiin goli 21 July,1944 [[Tarkwa]] tingbani din be Ghana wulinluhili polo ŋɔ, [[Western Region]]. [[Fante]] bila n-nyɛ O, ka O daa zooi tiŋ'yuli booni Ekumfi Otuam din be [[Mfantsiman]] East piibu -piibu yaɣili din be Ghana sunsuuni la, [[Central Region]]. O daa pilila O bilim ni shikuru Huni Valley Methodist Primary School. O shikuru baŋsim yaligibu zuɣu, O daa chaŋla O sunsuuni shikuru Komenda Methodist Middle School. O ni daa karim siɣisi ni, O daa tuɣi la bikura shikuru shɛli bɛ ni booni [[Achimota Secondary Schoo]]<nowiki/>l. O ni daa naai ni, O daa deei la O dahalali shahara gbaŋ yuuni 1961 ni, Advanced-Level shahara gbaŋ yuuni 1963. O daa lahi zaŋla nimmohi yo, ka lahi chaŋ ninkura shikuru shɛli bɛ ni booni [[University of Ghana, Legon]] la n-ti karim siɣisi Zalisi ka daa deei Bachelor of Law, Degree, LLB ni Professional law shahara gbaŋ yuuni 1967.
Mills daa lahi chaŋla London School of Economics and Political Science n-ti karim siɣisi ka daa deei LLM shahara gbaŋ yuuni 1968. Di nyaaŋa, O daa lahi deei la Law Dɔɣita Degree, PhD School of Oriental and African Studies School of Law din daa be federal University of London saha shɛli O ni daa sabi O Dɔɣita tali buku din daa jɛndi farigu, kɔhimma ni damma lɛbigimsim (taxation and economic development) yuuni 1971. O daa nyɛla yuum'pishi ni ayopɔin ka karim naai dɔɣita tali ŋɔ.
O ni daa be siyaasa ni, kɔŋ ni zɔm kam daa mi O la Prof, pirinla saha gbaliŋ shɛli O ni daa zaŋ kpalim m-be shikuru baŋsim bɔbu ni maa zuɣu. O siyaasa salalaantaba gba daa booni O mi Asomdweehene, Kambonsili din gbuni nyɛ 'Suhudoo Naa'.
== Siyaasa Tali ==
=== Ghana Zuɣulan' paa ===
Bɛ ni daa ti bɔri ni bɛ po' tingbaŋ' zuɣulaanim’ pɔri yuuni 1992 maa zuɣu, National Convention Party (NCP) daa zaŋla bɛ kpalanzuya na nti gbini National Democratic Congress (NDC). Provisional National Defence Council (PNDC) daambol'kuro ni tingbaŋ zuɣulana, Flight-Lieutenant Jerry John Rawlings daa piila NCP nima kpɛma, [[Kow Nkensen Arkaah]] wulana ni bɛ bo Nam maa. Bɛ ni daa di 1992 piibu-piibu maa, Arkaah daa di la tingbaŋ zuɣulan' paa 1992–1996.
Amaa, January 29, 1996, NCP Nima daa waligiya ka che NDC. Arkaah ŋun daa be National Convention Party daa lahi zaŋ bɛ kpalanzuya na n-ti gbini New Patriotic Party ka bɛ daa lahi piigi O Nam-bɔri wulana n-ti [[John Agyekum Kufuor]] ni bɛ zaŋ bɛ nyɔri n-kpa National Democratic Congress. Rawlings daa piila Atta Mills ni O lԑbi O zuɣulana paa ka lahi labi bo tingbaŋ zuɣulan' tali din pahiri ayi zuɣu ka [[Naawuni]] daa lahi tiba nasara ka bɛ di 1996-2000. Atta Mills n-daa nyɛ daambolo n-ti Police Council of Ghana ni daambolo zaŋti Economic Management Team.
=== Ghana Zuɣulan' tali piibu-piibu ===
Yuuni 2000, Mills n-daa zani n-ti Lɛm Paati (NDC) ni bɛ bo tingbaŋ Zuɣulan' tali saha shɛli Rawlings ni daa di O Nam saɣi,kamani Tingbaŋ maa zalikpana ni wuhi shɛm.
Atta Mills nyintaa ŋun daa yi polo zaŋ chaŋ Nam maa bɔbu polo n-daa nyɛ John Agyekum Kufuor, ŋun daa zani n-ti Wɔb'gu paati, New Patriotic Party (NPP). Dagbambi yɛliya ni buu lihiri la O ma noli ka ŋubiri mɔri, lala maa zuɣu, nyintahili daa kuli yiɣisi mi n wuɣiliŋ Atta Mills polo ni ka dama, bɛ yi piigi O tingbaŋ zuɣulana, ŋun bi yɛn mali O zuɣu piibu naɣila Rawlings ni bɔri shɛli biɛɣukulo kam. Piibu-piibu biɛɣu maa ni daa ti neei December 7, 2000, Mills daa nyala 44.8% ka Kufuor di 48.4%. Di ni daa bi paai kɔbigi maa zuɣu, December 28, 2000, Ghana daa lahi labi mi niŋ piibu-piibu maa ka Kufuor daa zaŋ vaabu 56.9% kɔbigi puuni n di Mills. Lala ŋɔ zuɣu, bɛ daa piila Kufuor ka po o pɔri n-kpɛhi Nam ni January 7, 2001.
Yuuni 2002, Lɛm Paatinima daa piila Mills ni O lԑbi bɛ paati maa toondana zaŋ chaŋ 2004 piibu-piibu la ni. Tɔ amaa, tingbaŋ zuɣulana, John Agyekum Kufuor daa lahi di o mi ni 52.45% kɔbigi puuni.
December 21, 2006, Lɛm Paatinima daa lahi piigi O mi bɛ paati maa toondana zaŋ chaŋ yuuni 2008 tingbaŋ zuɣulana tali piibu-piibu ni. O daa dila O nyintahi maa ni 81.4% (1,362 votes) kɔbigi puuni. O nyintahi maa n-daa nyɛ Ekwow Spio-Garbrah, Alhaji Mahama Iddrisu, ni Eddie Annan.
Yuuni 2008 piibu-piibu ni daa paagi, John Agyekum Kufuor daa di la o yuma nii nam naai dinzuɣu ka kulahi tooi zani yaha. Lala saha ŋɔ sunsuuni ka bi daa ŋuri BETTER GHANA AGENDA taachi.
Yuuni 2008, Mills Nam nyintaa Wabigu Paati daa nyala Nana Akufo-Addo. Mills taachi yuuni maa piibu-piibu maa saha daa nyɛla "A Better Man for a Better Ghana". O daa yaliya: "Salo maa kuli fabindimi. Be yɛri mi ni be behisi kuli labiri la nyaanga zuŋɔ yuma anii mbala. Dinzuɣu, di yi niŋ ka Ghana shiri nyɛla din zoora, salo maa ban nabi nyarili be behisi puuni".
Tuuli piibu-piibu maa daa tila Akufo-Addo 49.13%, ka ti Mills 47.92% kobigi puuni. Lala ŋɔ zuɣu, piibu-piibu tuma duu nim' daa lahi labimi n-kpa piibu-piibu palli 28th December 2008. Din daa naagi, Mills daa kuli dila Nana Akufo Addo bela. To amaa yɛligola ni sangaya daa chɛmi ka Tain din be piibu-piibu yaɣili Brong Ahafo Region nim’daa bi tooi niŋ bi piibu-piibu. Lala maa zuɣu, piibu-piibu tuma yili nim’daa lahi kpala piibu-piibu n-ti ba January 2, 2009.
Di karikari ni di bahigu daa ʒila zuɣusuŋ n ti Mills, dama O daa nyɛla 50.23% ka Akufo-Addo nyɛ 49.77%. Mills n daa lԑbi tingbaŋ Zuɣulana ŋun pahi ata ni Ghana 4th Republic tali ni. Mills daa tooi zooi ka O buɣisiri O maŋa ni ŋun nyɛla "Salo buŋa ŋun mali dihitabili ni salo bɛhisuŋ ka man Nkrumah buɣisibu ni".
John Atta Mills daa pola Ghana tingbaŋ Zuɣulan' tali pɔri January 7, 2009 ni suhudoo. O daa dila O suɣulo nyɔri O ni daa ti di Nam maa.
=== Ghana Zuɣulan' tali ===
==== Economy ====
==== Shikuru Baŋsim ====
==== Alaafeei ====
==== Tiŋgbani gbubibu ni Tiŋduya Bɛhigu ====
==== Bukparilim, Anegi nyabu ni Tiŋkpansi lɛbigimsim ====
== Tuma ==
Mills tuma piligu daa nyɛla chicha tali ka o daa wuhiri la Zalisi yɛltɔɣa din be Faculty of Law, University of Ghana. O daa kuli paagi yuuni pishinaanu n wuhiri Legon mini di tatabibti Ghana ni tiŋduya ni. O daa nyɛla Fulbright Scholar programme, Stanford Law School din be US yuuni 1971.
O daa nyela Professor n chani Temple University (Philadelphia, USA), yuuni 1978 hali ni 1979 ka daa lahi tuɣili yuuni 1986 hali ni 1987. O lahi chani la Leiden University din be Netherlands nti wuhira yuuni 1985 hali ni 1986. Lala saha maa sunsuuni 1970-1980, o daa sabi buku nim mini gbana pam din jɛndi farigu deebu baŋsim yaɣili (taxation).
Di mini o daa wuhiri shikuru maa zaa yɔli, O daa nyɛla Komishina kpɛma nti yaɣ’ shɛli be ni booni Ghana Internal Revenue Service (1988-1993) saha shɛli tiŋgbaŋ zuɣulana Jerry John Rawlings ni daa nyɛ sooja gomnanti la. Be daa lahi labimi piigo Komishina yaha yuuni 1993 hali ni 1996. Yuuni 1992, O daa lɛbi la Zalisi Associate Prɔfɛisa University of Ghana. Yuuni 2002, O daa lɛbi la chani la Liu Institute for Global Issues din be University of British Columbia, Vancouver, British Columbia din daa gbini kpalanzuya ni Canadian International Development Agency(CIDA) – International Development Research Centre (IDRC) fellowship programme.
== Maŋmaŋa biɛhigu ==
O paɣa n-daa nyɛ Ernestina Naadu Mills (née Botchway),<ref>{{Cite web|date=2014-12-13|title=Ghana Districts - A repository of all districts in the republic of Ghana|url=https://web.archive.org/web/20141213033333/http://www.ghanadistricts.gov.gh/news/?read=21457|access-date=2022-07-26|website=web.archive.org}}</ref><ref>{{Cite web|title=GhanaDot.com ....Profile of President-Elect Mills|url=http://www.ghanadot.com/personalities.mills.010309.html|access-date=2022-07-26|website=www.ghanadot.com}}</ref><ref>{{Cite web|date=2016-03-09|title=mijaku.com - Profiles of the NDC presidential and vice presidential candidates|url=https://web.archive.org/web/20160309154639/http://mijaku.com/index.php?id=728&itemid=2&option=com_content&task=view|access-date=2022-07-26|website=web.archive.org}}</ref><ref>{{Cite web|title=Meet Naadu Mills|url=https://www.modernghana.com/news/133520/meet-naadu-mills.html|access-date=2022-07-26|website=Modern Ghana|language=en}}</ref><ref>{{Cite web|date=-001-11-30T00:00:00+00:00|title=Profile of President-Elect Mills|url=https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/Profile-of-President-Elect-Mills-155622|access-date=2022-07-26|website=GhanaWeb|language=en}}</ref>ka O daa nyɛ karim'ma, ka mali bia ŋun yuli booni
Sam Kofi Atta Mills. Be daa wumsi O mi tamla Methodist nim’ zali kpana<ref>{{Cite web|date=2016-01-11|title=Wayback Machine|url=https://web.archive.org/web/20160111033214/http://www.ghana.gov.gh/index.php/news/general-news/15277-veep-calls-nation-to-celebrate-life-of-president-mills-|access-date=2022-07-26|website=web.archive.org}}</ref>. O daa nyɛla cousin nti lala saha maa Gold Coast lawyer, Thomas Hutton-Mills, Jr. O zosimo n-daa nyɛ T. B. Joshua of The Synagogue, Church of All Nations in Lagos, Nigeria, ka daa kaari O saha kam asori duu maa ni. O daa yɛliya, ni din daa niŋ ka Joshua yɛli O ni pɔi ka O lebi Tiŋgbani zuɣulana, sheela ka O zani piibupiibu m-paai buta zuɣu ka naai tooi di piibupiibu maa.<ref>{{Cite web|date=2011-12-31|title=Wayback Machine|url=https://web.archive.org/web/20111231191030/http://thepmnews.com/2009/01/12/tb-joshua-predicted-my-victory-%E2%80%94ghana%E2%80%99s-leader|access-date=2022-07-26|website=web.archive.org}}</ref><ref>{{Cite web|date=2011-10-07|title=Wayback Machine|url=https://web.archive.org/web/20111007010043/http://thenewsng.com/article/1613|access-date=2022-07-26|website=web.archive.org}}</ref>.
Atta Mills daa nyɛla bɔlli ni yiɣ'jam yaɣili administrata, o daa tim nuu pam Ghana Hockey Association, National Sports Council of Ghana, Ghana Olympic Committee ni Accra Hearts of Oak Sporting Club. O daa min nyɛ bi kuɣilana saha shɛli. O daa bɔri ko'duɣili pam. Ka daa ŋmɛ n-ti Gana Hockey team maa(O nyɛla hockey ŋmeri biŋ Gana ŋɔ hali ka Naawuni daa ti bohi O zuɣu)<ref>{{Cite news|date=2009-01-03|title=Profile: Ghana President John Atta Mills|language=en-GB|url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/africa/7804884.stm|access-date=2022-07-26}}</ref><ref>{{Cite web|date=2015-02-01|title=attamills2008.com - attamills2008 Resources and Information. This website is for sale!|url=https://web.archive.org/web/20150201181245/http://www.attamills2008.com/site/?page_id=2|access-date=2022-07-26|website=web.archive.org}}</ref>. O daa nyɛla Hearts of Oak kpamba maa ni yino, Kuɣulan kuro Black Stars management team ka lahi nyɛ Manchester United nyaan’dola<ref>{{Cite web|title=Obituary: Ghana’s John Atta Mills|url=https://www.aljazeera.com/news/2012/7/24/obituary-ghanas-john-atta-mills|access-date=2022-07-26|website=www.aljazeera.com|language=en}}</ref>.
== O Doro ni O Kpibu ==
Mills daa nyɛla ŋun kpi silimin goli July biɛɣu pishi ni anahi dali 2022, 37 Military Hospital din be Ankara la<ref>{{Cite news|date=2012-07-24|title=Ghana's President John Atta Mills dies|language=en-GB|work=BBC News|url=https://www.bbc.com/news/world-africa-18972107|access-date=2022-07-26}}</ref>.dabaata nyaaŋa O ni daa puhi O doɣim chuɣu din pahiri yuma pihiyobu ni anii la. Daliri shɛli din daa ku'O daa na bi yi polo. Dama O daa na yoli yila US na ka di nyɛla O chaŋmi ti vihi O maŋa din daa niŋ ka O mali loŋni doro<ref>{{Cite news|date=2012-07-24|title=Ghana's President John Atta Mills dies|language=en-GB|work=BBC News|url=https://www.bbc.com/news/world-africa-18972107|access-date=2022-07-26}}</ref><ref>{{Cite news|date=2012-08-10|title=President John Atta Mills funeral held in Ghana|language=en-GB|work=BBC News|url=https://www.bbc.com/news/world-africa-19204106|access-date=2022-07-26}}</ref><ref>{{Cite web|last=admin|date=2022-07-27|title=Naadu Mills Reveals What Killed Mills|url=https://otixpres.com/naadu-mills-reveals-what-killed-mills/|access-date=2022-07-28|language=en-US}}</ref>. O kuli ni daa yɛn yi polo, O offici nim’daa yɛliya ni O kpimi hawa nim’daa nyaaŋa ka bɛ naai yihili na polo, amaa karachi so ŋun doli daa yɛliya ni O daa yɛliya ni O niŋgbina dii bi nyaɣisa n-neei biɛɣu ka O naai kpi maa. To amaa, Mills' beili Dr. Cadman Mills daa yɛliya gbala maa ni, ni doriti pam n-daa laɣam ku'O maa kamani hemorrhagic stroke din yina zisoya gbariginsim zugupuri puuni<ref>{{Cite web|date=2015-07-21|title=Revealed: Mills died from Hemorrhagic stroke - Cadman Mills|url=https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/Mills-died-from-Hemorrhagic-stroke-Cadman-Mills-370015|access-date=2022-07-26|website=GhanaWeb|language=en}}</ref><ref>{{Cite web|date=2015-07-21|title=Revealed: Mills died from Hemorrhagic stroke - Cadman Mills|url=https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/Mills-died-from-Hemorrhagic-stroke-Cadman-Mills-370015|access-date=2022-07-26|website=GhanaWeb|language=en}}</ref><ref>{{Cite web|date=2013-01-23|title=GBC News, , Mills died from massive stroke - Brother|url=https://archive.ph/8JCDa|access-date=2022-07-26|website=archive.ph}}</ref><ref>{{Cite web|date=2017-03-30|title=Prof Mills did not die of throat cancer – Dr Cadman Mills|url=https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/Prof-Mills-did-not-die-of-throat-cancer-Dr-Cadman-Mills-523772|access-date=2022-07-26|website=GhanaWeb|language=en}}</ref>. BBC nima gba daa yɛliya ni yɛltɔɣa daa taɣimi chiri gbaliŋ. Former minister Elizabeth Ohene daa yɛliya, ni din daa niŋ ka bi gbubli ŋumaŋuma ni mills kpimi, O nini daa bi tiɣi ni Mills kpiya.
" kamani yuma ata ni yuma anahi din gari la, niriba gbubi mi ni Mills ka alaafee ka shaba yɛri ni O kpimi gba. Ka O daa yina ti yɛli ni O bi bera"<ref>{{Cite news|date=2012-07-24|title=Ghana's President John Atta Mills dies|language=en-GB|work=BBC News|url=https://www.bbc.com/news/world-africa-18972107|access-date=2022-07-26}}</ref>. O zuɣulaan paa John Dramani Mahama n-daa nyɛ ŋun daa zani O zaashee maa din daa niŋ ka O kpi. Ka daa po pori yuŋ kurigi anii lala dabisili shɛli O ni daa kani maa ka di nyɛla Gana constitusa ni wuhi shɛm. Mahama zii daa naala saha shɛli Mills' zii ni daa naai. Ka di daa che bela ni piibupiibu, ka O gba daa zani ni bi piigi O.<ref>{{Cite web|date=2012-07-26|title=Ghana VP to be sworn in as new president {{!}} Agricultural Commodities {{!}} Reuters|url=https://web.archive.org/web/20120726221518/https://af.reuters.com/article/commoditiesNews/idAFL6E8IOJOX20120724|access-date=2022-07-26|website=web.archive.org}}</ref><ref>{{Cite news|date=2012-07-24|title=Ghana President Mills dies, VP takes over|language=en|work=Reuters|url=https://www.reuters.com/article/us-ghana-president-idUSBRE86N14720120724|access-date=2022-07-26}}</ref>
== O Sɔɣibu ==
[[File:JEAM Gravesite.JPG|thumb|right|Atta Mills' gballi din be Asomdwee Park, Accra tum yuuni 2013]]
=== O Tingbani Nam Sɔɣibu ===
=== Salo Wumbu ===
== O Sabiri Shɛŋa ==
Mills' sabibu nima<ref name="ghananation1"/><ref name="pubs">{{cite web|url=http://www.attamills2008.com/johns_cv.htm |title=''Curriculum Vitae'' |access-date=2007-07-01 |url-status=bot: unknown |archive-url=https://web.archive.org/web/20070701201728/http://www.attamills2008.com/johns_cv.htm |archive-date=1 July 2007}}, Prof. John Evans Atta Mills, 1 July 2007, ''[[Wayback Machine|Internet Archive]]''. Retrieved 3 August 2012.</ref><ref>{{cite web|url=http://www.idrc.ca/EN/Misc/Pages/NewsDetails.aspx?NewsID=463 |title=Misc – News |publisher=Idrc.ca |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20130523141045/http://www.idrc.ca/EN/Misc/Pages/NewsDetails.aspx?NewsID=463 |archive-date=23 May 2013 }}</ref><ref name=":0" /> included:
* ''Taxation of Periodical or Deferred Payments arising from the Sale of Fixed Capital'' (1974)
* ''Exemption of Dividends from Income Taxation: A Critical Appraisal'' (1977)
* ''Report of the Tax Review Commission, Ghana, parts 1 – 3'' (1977)
* ''Ghana’s Income Tax Laws and the Investor'' (1978)
* ''Ghana's New Investment Code: An Appraisal'' (1986)
* ''Criminal Law Treatment of Sexual Activity''
* ''The role of the state in the evolution of the family in Anglophone countries of Africa: An overview''
* ''A survey of taxes on the individual in Ghana''
* ''Ghana's wealth tax: Some issues and problems''
* ''Africa in the World'' (2002)<ref>{{cite web|url=http://www.ligi.ubc.ca/sites/liu/files/Publications/Africa_in_the_World.pdf |title="Africa in the World". |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20130523141048/http://www.ligi.ubc.ca/sites/liu/files/Publications/Africa_in_the_World.pdf |archive-date=23 May 2013 }}</ref>
* ''NEPAD and New International Relations'' (2002)<ref>{{cite web|url=http://www.ligi.ubc.ca/sites/liu/files/Publications/1Oct2002_NEPAD.pdf |archive-url=https://web.archive.org/web/20130523141050/http://www.ligi.ubc.ca/sites/liu/files/Publications/1Oct2002_NEPAD.pdf |url-status=dead |archive-date=2013-05-23 |title="NEPAD and New International Relations". }}</ref>
* ''The Decline of a Regional Fishing Nation: The Case of Ghana and West Africa'' (2004)<ref>{{cite journal|title=The decline of a regional fishing nation: The case of Ghana and West Africa |doi=10.1111/j.0165-0203.2004.00068.x |volume=28 |journal=Natural Resources Forum |pages=13–21 |year = 2004|last1 = Atta-Mills|first1 = John|last2=Alder |first2=Jackie |last3=Rashid Sumaila |first3=Ussif }}</ref>
== O Teebu ni O Ni Che shali ==
[[File:J.E. Atta Mills' Bust in GIMPA (Accra).jpg|thumb|Bust of Atta Mills at the John Evans Atta Mills Centre for Law and Governance, GIMPA, Accra]]
O ni nyɛ tingbaŋ zuɣulana,Mills daa nyɛla gun deei 2009 Glo-CAF platinum kpaŋmaŋ'pini O ni daa mali zaɣa ni tab’song n-ti diɛma ni yiɣijam toon’tibo tiŋgbani maa ni zugu.”[88]
Mills ni Kani naai, kpaŋmaŋ pini din nye Gomnanti so ŋʋn zaŋ yɛlimaŋli mini lɛbiginsim Gbaŋsabila tingbaŋ yuuni(2012). Ban daa ti kpaŋmaŋ'pini ŋɔ daa yɛliya ni bɛ nya O biehisug, kookali,zaɣa nti pahi nia suŋ zaŋ kpa democracy Gomnanti ni lɛbiginsim zaŋ ti Ghana ni Gbaŋsabila zaa. Lala biɛhigu din gahim ŋɔ tu paɣisibu. Ka Che di zaŋ taɣirisuŋ na O niriba biɛhigu ni zuŋɔ kuli mali wara. O ni daa yihi O zuɣu ni O zabi ka taɣi ka gu aadalichi zaŋti sokam nyɛla din yi polo ka mali jilima duniya yeei dundɔŋi ka gbansabila nangban’yini zaa baŋ ka mali dihitabili ni ti yi nya taba ka ti nyɛ yim ka wumdi sokam yeei, ti ni tooi beni ni suhudoo ni nangbanyini ni taba,ka di che ka lɛbiginsim be ti tinsi puuni ni biɛhigu toon’tibo.Lala toon’daanba gɔ zaɣ'yino kam kuli mali la kpaŋmaŋ Ghana toon’tibo ni di zoobu, Ka Ghana zaa yuli”.
Yuuni 2013 kpaŋmaŋ pina la, O daa deei la pini O kalinsi nyaaŋa ka di nyɛla kpaŋmaŋ shɛli din be Gbansabila tiŋgbani zuɣu, ni bɛ teei O ni daa tum di nasara shɛŋa,ni O toon’tali.
Institute of International Education (IIE) din be New York City gba daa nyɛla ban ti O pin’titali O kalinsi nyaaŋa, Fritz Redlich shikuru bi’kura pina ni bɛ teei O tuma din tu paɣisibu ka kpaŋsiri nangbanyini mini yada Ghana ni duniya sunsuuni, ni O sɔŋsim ti shikuru toon’tibo ni di mali Ghana bi’pola shili n-guli zuŋɔ dali kparigɔɣʋ, anduniya biehigu berisug ni di ti O tuuli songsim din yi polo ni di che ka O leei zugulana zang ti Gbansabila tiga din nye O leei Ghana zugulana”.
Din yen bo nin’tigili zang ti Mills dagonia zang kpa zalisi mini zugulan’sug tali polo, Ghana institute of Management and Public Administration, kpala John Evans Atta Mills lahingu ni di kpagsi zaligu mini zugulan’tali, ni di bo vihigu din mali yaa,zaligu bohinbu, duniya zugulan’tali ni daadam bielim soya.
== Lahi Nyama ==
[[Atta Mills Saha Minisita nima]]
== Kundivihira ==
[[Pubu:Ghana]]
[[Pubu:Ghana zuɣulananima]]
[[Pubu:Ghana tingbani]]
[[Pubu:Ninsala ŋun lahi ka o nyɛvuli ni]]
[[Pubu:Doo]]
a7u5dssw96fxzvpe428qyak5uqcnbgw
41578
41577
2022-07-28T17:48:45Z
Adam Kamaldeen
1825
/* O Teebu ni O Ni Che shali */Change some characters into dagbani
wikitext
text/x-wiki
{{E-Class}}
'''Professor John Evans Fiifi Atta Mills''' (21 July 1944 – 24 July 2012) daa nyɛla [[Ghana]] tingbaŋ zuɣulan' kuro ni Ghana alikaali baŋda ŋun daa di zuɣulan' tali<ref>https://archive.vn/20121209072058/http://www.usatoday.com/news/world/2009-01-03-ghana-election_N.htm</ref> yuuni 2009 hali ka kum daa ti wooi o yuuni 2012. O daa pɔla Ghana zuɣulantali pɔri January 7, 2009 saha shɛli O ni daa luhi Wabigu party ([[New Patriotic Party]]) toondana, [[Nana Addo Dankwa Akufo-Addo|Nana Akufo-Addo]] yuuni 2008<ref>https://usatoday30.usatoday.com/news/world/2009-01-03-ghana-election_N.htm</ref> piibu piibu ni la. Ŋuni n-daa nyɛ tingbani zuɣulan'paa yuuni 1997 hali ni 2001 n-ti tingbani zuɣulan'kuro, [[Jerry John Rawlings]].
O daa lɛbi la toon’dana n-ti Lɛm paati ([[National Democratic Congress]]) ka daa bɔ nam maa buyi zuɣu ka lu, yuuni 2000 mini 2004. Amaa O ni daa zani yuuni 2008, O daa dimi saha shɛli piibu-piibu ni daa va n-kpari ka ti lahi labi chaŋ piibu-piibu maani. Ŋuni n na nyɛ Ghana zuɣulana tuuli ŋun daa kpi, ka na be Nam ni.
{{Infobox ninsala|honorific prefix=Prof|name=John Evans Fiifi Atta Mills|image=John Atta Mills.jpg|birth_date=21 July 1944|birth_place=Tarkwa, Gold Coast|death_date=24 July 2012 (Yum'pihiyobu ni anii) Accra, Ghana|resting place=Asomdwee Park, Accra, Ghana|party=National Democratic Congress(NDC)|spouse(s)=Ernestina Naadu Mills (nee Botchway)|children=Sam Kofi Atta Mills|alma mater=Achimota School
University of Ghana(LLB, 1967)
London School of economics(LLM, 1968)
School of Oriental and African Studies School of Law
University of London (PhD, 1971)|awards=Glo - CAF Platinum Award
Lifetime Africa Achievement Prize
The Fritz Redlich Alumni Award|occupation=Law Professor|employer=University of Ghana, Legon}}
== Shikuru Baŋsim ==
Bɛ daa dɔɣila Mills silimiin goli 21 July,1944 [[Tarkwa]] tingbani din be Ghana wulinluhili polo ŋɔ, [[Western Region]]. [[Fante]] bila n-nyɛ O, ka O daa zooi tiŋ'yuli booni Ekumfi Otuam din be [[Mfantsiman]] East piibu -piibu yaɣili din be Ghana sunsuuni la, [[Central Region]]. O daa pilila O bilim ni shikuru Huni Valley Methodist Primary School. O shikuru baŋsim yaligibu zuɣu, O daa chaŋla O sunsuuni shikuru Komenda Methodist Middle School. O ni daa karim siɣisi ni, O daa tuɣi la bikura shikuru shɛli bɛ ni booni [[Achimota Secondary Schoo]]<nowiki/>l. O ni daa naai ni, O daa deei la O dahalali shahara gbaŋ yuuni 1961 ni, Advanced-Level shahara gbaŋ yuuni 1963. O daa lahi zaŋla nimmohi yo, ka lahi chaŋ ninkura shikuru shɛli bɛ ni booni [[University of Ghana, Legon]] la n-ti karim siɣisi Zalisi ka daa deei Bachelor of Law, Degree, LLB ni Professional law shahara gbaŋ yuuni 1967.
Mills daa lahi chaŋla London School of Economics and Political Science n-ti karim siɣisi ka daa deei LLM shahara gbaŋ yuuni 1968. Di nyaaŋa, O daa lahi deei la Law Dɔɣita Degree, PhD School of Oriental and African Studies School of Law din daa be federal University of London saha shɛli O ni daa sabi O Dɔɣita tali buku din daa jɛndi farigu, kɔhimma ni damma lɛbigimsim (taxation and economic development) yuuni 1971. O daa nyɛla yuum'pishi ni ayopɔin ka karim naai dɔɣita tali ŋɔ.
O ni daa be siyaasa ni, kɔŋ ni zɔm kam daa mi O la Prof, pirinla saha gbaliŋ shɛli O ni daa zaŋ kpalim m-be shikuru baŋsim bɔbu ni maa zuɣu. O siyaasa salalaantaba gba daa booni O mi Asomdweehene, Kambonsili din gbuni nyɛ 'Suhudoo Naa'.
== Siyaasa Tali ==
=== Ghana Zuɣulan' paa ===
Bɛ ni daa ti bɔri ni bɛ po' tingbaŋ' zuɣulaanim’ pɔri yuuni 1992 maa zuɣu, National Convention Party (NCP) daa zaŋla bɛ kpalanzuya na nti gbini National Democratic Congress (NDC). Provisional National Defence Council (PNDC) daambol'kuro ni tingbaŋ zuɣulana, Flight-Lieutenant Jerry John Rawlings daa piila NCP nima kpɛma, [[Kow Nkensen Arkaah]] wulana ni bɛ bo Nam maa. Bɛ ni daa di 1992 piibu-piibu maa, Arkaah daa di la tingbaŋ zuɣulan' paa 1992–1996.
Amaa, January 29, 1996, NCP Nima daa waligiya ka che NDC. Arkaah ŋun daa be National Convention Party daa lahi zaŋ bɛ kpalanzuya na n-ti gbini New Patriotic Party ka bɛ daa lahi piigi O Nam-bɔri wulana n-ti [[John Agyekum Kufuor]] ni bɛ zaŋ bɛ nyɔri n-kpa National Democratic Congress. Rawlings daa piila Atta Mills ni O lԑbi O zuɣulana paa ka lahi labi bo tingbaŋ zuɣulan' tali din pahiri ayi zuɣu ka [[Naawuni]] daa lahi tiba nasara ka bɛ di 1996-2000. Atta Mills n-daa nyɛ daambolo n-ti Police Council of Ghana ni daambolo zaŋti Economic Management Team.
=== Ghana Zuɣulan' tali piibu-piibu ===
Yuuni 2000, Mills n-daa zani n-ti Lɛm Paati (NDC) ni bɛ bo tingbaŋ Zuɣulan' tali saha shɛli Rawlings ni daa di O Nam saɣi,kamani Tingbaŋ maa zalikpana ni wuhi shɛm.
Atta Mills nyintaa ŋun daa yi polo zaŋ chaŋ Nam maa bɔbu polo n-daa nyɛ John Agyekum Kufuor, ŋun daa zani n-ti Wɔb'gu paati, New Patriotic Party (NPP). Dagbambi yɛliya ni buu lihiri la O ma noli ka ŋubiri mɔri, lala maa zuɣu, nyintahili daa kuli yiɣisi mi n wuɣiliŋ Atta Mills polo ni ka dama, bɛ yi piigi O tingbaŋ zuɣulana, ŋun bi yɛn mali O zuɣu piibu naɣila Rawlings ni bɔri shɛli biɛɣukulo kam. Piibu-piibu biɛɣu maa ni daa ti neei December 7, 2000, Mills daa nyala 44.8% ka Kufuor di 48.4%. Di ni daa bi paai kɔbigi maa zuɣu, December 28, 2000, Ghana daa lahi labi mi niŋ piibu-piibu maa ka Kufuor daa zaŋ vaabu 56.9% kɔbigi puuni n di Mills. Lala ŋɔ zuɣu, bɛ daa piila Kufuor ka po o pɔri n-kpɛhi Nam ni January 7, 2001.
Yuuni 2002, Lɛm Paatinima daa piila Mills ni O lԑbi bɛ paati maa toondana zaŋ chaŋ 2004 piibu-piibu la ni. Tɔ amaa, tingbaŋ zuɣulana, John Agyekum Kufuor daa lahi di o mi ni 52.45% kɔbigi puuni.
December 21, 2006, Lɛm Paatinima daa lahi piigi O mi bɛ paati maa toondana zaŋ chaŋ yuuni 2008 tingbaŋ zuɣulana tali piibu-piibu ni. O daa dila O nyintahi maa ni 81.4% (1,362 votes) kɔbigi puuni. O nyintahi maa n-daa nyɛ Ekwow Spio-Garbrah, Alhaji Mahama Iddrisu, ni Eddie Annan.
Yuuni 2008 piibu-piibu ni daa paagi, John Agyekum Kufuor daa di la o yuma nii nam naai dinzuɣu ka kulahi tooi zani yaha. Lala saha ŋɔ sunsuuni ka bi daa ŋuri BETTER GHANA AGENDA taachi.
Yuuni 2008, Mills Nam nyintaa Wabigu Paati daa nyala Nana Akufo-Addo. Mills taachi yuuni maa piibu-piibu maa saha daa nyɛla "A Better Man for a Better Ghana". O daa yaliya: "Salo maa kuli fabindimi. Be yɛri mi ni be behisi kuli labiri la nyaanga zuŋɔ yuma anii mbala. Dinzuɣu, di yi niŋ ka Ghana shiri nyɛla din zoora, salo maa ban nabi nyarili be behisi puuni".
Tuuli piibu-piibu maa daa tila Akufo-Addo 49.13%, ka ti Mills 47.92% kobigi puuni. Lala ŋɔ zuɣu, piibu-piibu tuma duu nim' daa lahi labimi n-kpa piibu-piibu palli 28th December 2008. Din daa naagi, Mills daa kuli dila Nana Akufo Addo bela. To amaa yɛligola ni sangaya daa chɛmi ka Tain din be piibu-piibu yaɣili Brong Ahafo Region nim’daa bi tooi niŋ bi piibu-piibu. Lala maa zuɣu, piibu-piibu tuma yili nim’daa lahi kpala piibu-piibu n-ti ba January 2, 2009.
Di karikari ni di bahigu daa ʒila zuɣusuŋ n ti Mills, dama O daa nyɛla 50.23% ka Akufo-Addo nyɛ 49.77%. Mills n daa lԑbi tingbaŋ Zuɣulana ŋun pahi ata ni Ghana 4th Republic tali ni. Mills daa tooi zooi ka O buɣisiri O maŋa ni ŋun nyɛla "Salo buŋa ŋun mali dihitabili ni salo bɛhisuŋ ka man Nkrumah buɣisibu ni".
John Atta Mills daa pola Ghana tingbaŋ Zuɣulan' tali pɔri January 7, 2009 ni suhudoo. O daa dila O suɣulo nyɔri O ni daa ti di Nam maa.
=== Ghana Zuɣulan' tali ===
==== Economy ====
==== Shikuru Baŋsim ====
==== Alaafeei ====
==== Tiŋgbani gbubibu ni Tiŋduya Bɛhigu ====
==== Bukparilim, Anegi nyabu ni Tiŋkpansi lɛbigimsim ====
== Tuma ==
Mills tuma piligu daa nyɛla chicha tali ka o daa wuhiri la Zalisi yɛltɔɣa din be Faculty of Law, University of Ghana. O daa kuli paagi yuuni pishinaanu n wuhiri Legon mini di tatabibti Ghana ni tiŋduya ni. O daa nyɛla Fulbright Scholar programme, Stanford Law School din be US yuuni 1971.
O daa nyela Professor n chani Temple University (Philadelphia, USA), yuuni 1978 hali ni 1979 ka daa lahi tuɣili yuuni 1986 hali ni 1987. O lahi chani la Leiden University din be Netherlands nti wuhira yuuni 1985 hali ni 1986. Lala saha maa sunsuuni 1970-1980, o daa sabi buku nim mini gbana pam din jɛndi farigu deebu baŋsim yaɣili (taxation).
Di mini o daa wuhiri shikuru maa zaa yɔli, O daa nyɛla Komishina kpɛma nti yaɣ’ shɛli be ni booni Ghana Internal Revenue Service (1988-1993) saha shɛli tiŋgbaŋ zuɣulana Jerry John Rawlings ni daa nyɛ sooja gomnanti la. Be daa lahi labimi piigo Komishina yaha yuuni 1993 hali ni 1996. Yuuni 1992, O daa lɛbi la Zalisi Associate Prɔfɛisa University of Ghana. Yuuni 2002, O daa lɛbi la chani la Liu Institute for Global Issues din be University of British Columbia, Vancouver, British Columbia din daa gbini kpalanzuya ni Canadian International Development Agency(CIDA) – International Development Research Centre (IDRC) fellowship programme.
== Maŋmaŋa biɛhigu ==
O paɣa n-daa nyɛ Ernestina Naadu Mills (née Botchway),<ref>{{Cite web|date=2014-12-13|title=Ghana Districts - A repository of all districts in the republic of Ghana|url=https://web.archive.org/web/20141213033333/http://www.ghanadistricts.gov.gh/news/?read=21457|access-date=2022-07-26|website=web.archive.org}}</ref><ref>{{Cite web|title=GhanaDot.com ....Profile of President-Elect Mills|url=http://www.ghanadot.com/personalities.mills.010309.html|access-date=2022-07-26|website=www.ghanadot.com}}</ref><ref>{{Cite web|date=2016-03-09|title=mijaku.com - Profiles of the NDC presidential and vice presidential candidates|url=https://web.archive.org/web/20160309154639/http://mijaku.com/index.php?id=728&itemid=2&option=com_content&task=view|access-date=2022-07-26|website=web.archive.org}}</ref><ref>{{Cite web|title=Meet Naadu Mills|url=https://www.modernghana.com/news/133520/meet-naadu-mills.html|access-date=2022-07-26|website=Modern Ghana|language=en}}</ref><ref>{{Cite web|date=-001-11-30T00:00:00+00:00|title=Profile of President-Elect Mills|url=https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/Profile-of-President-Elect-Mills-155622|access-date=2022-07-26|website=GhanaWeb|language=en}}</ref>ka O daa nyɛ karim'ma, ka mali bia ŋun yuli booni
Sam Kofi Atta Mills. Be daa wumsi O mi tamla Methodist nim’ zali kpana<ref>{{Cite web|date=2016-01-11|title=Wayback Machine|url=https://web.archive.org/web/20160111033214/http://www.ghana.gov.gh/index.php/news/general-news/15277-veep-calls-nation-to-celebrate-life-of-president-mills-|access-date=2022-07-26|website=web.archive.org}}</ref>. O daa nyɛla cousin nti lala saha maa Gold Coast lawyer, Thomas Hutton-Mills, Jr. O zosimo n-daa nyɛ T. B. Joshua of The Synagogue, Church of All Nations in Lagos, Nigeria, ka daa kaari O saha kam asori duu maa ni. O daa yɛliya, ni din daa niŋ ka Joshua yɛli O ni pɔi ka O lebi Tiŋgbani zuɣulana, sheela ka O zani piibupiibu m-paai buta zuɣu ka naai tooi di piibupiibu maa.<ref>{{Cite web|date=2011-12-31|title=Wayback Machine|url=https://web.archive.org/web/20111231191030/http://thepmnews.com/2009/01/12/tb-joshua-predicted-my-victory-%E2%80%94ghana%E2%80%99s-leader|access-date=2022-07-26|website=web.archive.org}}</ref><ref>{{Cite web|date=2011-10-07|title=Wayback Machine|url=https://web.archive.org/web/20111007010043/http://thenewsng.com/article/1613|access-date=2022-07-26|website=web.archive.org}}</ref>.
Atta Mills daa nyɛla bɔlli ni yiɣ'jam yaɣili administrata, o daa tim nuu pam Ghana Hockey Association, National Sports Council of Ghana, Ghana Olympic Committee ni Accra Hearts of Oak Sporting Club. O daa min nyɛ bi kuɣilana saha shɛli. O daa bɔri ko'duɣili pam. Ka daa ŋmɛ n-ti Gana Hockey team maa(O nyɛla hockey ŋmeri biŋ Gana ŋɔ hali ka Naawuni daa ti bohi O zuɣu)<ref>{{Cite news|date=2009-01-03|title=Profile: Ghana President John Atta Mills|language=en-GB|url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/africa/7804884.stm|access-date=2022-07-26}}</ref><ref>{{Cite web|date=2015-02-01|title=attamills2008.com - attamills2008 Resources and Information. This website is for sale!|url=https://web.archive.org/web/20150201181245/http://www.attamills2008.com/site/?page_id=2|access-date=2022-07-26|website=web.archive.org}}</ref>. O daa nyɛla Hearts of Oak kpamba maa ni yino, Kuɣulan kuro Black Stars management team ka lahi nyɛ Manchester United nyaan’dola<ref>{{Cite web|title=Obituary: Ghana’s John Atta Mills|url=https://www.aljazeera.com/news/2012/7/24/obituary-ghanas-john-atta-mills|access-date=2022-07-26|website=www.aljazeera.com|language=en}}</ref>.
== O Doro ni O Kpibu ==
Mills daa nyɛla ŋun kpi silimin goli July biɛɣu pishi ni anahi dali 2022, 37 Military Hospital din be Ankara la<ref>{{Cite news|date=2012-07-24|title=Ghana's President John Atta Mills dies|language=en-GB|work=BBC News|url=https://www.bbc.com/news/world-africa-18972107|access-date=2022-07-26}}</ref>.dabaata nyaaŋa O ni daa puhi O doɣim chuɣu din pahiri yuma pihiyobu ni anii la. Daliri shɛli din daa ku'O daa na bi yi polo. Dama O daa na yoli yila US na ka di nyɛla O chaŋmi ti vihi O maŋa din daa niŋ ka O mali loŋni doro<ref>{{Cite news|date=2012-07-24|title=Ghana's President John Atta Mills dies|language=en-GB|work=BBC News|url=https://www.bbc.com/news/world-africa-18972107|access-date=2022-07-26}}</ref><ref>{{Cite news|date=2012-08-10|title=President John Atta Mills funeral held in Ghana|language=en-GB|work=BBC News|url=https://www.bbc.com/news/world-africa-19204106|access-date=2022-07-26}}</ref><ref>{{Cite web|last=admin|date=2022-07-27|title=Naadu Mills Reveals What Killed Mills|url=https://otixpres.com/naadu-mills-reveals-what-killed-mills/|access-date=2022-07-28|language=en-US}}</ref>. O kuli ni daa yɛn yi polo, O offici nim’daa yɛliya ni O kpimi hawa nim’daa nyaaŋa ka bɛ naai yihili na polo, amaa karachi so ŋun doli daa yɛliya ni O daa yɛliya ni O niŋgbina dii bi nyaɣisa n-neei biɛɣu ka O naai kpi maa. To amaa, Mills' beili Dr. Cadman Mills daa yɛliya gbala maa ni, ni doriti pam n-daa laɣam ku'O maa kamani hemorrhagic stroke din yina zisoya gbariginsim zugupuri puuni<ref>{{Cite web|date=2015-07-21|title=Revealed: Mills died from Hemorrhagic stroke - Cadman Mills|url=https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/Mills-died-from-Hemorrhagic-stroke-Cadman-Mills-370015|access-date=2022-07-26|website=GhanaWeb|language=en}}</ref><ref>{{Cite web|date=2015-07-21|title=Revealed: Mills died from Hemorrhagic stroke - Cadman Mills|url=https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/Mills-died-from-Hemorrhagic-stroke-Cadman-Mills-370015|access-date=2022-07-26|website=GhanaWeb|language=en}}</ref><ref>{{Cite web|date=2013-01-23|title=GBC News, , Mills died from massive stroke - Brother|url=https://archive.ph/8JCDa|access-date=2022-07-26|website=archive.ph}}</ref><ref>{{Cite web|date=2017-03-30|title=Prof Mills did not die of throat cancer – Dr Cadman Mills|url=https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/Prof-Mills-did-not-die-of-throat-cancer-Dr-Cadman-Mills-523772|access-date=2022-07-26|website=GhanaWeb|language=en}}</ref>. BBC nima gba daa yɛliya ni yɛltɔɣa daa taɣimi chiri gbaliŋ. Former minister Elizabeth Ohene daa yɛliya, ni din daa niŋ ka bi gbubli ŋumaŋuma ni mills kpimi, O nini daa bi tiɣi ni Mills kpiya.
" kamani yuma ata ni yuma anahi din gari la, niriba gbubi mi ni Mills ka alaafee ka shaba yɛri ni O kpimi gba. Ka O daa yina ti yɛli ni O bi bera"<ref>{{Cite news|date=2012-07-24|title=Ghana's President John Atta Mills dies|language=en-GB|work=BBC News|url=https://www.bbc.com/news/world-africa-18972107|access-date=2022-07-26}}</ref>. O zuɣulaan paa John Dramani Mahama n-daa nyɛ ŋun daa zani O zaashee maa din daa niŋ ka O kpi. Ka daa po pori yuŋ kurigi anii lala dabisili shɛli O ni daa kani maa ka di nyɛla Gana constitusa ni wuhi shɛm. Mahama zii daa naala saha shɛli Mills' zii ni daa naai. Ka di daa che bela ni piibupiibu, ka O gba daa zani ni bi piigi O.<ref>{{Cite web|date=2012-07-26|title=Ghana VP to be sworn in as new president {{!}} Agricultural Commodities {{!}} Reuters|url=https://web.archive.org/web/20120726221518/https://af.reuters.com/article/commoditiesNews/idAFL6E8IOJOX20120724|access-date=2022-07-26|website=web.archive.org}}</ref><ref>{{Cite news|date=2012-07-24|title=Ghana President Mills dies, VP takes over|language=en|work=Reuters|url=https://www.reuters.com/article/us-ghana-president-idUSBRE86N14720120724|access-date=2022-07-26}}</ref>
== O Sɔɣibu ==
[[File:JEAM Gravesite.JPG|thumb|right|Atta Mills' gballi din be Asomdwee Park, Accra tum yuuni 2013]]
=== O Tingbani Nam Sɔɣibu ===
=== Salo Wumbu ===
== O Sabiri Shɛŋa ==
Mills' sabibu nima<ref name="ghananation1"/><ref name="pubs">{{cite web|url=http://www.attamills2008.com/johns_cv.htm |title=''Curriculum Vitae'' |access-date=2007-07-01 |url-status=bot: unknown |archive-url=https://web.archive.org/web/20070701201728/http://www.attamills2008.com/johns_cv.htm |archive-date=1 July 2007}}, Prof. John Evans Atta Mills, 1 July 2007, ''[[Wayback Machine|Internet Archive]]''. Retrieved 3 August 2012.</ref><ref>{{cite web|url=http://www.idrc.ca/EN/Misc/Pages/NewsDetails.aspx?NewsID=463 |title=Misc – News |publisher=Idrc.ca |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20130523141045/http://www.idrc.ca/EN/Misc/Pages/NewsDetails.aspx?NewsID=463 |archive-date=23 May 2013 }}</ref><ref name=":0" /> included:
* ''Taxation of Periodical or Deferred Payments arising from the Sale of Fixed Capital'' (1974)
* ''Exemption of Dividends from Income Taxation: A Critical Appraisal'' (1977)
* ''Report of the Tax Review Commission, Ghana, parts 1 – 3'' (1977)
* ''Ghana’s Income Tax Laws and the Investor'' (1978)
* ''Ghana's New Investment Code: An Appraisal'' (1986)
* ''Criminal Law Treatment of Sexual Activity''
* ''The role of the state in the evolution of the family in Anglophone countries of Africa: An overview''
* ''A survey of taxes on the individual in Ghana''
* ''Ghana's wealth tax: Some issues and problems''
* ''Africa in the World'' (2002)<ref>{{cite web|url=http://www.ligi.ubc.ca/sites/liu/files/Publications/Africa_in_the_World.pdf |title="Africa in the World". |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20130523141048/http://www.ligi.ubc.ca/sites/liu/files/Publications/Africa_in_the_World.pdf |archive-date=23 May 2013 }}</ref>
* ''NEPAD and New International Relations'' (2002)<ref>{{cite web|url=http://www.ligi.ubc.ca/sites/liu/files/Publications/1Oct2002_NEPAD.pdf |archive-url=https://web.archive.org/web/20130523141050/http://www.ligi.ubc.ca/sites/liu/files/Publications/1Oct2002_NEPAD.pdf |url-status=dead |archive-date=2013-05-23 |title="NEPAD and New International Relations". }}</ref>
* ''The Decline of a Regional Fishing Nation: The Case of Ghana and West Africa'' (2004)<ref>{{cite journal|title=The decline of a regional fishing nation: The case of Ghana and West Africa |doi=10.1111/j.0165-0203.2004.00068.x |volume=28 |journal=Natural Resources Forum |pages=13–21 |year = 2004|last1 = Atta-Mills|first1 = John|last2=Alder |first2=Jackie |last3=Rashid Sumaila |first3=Ussif }}</ref>
== O Teebu ni O Ni Che shali ==
[[File:J.E. Atta Mills' Bust in GIMPA (Accra).jpg|thumb|Bust of Atta Mills at the John Evans Atta Mills Centre for Law and Governance, GIMPA, Accra]]
O ni nyɛ tingbaŋ zuɣulana,Mills daa nyɛla gun deei 2009 Glo-CAF platinum kpaŋmaŋ'pini O ni daa mali zaɣa ni tab’song n-ti diɛma ni yiɣijam toon’tibo tiŋgbani maa ni zugu.”[88]
Mills ni Kani naai, kpaŋmaŋ pini din nye Gomnanti so ŋʋn zaŋ yɛlimaŋli mini lɛbiginsim Gbaŋsabila tingbaŋ yuuni(2012). Ban daa ti kpaŋmaŋ'pini ŋɔ daa yɛliya ni bɛ nya O biehisug, kookali,zaɣa nti pahi nia suŋ zaŋ kpa democracy Gomnanti ni lɛbiginsim zaŋ ti Ghana ni Gbaŋsabila zaa. Lala biɛhigu din gahim ŋɔ tu paɣisibu. Ka Che di zaŋ taɣirisuŋ na O niriba biɛhigu ni zuŋɔ kuli mali wara. O ni daa yihi O zuɣu ni O zabi ka taɣi ka gu aadalichi zaŋti sokam nyɛla din yi polo ka mali jilima duniya yeei dundɔŋi ka gbansabila nangban’yini zaa baŋ ka mali dihitabili ni ti yi nya taba ka ti nyɛ yim ka wumdi sokam yeei, ti ni tooi beni ni suhudoo ni nangbanyini ni taba,ka di che ka lɛbiginsim be ti tinsi puuni ni biɛhigu toon’tibo.Lala toon’daanba gɔ zaɣ'yino kam kuli mali la kpaŋmaŋ Ghana toon’tibo ni di zoobu, Ka Ghana zaa yuli”.
Yuuni 2013 kpaŋmaŋ pina la, O daa deei la pini O kalinsi nyaaŋa ka di nyɛla kpaŋmaŋ shɛli din be Gbansabila tiŋgbani zuɣu, ni bɛ teei O ni daa tum di nasara shɛŋa,ni O toon’tali.
Institute of International Education (IIE) din be New York City gba daa nyɛla ban ti O pin’titali O kalinsi nyaaŋa, Fritz Redlich shikuru bi’kura pina ni bɛ teei O tuma din tu paɣisibu ka kpaŋsiri nangbanyini mini yada Ghana ni duniya sunsuuni, ni O sɔŋsim ti shikuru toon’tibo ni di mali Ghana bi’pola shili n-guli zuŋɔ dali kparigɔɣʋ, anduniya biɛhigu bɛrisuŋ ni di ti O tuuli sɔŋsim din yi polo ni di che ka O leei zuɣulana zanŋ ti Gbansabila tiŋa din nyɛ O leei Ghana zuɣʋlana”.
Din yɛn bo nin’tiɣili zaŋ ti Mills dagonia zaŋ kpa zalisi mini zuɣulan’suŋ tali polo, Ghana institute of Management and Public Administration, kpala John Evans Atta Mills laɣingu ni di kpaŋsi zaligu mini zuɣulan’tali, ni di bo vihigu din mali yaa,zaligu bɔhinbu, duniya zugulan’tali ni daadam biɛlim soya.
== Lahi Nyama ==
[[Atta Mills Saha Minisita nima]]
== Kundivihira ==
[[Pubu:Ghana]]
[[Pubu:Ghana zuɣulananima]]
[[Pubu:Ghana tingbani]]
[[Pubu:Ninsala ŋun lahi ka o nyɛvuli ni]]
[[Pubu:Doo]]
lm57fn9rzbuyz2l0z17enql1yl39ld4
41581
41578
2022-07-28T17:52:47Z
Adam Kamaldeen
1825
/* O Teebu ni O Ni Che shali */Delete letter
wikitext
text/x-wiki
{{E-Class}}
'''Professor John Evans Fiifi Atta Mills''' (21 July 1944 – 24 July 2012) daa nyɛla [[Ghana]] tingbaŋ zuɣulan' kuro ni Ghana alikaali baŋda ŋun daa di zuɣulan' tali<ref>https://archive.vn/20121209072058/http://www.usatoday.com/news/world/2009-01-03-ghana-election_N.htm</ref> yuuni 2009 hali ka kum daa ti wooi o yuuni 2012. O daa pɔla Ghana zuɣulantali pɔri January 7, 2009 saha shɛli O ni daa luhi Wabigu party ([[New Patriotic Party]]) toondana, [[Nana Addo Dankwa Akufo-Addo|Nana Akufo-Addo]] yuuni 2008<ref>https://usatoday30.usatoday.com/news/world/2009-01-03-ghana-election_N.htm</ref> piibu piibu ni la. Ŋuni n-daa nyɛ tingbani zuɣulan'paa yuuni 1997 hali ni 2001 n-ti tingbani zuɣulan'kuro, [[Jerry John Rawlings]].
O daa lɛbi la toon’dana n-ti Lɛm paati ([[National Democratic Congress]]) ka daa bɔ nam maa buyi zuɣu ka lu, yuuni 2000 mini 2004. Amaa O ni daa zani yuuni 2008, O daa dimi saha shɛli piibu-piibu ni daa va n-kpari ka ti lahi labi chaŋ piibu-piibu maani. Ŋuni n na nyɛ Ghana zuɣulana tuuli ŋun daa kpi, ka na be Nam ni.
{{Infobox ninsala|honorific prefix=Prof|name=John Evans Fiifi Atta Mills|image=John Atta Mills.jpg|birth_date=21 July 1944|birth_place=Tarkwa, Gold Coast|death_date=24 July 2012 (Yum'pihiyobu ni anii) Accra, Ghana|resting place=Asomdwee Park, Accra, Ghana|party=National Democratic Congress(NDC)|spouse(s)=Ernestina Naadu Mills (nee Botchway)|children=Sam Kofi Atta Mills|alma mater=Achimota School
University of Ghana(LLB, 1967)
London School of economics(LLM, 1968)
School of Oriental and African Studies School of Law
University of London (PhD, 1971)|awards=Glo - CAF Platinum Award
Lifetime Africa Achievement Prize
The Fritz Redlich Alumni Award|occupation=Law Professor|employer=University of Ghana, Legon}}
== Shikuru Baŋsim ==
Bɛ daa dɔɣila Mills silimiin goli 21 July,1944 [[Tarkwa]] tingbani din be Ghana wulinluhili polo ŋɔ, [[Western Region]]. [[Fante]] bila n-nyɛ O, ka O daa zooi tiŋ'yuli booni Ekumfi Otuam din be [[Mfantsiman]] East piibu -piibu yaɣili din be Ghana sunsuuni la, [[Central Region]]. O daa pilila O bilim ni shikuru Huni Valley Methodist Primary School. O shikuru baŋsim yaligibu zuɣu, O daa chaŋla O sunsuuni shikuru Komenda Methodist Middle School. O ni daa karim siɣisi ni, O daa tuɣi la bikura shikuru shɛli bɛ ni booni [[Achimota Secondary Schoo]]<nowiki/>l. O ni daa naai ni, O daa deei la O dahalali shahara gbaŋ yuuni 1961 ni, Advanced-Level shahara gbaŋ yuuni 1963. O daa lahi zaŋla nimmohi yo, ka lahi chaŋ ninkura shikuru shɛli bɛ ni booni [[University of Ghana, Legon]] la n-ti karim siɣisi Zalisi ka daa deei Bachelor of Law, Degree, LLB ni Professional law shahara gbaŋ yuuni 1967.
Mills daa lahi chaŋla London School of Economics and Political Science n-ti karim siɣisi ka daa deei LLM shahara gbaŋ yuuni 1968. Di nyaaŋa, O daa lahi deei la Law Dɔɣita Degree, PhD School of Oriental and African Studies School of Law din daa be federal University of London saha shɛli O ni daa sabi O Dɔɣita tali buku din daa jɛndi farigu, kɔhimma ni damma lɛbigimsim (taxation and economic development) yuuni 1971. O daa nyɛla yuum'pishi ni ayopɔin ka karim naai dɔɣita tali ŋɔ.
O ni daa be siyaasa ni, kɔŋ ni zɔm kam daa mi O la Prof, pirinla saha gbaliŋ shɛli O ni daa zaŋ kpalim m-be shikuru baŋsim bɔbu ni maa zuɣu. O siyaasa salalaantaba gba daa booni O mi Asomdweehene, Kambonsili din gbuni nyɛ 'Suhudoo Naa'.
== Siyaasa Tali ==
=== Ghana Zuɣulan' paa ===
Bɛ ni daa ti bɔri ni bɛ po' tingbaŋ' zuɣulaanim’ pɔri yuuni 1992 maa zuɣu, National Convention Party (NCP) daa zaŋla bɛ kpalanzuya na nti gbini National Democratic Congress (NDC). Provisional National Defence Council (PNDC) daambol'kuro ni tingbaŋ zuɣulana, Flight-Lieutenant Jerry John Rawlings daa piila NCP nima kpɛma, [[Kow Nkensen Arkaah]] wulana ni bɛ bo Nam maa. Bɛ ni daa di 1992 piibu-piibu maa, Arkaah daa di la tingbaŋ zuɣulan' paa 1992–1996.
Amaa, January 29, 1996, NCP Nima daa waligiya ka che NDC. Arkaah ŋun daa be National Convention Party daa lahi zaŋ bɛ kpalanzuya na n-ti gbini New Patriotic Party ka bɛ daa lahi piigi O Nam-bɔri wulana n-ti [[John Agyekum Kufuor]] ni bɛ zaŋ bɛ nyɔri n-kpa National Democratic Congress. Rawlings daa piila Atta Mills ni O lԑbi O zuɣulana paa ka lahi labi bo tingbaŋ zuɣulan' tali din pahiri ayi zuɣu ka [[Naawuni]] daa lahi tiba nasara ka bɛ di 1996-2000. Atta Mills n-daa nyɛ daambolo n-ti Police Council of Ghana ni daambolo zaŋti Economic Management Team.
=== Ghana Zuɣulan' tali piibu-piibu ===
Yuuni 2000, Mills n-daa zani n-ti Lɛm Paati (NDC) ni bɛ bo tingbaŋ Zuɣulan' tali saha shɛli Rawlings ni daa di O Nam saɣi,kamani Tingbaŋ maa zalikpana ni wuhi shɛm.
Atta Mills nyintaa ŋun daa yi polo zaŋ chaŋ Nam maa bɔbu polo n-daa nyɛ John Agyekum Kufuor, ŋun daa zani n-ti Wɔb'gu paati, New Patriotic Party (NPP). Dagbambi yɛliya ni buu lihiri la O ma noli ka ŋubiri mɔri, lala maa zuɣu, nyintahili daa kuli yiɣisi mi n wuɣiliŋ Atta Mills polo ni ka dama, bɛ yi piigi O tingbaŋ zuɣulana, ŋun bi yɛn mali O zuɣu piibu naɣila Rawlings ni bɔri shɛli biɛɣukulo kam. Piibu-piibu biɛɣu maa ni daa ti neei December 7, 2000, Mills daa nyala 44.8% ka Kufuor di 48.4%. Di ni daa bi paai kɔbigi maa zuɣu, December 28, 2000, Ghana daa lahi labi mi niŋ piibu-piibu maa ka Kufuor daa zaŋ vaabu 56.9% kɔbigi puuni n di Mills. Lala ŋɔ zuɣu, bɛ daa piila Kufuor ka po o pɔri n-kpɛhi Nam ni January 7, 2001.
Yuuni 2002, Lɛm Paatinima daa piila Mills ni O lԑbi bɛ paati maa toondana zaŋ chaŋ 2004 piibu-piibu la ni. Tɔ amaa, tingbaŋ zuɣulana, John Agyekum Kufuor daa lahi di o mi ni 52.45% kɔbigi puuni.
December 21, 2006, Lɛm Paatinima daa lahi piigi O mi bɛ paati maa toondana zaŋ chaŋ yuuni 2008 tingbaŋ zuɣulana tali piibu-piibu ni. O daa dila O nyintahi maa ni 81.4% (1,362 votes) kɔbigi puuni. O nyintahi maa n-daa nyɛ Ekwow Spio-Garbrah, Alhaji Mahama Iddrisu, ni Eddie Annan.
Yuuni 2008 piibu-piibu ni daa paagi, John Agyekum Kufuor daa di la o yuma nii nam naai dinzuɣu ka kulahi tooi zani yaha. Lala saha ŋɔ sunsuuni ka bi daa ŋuri BETTER GHANA AGENDA taachi.
Yuuni 2008, Mills Nam nyintaa Wabigu Paati daa nyala Nana Akufo-Addo. Mills taachi yuuni maa piibu-piibu maa saha daa nyɛla "A Better Man for a Better Ghana". O daa yaliya: "Salo maa kuli fabindimi. Be yɛri mi ni be behisi kuli labiri la nyaanga zuŋɔ yuma anii mbala. Dinzuɣu, di yi niŋ ka Ghana shiri nyɛla din zoora, salo maa ban nabi nyarili be behisi puuni".
Tuuli piibu-piibu maa daa tila Akufo-Addo 49.13%, ka ti Mills 47.92% kobigi puuni. Lala ŋɔ zuɣu, piibu-piibu tuma duu nim' daa lahi labimi n-kpa piibu-piibu palli 28th December 2008. Din daa naagi, Mills daa kuli dila Nana Akufo Addo bela. To amaa yɛligola ni sangaya daa chɛmi ka Tain din be piibu-piibu yaɣili Brong Ahafo Region nim’daa bi tooi niŋ bi piibu-piibu. Lala maa zuɣu, piibu-piibu tuma yili nim’daa lahi kpala piibu-piibu n-ti ba January 2, 2009.
Di karikari ni di bahigu daa ʒila zuɣusuŋ n ti Mills, dama O daa nyɛla 50.23% ka Akufo-Addo nyɛ 49.77%. Mills n daa lԑbi tingbaŋ Zuɣulana ŋun pahi ata ni Ghana 4th Republic tali ni. Mills daa tooi zooi ka O buɣisiri O maŋa ni ŋun nyɛla "Salo buŋa ŋun mali dihitabili ni salo bɛhisuŋ ka man Nkrumah buɣisibu ni".
John Atta Mills daa pola Ghana tingbaŋ Zuɣulan' tali pɔri January 7, 2009 ni suhudoo. O daa dila O suɣulo nyɔri O ni daa ti di Nam maa.
=== Ghana Zuɣulan' tali ===
==== Economy ====
==== Shikuru Baŋsim ====
==== Alaafeei ====
==== Tiŋgbani gbubibu ni Tiŋduya Bɛhigu ====
==== Bukparilim, Anegi nyabu ni Tiŋkpansi lɛbigimsim ====
== Tuma ==
Mills tuma piligu daa nyɛla chicha tali ka o daa wuhiri la Zalisi yɛltɔɣa din be Faculty of Law, University of Ghana. O daa kuli paagi yuuni pishinaanu n wuhiri Legon mini di tatabibti Ghana ni tiŋduya ni. O daa nyɛla Fulbright Scholar programme, Stanford Law School din be US yuuni 1971.
O daa nyela Professor n chani Temple University (Philadelphia, USA), yuuni 1978 hali ni 1979 ka daa lahi tuɣili yuuni 1986 hali ni 1987. O lahi chani la Leiden University din be Netherlands nti wuhira yuuni 1985 hali ni 1986. Lala saha maa sunsuuni 1970-1980, o daa sabi buku nim mini gbana pam din jɛndi farigu deebu baŋsim yaɣili (taxation).
Di mini o daa wuhiri shikuru maa zaa yɔli, O daa nyɛla Komishina kpɛma nti yaɣ’ shɛli be ni booni Ghana Internal Revenue Service (1988-1993) saha shɛli tiŋgbaŋ zuɣulana Jerry John Rawlings ni daa nyɛ sooja gomnanti la. Be daa lahi labimi piigo Komishina yaha yuuni 1993 hali ni 1996. Yuuni 1992, O daa lɛbi la Zalisi Associate Prɔfɛisa University of Ghana. Yuuni 2002, O daa lɛbi la chani la Liu Institute for Global Issues din be University of British Columbia, Vancouver, British Columbia din daa gbini kpalanzuya ni Canadian International Development Agency(CIDA) – International Development Research Centre (IDRC) fellowship programme.
== Maŋmaŋa biɛhigu ==
O paɣa n-daa nyɛ Ernestina Naadu Mills (née Botchway),<ref>{{Cite web|date=2014-12-13|title=Ghana Districts - A repository of all districts in the republic of Ghana|url=https://web.archive.org/web/20141213033333/http://www.ghanadistricts.gov.gh/news/?read=21457|access-date=2022-07-26|website=web.archive.org}}</ref><ref>{{Cite web|title=GhanaDot.com ....Profile of President-Elect Mills|url=http://www.ghanadot.com/personalities.mills.010309.html|access-date=2022-07-26|website=www.ghanadot.com}}</ref><ref>{{Cite web|date=2016-03-09|title=mijaku.com - Profiles of the NDC presidential and vice presidential candidates|url=https://web.archive.org/web/20160309154639/http://mijaku.com/index.php?id=728&itemid=2&option=com_content&task=view|access-date=2022-07-26|website=web.archive.org}}</ref><ref>{{Cite web|title=Meet Naadu Mills|url=https://www.modernghana.com/news/133520/meet-naadu-mills.html|access-date=2022-07-26|website=Modern Ghana|language=en}}</ref><ref>{{Cite web|date=-001-11-30T00:00:00+00:00|title=Profile of President-Elect Mills|url=https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/Profile-of-President-Elect-Mills-155622|access-date=2022-07-26|website=GhanaWeb|language=en}}</ref>ka O daa nyɛ karim'ma, ka mali bia ŋun yuli booni
Sam Kofi Atta Mills. Be daa wumsi O mi tamla Methodist nim’ zali kpana<ref>{{Cite web|date=2016-01-11|title=Wayback Machine|url=https://web.archive.org/web/20160111033214/http://www.ghana.gov.gh/index.php/news/general-news/15277-veep-calls-nation-to-celebrate-life-of-president-mills-|access-date=2022-07-26|website=web.archive.org}}</ref>. O daa nyɛla cousin nti lala saha maa Gold Coast lawyer, Thomas Hutton-Mills, Jr. O zosimo n-daa nyɛ T. B. Joshua of The Synagogue, Church of All Nations in Lagos, Nigeria, ka daa kaari O saha kam asori duu maa ni. O daa yɛliya, ni din daa niŋ ka Joshua yɛli O ni pɔi ka O lebi Tiŋgbani zuɣulana, sheela ka O zani piibupiibu m-paai buta zuɣu ka naai tooi di piibupiibu maa.<ref>{{Cite web|date=2011-12-31|title=Wayback Machine|url=https://web.archive.org/web/20111231191030/http://thepmnews.com/2009/01/12/tb-joshua-predicted-my-victory-%E2%80%94ghana%E2%80%99s-leader|access-date=2022-07-26|website=web.archive.org}}</ref><ref>{{Cite web|date=2011-10-07|title=Wayback Machine|url=https://web.archive.org/web/20111007010043/http://thenewsng.com/article/1613|access-date=2022-07-26|website=web.archive.org}}</ref>.
Atta Mills daa nyɛla bɔlli ni yiɣ'jam yaɣili administrata, o daa tim nuu pam Ghana Hockey Association, National Sports Council of Ghana, Ghana Olympic Committee ni Accra Hearts of Oak Sporting Club. O daa min nyɛ bi kuɣilana saha shɛli. O daa bɔri ko'duɣili pam. Ka daa ŋmɛ n-ti Gana Hockey team maa(O nyɛla hockey ŋmeri biŋ Gana ŋɔ hali ka Naawuni daa ti bohi O zuɣu)<ref>{{Cite news|date=2009-01-03|title=Profile: Ghana President John Atta Mills|language=en-GB|url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/africa/7804884.stm|access-date=2022-07-26}}</ref><ref>{{Cite web|date=2015-02-01|title=attamills2008.com - attamills2008 Resources and Information. This website is for sale!|url=https://web.archive.org/web/20150201181245/http://www.attamills2008.com/site/?page_id=2|access-date=2022-07-26|website=web.archive.org}}</ref>. O daa nyɛla Hearts of Oak kpamba maa ni yino, Kuɣulan kuro Black Stars management team ka lahi nyɛ Manchester United nyaan’dola<ref>{{Cite web|title=Obituary: Ghana’s John Atta Mills|url=https://www.aljazeera.com/news/2012/7/24/obituary-ghanas-john-atta-mills|access-date=2022-07-26|website=www.aljazeera.com|language=en}}</ref>.
== O Doro ni O Kpibu ==
Mills daa nyɛla ŋun kpi silimin goli July biɛɣu pishi ni anahi dali 2022, 37 Military Hospital din be Ankara la<ref>{{Cite news|date=2012-07-24|title=Ghana's President John Atta Mills dies|language=en-GB|work=BBC News|url=https://www.bbc.com/news/world-africa-18972107|access-date=2022-07-26}}</ref>.dabaata nyaaŋa O ni daa puhi O doɣim chuɣu din pahiri yuma pihiyobu ni anii la. Daliri shɛli din daa ku'O daa na bi yi polo. Dama O daa na yoli yila US na ka di nyɛla O chaŋmi ti vihi O maŋa din daa niŋ ka O mali loŋni doro<ref>{{Cite news|date=2012-07-24|title=Ghana's President John Atta Mills dies|language=en-GB|work=BBC News|url=https://www.bbc.com/news/world-africa-18972107|access-date=2022-07-26}}</ref><ref>{{Cite news|date=2012-08-10|title=President John Atta Mills funeral held in Ghana|language=en-GB|work=BBC News|url=https://www.bbc.com/news/world-africa-19204106|access-date=2022-07-26}}</ref><ref>{{Cite web|last=admin|date=2022-07-27|title=Naadu Mills Reveals What Killed Mills|url=https://otixpres.com/naadu-mills-reveals-what-killed-mills/|access-date=2022-07-28|language=en-US}}</ref>. O kuli ni daa yɛn yi polo, O offici nim’daa yɛliya ni O kpimi hawa nim’daa nyaaŋa ka bɛ naai yihili na polo, amaa karachi so ŋun doli daa yɛliya ni O daa yɛliya ni O niŋgbina dii bi nyaɣisa n-neei biɛɣu ka O naai kpi maa. To amaa, Mills' beili Dr. Cadman Mills daa yɛliya gbala maa ni, ni doriti pam n-daa laɣam ku'O maa kamani hemorrhagic stroke din yina zisoya gbariginsim zugupuri puuni<ref>{{Cite web|date=2015-07-21|title=Revealed: Mills died from Hemorrhagic stroke - Cadman Mills|url=https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/Mills-died-from-Hemorrhagic-stroke-Cadman-Mills-370015|access-date=2022-07-26|website=GhanaWeb|language=en}}</ref><ref>{{Cite web|date=2015-07-21|title=Revealed: Mills died from Hemorrhagic stroke - Cadman Mills|url=https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/Mills-died-from-Hemorrhagic-stroke-Cadman-Mills-370015|access-date=2022-07-26|website=GhanaWeb|language=en}}</ref><ref>{{Cite web|date=2013-01-23|title=GBC News, , Mills died from massive stroke - Brother|url=https://archive.ph/8JCDa|access-date=2022-07-26|website=archive.ph}}</ref><ref>{{Cite web|date=2017-03-30|title=Prof Mills did not die of throat cancer – Dr Cadman Mills|url=https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/Prof-Mills-did-not-die-of-throat-cancer-Dr-Cadman-Mills-523772|access-date=2022-07-26|website=GhanaWeb|language=en}}</ref>. BBC nima gba daa yɛliya ni yɛltɔɣa daa taɣimi chiri gbaliŋ. Former minister Elizabeth Ohene daa yɛliya, ni din daa niŋ ka bi gbubli ŋumaŋuma ni mills kpimi, O nini daa bi tiɣi ni Mills kpiya.
" kamani yuma ata ni yuma anahi din gari la, niriba gbubi mi ni Mills ka alaafee ka shaba yɛri ni O kpimi gba. Ka O daa yina ti yɛli ni O bi bera"<ref>{{Cite news|date=2012-07-24|title=Ghana's President John Atta Mills dies|language=en-GB|work=BBC News|url=https://www.bbc.com/news/world-africa-18972107|access-date=2022-07-26}}</ref>. O zuɣulaan paa John Dramani Mahama n-daa nyɛ ŋun daa zani O zaashee maa din daa niŋ ka O kpi. Ka daa po pori yuŋ kurigi anii lala dabisili shɛli O ni daa kani maa ka di nyɛla Gana constitusa ni wuhi shɛm. Mahama zii daa naala saha shɛli Mills' zii ni daa naai. Ka di daa che bela ni piibupiibu, ka O gba daa zani ni bi piigi O.<ref>{{Cite web|date=2012-07-26|title=Ghana VP to be sworn in as new president {{!}} Agricultural Commodities {{!}} Reuters|url=https://web.archive.org/web/20120726221518/https://af.reuters.com/article/commoditiesNews/idAFL6E8IOJOX20120724|access-date=2022-07-26|website=web.archive.org}}</ref><ref>{{Cite news|date=2012-07-24|title=Ghana President Mills dies, VP takes over|language=en|work=Reuters|url=https://www.reuters.com/article/us-ghana-president-idUSBRE86N14720120724|access-date=2022-07-26}}</ref>
== O Sɔɣibu ==
[[File:JEAM Gravesite.JPG|thumb|right|Atta Mills' gballi din be Asomdwee Park, Accra tum yuuni 2013]]
=== O Tingbani Nam Sɔɣibu ===
=== Salo Wumbu ===
== O Sabiri Shɛŋa ==
Mills' sabibu nima<ref name="ghananation1"/><ref name="pubs">{{cite web|url=http://www.attamills2008.com/johns_cv.htm |title=''Curriculum Vitae'' |access-date=2007-07-01 |url-status=bot: unknown |archive-url=https://web.archive.org/web/20070701201728/http://www.attamills2008.com/johns_cv.htm |archive-date=1 July 2007}}, Prof. John Evans Atta Mills, 1 July 2007, ''[[Wayback Machine|Internet Archive]]''. Retrieved 3 August 2012.</ref><ref>{{cite web|url=http://www.idrc.ca/EN/Misc/Pages/NewsDetails.aspx?NewsID=463 |title=Misc – News |publisher=Idrc.ca |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20130523141045/http://www.idrc.ca/EN/Misc/Pages/NewsDetails.aspx?NewsID=463 |archive-date=23 May 2013 }}</ref><ref name=":0" /> included:
* ''Taxation of Periodical or Deferred Payments arising from the Sale of Fixed Capital'' (1974)
* ''Exemption of Dividends from Income Taxation: A Critical Appraisal'' (1977)
* ''Report of the Tax Review Commission, Ghana, parts 1 – 3'' (1977)
* ''Ghana’s Income Tax Laws and the Investor'' (1978)
* ''Ghana's New Investment Code: An Appraisal'' (1986)
* ''Criminal Law Treatment of Sexual Activity''
* ''The role of the state in the evolution of the family in Anglophone countries of Africa: An overview''
* ''A survey of taxes on the individual in Ghana''
* ''Ghana's wealth tax: Some issues and problems''
* ''Africa in the World'' (2002)<ref>{{cite web|url=http://www.ligi.ubc.ca/sites/liu/files/Publications/Africa_in_the_World.pdf |title="Africa in the World". |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20130523141048/http://www.ligi.ubc.ca/sites/liu/files/Publications/Africa_in_the_World.pdf |archive-date=23 May 2013 }}</ref>
* ''NEPAD and New International Relations'' (2002)<ref>{{cite web|url=http://www.ligi.ubc.ca/sites/liu/files/Publications/1Oct2002_NEPAD.pdf |archive-url=https://web.archive.org/web/20130523141050/http://www.ligi.ubc.ca/sites/liu/files/Publications/1Oct2002_NEPAD.pdf |url-status=dead |archive-date=2013-05-23 |title="NEPAD and New International Relations". }}</ref>
* ''The Decline of a Regional Fishing Nation: The Case of Ghana and West Africa'' (2004)<ref>{{cite journal|title=The decline of a regional fishing nation: The case of Ghana and West Africa |doi=10.1111/j.0165-0203.2004.00068.x |volume=28 |journal=Natural Resources Forum |pages=13–21 |year = 2004|last1 = Atta-Mills|first1 = John|last2=Alder |first2=Jackie |last3=Rashid Sumaila |first3=Ussif }}</ref>
== O Teebu ni O Ni Che shali ==
[[File:J.E. Atta Mills' Bust in GIMPA (Accra).jpg|thumb|Bust of Atta Mills at the John Evans Atta Mills Centre for Law and Governance, GIMPA, Accra]]
O ni nyɛ tingbaŋ zuɣulana,Mills daa nyɛla gun deei 2009 Glo-CAF platinum kpaŋmaŋ'pini O ni daa mali zaɣa ni tab’song n-ti diɛma ni yiɣijam toon’tibo tiŋgbani maa ni zugu.”[88]
Mills ni Kani naai, kpaŋmaŋ pini din nye Gomnanti so ŋʋn zaŋ yɛlimaŋli mini lɛbiginsim Gbaŋsabila tingbaŋ yuuni(2012). Ban daa ti kpaŋmaŋ'pini ŋɔ daa yɛliya ni bɛ nya O biehisug, kookali,zaɣa nti pahi nia suŋ zaŋ kpa democracy Gomnanti ni lɛbiginsim zaŋ ti Ghana ni Gbaŋsabila zaa. Lala biɛhigu din gahim ŋɔ tu paɣisibu. Ka Che di zaŋ taɣirisuŋ na O niriba biɛhigu ni zuŋɔ kuli mali wara. O ni daa yihi O zuɣu ni O zabi ka taɣi ka gu aadalichi zaŋti sokam nyɛla din yi polo ka mali jilima duniya yeei dundɔŋi ka gbansabila nangban’yini zaa baŋ ka mali dihitabili ni ti yi nya taba ka ti nyɛ yim ka wumdi sokam yeei, ti ni tooi beni ni suhudoo ni nangbanyini ni taba,ka di che ka lɛbiginsim be ti tinsi puuni ni biɛhigu toon’tibo.Lala toon’daanba gɔ zaɣ'yino kam kuli mali la kpaŋmaŋ Ghana toon’tibo ni di zoobu, Ka Ghana zaa yuli”.
Yuuni 2013 kpaŋmaŋ pina la, O daa deei la pini O kalinsi nyaaŋa ka di nyɛla kpaŋmaŋ shɛli din be Gbansabila tiŋgbani zuɣu, ni bɛ teei O ni daa tum di nasara shɛŋa,ni O toon’tali.
Institute of International Education (IIE) din be New York City gba daa nyɛla ban ti O pin’titali O kalinsi nyaaŋa, Fritz Redlich shikuru bi’kura pina ni bɛ teei O tuma din tu paɣisibu ka kpaŋsiri nangbanyini mini yada Ghana ni duniya sunsuuni, ni O sɔŋsim ti shikuru toon’tibo ni di mali Ghana bi’pola shili n-guli zuŋɔ dali kparigɔɣʋ, anduniya biɛhigu bɛrisuŋ ni di ti O tuuli sɔŋsim din yi polo ni di che ka O leei zuɣulana zaŋ ti Gbansabila tiŋa din nyɛ O leei Ghana zuɣʋlana”.
Din yɛn bo nin’tiɣili zaŋ ti Mills dagonia zaŋ kpa zalisi mini zuɣulan’suŋ tali polo, Ghana institute of Management and Public Administration, kpala John Evans Atta Mills laɣingu ni di kpaŋsi zaligu mini zuɣulan’tali, ni di bo vihigu din mali yaa,zaligu bɔhinbu, duniya zugulan’tali ni daadam biɛlim soya.
== Lahi Nyama ==
[[Atta Mills Saha Minisita nima]]
== Kundivihira ==
[[Pubu:Ghana]]
[[Pubu:Ghana zuɣulananima]]
[[Pubu:Ghana tingbani]]
[[Pubu:Ninsala ŋun lahi ka o nyɛvuli ni]]
[[Pubu:Doo]]
0bj7n7jnhyzwfmiyp4lntiydyiiu4q1
41587
41581
2022-07-28T18:34:13Z
Basiru amina
465
O Teebu ni o ni che shali
wikitext
text/x-wiki
{{E-Class}}
'''Professor John Evans Fiifi Atta Mills''' (21 July 1944 – 24 July 2012) daa nyɛla [[Ghana]] tingbaŋ zuɣulan' kuro ni Ghana alikaali baŋda ŋun daa di zuɣulan' tali<ref>https://archive.vn/20121209072058/http://www.usatoday.com/news/world/2009-01-03-ghana-election_N.htm</ref> yuuni 2009 hali ka kum daa ti wooi o yuuni 2012. O daa pɔla Ghana zuɣulantali pɔri January 7, 2009 saha shɛli O ni daa luhi Wabigu party ([[New Patriotic Party]]) toondana, [[Nana Addo Dankwa Akufo-Addo|Nana Akufo-Addo]] yuuni 2008<ref>https://usatoday30.usatoday.com/news/world/2009-01-03-ghana-election_N.htm</ref> piibu piibu ni la. Ŋuni n-daa nyɛ tingbani zuɣulan'paa yuuni 1997 hali ni 2001 n-ti tingbani zuɣulan'kuro, [[Jerry John Rawlings]].
O daa lɛbi la toon’dana n-ti Lɛm paati ([[National Democratic Congress]]) ka daa bɔ nam maa buyi zuɣu ka lu, yuuni 2000 mini 2004. Amaa O ni daa zani yuuni 2008, O daa dimi saha shɛli piibu-piibu ni daa va n-kpari ka ti lahi labi chaŋ piibu-piibu maani. Ŋuni n na nyɛ Ghana zuɣulana tuuli ŋun daa kpi, ka na be Nam ni.
{{Infobox ninsala|honorific prefix=Prof|name=John Evans Fiifi Atta Mills|image=John Atta Mills.jpg|birth_date=21 July 1944|birth_place=Tarkwa, Gold Coast|death_date=24 July 2012 (Yum'pihiyobu ni anii) Accra, Ghana|resting place=Asomdwee Park, Accra, Ghana|party=National Democratic Congress(NDC)|spouse(s)=Ernestina Naadu Mills (nee Botchway)|children=Sam Kofi Atta Mills|alma mater=Achimota School
University of Ghana(LLB, 1967)
London School of economics(LLM, 1968)
School of Oriental and African Studies School of Law
University of London (PhD, 1971)|awards=Glo - CAF Platinum Award
Lifetime Africa Achievement Prize
The Fritz Redlich Alumni Award|occupation=Law Professor|employer=University of Ghana, Legon}}
== Shikuru Baŋsim ==
Bɛ daa dɔɣila Mills silimiin goli 21 July,1944 [[Tarkwa]] tingbani din be Ghana wulinluhili polo ŋɔ, [[Western Region]]. [[Fante]] bila n-nyɛ O, ka O daa zooi tiŋ'yuli booni Ekumfi Otuam din be [[Mfantsiman]] East piibu -piibu yaɣili din be Ghana sunsuuni la, [[Central Region]]. O daa pilila O bilim ni shikuru Huni Valley Methodist Primary School. O shikuru baŋsim yaligibu zuɣu, O daa chaŋla O sunsuuni shikuru Komenda Methodist Middle School. O ni daa karim siɣisi ni, O daa tuɣi la bikura shikuru shɛli bɛ ni booni [[Achimota Secondary Schoo]]<nowiki/>l. O ni daa naai ni, O daa deei la O dahalali shahara gbaŋ yuuni 1961 ni, Advanced-Level shahara gbaŋ yuuni 1963. O daa lahi zaŋla nimmohi yo, ka lahi chaŋ ninkura shikuru shɛli bɛ ni booni [[University of Ghana, Legon]] la n-ti karim siɣisi Zalisi ka daa deei Bachelor of Law, Degree, LLB ni Professional law shahara gbaŋ yuuni 1967.
Mills daa lahi chaŋla London School of Economics and Political Science n-ti karim siɣisi ka daa deei LLM shahara gbaŋ yuuni 1968. Di nyaaŋa, O daa lahi deei la Law Dɔɣita Degree, PhD School of Oriental and African Studies School of Law din daa be federal University of London saha shɛli O ni daa sabi O Dɔɣita tali buku din daa jɛndi farigu, kɔhimma ni damma lɛbigimsim (taxation and economic development) yuuni 1971. O daa nyɛla yuum'pishi ni ayopɔin ka karim naai dɔɣita tali ŋɔ.
O ni daa be siyaasa ni, kɔŋ ni zɔm kam daa mi O la Prof, pirinla saha gbaliŋ shɛli O ni daa zaŋ kpalim m-be shikuru baŋsim bɔbu ni maa zuɣu. O siyaasa salalaantaba gba daa booni O mi Asomdweehene, Kambonsili din gbuni nyɛ 'Suhudoo Naa'.
== Siyaasa Tali ==
=== Ghana Zuɣulan' paa ===
Bɛ ni daa ti bɔri ni bɛ po' tingbaŋ' zuɣulaanim’ pɔri yuuni 1992 maa zuɣu, National Convention Party (NCP) daa zaŋla bɛ kpalanzuya na nti gbini National Democratic Congress (NDC). Provisional National Defence Council (PNDC) daambol'kuro ni tingbaŋ zuɣulana, Flight-Lieutenant Jerry John Rawlings daa piila NCP nima kpɛma, [[Kow Nkensen Arkaah]] wulana ni bɛ bo Nam maa. Bɛ ni daa di 1992 piibu-piibu maa, Arkaah daa di la tingbaŋ zuɣulan' paa 1992–1996.
Amaa, January 29, 1996, NCP Nima daa waligiya ka che NDC. Arkaah ŋun daa be National Convention Party daa lahi zaŋ bɛ kpalanzuya na n-ti gbini New Patriotic Party ka bɛ daa lahi piigi O Nam-bɔri wulana n-ti [[John Agyekum Kufuor]] ni bɛ zaŋ bɛ nyɔri n-kpa National Democratic Congress. Rawlings daa piila Atta Mills ni O lԑbi O zuɣulana paa ka lahi labi bo tingbaŋ zuɣulan' tali din pahiri ayi zuɣu ka [[Naawuni]] daa lahi tiba nasara ka bɛ di 1996-2000. Atta Mills n-daa nyɛ daambolo n-ti Police Council of Ghana ni daambolo zaŋti Economic Management Team.
=== Ghana Zuɣulan' tali piibu-piibu ===
Yuuni 2000, Mills n-daa zani n-ti Lɛm Paati (NDC) ni bɛ bo tingbaŋ Zuɣulan' tali saha shɛli Rawlings ni daa di O Nam saɣi,kamani Tingbaŋ maa zalikpana ni wuhi shɛm.
Atta Mills nyintaa ŋun daa yi polo zaŋ chaŋ Nam maa bɔbu polo n-daa nyɛ John Agyekum Kufuor, ŋun daa zani n-ti Wɔb'gu paati, New Patriotic Party (NPP). Dagbambi yɛliya ni buu lihiri la O ma noli ka ŋubiri mɔri, lala maa zuɣu, nyintahili daa kuli yiɣisi mi n wuɣiliŋ Atta Mills polo ni ka dama, bɛ yi piigi O tingbaŋ zuɣulana, ŋun bi yɛn mali O zuɣu piibu naɣila Rawlings ni bɔri shɛli biɛɣukulo kam. Piibu-piibu biɛɣu maa ni daa ti neei December 7, 2000, Mills daa nyala 44.8% ka Kufuor di 48.4%. Di ni daa bi paai kɔbigi maa zuɣu, December 28, 2000, Ghana daa lahi labi mi niŋ piibu-piibu maa ka Kufuor daa zaŋ vaabu 56.9% kɔbigi puuni n di Mills. Lala ŋɔ zuɣu, bɛ daa piila Kufuor ka po o pɔri n-kpɛhi Nam ni January 7, 2001.
Yuuni 2002, Lɛm Paatinima daa piila Mills ni O lԑbi bɛ paati maa toondana zaŋ chaŋ 2004 piibu-piibu la ni. Tɔ amaa, tingbaŋ zuɣulana, John Agyekum Kufuor daa lahi di o mi ni 52.45% kɔbigi puuni.
December 21, 2006, Lɛm Paatinima daa lahi piigi O mi bɛ paati maa toondana zaŋ chaŋ yuuni 2008 tingbaŋ zuɣulana tali piibu-piibu ni. O daa dila O nyintahi maa ni 81.4% (1,362 votes) kɔbigi puuni. O nyintahi maa n-daa nyɛ Ekwow Spio-Garbrah, Alhaji Mahama Iddrisu, ni Eddie Annan.
Yuuni 2008 piibu-piibu ni daa paagi, John Agyekum Kufuor daa di la o yuma nii nam naai dinzuɣu ka kulahi tooi zani yaha. Lala saha ŋɔ sunsuuni ka bi daa ŋuri BETTER GHANA AGENDA taachi.
Yuuni 2008, Mills Nam nyintaa Wabigu Paati daa nyala Nana Akufo-Addo. Mills taachi yuuni maa piibu-piibu maa saha daa nyɛla "A Better Man for a Better Ghana". O daa yaliya: "Salo maa kuli fabindimi. Be yɛri mi ni be behisi kuli labiri la nyaanga zuŋɔ yuma anii mbala. Dinzuɣu, di yi niŋ ka Ghana shiri nyɛla din zoora, salo maa ban nabi nyarili be behisi puuni".
Tuuli piibu-piibu maa daa tila Akufo-Addo 49.13%, ka ti Mills 47.92% kobigi puuni. Lala ŋɔ zuɣu, piibu-piibu tuma duu nim' daa lahi labimi n-kpa piibu-piibu palli 28th December 2008. Din daa naagi, Mills daa kuli dila Nana Akufo Addo bela. To amaa yɛligola ni sangaya daa chɛmi ka Tain din be piibu-piibu yaɣili Brong Ahafo Region nim’daa bi tooi niŋ bi piibu-piibu. Lala maa zuɣu, piibu-piibu tuma yili nim’daa lahi kpala piibu-piibu n-ti ba January 2, 2009.
Di karikari ni di bahigu daa ʒila zuɣusuŋ n ti Mills, dama O daa nyɛla 50.23% ka Akufo-Addo nyɛ 49.77%. Mills n daa lԑbi tingbaŋ Zuɣulana ŋun pahi ata ni Ghana 4th Republic tali ni. Mills daa tooi zooi ka O buɣisiri O maŋa ni ŋun nyɛla "Salo buŋa ŋun mali dihitabili ni salo bɛhisuŋ ka man Nkrumah buɣisibu ni".
John Atta Mills daa pola Ghana tingbaŋ Zuɣulan' tali pɔri January 7, 2009 ni suhudoo. O daa dila O suɣulo nyɔri O ni daa ti di Nam maa.
=== Ghana Zuɣulan' tali ===
==== Economy ====
==== Shikuru Baŋsim ====
==== Alaafeei ====
==== Tiŋgbani gbubibu ni Tiŋduya Bɛhigu ====
==== Bukparilim, Anegi nyabu ni Tiŋkpansi lɛbigimsim ====
== Tuma ==
Mills tuma piligu daa nyɛla chicha tali ka o daa wuhiri la Zalisi yɛltɔɣa din be Faculty of Law, University of Ghana. O daa kuli paagi yuuni pishinaanu n wuhiri Legon mini di tatabibti Ghana ni tiŋduya ni. O daa nyɛla Fulbright Scholar programme, Stanford Law School din be US yuuni 1971.
O daa nyela Professor n chani Temple University (Philadelphia, USA), yuuni 1978 hali ni 1979 ka daa lahi tuɣili yuuni 1986 hali ni 1987. O lahi chani la Leiden University din be Netherlands nti wuhira yuuni 1985 hali ni 1986. Lala saha maa sunsuuni 1970-1980, o daa sabi buku nim mini gbana pam din jɛndi farigu deebu baŋsim yaɣili (taxation).
Di mini o daa wuhiri shikuru maa zaa yɔli, O daa nyɛla Komishina kpɛma nti yaɣ’ shɛli be ni booni Ghana Internal Revenue Service (1988-1993) saha shɛli tiŋgbaŋ zuɣulana Jerry John Rawlings ni daa nyɛ sooja gomnanti la. Be daa lahi labimi piigo Komishina yaha yuuni 1993 hali ni 1996. Yuuni 1992, O daa lɛbi la Zalisi Associate Prɔfɛisa University of Ghana. Yuuni 2002, O daa lɛbi la chani la Liu Institute for Global Issues din be University of British Columbia, Vancouver, British Columbia din daa gbini kpalanzuya ni Canadian International Development Agency(CIDA) – International Development Research Centre (IDRC) fellowship programme.
== Maŋmaŋa biɛhigu ==
O paɣa n-daa nyɛ Ernestina Naadu Mills (née Botchway),<ref>{{Cite web|date=2014-12-13|title=Ghana Districts - A repository of all districts in the republic of Ghana|url=https://web.archive.org/web/20141213033333/http://www.ghanadistricts.gov.gh/news/?read=21457|access-date=2022-07-26|website=web.archive.org}}</ref><ref>{{Cite web|title=GhanaDot.com ....Profile of President-Elect Mills|url=http://www.ghanadot.com/personalities.mills.010309.html|access-date=2022-07-26|website=www.ghanadot.com}}</ref><ref>{{Cite web|date=2016-03-09|title=mijaku.com - Profiles of the NDC presidential and vice presidential candidates|url=https://web.archive.org/web/20160309154639/http://mijaku.com/index.php?id=728&itemid=2&option=com_content&task=view|access-date=2022-07-26|website=web.archive.org}}</ref><ref>{{Cite web|title=Meet Naadu Mills|url=https://www.modernghana.com/news/133520/meet-naadu-mills.html|access-date=2022-07-26|website=Modern Ghana|language=en}}</ref><ref>{{Cite web|date=-001-11-30T00:00:00+00:00|title=Profile of President-Elect Mills|url=https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/Profile-of-President-Elect-Mills-155622|access-date=2022-07-26|website=GhanaWeb|language=en}}</ref>ka O daa nyɛ karim'ma, ka mali bia ŋun yuli booni
Sam Kofi Atta Mills. Be daa wumsi O mi tamla Methodist nim’ zali kpana<ref>{{Cite web|date=2016-01-11|title=Wayback Machine|url=https://web.archive.org/web/20160111033214/http://www.ghana.gov.gh/index.php/news/general-news/15277-veep-calls-nation-to-celebrate-life-of-president-mills-|access-date=2022-07-26|website=web.archive.org}}</ref>. O daa nyɛla cousin nti lala saha maa Gold Coast lawyer, Thomas Hutton-Mills, Jr. O zosimo n-daa nyɛ T. B. Joshua of The Synagogue, Church of All Nations in Lagos, Nigeria, ka daa kaari O saha kam asori duu maa ni. O daa yɛliya, ni din daa niŋ ka Joshua yɛli O ni pɔi ka O lebi Tiŋgbani zuɣulana, sheela ka O zani piibupiibu m-paai buta zuɣu ka naai tooi di piibupiibu maa.<ref>{{Cite web|date=2011-12-31|title=Wayback Machine|url=https://web.archive.org/web/20111231191030/http://thepmnews.com/2009/01/12/tb-joshua-predicted-my-victory-%E2%80%94ghana%E2%80%99s-leader|access-date=2022-07-26|website=web.archive.org}}</ref><ref>{{Cite web|date=2011-10-07|title=Wayback Machine|url=https://web.archive.org/web/20111007010043/http://thenewsng.com/article/1613|access-date=2022-07-26|website=web.archive.org}}</ref>.
Atta Mills daa nyɛla bɔlli ni yiɣ'jam yaɣili administrata, o daa tim nuu pam Ghana Hockey Association, National Sports Council of Ghana, Ghana Olympic Committee ni Accra Hearts of Oak Sporting Club. O daa min nyɛ bi kuɣilana saha shɛli. O daa bɔri ko'duɣili pam. Ka daa ŋmɛ n-ti Gana Hockey team maa(O nyɛla hockey ŋmeri biŋ Gana ŋɔ hali ka Naawuni daa ti bohi O zuɣu)<ref>{{Cite news|date=2009-01-03|title=Profile: Ghana President John Atta Mills|language=en-GB|url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/africa/7804884.stm|access-date=2022-07-26}}</ref><ref>{{Cite web|date=2015-02-01|title=attamills2008.com - attamills2008 Resources and Information. This website is for sale!|url=https://web.archive.org/web/20150201181245/http://www.attamills2008.com/site/?page_id=2|access-date=2022-07-26|website=web.archive.org}}</ref>. O daa nyɛla Hearts of Oak kpamba maa ni yino, Kuɣulan kuro Black Stars management team ka lahi nyɛ Manchester United nyaan’dola<ref>{{Cite web|title=Obituary: Ghana’s John Atta Mills|url=https://www.aljazeera.com/news/2012/7/24/obituary-ghanas-john-atta-mills|access-date=2022-07-26|website=www.aljazeera.com|language=en}}</ref>.
== O Doro ni O Kpibu ==
Mills daa nyɛla ŋun kpi silimin goli July biɛɣu pishi ni anahi dali 2022, 37 Military Hospital din be Ankara la<ref>{{Cite news|date=2012-07-24|title=Ghana's President John Atta Mills dies|language=en-GB|work=BBC News|url=https://www.bbc.com/news/world-africa-18972107|access-date=2022-07-26}}</ref>.dabaata nyaaŋa O ni daa puhi O doɣim chuɣu din pahiri yuma pihiyobu ni anii la. Daliri shɛli din daa ku'O daa na bi yi polo. Dama O daa na yoli yila US na ka di nyɛla O chaŋmi ti vihi O maŋa din daa niŋ ka O mali loŋni doro<ref>{{Cite news|date=2012-07-24|title=Ghana's President John Atta Mills dies|language=en-GB|work=BBC News|url=https://www.bbc.com/news/world-africa-18972107|access-date=2022-07-26}}</ref><ref>{{Cite news|date=2012-08-10|title=President John Atta Mills funeral held in Ghana|language=en-GB|work=BBC News|url=https://www.bbc.com/news/world-africa-19204106|access-date=2022-07-26}}</ref><ref>{{Cite web|last=admin|date=2022-07-27|title=Naadu Mills Reveals What Killed Mills|url=https://otixpres.com/naadu-mills-reveals-what-killed-mills/|access-date=2022-07-28|language=en-US}}</ref>. O kuli ni daa yɛn yi polo, O offici nim’daa yɛliya ni O kpimi hawa nim’daa nyaaŋa ka bɛ naai yihili na polo, amaa karachi so ŋun doli daa yɛliya ni O daa yɛliya ni O niŋgbina dii bi nyaɣisa n-neei biɛɣu ka O naai kpi maa. To amaa, Mills' beili Dr. Cadman Mills daa yɛliya gbala maa ni, ni doriti pam n-daa laɣam ku'O maa kamani hemorrhagic stroke din yina zisoya gbariginsim zugupuri puuni<ref>{{Cite web|date=2015-07-21|title=Revealed: Mills died from Hemorrhagic stroke - Cadman Mills|url=https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/Mills-died-from-Hemorrhagic-stroke-Cadman-Mills-370015|access-date=2022-07-26|website=GhanaWeb|language=en}}</ref><ref>{{Cite web|date=2015-07-21|title=Revealed: Mills died from Hemorrhagic stroke - Cadman Mills|url=https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/Mills-died-from-Hemorrhagic-stroke-Cadman-Mills-370015|access-date=2022-07-26|website=GhanaWeb|language=en}}</ref><ref>{{Cite web|date=2013-01-23|title=GBC News, , Mills died from massive stroke - Brother|url=https://archive.ph/8JCDa|access-date=2022-07-26|website=archive.ph}}</ref><ref>{{Cite web|date=2017-03-30|title=Prof Mills did not die of throat cancer – Dr Cadman Mills|url=https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/Prof-Mills-did-not-die-of-throat-cancer-Dr-Cadman-Mills-523772|access-date=2022-07-26|website=GhanaWeb|language=en}}</ref>. BBC nima gba daa yɛliya ni yɛltɔɣa daa taɣimi chiri gbaliŋ. Former minister Elizabeth Ohene daa yɛliya, ni din daa niŋ ka bi gbubli ŋumaŋuma ni mills kpimi, O nini daa bi tiɣi ni Mills kpiya.
" kamani yuma ata ni yuma anahi din gari la, niriba gbubi mi ni Mills ka alaafee ka shaba yɛri ni O kpimi gba. Ka O daa yina ti yɛli ni O bi bera"<ref>{{Cite news|date=2012-07-24|title=Ghana's President John Atta Mills dies|language=en-GB|work=BBC News|url=https://www.bbc.com/news/world-africa-18972107|access-date=2022-07-26}}</ref>. O zuɣulaan paa John Dramani Mahama n-daa nyɛ ŋun daa zani O zaashee maa din daa niŋ ka O kpi. Ka daa po pori yuŋ kurigi anii lala dabisili shɛli O ni daa kani maa ka di nyɛla Gana constitusa ni wuhi shɛm. Mahama zii daa naala saha shɛli Mills' zii ni daa naai. Ka di daa che bela ni piibupiibu, ka O gba daa zani ni bi piigi O.<ref>{{Cite web|date=2012-07-26|title=Ghana VP to be sworn in as new president {{!}} Agricultural Commodities {{!}} Reuters|url=https://web.archive.org/web/20120726221518/https://af.reuters.com/article/commoditiesNews/idAFL6E8IOJOX20120724|access-date=2022-07-26|website=web.archive.org}}</ref><ref>{{Cite news|date=2012-07-24|title=Ghana President Mills dies, VP takes over|language=en|work=Reuters|url=https://www.reuters.com/article/us-ghana-president-idUSBRE86N14720120724|access-date=2022-07-26}}</ref>
== O Sɔɣibu ==
[[File:JEAM Gravesite.JPG|thumb|right|Atta Mills' gballi din be Asomdwee Park, Accra tum yuuni 2013]]
=== O Tingbani Nam Sɔɣibu ===
=== Salo Wumbu ===
== O Sabiri Shɛŋa ==
Mills' sabibu nima<ref name="ghananation1"/><ref name="pubs">{{cite web|url=http://www.attamills2008.com/johns_cv.htm |title=''Curriculum Vitae'' |access-date=2007-07-01 |url-status=bot: unknown |archive-url=https://web.archive.org/web/20070701201728/http://www.attamills2008.com/johns_cv.htm |archive-date=1 July 2007}}, Prof. John Evans Atta Mills, 1 July 2007, ''[[Wayback Machine|Internet Archive]]''. Retrieved 3 August 2012.</ref><ref>{{cite web|url=http://www.idrc.ca/EN/Misc/Pages/NewsDetails.aspx?NewsID=463 |title=Misc – News |publisher=Idrc.ca |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20130523141045/http://www.idrc.ca/EN/Misc/Pages/NewsDetails.aspx?NewsID=463 |archive-date=23 May 2013 }}</ref><ref name=":0" /> included:
* ''Taxation of Periodical or Deferred Payments arising from the Sale of Fixed Capital'' (1974)
* ''Exemption of Dividends from Income Taxation: A Critical Appraisal'' (1977)
* ''Report of the Tax Review Commission, Ghana, parts 1 – 3'' (1977)
* ''Ghana’s Income Tax Laws and the Investor'' (1978)
* ''Ghana's New Investment Code: An Appraisal'' (1986)
* ''Criminal Law Treatment of Sexual Activity''
* ''The role of the state in the evolution of the family in Anglophone countries of Africa: An overview''
* ''A survey of taxes on the individual in Ghana''
* ''Ghana's wealth tax: Some issues and problems''
* ''Africa in the World'' (2002)<ref>{{cite web|url=http://www.ligi.ubc.ca/sites/liu/files/Publications/Africa_in_the_World.pdf |title="Africa in the World". |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20130523141048/http://www.ligi.ubc.ca/sites/liu/files/Publications/Africa_in_the_World.pdf |archive-date=23 May 2013 }}</ref>
* ''NEPAD and New International Relations'' (2002)<ref>{{cite web|url=http://www.ligi.ubc.ca/sites/liu/files/Publications/1Oct2002_NEPAD.pdf |archive-url=https://web.archive.org/web/20130523141050/http://www.ligi.ubc.ca/sites/liu/files/Publications/1Oct2002_NEPAD.pdf |url-status=dead |archive-date=2013-05-23 |title="NEPAD and New International Relations". }}</ref>
* ''The Decline of a Regional Fishing Nation: The Case of Ghana and West Africa'' (2004)<ref>{{cite journal|title=The decline of a regional fishing nation: The case of Ghana and West Africa |doi=10.1111/j.0165-0203.2004.00068.x |volume=28 |journal=Natural Resources Forum |pages=13–21 |year = 2004|last1 = Atta-Mills|first1 = John|last2=Alder |first2=Jackie |last3=Rashid Sumaila |first3=Ussif }}</ref>
== O Teebu ni O Ni Che shali ==
[[File:J.E. Atta Mills' Bust in GIMPA (Accra).jpg|thumb|Bust of Atta Mills at the John Evans Atta Mills Centre for Law and Governance, GIMPA, Accra]]
O ni nyɛ tingbaŋ zuɣulana,Mills daa nyɛla gun deei 2009 Glo-CAF platinum kpaŋmaŋ'pini O ni daa mali zaɣa ni tab’song n-ti diɛma ni yiɣijam toon’tibo tiŋgbani maa ni zugu.”[88]
Mills ni Kani naai, kpaŋmaŋ pini din nye Gomnanti so ŋʋn zaŋ yɛlimaŋli mini lɛbiginsim Gbaŋsabila tingbaŋ yuuni(2012). Ban daa ti kpaŋmaŋ'pini ŋɔ daa yɛliya ni bɛ nya O biehisug, kookali,zaɣa nti pahi nia suŋ zaŋ kpa democracy Gomnanti ni lɛbiginsim zaŋ ti Ghana ni Gbaŋsabila zaa. Lala biɛhigu din gahim ŋɔ tu paɣisibu. Ka Che di zaŋ taɣirisuŋ na O niriba biɛhigu ni zuŋɔ kuli mali wara. O ni daa yihi O zuɣu ni O zabi ka taɣi ka gu aadalichi zaŋti sokam nyɛla din yi polo ka mali jilima duniya yeei dundɔŋi ka gbansabila nangban’yini zaa baŋ ka mali dihitabili ni ti yi nya taba ka ti nyɛ yim ka wumdi sokam yeei, ti ni tooi beni ni suhudoo ni nangbanyini ni taba,ka di che ka lɛbiginsim be ti tinsi puuni ni biɛhigu toon’tibo.Lala toon’daanba gɔ zaɣ'yino kam kuli mali la kpaŋmaŋ Ghana toon’tibo ni di zoobu, Ka Ghana zaa yuli”.
Yuuni 2013 kpaŋmaŋ pina la, O daa deei la pini O kalinsi nyaaŋa ka di nyɛla kpaŋmaŋ shɛli din be Gbansabila tiŋgbani zuɣu, ni bɛ teei O ni daa tum di nasara shɛŋa,ni O toon’tali.
Institute of International Education (IIE) din be New York City gba daa nyɛla ban ti O pin’titali O kalinsi nyaaŋa, Fritz Redlich shikuru bi’kura pina ni bɛ teei O tuma din tu paɣisibu ka kpaŋsiri nangbanyini mini yada Ghana ni duniya sunsuuni, ni O sɔŋsim ti shikuru toon’tibo ni di mali Ghana bi’pola shili n-guli zuŋɔ dali kparigɔɣʋ, anduniya biɛhigu bɛrisuŋ ni di ti O tuuli sɔŋsim din yi polo ni di che ka O leei zuɣulana zaŋ ti Gbansabila tiŋa din nyɛ O leei Ghana zuɣʋlana”.
Din yɛn bo nin’tiɣili zaŋ ti Mills dagonia zaŋ kpa zalisi mini zuɣulan’suŋ tali polo, Ghana institute of Management and Public Administration, kpala John Evans Atta Mills laɣingu ni di kpaŋsi zaligu mini zuɣulan’tali, ni di bo vihigu din mali yaa,zaligu bɔhinbu, duniya zugulan’tali ni daadam biɛlim soya.
O kalinsi nyaaga, be daa labimi boli Agkara pal’daa la John Evans Atta Mills High Street ka di nye Agkara Assembly yada ni. Cape Coast gba pali sheli chani ti yiri Cape Coast Castle hali ni Mfantsipim pal’ Gita gba daa labimi boli tingbani zugulana John Evans Atta Mills palli.
== Lahi Nyama ==
[[Atta Mills Saha Minisita nima]]
== Kundivihira ==
[[Pubu:Ghana]]
[[Pubu:Ghana zuɣulananima]]
[[Pubu:Ghana tingbani]]
[[Pubu:Ninsala ŋun lahi ka o nyɛvuli ni]]
[[Pubu:Doo]]
184xokk2rofy8zwp3qk49bj8gdusj9r
41588
41587
2022-07-28T18:42:26Z
Basiru amina
465
O Teebu ni o ni che shali
wikitext
text/x-wiki
{{E-Class}}
'''Professor John Evans Fiifi Atta Mills''' (21 July 1944 – 24 July 2012) daa nyɛla [[Ghana]] tingbaŋ zuɣulan' kuro ni Ghana alikaali baŋda ŋun daa di zuɣulan' tali<ref>https://archive.vn/20121209072058/http://www.usatoday.com/news/world/2009-01-03-ghana-election_N.htm</ref> yuuni 2009 hali ka kum daa ti wooi o yuuni 2012. O daa pɔla Ghana zuɣulantali pɔri January 7, 2009 saha shɛli O ni daa luhi Wabigu party ([[New Patriotic Party]]) toondana, [[Nana Addo Dankwa Akufo-Addo|Nana Akufo-Addo]] yuuni 2008<ref>https://usatoday30.usatoday.com/news/world/2009-01-03-ghana-election_N.htm</ref> piibu piibu ni la. Ŋuni n-daa nyɛ tingbani zuɣulan'paa yuuni 1997 hali ni 2001 n-ti tingbani zuɣulan'kuro, [[Jerry John Rawlings]].
O daa lɛbi la toon’dana n-ti Lɛm paati ([[National Democratic Congress]]) ka daa bɔ nam maa buyi zuɣu ka lu, yuuni 2000 mini 2004. Amaa O ni daa zani yuuni 2008, O daa dimi saha shɛli piibu-piibu ni daa va n-kpari ka ti lahi labi chaŋ piibu-piibu maani. Ŋuni n na nyɛ Ghana zuɣulana tuuli ŋun daa kpi, ka na be Nam ni.
{{Infobox ninsala|honorific prefix=Prof|name=John Evans Fiifi Atta Mills|image=John Atta Mills.jpg|birth_date=21 July 1944|birth_place=Tarkwa, Gold Coast|death_date=24 July 2012 (Yum'pihiyobu ni anii) Accra, Ghana|resting place=Asomdwee Park, Accra, Ghana|party=National Democratic Congress(NDC)|spouse(s)=Ernestina Naadu Mills (nee Botchway)|children=Sam Kofi Atta Mills|alma mater=Achimota School
University of Ghana(LLB, 1967)
London School of economics(LLM, 1968)
School of Oriental and African Studies School of Law
University of London (PhD, 1971)|awards=Glo - CAF Platinum Award
Lifetime Africa Achievement Prize
The Fritz Redlich Alumni Award|occupation=Law Professor|employer=University of Ghana, Legon}}
== Shikuru Baŋsim ==
Bɛ daa dɔɣila Mills silimiin goli 21 July,1944 [[Tarkwa]] tingbani din be Ghana wulinluhili polo ŋɔ, [[Western Region]]. [[Fante]] bila n-nyɛ O, ka O daa zooi tiŋ'yuli booni Ekumfi Otuam din be [[Mfantsiman]] East piibu -piibu yaɣili din be Ghana sunsuuni la, [[Central Region]]. O daa pilila O bilim ni shikuru Huni Valley Methodist Primary School. O shikuru baŋsim yaligibu zuɣu, O daa chaŋla O sunsuuni shikuru Komenda Methodist Middle School. O ni daa karim siɣisi ni, O daa tuɣi la bikura shikuru shɛli bɛ ni booni [[Achimota Secondary Schoo]]<nowiki/>l. O ni daa naai ni, O daa deei la O dahalali shahara gbaŋ yuuni 1961 ni, Advanced-Level shahara gbaŋ yuuni 1963. O daa lahi zaŋla nimmohi yo, ka lahi chaŋ ninkura shikuru shɛli bɛ ni booni [[University of Ghana, Legon]] la n-ti karim siɣisi Zalisi ka daa deei Bachelor of Law, Degree, LLB ni Professional law shahara gbaŋ yuuni 1967.
Mills daa lahi chaŋla London School of Economics and Political Science n-ti karim siɣisi ka daa deei LLM shahara gbaŋ yuuni 1968. Di nyaaŋa, O daa lahi deei la Law Dɔɣita Degree, PhD School of Oriental and African Studies School of Law din daa be federal University of London saha shɛli O ni daa sabi O Dɔɣita tali buku din daa jɛndi farigu, kɔhimma ni damma lɛbigimsim (taxation and economic development) yuuni 1971. O daa nyɛla yuum'pishi ni ayopɔin ka karim naai dɔɣita tali ŋɔ.
O ni daa be siyaasa ni, kɔŋ ni zɔm kam daa mi O la Prof, pirinla saha gbaliŋ shɛli O ni daa zaŋ kpalim m-be shikuru baŋsim bɔbu ni maa zuɣu. O siyaasa salalaantaba gba daa booni O mi Asomdweehene, Kambonsili din gbuni nyɛ 'Suhudoo Naa'.
== Siyaasa Tali ==
=== Ghana Zuɣulan' paa ===
Bɛ ni daa ti bɔri ni bɛ po' tingbaŋ' zuɣulaanim’ pɔri yuuni 1992 maa zuɣu, National Convention Party (NCP) daa zaŋla bɛ kpalanzuya na nti gbini National Democratic Congress (NDC). Provisional National Defence Council (PNDC) daambol'kuro ni tingbaŋ zuɣulana, Flight-Lieutenant Jerry John Rawlings daa piila NCP nima kpɛma, [[Kow Nkensen Arkaah]] wulana ni bɛ bo Nam maa. Bɛ ni daa di 1992 piibu-piibu maa, Arkaah daa di la tingbaŋ zuɣulan' paa 1992–1996.
Amaa, January 29, 1996, NCP Nima daa waligiya ka che NDC. Arkaah ŋun daa be National Convention Party daa lahi zaŋ bɛ kpalanzuya na n-ti gbini New Patriotic Party ka bɛ daa lahi piigi O Nam-bɔri wulana n-ti [[John Agyekum Kufuor]] ni bɛ zaŋ bɛ nyɔri n-kpa National Democratic Congress. Rawlings daa piila Atta Mills ni O lԑbi O zuɣulana paa ka lahi labi bo tingbaŋ zuɣulan' tali din pahiri ayi zuɣu ka [[Naawuni]] daa lahi tiba nasara ka bɛ di 1996-2000. Atta Mills n-daa nyɛ daambolo n-ti Police Council of Ghana ni daambolo zaŋti Economic Management Team.
=== Ghana Zuɣulan' tali piibu-piibu ===
Yuuni 2000, Mills n-daa zani n-ti Lɛm Paati (NDC) ni bɛ bo tingbaŋ Zuɣulan' tali saha shɛli Rawlings ni daa di O Nam saɣi,kamani Tingbaŋ maa zalikpana ni wuhi shɛm.
Atta Mills nyintaa ŋun daa yi polo zaŋ chaŋ Nam maa bɔbu polo n-daa nyɛ John Agyekum Kufuor, ŋun daa zani n-ti Wɔb'gu paati, New Patriotic Party (NPP). Dagbambi yɛliya ni buu lihiri la O ma noli ka ŋubiri mɔri, lala maa zuɣu, nyintahili daa kuli yiɣisi mi n wuɣiliŋ Atta Mills polo ni ka dama, bɛ yi piigi O tingbaŋ zuɣulana, ŋun bi yɛn mali O zuɣu piibu naɣila Rawlings ni bɔri shɛli biɛɣukulo kam. Piibu-piibu biɛɣu maa ni daa ti neei December 7, 2000, Mills daa nyala 44.8% ka Kufuor di 48.4%. Di ni daa bi paai kɔbigi maa zuɣu, December 28, 2000, Ghana daa lahi labi mi niŋ piibu-piibu maa ka Kufuor daa zaŋ vaabu 56.9% kɔbigi puuni n di Mills. Lala ŋɔ zuɣu, bɛ daa piila Kufuor ka po o pɔri n-kpɛhi Nam ni January 7, 2001.
Yuuni 2002, Lɛm Paatinima daa piila Mills ni O lԑbi bɛ paati maa toondana zaŋ chaŋ 2004 piibu-piibu la ni. Tɔ amaa, tingbaŋ zuɣulana, John Agyekum Kufuor daa lahi di o mi ni 52.45% kɔbigi puuni.
December 21, 2006, Lɛm Paatinima daa lahi piigi O mi bɛ paati maa toondana zaŋ chaŋ yuuni 2008 tingbaŋ zuɣulana tali piibu-piibu ni. O daa dila O nyintahi maa ni 81.4% (1,362 votes) kɔbigi puuni. O nyintahi maa n-daa nyɛ Ekwow Spio-Garbrah, Alhaji Mahama Iddrisu, ni Eddie Annan.
Yuuni 2008 piibu-piibu ni daa paagi, John Agyekum Kufuor daa di la o yuma nii nam naai dinzuɣu ka kulahi tooi zani yaha. Lala saha ŋɔ sunsuuni ka bi daa ŋuri BETTER GHANA AGENDA taachi.
Yuuni 2008, Mills Nam nyintaa Wabigu Paati daa nyala Nana Akufo-Addo. Mills taachi yuuni maa piibu-piibu maa saha daa nyɛla "A Better Man for a Better Ghana". O daa yaliya: "Salo maa kuli fabindimi. Be yɛri mi ni be behisi kuli labiri la nyaanga zuŋɔ yuma anii mbala. Dinzuɣu, di yi niŋ ka Ghana shiri nyɛla din zoora, salo maa ban nabi nyarili be behisi puuni".
Tuuli piibu-piibu maa daa tila Akufo-Addo 49.13%, ka ti Mills 47.92% kobigi puuni. Lala ŋɔ zuɣu, piibu-piibu tuma duu nim' daa lahi labimi n-kpa piibu-piibu palli 28th December 2008. Din daa naagi, Mills daa kuli dila Nana Akufo Addo bela. To amaa yɛligola ni sangaya daa chɛmi ka Tain din be piibu-piibu yaɣili Brong Ahafo Region nim’daa bi tooi niŋ bi piibu-piibu. Lala maa zuɣu, piibu-piibu tuma yili nim’daa lahi kpala piibu-piibu n-ti ba January 2, 2009.
Di karikari ni di bahigu daa ʒila zuɣusuŋ n ti Mills, dama O daa nyɛla 50.23% ka Akufo-Addo nyɛ 49.77%. Mills n daa lԑbi tingbaŋ Zuɣulana ŋun pahi ata ni Ghana 4th Republic tali ni. Mills daa tooi zooi ka O buɣisiri O maŋa ni ŋun nyɛla "Salo buŋa ŋun mali dihitabili ni salo bɛhisuŋ ka man Nkrumah buɣisibu ni".
John Atta Mills daa pola Ghana tingbaŋ Zuɣulan' tali pɔri January 7, 2009 ni suhudoo. O daa dila O suɣulo nyɔri O ni daa ti di Nam maa.
=== Ghana Zuɣulan' tali ===
==== Economy ====
==== Shikuru Baŋsim ====
==== Alaafeei ====
==== Tiŋgbani gbubibu ni Tiŋduya Bɛhigu ====
==== Bukparilim, Anegi nyabu ni Tiŋkpansi lɛbigimsim ====
== Tuma ==
Mills tuma piligu daa nyɛla chicha tali ka o daa wuhiri la Zalisi yɛltɔɣa din be Faculty of Law, University of Ghana. O daa kuli paagi yuuni pishinaanu n wuhiri Legon mini di tatabibti Ghana ni tiŋduya ni. O daa nyɛla Fulbright Scholar programme, Stanford Law School din be US yuuni 1971.
O daa nyela Professor n chani Temple University (Philadelphia, USA), yuuni 1978 hali ni 1979 ka daa lahi tuɣili yuuni 1986 hali ni 1987. O lahi chani la Leiden University din be Netherlands nti wuhira yuuni 1985 hali ni 1986. Lala saha maa sunsuuni 1970-1980, o daa sabi buku nim mini gbana pam din jɛndi farigu deebu baŋsim yaɣili (taxation).
Di mini o daa wuhiri shikuru maa zaa yɔli, O daa nyɛla Komishina kpɛma nti yaɣ’ shɛli be ni booni Ghana Internal Revenue Service (1988-1993) saha shɛli tiŋgbaŋ zuɣulana Jerry John Rawlings ni daa nyɛ sooja gomnanti la. Be daa lahi labimi piigo Komishina yaha yuuni 1993 hali ni 1996. Yuuni 1992, O daa lɛbi la Zalisi Associate Prɔfɛisa University of Ghana. Yuuni 2002, O daa lɛbi la chani la Liu Institute for Global Issues din be University of British Columbia, Vancouver, British Columbia din daa gbini kpalanzuya ni Canadian International Development Agency(CIDA) – International Development Research Centre (IDRC) fellowship programme.
== Maŋmaŋa biɛhigu ==
O paɣa n-daa nyɛ Ernestina Naadu Mills (née Botchway),<ref>{{Cite web|date=2014-12-13|title=Ghana Districts - A repository of all districts in the republic of Ghana|url=https://web.archive.org/web/20141213033333/http://www.ghanadistricts.gov.gh/news/?read=21457|access-date=2022-07-26|website=web.archive.org}}</ref><ref>{{Cite web|title=GhanaDot.com ....Profile of President-Elect Mills|url=http://www.ghanadot.com/personalities.mills.010309.html|access-date=2022-07-26|website=www.ghanadot.com}}</ref><ref>{{Cite web|date=2016-03-09|title=mijaku.com - Profiles of the NDC presidential and vice presidential candidates|url=https://web.archive.org/web/20160309154639/http://mijaku.com/index.php?id=728&itemid=2&option=com_content&task=view|access-date=2022-07-26|website=web.archive.org}}</ref><ref>{{Cite web|title=Meet Naadu Mills|url=https://www.modernghana.com/news/133520/meet-naadu-mills.html|access-date=2022-07-26|website=Modern Ghana|language=en}}</ref><ref>{{Cite web|date=-001-11-30T00:00:00+00:00|title=Profile of President-Elect Mills|url=https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/Profile-of-President-Elect-Mills-155622|access-date=2022-07-26|website=GhanaWeb|language=en}}</ref>ka O daa nyɛ karim'ma, ka mali bia ŋun yuli booni
Sam Kofi Atta Mills. Be daa wumsi O mi tamla Methodist nim’ zali kpana<ref>{{Cite web|date=2016-01-11|title=Wayback Machine|url=https://web.archive.org/web/20160111033214/http://www.ghana.gov.gh/index.php/news/general-news/15277-veep-calls-nation-to-celebrate-life-of-president-mills-|access-date=2022-07-26|website=web.archive.org}}</ref>. O daa nyɛla cousin nti lala saha maa Gold Coast lawyer, Thomas Hutton-Mills, Jr. O zosimo n-daa nyɛ T. B. Joshua of The Synagogue, Church of All Nations in Lagos, Nigeria, ka daa kaari O saha kam asori duu maa ni. O daa yɛliya, ni din daa niŋ ka Joshua yɛli O ni pɔi ka O lebi Tiŋgbani zuɣulana, sheela ka O zani piibupiibu m-paai buta zuɣu ka naai tooi di piibupiibu maa.<ref>{{Cite web|date=2011-12-31|title=Wayback Machine|url=https://web.archive.org/web/20111231191030/http://thepmnews.com/2009/01/12/tb-joshua-predicted-my-victory-%E2%80%94ghana%E2%80%99s-leader|access-date=2022-07-26|website=web.archive.org}}</ref><ref>{{Cite web|date=2011-10-07|title=Wayback Machine|url=https://web.archive.org/web/20111007010043/http://thenewsng.com/article/1613|access-date=2022-07-26|website=web.archive.org}}</ref>.
Atta Mills daa nyɛla bɔlli ni yiɣ'jam yaɣili administrata, o daa tim nuu pam Ghana Hockey Association, National Sports Council of Ghana, Ghana Olympic Committee ni Accra Hearts of Oak Sporting Club. O daa min nyɛ bi kuɣilana saha shɛli. O daa bɔri ko'duɣili pam. Ka daa ŋmɛ n-ti Gana Hockey team maa(O nyɛla hockey ŋmeri biŋ Gana ŋɔ hali ka Naawuni daa ti bohi O zuɣu)<ref>{{Cite news|date=2009-01-03|title=Profile: Ghana President John Atta Mills|language=en-GB|url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/africa/7804884.stm|access-date=2022-07-26}}</ref><ref>{{Cite web|date=2015-02-01|title=attamills2008.com - attamills2008 Resources and Information. This website is for sale!|url=https://web.archive.org/web/20150201181245/http://www.attamills2008.com/site/?page_id=2|access-date=2022-07-26|website=web.archive.org}}</ref>. O daa nyɛla Hearts of Oak kpamba maa ni yino, Kuɣulan kuro Black Stars management team ka lahi nyɛ Manchester United nyaan’dola<ref>{{Cite web|title=Obituary: Ghana’s John Atta Mills|url=https://www.aljazeera.com/news/2012/7/24/obituary-ghanas-john-atta-mills|access-date=2022-07-26|website=www.aljazeera.com|language=en}}</ref>.
== O Doro ni O Kpibu ==
Mills daa nyɛla ŋun kpi silimin goli July biɛɣu pishi ni anahi dali 2022, 37 Military Hospital din be Ankara la<ref>{{Cite news|date=2012-07-24|title=Ghana's President John Atta Mills dies|language=en-GB|work=BBC News|url=https://www.bbc.com/news/world-africa-18972107|access-date=2022-07-26}}</ref>.dabaata nyaaŋa O ni daa puhi O doɣim chuɣu din pahiri yuma pihiyobu ni anii la. Daliri shɛli din daa ku'O daa na bi yi polo. Dama O daa na yoli yila US na ka di nyɛla O chaŋmi ti vihi O maŋa din daa niŋ ka O mali loŋni doro<ref>{{Cite news|date=2012-07-24|title=Ghana's President John Atta Mills dies|language=en-GB|work=BBC News|url=https://www.bbc.com/news/world-africa-18972107|access-date=2022-07-26}}</ref><ref>{{Cite news|date=2012-08-10|title=President John Atta Mills funeral held in Ghana|language=en-GB|work=BBC News|url=https://www.bbc.com/news/world-africa-19204106|access-date=2022-07-26}}</ref><ref>{{Cite web|last=admin|date=2022-07-27|title=Naadu Mills Reveals What Killed Mills|url=https://otixpres.com/naadu-mills-reveals-what-killed-mills/|access-date=2022-07-28|language=en-US}}</ref>. O kuli ni daa yɛn yi polo, O offici nim’daa yɛliya ni O kpimi hawa nim’daa nyaaŋa ka bɛ naai yihili na polo, amaa karachi so ŋun doli daa yɛliya ni O daa yɛliya ni O niŋgbina dii bi nyaɣisa n-neei biɛɣu ka O naai kpi maa. To amaa, Mills' beili Dr. Cadman Mills daa yɛliya gbala maa ni, ni doriti pam n-daa laɣam ku'O maa kamani hemorrhagic stroke din yina zisoya gbariginsim zugupuri puuni<ref>{{Cite web|date=2015-07-21|title=Revealed: Mills died from Hemorrhagic stroke - Cadman Mills|url=https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/Mills-died-from-Hemorrhagic-stroke-Cadman-Mills-370015|access-date=2022-07-26|website=GhanaWeb|language=en}}</ref><ref>{{Cite web|date=2015-07-21|title=Revealed: Mills died from Hemorrhagic stroke - Cadman Mills|url=https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/Mills-died-from-Hemorrhagic-stroke-Cadman-Mills-370015|access-date=2022-07-26|website=GhanaWeb|language=en}}</ref><ref>{{Cite web|date=2013-01-23|title=GBC News, , Mills died from massive stroke - Brother|url=https://archive.ph/8JCDa|access-date=2022-07-26|website=archive.ph}}</ref><ref>{{Cite web|date=2017-03-30|title=Prof Mills did not die of throat cancer – Dr Cadman Mills|url=https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/Prof-Mills-did-not-die-of-throat-cancer-Dr-Cadman-Mills-523772|access-date=2022-07-26|website=GhanaWeb|language=en}}</ref>. BBC nima gba daa yɛliya ni yɛltɔɣa daa taɣimi chiri gbaliŋ. Former minister Elizabeth Ohene daa yɛliya, ni din daa niŋ ka bi gbubli ŋumaŋuma ni mills kpimi, O nini daa bi tiɣi ni Mills kpiya.
" kamani yuma ata ni yuma anahi din gari la, niriba gbubi mi ni Mills ka alaafee ka shaba yɛri ni O kpimi gba. Ka O daa yina ti yɛli ni O bi bera"<ref>{{Cite news|date=2012-07-24|title=Ghana's President John Atta Mills dies|language=en-GB|work=BBC News|url=https://www.bbc.com/news/world-africa-18972107|access-date=2022-07-26}}</ref>. O zuɣulaan paa John Dramani Mahama n-daa nyɛ ŋun daa zani O zaashee maa din daa niŋ ka O kpi. Ka daa po pori yuŋ kurigi anii lala dabisili shɛli O ni daa kani maa ka di nyɛla Gana constitusa ni wuhi shɛm. Mahama zii daa naala saha shɛli Mills' zii ni daa naai. Ka di daa che bela ni piibupiibu, ka O gba daa zani ni bi piigi O.<ref>{{Cite web|date=2012-07-26|title=Ghana VP to be sworn in as new president {{!}} Agricultural Commodities {{!}} Reuters|url=https://web.archive.org/web/20120726221518/https://af.reuters.com/article/commoditiesNews/idAFL6E8IOJOX20120724|access-date=2022-07-26|website=web.archive.org}}</ref><ref>{{Cite news|date=2012-07-24|title=Ghana President Mills dies, VP takes over|language=en|work=Reuters|url=https://www.reuters.com/article/us-ghana-president-idUSBRE86N14720120724|access-date=2022-07-26}}</ref>
== O Sɔɣibu ==
[[File:JEAM Gravesite.JPG|thumb|right|Atta Mills' gballi din be Asomdwee Park, Accra tum yuuni 2013]]
=== O Tingbani Nam Sɔɣibu ===
=== Salo Wumbu ===
== O Sabiri Shɛŋa ==
Mills' sabibu nima<ref name="ghananation1"/><ref name="pubs">{{cite web|url=http://www.attamills2008.com/johns_cv.htm |title=''Curriculum Vitae'' |access-date=2007-07-01 |url-status=bot: unknown |archive-url=https://web.archive.org/web/20070701201728/http://www.attamills2008.com/johns_cv.htm |archive-date=1 July 2007}}, Prof. John Evans Atta Mills, 1 July 2007, ''[[Wayback Machine|Internet Archive]]''. Retrieved 3 August 2012.</ref><ref>{{cite web|url=http://www.idrc.ca/EN/Misc/Pages/NewsDetails.aspx?NewsID=463 |title=Misc – News |publisher=Idrc.ca |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20130523141045/http://www.idrc.ca/EN/Misc/Pages/NewsDetails.aspx?NewsID=463 |archive-date=23 May 2013 }}</ref><ref name=":0" /> included:
* ''Taxation of Periodical or Deferred Payments arising from the Sale of Fixed Capital'' (1974)
* ''Exemption of Dividends from Income Taxation: A Critical Appraisal'' (1977)
* ''Report of the Tax Review Commission, Ghana, parts 1 – 3'' (1977)
* ''Ghana’s Income Tax Laws and the Investor'' (1978)
* ''Ghana's New Investment Code: An Appraisal'' (1986)
* ''Criminal Law Treatment of Sexual Activity''
* ''The role of the state in the evolution of the family in Anglophone countries of Africa: An overview''
* ''A survey of taxes on the individual in Ghana''
* ''Ghana's wealth tax: Some issues and problems''
* ''Africa in the World'' (2002)<ref>{{cite web|url=http://www.ligi.ubc.ca/sites/liu/files/Publications/Africa_in_the_World.pdf |title="Africa in the World". |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20130523141048/http://www.ligi.ubc.ca/sites/liu/files/Publications/Africa_in_the_World.pdf |archive-date=23 May 2013 }}</ref>
* ''NEPAD and New International Relations'' (2002)<ref>{{cite web|url=http://www.ligi.ubc.ca/sites/liu/files/Publications/1Oct2002_NEPAD.pdf |archive-url=https://web.archive.org/web/20130523141050/http://www.ligi.ubc.ca/sites/liu/files/Publications/1Oct2002_NEPAD.pdf |url-status=dead |archive-date=2013-05-23 |title="NEPAD and New International Relations". }}</ref>
* ''The Decline of a Regional Fishing Nation: The Case of Ghana and West Africa'' (2004)<ref>{{cite journal|title=The decline of a regional fishing nation: The case of Ghana and West Africa |doi=10.1111/j.0165-0203.2004.00068.x |volume=28 |journal=Natural Resources Forum |pages=13–21 |year = 2004|last1 = Atta-Mills|first1 = John|last2=Alder |first2=Jackie |last3=Rashid Sumaila |first3=Ussif }}</ref>
== O Teebu ni O Ni Che shali ==
[[File:J.E. Atta Mills' Bust in GIMPA (Accra).jpg|thumb|Bust of Atta Mills at the John Evans Atta Mills Centre for Law and Governance, GIMPA, Accra]]
O ni nyɛ tingbaŋ zuɣulana,Mills daa nyɛla gun deei 2009 Glo-CAF platinum kpaŋmaŋ'pini O ni daa mali zaɣa ni tab’song n-ti diɛma ni yiɣijam toon’tibo tiŋgbani maa ni zugu.”[88]
Mills ni Kani naai, kpaŋmaŋ pini din nye Gomnanti so ŋʋn zaŋ yɛlimaŋli mini lɛbiginsim Gbaŋsabila tingbaŋ yuuni(2012). Ban daa ti kpaŋmaŋ'pini ŋɔ daa yɛliya ni bɛ nya O biehisug, kookali,zaɣa nti pahi nia suŋ zaŋ kpa democracy Gomnanti ni lɛbiginsim zaŋ ti Ghana ni Gbaŋsabila zaa. Lala biɛhigu din gahim ŋɔ tu paɣisibu. Ka Che di zaŋ taɣirisuŋ na O niriba biɛhigu ni zuŋɔ kuli mali wara. O ni daa yihi O zuɣu ni O zabi ka taɣi ka gu aadalichi zaŋti sokam nyɛla din yi polo ka mali jilima duniya yeei dundɔŋi ka gbansabila nangban’yini zaa baŋ ka mali dihitabili ni ti yi nya taba ka ti nyɛ yim ka wumdi sokam yeei, ti ni tooi beni ni suhudoo ni nangbanyini ni taba,ka di che ka lɛbiginsim be ti tinsi puuni ni biɛhigu toon’tibo.Lala toon’daanba gɔ zaɣ'yino kam kuli mali la kpaŋmaŋ Ghana toon’tibo ni di zoobu, Ka Ghana zaa yuli”.
Yuuni 2013 kpaŋmaŋ pina la, O daa deei la pini O kalinsi nyaaŋa ka di nyɛla kpaŋmaŋ shɛli din be Gbansabila tiŋgbani zuɣu, ni bɛ teei O ni daa tum di nasara shɛŋa,ni O toon’tali.
Institute of International Education (IIE) din be New York City gba daa nyɛla ban ti O pin’titali O kalinsi nyaaŋa, Fritz Redlich shikuru bi’kura pina ni bɛ teei O tuma din tu paɣisibu ka kpaŋsiri nangbanyini mini yada Ghana ni duniya sunsuuni, ni O sɔŋsim ti shikuru toon’tibo ni di mali Ghana bi’pola shili n-guli zuŋɔ dali kparigɔɣʋ, anduniya biɛhigu bɛrisuŋ ni di ti O tuuli sɔŋsim din yi polo ni di che ka O leei zuɣulana zaŋ ti Gbansabila tiŋa din nyɛ O leei Ghana zuɣʋlana”.
Din yɛn bo nin’tiɣili zaŋ ti Mills dagonia zaŋ kpa zalisi mini zuɣulan’suŋ tali polo, Ghana institute of Management and Public Administration, kpala John Evans Atta Mills laɣingu ni di kpaŋsi zaligu mini zuɣulan’tali, ni di bo vihigu din mali yaa,zaligu bɔhinbu, duniya zugulan’tali ni daadam biɛlim soya.
O kalinsi nyaaga, be daa labimi boli Agkara pal’daa la John Evans Atta Mills High Street ka di nye Agkara Assembly yada ni. Cape Coast gba pali sheli chani ti yiri Cape Coast Castle hali ni Mfantsipim pal’ Gita gba daa labimi boli tingbani zugulana John Evans Atta Mills palli ka di nye Cape Coast Na’zugu yada ni.
== Lahi Nyama ==
[[Atta Mills Saha Minisita nima]]
== Kundivihira ==
[[Pubu:Ghana]]
[[Pubu:Ghana zuɣulananima]]
[[Pubu:Ghana tingbani]]
[[Pubu:Ninsala ŋun lahi ka o nyɛvuli ni]]
[[Pubu:Doo]]
sx4h7xuqyg53se857x02w614p7ndy2f
41589
41588
2022-07-28T18:51:22Z
Adam Kamaldeen
1825
/* O Teebu ni O Ni Che shali */Change characters into dagbani
wikitext
text/x-wiki
{{E-Class}}
'''Professor John Evans Fiifi Atta Mills''' (21 July 1944 – 24 July 2012) daa nyɛla [[Ghana]] tingbaŋ zuɣulan' kuro ni Ghana alikaali baŋda ŋun daa di zuɣulan' tali<ref>https://archive.vn/20121209072058/http://www.usatoday.com/news/world/2009-01-03-ghana-election_N.htm</ref> yuuni 2009 hali ka kum daa ti wooi o yuuni 2012. O daa pɔla Ghana zuɣulantali pɔri January 7, 2009 saha shɛli O ni daa luhi Wabigu party ([[New Patriotic Party]]) toondana, [[Nana Addo Dankwa Akufo-Addo|Nana Akufo-Addo]] yuuni 2008<ref>https://usatoday30.usatoday.com/news/world/2009-01-03-ghana-election_N.htm</ref> piibu piibu ni la. Ŋuni n-daa nyɛ tingbani zuɣulan'paa yuuni 1997 hali ni 2001 n-ti tingbani zuɣulan'kuro, [[Jerry John Rawlings]].
O daa lɛbi la toon’dana n-ti Lɛm paati ([[National Democratic Congress]]) ka daa bɔ nam maa buyi zuɣu ka lu, yuuni 2000 mini 2004. Amaa O ni daa zani yuuni 2008, O daa dimi saha shɛli piibu-piibu ni daa va n-kpari ka ti lahi labi chaŋ piibu-piibu maani. Ŋuni n na nyɛ Ghana zuɣulana tuuli ŋun daa kpi, ka na be Nam ni.
{{Infobox ninsala|honorific prefix=Prof|name=John Evans Fiifi Atta Mills|image=John Atta Mills.jpg|birth_date=21 July 1944|birth_place=Tarkwa, Gold Coast|death_date=24 July 2012 (Yum'pihiyobu ni anii) Accra, Ghana|resting place=Asomdwee Park, Accra, Ghana|party=National Democratic Congress(NDC)|spouse(s)=Ernestina Naadu Mills (nee Botchway)|children=Sam Kofi Atta Mills|alma mater=Achimota School
University of Ghana(LLB, 1967)
London School of economics(LLM, 1968)
School of Oriental and African Studies School of Law
University of London (PhD, 1971)|awards=Glo - CAF Platinum Award
Lifetime Africa Achievement Prize
The Fritz Redlich Alumni Award|occupation=Law Professor|employer=University of Ghana, Legon}}
== Shikuru Baŋsim ==
Bɛ daa dɔɣila Mills silimiin goli 21 July,1944 [[Tarkwa]] tingbani din be Ghana wulinluhili polo ŋɔ, [[Western Region]]. [[Fante]] bila n-nyɛ O, ka O daa zooi tiŋ'yuli booni Ekumfi Otuam din be [[Mfantsiman]] East piibu -piibu yaɣili din be Ghana sunsuuni la, [[Central Region]]. O daa pilila O bilim ni shikuru Huni Valley Methodist Primary School. O shikuru baŋsim yaligibu zuɣu, O daa chaŋla O sunsuuni shikuru Komenda Methodist Middle School. O ni daa karim siɣisi ni, O daa tuɣi la bikura shikuru shɛli bɛ ni booni [[Achimota Secondary Schoo]]<nowiki/>l. O ni daa naai ni, O daa deei la O dahalali shahara gbaŋ yuuni 1961 ni, Advanced-Level shahara gbaŋ yuuni 1963. O daa lahi zaŋla nimmohi yo, ka lahi chaŋ ninkura shikuru shɛli bɛ ni booni [[University of Ghana, Legon]] la n-ti karim siɣisi Zalisi ka daa deei Bachelor of Law, Degree, LLB ni Professional law shahara gbaŋ yuuni 1967.
Mills daa lahi chaŋla London School of Economics and Political Science n-ti karim siɣisi ka daa deei LLM shahara gbaŋ yuuni 1968. Di nyaaŋa, O daa lahi deei la Law Dɔɣita Degree, PhD School of Oriental and African Studies School of Law din daa be federal University of London saha shɛli O ni daa sabi O Dɔɣita tali buku din daa jɛndi farigu, kɔhimma ni damma lɛbigimsim (taxation and economic development) yuuni 1971. O daa nyɛla yuum'pishi ni ayopɔin ka karim naai dɔɣita tali ŋɔ.
O ni daa be siyaasa ni, kɔŋ ni zɔm kam daa mi O la Prof, pirinla saha gbaliŋ shɛli O ni daa zaŋ kpalim m-be shikuru baŋsim bɔbu ni maa zuɣu. O siyaasa salalaantaba gba daa booni O mi Asomdweehene, Kambonsili din gbuni nyɛ 'Suhudoo Naa'.
== Siyaasa Tali ==
=== Ghana Zuɣulan' paa ===
Bɛ ni daa ti bɔri ni bɛ po' tingbaŋ' zuɣulaanim’ pɔri yuuni 1992 maa zuɣu, National Convention Party (NCP) daa zaŋla bɛ kpalanzuya na nti gbini National Democratic Congress (NDC). Provisional National Defence Council (PNDC) daambol'kuro ni tingbaŋ zuɣulana, Flight-Lieutenant Jerry John Rawlings daa piila NCP nima kpɛma, [[Kow Nkensen Arkaah]] wulana ni bɛ bo Nam maa. Bɛ ni daa di 1992 piibu-piibu maa, Arkaah daa di la tingbaŋ zuɣulan' paa 1992–1996.
Amaa, January 29, 1996, NCP Nima daa waligiya ka che NDC. Arkaah ŋun daa be National Convention Party daa lahi zaŋ bɛ kpalanzuya na n-ti gbini New Patriotic Party ka bɛ daa lahi piigi O Nam-bɔri wulana n-ti [[John Agyekum Kufuor]] ni bɛ zaŋ bɛ nyɔri n-kpa National Democratic Congress. Rawlings daa piila Atta Mills ni O lԑbi O zuɣulana paa ka lahi labi bo tingbaŋ zuɣulan' tali din pahiri ayi zuɣu ka [[Naawuni]] daa lahi tiba nasara ka bɛ di 1996-2000. Atta Mills n-daa nyɛ daambolo n-ti Police Council of Ghana ni daambolo zaŋti Economic Management Team.
=== Ghana Zuɣulan' tali piibu-piibu ===
Yuuni 2000, Mills n-daa zani n-ti Lɛm Paati (NDC) ni bɛ bo tingbaŋ Zuɣulan' tali saha shɛli Rawlings ni daa di O Nam saɣi,kamani Tingbaŋ maa zalikpana ni wuhi shɛm.
Atta Mills nyintaa ŋun daa yi polo zaŋ chaŋ Nam maa bɔbu polo n-daa nyɛ John Agyekum Kufuor, ŋun daa zani n-ti Wɔb'gu paati, New Patriotic Party (NPP). Dagbambi yɛliya ni buu lihiri la O ma noli ka ŋubiri mɔri, lala maa zuɣu, nyintahili daa kuli yiɣisi mi n wuɣiliŋ Atta Mills polo ni ka dama, bɛ yi piigi O tingbaŋ zuɣulana, ŋun bi yɛn mali O zuɣu piibu naɣila Rawlings ni bɔri shɛli biɛɣukulo kam. Piibu-piibu biɛɣu maa ni daa ti neei December 7, 2000, Mills daa nyala 44.8% ka Kufuor di 48.4%. Di ni daa bi paai kɔbigi maa zuɣu, December 28, 2000, Ghana daa lahi labi mi niŋ piibu-piibu maa ka Kufuor daa zaŋ vaabu 56.9% kɔbigi puuni n di Mills. Lala ŋɔ zuɣu, bɛ daa piila Kufuor ka po o pɔri n-kpɛhi Nam ni January 7, 2001.
Yuuni 2002, Lɛm Paatinima daa piila Mills ni O lԑbi bɛ paati maa toondana zaŋ chaŋ 2004 piibu-piibu la ni. Tɔ amaa, tingbaŋ zuɣulana, John Agyekum Kufuor daa lahi di o mi ni 52.45% kɔbigi puuni.
December 21, 2006, Lɛm Paatinima daa lahi piigi O mi bɛ paati maa toondana zaŋ chaŋ yuuni 2008 tingbaŋ zuɣulana tali piibu-piibu ni. O daa dila O nyintahi maa ni 81.4% (1,362 votes) kɔbigi puuni. O nyintahi maa n-daa nyɛ Ekwow Spio-Garbrah, Alhaji Mahama Iddrisu, ni Eddie Annan.
Yuuni 2008 piibu-piibu ni daa paagi, John Agyekum Kufuor daa di la o yuma nii nam naai dinzuɣu ka kulahi tooi zani yaha. Lala saha ŋɔ sunsuuni ka bi daa ŋuri BETTER GHANA AGENDA taachi.
Yuuni 2008, Mills Nam nyintaa Wabigu Paati daa nyala Nana Akufo-Addo. Mills taachi yuuni maa piibu-piibu maa saha daa nyɛla "A Better Man for a Better Ghana". O daa yaliya: "Salo maa kuli fabindimi. Be yɛri mi ni be behisi kuli labiri la nyaanga zuŋɔ yuma anii mbala. Dinzuɣu, di yi niŋ ka Ghana shiri nyɛla din zoora, salo maa ban nabi nyarili be behisi puuni".
Tuuli piibu-piibu maa daa tila Akufo-Addo 49.13%, ka ti Mills 47.92% kobigi puuni. Lala ŋɔ zuɣu, piibu-piibu tuma duu nim' daa lahi labimi n-kpa piibu-piibu palli 28th December 2008. Din daa naagi, Mills daa kuli dila Nana Akufo Addo bela. To amaa yɛligola ni sangaya daa chɛmi ka Tain din be piibu-piibu yaɣili Brong Ahafo Region nim’daa bi tooi niŋ bi piibu-piibu. Lala maa zuɣu, piibu-piibu tuma yili nim’daa lahi kpala piibu-piibu n-ti ba January 2, 2009.
Di karikari ni di bahigu daa ʒila zuɣusuŋ n ti Mills, dama O daa nyɛla 50.23% ka Akufo-Addo nyɛ 49.77%. Mills n daa lԑbi tingbaŋ Zuɣulana ŋun pahi ata ni Ghana 4th Republic tali ni. Mills daa tooi zooi ka O buɣisiri O maŋa ni ŋun nyɛla "Salo buŋa ŋun mali dihitabili ni salo bɛhisuŋ ka man Nkrumah buɣisibu ni".
John Atta Mills daa pola Ghana tingbaŋ Zuɣulan' tali pɔri January 7, 2009 ni suhudoo. O daa dila O suɣulo nyɔri O ni daa ti di Nam maa.
=== Ghana Zuɣulan' tali ===
==== Economy ====
==== Shikuru Baŋsim ====
==== Alaafeei ====
==== Tiŋgbani gbubibu ni Tiŋduya Bɛhigu ====
==== Bukparilim, Anegi nyabu ni Tiŋkpansi lɛbigimsim ====
== Tuma ==
Mills tuma piligu daa nyɛla chicha tali ka o daa wuhiri la Zalisi yɛltɔɣa din be Faculty of Law, University of Ghana. O daa kuli paagi yuuni pishinaanu n wuhiri Legon mini di tatabibti Ghana ni tiŋduya ni. O daa nyɛla Fulbright Scholar programme, Stanford Law School din be US yuuni 1971.
O daa nyela Professor n chani Temple University (Philadelphia, USA), yuuni 1978 hali ni 1979 ka daa lahi tuɣili yuuni 1986 hali ni 1987. O lahi chani la Leiden University din be Netherlands nti wuhira yuuni 1985 hali ni 1986. Lala saha maa sunsuuni 1970-1980, o daa sabi buku nim mini gbana pam din jɛndi farigu deebu baŋsim yaɣili (taxation).
Di mini o daa wuhiri shikuru maa zaa yɔli, O daa nyɛla Komishina kpɛma nti yaɣ’ shɛli be ni booni Ghana Internal Revenue Service (1988-1993) saha shɛli tiŋgbaŋ zuɣulana Jerry John Rawlings ni daa nyɛ sooja gomnanti la. Be daa lahi labimi piigo Komishina yaha yuuni 1993 hali ni 1996. Yuuni 1992, O daa lɛbi la Zalisi Associate Prɔfɛisa University of Ghana. Yuuni 2002, O daa lɛbi la chani la Liu Institute for Global Issues din be University of British Columbia, Vancouver, British Columbia din daa gbini kpalanzuya ni Canadian International Development Agency(CIDA) – International Development Research Centre (IDRC) fellowship programme.
== Maŋmaŋa biɛhigu ==
O paɣa n-daa nyɛ Ernestina Naadu Mills (née Botchway),<ref>{{Cite web|date=2014-12-13|title=Ghana Districts - A repository of all districts in the republic of Ghana|url=https://web.archive.org/web/20141213033333/http://www.ghanadistricts.gov.gh/news/?read=21457|access-date=2022-07-26|website=web.archive.org}}</ref><ref>{{Cite web|title=GhanaDot.com ....Profile of President-Elect Mills|url=http://www.ghanadot.com/personalities.mills.010309.html|access-date=2022-07-26|website=www.ghanadot.com}}</ref><ref>{{Cite web|date=2016-03-09|title=mijaku.com - Profiles of the NDC presidential and vice presidential candidates|url=https://web.archive.org/web/20160309154639/http://mijaku.com/index.php?id=728&itemid=2&option=com_content&task=view|access-date=2022-07-26|website=web.archive.org}}</ref><ref>{{Cite web|title=Meet Naadu Mills|url=https://www.modernghana.com/news/133520/meet-naadu-mills.html|access-date=2022-07-26|website=Modern Ghana|language=en}}</ref><ref>{{Cite web|date=-001-11-30T00:00:00+00:00|title=Profile of President-Elect Mills|url=https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/Profile-of-President-Elect-Mills-155622|access-date=2022-07-26|website=GhanaWeb|language=en}}</ref>ka O daa nyɛ karim'ma, ka mali bia ŋun yuli booni
Sam Kofi Atta Mills. Be daa wumsi O mi tamla Methodist nim’ zali kpana<ref>{{Cite web|date=2016-01-11|title=Wayback Machine|url=https://web.archive.org/web/20160111033214/http://www.ghana.gov.gh/index.php/news/general-news/15277-veep-calls-nation-to-celebrate-life-of-president-mills-|access-date=2022-07-26|website=web.archive.org}}</ref>. O daa nyɛla cousin nti lala saha maa Gold Coast lawyer, Thomas Hutton-Mills, Jr. O zosimo n-daa nyɛ T. B. Joshua of The Synagogue, Church of All Nations in Lagos, Nigeria, ka daa kaari O saha kam asori duu maa ni. O daa yɛliya, ni din daa niŋ ka Joshua yɛli O ni pɔi ka O lebi Tiŋgbani zuɣulana, sheela ka O zani piibupiibu m-paai buta zuɣu ka naai tooi di piibupiibu maa.<ref>{{Cite web|date=2011-12-31|title=Wayback Machine|url=https://web.archive.org/web/20111231191030/http://thepmnews.com/2009/01/12/tb-joshua-predicted-my-victory-%E2%80%94ghana%E2%80%99s-leader|access-date=2022-07-26|website=web.archive.org}}</ref><ref>{{Cite web|date=2011-10-07|title=Wayback Machine|url=https://web.archive.org/web/20111007010043/http://thenewsng.com/article/1613|access-date=2022-07-26|website=web.archive.org}}</ref>.
Atta Mills daa nyɛla bɔlli ni yiɣ'jam yaɣili administrata, o daa tim nuu pam Ghana Hockey Association, National Sports Council of Ghana, Ghana Olympic Committee ni Accra Hearts of Oak Sporting Club. O daa min nyɛ bi kuɣilana saha shɛli. O daa bɔri ko'duɣili pam. Ka daa ŋmɛ n-ti Gana Hockey team maa(O nyɛla hockey ŋmeri biŋ Gana ŋɔ hali ka Naawuni daa ti bohi O zuɣu)<ref>{{Cite news|date=2009-01-03|title=Profile: Ghana President John Atta Mills|language=en-GB|url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/africa/7804884.stm|access-date=2022-07-26}}</ref><ref>{{Cite web|date=2015-02-01|title=attamills2008.com - attamills2008 Resources and Information. This website is for sale!|url=https://web.archive.org/web/20150201181245/http://www.attamills2008.com/site/?page_id=2|access-date=2022-07-26|website=web.archive.org}}</ref>. O daa nyɛla Hearts of Oak kpamba maa ni yino, Kuɣulan kuro Black Stars management team ka lahi nyɛ Manchester United nyaan’dola<ref>{{Cite web|title=Obituary: Ghana’s John Atta Mills|url=https://www.aljazeera.com/news/2012/7/24/obituary-ghanas-john-atta-mills|access-date=2022-07-26|website=www.aljazeera.com|language=en}}</ref>.
== O Doro ni O Kpibu ==
Mills daa nyɛla ŋun kpi silimin goli July biɛɣu pishi ni anahi dali 2022, 37 Military Hospital din be Ankara la<ref>{{Cite news|date=2012-07-24|title=Ghana's President John Atta Mills dies|language=en-GB|work=BBC News|url=https://www.bbc.com/news/world-africa-18972107|access-date=2022-07-26}}</ref>.dabaata nyaaŋa O ni daa puhi O doɣim chuɣu din pahiri yuma pihiyobu ni anii la. Daliri shɛli din daa ku'O daa na bi yi polo. Dama O daa na yoli yila US na ka di nyɛla O chaŋmi ti vihi O maŋa din daa niŋ ka O mali loŋni doro<ref>{{Cite news|date=2012-07-24|title=Ghana's President John Atta Mills dies|language=en-GB|work=BBC News|url=https://www.bbc.com/news/world-africa-18972107|access-date=2022-07-26}}</ref><ref>{{Cite news|date=2012-08-10|title=President John Atta Mills funeral held in Ghana|language=en-GB|work=BBC News|url=https://www.bbc.com/news/world-africa-19204106|access-date=2022-07-26}}</ref><ref>{{Cite web|last=admin|date=2022-07-27|title=Naadu Mills Reveals What Killed Mills|url=https://otixpres.com/naadu-mills-reveals-what-killed-mills/|access-date=2022-07-28|language=en-US}}</ref>. O kuli ni daa yɛn yi polo, O offici nim’daa yɛliya ni O kpimi hawa nim’daa nyaaŋa ka bɛ naai yihili na polo, amaa karachi so ŋun doli daa yɛliya ni O daa yɛliya ni O niŋgbina dii bi nyaɣisa n-neei biɛɣu ka O naai kpi maa. To amaa, Mills' beili Dr. Cadman Mills daa yɛliya gbala maa ni, ni doriti pam n-daa laɣam ku'O maa kamani hemorrhagic stroke din yina zisoya gbariginsim zugupuri puuni<ref>{{Cite web|date=2015-07-21|title=Revealed: Mills died from Hemorrhagic stroke - Cadman Mills|url=https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/Mills-died-from-Hemorrhagic-stroke-Cadman-Mills-370015|access-date=2022-07-26|website=GhanaWeb|language=en}}</ref><ref>{{Cite web|date=2015-07-21|title=Revealed: Mills died from Hemorrhagic stroke - Cadman Mills|url=https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/Mills-died-from-Hemorrhagic-stroke-Cadman-Mills-370015|access-date=2022-07-26|website=GhanaWeb|language=en}}</ref><ref>{{Cite web|date=2013-01-23|title=GBC News, , Mills died from massive stroke - Brother|url=https://archive.ph/8JCDa|access-date=2022-07-26|website=archive.ph}}</ref><ref>{{Cite web|date=2017-03-30|title=Prof Mills did not die of throat cancer – Dr Cadman Mills|url=https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/Prof-Mills-did-not-die-of-throat-cancer-Dr-Cadman-Mills-523772|access-date=2022-07-26|website=GhanaWeb|language=en}}</ref>. BBC nima gba daa yɛliya ni yɛltɔɣa daa taɣimi chiri gbaliŋ. Former minister Elizabeth Ohene daa yɛliya, ni din daa niŋ ka bi gbubli ŋumaŋuma ni mills kpimi, O nini daa bi tiɣi ni Mills kpiya.
" kamani yuma ata ni yuma anahi din gari la, niriba gbubi mi ni Mills ka alaafee ka shaba yɛri ni O kpimi gba. Ka O daa yina ti yɛli ni O bi bera"<ref>{{Cite news|date=2012-07-24|title=Ghana's President John Atta Mills dies|language=en-GB|work=BBC News|url=https://www.bbc.com/news/world-africa-18972107|access-date=2022-07-26}}</ref>. O zuɣulaan paa John Dramani Mahama n-daa nyɛ ŋun daa zani O zaashee maa din daa niŋ ka O kpi. Ka daa po pori yuŋ kurigi anii lala dabisili shɛli O ni daa kani maa ka di nyɛla Gana constitusa ni wuhi shɛm. Mahama zii daa naala saha shɛli Mills' zii ni daa naai. Ka di daa che bela ni piibupiibu, ka O gba daa zani ni bi piigi O.<ref>{{Cite web|date=2012-07-26|title=Ghana VP to be sworn in as new president {{!}} Agricultural Commodities {{!}} Reuters|url=https://web.archive.org/web/20120726221518/https://af.reuters.com/article/commoditiesNews/idAFL6E8IOJOX20120724|access-date=2022-07-26|website=web.archive.org}}</ref><ref>{{Cite news|date=2012-07-24|title=Ghana President Mills dies, VP takes over|language=en|work=Reuters|url=https://www.reuters.com/article/us-ghana-president-idUSBRE86N14720120724|access-date=2022-07-26}}</ref>
== O Sɔɣibu ==
[[File:JEAM Gravesite.JPG|thumb|right|Atta Mills' gballi din be Asomdwee Park, Accra tum yuuni 2013]]
=== O Tingbani Nam Sɔɣibu ===
=== Salo Wumbu ===
== O Sabiri Shɛŋa ==
Mills' sabibu nima<ref name="ghananation1"/><ref name="pubs">{{cite web|url=http://www.attamills2008.com/johns_cv.htm |title=''Curriculum Vitae'' |access-date=2007-07-01 |url-status=bot: unknown |archive-url=https://web.archive.org/web/20070701201728/http://www.attamills2008.com/johns_cv.htm |archive-date=1 July 2007}}, Prof. John Evans Atta Mills, 1 July 2007, ''[[Wayback Machine|Internet Archive]]''. Retrieved 3 August 2012.</ref><ref>{{cite web|url=http://www.idrc.ca/EN/Misc/Pages/NewsDetails.aspx?NewsID=463 |title=Misc – News |publisher=Idrc.ca |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20130523141045/http://www.idrc.ca/EN/Misc/Pages/NewsDetails.aspx?NewsID=463 |archive-date=23 May 2013 }}</ref><ref name=":0" /> included:
* ''Taxation of Periodical or Deferred Payments arising from the Sale of Fixed Capital'' (1974)
* ''Exemption of Dividends from Income Taxation: A Critical Appraisal'' (1977)
* ''Report of the Tax Review Commission, Ghana, parts 1 – 3'' (1977)
* ''Ghana’s Income Tax Laws and the Investor'' (1978)
* ''Ghana's New Investment Code: An Appraisal'' (1986)
* ''Criminal Law Treatment of Sexual Activity''
* ''The role of the state in the evolution of the family in Anglophone countries of Africa: An overview''
* ''A survey of taxes on the individual in Ghana''
* ''Ghana's wealth tax: Some issues and problems''
* ''Africa in the World'' (2002)<ref>{{cite web|url=http://www.ligi.ubc.ca/sites/liu/files/Publications/Africa_in_the_World.pdf |title="Africa in the World". |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20130523141048/http://www.ligi.ubc.ca/sites/liu/files/Publications/Africa_in_the_World.pdf |archive-date=23 May 2013 }}</ref>
* ''NEPAD and New International Relations'' (2002)<ref>{{cite web|url=http://www.ligi.ubc.ca/sites/liu/files/Publications/1Oct2002_NEPAD.pdf |archive-url=https://web.archive.org/web/20130523141050/http://www.ligi.ubc.ca/sites/liu/files/Publications/1Oct2002_NEPAD.pdf |url-status=dead |archive-date=2013-05-23 |title="NEPAD and New International Relations". }}</ref>
* ''The Decline of a Regional Fishing Nation: The Case of Ghana and West Africa'' (2004)<ref>{{cite journal|title=The decline of a regional fishing nation: The case of Ghana and West Africa |doi=10.1111/j.0165-0203.2004.00068.x |volume=28 |journal=Natural Resources Forum |pages=13–21 |year = 2004|last1 = Atta-Mills|first1 = John|last2=Alder |first2=Jackie |last3=Rashid Sumaila |first3=Ussif }}</ref>
== O Teebu ni O Ni Che shali ==
[[File:J.E. Atta Mills' Bust in GIMPA (Accra).jpg|thumb|Bust of Atta Mills at the John Evans Atta Mills Centre for Law and Governance, GIMPA, Accra]]
O ni nyɛ tingbaŋ zuɣulana,Mills daa nyɛla gun deei 2009 Glo-CAF platinum kpaŋmaŋ'pini O ni daa mali zaɣa ni tab’song n-ti diɛma ni yiɣijam toon’tibo tiŋgbani maa ni zugu.”[88]
Mills ni Kani naai, kpaŋmaŋ pini din nye Gomnanti so ŋʋn zaŋ yɛlimaŋli mini lɛbiginsim Gbaŋsabila tingbaŋ yuuni(2012). Ban daa ti kpaŋmaŋ'pini ŋɔ daa yɛliya ni bɛ nya O biehisug, kookali,zaɣa nti pahi nia suŋ zaŋ kpa democracy Gomnanti ni lɛbiginsim zaŋ ti Ghana ni Gbaŋsabila zaa. Lala biɛhigu din gahim ŋɔ tu paɣisibu. Ka Che di zaŋ taɣirisuŋ na O niriba biɛhigu ni zuŋɔ kuli mali wara. O ni daa yihi O zuɣu ni O zabi ka taɣi ka gu aadalichi zaŋti sokam nyɛla din yi polo ka mali jilima duniya yeei dundɔŋi ka gbansabila nangban’yini zaa baŋ ka mali dihitabili ni ti yi nya taba ka ti nyɛ yim ka wumdi sokam yeei, ti ni tooi beni ni suhudoo ni nangbanyini ni taba,ka di che ka lɛbiginsim be ti tinsi puuni ni biɛhigu toon’tibo.Lala toon’daanba gɔ zaɣ'yino kam kuli mali la kpaŋmaŋ Ghana toon’tibo ni di zoobu, Ka Ghana zaa yuli”.
Yuuni 2013 kpaŋmaŋ pina la, O daa deei la pini O kalinsi nyaaŋa ka di nyɛla kpaŋmaŋ shɛli din be Gbansabila tiŋgbani zuɣu, ni bɛ teei O ni daa tum di nasara shɛŋa,ni O toon’tali.
Institute of International Education (IIE) din be New York City gba daa nyɛla ban ti O pin’titali O kalinsi nyaaŋa, Fritz Redlich shikuru bi’kura pina ni bɛ teei O tuma din tu paɣisibu ka kpaŋsiri nangbanyini mini yada Ghana ni duniya sunsuuni, ni O sɔŋsim ti shikuru toon’tibo ni di mali Ghana bi’pola shili n-guli zuŋɔ dali kparigɔɣʋ, anduniya biɛhigu bɛrisuŋ ni di ti O tuuli sɔŋsim din yi polo ni di che ka O leei zuɣulana zaŋ ti Gbansabila tiŋa din nyɛ O leei Ghana zuɣʋlana”.
Din yɛn bo nin’tiɣili zaŋ ti Mills dagonia zaŋ kpa zalisi mini zuɣulan’suŋ tali polo, Ghana institute of Management and Public Administration, kpala John Evans Atta Mills laɣingu ni di kpaŋsi zaligu mini zuɣulan’tali, ni di bo vihigu din mali yaa,zaligu bɔhinbu, duniya zugulan’tali ni daadam biɛlim soya.
O kalinsi nyaaga, bɛ daa labimi bɔli Agkara pal’daa la John Evans Atta Mills High Street ka di nyɛ Agkara Assembly yɛda ni. Cape Coast gba pali sheli chani ti yiri Cape Coast Castle hali ni Mfantsipim pal'chira gba daa labimi bɔli tingbani zuɣulana John Evans Atta Mills palli ka di nyɛ Cape Coast Na’zuɣu yada ni.
== Lahi Nyama ==
[[Atta Mills Saha Minisita nima]]
== Kundivihira ==
[[Pubu:Ghana]]
[[Pubu:Ghana zuɣulananima]]
[[Pubu:Ghana tingbani]]
[[Pubu:Ninsala ŋun lahi ka o nyɛvuli ni]]
[[Pubu:Doo]]
a0cttcq7051ovjql1ao8lpqhilld5gd
41590
41589
2022-07-28T18:56:17Z
Adam Kamaldeen
1825
/* O Teebu ni O Ni Che shali */Change some characters in to dagbani
wikitext
text/x-wiki
{{E-Class}}
'''Professor John Evans Fiifi Atta Mills''' (21 July 1944 – 24 July 2012) daa nyɛla [[Ghana]] tingbaŋ zuɣulan' kuro ni Ghana alikaali baŋda ŋun daa di zuɣulan' tali<ref>https://archive.vn/20121209072058/http://www.usatoday.com/news/world/2009-01-03-ghana-election_N.htm</ref> yuuni 2009 hali ka kum daa ti wooi o yuuni 2012. O daa pɔla Ghana zuɣulantali pɔri January 7, 2009 saha shɛli O ni daa luhi Wabigu party ([[New Patriotic Party]]) toondana, [[Nana Addo Dankwa Akufo-Addo|Nana Akufo-Addo]] yuuni 2008<ref>https://usatoday30.usatoday.com/news/world/2009-01-03-ghana-election_N.htm</ref> piibu piibu ni la. Ŋuni n-daa nyɛ tingbani zuɣulan'paa yuuni 1997 hali ni 2001 n-ti tingbani zuɣulan'kuro, [[Jerry John Rawlings]].
O daa lɛbi la toon’dana n-ti Lɛm paati ([[National Democratic Congress]]) ka daa bɔ nam maa buyi zuɣu ka lu, yuuni 2000 mini 2004. Amaa O ni daa zani yuuni 2008, O daa dimi saha shɛli piibu-piibu ni daa va n-kpari ka ti lahi labi chaŋ piibu-piibu maani. Ŋuni n na nyɛ Ghana zuɣulana tuuli ŋun daa kpi, ka na be Nam ni.
{{Infobox ninsala|honorific prefix=Prof|name=John Evans Fiifi Atta Mills|image=John Atta Mills.jpg|birth_date=21 July 1944|birth_place=Tarkwa, Gold Coast|death_date=24 July 2012 (Yum'pihiyobu ni anii) Accra, Ghana|resting place=Asomdwee Park, Accra, Ghana|party=National Democratic Congress(NDC)|spouse(s)=Ernestina Naadu Mills (nee Botchway)|children=Sam Kofi Atta Mills|alma mater=Achimota School
University of Ghana(LLB, 1967)
London School of economics(LLM, 1968)
School of Oriental and African Studies School of Law
University of London (PhD, 1971)|awards=Glo - CAF Platinum Award
Lifetime Africa Achievement Prize
The Fritz Redlich Alumni Award|occupation=Law Professor|employer=University of Ghana, Legon}}
== Shikuru Baŋsim ==
Bɛ daa dɔɣila Mills silimiin goli 21 July,1944 [[Tarkwa]] tingbani din be Ghana wulinluhili polo ŋɔ, [[Western Region]]. [[Fante]] bila n-nyɛ O, ka O daa zooi tiŋ'yuli booni Ekumfi Otuam din be [[Mfantsiman]] East piibu -piibu yaɣili din be Ghana sunsuuni la, [[Central Region]]. O daa pilila O bilim ni shikuru Huni Valley Methodist Primary School. O shikuru baŋsim yaligibu zuɣu, O daa chaŋla O sunsuuni shikuru Komenda Methodist Middle School. O ni daa karim siɣisi ni, O daa tuɣi la bikura shikuru shɛli bɛ ni booni [[Achimota Secondary Schoo]]<nowiki/>l. O ni daa naai ni, O daa deei la O dahalali shahara gbaŋ yuuni 1961 ni, Advanced-Level shahara gbaŋ yuuni 1963. O daa lahi zaŋla nimmohi yo, ka lahi chaŋ ninkura shikuru shɛli bɛ ni booni [[University of Ghana, Legon]] la n-ti karim siɣisi Zalisi ka daa deei Bachelor of Law, Degree, LLB ni Professional law shahara gbaŋ yuuni 1967.
Mills daa lahi chaŋla London School of Economics and Political Science n-ti karim siɣisi ka daa deei LLM shahara gbaŋ yuuni 1968. Di nyaaŋa, O daa lahi deei la Law Dɔɣita Degree, PhD School of Oriental and African Studies School of Law din daa be federal University of London saha shɛli O ni daa sabi O Dɔɣita tali buku din daa jɛndi farigu, kɔhimma ni damma lɛbigimsim (taxation and economic development) yuuni 1971. O daa nyɛla yuum'pishi ni ayopɔin ka karim naai dɔɣita tali ŋɔ.
O ni daa be siyaasa ni, kɔŋ ni zɔm kam daa mi O la Prof, pirinla saha gbaliŋ shɛli O ni daa zaŋ kpalim m-be shikuru baŋsim bɔbu ni maa zuɣu. O siyaasa salalaantaba gba daa booni O mi Asomdweehene, Kambonsili din gbuni nyɛ 'Suhudoo Naa'.
== Siyaasa Tali ==
=== Ghana Zuɣulan' paa ===
Bɛ ni daa ti bɔri ni bɛ po' tingbaŋ' zuɣulaanim’ pɔri yuuni 1992 maa zuɣu, National Convention Party (NCP) daa zaŋla bɛ kpalanzuya na nti gbini National Democratic Congress (NDC). Provisional National Defence Council (PNDC) daambol'kuro ni tingbaŋ zuɣulana, Flight-Lieutenant Jerry John Rawlings daa piila NCP nima kpɛma, [[Kow Nkensen Arkaah]] wulana ni bɛ bo Nam maa. Bɛ ni daa di 1992 piibu-piibu maa, Arkaah daa di la tingbaŋ zuɣulan' paa 1992–1996.
Amaa, January 29, 1996, NCP Nima daa waligiya ka che NDC. Arkaah ŋun daa be National Convention Party daa lahi zaŋ bɛ kpalanzuya na n-ti gbini New Patriotic Party ka bɛ daa lahi piigi O Nam-bɔri wulana n-ti [[John Agyekum Kufuor]] ni bɛ zaŋ bɛ nyɔri n-kpa National Democratic Congress. Rawlings daa piila Atta Mills ni O lԑbi O zuɣulana paa ka lahi labi bo tingbaŋ zuɣulan' tali din pahiri ayi zuɣu ka [[Naawuni]] daa lahi tiba nasara ka bɛ di 1996-2000. Atta Mills n-daa nyɛ daambolo n-ti Police Council of Ghana ni daambolo zaŋti Economic Management Team.
=== Ghana Zuɣulan' tali piibu-piibu ===
Yuuni 2000, Mills n-daa zani n-ti Lɛm Paati (NDC) ni bɛ bo tingbaŋ Zuɣulan' tali saha shɛli Rawlings ni daa di O Nam saɣi,kamani Tingbaŋ maa zalikpana ni wuhi shɛm.
Atta Mills nyintaa ŋun daa yi polo zaŋ chaŋ Nam maa bɔbu polo n-daa nyɛ John Agyekum Kufuor, ŋun daa zani n-ti Wɔb'gu paati, New Patriotic Party (NPP). Dagbambi yɛliya ni buu lihiri la O ma noli ka ŋubiri mɔri, lala maa zuɣu, nyintahili daa kuli yiɣisi mi n wuɣiliŋ Atta Mills polo ni ka dama, bɛ yi piigi O tingbaŋ zuɣulana, ŋun bi yɛn mali O zuɣu piibu naɣila Rawlings ni bɔri shɛli biɛɣukulo kam. Piibu-piibu biɛɣu maa ni daa ti neei December 7, 2000, Mills daa nyala 44.8% ka Kufuor di 48.4%. Di ni daa bi paai kɔbigi maa zuɣu, December 28, 2000, Ghana daa lahi labi mi niŋ piibu-piibu maa ka Kufuor daa zaŋ vaabu 56.9% kɔbigi puuni n di Mills. Lala ŋɔ zuɣu, bɛ daa piila Kufuor ka po o pɔri n-kpɛhi Nam ni January 7, 2001.
Yuuni 2002, Lɛm Paatinima daa piila Mills ni O lԑbi bɛ paati maa toondana zaŋ chaŋ 2004 piibu-piibu la ni. Tɔ amaa, tingbaŋ zuɣulana, John Agyekum Kufuor daa lahi di o mi ni 52.45% kɔbigi puuni.
December 21, 2006, Lɛm Paatinima daa lahi piigi O mi bɛ paati maa toondana zaŋ chaŋ yuuni 2008 tingbaŋ zuɣulana tali piibu-piibu ni. O daa dila O nyintahi maa ni 81.4% (1,362 votes) kɔbigi puuni. O nyintahi maa n-daa nyɛ Ekwow Spio-Garbrah, Alhaji Mahama Iddrisu, ni Eddie Annan.
Yuuni 2008 piibu-piibu ni daa paagi, John Agyekum Kufuor daa di la o yuma nii nam naai dinzuɣu ka kulahi tooi zani yaha. Lala saha ŋɔ sunsuuni ka bi daa ŋuri BETTER GHANA AGENDA taachi.
Yuuni 2008, Mills Nam nyintaa Wabigu Paati daa nyala Nana Akufo-Addo. Mills taachi yuuni maa piibu-piibu maa saha daa nyɛla "A Better Man for a Better Ghana". O daa yaliya: "Salo maa kuli fabindimi. Be yɛri mi ni be behisi kuli labiri la nyaanga zuŋɔ yuma anii mbala. Dinzuɣu, di yi niŋ ka Ghana shiri nyɛla din zoora, salo maa ban nabi nyarili be behisi puuni".
Tuuli piibu-piibu maa daa tila Akufo-Addo 49.13%, ka ti Mills 47.92% kobigi puuni. Lala ŋɔ zuɣu, piibu-piibu tuma duu nim' daa lahi labimi n-kpa piibu-piibu palli 28th December 2008. Din daa naagi, Mills daa kuli dila Nana Akufo Addo bela. To amaa yɛligola ni sangaya daa chɛmi ka Tain din be piibu-piibu yaɣili Brong Ahafo Region nim’daa bi tooi niŋ bi piibu-piibu. Lala maa zuɣu, piibu-piibu tuma yili nim’daa lahi kpala piibu-piibu n-ti ba January 2, 2009.
Di karikari ni di bahigu daa ʒila zuɣusuŋ n ti Mills, dama O daa nyɛla 50.23% ka Akufo-Addo nyɛ 49.77%. Mills n daa lԑbi tingbaŋ Zuɣulana ŋun pahi ata ni Ghana 4th Republic tali ni. Mills daa tooi zooi ka O buɣisiri O maŋa ni ŋun nyɛla "Salo buŋa ŋun mali dihitabili ni salo bɛhisuŋ ka man Nkrumah buɣisibu ni".
John Atta Mills daa pola Ghana tingbaŋ Zuɣulan' tali pɔri January 7, 2009 ni suhudoo. O daa dila O suɣulo nyɔri O ni daa ti di Nam maa.
=== Ghana Zuɣulan' tali ===
==== Economy ====
==== Shikuru Baŋsim ====
==== Alaafeei ====
==== Tiŋgbani gbubibu ni Tiŋduya Bɛhigu ====
==== Bukparilim, Anegi nyabu ni Tiŋkpansi lɛbigimsim ====
== Tuma ==
Mills tuma piligu daa nyɛla chicha tali ka o daa wuhiri la Zalisi yɛltɔɣa din be Faculty of Law, University of Ghana. O daa kuli paagi yuuni pishinaanu n wuhiri Legon mini di tatabibti Ghana ni tiŋduya ni. O daa nyɛla Fulbright Scholar programme, Stanford Law School din be US yuuni 1971.
O daa nyela Professor n chani Temple University (Philadelphia, USA), yuuni 1978 hali ni 1979 ka daa lahi tuɣili yuuni 1986 hali ni 1987. O lahi chani la Leiden University din be Netherlands nti wuhira yuuni 1985 hali ni 1986. Lala saha maa sunsuuni 1970-1980, o daa sabi buku nim mini gbana pam din jɛndi farigu deebu baŋsim yaɣili (taxation).
Di mini o daa wuhiri shikuru maa zaa yɔli, O daa nyɛla Komishina kpɛma nti yaɣ’ shɛli be ni booni Ghana Internal Revenue Service (1988-1993) saha shɛli tiŋgbaŋ zuɣulana Jerry John Rawlings ni daa nyɛ sooja gomnanti la. Be daa lahi labimi piigo Komishina yaha yuuni 1993 hali ni 1996. Yuuni 1992, O daa lɛbi la Zalisi Associate Prɔfɛisa University of Ghana. Yuuni 2002, O daa lɛbi la chani la Liu Institute for Global Issues din be University of British Columbia, Vancouver, British Columbia din daa gbini kpalanzuya ni Canadian International Development Agency(CIDA) – International Development Research Centre (IDRC) fellowship programme.
== Maŋmaŋa biɛhigu ==
O paɣa n-daa nyɛ Ernestina Naadu Mills (née Botchway),<ref>{{Cite web|date=2014-12-13|title=Ghana Districts - A repository of all districts in the republic of Ghana|url=https://web.archive.org/web/20141213033333/http://www.ghanadistricts.gov.gh/news/?read=21457|access-date=2022-07-26|website=web.archive.org}}</ref><ref>{{Cite web|title=GhanaDot.com ....Profile of President-Elect Mills|url=http://www.ghanadot.com/personalities.mills.010309.html|access-date=2022-07-26|website=www.ghanadot.com}}</ref><ref>{{Cite web|date=2016-03-09|title=mijaku.com - Profiles of the NDC presidential and vice presidential candidates|url=https://web.archive.org/web/20160309154639/http://mijaku.com/index.php?id=728&itemid=2&option=com_content&task=view|access-date=2022-07-26|website=web.archive.org}}</ref><ref>{{Cite web|title=Meet Naadu Mills|url=https://www.modernghana.com/news/133520/meet-naadu-mills.html|access-date=2022-07-26|website=Modern Ghana|language=en}}</ref><ref>{{Cite web|date=-001-11-30T00:00:00+00:00|title=Profile of President-Elect Mills|url=https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/Profile-of-President-Elect-Mills-155622|access-date=2022-07-26|website=GhanaWeb|language=en}}</ref>ka O daa nyɛ karim'ma, ka mali bia ŋun yuli booni
Sam Kofi Atta Mills. Be daa wumsi O mi tamla Methodist nim’ zali kpana<ref>{{Cite web|date=2016-01-11|title=Wayback Machine|url=https://web.archive.org/web/20160111033214/http://www.ghana.gov.gh/index.php/news/general-news/15277-veep-calls-nation-to-celebrate-life-of-president-mills-|access-date=2022-07-26|website=web.archive.org}}</ref>. O daa nyɛla cousin nti lala saha maa Gold Coast lawyer, Thomas Hutton-Mills, Jr. O zosimo n-daa nyɛ T. B. Joshua of The Synagogue, Church of All Nations in Lagos, Nigeria, ka daa kaari O saha kam asori duu maa ni. O daa yɛliya, ni din daa niŋ ka Joshua yɛli O ni pɔi ka O lebi Tiŋgbani zuɣulana, sheela ka O zani piibupiibu m-paai buta zuɣu ka naai tooi di piibupiibu maa.<ref>{{Cite web|date=2011-12-31|title=Wayback Machine|url=https://web.archive.org/web/20111231191030/http://thepmnews.com/2009/01/12/tb-joshua-predicted-my-victory-%E2%80%94ghana%E2%80%99s-leader|access-date=2022-07-26|website=web.archive.org}}</ref><ref>{{Cite web|date=2011-10-07|title=Wayback Machine|url=https://web.archive.org/web/20111007010043/http://thenewsng.com/article/1613|access-date=2022-07-26|website=web.archive.org}}</ref>.
Atta Mills daa nyɛla bɔlli ni yiɣ'jam yaɣili administrata, o daa tim nuu pam Ghana Hockey Association, National Sports Council of Ghana, Ghana Olympic Committee ni Accra Hearts of Oak Sporting Club. O daa min nyɛ bi kuɣilana saha shɛli. O daa bɔri ko'duɣili pam. Ka daa ŋmɛ n-ti Gana Hockey team maa(O nyɛla hockey ŋmeri biŋ Gana ŋɔ hali ka Naawuni daa ti bohi O zuɣu)<ref>{{Cite news|date=2009-01-03|title=Profile: Ghana President John Atta Mills|language=en-GB|url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/africa/7804884.stm|access-date=2022-07-26}}</ref><ref>{{Cite web|date=2015-02-01|title=attamills2008.com - attamills2008 Resources and Information. This website is for sale!|url=https://web.archive.org/web/20150201181245/http://www.attamills2008.com/site/?page_id=2|access-date=2022-07-26|website=web.archive.org}}</ref>. O daa nyɛla Hearts of Oak kpamba maa ni yino, Kuɣulan kuro Black Stars management team ka lahi nyɛ Manchester United nyaan’dola<ref>{{Cite web|title=Obituary: Ghana’s John Atta Mills|url=https://www.aljazeera.com/news/2012/7/24/obituary-ghanas-john-atta-mills|access-date=2022-07-26|website=www.aljazeera.com|language=en}}</ref>.
== O Doro ni O Kpibu ==
Mills daa nyɛla ŋun kpi silimin goli July biɛɣu pishi ni anahi dali 2022, 37 Military Hospital din be Ankara la<ref>{{Cite news|date=2012-07-24|title=Ghana's President John Atta Mills dies|language=en-GB|work=BBC News|url=https://www.bbc.com/news/world-africa-18972107|access-date=2022-07-26}}</ref>.dabaata nyaaŋa O ni daa puhi O doɣim chuɣu din pahiri yuma pihiyobu ni anii la. Daliri shɛli din daa ku'O daa na bi yi polo. Dama O daa na yoli yila US na ka di nyɛla O chaŋmi ti vihi O maŋa din daa niŋ ka O mali loŋni doro<ref>{{Cite news|date=2012-07-24|title=Ghana's President John Atta Mills dies|language=en-GB|work=BBC News|url=https://www.bbc.com/news/world-africa-18972107|access-date=2022-07-26}}</ref><ref>{{Cite news|date=2012-08-10|title=President John Atta Mills funeral held in Ghana|language=en-GB|work=BBC News|url=https://www.bbc.com/news/world-africa-19204106|access-date=2022-07-26}}</ref><ref>{{Cite web|last=admin|date=2022-07-27|title=Naadu Mills Reveals What Killed Mills|url=https://otixpres.com/naadu-mills-reveals-what-killed-mills/|access-date=2022-07-28|language=en-US}}</ref>. O kuli ni daa yɛn yi polo, O offici nim’daa yɛliya ni O kpimi hawa nim’daa nyaaŋa ka bɛ naai yihili na polo, amaa karachi so ŋun doli daa yɛliya ni O daa yɛliya ni O niŋgbina dii bi nyaɣisa n-neei biɛɣu ka O naai kpi maa. To amaa, Mills' beili Dr. Cadman Mills daa yɛliya gbala maa ni, ni doriti pam n-daa laɣam ku'O maa kamani hemorrhagic stroke din yina zisoya gbariginsim zugupuri puuni<ref>{{Cite web|date=2015-07-21|title=Revealed: Mills died from Hemorrhagic stroke - Cadman Mills|url=https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/Mills-died-from-Hemorrhagic-stroke-Cadman-Mills-370015|access-date=2022-07-26|website=GhanaWeb|language=en}}</ref><ref>{{Cite web|date=2015-07-21|title=Revealed: Mills died from Hemorrhagic stroke - Cadman Mills|url=https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/Mills-died-from-Hemorrhagic-stroke-Cadman-Mills-370015|access-date=2022-07-26|website=GhanaWeb|language=en}}</ref><ref>{{Cite web|date=2013-01-23|title=GBC News, , Mills died from massive stroke - Brother|url=https://archive.ph/8JCDa|access-date=2022-07-26|website=archive.ph}}</ref><ref>{{Cite web|date=2017-03-30|title=Prof Mills did not die of throat cancer – Dr Cadman Mills|url=https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/Prof-Mills-did-not-die-of-throat-cancer-Dr-Cadman-Mills-523772|access-date=2022-07-26|website=GhanaWeb|language=en}}</ref>. BBC nima gba daa yɛliya ni yɛltɔɣa daa taɣimi chiri gbaliŋ. Former minister Elizabeth Ohene daa yɛliya, ni din daa niŋ ka bi gbubli ŋumaŋuma ni mills kpimi, O nini daa bi tiɣi ni Mills kpiya.
" kamani yuma ata ni yuma anahi din gari la, niriba gbubi mi ni Mills ka alaafee ka shaba yɛri ni O kpimi gba. Ka O daa yina ti yɛli ni O bi bera"<ref>{{Cite news|date=2012-07-24|title=Ghana's President John Atta Mills dies|language=en-GB|work=BBC News|url=https://www.bbc.com/news/world-africa-18972107|access-date=2022-07-26}}</ref>. O zuɣulaan paa John Dramani Mahama n-daa nyɛ ŋun daa zani O zaashee maa din daa niŋ ka O kpi. Ka daa po pori yuŋ kurigi anii lala dabisili shɛli O ni daa kani maa ka di nyɛla Gana constitusa ni wuhi shɛm. Mahama zii daa naala saha shɛli Mills' zii ni daa naai. Ka di daa che bela ni piibupiibu, ka O gba daa zani ni bi piigi O.<ref>{{Cite web|date=2012-07-26|title=Ghana VP to be sworn in as new president {{!}} Agricultural Commodities {{!}} Reuters|url=https://web.archive.org/web/20120726221518/https://af.reuters.com/article/commoditiesNews/idAFL6E8IOJOX20120724|access-date=2022-07-26|website=web.archive.org}}</ref><ref>{{Cite news|date=2012-07-24|title=Ghana President Mills dies, VP takes over|language=en|work=Reuters|url=https://www.reuters.com/article/us-ghana-president-idUSBRE86N14720120724|access-date=2022-07-26}}</ref>
== O Sɔɣibu ==
[[File:JEAM Gravesite.JPG|thumb|right|Atta Mills' gballi din be Asomdwee Park, Accra tum yuuni 2013]]
=== O Tingbani Nam Sɔɣibu ===
=== Salo Wumbu ===
== O Sabiri Shɛŋa ==
Mills' sabibu nima<ref name="ghananation1"/><ref name="pubs">{{cite web|url=http://www.attamills2008.com/johns_cv.htm |title=''Curriculum Vitae'' |access-date=2007-07-01 |url-status=bot: unknown |archive-url=https://web.archive.org/web/20070701201728/http://www.attamills2008.com/johns_cv.htm |archive-date=1 July 2007}}, Prof. John Evans Atta Mills, 1 July 2007, ''[[Wayback Machine|Internet Archive]]''. Retrieved 3 August 2012.</ref><ref>{{cite web|url=http://www.idrc.ca/EN/Misc/Pages/NewsDetails.aspx?NewsID=463 |title=Misc – News |publisher=Idrc.ca |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20130523141045/http://www.idrc.ca/EN/Misc/Pages/NewsDetails.aspx?NewsID=463 |archive-date=23 May 2013 }}</ref><ref name=":0" /> included:
* ''Taxation of Periodical or Deferred Payments arising from the Sale of Fixed Capital'' (1974)
* ''Exemption of Dividends from Income Taxation: A Critical Appraisal'' (1977)
* ''Report of the Tax Review Commission, Ghana, parts 1 – 3'' (1977)
* ''Ghana’s Income Tax Laws and the Investor'' (1978)
* ''Ghana's New Investment Code: An Appraisal'' (1986)
* ''Criminal Law Treatment of Sexual Activity''
* ''The role of the state in the evolution of the family in Anglophone countries of Africa: An overview''
* ''A survey of taxes on the individual in Ghana''
* ''Ghana's wealth tax: Some issues and problems''
* ''Africa in the World'' (2002)<ref>{{cite web|url=http://www.ligi.ubc.ca/sites/liu/files/Publications/Africa_in_the_World.pdf |title="Africa in the World". |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20130523141048/http://www.ligi.ubc.ca/sites/liu/files/Publications/Africa_in_the_World.pdf |archive-date=23 May 2013 }}</ref>
* ''NEPAD and New International Relations'' (2002)<ref>{{cite web|url=http://www.ligi.ubc.ca/sites/liu/files/Publications/1Oct2002_NEPAD.pdf |archive-url=https://web.archive.org/web/20130523141050/http://www.ligi.ubc.ca/sites/liu/files/Publications/1Oct2002_NEPAD.pdf |url-status=dead |archive-date=2013-05-23 |title="NEPAD and New International Relations". }}</ref>
* ''The Decline of a Regional Fishing Nation: The Case of Ghana and West Africa'' (2004)<ref>{{cite journal|title=The decline of a regional fishing nation: The case of Ghana and West Africa |doi=10.1111/j.0165-0203.2004.00068.x |volume=28 |journal=Natural Resources Forum |pages=13–21 |year = 2004|last1 = Atta-Mills|first1 = John|last2=Alder |first2=Jackie |last3=Rashid Sumaila |first3=Ussif }}</ref>
== O Teebu ni O Ni Che shali ==
[[File:J.E. Atta Mills' Bust in GIMPA (Accra).jpg|thumb|Bust of Atta Mills at the John Evans Atta Mills Centre for Law and Governance, GIMPA, Accra]]
O ni nyɛ tingbaŋ zuɣulana,Mills daa nyɛla gun deei 2009 Glo-CAF platinum kpaŋmaŋ'pini O ni daa mali zaɣa ni tab’song n-ti diɛma ni yiɣijam toon’tibo tiŋgbani maa ni zugu.”[88]
Mills ni Kani naai, kpaŋmaŋ pini din nye Gomnanti so ŋʋn zaŋ yɛlimaŋli mini lɛbiginsim Gbaŋsabila tingbaŋ yuuni(2012). Ban daa ti kpaŋmaŋ'pini ŋɔ daa yɛliya ni bɛ nya O biehisug, kookali,zaɣa nti pahi nia suŋ zaŋ kpa democracy Gomnanti ni lɛbiginsim zaŋ ti Ghana ni Gbaŋsabila zaa. Lala biɛhigu din gahim ŋɔ tu paɣisibu. Ka Che di zaŋ taɣirisuŋ na O niriba biɛhigu ni zuŋɔ kuli mali wara. O ni daa yihi O zuɣu ni O zabi ka taɣi ka gu aadalichi zaŋti sokam nyɛla din yi polo ka mali jilima duniya yeei dundɔŋi ka gbansabila nangban’yini zaa baŋ ka mali dihitabili ni ti yi nya taba ka ti nyɛ yim ka wumdi sokam yeei, ti ni tooi beni ni suhudoo ni nangbanyini ni taba,ka di che ka lɛbiginsim be ti tinsi puuni ni biɛhigu toon’tibo.Lala toon’daanba gɔ zaɣ'yino kam kuli mali la kpaŋmaŋ Ghana toon’tibo ni di zoobu, Ka Ghana zaa yuli”.
Yuuni 2013 kpaŋmaŋ pina la, O daa deei la pini O kalinsi nyaaŋa ka di nyɛla kpaŋmaŋ shɛli din be Gbansabila tiŋgbani zuɣu, ni bɛ teei O ni daa tum di nasara shɛŋa,ni O toon’tali.
Institute of International Education (IIE) din be New York City gba daa nyɛla ban ti O pin’titali O kalinsi nyaaŋa, Fritz Redlich shikuru bi’kura pina ni bɛ teei O tuma din tu paɣisibu ka kpaŋsiri nangbanyini mini yɛda Ghana ni duniya sunsuuni, ni O sɔŋsim ti shikuru toon’tibo ni di mali Ghana bi’pola shili n-guli zuŋɔ dali kparigɔɣʋ, anduniya biɛhigu bɛrisuŋ ni di ti O tuuli sɔŋsim din yi polo ni di che ka O leei zuɣulana zaŋ ti Gbansabila tiŋa din nyɛ O leei Ghana zuɣʋlana”.
Din yɛn bo nin’tiɣili zaŋ ti Mills dagonia zaŋ kpa zalisi mini zuɣulan’suŋ tali polo, Ghana institute of Management and Public Administration, kpala John Evans Atta Mills laɣingu ni di kpaŋsi zaligu mini zuɣulan’tali, ni di bo vihigu din mali yaa,zaligu bɔhinbu, duniya zuɣulan’tali ni daadam biɛlim soya.
O kalinsi nyaaŋa, bɛ daa labimi bɔli Agkara pal’daa la John Evans Atta Mills High Street ka di nyɛ Agkara Assembly yɛda ni. Cape Coast gba pali shɛli chani ti yiri Cape Coast Castle hali ni Mfantsipim pal'chira gba daa labimi bɔli tingbani zuɣulana John Evans Atta Mills palli ka di nyɛ Cape Coast Na’zuɣu yɛda ni.
== Lahi Nyama ==
[[Atta Mills Saha Minisita nima]]
== Kundivihira ==
[[Pubu:Ghana]]
[[Pubu:Ghana zuɣulananima]]
[[Pubu:Ghana tingbani]]
[[Pubu:Ninsala ŋun lahi ka o nyɛvuli ni]]
[[Pubu:Doo]]
gmnlq1jir2ayj7ffobp4dl5i2v4mu4f
41591
41590
2022-07-28T19:02:11Z
Adam Kamaldeen
1825
/* Maŋmaŋa biɛhigu */Change word spelling
wikitext
text/x-wiki
{{E-Class}}
'''Professor John Evans Fiifi Atta Mills''' (21 July 1944 – 24 July 2012) daa nyɛla [[Ghana]] tingbaŋ zuɣulan' kuro ni Ghana alikaali baŋda ŋun daa di zuɣulan' tali<ref>https://archive.vn/20121209072058/http://www.usatoday.com/news/world/2009-01-03-ghana-election_N.htm</ref> yuuni 2009 hali ka kum daa ti wooi o yuuni 2012. O daa pɔla Ghana zuɣulantali pɔri January 7, 2009 saha shɛli O ni daa luhi Wabigu party ([[New Patriotic Party]]) toondana, [[Nana Addo Dankwa Akufo-Addo|Nana Akufo-Addo]] yuuni 2008<ref>https://usatoday30.usatoday.com/news/world/2009-01-03-ghana-election_N.htm</ref> piibu piibu ni la. Ŋuni n-daa nyɛ tingbani zuɣulan'paa yuuni 1997 hali ni 2001 n-ti tingbani zuɣulan'kuro, [[Jerry John Rawlings]].
O daa lɛbi la toon’dana n-ti Lɛm paati ([[National Democratic Congress]]) ka daa bɔ nam maa buyi zuɣu ka lu, yuuni 2000 mini 2004. Amaa O ni daa zani yuuni 2008, O daa dimi saha shɛli piibu-piibu ni daa va n-kpari ka ti lahi labi chaŋ piibu-piibu maani. Ŋuni n na nyɛ Ghana zuɣulana tuuli ŋun daa kpi, ka na be Nam ni.
{{Infobox ninsala|honorific prefix=Prof|name=John Evans Fiifi Atta Mills|image=John Atta Mills.jpg|birth_date=21 July 1944|birth_place=Tarkwa, Gold Coast|death_date=24 July 2012 (Yum'pihiyobu ni anii) Accra, Ghana|resting place=Asomdwee Park, Accra, Ghana|party=National Democratic Congress(NDC)|spouse(s)=Ernestina Naadu Mills (nee Botchway)|children=Sam Kofi Atta Mills|alma mater=Achimota School
University of Ghana(LLB, 1967)
London School of economics(LLM, 1968)
School of Oriental and African Studies School of Law
University of London (PhD, 1971)|awards=Glo - CAF Platinum Award
Lifetime Africa Achievement Prize
The Fritz Redlich Alumni Award|occupation=Law Professor|employer=University of Ghana, Legon}}
== Shikuru Baŋsim ==
Bɛ daa dɔɣila Mills silimiin goli 21 July,1944 [[Tarkwa]] tingbani din be Ghana wulinluhili polo ŋɔ, [[Western Region]]. [[Fante]] bila n-nyɛ O, ka O daa zooi tiŋ'yuli booni Ekumfi Otuam din be [[Mfantsiman]] East piibu -piibu yaɣili din be Ghana sunsuuni la, [[Central Region]]. O daa pilila O bilim ni shikuru Huni Valley Methodist Primary School. O shikuru baŋsim yaligibu zuɣu, O daa chaŋla O sunsuuni shikuru Komenda Methodist Middle School. O ni daa karim siɣisi ni, O daa tuɣi la bikura shikuru shɛli bɛ ni booni [[Achimota Secondary Schoo]]<nowiki/>l. O ni daa naai ni, O daa deei la O dahalali shahara gbaŋ yuuni 1961 ni, Advanced-Level shahara gbaŋ yuuni 1963. O daa lahi zaŋla nimmohi yo, ka lahi chaŋ ninkura shikuru shɛli bɛ ni booni [[University of Ghana, Legon]] la n-ti karim siɣisi Zalisi ka daa deei Bachelor of Law, Degree, LLB ni Professional law shahara gbaŋ yuuni 1967.
Mills daa lahi chaŋla London School of Economics and Political Science n-ti karim siɣisi ka daa deei LLM shahara gbaŋ yuuni 1968. Di nyaaŋa, O daa lahi deei la Law Dɔɣita Degree, PhD School of Oriental and African Studies School of Law din daa be federal University of London saha shɛli O ni daa sabi O Dɔɣita tali buku din daa jɛndi farigu, kɔhimma ni damma lɛbigimsim (taxation and economic development) yuuni 1971. O daa nyɛla yuum'pishi ni ayopɔin ka karim naai dɔɣita tali ŋɔ.
O ni daa be siyaasa ni, kɔŋ ni zɔm kam daa mi O la Prof, pirinla saha gbaliŋ shɛli O ni daa zaŋ kpalim m-be shikuru baŋsim bɔbu ni maa zuɣu. O siyaasa salalaantaba gba daa booni O mi Asomdweehene, Kambonsili din gbuni nyɛ 'Suhudoo Naa'.
== Siyaasa Tali ==
=== Ghana Zuɣulan' paa ===
Bɛ ni daa ti bɔri ni bɛ po' tingbaŋ' zuɣulaanim’ pɔri yuuni 1992 maa zuɣu, National Convention Party (NCP) daa zaŋla bɛ kpalanzuya na nti gbini National Democratic Congress (NDC). Provisional National Defence Council (PNDC) daambol'kuro ni tingbaŋ zuɣulana, Flight-Lieutenant Jerry John Rawlings daa piila NCP nima kpɛma, [[Kow Nkensen Arkaah]] wulana ni bɛ bo Nam maa. Bɛ ni daa di 1992 piibu-piibu maa, Arkaah daa di la tingbaŋ zuɣulan' paa 1992–1996.
Amaa, January 29, 1996, NCP Nima daa waligiya ka che NDC. Arkaah ŋun daa be National Convention Party daa lahi zaŋ bɛ kpalanzuya na n-ti gbini New Patriotic Party ka bɛ daa lahi piigi O Nam-bɔri wulana n-ti [[John Agyekum Kufuor]] ni bɛ zaŋ bɛ nyɔri n-kpa National Democratic Congress. Rawlings daa piila Atta Mills ni O lԑbi O zuɣulana paa ka lahi labi bo tingbaŋ zuɣulan' tali din pahiri ayi zuɣu ka [[Naawuni]] daa lahi tiba nasara ka bɛ di 1996-2000. Atta Mills n-daa nyɛ daambolo n-ti Police Council of Ghana ni daambolo zaŋti Economic Management Team.
=== Ghana Zuɣulan' tali piibu-piibu ===
Yuuni 2000, Mills n-daa zani n-ti Lɛm Paati (NDC) ni bɛ bo tingbaŋ Zuɣulan' tali saha shɛli Rawlings ni daa di O Nam saɣi,kamani Tingbaŋ maa zalikpana ni wuhi shɛm.
Atta Mills nyintaa ŋun daa yi polo zaŋ chaŋ Nam maa bɔbu polo n-daa nyɛ John Agyekum Kufuor, ŋun daa zani n-ti Wɔb'gu paati, New Patriotic Party (NPP). Dagbambi yɛliya ni buu lihiri la O ma noli ka ŋubiri mɔri, lala maa zuɣu, nyintahili daa kuli yiɣisi mi n wuɣiliŋ Atta Mills polo ni ka dama, bɛ yi piigi O tingbaŋ zuɣulana, ŋun bi yɛn mali O zuɣu piibu naɣila Rawlings ni bɔri shɛli biɛɣukulo kam. Piibu-piibu biɛɣu maa ni daa ti neei December 7, 2000, Mills daa nyala 44.8% ka Kufuor di 48.4%. Di ni daa bi paai kɔbigi maa zuɣu, December 28, 2000, Ghana daa lahi labi mi niŋ piibu-piibu maa ka Kufuor daa zaŋ vaabu 56.9% kɔbigi puuni n di Mills. Lala ŋɔ zuɣu, bɛ daa piila Kufuor ka po o pɔri n-kpɛhi Nam ni January 7, 2001.
Yuuni 2002, Lɛm Paatinima daa piila Mills ni O lԑbi bɛ paati maa toondana zaŋ chaŋ 2004 piibu-piibu la ni. Tɔ amaa, tingbaŋ zuɣulana, John Agyekum Kufuor daa lahi di o mi ni 52.45% kɔbigi puuni.
December 21, 2006, Lɛm Paatinima daa lahi piigi O mi bɛ paati maa toondana zaŋ chaŋ yuuni 2008 tingbaŋ zuɣulana tali piibu-piibu ni. O daa dila O nyintahi maa ni 81.4% (1,362 votes) kɔbigi puuni. O nyintahi maa n-daa nyɛ Ekwow Spio-Garbrah, Alhaji Mahama Iddrisu, ni Eddie Annan.
Yuuni 2008 piibu-piibu ni daa paagi, John Agyekum Kufuor daa di la o yuma nii nam naai dinzuɣu ka kulahi tooi zani yaha. Lala saha ŋɔ sunsuuni ka bi daa ŋuri BETTER GHANA AGENDA taachi.
Yuuni 2008, Mills Nam nyintaa Wabigu Paati daa nyala Nana Akufo-Addo. Mills taachi yuuni maa piibu-piibu maa saha daa nyɛla "A Better Man for a Better Ghana". O daa yaliya: "Salo maa kuli fabindimi. Be yɛri mi ni be behisi kuli labiri la nyaanga zuŋɔ yuma anii mbala. Dinzuɣu, di yi niŋ ka Ghana shiri nyɛla din zoora, salo maa ban nabi nyarili be behisi puuni".
Tuuli piibu-piibu maa daa tila Akufo-Addo 49.13%, ka ti Mills 47.92% kobigi puuni. Lala ŋɔ zuɣu, piibu-piibu tuma duu nim' daa lahi labimi n-kpa piibu-piibu palli 28th December 2008. Din daa naagi, Mills daa kuli dila Nana Akufo Addo bela. To amaa yɛligola ni sangaya daa chɛmi ka Tain din be piibu-piibu yaɣili Brong Ahafo Region nim’daa bi tooi niŋ bi piibu-piibu. Lala maa zuɣu, piibu-piibu tuma yili nim’daa lahi kpala piibu-piibu n-ti ba January 2, 2009.
Di karikari ni di bahigu daa ʒila zuɣusuŋ n ti Mills, dama O daa nyɛla 50.23% ka Akufo-Addo nyɛ 49.77%. Mills n daa lԑbi tingbaŋ Zuɣulana ŋun pahi ata ni Ghana 4th Republic tali ni. Mills daa tooi zooi ka O buɣisiri O maŋa ni ŋun nyɛla "Salo buŋa ŋun mali dihitabili ni salo bɛhisuŋ ka man Nkrumah buɣisibu ni".
John Atta Mills daa pola Ghana tingbaŋ Zuɣulan' tali pɔri January 7, 2009 ni suhudoo. O daa dila O suɣulo nyɔri O ni daa ti di Nam maa.
=== Ghana Zuɣulan' tali ===
==== Economy ====
==== Shikuru Baŋsim ====
==== Alaafeei ====
==== Tiŋgbani gbubibu ni Tiŋduya Bɛhigu ====
==== Bukparilim, Anegi nyabu ni Tiŋkpansi lɛbigimsim ====
== Tuma ==
Mills tuma piligu daa nyɛla chicha tali ka o daa wuhiri la Zalisi yɛltɔɣa din be Faculty of Law, University of Ghana. O daa kuli paagi yuuni pishinaanu n wuhiri Legon mini di tatabibti Ghana ni tiŋduya ni. O daa nyɛla Fulbright Scholar programme, Stanford Law School din be US yuuni 1971.
O daa nyela Professor n chani Temple University (Philadelphia, USA), yuuni 1978 hali ni 1979 ka daa lahi tuɣili yuuni 1986 hali ni 1987. O lahi chani la Leiden University din be Netherlands nti wuhira yuuni 1985 hali ni 1986. Lala saha maa sunsuuni 1970-1980, o daa sabi buku nim mini gbana pam din jɛndi farigu deebu baŋsim yaɣili (taxation).
Di mini o daa wuhiri shikuru maa zaa yɔli, O daa nyɛla Komishina kpɛma nti yaɣ’ shɛli be ni booni Ghana Internal Revenue Service (1988-1993) saha shɛli tiŋgbaŋ zuɣulana Jerry John Rawlings ni daa nyɛ sooja gomnanti la. Be daa lahi labimi piigo Komishina yaha yuuni 1993 hali ni 1996. Yuuni 1992, O daa lɛbi la Zalisi Associate Prɔfɛisa University of Ghana. Yuuni 2002, O daa lɛbi la chani la Liu Institute for Global Issues din be University of British Columbia, Vancouver, British Columbia din daa gbini kpalanzuya ni Canadian International Development Agency(CIDA) – International Development Research Centre (IDRC) fellowship programme.
== Maŋmaŋa biɛhigu ==
O paɣa n-daa nyɛ Ernestina Naadu Mills (née Botchway),<ref>{{Cite web|date=2014-12-13|title=Ghana Districts - A repository of all districts in the republic of Ghana|url=https://web.archive.org/web/20141213033333/http://www.ghanadistricts.gov.gh/news/?read=21457|access-date=2022-07-26|website=web.archive.org}}</ref><ref>{{Cite web|title=GhanaDot.com ....Profile of President-Elect Mills|url=http://www.ghanadot.com/personalities.mills.010309.html|access-date=2022-07-26|website=www.ghanadot.com}}</ref><ref>{{Cite web|date=2016-03-09|title=mijaku.com - Profiles of the NDC presidential and vice presidential candidates|url=https://web.archive.org/web/20160309154639/http://mijaku.com/index.php?id=728&itemid=2&option=com_content&task=view|access-date=2022-07-26|website=web.archive.org}}</ref><ref>{{Cite web|title=Meet Naadu Mills|url=https://www.modernghana.com/news/133520/meet-naadu-mills.html|access-date=2022-07-26|website=Modern Ghana|language=en}}</ref><ref>{{Cite web|date=-001-11-30T00:00:00+00:00|title=Profile of President-Elect Mills|url=https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/Profile-of-President-Elect-Mills-155622|access-date=2022-07-26|website=GhanaWeb|language=en}}</ref>ka O daa nyɛ karim'ma, ka mali bia ŋun yuli booni
Sam Kofi Atta Mills. Bɛ daa wumsi O mi tamla Methodist nim’ zali kpana<ref>{{Cite web|date=2016-01-11|title=Wayback Machine|url=https://web.archive.org/web/20160111033214/http://www.ghana.gov.gh/index.php/news/general-news/15277-veep-calls-nation-to-celebrate-life-of-president-mills-|access-date=2022-07-26|website=web.archive.org}}</ref>. O daa nyɛla cousin nti lala saha maa Gold Coast lawyer, Thomas Hutton-Mills, Jr. O zosimo n-daa nyɛ T. B. Joshua of The Synagogue, Church of All Nations in Lagos, Nigeria, ka daa kaari O saha kam asori duu maa ni. O daa yɛliya, ni din daa niŋ ka Joshua yɛli O ni pɔi ka O lebi Tiŋgbani zuɣulana, sheela ka O zani piibupiibu m-paai buta zuɣu ka naai tooi di piibupiibu maa.<ref>{{Cite web|date=2011-12-31|title=Wayback Machine|url=https://web.archive.org/web/20111231191030/http://thepmnews.com/2009/01/12/tb-joshua-predicted-my-victory-%E2%80%94ghana%E2%80%99s-leader|access-date=2022-07-26|website=web.archive.org}}</ref><ref>{{Cite web|date=2011-10-07|title=Wayback Machine|url=https://web.archive.org/web/20111007010043/http://thenewsng.com/article/1613|access-date=2022-07-26|website=web.archive.org}}</ref>.
Atta Mills daa nyɛla bɔlli ni yiɣ'jam yaɣili administrata, o daa tim nuu pam Ghana Hockey Association, National Sports Council of Ghana, Ghana Olympic Committee ni Accra Hearts of Oak Sporting Club. O daa min nyɛ bi kuɣilana saha shɛli. O daa bɔri ko'duɣili pam. Ka daa ŋmɛ n-ti Gana Hockey team maa(O nyɛla hockey ŋmeri biŋ Gana ŋɔ hali ka Naawuni daa ti bohi O zuɣu)<ref>{{Cite news|date=2009-01-03|title=Profile: Ghana President John Atta Mills|language=en-GB|url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/africa/7804884.stm|access-date=2022-07-26}}</ref><ref>{{Cite web|date=2015-02-01|title=attamills2008.com - attamills2008 Resources and Information. This website is for sale!|url=https://web.archive.org/web/20150201181245/http://www.attamills2008.com/site/?page_id=2|access-date=2022-07-26|website=web.archive.org}}</ref>. O daa nyɛla Hearts of Oak kpamba maa ni yino, Kuɣulan kuro Black Stars management team ka lahi nyɛ Manchester United nyaan’dola<ref>{{Cite web|title=Obituary: Ghana’s John Atta Mills|url=https://www.aljazeera.com/news/2012/7/24/obituary-ghanas-john-atta-mills|access-date=2022-07-26|website=www.aljazeera.com|language=en}}</ref>.
== O Doro ni O Kpibu ==
Mills daa nyɛla ŋun kpi silimin goli July biɛɣu pishi ni anahi dali 2022, 37 Military Hospital din be Ankara la<ref>{{Cite news|date=2012-07-24|title=Ghana's President John Atta Mills dies|language=en-GB|work=BBC News|url=https://www.bbc.com/news/world-africa-18972107|access-date=2022-07-26}}</ref>.dabaata nyaaŋa O ni daa puhi O doɣim chuɣu din pahiri yuma pihiyobu ni anii la. Daliri shɛli din daa ku'O daa na bi yi polo. Dama O daa na yoli yila US na ka di nyɛla O chaŋmi ti vihi O maŋa din daa niŋ ka O mali loŋni doro<ref>{{Cite news|date=2012-07-24|title=Ghana's President John Atta Mills dies|language=en-GB|work=BBC News|url=https://www.bbc.com/news/world-africa-18972107|access-date=2022-07-26}}</ref><ref>{{Cite news|date=2012-08-10|title=President John Atta Mills funeral held in Ghana|language=en-GB|work=BBC News|url=https://www.bbc.com/news/world-africa-19204106|access-date=2022-07-26}}</ref><ref>{{Cite web|last=admin|date=2022-07-27|title=Naadu Mills Reveals What Killed Mills|url=https://otixpres.com/naadu-mills-reveals-what-killed-mills/|access-date=2022-07-28|language=en-US}}</ref>. O kuli ni daa yɛn yi polo, O offici nim’daa yɛliya ni O kpimi hawa nim’daa nyaaŋa ka bɛ naai yihili na polo, amaa karachi so ŋun doli daa yɛliya ni O daa yɛliya ni O niŋgbina dii bi nyaɣisa n-neei biɛɣu ka O naai kpi maa. To amaa, Mills' beili Dr. Cadman Mills daa yɛliya gbala maa ni, ni doriti pam n-daa laɣam ku'O maa kamani hemorrhagic stroke din yina zisoya gbariginsim zugupuri puuni<ref>{{Cite web|date=2015-07-21|title=Revealed: Mills died from Hemorrhagic stroke - Cadman Mills|url=https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/Mills-died-from-Hemorrhagic-stroke-Cadman-Mills-370015|access-date=2022-07-26|website=GhanaWeb|language=en}}</ref><ref>{{Cite web|date=2015-07-21|title=Revealed: Mills died from Hemorrhagic stroke - Cadman Mills|url=https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/Mills-died-from-Hemorrhagic-stroke-Cadman-Mills-370015|access-date=2022-07-26|website=GhanaWeb|language=en}}</ref><ref>{{Cite web|date=2013-01-23|title=GBC News, , Mills died from massive stroke - Brother|url=https://archive.ph/8JCDa|access-date=2022-07-26|website=archive.ph}}</ref><ref>{{Cite web|date=2017-03-30|title=Prof Mills did not die of throat cancer – Dr Cadman Mills|url=https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/Prof-Mills-did-not-die-of-throat-cancer-Dr-Cadman-Mills-523772|access-date=2022-07-26|website=GhanaWeb|language=en}}</ref>. BBC nima gba daa yɛliya ni yɛltɔɣa daa taɣimi chiri gbaliŋ. Former minister Elizabeth Ohene daa yɛliya, ni din daa niŋ ka bi gbubli ŋumaŋuma ni mills kpimi, O nini daa bi tiɣi ni Mills kpiya.
" kamani yuma ata ni yuma anahi din gari la, niriba gbubi mi ni Mills ka alaafee ka shaba yɛri ni O kpimi gba. Ka O daa yina ti yɛli ni O bi bera"<ref>{{Cite news|date=2012-07-24|title=Ghana's President John Atta Mills dies|language=en-GB|work=BBC News|url=https://www.bbc.com/news/world-africa-18972107|access-date=2022-07-26}}</ref>. O zuɣulaan paa John Dramani Mahama n-daa nyɛ ŋun daa zani O zaashee maa din daa niŋ ka O kpi. Ka daa po pori yuŋ kurigi anii lala dabisili shɛli O ni daa kani maa ka di nyɛla Gana constitusa ni wuhi shɛm. Mahama zii daa naala saha shɛli Mills' zii ni daa naai. Ka di daa che bela ni piibupiibu, ka O gba daa zani ni bi piigi O.<ref>{{Cite web|date=2012-07-26|title=Ghana VP to be sworn in as new president {{!}} Agricultural Commodities {{!}} Reuters|url=https://web.archive.org/web/20120726221518/https://af.reuters.com/article/commoditiesNews/idAFL6E8IOJOX20120724|access-date=2022-07-26|website=web.archive.org}}</ref><ref>{{Cite news|date=2012-07-24|title=Ghana President Mills dies, VP takes over|language=en|work=Reuters|url=https://www.reuters.com/article/us-ghana-president-idUSBRE86N14720120724|access-date=2022-07-26}}</ref>
== O Sɔɣibu ==
[[File:JEAM Gravesite.JPG|thumb|right|Atta Mills' gballi din be Asomdwee Park, Accra tum yuuni 2013]]
=== O Tingbani Nam Sɔɣibu ===
=== Salo Wumbu ===
== O Sabiri Shɛŋa ==
Mills' sabibu nima<ref name="ghananation1"/><ref name="pubs">{{cite web|url=http://www.attamills2008.com/johns_cv.htm |title=''Curriculum Vitae'' |access-date=2007-07-01 |url-status=bot: unknown |archive-url=https://web.archive.org/web/20070701201728/http://www.attamills2008.com/johns_cv.htm |archive-date=1 July 2007}}, Prof. John Evans Atta Mills, 1 July 2007, ''[[Wayback Machine|Internet Archive]]''. Retrieved 3 August 2012.</ref><ref>{{cite web|url=http://www.idrc.ca/EN/Misc/Pages/NewsDetails.aspx?NewsID=463 |title=Misc – News |publisher=Idrc.ca |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20130523141045/http://www.idrc.ca/EN/Misc/Pages/NewsDetails.aspx?NewsID=463 |archive-date=23 May 2013 }}</ref><ref name=":0" /> included:
* ''Taxation of Periodical or Deferred Payments arising from the Sale of Fixed Capital'' (1974)
* ''Exemption of Dividends from Income Taxation: A Critical Appraisal'' (1977)
* ''Report of the Tax Review Commission, Ghana, parts 1 – 3'' (1977)
* ''Ghana’s Income Tax Laws and the Investor'' (1978)
* ''Ghana's New Investment Code: An Appraisal'' (1986)
* ''Criminal Law Treatment of Sexual Activity''
* ''The role of the state in the evolution of the family in Anglophone countries of Africa: An overview''
* ''A survey of taxes on the individual in Ghana''
* ''Ghana's wealth tax: Some issues and problems''
* ''Africa in the World'' (2002)<ref>{{cite web|url=http://www.ligi.ubc.ca/sites/liu/files/Publications/Africa_in_the_World.pdf |title="Africa in the World". |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20130523141048/http://www.ligi.ubc.ca/sites/liu/files/Publications/Africa_in_the_World.pdf |archive-date=23 May 2013 }}</ref>
* ''NEPAD and New International Relations'' (2002)<ref>{{cite web|url=http://www.ligi.ubc.ca/sites/liu/files/Publications/1Oct2002_NEPAD.pdf |archive-url=https://web.archive.org/web/20130523141050/http://www.ligi.ubc.ca/sites/liu/files/Publications/1Oct2002_NEPAD.pdf |url-status=dead |archive-date=2013-05-23 |title="NEPAD and New International Relations". }}</ref>
* ''The Decline of a Regional Fishing Nation: The Case of Ghana and West Africa'' (2004)<ref>{{cite journal|title=The decline of a regional fishing nation: The case of Ghana and West Africa |doi=10.1111/j.0165-0203.2004.00068.x |volume=28 |journal=Natural Resources Forum |pages=13–21 |year = 2004|last1 = Atta-Mills|first1 = John|last2=Alder |first2=Jackie |last3=Rashid Sumaila |first3=Ussif }}</ref>
== O Teebu ni O Ni Che shali ==
[[File:J.E. Atta Mills' Bust in GIMPA (Accra).jpg|thumb|Bust of Atta Mills at the John Evans Atta Mills Centre for Law and Governance, GIMPA, Accra]]
O ni nyɛ tingbaŋ zuɣulana,Mills daa nyɛla gun deei 2009 Glo-CAF platinum kpaŋmaŋ'pini O ni daa mali zaɣa ni tab’song n-ti diɛma ni yiɣijam toon’tibo tiŋgbani maa ni zugu.”[88]
Mills ni Kani naai, kpaŋmaŋ pini din nye Gomnanti so ŋʋn zaŋ yɛlimaŋli mini lɛbiginsim Gbaŋsabila tingbaŋ yuuni(2012). Ban daa ti kpaŋmaŋ'pini ŋɔ daa yɛliya ni bɛ nya O biehisug, kookali,zaɣa nti pahi nia suŋ zaŋ kpa democracy Gomnanti ni lɛbiginsim zaŋ ti Ghana ni Gbaŋsabila zaa. Lala biɛhigu din gahim ŋɔ tu paɣisibu. Ka Che di zaŋ taɣirisuŋ na O niriba biɛhigu ni zuŋɔ kuli mali wara. O ni daa yihi O zuɣu ni O zabi ka taɣi ka gu aadalichi zaŋti sokam nyɛla din yi polo ka mali jilima duniya yeei dundɔŋi ka gbansabila nangban’yini zaa baŋ ka mali dihitabili ni ti yi nya taba ka ti nyɛ yim ka wumdi sokam yeei, ti ni tooi beni ni suhudoo ni nangbanyini ni taba,ka di che ka lɛbiginsim be ti tinsi puuni ni biɛhigu toon’tibo.Lala toon’daanba gɔ zaɣ'yino kam kuli mali la kpaŋmaŋ Ghana toon’tibo ni di zoobu, Ka Ghana zaa yuli”.
Yuuni 2013 kpaŋmaŋ pina la, O daa deei la pini O kalinsi nyaaŋa ka di nyɛla kpaŋmaŋ shɛli din be Gbansabila tiŋgbani zuɣu, ni bɛ teei O ni daa tum di nasara shɛŋa,ni O toon’tali.
Institute of International Education (IIE) din be New York City gba daa nyɛla ban ti O pin’titali O kalinsi nyaaŋa, Fritz Redlich shikuru bi’kura pina ni bɛ teei O tuma din tu paɣisibu ka kpaŋsiri nangbanyini mini yɛda Ghana ni duniya sunsuuni, ni O sɔŋsim ti shikuru toon’tibo ni di mali Ghana bi’pola shili n-guli zuŋɔ dali kparigɔɣʋ, anduniya biɛhigu bɛrisuŋ ni di ti O tuuli sɔŋsim din yi polo ni di che ka O leei zuɣulana zaŋ ti Gbansabila tiŋa din nyɛ O leei Ghana zuɣʋlana”.
Din yɛn bo nin’tiɣili zaŋ ti Mills dagonia zaŋ kpa zalisi mini zuɣulan’suŋ tali polo, Ghana institute of Management and Public Administration, kpala John Evans Atta Mills laɣingu ni di kpaŋsi zaligu mini zuɣulan’tali, ni di bo vihigu din mali yaa,zaligu bɔhinbu, duniya zuɣulan’tali ni daadam biɛlim soya.
O kalinsi nyaaŋa, bɛ daa labimi bɔli Agkara pal’daa la John Evans Atta Mills High Street ka di nyɛ Agkara Assembly yɛda ni. Cape Coast gba pali shɛli chani ti yiri Cape Coast Castle hali ni Mfantsipim pal'chira gba daa labimi bɔli tingbani zuɣulana John Evans Atta Mills palli ka di nyɛ Cape Coast Na’zuɣu yɛda ni.
== Lahi Nyama ==
[[Atta Mills Saha Minisita nima]]
== Kundivihira ==
[[Pubu:Ghana]]
[[Pubu:Ghana zuɣulananima]]
[[Pubu:Ghana tingbani]]
[[Pubu:Ninsala ŋun lahi ka o nyɛvuli ni]]
[[Pubu:Doo]]
m6v2bqh67eusyfno4yot9le7wyts5ss
41599
41591
2022-07-28T20:07:55Z
Adam Kamaldeen
1825
/* O Teebu ni O Ni Che shɛli */Correct spelling
wikitext
text/x-wiki
{{E-Class}}
'''Professor John Evans Fiifi Atta Mills''' (21 July 1944 – 24 July 2012) daa nyɛla [[Ghana]] tingbaŋ zuɣulan' kuro ni Ghana alikaali baŋda ŋun daa di zuɣulan' tali<ref>https://archive.vn/20121209072058/http://www.usatoday.com/news/world/2009-01-03-ghana-election_N.htm</ref> yuuni 2009 hali ka kum daa ti wooi o yuuni 2012. O daa pɔla Ghana zuɣulantali pɔri January 7, 2009 saha shɛli O ni daa luhi Wabigu party ([[New Patriotic Party]]) toondana, [[Nana Addo Dankwa Akufo-Addo|Nana Akufo-Addo]] yuuni 2008<ref>https://usatoday30.usatoday.com/news/world/2009-01-03-ghana-election_N.htm</ref> piibu piibu ni la. Ŋuni n-daa nyɛ tingbani zuɣulan'paa yuuni 1997 hali ni 2001 n-ti tingbani zuɣulan'kuro, [[Jerry John Rawlings]].
O daa lɛbi la toon’dana n-ti Lɛm paati ([[National Democratic Congress]]) ka daa bɔ nam maa buyi zuɣu ka lu, yuuni 2000 mini 2004. Amaa O ni daa zani yuuni 2008, O daa dimi saha shɛli piibu-piibu ni daa va n-kpari ka ti lahi labi chaŋ piibu-piibu maani. Ŋuni n na nyɛ Ghana zuɣulana tuuli ŋun daa kpi, ka na be Nam ni.
{{Infobox ninsala|honorific prefix=Prof|name=John Evans Fiifi Atta Mills|image=John Atta Mills.jpg|birth_date=21 July 1944|birth_place=Tarkwa, Gold Coast|death_date=24 July 2012 (Yum'pihiyobu ni anii) Accra, Ghana|resting place=Asomdwee Park, Accra, Ghana|party=National Democratic Congress(NDC)|spouse(s)=Ernestina Naadu Mills (nee Botchway)|children=Sam Kofi Atta Mills|alma mater=Achimota School
University of Ghana(LLB, 1967)
London School of economics(LLM, 1968)
School of Oriental and African Studies School of Law
University of London (PhD, 1971)|awards=Glo - CAF Platinum Award
Lifetime Africa Achievement Prize
The Fritz Redlich Alumni Award|occupation=Law Professor|employer=University of Ghana, Legon}}
== Shikuru Baŋsim ==
Bɛ daa dɔɣila Mills silimiin goli 21 July,1944 [[Tarkwa]] tingbani din be Ghana wulinluhili polo ŋɔ, [[Western Region]]. [[Fante]] bila n-nyɛ O, ka O daa zooi tiŋ'yuli booni Ekumfi Otuam din be [[Mfantsiman]] East piibu -piibu yaɣili din be Ghana sunsuuni la, [[Central Region]]. O daa pilila O bilim ni shikuru Huni Valley Methodist Primary School. O shikuru baŋsim yaligibu zuɣu, O daa chaŋla O sunsuuni shikuru Komenda Methodist Middle School. O ni daa karim siɣisi ni, O daa tuɣi la bikura shikuru shɛli bɛ ni booni [[Achimota Secondary Schoo]]<nowiki/>l. O ni daa naai ni, O daa deei la O dahalali shahara gbaŋ yuuni 1961 ni, Advanced-Level shahara gbaŋ yuuni 1963. O daa lahi zaŋla nimmohi yo, ka lahi chaŋ ninkura shikuru shɛli bɛ ni booni [[University of Ghana, Legon]] la n-ti karim siɣisi Zalisi ka daa deei Bachelor of Law, Degree, LLB ni Professional law shahara gbaŋ yuuni 1967.
Mills daa lahi chaŋla London School of Economics and Political Science n-ti karim siɣisi ka daa deei LLM shahara gbaŋ yuuni 1968. Di nyaaŋa, O daa lahi deei la Law Dɔɣita Degree, PhD School of Oriental and African Studies School of Law din daa be federal University of London saha shɛli O ni daa sabi O Dɔɣita tali buku din daa jɛndi farigu, kɔhimma ni damma lɛbigimsim (taxation and economic development) yuuni 1971. O daa nyɛla yuum'pishi ni ayopɔin ka karim naai dɔɣita tali ŋɔ.
O ni daa be siyaasa ni, kɔŋ ni zɔm kam daa mi O la Prof, pirinla saha gbaliŋ shɛli O ni daa zaŋ kpalim m-be shikuru baŋsim bɔbu ni maa zuɣu. O siyaasa salalaantaba gba daa booni O mi Asomdweehene, Kambonsili din gbuni nyɛ 'Suhudoo Naa'.
== Siyaasa Tali ==
=== Ghana Zuɣulan' paa ===
Bɛ ni daa ti bɔri ni bɛ po' tingbaŋ' zuɣulaanim’ pɔri yuuni 1992 maa zuɣu, National Convention Party (NCP) daa zaŋla bɛ kpalanzuya na nti gbini National Democratic Congress (NDC). Provisional National Defence Council (PNDC) daambol'kuro ni tingbaŋ zuɣulana, Flight-Lieutenant Jerry John Rawlings daa piila NCP nima kpɛma, [[Kow Nkensen Arkaah]] wulana ni bɛ bo Nam maa. Bɛ ni daa di 1992 piibu-piibu maa, Arkaah daa di la tingbaŋ zuɣulan' paa 1992–1996.
Amaa, January 29, 1996, NCP Nima daa waligiya ka che NDC. Arkaah ŋun daa be National Convention Party daa lahi zaŋ bɛ kpalanzuya na n-ti gbini New Patriotic Party ka bɛ daa lahi piigi O Nam-bɔri wulana n-ti [[John Agyekum Kufuor]] ni bɛ zaŋ bɛ nyɔri n-kpa National Democratic Congress. Rawlings daa piila Atta Mills ni O lԑbi O zuɣulana paa ka lahi labi bo tingbaŋ zuɣulan' tali din pahiri ayi zuɣu ka [[Naawuni]] daa lahi tiba nasara ka bɛ di 1996-2000. Atta Mills n-daa nyɛ daambolo n-ti Police Council of Ghana ni daambolo zaŋti Economic Management Team.
=== Ghana Zuɣulan' tali piibu-piibu ===
Yuuni 2000, Mills n-daa zani n-ti Lɛm Paati (NDC) ni bɛ bo tingbaŋ Zuɣulan' tali saha shɛli Rawlings ni daa di O Nam saɣi,kamani Tingbaŋ maa zalikpana ni wuhi shɛm.
Atta Mills nyintaa ŋun daa yi polo zaŋ chaŋ Nam maa bɔbu polo n-daa nyɛ John Agyekum Kufuor, ŋun daa zani n-ti Wɔb'gu paati, New Patriotic Party (NPP). Dagbambi yɛliya ni buu lihiri la O ma noli ka ŋubiri mɔri, lala maa zuɣu, nyintahili daa kuli yiɣisi mi n wuɣiliŋ Atta Mills polo ni ka dama, bɛ yi piigi O tingbaŋ zuɣulana, ŋun bi yɛn mali O zuɣu piibu naɣila Rawlings ni bɔri shɛli biɛɣukulo kam. Piibu-piibu biɛɣu maa ni daa ti neei December 7, 2000, Mills daa nyala 44.8% ka Kufuor di 48.4%. Di ni daa bi paai kɔbigi maa zuɣu, December 28, 2000, Ghana daa lahi labi mi niŋ piibu-piibu maa ka Kufuor daa zaŋ vaabu 56.9% kɔbigi puuni n di Mills. Lala ŋɔ zuɣu, bɛ daa piila Kufuor ka po o pɔri n-kpɛhi Nam ni January 7, 2001.
Yuuni 2002, Lɛm Paatinima daa piila Mills ni O lԑbi bɛ paati maa toondana zaŋ chaŋ 2004 piibu-piibu la ni. Tɔ amaa, tingbaŋ zuɣulana, John Agyekum Kufuor daa lahi di o mi ni 52.45% kɔbigi puuni.
December 21, 2006, Lɛm Paatinima daa lahi piigi O mi bɛ paati maa toondana zaŋ chaŋ yuuni 2008 tingbaŋ zuɣulana tali piibu-piibu ni. O daa dila O nyintahi maa ni 81.4% (1,362 votes) kɔbigi puuni. O nyintahi maa n-daa nyɛ Ekwow Spio-Garbrah, Alhaji Mahama Iddrisu, ni Eddie Annan.
Yuuni 2008 piibu-piibu ni daa paagi, John Agyekum Kufuor daa di la o yuma nii nam naai dinzuɣu ka kulahi tooi zani yaha. Lala saha ŋɔ sunsuuni ka bi daa ŋuri BETTER GHANA AGENDA taachi.
Yuuni 2008, Mills Nam nyintaa Wabigu Paati daa nyala Nana Akufo-Addo. Mills taachi yuuni maa piibu-piibu maa saha daa nyɛla "A Better Man for a Better Ghana". O daa yaliya: "Salo maa kuli fabindimi. Be yɛri mi ni be behisi kuli labiri la nyaanga zuŋɔ yuma anii mbala. Dinzuɣu, di yi niŋ ka Ghana shiri nyɛla din zoora, salo maa ban nabi nyarili be behisi puuni".
Tuuli piibu-piibu maa daa tila Akufo-Addo 49.13%, ka ti Mills 47.92% kobigi puuni. Lala ŋɔ zuɣu, piibu-piibu tuma duu nim' daa lahi labimi n-kpa piibu-piibu palli 28th December 2008. Din daa naagi, Mills daa kuli dila Nana Akufo Addo bela. To amaa yɛligola ni sangaya daa chɛmi ka Tain din be piibu-piibu yaɣili Brong Ahafo Region nim’daa bi tooi niŋ bi piibu-piibu. Lala maa zuɣu, piibu-piibu tuma yili nim’daa lahi kpala piibu-piibu n-ti ba January 2, 2009.
Di karikari ni di bahigu daa ʒila zuɣusuŋ n ti Mills, dama O daa nyɛla 50.23% ka Akufo-Addo nyɛ 49.77%. Mills n daa lԑbi tingbaŋ Zuɣulana ŋun pahi ata ni Ghana 4th Republic tali ni. Mills daa tooi zooi ka O buɣisiri O maŋa ni ŋun nyɛla "Salo buŋa ŋun mali dihitabili ni salo bɛhisuŋ ka man Nkrumah buɣisibu ni".
John Atta Mills daa pola Ghana tingbaŋ Zuɣulan' tali pɔri January 7, 2009 ni suhudoo. O daa dila O suɣulo nyɔri O ni daa ti di Nam maa.
=== Ghana Zuɣulan' tali ===
==== Economy ====
==== Shikuru Baŋsim ====
==== Alaafeei ====
==== Tiŋgbani gbubibu ni Tiŋduya Bɛhigu ====
==== Bukparilim, Anegi nyabu ni Tiŋkpansi lɛbigimsim ====
== Tuma ==
Mills tuma piligu daa nyɛla chicha tali ka o daa wuhiri la Zalisi yɛltɔɣa din be Faculty of Law, University of Ghana. O daa kuli paagi yuuni pishinaanu n wuhiri Legon mini di tatabibti Ghana ni tiŋduya ni. O daa nyɛla Fulbright Scholar programme, Stanford Law School din be US yuuni 1971.
O daa nyela Professor n chani Temple University (Philadelphia, USA), yuuni 1978 hali ni 1979 ka daa lahi tuɣili yuuni 1986 hali ni 1987. O lahi chani la Leiden University din be Netherlands nti wuhira yuuni 1985 hali ni 1986. Lala saha maa sunsuuni 1970-1980, o daa sabi buku nim mini gbana pam din jɛndi farigu deebu baŋsim yaɣili (taxation).
Di mini o daa wuhiri shikuru maa zaa yɔli, O daa nyɛla Komishina kpɛma nti yaɣ’ shɛli be ni booni Ghana Internal Revenue Service (1988-1993) saha shɛli tiŋgbaŋ zuɣulana Jerry John Rawlings ni daa nyɛ sooja gomnanti la. Be daa lahi labimi piigo Komishina yaha yuuni 1993 hali ni 1996. Yuuni 1992, O daa lɛbi la Zalisi Associate Prɔfɛisa University of Ghana. Yuuni 2002, O daa lɛbi la chani la Liu Institute for Global Issues din be University of British Columbia, Vancouver, British Columbia din daa gbini kpalanzuya ni Canadian International Development Agency(CIDA) – International Development Research Centre (IDRC) fellowship programme.
== Maŋmaŋa biɛhigu ==
O paɣa n-daa nyɛ Ernestina Naadu Mills (née Botchway),<ref>{{Cite web|date=2014-12-13|title=Ghana Districts - A repository of all districts in the republic of Ghana|url=https://web.archive.org/web/20141213033333/http://www.ghanadistricts.gov.gh/news/?read=21457|access-date=2022-07-26|website=web.archive.org}}</ref><ref>{{Cite web|title=GhanaDot.com ....Profile of President-Elect Mills|url=http://www.ghanadot.com/personalities.mills.010309.html|access-date=2022-07-26|website=www.ghanadot.com}}</ref><ref>{{Cite web|date=2016-03-09|title=mijaku.com - Profiles of the NDC presidential and vice presidential candidates|url=https://web.archive.org/web/20160309154639/http://mijaku.com/index.php?id=728&itemid=2&option=com_content&task=view|access-date=2022-07-26|website=web.archive.org}}</ref><ref>{{Cite web|title=Meet Naadu Mills|url=https://www.modernghana.com/news/133520/meet-naadu-mills.html|access-date=2022-07-26|website=Modern Ghana|language=en}}</ref><ref>{{Cite web|date=-001-11-30T00:00:00+00:00|title=Profile of President-Elect Mills|url=https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/Profile-of-President-Elect-Mills-155622|access-date=2022-07-26|website=GhanaWeb|language=en}}</ref>ka O daa nyɛ karim'ma, ka mali bia ŋun yuli booni
Sam Kofi Atta Mills. Bɛ daa wumsi O mi tamla Methodist nim’ zali kpana<ref>{{Cite web|date=2016-01-11|title=Wayback Machine|url=https://web.archive.org/web/20160111033214/http://www.ghana.gov.gh/index.php/news/general-news/15277-veep-calls-nation-to-celebrate-life-of-president-mills-|access-date=2022-07-26|website=web.archive.org}}</ref>. O daa nyɛla cousin nti lala saha maa Gold Coast lawyer, Thomas Hutton-Mills, Jr. O zosimo n-daa nyɛ T. B. Joshua of The Synagogue, Church of All Nations in Lagos, Nigeria, ka daa kaari O saha kam asori duu maa ni. O daa yɛliya, ni din daa niŋ ka Joshua yɛli O ni pɔi ka O lebi Tiŋgbani zuɣulana, sheela ka O zani piibupiibu m-paai buta zuɣu ka naai tooi di piibupiibu maa.<ref>{{Cite web|date=2011-12-31|title=Wayback Machine|url=https://web.archive.org/web/20111231191030/http://thepmnews.com/2009/01/12/tb-joshua-predicted-my-victory-%E2%80%94ghana%E2%80%99s-leader|access-date=2022-07-26|website=web.archive.org}}</ref><ref>{{Cite web|date=2011-10-07|title=Wayback Machine|url=https://web.archive.org/web/20111007010043/http://thenewsng.com/article/1613|access-date=2022-07-26|website=web.archive.org}}</ref>.
Atta Mills daa nyɛla bɔlli ni yiɣ'jam yaɣili administrata, o daa tim nuu pam Ghana Hockey Association, National Sports Council of Ghana, Ghana Olympic Committee ni Accra Hearts of Oak Sporting Club. O daa min nyɛ bi kuɣilana saha shɛli. O daa bɔri ko'duɣili pam. Ka daa ŋmɛ n-ti Gana Hockey team maa(O nyɛla hockey ŋmeri biŋ Gana ŋɔ hali ka Naawuni daa ti bohi O zuɣu)<ref>{{Cite news|date=2009-01-03|title=Profile: Ghana President John Atta Mills|language=en-GB|url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/africa/7804884.stm|access-date=2022-07-26}}</ref><ref>{{Cite web|date=2015-02-01|title=attamills2008.com - attamills2008 Resources and Information. This website is for sale!|url=https://web.archive.org/web/20150201181245/http://www.attamills2008.com/site/?page_id=2|access-date=2022-07-26|website=web.archive.org}}</ref>. O daa nyɛla Hearts of Oak kpamba maa ni yino, Kuɣulan kuro Black Stars management team ka lahi nyɛ Manchester United nyaan’dola<ref>{{Cite web|title=Obituary: Ghana’s John Atta Mills|url=https://www.aljazeera.com/news/2012/7/24/obituary-ghanas-john-atta-mills|access-date=2022-07-26|website=www.aljazeera.com|language=en}}</ref>.
== O Doro ni O Kpibu ==
Mills daa nyɛla ŋun kpi silimin goli July biɛɣu pishi ni anahi dali 2022, 37 Military Hospital din be Ankara la<ref>{{Cite news|date=2012-07-24|title=Ghana's President John Atta Mills dies|language=en-GB|work=BBC News|url=https://www.bbc.com/news/world-africa-18972107|access-date=2022-07-26}}</ref>.dabaata nyaaŋa O ni daa puhi O doɣim chuɣu din pahiri yuma pihiyobu ni anii la. Daliri shɛli din daa ku'O daa na bi yi polo. Dama O daa na yoli yila US na ka di nyɛla O chaŋmi ti vihi O maŋa din daa niŋ ka O mali loŋni doro<ref>{{Cite news|date=2012-07-24|title=Ghana's President John Atta Mills dies|language=en-GB|work=BBC News|url=https://www.bbc.com/news/world-africa-18972107|access-date=2022-07-26}}</ref><ref>{{Cite news|date=2012-08-10|title=President John Atta Mills funeral held in Ghana|language=en-GB|work=BBC News|url=https://www.bbc.com/news/world-africa-19204106|access-date=2022-07-26}}</ref><ref>{{Cite web|last=admin|date=2022-07-27|title=Naadu Mills Reveals What Killed Mills|url=https://otixpres.com/naadu-mills-reveals-what-killed-mills/|access-date=2022-07-28|language=en-US}}</ref>. O kuli ni daa yɛn yi polo, O offici nim’daa yɛliya ni O kpimi hawa nim’daa nyaaŋa ka bɛ naai yihili na polo, amaa karachi so ŋun doli daa yɛliya ni O daa yɛliya ni O niŋgbina dii bi nyaɣisa n-neei biɛɣu ka O naai kpi maa. To amaa, Mills' beili Dr. Cadman Mills daa yɛliya gbala maa ni, ni doriti pam n-daa laɣam ku'O maa kamani hemorrhagic stroke din yina zisoya gbariginsim zugupuri puuni<ref>{{Cite web|date=2015-07-21|title=Revealed: Mills died from Hemorrhagic stroke - Cadman Mills|url=https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/Mills-died-from-Hemorrhagic-stroke-Cadman-Mills-370015|access-date=2022-07-26|website=GhanaWeb|language=en}}</ref><ref>{{Cite web|date=2015-07-21|title=Revealed: Mills died from Hemorrhagic stroke - Cadman Mills|url=https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/Mills-died-from-Hemorrhagic-stroke-Cadman-Mills-370015|access-date=2022-07-26|website=GhanaWeb|language=en}}</ref><ref>{{Cite web|date=2013-01-23|title=GBC News, , Mills died from massive stroke - Brother|url=https://archive.ph/8JCDa|access-date=2022-07-26|website=archive.ph}}</ref><ref>{{Cite web|date=2017-03-30|title=Prof Mills did not die of throat cancer – Dr Cadman Mills|url=https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/Prof-Mills-did-not-die-of-throat-cancer-Dr-Cadman-Mills-523772|access-date=2022-07-26|website=GhanaWeb|language=en}}</ref>. BBC nima gba daa yɛliya ni yɛltɔɣa daa taɣimi chiri gbaliŋ. Former minister Elizabeth Ohene daa yɛliya, ni din daa niŋ ka bi gbubli ŋumaŋuma ni mills kpimi, O nini daa bi tiɣi ni Mills kpiya.
" kamani yuma ata ni yuma anahi din gari la, niriba gbubi mi ni Mills ka alaafee ka shaba yɛri ni O kpimi gba. Ka O daa yina ti yɛli ni O bi bera"<ref>{{Cite news|date=2012-07-24|title=Ghana's President John Atta Mills dies|language=en-GB|work=BBC News|url=https://www.bbc.com/news/world-africa-18972107|access-date=2022-07-26}}</ref>. O zuɣulaan paa John Dramani Mahama n-daa nyɛ ŋun daa zani O zaashee maa din daa niŋ ka O kpi. Ka daa po pori yuŋ kurigi anii lala dabisili shɛli O ni daa kani maa ka di nyɛla Gana constitusa ni wuhi shɛm. Mahama zii daa naala saha shɛli Mills' zii ni daa naai. Ka di daa che bela ni piibupiibu, ka O gba daa zani ni bi piigi O.<ref>{{Cite web|date=2012-07-26|title=Ghana VP to be sworn in as new president {{!}} Agricultural Commodities {{!}} Reuters|url=https://web.archive.org/web/20120726221518/https://af.reuters.com/article/commoditiesNews/idAFL6E8IOJOX20120724|access-date=2022-07-26|website=web.archive.org}}</ref><ref>{{Cite news|date=2012-07-24|title=Ghana President Mills dies, VP takes over|language=en|work=Reuters|url=https://www.reuters.com/article/us-ghana-president-idUSBRE86N14720120724|access-date=2022-07-26}}</ref>
== O Sɔɣibu ==
[[File:JEAM Gravesite.JPG|thumb|right|Atta Mills' gballi din be Asomdwee Park, Accra tum yuuni 2013]]
=== O Tingbani Nam Sɔɣibu ===
=== Salo Wumbu ===
== O Sabiri Shɛŋa ==
Mills' sabibu nima<ref name="ghananation1"/><ref name="pubs">{{cite web|url=http://www.attamills2008.com/johns_cv.htm |title=''Curriculum Vitae'' |access-date=2007-07-01 |url-status=bot: unknown |archive-url=https://web.archive.org/web/20070701201728/http://www.attamills2008.com/johns_cv.htm |archive-date=1 July 2007}}, Prof. John Evans Atta Mills, 1 July 2007, ''[[Wayback Machine|Internet Archive]]''. Retrieved 3 August 2012.</ref><ref>{{cite web|url=http://www.idrc.ca/EN/Misc/Pages/NewsDetails.aspx?NewsID=463 |title=Misc – News |publisher=Idrc.ca |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20130523141045/http://www.idrc.ca/EN/Misc/Pages/NewsDetails.aspx?NewsID=463 |archive-date=23 May 2013 }}</ref><ref name=":0" /> included:
* ''Taxation of Periodical or Deferred Payments arising from the Sale of Fixed Capital'' (1974)
* ''Exemption of Dividends from Income Taxation: A Critical Appraisal'' (1977)
* ''Report of the Tax Review Commission, Ghana, parts 1 – 3'' (1977)
* ''Ghana’s Income Tax Laws and the Investor'' (1978)
* ''Ghana's New Investment Code: An Appraisal'' (1986)
* ''Criminal Law Treatment of Sexual Activity''
* ''The role of the state in the evolution of the family in Anglophone countries of Africa: An overview''
* ''A survey of taxes on the individual in Ghana''
* ''Ghana's wealth tax: Some issues and problems''
* ''Africa in the World'' (2002)<ref>{{cite web|url=http://www.ligi.ubc.ca/sites/liu/files/Publications/Africa_in_the_World.pdf |title="Africa in the World". |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20130523141048/http://www.ligi.ubc.ca/sites/liu/files/Publications/Africa_in_the_World.pdf |archive-date=23 May 2013 }}</ref>
* ''NEPAD and New International Relations'' (2002)<ref>{{cite web|url=http://www.ligi.ubc.ca/sites/liu/files/Publications/1Oct2002_NEPAD.pdf |archive-url=https://web.archive.org/web/20130523141050/http://www.ligi.ubc.ca/sites/liu/files/Publications/1Oct2002_NEPAD.pdf |url-status=dead |archive-date=2013-05-23 |title="NEPAD and New International Relations". }}</ref>
* ''The Decline of a Regional Fishing Nation: The Case of Ghana and West Africa'' (2004)<ref>{{cite journal|title=The decline of a regional fishing nation: The case of Ghana and West Africa |doi=10.1111/j.0165-0203.2004.00068.x |volume=28 |journal=Natural Resources Forum |pages=13–21 |year = 2004|last1 = Atta-Mills|first1 = John|last2=Alder |first2=Jackie |last3=Rashid Sumaila |first3=Ussif }}</ref>
== O Teebu ni O Ni Che shɛli ==
[[File:J.E. Atta Mills' Bust in GIMPA (Accra).jpg|thumb|Bust of Atta Mills at the John Evans Atta Mills Centre for Law and Governance, GIMPA, Accra]]
O ni nyɛ tingbaŋ zuɣulana,Mills daa nyɛla gun deei 2009 Glo-CAF platinum kpaŋmaŋ'pini O ni daa mali zaɣa ni tab’song n-ti diɛma ni yiɣijam toon’tibo tiŋgbani maa ni zugu.”[88]
Mills ni Kani naai, kpaŋmaŋ pini din nye Gomnanti so ŋʋn zaŋ yɛlimaŋli mini lɛbiginsim Gbaŋsabila tingbaŋ yuuni(2012). Ban daa ti kpaŋmaŋ'pini ŋɔ daa yɛliya ni bɛ nya O biehisug, kookali,zaɣa nti pahi nia suŋ zaŋ kpa democracy Gomnanti ni lɛbiginsim zaŋ ti Ghana ni Gbaŋsabila zaa. Lala biɛhigu din gahim ŋɔ tu paɣisibu. Ka Che di zaŋ taɣirisuŋ na O niriba biɛhigu ni zuŋɔ kuli mali wara. O ni daa yihi O zuɣu ni O zabi ka taɣi ka gu aadalichi zaŋti sokam nyɛla din yi polo ka mali jilima duniya yeei dundɔŋi ka gbansabila nangban’yini zaa baŋ ka mali dihitabili ni ti yi nya taba ka ti nyɛ yim ka wumdi sokam yeei, ti ni tooi beni ni suhudoo ni nangbanyini ni taba,ka di che ka lɛbiginsim be ti tinsi puuni ni biɛhigu toon’tibo.Lala toon’daanba gɔ zaɣ'yino kam kuli mali la kpaŋmaŋ Ghana toon’tibo ni di zoobu, Ka Ghana zaa yuli”.
Yuuni 2013 kpaŋmaŋ pina la, O daa deei la pini O kalinsi nyaaŋa ka di nyɛla kpaŋmaŋ shɛli din be Gbansabila tiŋgbani zuɣu, ni bɛ teei O ni daa tum di nasara shɛŋa,ni O toon’tali.
Institute of International Education (IIE) din be New York City gba daa nyɛla ban ti O pin’titali O kalinsi nyaaŋa, Fritz Redlich shikuru bi’kura pina ni bɛ teei O tuma din tu paɣisibu ka kpaŋsiri nangbanyini mini yɛda Ghana ni duniya sunsuuni, ni O sɔŋsim ti shikuru toon’tibo ni di mali Ghana bi’pola shili n-guli zuŋɔ dali kparigɔɣʋ, anduniya biɛhigu bɛrisuŋ ni di ti O tuuli sɔŋsim din yi polo ni di che ka O leei zuɣulana zaŋ ti Gbansabila tiŋa din nyɛ O leei Ghana zuɣʋlana”.
Din yɛn bo nin’tiɣili zaŋ ti Mills dagonia zaŋ kpa zalisi mini zuɣulan’suŋ tali polo, Ghana institute of Management and Public Administration, kpala John Evans Atta Mills laɣingu ni di kpaŋsi zaligu mini zuɣulan’tali, ni di bo vihigu din mali yaa,zaligu bɔhinbu, duniya zuɣulan’tali ni daadam biɛlim soya.
O kalinsi nyaaŋa, bɛ daa labimi bɔli Agkara pal’daa la John Evans Atta Mills High Street ka di nyɛ Agkara Assembly yɛda ni. Cape Coast gba pali shɛli chani ti yiri Cape Coast Castle hali ni Mfantsipim pal'chira gba daa labimi bɔli tingbani zuɣulana John Evans Atta Mills palli ka di nyɛ Cape Coast Na’zuɣu yɛda ni.
== Lahi Nyama ==
[[Atta Mills Saha Minisita nima]]
== Kundivihira ==
[[Pubu:Ghana]]
[[Pubu:Ghana zuɣulananima]]
[[Pubu:Ghana tingbani]]
[[Pubu:Ninsala ŋun lahi ka o nyɛvuli ni]]
[[Pubu:Doo]]
ahyvumjx7lj0u3ij3o1f50y370gtt9t
41601
41599
2022-07-28T20:22:00Z
Adam Kamaldeen
1825
/* Shikuru Baŋsim */Correct word spelling
wikitext
text/x-wiki
{{E-Class}}
'''Professor John Evans Fiifi Atta Mills''' (21 July 1944 – 24 July 2012) daa nyɛla [[Ghana]] tingbaŋ zuɣulan' kuro ni Ghana alikaali baŋda ŋun daa di zuɣulan' tali<ref>https://archive.vn/20121209072058/http://www.usatoday.com/news/world/2009-01-03-ghana-election_N.htm</ref> yuuni 2009 hali ka kum daa ti wooi o yuuni 2012. O daa pɔla Ghana zuɣulantali pɔri January 7, 2009 saha shɛli O ni daa luhi Wabigu party ([[New Patriotic Party]]) toondana, [[Nana Addo Dankwa Akufo-Addo|Nana Akufo-Addo]] yuuni 2008<ref>https://usatoday30.usatoday.com/news/world/2009-01-03-ghana-election_N.htm</ref> piibu piibu ni la. Ŋuni n-daa nyɛ tingbani zuɣulan'paa yuuni 1997 hali ni 2001 n-ti tingbani zuɣulan'kuro, [[Jerry John Rawlings]].
O daa lɛbi la toon’dana n-ti Lɛm paati ([[National Democratic Congress]]) ka daa bɔ nam maa buyi zuɣu ka lu, yuuni 2000 mini 2004. Amaa O ni daa zani yuuni 2008, O daa dimi saha shɛli piibu-piibu ni daa va n-kpari ka ti lahi labi chaŋ piibu-piibu maani. Ŋuni n na nyɛ Ghana zuɣulana tuuli ŋun daa kpi, ka na be Nam ni.
{{Infobox ninsala|honorific prefix=Prof|name=John Evans Fiifi Atta Mills|image=John Atta Mills.jpg|birth_date=21 July 1944|birth_place=Tarkwa, Gold Coast|death_date=24 July 2012 (Yum'pihiyobu ni anii) Accra, Ghana|resting place=Asomdwee Park, Accra, Ghana|party=National Democratic Congress(NDC)|spouse(s)=Ernestina Naadu Mills (nee Botchway)|children=Sam Kofi Atta Mills|alma mater=Achimota School
University of Ghana(LLB, 1967)
London School of economics(LLM, 1968)
School of Oriental and African Studies School of Law
University of London (PhD, 1971)|awards=Glo - CAF Platinum Award
Lifetime Africa Achievement Prize
The Fritz Redlich Alumni Award|occupation=Law Professor|employer=University of Ghana, Legon}}
== Shikuru Baŋsim ==
Bɛ daa dɔɣila Mills silimiin goli 21 July,1944 [[Tarkwa]] tingbani din be Ghana wulinluhili polo ŋɔ, [[Western Region]]. [[Fante]] bila n-nyɛ O, ka O daa zooi tiŋ'yuli booni Ekumfi Otuam din be [[Mfantsiman]] East piibu -piibu yaɣili din be Ghana sunsuuni la, [[Central Region]]. O daa pilila O bilim ni shikuru Huni Valley Methodist Primary School. O shikuru baŋsim yaligibu zuɣu, O daa chaŋla O sunsuuni shikuru Komenda Methodist Middle School. O ni daa karim siɣisi ni, O daa tuɣi la bikura shikuru shɛli bɛ ni booni [[Achimota Secondary Schoo]]<nowiki/>l. O ni daa naai ni, O daa deei la O dahalali shahara gbaŋ yuuni 1961 ni, Advanced-Level shahara gbaŋ yuuni 1963. O daa lahi zaŋla nimmohi yo, ka lahi chaŋ ninkura shikuru shɛli bɛ ni booni [[University of Ghana, Legon]] la n-ti karim siɣisi Zalisi ka daa deei Bachelor of Law, Degree, LLB ni Professional law shahara gbaŋ yuuni 1967.
Mills daa lahi chaŋla London School of Economics and Political Science n-ti karim siɣisi ka daa deei LLM shɛhara gbaŋ yuuni 1968. Di nyaaŋa, O daa lahi deei la Law Dɔɣita Degree, PhD School of Oriental and African Studies School of Law din daa be federal University of London saha shɛli O ni daa sabi O Dɔɣita tali buku din daa jɛndi farigu, kɔhimma ni damma lɛbigimsim (taxation and economic development) yuuni 1971. O daa nyɛla yuum'pishi ni ayopɔin ka karim naai dɔɣita tali ŋɔ.
O ni daa be siyaasa ni, kɔŋ ni zɔm kam daa mi O la Prof, pirinla saha gbaliŋ shɛli O ni daa zaŋ kpalim m-be shikuru baŋsim bɔbu ni maa zuɣu. O siyaasa salalaantaba gba daa booni O mi Asomdweehene, Kambonsili din gbuni nyɛ 'Suhudoo Naa'.
== Siyaasa Tali ==
=== Ghana Zuɣulan' paa ===
Bɛ ni daa ti bɔri ni bɛ po' tingbaŋ' zuɣulaanim’ pɔri yuuni 1992 maa zuɣu, National Convention Party (NCP) daa zaŋla bɛ kpalanzuya na nti gbini National Democratic Congress (NDC). Provisional National Defence Council (PNDC) daambol'kuro ni tingbaŋ zuɣulana, Flight-Lieutenant Jerry John Rawlings daa piila NCP nima kpɛma, [[Kow Nkensen Arkaah]] wulana ni bɛ bo Nam maa. Bɛ ni daa di 1992 piibu-piibu maa, Arkaah daa di la tingbaŋ zuɣulan' paa 1992–1996.
Amaa, January 29, 1996, NCP Nima daa waligiya ka che NDC. Arkaah ŋun daa be National Convention Party daa lahi zaŋ bɛ kpalanzuya na n-ti gbini New Patriotic Party ka bɛ daa lahi piigi O Nam-bɔri wulana n-ti [[John Agyekum Kufuor]] ni bɛ zaŋ bɛ nyɔri n-kpa National Democratic Congress. Rawlings daa piila Atta Mills ni O lԑbi O zuɣulana paa ka lahi labi bo tingbaŋ zuɣulan' tali din pahiri ayi zuɣu ka [[Naawuni]] daa lahi tiba nasara ka bɛ di 1996-2000. Atta Mills n-daa nyɛ daambolo n-ti Police Council of Ghana ni daambolo zaŋti Economic Management Team.
=== Ghana Zuɣulan' tali piibu-piibu ===
Yuuni 2000, Mills n-daa zani n-ti Lɛm Paati (NDC) ni bɛ bo tingbaŋ Zuɣulan' tali saha shɛli Rawlings ni daa di O Nam saɣi,kamani Tingbaŋ maa zalikpana ni wuhi shɛm.
Atta Mills nyintaa ŋun daa yi polo zaŋ chaŋ Nam maa bɔbu polo n-daa nyɛ John Agyekum Kufuor, ŋun daa zani n-ti Wɔb'gu paati, New Patriotic Party (NPP). Dagbambi yɛliya ni buu lihiri la O ma noli ka ŋubiri mɔri, lala maa zuɣu, nyintahili daa kuli yiɣisi mi n wuɣiliŋ Atta Mills polo ni ka dama, bɛ yi piigi O tingbaŋ zuɣulana, ŋun bi yɛn mali O zuɣu piibu naɣila Rawlings ni bɔri shɛli biɛɣukulo kam. Piibu-piibu biɛɣu maa ni daa ti neei December 7, 2000, Mills daa nyala 44.8% ka Kufuor di 48.4%. Di ni daa bi paai kɔbigi maa zuɣu, December 28, 2000, Ghana daa lahi labi mi niŋ piibu-piibu maa ka Kufuor daa zaŋ vaabu 56.9% kɔbigi puuni n di Mills. Lala ŋɔ zuɣu, bɛ daa piila Kufuor ka po o pɔri n-kpɛhi Nam ni January 7, 2001.
Yuuni 2002, Lɛm Paatinima daa piila Mills ni O lԑbi bɛ paati maa toondana zaŋ chaŋ 2004 piibu-piibu la ni. Tɔ amaa, tingbaŋ zuɣulana, John Agyekum Kufuor daa lahi di o mi ni 52.45% kɔbigi puuni.
December 21, 2006, Lɛm Paatinima daa lahi piigi O mi bɛ paati maa toondana zaŋ chaŋ yuuni 2008 tingbaŋ zuɣulana tali piibu-piibu ni. O daa dila O nyintahi maa ni 81.4% (1,362 votes) kɔbigi puuni. O nyintahi maa n-daa nyɛ Ekwow Spio-Garbrah, Alhaji Mahama Iddrisu, ni Eddie Annan.
Yuuni 2008 piibu-piibu ni daa paagi, John Agyekum Kufuor daa di la o yuma nii nam naai dinzuɣu ka kulahi tooi zani yaha. Lala saha ŋɔ sunsuuni ka bi daa ŋuri BETTER GHANA AGENDA taachi.
Yuuni 2008, Mills Nam nyintaa Wabigu Paati daa nyala Nana Akufo-Addo. Mills taachi yuuni maa piibu-piibu maa saha daa nyɛla "A Better Man for a Better Ghana". O daa yaliya: "Salo maa kuli fabindimi. Be yɛri mi ni be behisi kuli labiri la nyaanga zuŋɔ yuma anii mbala. Dinzuɣu, di yi niŋ ka Ghana shiri nyɛla din zoora, salo maa ban nabi nyarili be behisi puuni".
Tuuli piibu-piibu maa daa tila Akufo-Addo 49.13%, ka ti Mills 47.92% kobigi puuni. Lala ŋɔ zuɣu, piibu-piibu tuma duu nim' daa lahi labimi n-kpa piibu-piibu palli 28th December 2008. Din daa naagi, Mills daa kuli dila Nana Akufo Addo bela. To amaa yɛligola ni sangaya daa chɛmi ka Tain din be piibu-piibu yaɣili Brong Ahafo Region nim’daa bi tooi niŋ bi piibu-piibu. Lala maa zuɣu, piibu-piibu tuma yili nim’daa lahi kpala piibu-piibu n-ti ba January 2, 2009.
Di karikari ni di bahigu daa ʒila zuɣusuŋ n ti Mills, dama O daa nyɛla 50.23% ka Akufo-Addo nyɛ 49.77%. Mills n daa lԑbi tingbaŋ Zuɣulana ŋun pahi ata ni Ghana 4th Republic tali ni. Mills daa tooi zooi ka O buɣisiri O maŋa ni ŋun nyɛla "Salo buŋa ŋun mali dihitabili ni salo bɛhisuŋ ka man Nkrumah buɣisibu ni".
John Atta Mills daa pola Ghana tingbaŋ Zuɣulan' tali pɔri January 7, 2009 ni suhudoo. O daa dila O suɣulo nyɔri O ni daa ti di Nam maa.
=== Ghana Zuɣulan' tali ===
==== Economy ====
==== Shikuru Baŋsim ====
==== Alaafeei ====
==== Tiŋgbani gbubibu ni Tiŋduya Bɛhigu ====
==== Bukparilim, Anegi nyabu ni Tiŋkpansi lɛbigimsim ====
== Tuma ==
Mills tuma piligu daa nyɛla chicha tali ka o daa wuhiri la Zalisi yɛltɔɣa din be Faculty of Law, University of Ghana. O daa kuli paagi yuuni pishinaanu n wuhiri Legon mini di tatabibti Ghana ni tiŋduya ni. O daa nyɛla Fulbright Scholar programme, Stanford Law School din be US yuuni 1971.
O daa nyela Professor n chani Temple University (Philadelphia, USA), yuuni 1978 hali ni 1979 ka daa lahi tuɣili yuuni 1986 hali ni 1987. O lahi chani la Leiden University din be Netherlands nti wuhira yuuni 1985 hali ni 1986. Lala saha maa sunsuuni 1970-1980, o daa sabi buku nim mini gbana pam din jɛndi farigu deebu baŋsim yaɣili (taxation).
Di mini o daa wuhiri shikuru maa zaa yɔli, O daa nyɛla Komishina kpɛma nti yaɣ’ shɛli be ni booni Ghana Internal Revenue Service (1988-1993) saha shɛli tiŋgbaŋ zuɣulana Jerry John Rawlings ni daa nyɛ sooja gomnanti la. Be daa lahi labimi piigo Komishina yaha yuuni 1993 hali ni 1996. Yuuni 1992, O daa lɛbi la Zalisi Associate Prɔfɛisa University of Ghana. Yuuni 2002, O daa lɛbi la chani la Liu Institute for Global Issues din be University of British Columbia, Vancouver, British Columbia din daa gbini kpalanzuya ni Canadian International Development Agency(CIDA) – International Development Research Centre (IDRC) fellowship programme.
== Maŋmaŋa biɛhigu ==
O paɣa n-daa nyɛ Ernestina Naadu Mills (née Botchway),<ref>{{Cite web|date=2014-12-13|title=Ghana Districts - A repository of all districts in the republic of Ghana|url=https://web.archive.org/web/20141213033333/http://www.ghanadistricts.gov.gh/news/?read=21457|access-date=2022-07-26|website=web.archive.org}}</ref><ref>{{Cite web|title=GhanaDot.com ....Profile of President-Elect Mills|url=http://www.ghanadot.com/personalities.mills.010309.html|access-date=2022-07-26|website=www.ghanadot.com}}</ref><ref>{{Cite web|date=2016-03-09|title=mijaku.com - Profiles of the NDC presidential and vice presidential candidates|url=https://web.archive.org/web/20160309154639/http://mijaku.com/index.php?id=728&itemid=2&option=com_content&task=view|access-date=2022-07-26|website=web.archive.org}}</ref><ref>{{Cite web|title=Meet Naadu Mills|url=https://www.modernghana.com/news/133520/meet-naadu-mills.html|access-date=2022-07-26|website=Modern Ghana|language=en}}</ref><ref>{{Cite web|date=-001-11-30T00:00:00+00:00|title=Profile of President-Elect Mills|url=https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/Profile-of-President-Elect-Mills-155622|access-date=2022-07-26|website=GhanaWeb|language=en}}</ref>ka O daa nyɛ karim'ma, ka mali bia ŋun yuli booni
Sam Kofi Atta Mills. Bɛ daa wumsi O mi tamla Methodist nim’ zali kpana<ref>{{Cite web|date=2016-01-11|title=Wayback Machine|url=https://web.archive.org/web/20160111033214/http://www.ghana.gov.gh/index.php/news/general-news/15277-veep-calls-nation-to-celebrate-life-of-president-mills-|access-date=2022-07-26|website=web.archive.org}}</ref>. O daa nyɛla cousin nti lala saha maa Gold Coast lawyer, Thomas Hutton-Mills, Jr. O zosimo n-daa nyɛ T. B. Joshua of The Synagogue, Church of All Nations in Lagos, Nigeria, ka daa kaari O saha kam asori duu maa ni. O daa yɛliya, ni din daa niŋ ka Joshua yɛli O ni pɔi ka O lebi Tiŋgbani zuɣulana, sheela ka O zani piibupiibu m-paai buta zuɣu ka naai tooi di piibupiibu maa.<ref>{{Cite web|date=2011-12-31|title=Wayback Machine|url=https://web.archive.org/web/20111231191030/http://thepmnews.com/2009/01/12/tb-joshua-predicted-my-victory-%E2%80%94ghana%E2%80%99s-leader|access-date=2022-07-26|website=web.archive.org}}</ref><ref>{{Cite web|date=2011-10-07|title=Wayback Machine|url=https://web.archive.org/web/20111007010043/http://thenewsng.com/article/1613|access-date=2022-07-26|website=web.archive.org}}</ref>.
Atta Mills daa nyɛla bɔlli ni yiɣ'jam yaɣili administrata, o daa tim nuu pam Ghana Hockey Association, National Sports Council of Ghana, Ghana Olympic Committee ni Accra Hearts of Oak Sporting Club. O daa min nyɛ bi kuɣilana saha shɛli. O daa bɔri ko'duɣili pam. Ka daa ŋmɛ n-ti Gana Hockey team maa(O nyɛla hockey ŋmeri biŋ Gana ŋɔ hali ka Naawuni daa ti bohi O zuɣu)<ref>{{Cite news|date=2009-01-03|title=Profile: Ghana President John Atta Mills|language=en-GB|url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/africa/7804884.stm|access-date=2022-07-26}}</ref><ref>{{Cite web|date=2015-02-01|title=attamills2008.com - attamills2008 Resources and Information. This website is for sale!|url=https://web.archive.org/web/20150201181245/http://www.attamills2008.com/site/?page_id=2|access-date=2022-07-26|website=web.archive.org}}</ref>. O daa nyɛla Hearts of Oak kpamba maa ni yino, Kuɣulan kuro Black Stars management team ka lahi nyɛ Manchester United nyaan’dola<ref>{{Cite web|title=Obituary: Ghana’s John Atta Mills|url=https://www.aljazeera.com/news/2012/7/24/obituary-ghanas-john-atta-mills|access-date=2022-07-26|website=www.aljazeera.com|language=en}}</ref>.
== O Doro ni O Kpibu ==
Mills daa nyɛla ŋun kpi silimin goli July biɛɣu pishi ni anahi dali 2022, 37 Military Hospital din be Ankara la<ref>{{Cite news|date=2012-07-24|title=Ghana's President John Atta Mills dies|language=en-GB|work=BBC News|url=https://www.bbc.com/news/world-africa-18972107|access-date=2022-07-26}}</ref>.dabaata nyaaŋa O ni daa puhi O doɣim chuɣu din pahiri yuma pihiyobu ni anii la. Daliri shɛli din daa ku'O daa na bi yi polo. Dama O daa na yoli yila US na ka di nyɛla O chaŋmi ti vihi O maŋa din daa niŋ ka O mali loŋni doro<ref>{{Cite news|date=2012-07-24|title=Ghana's President John Atta Mills dies|language=en-GB|work=BBC News|url=https://www.bbc.com/news/world-africa-18972107|access-date=2022-07-26}}</ref><ref>{{Cite news|date=2012-08-10|title=President John Atta Mills funeral held in Ghana|language=en-GB|work=BBC News|url=https://www.bbc.com/news/world-africa-19204106|access-date=2022-07-26}}</ref><ref>{{Cite web|last=admin|date=2022-07-27|title=Naadu Mills Reveals What Killed Mills|url=https://otixpres.com/naadu-mills-reveals-what-killed-mills/|access-date=2022-07-28|language=en-US}}</ref>. O kuli ni daa yɛn yi polo, O offici nim’daa yɛliya ni O kpimi hawa nim’daa nyaaŋa ka bɛ naai yihili na polo, amaa karachi so ŋun doli daa yɛliya ni O daa yɛliya ni O niŋgbina dii bi nyaɣisa n-neei biɛɣu ka O naai kpi maa. To amaa, Mills' beili Dr. Cadman Mills daa yɛliya gbala maa ni, ni doriti pam n-daa laɣam ku'O maa kamani hemorrhagic stroke din yina zisoya gbariginsim zugupuri puuni<ref>{{Cite web|date=2015-07-21|title=Revealed: Mills died from Hemorrhagic stroke - Cadman Mills|url=https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/Mills-died-from-Hemorrhagic-stroke-Cadman-Mills-370015|access-date=2022-07-26|website=GhanaWeb|language=en}}</ref><ref>{{Cite web|date=2015-07-21|title=Revealed: Mills died from Hemorrhagic stroke - Cadman Mills|url=https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/Mills-died-from-Hemorrhagic-stroke-Cadman-Mills-370015|access-date=2022-07-26|website=GhanaWeb|language=en}}</ref><ref>{{Cite web|date=2013-01-23|title=GBC News, , Mills died from massive stroke - Brother|url=https://archive.ph/8JCDa|access-date=2022-07-26|website=archive.ph}}</ref><ref>{{Cite web|date=2017-03-30|title=Prof Mills did not die of throat cancer – Dr Cadman Mills|url=https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/Prof-Mills-did-not-die-of-throat-cancer-Dr-Cadman-Mills-523772|access-date=2022-07-26|website=GhanaWeb|language=en}}</ref>. BBC nima gba daa yɛliya ni yɛltɔɣa daa taɣimi chiri gbaliŋ. Former minister Elizabeth Ohene daa yɛliya, ni din daa niŋ ka bi gbubli ŋumaŋuma ni mills kpimi, O nini daa bi tiɣi ni Mills kpiya.
" kamani yuma ata ni yuma anahi din gari la, niriba gbubi mi ni Mills ka alaafee ka shaba yɛri ni O kpimi gba. Ka O daa yina ti yɛli ni O bi bera"<ref>{{Cite news|date=2012-07-24|title=Ghana's President John Atta Mills dies|language=en-GB|work=BBC News|url=https://www.bbc.com/news/world-africa-18972107|access-date=2022-07-26}}</ref>. O zuɣulaan paa John Dramani Mahama n-daa nyɛ ŋun daa zani O zaashee maa din daa niŋ ka O kpi. Ka daa po pori yuŋ kurigi anii lala dabisili shɛli O ni daa kani maa ka di nyɛla Gana constitusa ni wuhi shɛm. Mahama zii daa naala saha shɛli Mills' zii ni daa naai. Ka di daa che bela ni piibupiibu, ka O gba daa zani ni bi piigi O.<ref>{{Cite web|date=2012-07-26|title=Ghana VP to be sworn in as new president {{!}} Agricultural Commodities {{!}} Reuters|url=https://web.archive.org/web/20120726221518/https://af.reuters.com/article/commoditiesNews/idAFL6E8IOJOX20120724|access-date=2022-07-26|website=web.archive.org}}</ref><ref>{{Cite news|date=2012-07-24|title=Ghana President Mills dies, VP takes over|language=en|work=Reuters|url=https://www.reuters.com/article/us-ghana-president-idUSBRE86N14720120724|access-date=2022-07-26}}</ref>
== O Sɔɣibu ==
[[File:JEAM Gravesite.JPG|thumb|right|Atta Mills' gballi din be Asomdwee Park, Accra tum yuuni 2013]]
=== O Tingbani Nam Sɔɣibu ===
=== Salo Wumbu ===
== O Sabiri Shɛŋa ==
Mills' sabibu nima<ref name="ghananation1"/><ref name="pubs">{{cite web|url=http://www.attamills2008.com/johns_cv.htm |title=''Curriculum Vitae'' |access-date=2007-07-01 |url-status=bot: unknown |archive-url=https://web.archive.org/web/20070701201728/http://www.attamills2008.com/johns_cv.htm |archive-date=1 July 2007}}, Prof. John Evans Atta Mills, 1 July 2007, ''[[Wayback Machine|Internet Archive]]''. Retrieved 3 August 2012.</ref><ref>{{cite web|url=http://www.idrc.ca/EN/Misc/Pages/NewsDetails.aspx?NewsID=463 |title=Misc – News |publisher=Idrc.ca |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20130523141045/http://www.idrc.ca/EN/Misc/Pages/NewsDetails.aspx?NewsID=463 |archive-date=23 May 2013 }}</ref><ref name=":0" /> included:
* ''Taxation of Periodical or Deferred Payments arising from the Sale of Fixed Capital'' (1974)
* ''Exemption of Dividends from Income Taxation: A Critical Appraisal'' (1977)
* ''Report of the Tax Review Commission, Ghana, parts 1 – 3'' (1977)
* ''Ghana’s Income Tax Laws and the Investor'' (1978)
* ''Ghana's New Investment Code: An Appraisal'' (1986)
* ''Criminal Law Treatment of Sexual Activity''
* ''The role of the state in the evolution of the family in Anglophone countries of Africa: An overview''
* ''A survey of taxes on the individual in Ghana''
* ''Ghana's wealth tax: Some issues and problems''
* ''Africa in the World'' (2002)<ref>{{cite web|url=http://www.ligi.ubc.ca/sites/liu/files/Publications/Africa_in_the_World.pdf |title="Africa in the World". |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20130523141048/http://www.ligi.ubc.ca/sites/liu/files/Publications/Africa_in_the_World.pdf |archive-date=23 May 2013 }}</ref>
* ''NEPAD and New International Relations'' (2002)<ref>{{cite web|url=http://www.ligi.ubc.ca/sites/liu/files/Publications/1Oct2002_NEPAD.pdf |archive-url=https://web.archive.org/web/20130523141050/http://www.ligi.ubc.ca/sites/liu/files/Publications/1Oct2002_NEPAD.pdf |url-status=dead |archive-date=2013-05-23 |title="NEPAD and New International Relations". }}</ref>
* ''The Decline of a Regional Fishing Nation: The Case of Ghana and West Africa'' (2004)<ref>{{cite journal|title=The decline of a regional fishing nation: The case of Ghana and West Africa |doi=10.1111/j.0165-0203.2004.00068.x |volume=28 |journal=Natural Resources Forum |pages=13–21 |year = 2004|last1 = Atta-Mills|first1 = John|last2=Alder |first2=Jackie |last3=Rashid Sumaila |first3=Ussif }}</ref>
== O Teebu ni O Ni Che shɛli ==
[[File:J.E. Atta Mills' Bust in GIMPA (Accra).jpg|thumb|Bust of Atta Mills at the John Evans Atta Mills Centre for Law and Governance, GIMPA, Accra]]
O ni nyɛ tingbaŋ zuɣulana,Mills daa nyɛla gun deei 2009 Glo-CAF platinum kpaŋmaŋ'pini O ni daa mali zaɣa ni tab’song n-ti diɛma ni yiɣijam toon’tibo tiŋgbani maa ni zugu.”[88]
Mills ni Kani naai, kpaŋmaŋ pini din nye Gomnanti so ŋʋn zaŋ yɛlimaŋli mini lɛbiginsim Gbaŋsabila tingbaŋ yuuni(2012). Ban daa ti kpaŋmaŋ'pini ŋɔ daa yɛliya ni bɛ nya O biehisug, kookali,zaɣa nti pahi nia suŋ zaŋ kpa democracy Gomnanti ni lɛbiginsim zaŋ ti Ghana ni Gbaŋsabila zaa. Lala biɛhigu din gahim ŋɔ tu paɣisibu. Ka Che di zaŋ taɣirisuŋ na O niriba biɛhigu ni zuŋɔ kuli mali wara. O ni daa yihi O zuɣu ni O zabi ka taɣi ka gu aadalichi zaŋti sokam nyɛla din yi polo ka mali jilima duniya yeei dundɔŋi ka gbansabila nangban’yini zaa baŋ ka mali dihitabili ni ti yi nya taba ka ti nyɛ yim ka wumdi sokam yeei, ti ni tooi beni ni suhudoo ni nangbanyini ni taba,ka di che ka lɛbiginsim be ti tinsi puuni ni biɛhigu toon’tibo.Lala toon’daanba gɔ zaɣ'yino kam kuli mali la kpaŋmaŋ Ghana toon’tibo ni di zoobu, Ka Ghana zaa yuli”.
Yuuni 2013 kpaŋmaŋ pina la, O daa deei la pini O kalinsi nyaaŋa ka di nyɛla kpaŋmaŋ shɛli din be Gbansabila tiŋgbani zuɣu, ni bɛ teei O ni daa tum di nasara shɛŋa,ni O toon’tali.
Institute of International Education (IIE) din be New York City gba daa nyɛla ban ti O pin’titali O kalinsi nyaaŋa, Fritz Redlich shikuru bi’kura pina ni bɛ teei O tuma din tu paɣisibu ka kpaŋsiri nangbanyini mini yɛda Ghana ni duniya sunsuuni, ni O sɔŋsim ti shikuru toon’tibo ni di mali Ghana bi’pola shili n-guli zuŋɔ dali kparigɔɣʋ, anduniya biɛhigu bɛrisuŋ ni di ti O tuuli sɔŋsim din yi polo ni di che ka O leei zuɣulana zaŋ ti Gbansabila tiŋa din nyɛ O leei Ghana zuɣʋlana”.
Din yɛn bo nin’tiɣili zaŋ ti Mills dagonia zaŋ kpa zalisi mini zuɣulan’suŋ tali polo, Ghana institute of Management and Public Administration, kpala John Evans Atta Mills laɣingu ni di kpaŋsi zaligu mini zuɣulan’tali, ni di bo vihigu din mali yaa,zaligu bɔhinbu, duniya zuɣulan’tali ni daadam biɛlim soya.
O kalinsi nyaaŋa, bɛ daa labimi bɔli Agkara pal’daa la John Evans Atta Mills High Street ka di nyɛ Agkara Assembly yɛda ni. Cape Coast gba pali shɛli chani ti yiri Cape Coast Castle hali ni Mfantsipim pal'chira gba daa labimi bɔli tingbani zuɣulana John Evans Atta Mills palli ka di nyɛ Cape Coast Na’zuɣu yɛda ni.
== Lahi Nyama ==
[[Atta Mills Saha Minisita nima]]
== Kundivihira ==
[[Pubu:Ghana]]
[[Pubu:Ghana zuɣulananima]]
[[Pubu:Ghana tingbani]]
[[Pubu:Ninsala ŋun lahi ka o nyɛvuli ni]]
[[Pubu:Doo]]
k25pedf7dec8qbmaklnqug6pjil9jac
41602
41601
2022-07-28T20:27:58Z
Adam Kamaldeen
1825
/* Shikuru Baŋsim */Correct word
wikitext
text/x-wiki
{{E-Class}}
'''Professor John Evans Fiifi Atta Mills''' (21 July 1944 – 24 July 2012) daa nyɛla [[Ghana]] tingbaŋ zuɣulan' kuro ni Ghana alikaali baŋda ŋun daa di zuɣulan' tali<ref>https://archive.vn/20121209072058/http://www.usatoday.com/news/world/2009-01-03-ghana-election_N.htm</ref> yuuni 2009 hali ka kum daa ti wooi o yuuni 2012. O daa pɔla Ghana zuɣulantali pɔri January 7, 2009 saha shɛli O ni daa luhi Wabigu party ([[New Patriotic Party]]) toondana, [[Nana Addo Dankwa Akufo-Addo|Nana Akufo-Addo]] yuuni 2008<ref>https://usatoday30.usatoday.com/news/world/2009-01-03-ghana-election_N.htm</ref> piibu piibu ni la. Ŋuni n-daa nyɛ tingbani zuɣulan'paa yuuni 1997 hali ni 2001 n-ti tingbani zuɣulan'kuro, [[Jerry John Rawlings]].
O daa lɛbi la toon’dana n-ti Lɛm paati ([[National Democratic Congress]]) ka daa bɔ nam maa buyi zuɣu ka lu, yuuni 2000 mini 2004. Amaa O ni daa zani yuuni 2008, O daa dimi saha shɛli piibu-piibu ni daa va n-kpari ka ti lahi labi chaŋ piibu-piibu maani. Ŋuni n na nyɛ Ghana zuɣulana tuuli ŋun daa kpi, ka na be Nam ni.
{{Infobox ninsala|honorific prefix=Prof|name=John Evans Fiifi Atta Mills|image=John Atta Mills.jpg|birth_date=21 July 1944|birth_place=Tarkwa, Gold Coast|death_date=24 July 2012 (Yum'pihiyobu ni anii) Accra, Ghana|resting place=Asomdwee Park, Accra, Ghana|party=National Democratic Congress(NDC)|spouse(s)=Ernestina Naadu Mills (nee Botchway)|children=Sam Kofi Atta Mills|alma mater=Achimota School
University of Ghana(LLB, 1967)
London School of economics(LLM, 1968)
School of Oriental and African Studies School of Law
University of London (PhD, 1971)|awards=Glo - CAF Platinum Award
Lifetime Africa Achievement Prize
The Fritz Redlich Alumni Award|occupation=Law Professor|employer=University of Ghana, Legon}}
== Shikuru Baŋsim ==
Bɛ daa dɔɣila Mills silimiin goli 21 July,1944 [[Tarkwa]] tingbani din be Ghana wulinluhili polo ŋɔ, [[Western Region]]. [[Fante]] bila n-nyɛ O, ka O daa zooi tiŋ'yuli booni Ekumfi Otuam din be [[Mfantsiman]] East piibu -piibu yaɣili din be Ghana sunsuuni la, [[Central Region]]. O daa pilila O bilim ni shikuru Huni Valley Methodist Primary School. O shikuru baŋsim yaligibu zuɣu, O daa chaŋla O sunsuuni shikuru Komenda Methodist Middle School. O ni daa karim siɣisi ni, O daa tuɣi la bikura shikuru shɛli bɛ ni booni [[Achimota Secondary Schoo]]<nowiki/>l. O ni daa naai ni, O daa deei la O dahalali shɛhara gbaŋ yuuni 1961 ni, Advanced-Level shahara gbaŋ yuuni 1963. O daa lahi zaŋla nimmohi yo, ka lahi chaŋ ninkura shikuru shɛli bɛ ni booni [[University of Ghana, Legon]] la n-ti karim siɣisi Zalisi ka daa deei Bachelor of Law, Degree, LLB ni Professional law shahara gbaŋ yuuni 1967.
Mills daa lahi chaŋla London School of Economics and Political Science n-ti karim siɣisi ka daa deei LLM shɛhara gbaŋ yuuni 1968. Di nyaaŋa, O daa lahi deei la Law Dɔɣita Degree, PhD School of Oriental and African Studies School of Law din daa be federal University of London saha shɛli O ni daa sabi O Dɔɣita tali buku din daa jɛndi farigu, kɔhimma ni damma lɛbigimsim (taxation and economic development) yuuni 1971. O daa nyɛla yuum'pishi ni ayopɔin ka karim naai dɔɣita tali ŋɔ.
O ni daa be siyaasa ni, kɔŋ ni zɔm kam daa mi O la Prof, pirinla saha gbaliŋ shɛli O ni daa zaŋ kpalim m-be shikuru baŋsim bɔbu ni maa zuɣu. O siyaasa salalaantaba gba daa booni O mi Asomdweehene, Kambonsili din gbuni nyɛ 'Suhudoo Naa'.
== Siyaasa Tali ==
=== Ghana Zuɣulan' paa ===
Bɛ ni daa ti bɔri ni bɛ po' tingbaŋ' zuɣulaanim’ pɔri yuuni 1992 maa zuɣu, National Convention Party (NCP) daa zaŋla bɛ kpalanzuya na nti gbini National Democratic Congress (NDC). Provisional National Defence Council (PNDC) daambol'kuro ni tingbaŋ zuɣulana, Flight-Lieutenant Jerry John Rawlings daa piila NCP nima kpɛma, [[Kow Nkensen Arkaah]] wulana ni bɛ bo Nam maa. Bɛ ni daa di 1992 piibu-piibu maa, Arkaah daa di la tingbaŋ zuɣulan' paa 1992–1996.
Amaa, January 29, 1996, NCP Nima daa waligiya ka che NDC. Arkaah ŋun daa be National Convention Party daa lahi zaŋ bɛ kpalanzuya na n-ti gbini New Patriotic Party ka bɛ daa lahi piigi O Nam-bɔri wulana n-ti [[John Agyekum Kufuor]] ni bɛ zaŋ bɛ nyɔri n-kpa National Democratic Congress. Rawlings daa piila Atta Mills ni O lԑbi O zuɣulana paa ka lahi labi bo tingbaŋ zuɣulan' tali din pahiri ayi zuɣu ka [[Naawuni]] daa lahi tiba nasara ka bɛ di 1996-2000. Atta Mills n-daa nyɛ daambolo n-ti Police Council of Ghana ni daambolo zaŋti Economic Management Team.
=== Ghana Zuɣulan' tali piibu-piibu ===
Yuuni 2000, Mills n-daa zani n-ti Lɛm Paati (NDC) ni bɛ bo tingbaŋ Zuɣulan' tali saha shɛli Rawlings ni daa di O Nam saɣi,kamani Tingbaŋ maa zalikpana ni wuhi shɛm.
Atta Mills nyintaa ŋun daa yi polo zaŋ chaŋ Nam maa bɔbu polo n-daa nyɛ John Agyekum Kufuor, ŋun daa zani n-ti Wɔb'gu paati, New Patriotic Party (NPP). Dagbambi yɛliya ni buu lihiri la O ma noli ka ŋubiri mɔri, lala maa zuɣu, nyintahili daa kuli yiɣisi mi n wuɣiliŋ Atta Mills polo ni ka dama, bɛ yi piigi O tingbaŋ zuɣulana, ŋun bi yɛn mali O zuɣu piibu naɣila Rawlings ni bɔri shɛli biɛɣukulo kam. Piibu-piibu biɛɣu maa ni daa ti neei December 7, 2000, Mills daa nyala 44.8% ka Kufuor di 48.4%. Di ni daa bi paai kɔbigi maa zuɣu, December 28, 2000, Ghana daa lahi labi mi niŋ piibu-piibu maa ka Kufuor daa zaŋ vaabu 56.9% kɔbigi puuni n di Mills. Lala ŋɔ zuɣu, bɛ daa piila Kufuor ka po o pɔri n-kpɛhi Nam ni January 7, 2001.
Yuuni 2002, Lɛm Paatinima daa piila Mills ni O lԑbi bɛ paati maa toondana zaŋ chaŋ 2004 piibu-piibu la ni. Tɔ amaa, tingbaŋ zuɣulana, John Agyekum Kufuor daa lahi di o mi ni 52.45% kɔbigi puuni.
December 21, 2006, Lɛm Paatinima daa lahi piigi O mi bɛ paati maa toondana zaŋ chaŋ yuuni 2008 tingbaŋ zuɣulana tali piibu-piibu ni. O daa dila O nyintahi maa ni 81.4% (1,362 votes) kɔbigi puuni. O nyintahi maa n-daa nyɛ Ekwow Spio-Garbrah, Alhaji Mahama Iddrisu, ni Eddie Annan.
Yuuni 2008 piibu-piibu ni daa paagi, John Agyekum Kufuor daa di la o yuma nii nam naai dinzuɣu ka kulahi tooi zani yaha. Lala saha ŋɔ sunsuuni ka bi daa ŋuri BETTER GHANA AGENDA taachi.
Yuuni 2008, Mills Nam nyintaa Wabigu Paati daa nyala Nana Akufo-Addo. Mills taachi yuuni maa piibu-piibu maa saha daa nyɛla "A Better Man for a Better Ghana". O daa yaliya: "Salo maa kuli fabindimi. Be yɛri mi ni be behisi kuli labiri la nyaanga zuŋɔ yuma anii mbala. Dinzuɣu, di yi niŋ ka Ghana shiri nyɛla din zoora, salo maa ban nabi nyarili be behisi puuni".
Tuuli piibu-piibu maa daa tila Akufo-Addo 49.13%, ka ti Mills 47.92% kobigi puuni. Lala ŋɔ zuɣu, piibu-piibu tuma duu nim' daa lahi labimi n-kpa piibu-piibu palli 28th December 2008. Din daa naagi, Mills daa kuli dila Nana Akufo Addo bela. To amaa yɛligola ni sangaya daa chɛmi ka Tain din be piibu-piibu yaɣili Brong Ahafo Region nim’daa bi tooi niŋ bi piibu-piibu. Lala maa zuɣu, piibu-piibu tuma yili nim’daa lahi kpala piibu-piibu n-ti ba January 2, 2009.
Di karikari ni di bahigu daa ʒila zuɣusuŋ n ti Mills, dama O daa nyɛla 50.23% ka Akufo-Addo nyɛ 49.77%. Mills n daa lԑbi tingbaŋ Zuɣulana ŋun pahi ata ni Ghana 4th Republic tali ni. Mills daa tooi zooi ka O buɣisiri O maŋa ni ŋun nyɛla "Salo buŋa ŋun mali dihitabili ni salo bɛhisuŋ ka man Nkrumah buɣisibu ni".
John Atta Mills daa pola Ghana tingbaŋ Zuɣulan' tali pɔri January 7, 2009 ni suhudoo. O daa dila O suɣulo nyɔri O ni daa ti di Nam maa.
=== Ghana Zuɣulan' tali ===
==== Economy ====
==== Shikuru Baŋsim ====
==== Alaafeei ====
==== Tiŋgbani gbubibu ni Tiŋduya Bɛhigu ====
==== Bukparilim, Anegi nyabu ni Tiŋkpansi lɛbigimsim ====
== Tuma ==
Mills tuma piligu daa nyɛla chicha tali ka o daa wuhiri la Zalisi yɛltɔɣa din be Faculty of Law, University of Ghana. O daa kuli paagi yuuni pishinaanu n wuhiri Legon mini di tatabibti Ghana ni tiŋduya ni. O daa nyɛla Fulbright Scholar programme, Stanford Law School din be US yuuni 1971.
O daa nyela Professor n chani Temple University (Philadelphia, USA), yuuni 1978 hali ni 1979 ka daa lahi tuɣili yuuni 1986 hali ni 1987. O lahi chani la Leiden University din be Netherlands nti wuhira yuuni 1985 hali ni 1986. Lala saha maa sunsuuni 1970-1980, o daa sabi buku nim mini gbana pam din jɛndi farigu deebu baŋsim yaɣili (taxation).
Di mini o daa wuhiri shikuru maa zaa yɔli, O daa nyɛla Komishina kpɛma nti yaɣ’ shɛli be ni booni Ghana Internal Revenue Service (1988-1993) saha shɛli tiŋgbaŋ zuɣulana Jerry John Rawlings ni daa nyɛ sooja gomnanti la. Be daa lahi labimi piigo Komishina yaha yuuni 1993 hali ni 1996. Yuuni 1992, O daa lɛbi la Zalisi Associate Prɔfɛisa University of Ghana. Yuuni 2002, O daa lɛbi la chani la Liu Institute for Global Issues din be University of British Columbia, Vancouver, British Columbia din daa gbini kpalanzuya ni Canadian International Development Agency(CIDA) – International Development Research Centre (IDRC) fellowship programme.
== Maŋmaŋa biɛhigu ==
O paɣa n-daa nyɛ Ernestina Naadu Mills (née Botchway),<ref>{{Cite web|date=2014-12-13|title=Ghana Districts - A repository of all districts in the republic of Ghana|url=https://web.archive.org/web/20141213033333/http://www.ghanadistricts.gov.gh/news/?read=21457|access-date=2022-07-26|website=web.archive.org}}</ref><ref>{{Cite web|title=GhanaDot.com ....Profile of President-Elect Mills|url=http://www.ghanadot.com/personalities.mills.010309.html|access-date=2022-07-26|website=www.ghanadot.com}}</ref><ref>{{Cite web|date=2016-03-09|title=mijaku.com - Profiles of the NDC presidential and vice presidential candidates|url=https://web.archive.org/web/20160309154639/http://mijaku.com/index.php?id=728&itemid=2&option=com_content&task=view|access-date=2022-07-26|website=web.archive.org}}</ref><ref>{{Cite web|title=Meet Naadu Mills|url=https://www.modernghana.com/news/133520/meet-naadu-mills.html|access-date=2022-07-26|website=Modern Ghana|language=en}}</ref><ref>{{Cite web|date=-001-11-30T00:00:00+00:00|title=Profile of President-Elect Mills|url=https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/Profile-of-President-Elect-Mills-155622|access-date=2022-07-26|website=GhanaWeb|language=en}}</ref>ka O daa nyɛ karim'ma, ka mali bia ŋun yuli booni
Sam Kofi Atta Mills. Bɛ daa wumsi O mi tamla Methodist nim’ zali kpana<ref>{{Cite web|date=2016-01-11|title=Wayback Machine|url=https://web.archive.org/web/20160111033214/http://www.ghana.gov.gh/index.php/news/general-news/15277-veep-calls-nation-to-celebrate-life-of-president-mills-|access-date=2022-07-26|website=web.archive.org}}</ref>. O daa nyɛla cousin nti lala saha maa Gold Coast lawyer, Thomas Hutton-Mills, Jr. O zosimo n-daa nyɛ T. B. Joshua of The Synagogue, Church of All Nations in Lagos, Nigeria, ka daa kaari O saha kam asori duu maa ni. O daa yɛliya, ni din daa niŋ ka Joshua yɛli O ni pɔi ka O lebi Tiŋgbani zuɣulana, sheela ka O zani piibupiibu m-paai buta zuɣu ka naai tooi di piibupiibu maa.<ref>{{Cite web|date=2011-12-31|title=Wayback Machine|url=https://web.archive.org/web/20111231191030/http://thepmnews.com/2009/01/12/tb-joshua-predicted-my-victory-%E2%80%94ghana%E2%80%99s-leader|access-date=2022-07-26|website=web.archive.org}}</ref><ref>{{Cite web|date=2011-10-07|title=Wayback Machine|url=https://web.archive.org/web/20111007010043/http://thenewsng.com/article/1613|access-date=2022-07-26|website=web.archive.org}}</ref>.
Atta Mills daa nyɛla bɔlli ni yiɣ'jam yaɣili administrata, o daa tim nuu pam Ghana Hockey Association, National Sports Council of Ghana, Ghana Olympic Committee ni Accra Hearts of Oak Sporting Club. O daa min nyɛ bi kuɣilana saha shɛli. O daa bɔri ko'duɣili pam. Ka daa ŋmɛ n-ti Gana Hockey team maa(O nyɛla hockey ŋmeri biŋ Gana ŋɔ hali ka Naawuni daa ti bohi O zuɣu)<ref>{{Cite news|date=2009-01-03|title=Profile: Ghana President John Atta Mills|language=en-GB|url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/africa/7804884.stm|access-date=2022-07-26}}</ref><ref>{{Cite web|date=2015-02-01|title=attamills2008.com - attamills2008 Resources and Information. This website is for sale!|url=https://web.archive.org/web/20150201181245/http://www.attamills2008.com/site/?page_id=2|access-date=2022-07-26|website=web.archive.org}}</ref>. O daa nyɛla Hearts of Oak kpamba maa ni yino, Kuɣulan kuro Black Stars management team ka lahi nyɛ Manchester United nyaan’dola<ref>{{Cite web|title=Obituary: Ghana’s John Atta Mills|url=https://www.aljazeera.com/news/2012/7/24/obituary-ghanas-john-atta-mills|access-date=2022-07-26|website=www.aljazeera.com|language=en}}</ref>.
== O Doro ni O Kpibu ==
Mills daa nyɛla ŋun kpi silimin goli July biɛɣu pishi ni anahi dali 2022, 37 Military Hospital din be Ankara la<ref>{{Cite news|date=2012-07-24|title=Ghana's President John Atta Mills dies|language=en-GB|work=BBC News|url=https://www.bbc.com/news/world-africa-18972107|access-date=2022-07-26}}</ref>.dabaata nyaaŋa O ni daa puhi O doɣim chuɣu din pahiri yuma pihiyobu ni anii la. Daliri shɛli din daa ku'O daa na bi yi polo. Dama O daa na yoli yila US na ka di nyɛla O chaŋmi ti vihi O maŋa din daa niŋ ka O mali loŋni doro<ref>{{Cite news|date=2012-07-24|title=Ghana's President John Atta Mills dies|language=en-GB|work=BBC News|url=https://www.bbc.com/news/world-africa-18972107|access-date=2022-07-26}}</ref><ref>{{Cite news|date=2012-08-10|title=President John Atta Mills funeral held in Ghana|language=en-GB|work=BBC News|url=https://www.bbc.com/news/world-africa-19204106|access-date=2022-07-26}}</ref><ref>{{Cite web|last=admin|date=2022-07-27|title=Naadu Mills Reveals What Killed Mills|url=https://otixpres.com/naadu-mills-reveals-what-killed-mills/|access-date=2022-07-28|language=en-US}}</ref>. O kuli ni daa yɛn yi polo, O offici nim’daa yɛliya ni O kpimi hawa nim’daa nyaaŋa ka bɛ naai yihili na polo, amaa karachi so ŋun doli daa yɛliya ni O daa yɛliya ni O niŋgbina dii bi nyaɣisa n-neei biɛɣu ka O naai kpi maa. To amaa, Mills' beili Dr. Cadman Mills daa yɛliya gbala maa ni, ni doriti pam n-daa laɣam ku'O maa kamani hemorrhagic stroke din yina zisoya gbariginsim zugupuri puuni<ref>{{Cite web|date=2015-07-21|title=Revealed: Mills died from Hemorrhagic stroke - Cadman Mills|url=https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/Mills-died-from-Hemorrhagic-stroke-Cadman-Mills-370015|access-date=2022-07-26|website=GhanaWeb|language=en}}</ref><ref>{{Cite web|date=2015-07-21|title=Revealed: Mills died from Hemorrhagic stroke - Cadman Mills|url=https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/Mills-died-from-Hemorrhagic-stroke-Cadman-Mills-370015|access-date=2022-07-26|website=GhanaWeb|language=en}}</ref><ref>{{Cite web|date=2013-01-23|title=GBC News, , Mills died from massive stroke - Brother|url=https://archive.ph/8JCDa|access-date=2022-07-26|website=archive.ph}}</ref><ref>{{Cite web|date=2017-03-30|title=Prof Mills did not die of throat cancer – Dr Cadman Mills|url=https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/Prof-Mills-did-not-die-of-throat-cancer-Dr-Cadman-Mills-523772|access-date=2022-07-26|website=GhanaWeb|language=en}}</ref>. BBC nima gba daa yɛliya ni yɛltɔɣa daa taɣimi chiri gbaliŋ. Former minister Elizabeth Ohene daa yɛliya, ni din daa niŋ ka bi gbubli ŋumaŋuma ni mills kpimi, O nini daa bi tiɣi ni Mills kpiya.
" kamani yuma ata ni yuma anahi din gari la, niriba gbubi mi ni Mills ka alaafee ka shaba yɛri ni O kpimi gba. Ka O daa yina ti yɛli ni O bi bera"<ref>{{Cite news|date=2012-07-24|title=Ghana's President John Atta Mills dies|language=en-GB|work=BBC News|url=https://www.bbc.com/news/world-africa-18972107|access-date=2022-07-26}}</ref>. O zuɣulaan paa John Dramani Mahama n-daa nyɛ ŋun daa zani O zaashee maa din daa niŋ ka O kpi. Ka daa po pori yuŋ kurigi anii lala dabisili shɛli O ni daa kani maa ka di nyɛla Gana constitusa ni wuhi shɛm. Mahama zii daa naala saha shɛli Mills' zii ni daa naai. Ka di daa che bela ni piibupiibu, ka O gba daa zani ni bi piigi O.<ref>{{Cite web|date=2012-07-26|title=Ghana VP to be sworn in as new president {{!}} Agricultural Commodities {{!}} Reuters|url=https://web.archive.org/web/20120726221518/https://af.reuters.com/article/commoditiesNews/idAFL6E8IOJOX20120724|access-date=2022-07-26|website=web.archive.org}}</ref><ref>{{Cite news|date=2012-07-24|title=Ghana President Mills dies, VP takes over|language=en|work=Reuters|url=https://www.reuters.com/article/us-ghana-president-idUSBRE86N14720120724|access-date=2022-07-26}}</ref>
== O Sɔɣibu ==
[[File:JEAM Gravesite.JPG|thumb|right|Atta Mills' gballi din be Asomdwee Park, Accra tum yuuni 2013]]
=== O Tingbani Nam Sɔɣibu ===
=== Salo Wumbu ===
== O Sabiri Shɛŋa ==
Mills' sabibu nima<ref name="ghananation1"/><ref name="pubs">{{cite web|url=http://www.attamills2008.com/johns_cv.htm |title=''Curriculum Vitae'' |access-date=2007-07-01 |url-status=bot: unknown |archive-url=https://web.archive.org/web/20070701201728/http://www.attamills2008.com/johns_cv.htm |archive-date=1 July 2007}}, Prof. John Evans Atta Mills, 1 July 2007, ''[[Wayback Machine|Internet Archive]]''. Retrieved 3 August 2012.</ref><ref>{{cite web|url=http://www.idrc.ca/EN/Misc/Pages/NewsDetails.aspx?NewsID=463 |title=Misc – News |publisher=Idrc.ca |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20130523141045/http://www.idrc.ca/EN/Misc/Pages/NewsDetails.aspx?NewsID=463 |archive-date=23 May 2013 }}</ref><ref name=":0" /> included:
* ''Taxation of Periodical or Deferred Payments arising from the Sale of Fixed Capital'' (1974)
* ''Exemption of Dividends from Income Taxation: A Critical Appraisal'' (1977)
* ''Report of the Tax Review Commission, Ghana, parts 1 – 3'' (1977)
* ''Ghana’s Income Tax Laws and the Investor'' (1978)
* ''Ghana's New Investment Code: An Appraisal'' (1986)
* ''Criminal Law Treatment of Sexual Activity''
* ''The role of the state in the evolution of the family in Anglophone countries of Africa: An overview''
* ''A survey of taxes on the individual in Ghana''
* ''Ghana's wealth tax: Some issues and problems''
* ''Africa in the World'' (2002)<ref>{{cite web|url=http://www.ligi.ubc.ca/sites/liu/files/Publications/Africa_in_the_World.pdf |title="Africa in the World". |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20130523141048/http://www.ligi.ubc.ca/sites/liu/files/Publications/Africa_in_the_World.pdf |archive-date=23 May 2013 }}</ref>
* ''NEPAD and New International Relations'' (2002)<ref>{{cite web|url=http://www.ligi.ubc.ca/sites/liu/files/Publications/1Oct2002_NEPAD.pdf |archive-url=https://web.archive.org/web/20130523141050/http://www.ligi.ubc.ca/sites/liu/files/Publications/1Oct2002_NEPAD.pdf |url-status=dead |archive-date=2013-05-23 |title="NEPAD and New International Relations". }}</ref>
* ''The Decline of a Regional Fishing Nation: The Case of Ghana and West Africa'' (2004)<ref>{{cite journal|title=The decline of a regional fishing nation: The case of Ghana and West Africa |doi=10.1111/j.0165-0203.2004.00068.x |volume=28 |journal=Natural Resources Forum |pages=13–21 |year = 2004|last1 = Atta-Mills|first1 = John|last2=Alder |first2=Jackie |last3=Rashid Sumaila |first3=Ussif }}</ref>
== O Teebu ni O Ni Che shɛli ==
[[File:J.E. Atta Mills' Bust in GIMPA (Accra).jpg|thumb|Bust of Atta Mills at the John Evans Atta Mills Centre for Law and Governance, GIMPA, Accra]]
O ni nyɛ tingbaŋ zuɣulana,Mills daa nyɛla gun deei 2009 Glo-CAF platinum kpaŋmaŋ'pini O ni daa mali zaɣa ni tab’song n-ti diɛma ni yiɣijam toon’tibo tiŋgbani maa ni zugu.”[88]
Mills ni Kani naai, kpaŋmaŋ pini din nye Gomnanti so ŋʋn zaŋ yɛlimaŋli mini lɛbiginsim Gbaŋsabila tingbaŋ yuuni(2012). Ban daa ti kpaŋmaŋ'pini ŋɔ daa yɛliya ni bɛ nya O biehisug, kookali,zaɣa nti pahi nia suŋ zaŋ kpa democracy Gomnanti ni lɛbiginsim zaŋ ti Ghana ni Gbaŋsabila zaa. Lala biɛhigu din gahim ŋɔ tu paɣisibu. Ka Che di zaŋ taɣirisuŋ na O niriba biɛhigu ni zuŋɔ kuli mali wara. O ni daa yihi O zuɣu ni O zabi ka taɣi ka gu aadalichi zaŋti sokam nyɛla din yi polo ka mali jilima duniya yeei dundɔŋi ka gbansabila nangban’yini zaa baŋ ka mali dihitabili ni ti yi nya taba ka ti nyɛ yim ka wumdi sokam yeei, ti ni tooi beni ni suhudoo ni nangbanyini ni taba,ka di che ka lɛbiginsim be ti tinsi puuni ni biɛhigu toon’tibo.Lala toon’daanba gɔ zaɣ'yino kam kuli mali la kpaŋmaŋ Ghana toon’tibo ni di zoobu, Ka Ghana zaa yuli”.
Yuuni 2013 kpaŋmaŋ pina la, O daa deei la pini O kalinsi nyaaŋa ka di nyɛla kpaŋmaŋ shɛli din be Gbansabila tiŋgbani zuɣu, ni bɛ teei O ni daa tum di nasara shɛŋa,ni O toon’tali.
Institute of International Education (IIE) din be New York City gba daa nyɛla ban ti O pin’titali O kalinsi nyaaŋa, Fritz Redlich shikuru bi’kura pina ni bɛ teei O tuma din tu paɣisibu ka kpaŋsiri nangbanyini mini yɛda Ghana ni duniya sunsuuni, ni O sɔŋsim ti shikuru toon’tibo ni di mali Ghana bi’pola shili n-guli zuŋɔ dali kparigɔɣʋ, anduniya biɛhigu bɛrisuŋ ni di ti O tuuli sɔŋsim din yi polo ni di che ka O leei zuɣulana zaŋ ti Gbansabila tiŋa din nyɛ O leei Ghana zuɣʋlana”.
Din yɛn bo nin’tiɣili zaŋ ti Mills dagonia zaŋ kpa zalisi mini zuɣulan’suŋ tali polo, Ghana institute of Management and Public Administration, kpala John Evans Atta Mills laɣingu ni di kpaŋsi zaligu mini zuɣulan’tali, ni di bo vihigu din mali yaa,zaligu bɔhinbu, duniya zuɣulan’tali ni daadam biɛlim soya.
O kalinsi nyaaŋa, bɛ daa labimi bɔli Agkara pal’daa la John Evans Atta Mills High Street ka di nyɛ Agkara Assembly yɛda ni. Cape Coast gba pali shɛli chani ti yiri Cape Coast Castle hali ni Mfantsipim pal'chira gba daa labimi bɔli tingbani zuɣulana John Evans Atta Mills palli ka di nyɛ Cape Coast Na’zuɣu yɛda ni.
== Lahi Nyama ==
[[Atta Mills Saha Minisita nima]]
== Kundivihira ==
[[Pubu:Ghana]]
[[Pubu:Ghana zuɣulananima]]
[[Pubu:Ghana tingbani]]
[[Pubu:Ninsala ŋun lahi ka o nyɛvuli ni]]
[[Pubu:Doo]]
0r9c35sevlg7i4jyclp109trf7zi68y
41606
41602
2022-07-28T20:32:20Z
Adam Kamaldeen
1825
/* Shikuru Baŋsim */Correct spelling
wikitext
text/x-wiki
{{E-Class}}
'''Professor John Evans Fiifi Atta Mills''' (21 July 1944 – 24 July 2012) daa nyɛla [[Ghana]] tingbaŋ zuɣulan' kuro ni Ghana alikaali baŋda ŋun daa di zuɣulan' tali<ref>https://archive.vn/20121209072058/http://www.usatoday.com/news/world/2009-01-03-ghana-election_N.htm</ref> yuuni 2009 hali ka kum daa ti wooi o yuuni 2012. O daa pɔla Ghana zuɣulantali pɔri January 7, 2009 saha shɛli O ni daa luhi Wabigu party ([[New Patriotic Party]]) toondana, [[Nana Addo Dankwa Akufo-Addo|Nana Akufo-Addo]] yuuni 2008<ref>https://usatoday30.usatoday.com/news/world/2009-01-03-ghana-election_N.htm</ref> piibu piibu ni la. Ŋuni n-daa nyɛ tingbani zuɣulan'paa yuuni 1997 hali ni 2001 n-ti tingbani zuɣulan'kuro, [[Jerry John Rawlings]].
O daa lɛbi la toon’dana n-ti Lɛm paati ([[National Democratic Congress]]) ka daa bɔ nam maa buyi zuɣu ka lu, yuuni 2000 mini 2004. Amaa O ni daa zani yuuni 2008, O daa dimi saha shɛli piibu-piibu ni daa va n-kpari ka ti lahi labi chaŋ piibu-piibu maani. Ŋuni n na nyɛ Ghana zuɣulana tuuli ŋun daa kpi, ka na be Nam ni.
{{Infobox ninsala|honorific prefix=Prof|name=John Evans Fiifi Atta Mills|image=John Atta Mills.jpg|birth_date=21 July 1944|birth_place=Tarkwa, Gold Coast|death_date=24 July 2012 (Yum'pihiyobu ni anii) Accra, Ghana|resting place=Asomdwee Park, Accra, Ghana|party=National Democratic Congress(NDC)|spouse(s)=Ernestina Naadu Mills (nee Botchway)|children=Sam Kofi Atta Mills|alma mater=Achimota School
University of Ghana(LLB, 1967)
London School of economics(LLM, 1968)
School of Oriental and African Studies School of Law
University of London (PhD, 1971)|awards=Glo - CAF Platinum Award
Lifetime Africa Achievement Prize
The Fritz Redlich Alumni Award|occupation=Law Professor|employer=University of Ghana, Legon}}
== Shikuru Baŋsim ==
Bɛ daa dɔɣila Mills silimiin goli 21 July,1944 [[Tarkwa]] tingbani din be Ghana wulinluhili polo ŋɔ, [[Western Region]]. [[Fante]] bila n-nyɛ O, ka O daa zooi tiŋ'yuli booni Ekumfi Otuam din be [[Mfantsiman]] East piibu -piibu yaɣili din be Ghana sunsuuni la, [[Central Region]]. O daa pilila O bilim ni shikuru Huni Valley Methodist Primary School. O shikuru baŋsim yaligibu zuɣu, O daa chaŋla O sunsuuni shikuru Komenda Methodist Middle School. O ni daa karim siɣisi ni, O daa tuɣi la bikura shikuru shɛli bɛ ni booni [[Achimota Secondary Schoo]]<nowiki/>l. O ni daa naai ni, O daa deei la O dahalali shɛhara gbaŋ yuuni 1961 ni, Advanced-Level shahara gbaŋ yuuni 1963. O daa lahi zaŋla nimmohi yo, ka lahi chaŋ ninkura shikuru shɛli bɛ ni booni [[University of Ghana, Legon]] la n-ti karim siɣisi Zalisi ka daa deei Bachelor of Law, Degree, LLB ni Professional law shahara gbaŋ yuuni 1967.
Mills daa lahi chaŋla London School of Economics and Political Science n-ti karim siɣisi ka daa deei LLM shɛhara gbaŋ yuuni 1968. Di nyaaŋa, O daa lahi deei la Law Dɔɣita Degree, PhD School of Oriental and African Studies School of Law din daa be federal University of London saha shɛli O ni daa sabi O Dɔɣita tali buku din daa jɛndi farigu, kɔhimma ni damma lɛbigimsim (taxation and economic development) yuuni 1971. O daa nyɛla yuum'pishi ni ayopɔin ka karim naai dɔɣita tali ŋɔ.
O ni daa be siyaasa ni, kɔŋ ni zɔm kam daa mi O la Prof, pɛrimla saha gbaliŋ shɛli O ni daa zaŋ kpalim m-be shikuru baŋsim bɔbu ni maa zuɣu. O siyaasa salalaantaba gba daa booni O mi Asomdweehene, Kambonsili din gbunni nyɛ 'Suhudoo Naa'.
== Siyaasa Tali ==
=== Ghana Zuɣulan' paa ===
Bɛ ni daa ti bɔri ni bɛ po' tingbaŋ' zuɣulaanim’ pɔri yuuni 1992 maa zuɣu, National Convention Party (NCP) daa zaŋla bɛ kpalanzuya na nti gbini National Democratic Congress (NDC). Provisional National Defence Council (PNDC) daambol'kuro ni tingbaŋ zuɣulana, Flight-Lieutenant Jerry John Rawlings daa piila NCP nima kpɛma, [[Kow Nkensen Arkaah]] wulana ni bɛ bo Nam maa. Bɛ ni daa di 1992 piibu-piibu maa, Arkaah daa di la tingbaŋ zuɣulan' paa 1992–1996.
Amaa, January 29, 1996, NCP Nima daa waligiya ka che NDC. Arkaah ŋun daa be National Convention Party daa lahi zaŋ bɛ kpalanzuya na n-ti gbini New Patriotic Party ka bɛ daa lahi piigi O Nam-bɔri wulana n-ti [[John Agyekum Kufuor]] ni bɛ zaŋ bɛ nyɔri n-kpa National Democratic Congress. Rawlings daa piila Atta Mills ni O lԑbi O zuɣulana paa ka lahi labi bo tingbaŋ zuɣulan' tali din pahiri ayi zuɣu ka [[Naawuni]] daa lahi tiba nasara ka bɛ di 1996-2000. Atta Mills n-daa nyɛ daambolo n-ti Police Council of Ghana ni daambolo zaŋti Economic Management Team.
=== Ghana Zuɣulan' tali piibu-piibu ===
Yuuni 2000, Mills n-daa zani n-ti Lɛm Paati (NDC) ni bɛ bo tingbaŋ Zuɣulan' tali saha shɛli Rawlings ni daa di O Nam saɣi,kamani Tingbaŋ maa zalikpana ni wuhi shɛm.
Atta Mills nyintaa ŋun daa yi polo zaŋ chaŋ Nam maa bɔbu polo n-daa nyɛ John Agyekum Kufuor, ŋun daa zani n-ti Wɔb'gu paati, New Patriotic Party (NPP). Dagbambi yɛliya ni buu lihiri la O ma noli ka ŋubiri mɔri, lala maa zuɣu, nyintahili daa kuli yiɣisi mi n wuɣiliŋ Atta Mills polo ni ka dama, bɛ yi piigi O tingbaŋ zuɣulana, ŋun bi yɛn mali O zuɣu piibu naɣila Rawlings ni bɔri shɛli biɛɣukulo kam. Piibu-piibu biɛɣu maa ni daa ti neei December 7, 2000, Mills daa nyala 44.8% ka Kufuor di 48.4%. Di ni daa bi paai kɔbigi maa zuɣu, December 28, 2000, Ghana daa lahi labi mi niŋ piibu-piibu maa ka Kufuor daa zaŋ vaabu 56.9% kɔbigi puuni n di Mills. Lala ŋɔ zuɣu, bɛ daa piila Kufuor ka po o pɔri n-kpɛhi Nam ni January 7, 2001.
Yuuni 2002, Lɛm Paatinima daa piila Mills ni O lԑbi bɛ paati maa toondana zaŋ chaŋ 2004 piibu-piibu la ni. Tɔ amaa, tingbaŋ zuɣulana, John Agyekum Kufuor daa lahi di o mi ni 52.45% kɔbigi puuni.
December 21, 2006, Lɛm Paatinima daa lahi piigi O mi bɛ paati maa toondana zaŋ chaŋ yuuni 2008 tingbaŋ zuɣulana tali piibu-piibu ni. O daa dila O nyintahi maa ni 81.4% (1,362 votes) kɔbigi puuni. O nyintahi maa n-daa nyɛ Ekwow Spio-Garbrah, Alhaji Mahama Iddrisu, ni Eddie Annan.
Yuuni 2008 piibu-piibu ni daa paagi, John Agyekum Kufuor daa di la o yuma nii nam naai dinzuɣu ka kulahi tooi zani yaha. Lala saha ŋɔ sunsuuni ka bi daa ŋuri BETTER GHANA AGENDA taachi.
Yuuni 2008, Mills Nam nyintaa Wabigu Paati daa nyala Nana Akufo-Addo. Mills taachi yuuni maa piibu-piibu maa saha daa nyɛla "A Better Man for a Better Ghana". O daa yaliya: "Salo maa kuli fabindimi. Be yɛri mi ni be behisi kuli labiri la nyaanga zuŋɔ yuma anii mbala. Dinzuɣu, di yi niŋ ka Ghana shiri nyɛla din zoora, salo maa ban nabi nyarili be behisi puuni".
Tuuli piibu-piibu maa daa tila Akufo-Addo 49.13%, ka ti Mills 47.92% kobigi puuni. Lala ŋɔ zuɣu, piibu-piibu tuma duu nim' daa lahi labimi n-kpa piibu-piibu palli 28th December 2008. Din daa naagi, Mills daa kuli dila Nana Akufo Addo bela. To amaa yɛligola ni sangaya daa chɛmi ka Tain din be piibu-piibu yaɣili Brong Ahafo Region nim’daa bi tooi niŋ bi piibu-piibu. Lala maa zuɣu, piibu-piibu tuma yili nim’daa lahi kpala piibu-piibu n-ti ba January 2, 2009.
Di karikari ni di bahigu daa ʒila zuɣusuŋ n ti Mills, dama O daa nyɛla 50.23% ka Akufo-Addo nyɛ 49.77%. Mills n daa lԑbi tingbaŋ Zuɣulana ŋun pahi ata ni Ghana 4th Republic tali ni. Mills daa tooi zooi ka O buɣisiri O maŋa ni ŋun nyɛla "Salo buŋa ŋun mali dihitabili ni salo bɛhisuŋ ka man Nkrumah buɣisibu ni".
John Atta Mills daa pola Ghana tingbaŋ Zuɣulan' tali pɔri January 7, 2009 ni suhudoo. O daa dila O suɣulo nyɔri O ni daa ti di Nam maa.
=== Ghana Zuɣulan' tali ===
==== Economy ====
==== Shikuru Baŋsim ====
==== Alaafeei ====
==== Tiŋgbani gbubibu ni Tiŋduya Bɛhigu ====
==== Bukparilim, Anegi nyabu ni Tiŋkpansi lɛbigimsim ====
== Tuma ==
Mills tuma piligu daa nyɛla chicha tali ka o daa wuhiri la Zalisi yɛltɔɣa din be Faculty of Law, University of Ghana. O daa kuli paagi yuuni pishinaanu n wuhiri Legon mini di tatabibti Ghana ni tiŋduya ni. O daa nyɛla Fulbright Scholar programme, Stanford Law School din be US yuuni 1971.
O daa nyela Professor n chani Temple University (Philadelphia, USA), yuuni 1978 hali ni 1979 ka daa lahi tuɣili yuuni 1986 hali ni 1987. O lahi chani la Leiden University din be Netherlands nti wuhira yuuni 1985 hali ni 1986. Lala saha maa sunsuuni 1970-1980, o daa sabi buku nim mini gbana pam din jɛndi farigu deebu baŋsim yaɣili (taxation).
Di mini o daa wuhiri shikuru maa zaa yɔli, O daa nyɛla Komishina kpɛma nti yaɣ’ shɛli be ni booni Ghana Internal Revenue Service (1988-1993) saha shɛli tiŋgbaŋ zuɣulana Jerry John Rawlings ni daa nyɛ sooja gomnanti la. Be daa lahi labimi piigo Komishina yaha yuuni 1993 hali ni 1996. Yuuni 1992, O daa lɛbi la Zalisi Associate Prɔfɛisa University of Ghana. Yuuni 2002, O daa lɛbi la chani la Liu Institute for Global Issues din be University of British Columbia, Vancouver, British Columbia din daa gbini kpalanzuya ni Canadian International Development Agency(CIDA) – International Development Research Centre (IDRC) fellowship programme.
== Maŋmaŋa biɛhigu ==
O paɣa n-daa nyɛ Ernestina Naadu Mills (née Botchway),<ref>{{Cite web|date=2014-12-13|title=Ghana Districts - A repository of all districts in the republic of Ghana|url=https://web.archive.org/web/20141213033333/http://www.ghanadistricts.gov.gh/news/?read=21457|access-date=2022-07-26|website=web.archive.org}}</ref><ref>{{Cite web|title=GhanaDot.com ....Profile of President-Elect Mills|url=http://www.ghanadot.com/personalities.mills.010309.html|access-date=2022-07-26|website=www.ghanadot.com}}</ref><ref>{{Cite web|date=2016-03-09|title=mijaku.com - Profiles of the NDC presidential and vice presidential candidates|url=https://web.archive.org/web/20160309154639/http://mijaku.com/index.php?id=728&itemid=2&option=com_content&task=view|access-date=2022-07-26|website=web.archive.org}}</ref><ref>{{Cite web|title=Meet Naadu Mills|url=https://www.modernghana.com/news/133520/meet-naadu-mills.html|access-date=2022-07-26|website=Modern Ghana|language=en}}</ref><ref>{{Cite web|date=-001-11-30T00:00:00+00:00|title=Profile of President-Elect Mills|url=https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/Profile-of-President-Elect-Mills-155622|access-date=2022-07-26|website=GhanaWeb|language=en}}</ref>ka O daa nyɛ karim'ma, ka mali bia ŋun yuli booni
Sam Kofi Atta Mills. Bɛ daa wumsi O mi tamla Methodist nim’ zali kpana<ref>{{Cite web|date=2016-01-11|title=Wayback Machine|url=https://web.archive.org/web/20160111033214/http://www.ghana.gov.gh/index.php/news/general-news/15277-veep-calls-nation-to-celebrate-life-of-president-mills-|access-date=2022-07-26|website=web.archive.org}}</ref>. O daa nyɛla cousin nti lala saha maa Gold Coast lawyer, Thomas Hutton-Mills, Jr. O zosimo n-daa nyɛ T. B. Joshua of The Synagogue, Church of All Nations in Lagos, Nigeria, ka daa kaari O saha kam asori duu maa ni. O daa yɛliya, ni din daa niŋ ka Joshua yɛli O ni pɔi ka O lebi Tiŋgbani zuɣulana, sheela ka O zani piibupiibu m-paai buta zuɣu ka naai tooi di piibupiibu maa.<ref>{{Cite web|date=2011-12-31|title=Wayback Machine|url=https://web.archive.org/web/20111231191030/http://thepmnews.com/2009/01/12/tb-joshua-predicted-my-victory-%E2%80%94ghana%E2%80%99s-leader|access-date=2022-07-26|website=web.archive.org}}</ref><ref>{{Cite web|date=2011-10-07|title=Wayback Machine|url=https://web.archive.org/web/20111007010043/http://thenewsng.com/article/1613|access-date=2022-07-26|website=web.archive.org}}</ref>.
Atta Mills daa nyɛla bɔlli ni yiɣ'jam yaɣili administrata, o daa tim nuu pam Ghana Hockey Association, National Sports Council of Ghana, Ghana Olympic Committee ni Accra Hearts of Oak Sporting Club. O daa min nyɛ bi kuɣilana saha shɛli. O daa bɔri ko'duɣili pam. Ka daa ŋmɛ n-ti Gana Hockey team maa(O nyɛla hockey ŋmeri biŋ Gana ŋɔ hali ka Naawuni daa ti bohi O zuɣu)<ref>{{Cite news|date=2009-01-03|title=Profile: Ghana President John Atta Mills|language=en-GB|url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/africa/7804884.stm|access-date=2022-07-26}}</ref><ref>{{Cite web|date=2015-02-01|title=attamills2008.com - attamills2008 Resources and Information. This website is for sale!|url=https://web.archive.org/web/20150201181245/http://www.attamills2008.com/site/?page_id=2|access-date=2022-07-26|website=web.archive.org}}</ref>. O daa nyɛla Hearts of Oak kpamba maa ni yino, Kuɣulan kuro Black Stars management team ka lahi nyɛ Manchester United nyaan’dola<ref>{{Cite web|title=Obituary: Ghana’s John Atta Mills|url=https://www.aljazeera.com/news/2012/7/24/obituary-ghanas-john-atta-mills|access-date=2022-07-26|website=www.aljazeera.com|language=en}}</ref>.
== O Doro ni O Kpibu ==
Mills daa nyɛla ŋun kpi silimin goli July biɛɣu pishi ni anahi dali 2022, 37 Military Hospital din be Ankara la<ref>{{Cite news|date=2012-07-24|title=Ghana's President John Atta Mills dies|language=en-GB|work=BBC News|url=https://www.bbc.com/news/world-africa-18972107|access-date=2022-07-26}}</ref>.dabaata nyaaŋa O ni daa puhi O doɣim chuɣu din pahiri yuma pihiyobu ni anii la. Daliri shɛli din daa ku'O daa na bi yi polo. Dama O daa na yoli yila US na ka di nyɛla O chaŋmi ti vihi O maŋa din daa niŋ ka O mali loŋni doro<ref>{{Cite news|date=2012-07-24|title=Ghana's President John Atta Mills dies|language=en-GB|work=BBC News|url=https://www.bbc.com/news/world-africa-18972107|access-date=2022-07-26}}</ref><ref>{{Cite news|date=2012-08-10|title=President John Atta Mills funeral held in Ghana|language=en-GB|work=BBC News|url=https://www.bbc.com/news/world-africa-19204106|access-date=2022-07-26}}</ref><ref>{{Cite web|last=admin|date=2022-07-27|title=Naadu Mills Reveals What Killed Mills|url=https://otixpres.com/naadu-mills-reveals-what-killed-mills/|access-date=2022-07-28|language=en-US}}</ref>. O kuli ni daa yɛn yi polo, O offici nim’daa yɛliya ni O kpimi hawa nim’daa nyaaŋa ka bɛ naai yihili na polo, amaa karachi so ŋun doli daa yɛliya ni O daa yɛliya ni O niŋgbina dii bi nyaɣisa n-neei biɛɣu ka O naai kpi maa. To amaa, Mills' beili Dr. Cadman Mills daa yɛliya gbala maa ni, ni doriti pam n-daa laɣam ku'O maa kamani hemorrhagic stroke din yina zisoya gbariginsim zugupuri puuni<ref>{{Cite web|date=2015-07-21|title=Revealed: Mills died from Hemorrhagic stroke - Cadman Mills|url=https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/Mills-died-from-Hemorrhagic-stroke-Cadman-Mills-370015|access-date=2022-07-26|website=GhanaWeb|language=en}}</ref><ref>{{Cite web|date=2015-07-21|title=Revealed: Mills died from Hemorrhagic stroke - Cadman Mills|url=https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/Mills-died-from-Hemorrhagic-stroke-Cadman-Mills-370015|access-date=2022-07-26|website=GhanaWeb|language=en}}</ref><ref>{{Cite web|date=2013-01-23|title=GBC News, , Mills died from massive stroke - Brother|url=https://archive.ph/8JCDa|access-date=2022-07-26|website=archive.ph}}</ref><ref>{{Cite web|date=2017-03-30|title=Prof Mills did not die of throat cancer – Dr Cadman Mills|url=https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/Prof-Mills-did-not-die-of-throat-cancer-Dr-Cadman-Mills-523772|access-date=2022-07-26|website=GhanaWeb|language=en}}</ref>. BBC nima gba daa yɛliya ni yɛltɔɣa daa taɣimi chiri gbaliŋ. Former minister Elizabeth Ohene daa yɛliya, ni din daa niŋ ka bi gbubli ŋumaŋuma ni mills kpimi, O nini daa bi tiɣi ni Mills kpiya.
" kamani yuma ata ni yuma anahi din gari la, niriba gbubi mi ni Mills ka alaafee ka shaba yɛri ni O kpimi gba. Ka O daa yina ti yɛli ni O bi bera"<ref>{{Cite news|date=2012-07-24|title=Ghana's President John Atta Mills dies|language=en-GB|work=BBC News|url=https://www.bbc.com/news/world-africa-18972107|access-date=2022-07-26}}</ref>. O zuɣulaan paa John Dramani Mahama n-daa nyɛ ŋun daa zani O zaashee maa din daa niŋ ka O kpi. Ka daa po pori yuŋ kurigi anii lala dabisili shɛli O ni daa kani maa ka di nyɛla Gana constitusa ni wuhi shɛm. Mahama zii daa naala saha shɛli Mills' zii ni daa naai. Ka di daa che bela ni piibupiibu, ka O gba daa zani ni bi piigi O.<ref>{{Cite web|date=2012-07-26|title=Ghana VP to be sworn in as new president {{!}} Agricultural Commodities {{!}} Reuters|url=https://web.archive.org/web/20120726221518/https://af.reuters.com/article/commoditiesNews/idAFL6E8IOJOX20120724|access-date=2022-07-26|website=web.archive.org}}</ref><ref>{{Cite news|date=2012-07-24|title=Ghana President Mills dies, VP takes over|language=en|work=Reuters|url=https://www.reuters.com/article/us-ghana-president-idUSBRE86N14720120724|access-date=2022-07-26}}</ref>
== O Sɔɣibu ==
[[File:JEAM Gravesite.JPG|thumb|right|Atta Mills' gballi din be Asomdwee Park, Accra tum yuuni 2013]]
=== O Tingbani Nam Sɔɣibu ===
=== Salo Wumbu ===
== O Sabiri Shɛŋa ==
Mills' sabibu nima<ref name="ghananation1"/><ref name="pubs">{{cite web|url=http://www.attamills2008.com/johns_cv.htm |title=''Curriculum Vitae'' |access-date=2007-07-01 |url-status=bot: unknown |archive-url=https://web.archive.org/web/20070701201728/http://www.attamills2008.com/johns_cv.htm |archive-date=1 July 2007}}, Prof. John Evans Atta Mills, 1 July 2007, ''[[Wayback Machine|Internet Archive]]''. Retrieved 3 August 2012.</ref><ref>{{cite web|url=http://www.idrc.ca/EN/Misc/Pages/NewsDetails.aspx?NewsID=463 |title=Misc – News |publisher=Idrc.ca |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20130523141045/http://www.idrc.ca/EN/Misc/Pages/NewsDetails.aspx?NewsID=463 |archive-date=23 May 2013 }}</ref><ref name=":0" /> included:
* ''Taxation of Periodical or Deferred Payments arising from the Sale of Fixed Capital'' (1974)
* ''Exemption of Dividends from Income Taxation: A Critical Appraisal'' (1977)
* ''Report of the Tax Review Commission, Ghana, parts 1 – 3'' (1977)
* ''Ghana’s Income Tax Laws and the Investor'' (1978)
* ''Ghana's New Investment Code: An Appraisal'' (1986)
* ''Criminal Law Treatment of Sexual Activity''
* ''The role of the state in the evolution of the family in Anglophone countries of Africa: An overview''
* ''A survey of taxes on the individual in Ghana''
* ''Ghana's wealth tax: Some issues and problems''
* ''Africa in the World'' (2002)<ref>{{cite web|url=http://www.ligi.ubc.ca/sites/liu/files/Publications/Africa_in_the_World.pdf |title="Africa in the World". |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20130523141048/http://www.ligi.ubc.ca/sites/liu/files/Publications/Africa_in_the_World.pdf |archive-date=23 May 2013 }}</ref>
* ''NEPAD and New International Relations'' (2002)<ref>{{cite web|url=http://www.ligi.ubc.ca/sites/liu/files/Publications/1Oct2002_NEPAD.pdf |archive-url=https://web.archive.org/web/20130523141050/http://www.ligi.ubc.ca/sites/liu/files/Publications/1Oct2002_NEPAD.pdf |url-status=dead |archive-date=2013-05-23 |title="NEPAD and New International Relations". }}</ref>
* ''The Decline of a Regional Fishing Nation: The Case of Ghana and West Africa'' (2004)<ref>{{cite journal|title=The decline of a regional fishing nation: The case of Ghana and West Africa |doi=10.1111/j.0165-0203.2004.00068.x |volume=28 |journal=Natural Resources Forum |pages=13–21 |year = 2004|last1 = Atta-Mills|first1 = John|last2=Alder |first2=Jackie |last3=Rashid Sumaila |first3=Ussif }}</ref>
== O Teebu ni O Ni Che shɛli ==
[[File:J.E. Atta Mills' Bust in GIMPA (Accra).jpg|thumb|Bust of Atta Mills at the John Evans Atta Mills Centre for Law and Governance, GIMPA, Accra]]
O ni nyɛ tingbaŋ zuɣulana,Mills daa nyɛla gun deei 2009 Glo-CAF platinum kpaŋmaŋ'pini O ni daa mali zaɣa ni tab’song n-ti diɛma ni yiɣijam toon’tibo tiŋgbani maa ni zugu.”[88]
Mills ni Kani naai, kpaŋmaŋ pini din nye Gomnanti so ŋʋn zaŋ yɛlimaŋli mini lɛbiginsim Gbaŋsabila tingbaŋ yuuni(2012). Ban daa ti kpaŋmaŋ'pini ŋɔ daa yɛliya ni bɛ nya O biehisug, kookali,zaɣa nti pahi nia suŋ zaŋ kpa democracy Gomnanti ni lɛbiginsim zaŋ ti Ghana ni Gbaŋsabila zaa. Lala biɛhigu din gahim ŋɔ tu paɣisibu. Ka Che di zaŋ taɣirisuŋ na O niriba biɛhigu ni zuŋɔ kuli mali wara. O ni daa yihi O zuɣu ni O zabi ka taɣi ka gu aadalichi zaŋti sokam nyɛla din yi polo ka mali jilima duniya yeei dundɔŋi ka gbansabila nangban’yini zaa baŋ ka mali dihitabili ni ti yi nya taba ka ti nyɛ yim ka wumdi sokam yeei, ti ni tooi beni ni suhudoo ni nangbanyini ni taba,ka di che ka lɛbiginsim be ti tinsi puuni ni biɛhigu toon’tibo.Lala toon’daanba gɔ zaɣ'yino kam kuli mali la kpaŋmaŋ Ghana toon’tibo ni di zoobu, Ka Ghana zaa yuli”.
Yuuni 2013 kpaŋmaŋ pina la, O daa deei la pini O kalinsi nyaaŋa ka di nyɛla kpaŋmaŋ shɛli din be Gbansabila tiŋgbani zuɣu, ni bɛ teei O ni daa tum di nasara shɛŋa,ni O toon’tali.
Institute of International Education (IIE) din be New York City gba daa nyɛla ban ti O pin’titali O kalinsi nyaaŋa, Fritz Redlich shikuru bi’kura pina ni bɛ teei O tuma din tu paɣisibu ka kpaŋsiri nangbanyini mini yɛda Ghana ni duniya sunsuuni, ni O sɔŋsim ti shikuru toon’tibo ni di mali Ghana bi’pola shili n-guli zuŋɔ dali kparigɔɣʋ, anduniya biɛhigu bɛrisuŋ ni di ti O tuuli sɔŋsim din yi polo ni di che ka O leei zuɣulana zaŋ ti Gbansabila tiŋa din nyɛ O leei Ghana zuɣʋlana”.
Din yɛn bo nin’tiɣili zaŋ ti Mills dagonia zaŋ kpa zalisi mini zuɣulan’suŋ tali polo, Ghana institute of Management and Public Administration, kpala John Evans Atta Mills laɣingu ni di kpaŋsi zaligu mini zuɣulan’tali, ni di bo vihigu din mali yaa,zaligu bɔhinbu, duniya zuɣulan’tali ni daadam biɛlim soya.
O kalinsi nyaaŋa, bɛ daa labimi bɔli Agkara pal’daa la John Evans Atta Mills High Street ka di nyɛ Agkara Assembly yɛda ni. Cape Coast gba pali shɛli chani ti yiri Cape Coast Castle hali ni Mfantsipim pal'chira gba daa labimi bɔli tingbani zuɣulana John Evans Atta Mills palli ka di nyɛ Cape Coast Na’zuɣu yɛda ni.
== Lahi Nyama ==
[[Atta Mills Saha Minisita nima]]
== Kundivihira ==
[[Pubu:Ghana]]
[[Pubu:Ghana zuɣulananima]]
[[Pubu:Ghana tingbani]]
[[Pubu:Ninsala ŋun lahi ka o nyɛvuli ni]]
[[Pubu:Doo]]
hlb0k25m1igozpi50z9myvzoiq2aa8f
41609
41606
2022-07-28T20:55:09Z
Adam Kamaldeen
1825
/* Ghana Zuɣulan' tali piibu-piibu */Correct spelling
wikitext
text/x-wiki
{{E-Class}}
'''Professor John Evans Fiifi Atta Mills''' (21 July 1944 – 24 July 2012) daa nyɛla [[Ghana]] tingbaŋ zuɣulan' kuro ni Ghana alikaali baŋda ŋun daa di zuɣulan' tali<ref>https://archive.vn/20121209072058/http://www.usatoday.com/news/world/2009-01-03-ghana-election_N.htm</ref> yuuni 2009 hali ka kum daa ti wooi o yuuni 2012. O daa pɔla Ghana zuɣulantali pɔri January 7, 2009 saha shɛli O ni daa luhi Wabigu party ([[New Patriotic Party]]) toondana, [[Nana Addo Dankwa Akufo-Addo|Nana Akufo-Addo]] yuuni 2008<ref>https://usatoday30.usatoday.com/news/world/2009-01-03-ghana-election_N.htm</ref> piibu piibu ni la. Ŋuni n-daa nyɛ tingbani zuɣulan'paa yuuni 1997 hali ni 2001 n-ti tingbani zuɣulan'kuro, [[Jerry John Rawlings]].
O daa lɛbi la toon’dana n-ti Lɛm paati ([[National Democratic Congress]]) ka daa bɔ nam maa buyi zuɣu ka lu, yuuni 2000 mini 2004. Amaa O ni daa zani yuuni 2008, O daa dimi saha shɛli piibu-piibu ni daa va n-kpari ka ti lahi labi chaŋ piibu-piibu maani. Ŋuni n na nyɛ Ghana zuɣulana tuuli ŋun daa kpi, ka na be Nam ni.
{{Infobox ninsala|honorific prefix=Prof|name=John Evans Fiifi Atta Mills|image=John Atta Mills.jpg|birth_date=21 July 1944|birth_place=Tarkwa, Gold Coast|death_date=24 July 2012 (Yum'pihiyobu ni anii) Accra, Ghana|resting place=Asomdwee Park, Accra, Ghana|party=National Democratic Congress(NDC)|spouse(s)=Ernestina Naadu Mills (nee Botchway)|children=Sam Kofi Atta Mills|alma mater=Achimota School
University of Ghana(LLB, 1967)
London School of economics(LLM, 1968)
School of Oriental and African Studies School of Law
University of London (PhD, 1971)|awards=Glo - CAF Platinum Award
Lifetime Africa Achievement Prize
The Fritz Redlich Alumni Award|occupation=Law Professor|employer=University of Ghana, Legon}}
== Shikuru Baŋsim ==
Bɛ daa dɔɣila Mills silimiin goli 21 July,1944 [[Tarkwa]] tingbani din be Ghana wulinluhili polo ŋɔ, [[Western Region]]. [[Fante]] bila n-nyɛ O, ka O daa zooi tiŋ'yuli booni Ekumfi Otuam din be [[Mfantsiman]] East piibu -piibu yaɣili din be Ghana sunsuuni la, [[Central Region]]. O daa pilila O bilim ni shikuru Huni Valley Methodist Primary School. O shikuru baŋsim yaligibu zuɣu, O daa chaŋla O sunsuuni shikuru Komenda Methodist Middle School. O ni daa karim siɣisi ni, O daa tuɣi la bikura shikuru shɛli bɛ ni booni [[Achimota Secondary Schoo]]<nowiki/>l. O ni daa naai ni, O daa deei la O dahalali shɛhara gbaŋ yuuni 1961 ni, Advanced-Level shahara gbaŋ yuuni 1963. O daa lahi zaŋla nimmohi yo, ka lahi chaŋ ninkura shikuru shɛli bɛ ni booni [[University of Ghana, Legon]] la n-ti karim siɣisi Zalisi ka daa deei Bachelor of Law, Degree, LLB ni Professional law shahara gbaŋ yuuni 1967.
Mills daa lahi chaŋla London School of Economics and Political Science n-ti karim siɣisi ka daa deei LLM shɛhara gbaŋ yuuni 1968. Di nyaaŋa, O daa lahi deei la Law Dɔɣita Degree, PhD School of Oriental and African Studies School of Law din daa be federal University of London saha shɛli O ni daa sabi O Dɔɣita tali buku din daa jɛndi farigu, kɔhimma ni damma lɛbigimsim (taxation and economic development) yuuni 1971. O daa nyɛla yuum'pishi ni ayopɔin ka karim naai dɔɣita tali ŋɔ.
O ni daa be siyaasa ni, kɔŋ ni zɔm kam daa mi O la Prof, pɛrimla saha gbaliŋ shɛli O ni daa zaŋ kpalim m-be shikuru baŋsim bɔbu ni maa zuɣu. O siyaasa salalaantaba gba daa booni O mi Asomdweehene, Kambonsili din gbunni nyɛ 'Suhudoo Naa'.
== Siyaasa Tali ==
=== Ghana Zuɣulan' paa ===
Bɛ ni daa ti bɔri ni bɛ po' tingbaŋ' zuɣulaanim’ pɔri yuuni 1992 maa zuɣu, National Convention Party (NCP) daa zaŋla bɛ kpalanzuya na nti gbini National Democratic Congress (NDC). Provisional National Defence Council (PNDC) daambol'kuro ni tingbaŋ zuɣulana, Flight-Lieutenant Jerry John Rawlings daa piila NCP nima kpɛma, [[Kow Nkensen Arkaah]] wulana ni bɛ bo Nam maa. Bɛ ni daa di 1992 piibu-piibu maa, Arkaah daa di la tingbaŋ zuɣulan' paa 1992–1996.
Amaa, January 29, 1996, NCP Nima daa waligiya ka che NDC. Arkaah ŋun daa be National Convention Party daa lahi zaŋ bɛ kpalanzuya na n-ti gbini New Patriotic Party ka bɛ daa lahi piigi O Nam-bɔri wulana n-ti [[John Agyekum Kufuor]] ni bɛ zaŋ bɛ nyɔri n-kpa National Democratic Congress. Rawlings daa piila Atta Mills ni O lԑbi O zuɣulana paa ka lahi labi bo tingbaŋ zuɣulan' tali din pahiri ayi zuɣu ka [[Naawuni]] daa lahi tiba nasara ka bɛ di 1996-2000. Atta Mills n-daa nyɛ daambolo n-ti Police Council of Ghana ni daambolo zaŋti Economic Management Team.
=== Ghana Zuɣulan' tali piibu-piibu ===
Yuuni 2000, Mills n-daa zani n-ti Lɛm Paati (NDC) ni bɛ bo tingbaŋ Zuɣulan' tali saha shɛli Rawlings ni daa di O Nam saɣi,kamani Tingbani maa zalikpana ni wuhi shɛm.
Atta Mills nyintaa ŋun daa yi polo zaŋ chaŋ Nam maa bɔbu polo n-daa nyɛ John Agyekum Kufuor, ŋun daa zani n-ti Wɔbigu paati, New Patriotic Party (NPP). Dagbamba yɛliya ni buu lihiri la O ma noli ka ŋubiri mɔri, lala maa zuɣu, nyintahili daa kuli yiɣisi mi n wuɣiliŋ Atta Mills polo ni ka dama, bɛ yi piigi O tingbaŋ zuɣulana, ŋun bi yɛn mali O zuɣu piibu naɣila Rawlings ni bɔri shɛli biɛɣukulo kam. Piibu-piibu biɛɣu maa ni daa ti neei December 7, 2000, Mills daa nyala 44.8% ka Kufuor di 48.4%. Di ni daa bi paai kɔbigi maa zuɣu, December 28, 2000, Ghana daa lahi labi mi niŋ piibu-piibu maa ka Kufuor daa zaŋ vaabu 56.9% kɔbigi puuni n di Mills. Lala ŋɔ zuɣu, bɛ daa piila Kufuor ka po o pɔri n-kpɛhi Nam ni January 7, 2001.
Yuuni 2002, Lɛm Paatinima daa piila Mills ni O lԑbi bɛ paati maa toondana zaŋ chaŋ 2004 piibu-piibu la ni. Tɔ amaa, tingbaŋ zuɣulana, John Agyekum Kufuor daa lahi di o mi ni 52.45% kɔbigi puuni.
December 21, 2006, Lɛm Paatinima daa lahi piigi O mi bɛ paati maa toondana zaŋ chaŋ yuuni 2008 tingbaŋ zuɣulana tali piibu-piibu ni. O daa dila O nyintahi maa ni 81.4% (1,362 votes) kɔbigi puuni. O nyintahi maa n-daa nyɛ Ekwow Spio-Garbrah, Alhaji Mahama Iddrisu, ni Eddie Annan.
Yuuni 2008 piibu-piibu ni daa paagi, John Agyekum Kufuor daa di la o yuma nii nam naai dinzuɣu ka kulahi tooi zani yaha. Lala saha ŋɔ sunsuuni ka bɛ daa ŋuri BETTER GHANA AGENDA taachi.
Yuuni 2008, Mills Nam nyintaa Wabigu Paati daa nyɛla Nana Akufo-Addo. Mills taachi yuuni maa piibu-piibu maa saha daa nyɛla "A Better Man for a Better Ghana". O daa yɛliya: "Salo maa kuli fabindimi. Be yɛri mi ni bɛ biɛhisi kuli labiri la nyaaŋa zuŋɔ yuma anii m bala. Dinzuɣu, di yi niŋ ka Ghana shiri nyɛla din zoora, salo maa ban na bi nyarili bɔ biɛhisi puuni".
Tuuli piibu-piibu maa daa tila Akufo-Addo 49.13%, ka ti Mills 47.92% kobigi puuni. Lala ŋɔ zuɣu, piibu-piibu tuma duu nim' daa lahi labimi n-kpa piibu-piibu palli 28th December 2008. Din daa naagi, Mills daa kuli dila Nana Akufo Addo biɛla. To amaa yɛligola ni sangaya daa chɛmi ka Tain din be piibu-piibu yaɣili Brong Ahafo Region nim’daa bi tooi niŋ bɛ piibu-piibu. Lala maa zuɣu, piibu-piibu tuma yili nim’daa lahi kpala piibu-piibu n-ti ba January 2, 2009.
Di karikari ni di bahigu daa ʒila zuɣusuŋ n ti Mills, dama O daa nyɛla 50.23% ka Akufo-Addo nyɛ 49.77%. Mills n daa lԑbi tingbaŋ Zuɣulana ŋun pahi ata ni Ghana 4th Republic tali ni. Mills daa tooi zooi ka O buɣisiri O maŋa ni ŋun nyɛla "Salo buŋa ŋun mali dihitabili ni salo biɛhisuŋ kamanI Nkrumah buɣisibu ni".
John Atta Mills daa pola Ghana tingbaŋ Zuɣulan' tali pɔri January 7, 2009 ni suhudoo. O daa dila O suɣulo nyɔri O ni daa ti di Nam maa.
=== Ghana Zuɣulan' tali ===
==== Economy ====
==== Shikuru Baŋsim ====
==== Alaafeei ====
==== Tiŋgbani gbubibu ni Tiŋduya Bɛhigu ====
==== Bukparilim, Anegi nyabu ni Tiŋkpansi lɛbigimsim ====
== Tuma ==
Mills tuma piligu daa nyɛla chicha tali ka o daa wuhiri la Zalisi yɛltɔɣa din be Faculty of Law, University of Ghana. O daa kuli paagi yuuni pishinaanu n wuhiri Legon mini di tatabibti Ghana ni tiŋduya ni. O daa nyɛla Fulbright Scholar programme, Stanford Law School din be US yuuni 1971.
O daa nyela Professor n chani Temple University (Philadelphia, USA), yuuni 1978 hali ni 1979 ka daa lahi tuɣili yuuni 1986 hali ni 1987. O lahi chani la Leiden University din be Netherlands nti wuhira yuuni 1985 hali ni 1986. Lala saha maa sunsuuni 1970-1980, o daa sabi buku nim mini gbana pam din jɛndi farigu deebu baŋsim yaɣili (taxation).
Di mini o daa wuhiri shikuru maa zaa yɔli, O daa nyɛla Komishina kpɛma nti yaɣ’ shɛli be ni booni Ghana Internal Revenue Service (1988-1993) saha shɛli tiŋgbaŋ zuɣulana Jerry John Rawlings ni daa nyɛ sooja gomnanti la. Be daa lahi labimi piigo Komishina yaha yuuni 1993 hali ni 1996. Yuuni 1992, O daa lɛbi la Zalisi Associate Prɔfɛisa University of Ghana. Yuuni 2002, O daa lɛbi la chani la Liu Institute for Global Issues din be University of British Columbia, Vancouver, British Columbia din daa gbini kpalanzuya ni Canadian International Development Agency(CIDA) – International Development Research Centre (IDRC) fellowship programme.
== Maŋmaŋa biɛhigu ==
O paɣa n-daa nyɛ Ernestina Naadu Mills (née Botchway),<ref>{{Cite web|date=2014-12-13|title=Ghana Districts - A repository of all districts in the republic of Ghana|url=https://web.archive.org/web/20141213033333/http://www.ghanadistricts.gov.gh/news/?read=21457|access-date=2022-07-26|website=web.archive.org}}</ref><ref>{{Cite web|title=GhanaDot.com ....Profile of President-Elect Mills|url=http://www.ghanadot.com/personalities.mills.010309.html|access-date=2022-07-26|website=www.ghanadot.com}}</ref><ref>{{Cite web|date=2016-03-09|title=mijaku.com - Profiles of the NDC presidential and vice presidential candidates|url=https://web.archive.org/web/20160309154639/http://mijaku.com/index.php?id=728&itemid=2&option=com_content&task=view|access-date=2022-07-26|website=web.archive.org}}</ref><ref>{{Cite web|title=Meet Naadu Mills|url=https://www.modernghana.com/news/133520/meet-naadu-mills.html|access-date=2022-07-26|website=Modern Ghana|language=en}}</ref><ref>{{Cite web|date=-001-11-30T00:00:00+00:00|title=Profile of President-Elect Mills|url=https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/Profile-of-President-Elect-Mills-155622|access-date=2022-07-26|website=GhanaWeb|language=en}}</ref>ka O daa nyɛ karim'ma, ka mali bia ŋun yuli booni
Sam Kofi Atta Mills. Bɛ daa wumsi O mi tamla Methodist nim’ zali kpana<ref>{{Cite web|date=2016-01-11|title=Wayback Machine|url=https://web.archive.org/web/20160111033214/http://www.ghana.gov.gh/index.php/news/general-news/15277-veep-calls-nation-to-celebrate-life-of-president-mills-|access-date=2022-07-26|website=web.archive.org}}</ref>. O daa nyɛla cousin nti lala saha maa Gold Coast lawyer, Thomas Hutton-Mills, Jr. O zosimo n-daa nyɛ T. B. Joshua of The Synagogue, Church of All Nations in Lagos, Nigeria, ka daa kaari O saha kam asori duu maa ni. O daa yɛliya, ni din daa niŋ ka Joshua yɛli O ni pɔi ka O lebi Tiŋgbani zuɣulana, sheela ka O zani piibupiibu m-paai buta zuɣu ka naai tooi di piibupiibu maa.<ref>{{Cite web|date=2011-12-31|title=Wayback Machine|url=https://web.archive.org/web/20111231191030/http://thepmnews.com/2009/01/12/tb-joshua-predicted-my-victory-%E2%80%94ghana%E2%80%99s-leader|access-date=2022-07-26|website=web.archive.org}}</ref><ref>{{Cite web|date=2011-10-07|title=Wayback Machine|url=https://web.archive.org/web/20111007010043/http://thenewsng.com/article/1613|access-date=2022-07-26|website=web.archive.org}}</ref>.
Atta Mills daa nyɛla bɔlli ni yiɣ'jam yaɣili administrata, o daa tim nuu pam Ghana Hockey Association, National Sports Council of Ghana, Ghana Olympic Committee ni Accra Hearts of Oak Sporting Club. O daa min nyɛ bi kuɣilana saha shɛli. O daa bɔri ko'duɣili pam. Ka daa ŋmɛ n-ti Gana Hockey team maa(O nyɛla hockey ŋmeri biŋ Gana ŋɔ hali ka Naawuni daa ti bohi O zuɣu)<ref>{{Cite news|date=2009-01-03|title=Profile: Ghana President John Atta Mills|language=en-GB|url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/africa/7804884.stm|access-date=2022-07-26}}</ref><ref>{{Cite web|date=2015-02-01|title=attamills2008.com - attamills2008 Resources and Information. This website is for sale!|url=https://web.archive.org/web/20150201181245/http://www.attamills2008.com/site/?page_id=2|access-date=2022-07-26|website=web.archive.org}}</ref>. O daa nyɛla Hearts of Oak kpamba maa ni yino, Kuɣulan kuro Black Stars management team ka lahi nyɛ Manchester United nyaan’dola<ref>{{Cite web|title=Obituary: Ghana’s John Atta Mills|url=https://www.aljazeera.com/news/2012/7/24/obituary-ghanas-john-atta-mills|access-date=2022-07-26|website=www.aljazeera.com|language=en}}</ref>.
== O Doro ni O Kpibu ==
Mills daa nyɛla ŋun kpi silimin goli July biɛɣu pishi ni anahi dali 2022, 37 Military Hospital din be Ankara la<ref>{{Cite news|date=2012-07-24|title=Ghana's President John Atta Mills dies|language=en-GB|work=BBC News|url=https://www.bbc.com/news/world-africa-18972107|access-date=2022-07-26}}</ref>.dabaata nyaaŋa O ni daa puhi O doɣim chuɣu din pahiri yuma pihiyobu ni anii la. Daliri shɛli din daa ku'O daa na bi yi polo. Dama O daa na yoli yila US na ka di nyɛla O chaŋmi ti vihi O maŋa din daa niŋ ka O mali loŋni doro<ref>{{Cite news|date=2012-07-24|title=Ghana's President John Atta Mills dies|language=en-GB|work=BBC News|url=https://www.bbc.com/news/world-africa-18972107|access-date=2022-07-26}}</ref><ref>{{Cite news|date=2012-08-10|title=President John Atta Mills funeral held in Ghana|language=en-GB|work=BBC News|url=https://www.bbc.com/news/world-africa-19204106|access-date=2022-07-26}}</ref><ref>{{Cite web|last=admin|date=2022-07-27|title=Naadu Mills Reveals What Killed Mills|url=https://otixpres.com/naadu-mills-reveals-what-killed-mills/|access-date=2022-07-28|language=en-US}}</ref>. O kuli ni daa yɛn yi polo, O offici nim’daa yɛliya ni O kpimi hawa nim’daa nyaaŋa ka bɛ naai yihili na polo, amaa karachi so ŋun doli daa yɛliya ni O daa yɛliya ni O niŋgbina dii bi nyaɣisa n-neei biɛɣu ka O naai kpi maa. To amaa, Mills' beili Dr. Cadman Mills daa yɛliya gbala maa ni, ni doriti pam n-daa laɣam ku'O maa kamani hemorrhagic stroke din yina zisoya gbariginsim zugupuri puuni<ref>{{Cite web|date=2015-07-21|title=Revealed: Mills died from Hemorrhagic stroke - Cadman Mills|url=https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/Mills-died-from-Hemorrhagic-stroke-Cadman-Mills-370015|access-date=2022-07-26|website=GhanaWeb|language=en}}</ref><ref>{{Cite web|date=2015-07-21|title=Revealed: Mills died from Hemorrhagic stroke - Cadman Mills|url=https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/Mills-died-from-Hemorrhagic-stroke-Cadman-Mills-370015|access-date=2022-07-26|website=GhanaWeb|language=en}}</ref><ref>{{Cite web|date=2013-01-23|title=GBC News, , Mills died from massive stroke - Brother|url=https://archive.ph/8JCDa|access-date=2022-07-26|website=archive.ph}}</ref><ref>{{Cite web|date=2017-03-30|title=Prof Mills did not die of throat cancer – Dr Cadman Mills|url=https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/Prof-Mills-did-not-die-of-throat-cancer-Dr-Cadman-Mills-523772|access-date=2022-07-26|website=GhanaWeb|language=en}}</ref>. BBC nima gba daa yɛliya ni yɛltɔɣa daa taɣimi chiri gbaliŋ. Former minister Elizabeth Ohene daa yɛliya, ni din daa niŋ ka bi gbubli ŋumaŋuma ni mills kpimi, O nini daa bi tiɣi ni Mills kpiya.
" kamani yuma ata ni yuma anahi din gari la, niriba gbubi mi ni Mills ka alaafee ka shaba yɛri ni O kpimi gba. Ka O daa yina ti yɛli ni O bi bera"<ref>{{Cite news|date=2012-07-24|title=Ghana's President John Atta Mills dies|language=en-GB|work=BBC News|url=https://www.bbc.com/news/world-africa-18972107|access-date=2022-07-26}}</ref>. O zuɣulaan paa John Dramani Mahama n-daa nyɛ ŋun daa zani O zaashee maa din daa niŋ ka O kpi. Ka daa po pori yuŋ kurigi anii lala dabisili shɛli O ni daa kani maa ka di nyɛla Gana constitusa ni wuhi shɛm. Mahama zii daa naala saha shɛli Mills' zii ni daa naai. Ka di daa che bela ni piibupiibu, ka O gba daa zani ni bi piigi O.<ref>{{Cite web|date=2012-07-26|title=Ghana VP to be sworn in as new president {{!}} Agricultural Commodities {{!}} Reuters|url=https://web.archive.org/web/20120726221518/https://af.reuters.com/article/commoditiesNews/idAFL6E8IOJOX20120724|access-date=2022-07-26|website=web.archive.org}}</ref><ref>{{Cite news|date=2012-07-24|title=Ghana President Mills dies, VP takes over|language=en|work=Reuters|url=https://www.reuters.com/article/us-ghana-president-idUSBRE86N14720120724|access-date=2022-07-26}}</ref>
== O Sɔɣibu ==
[[File:JEAM Gravesite.JPG|thumb|right|Atta Mills' gballi din be Asomdwee Park, Accra tum yuuni 2013]]
=== O Tingbani Nam Sɔɣibu ===
=== Salo Wumbu ===
== O Sabiri Shɛŋa ==
Mills' sabibu nima<ref name="ghananation1"/><ref name="pubs">{{cite web|url=http://www.attamills2008.com/johns_cv.htm |title=''Curriculum Vitae'' |access-date=2007-07-01 |url-status=bot: unknown |archive-url=https://web.archive.org/web/20070701201728/http://www.attamills2008.com/johns_cv.htm |archive-date=1 July 2007}}, Prof. John Evans Atta Mills, 1 July 2007, ''[[Wayback Machine|Internet Archive]]''. Retrieved 3 August 2012.</ref><ref>{{cite web|url=http://www.idrc.ca/EN/Misc/Pages/NewsDetails.aspx?NewsID=463 |title=Misc – News |publisher=Idrc.ca |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20130523141045/http://www.idrc.ca/EN/Misc/Pages/NewsDetails.aspx?NewsID=463 |archive-date=23 May 2013 }}</ref><ref name=":0" /> included:
* ''Taxation of Periodical or Deferred Payments arising from the Sale of Fixed Capital'' (1974)
* ''Exemption of Dividends from Income Taxation: A Critical Appraisal'' (1977)
* ''Report of the Tax Review Commission, Ghana, parts 1 – 3'' (1977)
* ''Ghana’s Income Tax Laws and the Investor'' (1978)
* ''Ghana's New Investment Code: An Appraisal'' (1986)
* ''Criminal Law Treatment of Sexual Activity''
* ''The role of the state in the evolution of the family in Anglophone countries of Africa: An overview''
* ''A survey of taxes on the individual in Ghana''
* ''Ghana's wealth tax: Some issues and problems''
* ''Africa in the World'' (2002)<ref>{{cite web|url=http://www.ligi.ubc.ca/sites/liu/files/Publications/Africa_in_the_World.pdf |title="Africa in the World". |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20130523141048/http://www.ligi.ubc.ca/sites/liu/files/Publications/Africa_in_the_World.pdf |archive-date=23 May 2013 }}</ref>
* ''NEPAD and New International Relations'' (2002)<ref>{{cite web|url=http://www.ligi.ubc.ca/sites/liu/files/Publications/1Oct2002_NEPAD.pdf |archive-url=https://web.archive.org/web/20130523141050/http://www.ligi.ubc.ca/sites/liu/files/Publications/1Oct2002_NEPAD.pdf |url-status=dead |archive-date=2013-05-23 |title="NEPAD and New International Relations". }}</ref>
* ''The Decline of a Regional Fishing Nation: The Case of Ghana and West Africa'' (2004)<ref>{{cite journal|title=The decline of a regional fishing nation: The case of Ghana and West Africa |doi=10.1111/j.0165-0203.2004.00068.x |volume=28 |journal=Natural Resources Forum |pages=13–21 |year = 2004|last1 = Atta-Mills|first1 = John|last2=Alder |first2=Jackie |last3=Rashid Sumaila |first3=Ussif }}</ref>
== O Teebu ni O Ni Che shɛli ==
[[File:J.E. Atta Mills' Bust in GIMPA (Accra).jpg|thumb|Bust of Atta Mills at the John Evans Atta Mills Centre for Law and Governance, GIMPA, Accra]]
O ni nyɛ tingbaŋ zuɣulana,Mills daa nyɛla gun deei 2009 Glo-CAF platinum kpaŋmaŋ'pini O ni daa mali zaɣa ni tab’song n-ti diɛma ni yiɣijam toon’tibo tiŋgbani maa ni zugu.”[88]
Mills ni Kani naai, kpaŋmaŋ pini din nye Gomnanti so ŋʋn zaŋ yɛlimaŋli mini lɛbiginsim Gbaŋsabila tingbaŋ yuuni(2012). Ban daa ti kpaŋmaŋ'pini ŋɔ daa yɛliya ni bɛ nya O biehisug, kookali,zaɣa nti pahi nia suŋ zaŋ kpa democracy Gomnanti ni lɛbiginsim zaŋ ti Ghana ni Gbaŋsabila zaa. Lala biɛhigu din gahim ŋɔ tu paɣisibu. Ka Che di zaŋ taɣirisuŋ na O niriba biɛhigu ni zuŋɔ kuli mali wara. O ni daa yihi O zuɣu ni O zabi ka taɣi ka gu aadalichi zaŋti sokam nyɛla din yi polo ka mali jilima duniya yeei dundɔŋi ka gbansabila nangban’yini zaa baŋ ka mali dihitabili ni ti yi nya taba ka ti nyɛ yim ka wumdi sokam yeei, ti ni tooi beni ni suhudoo ni nangbanyini ni taba,ka di che ka lɛbiginsim be ti tinsi puuni ni biɛhigu toon’tibo.Lala toon’daanba gɔ zaɣ'yino kam kuli mali la kpaŋmaŋ Ghana toon’tibo ni di zoobu, Ka Ghana zaa yuli”.
Yuuni 2013 kpaŋmaŋ pina la, O daa deei la pini O kalinsi nyaaŋa ka di nyɛla kpaŋmaŋ shɛli din be Gbansabila tiŋgbani zuɣu, ni bɛ teei O ni daa tum di nasara shɛŋa,ni O toon’tali.
Institute of International Education (IIE) din be New York City gba daa nyɛla ban ti O pin’titali O kalinsi nyaaŋa, Fritz Redlich shikuru bi’kura pina ni bɛ teei O tuma din tu paɣisibu ka kpaŋsiri nangbanyini mini yɛda Ghana ni duniya sunsuuni, ni O sɔŋsim ti shikuru toon’tibo ni di mali Ghana bi’pola shili n-guli zuŋɔ dali kparigɔɣʋ, anduniya biɛhigu bɛrisuŋ ni di ti O tuuli sɔŋsim din yi polo ni di che ka O leei zuɣulana zaŋ ti Gbansabila tiŋa din nyɛ O leei Ghana zuɣʋlana”.
Din yɛn bo nin’tiɣili zaŋ ti Mills dagonia zaŋ kpa zalisi mini zuɣulan’suŋ tali polo, Ghana institute of Management and Public Administration, kpala John Evans Atta Mills laɣingu ni di kpaŋsi zaligu mini zuɣulan’tali, ni di bo vihigu din mali yaa,zaligu bɔhinbu, duniya zuɣulan’tali ni daadam biɛlim soya.
O kalinsi nyaaŋa, bɛ daa labimi bɔli Agkara pal’daa la John Evans Atta Mills High Street ka di nyɛ Agkara Assembly yɛda ni. Cape Coast gba pali shɛli chani ti yiri Cape Coast Castle hali ni Mfantsipim pal'chira gba daa labimi bɔli tingbani zuɣulana John Evans Atta Mills palli ka di nyɛ Cape Coast Na’zuɣu yɛda ni.
== Lahi Nyama ==
[[Atta Mills Saha Minisita nima]]
== Kundivihira ==
[[Pubu:Ghana]]
[[Pubu:Ghana zuɣulananima]]
[[Pubu:Ghana tingbani]]
[[Pubu:Ninsala ŋun lahi ka o nyɛvuli ni]]
[[Pubu:Doo]]
dsi0u26yfqpg3gp6ef7iubbchu15crj
Bɛ Ni Kahigi Neei Shɛli Suurili
0
8882
41550
21278
2022-07-28T12:00:56Z
Din-nani1
39
Find and replace issues using [[Project:AWB|AWB]]
wikitext
text/x-wiki
{{Databox}}
{{E-Class}}
'''Bɛ Ni Kahigi Neei Shɛli Suurili''' (Fussilat فُصِّلَت)<ref name=quran>[https://www.islamic-invitation.com/book_details.php?bID=2014 Bachigahinda Din Be Dagbanli Kur'aani Puuni]. The Noble Qur'an: Translation of the Meanings (Dagbani language).</ref>
Suurili ŋɔ maa wuhirimi ni ninsalinim’ bεhigu kam nyɛla chuuta n-zaŋ ti ba. Di mi tilaa nyɛla Alkur’aani.
==Aaya nima==
Aaya nima:<ref>[https://quranenc.com/en/browse/dagbani_ghatubo Translation of the Meanings of the Noble Qur'an - Dagbani translation], by Muhammad Baba Gutubu.</ref>
*1. Ha-miim (H. M). [Bachi gaŋ gaŋ ŋɔ wuhirimi ni Alkur’aani nyɛla Muɣujizah (lahiʒibsi din ka ŋmali), dama so ʒi di gbinni naɣila Naawuni].
*2. Di (Alkur’aani) siɣisibu yila Dunia Nambɔnaa, Zaadali Nambɔnaa sani na.
*3. Di nyɛla litaafi shεli bɛ ni kahigi neei di aayanima, ka nyɛ bɛ ni karindi shεli ni Larbu zilli n-zaŋ ti ninvuɣu shεba ban mi.
*4. Ka di nyɛla din tiri suhupεlli lahibali (ni Alizanda), ka lahi nyɛ din valsira (ni buɣum daazaaba), ka bɛ (chɛfurinim’) pam lԑbi biri, ka pala ban wumda.
*5. Yaha! Ka bɛ (Maka chεfurnim’) yεli: “(Yaa nyini Muhammadu)! Ti suhiri bela binwɔri ni n-zaŋ chaŋ a ni boondi ti shɛli zuɣu maa, ka tibsim (tikpirlim) be ti tiba ni, ka saɣili lahi be ti mini a sunsuuni, dinzuɣu tummi (a daadiini soli zuɣu), ti mi gba nyɛla ban yɛn tumdi (ti kali soli zuɣu).
*6. (Yaa nyini Annabi)! Yεlima! Achiika! N-nyɛla ninsala yi tatabo, ka bɛ siɣisiri wahayi n-tiri ma na kadama achiika! Yi Duuma nyɛla Duuma yino, dinzuɣu zanimi ya n-tuhi n-zaŋ chaŋ O sani, ka bon ya O chεmpaŋ. Yaha! Azaabakpeeni be ninvuɣa shεba ban laɣim Naawuni ni shɛli jɛmdi maa zuɣu.
*7. Ninvuɣu shεba ban bi tiri zaka, ka nyɛla ban bi ti Chiyaama yεlimaŋli.
*8. Achiika! Ninvuɣu shεba ban ti Naawuni yεlimaŋli, ka tum tuunviεla, bɛ mali laara din bi ŋmaara.
*9. (Yaa nyini Annabi)! Yεlima: “Di ni bɔŋɔ, yi niŋdila chεfuritali ni Ŋun nam tiŋgbani dabsa ayi puuni, ka yi lahi bɔri nyintahi n-tiri O? Ŋuna n-nyɛ binnamda Duuma.”
*10. Ka O (Naawuni) zali zoya ka di nyɛ din kpaŋkpa di (tiŋgbani maa) puuni, ka niŋ alibarka niŋ di puuni, ka nam di bindira di puuni dabsa anahi dede, domin ninvuɣu shεba ban bɔhira.
*11. Din nyaaŋa, kaO ŋmalgi kpa sagbana nambu, ka di daa nyɛla nyɔhi, ka O yεli di (sagbana) mini tiŋgbani: “Kam ya na, yi yi bɔra, bee yi je.” Ka di (sagbana ni tiŋgbani) yεli: “Ti kana ka nyɛla ban doli A zaligu.”
*12. Ka O (Naawuni) nam li ka di nyɛ sagbana ayɔpoin dabsa ayi puuni, ka zali yɛllikam din yɛn ti niŋ sagbana kam ni. Ka Ti (Tinim’ Naawuni) dihi tuuli sagbana nachinsi ni furilanima (saŋmarsi), ka di lahi nyɛ gulibu. Dina n-nyɛ Nyɛŋda, Baŋda la nam zaligu.
*13. (Yaa nyini Annabi)! Bɛ yi lԑbi biri, tɔ! Nyin yεlima: “Mani saɣisi ya mi ni yi di chɛ ka tahigu ti gbaai ya kamani di ni daa ti gbaai Aadu mini Samudu nim’ (Annabi Hudu mini Annabi Salihu niriba) shɛm la.
*14. Saha shεli Naawuni tuumba ni daa kaba na bɛ tooni mini bɛ nyaaŋa (n-ti yεli ba): “Di jεm ya shɛli naɣila Naawuni,” Ka bɛ yεli: “Ti Duuma yi di bɔri, O naan siɣisi Malaaikanim’ na, dinzuɣu achiika! Tinim’ nyɛla ban zaɣisi bɛ ni tim ya na ni shɛli maa.”
*15. Amaa! Aadunima (Annabi Hudu niriba), bɛ daa tibgi bɛ maŋ’ tiŋgbani yaaŋa zuɣu ka di pala ni yεlimaŋli shεli zuɣu, kanaan yεli: “Ŋuni n-leei gari ti yaa”? Di ni bɔŋɔ,bɛ bi nya kadama Naawuni so Ŋun nam ba n-nyɛŊun gari ba yaa? Yaha! Bɛ daa shiri nyɛla ban ŋmɛri Ti (Tinim’ Naawuni) aayanima namgbankpeeni.
*16. Ka Ti (Tinim’ Naawuni) tim pɔhim kpeeni din puuni mali maasim na ka di nyɛ zuɣubiεɣu dabsa puuni, domin Ti chɛ ka bɛ lam filiŋ daazaaba Dunia ʒia puuni. Yaha! Achiika! Chiyaama daazaaba filiŋ n-nyɛ din yɛn ti gari lala, bɛ mi pala bɛ ni yɛn ti sɔŋsi shɛba.
*17. Amaa! Samudunima (Annabi Salihu niriba), ka Ti (Tinim’ Naawuni) dolsi ba, ka bɛ yu zoontali n-gari dolsigu maa, dinzuɣu ka tahigu din nyɛ filiŋ daazaaba gbaai ba, domin bɛ ni daa tumdi tuumbe’ shɛŋa zuɣu.
*18. Ka Ti (Tinim’ Naawuni) daa tilgi ninvuɣu shεba ban ti yεlimaŋli, ka nyɛ wuntizɔriba.
*19. Yaha! Dabsi’ shεli bɛ ni yɛn ti laɣim Naawuni dimba (chεfurinima) nzaŋ ti niŋ buɣum ni, ka bɛ nyɛla bɛ ni taɣi shɛba zali.
*20. Hali ni saha shεli bɛ ni yɛn ti kana di (buɣum maa) shee, ka bɛ wumbu mini bɛ nyabu, n-ti pahi bɛ nimgbiŋgbana di ba shɛhira ni bɛ ni daa tumdi tuun’ shɛŋa.
*21. Ka bɛ (chɛfurinim’ maa) naan yεli bɛ nimgbiŋgbana: “Bozuɣu ka yi di ti shɛhira? Ka di yεli: “Naawuni so Ŋun chɛ ka binshɛɣu kam yεri yεltɔɣa (zuŋɔ) maa n-chɛ ka ti tɔɣisi yεltɔɣa. Yaha! Ŋuna n-nyɛ Ŋun daa nam ya pilgu maa. Yaha! O sani ka bɛ labsiri ya na maa.”
*22. “Yaha! Yi daa pala ban sɔɣiri yi maŋ’ (Dunia puuni) ka chɛ yi wumbu mini yi nyabu, n-ti pahi yi nimgbiŋgbana maa. Amaa! Yi daa tεhimi ni Naawuni bi mi yi ni daa tumdi tuun’ shɛŋa pam.”
*23. Yaha! Dina n-nyɛ yi tɛhi ni daa nyɛ shεli ni yi Duuma, ka O niŋ ya hallaka, ka dinzuɣu chɛ ka yi leei ninvuɣu shεba ban kɔhilu.
*24. Dinzuɣu, bɛ (chɛfurinim’) yi niŋ suɣulo, tɔ! Buɣum n-nyɛ bɛ ʒiishee, bɛ miyi lahi bo yεda shεli, bɛ pala bɛ ni yɛn niŋ shɛba yεda.
*25. Ka Ti (Tinim’ Naawuni) pɛli zoyoya m-bahi ba, ka bɛ dihi ba din be bɛ tooni mini bɛ nyaaŋa nachinsi, ka yɛltɔɣali (azaaba) niŋ talahi bɛ zuɣu, ka bɛ nyɛla ban yɛn ti pahi ninvuɣu shεba ban daa kana pɔi ni bana alizinnim’ mini ninsalinim’ puuni. Achiika! Bɛ daa nyɛla ninvuɣu shεba ban kɔhi lu.
*26. Ka ninvuɣu shεba ban niŋ chεfuritali maa yεli: “Di wum ya Alkur’aani ŋɔ maa karimbu, ka yon ya vuri (di karimbu shee), di yi pa shɛli, yi ni nyɛla ban yɛn nya nasara.
*27. Dinzuɣu, achiika! Ti (Tinim’ Naawuni) ni chɛ ka ninvuɣu shɛba ban niŋ chɛfuritali maa lam azaaba kpeeni. Yaha! Achiika! Ti nyɛla ban yɛn yo ba sam shɛli din be n-gari bɛ tuuntumsa ni daa nyɛ shɛli.
*28. Dina n-nyɛ Naawuni dimba sanyoo, buɣum, bɛ mali kpaliŋkpaa yili di puuni, ka di nyɛ sanyoo n-ti ba, domin bɛ ni daa ŋmɛri namgbankpeeni ni Ti (Tinim’ Naawuni) aayanim’ maa zuɣu.
*29. Ka ninvuɣu shɛba ban niŋ chɛfuritali maa yεli: “Yaa ti Duuma! Wuhimi ti ban daa birgi ti (Dunia) alizinnim’ mini ninsalinim’ puuni, ka ti zaŋ ba niŋ ti napɔna lɔŋ ni, domin bɛ leei ninvuɣu shɛba ban filiŋ.”
*30. Achiika! Ninvuɣu shεba banyεli: “Ti Duuma n-nyɛ Naawuni, din nyaaŋa kabɛ zani n-tuhi, Malaaikanim’ nyɛlaban yɛn sheeri bɛ zuɣu na (bɛ yi tiyɛn yi Dunia): “Di zon ya dabiεm (ni hali shɛli din be Chiyaama), yi mi miri ka yi niŋ suhusaɣiŋgu(ni yi ni chɛ shɛli yi nyaaŋa). Yaha! Deemi ya suhupiεlli lahibali ni Alizanda shεli bɛ ni daa gbaari ya di daalikauli la.”
*31. “Ti (Malaaikanim’) n-nyɛ ban sɔŋdi ya yi Dunia ʒia puuni, lala nlahi nyɛ Chiyaama. Yaha! Yi ni nya yi suhiri ni kuli bɔri shɛli di (Alizanda maa) puuni. Yaha! Yi ni nya yi ni bɔhi shɛli yεla.
*32. Di nyɛla saani din yi Chεmpaŋlana, Nambɔzobonaa (Naawuni) sani na.
*33. Yaha! Ŋuni yɛltɔɣa n-leei lahi viεla n-gari ninvuɣu so ŋun boli (ninsalinim’) n-zaŋ chaŋ Naawuni polo, ka tum tuunviεlli, ka yεli: “Achiika! Mani nyɛla ŋun be ban zaŋ bɛ maŋ’ n-ti Naawuni (Muslinnima) puuni.
*34. Yaha! Tuumbiεɣu mini tuunviεlli ku tooi niŋ yim, zaŋmi din viεla n-taɣi din be, a ni nya ka ninvuɣu so dimli ni daa be a mini o so sunsuuni leei kamani zosim ŋun kuli taba la.”
*35. Yaha! Bɛ bi zaŋdi li n-tiri so, naɣila ninvuɣu shεba ban niŋ suɣulo. Yaha! Bɛ bi tiri li so, naɣila ŋun mali tarli din galsi.
*36. Yaha! Di yi ti niŋ ka shintaŋ yɛn zaŋ yɛltɔɣa biɛɣu niŋ a suhi ni, tɔ! Nyin bɔm taɣibu ni Naawuni, achiika! O (Naawuni) nyɛla Wumda, Baŋda.
*37. Yaha! O (Naawuni) nam yɛlikpahinda puuni n-nyɛ yuŋ mini dabsili, n-ti pahi wuntaŋ’ mini goli. Dinzuɣu miri ya ka yi niŋ suzuuda n-ti wuntaŋ’ bee goli, ka niŋ ya suzuuda n-ti Naawuni so Ŋun nam li, di yi shiri nyɛla Ŋunaka yijεmda.
*38. Dinzuɣubɛ yi tibgi bɛ maŋa, tɔ! Malaaikanim’ ban be a Duuma sani simsiri O la yuŋ mini wuntaŋ ni, bɛ mi pala ban nyee nyɔnda.
*39. Yaha! O nam yɛlikpahinda puuni ka a nya tiŋgbani ka di nyɛla zaɣikuŋ, amaa! Ti (Tinim’ Naaawuni) yi ti siɣsikomna di zuɣu, ka di damdam ka piri, (ka yihi bindirigu na). Tɔ! Achiika! Duuma so Ŋun neei li maa nyɛla Ŋun yɛn tooi neei kpiimba. Achiika! O (Naawuni) nyɛla Toora binshɛɣu kam zuɣu.
*40. Achiika! Ninvuɣu shεba ban ŋmalgiri Ti (Tinim’ Naawuni) aayanim’ puuni maa ku tooi sɔɣi ka chɛ Ti. Di nibɔŋɔ, ninvuɣu so bɛ ni yɛn ti zaŋ n-labi buɣum ni n-nyɛŋun gari ŋun yɛn ti kana Zaadali ka nyɛla ŋun mali suhudoo? Niŋmi yayi ni yu shεli. Achiika! O nyɛla Ŋun nyari yi tuuntumsa.
*41. Achiika! Ninvuɣu shεba ban niŋ chɛfuritali ni teebu (Alkur’aani) saha shεli di ni kaba na. Achiika! Di mi nyɛla litaafi shεli din nyεŋdi yɛllikam (din nyɛʒiri).
*42. Ʒiri bi kani di (Alkur’aani) tooni bee di nyaaŋa na, di nyɛla bɛ ni siɣisi shɛli ka di yiYεmgoliŋgalana, Duuma paɣirigu sani na.
*43. (Yaa nyini Annabi)! Shɛli n-kani ka bɛ (chεfurinima) yɛn yεli a, naɣila bɛ daa pun yεli la tuun’ shεba ban daa kana pɔi ni nyini maa. Achiika! A Duuma nyɛla Chεmpaŋlana, Azaaba kpeeni lana.
*44. Yaha! Hali Ti (Tinim’ Naawuni) yi di zali li (Alkur’aani) ka di nyɛla bɛ ni karindi shɛli bali shεli ni (ka di pa Larbu zilli zuɣu), bɛ (Larbunim’) naan yεli: “Bozuɣu ka bɛ bi kahigi di aayanima n-ti ti?” Dini bɔŋɔ, litaafi ni tooi nyɛ bali shɛli ka Annabi mi nyɛ Larbu? (Yaa nyini Annabi)! Yεlima: “Di nyɛla dolsigu mini alaafee n-zaŋ ti ninvuɣu shεba ban ti Naawuni yεlimaŋli. Amaa! Ninvuɣu shεba ban bi ti Naawuni yεlimaŋli maa, tibsim (tikpirlim) bela bɛ tiba ni, ka di lahi nyɛ zoontali n-ti ba. Bannim’ maa nyɛla ninvuɣu shεba bɛ ni boondi ka bɛ be luɣushɛli polo din niŋ katiŋa (ka chɛ wumbu ni).
*45. Yaha! Achiika! Ti (Tinim’ Naawuni) daa ti Annabi Musa litaafi, ka bɛ niŋ namgbankpeeni di puuni, dinzuɣu di yi di pala yεltɔɣali din pun daŋsi a Duuma sani zuɣu, tɔ!Bɛ naan siɣisi azaaba n-ti ba na. Achiika! Bɛ shiri be zilsigu puuni ni dina (Alkur’aani).
*46. Ninvuɣu so ŋun tum tuunviεlli, tɔ! O maŋ’ zuɣu ka o tum, ŋun mi tum tuumbεɣu, tɔ! O maŋ’ zuɣu ka o lahi tum. Yaha! A Duuma (Naawuni) pala Ŋun diri daba zualinsi.
*47. O (Naawuni) sani ka bɛ labsiri Chiyaama dali baŋsim. Yaha! Binwola bi yiri di wɔri ni na, bee paɣa bi kpiɣiripua,o mi bi dɔɣira naɣilani O baŋsim. Yaha! Dabsi’ shεli O (Naawuni) ni yɛn ti boli ba (chεfurinima, ka yεli): “Ya ka N (Mani Naawuni) nyintahi la be? Ka bɛ yεli: “Ti baŋsiri A kadama so n-ka ti puuni n-yɛn tooi di shɛhira.”
*48. Ka bɛ ni daa jεmdi binyεr’ shεŋa (Dunia puuni) maa bɔrigi ka chɛ ba, ka bɛ dihitabli kadama bɛ ka sɔɣibu shee.
*49. Ninsala nyee bi nyɔndi ni viɛnyɛla suhibu, amaa! Din be yi paagi o, ka o nyɛla ŋun yihi tamaha, ka wuhiri o chɔɣinsi.
*50. Yaha! Achiika! Ti yi ti chɛ ka o lam nambɔzɔbo din yi Ti sani biɛrim shɛli din mini paagi o nyaaŋa, tɔ! Oyεrimi: “Ŋɔ maa nyɛlan kpaŋmaŋ’ puuni. M mi bi tεhi ni Chiyaama ni yiɣisi. Di mi yi niŋ ka bɛ labsi ma n Duuma sani, tɔ! N-lahi mali biɛrisuŋ O sani. Achiika! Ti nyɛla ban yɛn ti chεfurinim’ lahibali ni bɛ tuuntumsa ni daa nyɛ shɛli Yaha! Achiika! Ti nyɛla ban yɛn ti chɛ ka bɛ lam azaaba timsili (Zaadali).
*51.Yaha! Ti (Tinim’ Naawuni) yi ti niŋ ninsala ni’ima, ka o lԑbi biri, ka tibgi O maŋa, Amaa! Din be yi paagi o, ka o leei ŋun zooi (Naawuni) suhigu.
*52. (Yaa nyini Annabi)! Yεlima: “Di nibɔŋɔ, yi bi nya kadama di (Alkur’aani) yi shiri nyɛla din yi Naawuni sani na, ka yi niŋ chɛfuritali ni dina, ka ŋuni n-leei bɔrgi n-ti lahi paai ninvuɣu so ŋun be namgbankpeeni din niŋ katiŋ’ ka chɛ dolsigu ni?
*53. Ni baalim, Ti (Tinim’ Naawuni) ni wuhi ba Ti nam yɛlikpahinda binnamda puuni, n-ti pahi bɛ maŋsi ni, hali ka di ti kahigi neei ba kadama di (Alkur’aani) shiri nyɛla yεlimaŋli. (Yaa nyini Annabi)! Di ni bɔŋɔ, a Duuma (Naawuni) bi saɣi ni O leei Shɛhiradira binshɛɣu kam zuɣu?
*54. Wumma! Bɛ (chεfurinim’) shiri be zilsigu puuni ni bɛ Duuma (Naawuni) laɣimbu. Wumma! Achiika! O nyɛla Ŋun gili binshɛɣu kam (ni baŋsim).
==Kundivihira==
<references/>
{{Alikuraan}}
[[Pubu:Alikuraan]]
[[Pubu:Lahabaya zaa]]
npj3foae02al9bs2ll6g1m7g4ywwhuq
Bɛ Ni Yɛn Dahim Paɣa Shɛba
0
8901
41551
21279
2022-07-28T12:01:39Z
Din-nani1
39
Find and replace issues using [[Project:AWB|AWB]]
wikitext
text/x-wiki
{{Databox}}
{{E-Class}}
{{Reflist}}
'''Bɛ Ni Yɛn Dahim Paɣa Shɛba''' (Al-Mumtahanah ٱلْمُمْتَحَنَة)<ref name=quran>[https://www.islamic-invitation.com/book_details.php?bID=2014 Bachigahinda Din Be Dagbanli Kur'aani Puuni]. The Noble Qur'an: Translation of the Meanings (Dagbani language).</ref>
Suurili ŋɔ maa saɣisirila Muslinnim’ ni bɛ zani n-tuhi Naawuni ka chɛ chεfurinim’ yεla ni kpεbu, ka mɔŋdi ba ni bɛ di di chεfurnim’ maa zualinsi.
==Aaya nima==
Aaya nima:<ref>[https://quranenc.com/en/browse/dagbani_ghatubo Translation of the Meanings of the Noble Qur'an - Dagbani translation], by Muhammad Baba Gutubu.</ref>
*1. Yaa yinim’ ninvuɣu shεba ban ti Naawuni yεlimaŋli! Di gbibi ya N (Mani Naawuni) dima ni yi gba dima ka bɛ nyɛ yi yuriba, ka zaŋdi yi yurlim n-wuhiri ba, ka di nyɛla achiika! Bɛ niŋla chεfuritali ni yεlimaŋli shεli din kan ya Naawuni tumo ni yi gba (yi yiŋsi puuni), domin yi ti yɛlimaŋli ni Naawuni so Ŋun nyɛ yi Duuma zuɣu, yinim’ dee yi nyɛla ninvuɣu shεba ban yi na ni yi ti tuhi N (Mani Naawuni) soli zuɣu,ka lahi bɔri Nyεda, ka yisɔɣiri zaŋdi yurlim n-wuhiri ba, ka di nyɛla Mani (Naawuni) mi yi ni sɔɣiri shɛli, ni yi ni yihiri shεli polo ni. Yaha! Ŋun ti niŋ lala yi ni, tɔ! Achiika! O bɔrgiya ka chɛ sochibga.
*2. Bɛ yi nyɛŋ ya, tɔ!Bɛ ni yihi yi dimly (polo ni), ka yɛrigi bɛ nuhi ni bɛ zilma m-pa yi zuɣu, ka bɛ yu ni yi gba leei chεfurinima.
*3. Yi dɔɣiriba mini yi bihi ti ku niŋ ya anfaani shεli Zaadali. O (Naawuni) ni ti wolgi yi sunsuuni. Yaha! Naawuni nyɛla Ŋun nyari yi tuuntumsa.
*4. Achiika! Di nyɛla tɔɣisiri suŋ n-ti ya Annabi Ibrahima mini ninvuɣu shεba bandaabeOsanibɛhigu puuni, saha shεli bɛ ni daa yεli bɛ niriba: “Achiika! Tinim’ nuu ka yi ni, n-ti pahi binshɛɣu yi ni jεmda ka di pa ni Naawuni maa, tinim’ zaɣisi ya, ka dimli mini sujee yi polo ni ti mini ya sunsuuni kuli mali wɔra, naɣila yi ti tila Naawuni O ko yɛlimaŋli, naɣila Annabi Ibrahima yɛligu ni O ba: “Achiika! Mani nyɛla Ŋun yɛn bo gaafara n-ti a. Amaa! N-ka yiko din yɛn tooi taɣia shɛli ka chɛ Naawuni (daazaaba). Yaa ti Duuma (Naawuni)! A zuɣu ka ti dalim, A mi sani ka ti niŋdi tuuba n-labra. Yaha! A sani n-nyɛ labbu shee.”
*5. Yaa ti Duuma (Naawuni)! Di zaŋ ti leei dahimbu n-ti ninvuɣu shɛba ban niŋ chεfuritali. Yaa ti Duuma Naawuni! Chεli ti taya m-paŋ ti. Achiika! A nyɛla Nyɛŋda, Yεmgoliŋga lana.
*6. Achiika! Di nyɛla tɔɣisiri suŋ bɛ bɛhigu puuni n-zaŋ tin ya, ni ŋun niŋdi Naawuni nambɔzɔbo mini Zaadali kore. Yaha! Ŋun lԑbi biri, tɔ! Achiika! Naawuni nyɛla Bundana, Duuma paɣirigu.
*7.Di yipa shɛli ka Naawuni zaŋ yurlim niŋ yi mini yi dimba sunsuuni. Naawuni nyɛla Toora. Yaha! Naawuni nyɛla Chɛmpaŋlana, Zaadali Nambɔzobonaa.
*8. Naawuni bi mɔŋdi yani yi niŋ ninvuɣu shεba ban bi tuhi ya adiini puuni, ka mi bi yihi ya yi yiŋsi puuni zaɣiviɛlli. Yaha! Niŋmi ya aadalsi n-zaŋ chaŋ bɛ sani. Achiika! Naawuni bɔrila aadalsinima.
*9. Achiika! Naawuni mɔŋdi ya ni yidi kpiɣi ninvuɣu shεba ban tuhi ya adiini puuni, ka yihi ya yi yiŋsi puuni zɔri, ka sɔŋ taba yi yihibu maa puuni. Dinzuɣu, ŋun ti kpiɣi ba zɔri, tɔ! Bannim’ maa nnyɛ zualindiriba.
*10. Yaa yinim’ ninvuɣu shεba ban ti Naawuni yεlimaŋli! Paɣa shεba ban ti Naawuni yεlimaŋli ka nyɛla ban zohiʒira yikan yana,tɔ! Yin dahimmi ba (ka baŋ bɛ iimaani tariga). Naawuni nnyɛŊun mi bɛ iimaansili. Dinzuɣu, yi yitibaŋ ba ka bɛ nyɛla ban ti Naawuni yεlimaŋli, tɔ! Yin di labsi ya ba chεfurinim’ maa sani. Bɛ bi niŋ halalsi n-ti chεfurinim’ maa, bɛ mi gba bi niŋ halalsi ti ba. Dinzuɣu, tim ya ba (chεfurinim’ maa) bɛ ni di laɣi shεŋa (bɛ paɣaba zuɣu, di yi niŋ ka paɣaba maa niŋla tuuba ka leei Muslinnima). Di mi pala taali yi zuɣu ni yi niŋ ba amilya, di yi niŋ kayi yoba bɛ sadaachi. Yaha! Di gbibi ya chεfura paɣaba (bɛ yi pala Muslinnima). Yaha! Bɔhimi ya sadaachi shεŋa yi ni yo n-ti (Muslim’ paɣa shεba ban zo n-labi bɛ polo maa), ka bɛ gba bɔhi ya bɛ ni saɣim laɣi shεŋa n-zaŋ chaŋ bɛ paɣa shεba ban zo hiʒira n-labi na yi sani maa. Dina n-nyɛ Naawuni zaligu, ka O mali li niŋdi fukumsi yi sunsuunni. Yaha! Naawuni nyɛla Baŋda, Yεmgoliŋgalana.
*11. Yaha! Di yi niŋ ka yi (Muslim’ paɣa) so zo n-doli chεfurinima, ka yi tuhi ba (ka nyɛ tobbuna), tɔ! Yin tim ya ninvuɣu shɛba ban paɣaba zo ka chɛ ba maa binshɛɣu din saɣisi bɛ ni daa yo sadaachi shεŋa n-ti ba. Yaha! Zom ya Naawuni so yi ni tiri yεlimaŋli maa.
*12. Yaa nyini Annabi! Paɣa shεba ban ti Naawuni yεlimaŋlimaa yi ti kana a sani n-ti niŋdi a alikauli kadama bɛ ku laɣim Naawuni ni binshɛɣu jεm, bɛ mi ku zu (ninsalinim’ buna), ka mi ku lahi niŋ zina, ka lahi saɣiti ni bɛ ku ku bɛ bihi, bɛ mi ku ŋma ʒiri (bɛ ku chaŋ ti zubiana, ka yεli ni bɛ yidaannim’ bihi nnyɛ ba), bɛ mi ku kpe a taali bɛrisuŋ shɛli ni, tɔ! Nyin saɣimi bɛ daalikauli maa, ka bo gaafara n-ti ba. Achiika! Naawuni nyɛla Chɛmpaŋlana, Zaadali Nambɔzobonaa.
*13. Yaa yinim’ ninvuɣu shεba ban ti Naawuni yεlimaŋli! Di zaŋ ya ninvuɣu shεba Naawuni ni je suli niŋ ba n-leei yi simnima. Achiika! Bɛ nyɛla ban yihi tamaha ni Chiyaama kamani
==Kundivihira==
<references/>
{{Alikuraan}}
[[Pubu:Alikuraan]]
[[Pubu:Lahabaya zaa]]
defreg8jbae9thfkz8q7gzekfngxvjk
Buɣim Chuɣu
0
9475
41549
41006
2022-07-28T11:59:36Z
Din-nani1
39
Find and replace issues using [[Project:AWB|AWB]]
wikitext
text/x-wiki
{{Databox}}
{{E-Class}}
'''Buɣum Chuɣu''' nyɛla chuɣu shɛli tini puhiri [[Buɣim goli]] ni.<ref>Naden, Tony. 2014. [https://www.webonary.org/dagbani/download/ ''Dagbani dictionary'']. Webonary.</ref><ref>https://www.hopinacademy.org/2021/08/18/the-story-of-buɣum-chugu-fire-festival-hopin-academy/</ref>
==Di Piligu==
[[File:Fire estival.jpg|thumb|left]]
[[File:Fire festival1.jpg|thumb|right]]
[[File:Fire festival2.jpg|thumb|right]]
[[File:Fire festival4.jpg|thumb|right]]
Taarihi wuhiya ni [[Buɣim]] Chuɣu nyɛla Dagbamba chuɣu kurili. Di piligu zaŋmi gbaai [[:en:15th century|15th century]] din daa niŋ ka [[Naa Zoligu]] nyɛ Dagboŋ Naa.
[[Naa Zoligu]] n-daa nyɛ Yaa-Nanima puuni ŋun pahiri anu, [[Naa Nyaɣisi]] Wumbee Yani gbana zuɣu ʒinibu nyaaŋa.
O Nam dibu daa gbaa la yuuni 1469 hali ti kpa yuuni 1486.
O Nam dibu yuuni ka o tuuli yaaŋa, Naa Dariʒɛiɣu daa barigi mɔɣini. Taarihi din yi noli ni wuhiya, ni kpukparisi bee yɔɣ'si n daa kpuɣi o saha shɛli o ni daa doli o ba [[Naa Zɔŋ]] mini o biɛya chaŋ puuni.
Wahala kam bɛ ni daa di m-bɔri Naa Zoligu yaan' yurigu ŋɔ daa bahi yoli. Ka Naa Zoligu mi yɛli ni shee ka bɛ bo Dariʒɛiɣu shee dama baɣisi daa yɛli ya ni o be o nyɛvuli ni ka mali Alaafee.
Naa Dariʒɛiɣu bɔbu daa lɛbila maliŋ, ka bɛ bɔri o yuŋ ni wuntaŋ ni, n-kpɛri barina yɔrini.
Barina mini dabiɛm din daa be o bɔbu shee la zuɣu, doo kam daa yi mi na ni bɛ ti tiɣisi o, m mali o shili di yi ti niŋ ka muɣisigu kam paagi o mɔɣu maa ni, ka o ni tooi tiligi.
Baɣisi daa yɛliya ni bɛ yi yɛn bo n-nya Dariʒiɛɣu, ni naɣila yuŋ. Lala ŋɔ zuɣu, yuŋ kam, bɛ daa yɛn nyɔla buɣim mɔ'kpala din yɛn niŋ ka bɛ nyɛri soli. Bɛ daa ti nyala bia ŋɔ ni do tia gbunni n gbihira. Ka ban daa bo n-nya o maa dihitabili ni tia maa mali dabara, dini daa niŋ ka di nyɛla kpukparisi bee yɔɣ'si n daa zaŋ o sɔɣi dini maa. Shɛba daa dii zaŋla buɣim mo' kpala maa n-labiri tia maa zuɣu ka shɛba mi kabisiri di vari ni bɛ zaŋ ku bukaata. Ka bɛ dii ŋmɛri guŋgona ka wari wahi n-ʒi Naa Dariʒiɛɣu kuna yiŋa. Lala niŋsim ŋɔ n-daa kpuri buɣim chuɣu hali ni zuŋɔ.
== Dini Tɔri Sham ==
Di tɔbu ni, bɛ yiini la [[Ʒiɛm Yila|ʒiɛm yila]]. Buɣum chuɣu tɔrila [[Buɣim (goli)|Buɣum gol]]<nowiki/>i dabaawei dali. Di nyɛla dabsili shɛli Naa Zoligu yaan yurigu ni daa barigi.
[[Churi|Chuɣu]] ŋɔ nyɛla chuɣu tuuli din pahi churi anu shɛli Dagbamba ni puhira.
Di bahi bahindi chuɣu ŋɔ pil' la [[Dagbɔŋ|Dagbon]], zuliya shɛŋa kaman [[Zabaɣisi]], [[Kusahi]] n-ti pahi [[Mamprusi]] taɣimi n-deei li, n chɛ kadi wuligi gili duniya luɣuli kam n- wuhiri ni di nyɛla Tudu yaɣili ŋɔ na chuɣu.
== Shili Malibu Zaŋkpa Buɣum Chuɣu ==
Shili malibu zaŋkpa buɣum chuɣu piinila di yi ti niŋ ka bɛ nya buɣum goli. Saha ŋɔ ka bihi kpɛri mɔɣini n-ti bo mɔri pam bɛ ni to nyɛ, n-lɔ mɔ' kpala.
Ka bɛ naan yi pili n-gili tari bɛ ŋahinima, bɛ yab' donima n-ti pahi Ya' Paɣaba. La la niŋsim maa yɛn chɛ mi ka ninkura ŋɔ kulahi kpe mɔɣini bɛ maŋa. Tɔ amaa lala mo' kpala zaŋ ti ninkura ŋɔ yɛn lɛbila samli n tiba ka bɛ yɔli chuɣu maa yi puhi naai. Bɛ yɛn yɔla samli ŋɔ ka di nyɛ liɣiri ka [[Dagbamba]] boli "Liɣiri awei".
Binshɛɣu din tooi lahi niŋdi buɣum goli dabaa anu saha nyɛla daadama gindimi laɣindi binkɔbiri dibahi bahindi nɔhi mini buhi. Binshɛɣu din tooi lahi niŋdi buɣum goli dabaa anu saha nyɛla daadama gindimi laɣindi [[binkɔbiri]] dibahi bahindi nɔhi mini buhi. Lala binkɔbiri ŋɔ ka bɛ mali maani tiŋgbana mini buɣa din be niriba dundona ni ka ti booni Daŋ Tia. Buɣum tɔbu nyɛla Dagbon dabba chuɣu. Di nyɛla goli shɛli bɛ ni maani malima ka bɛ mali guri ka taɣiri bɛ daŋ. Din zuɣu ka bɛ booni li " Dagban dabba chuɣu.
== Buɣum Chuɣu Tɔbu Dabsili ==
Buɣum tɔbu piinila saɣidihili nyaaŋa. Din dali maa bindirigu nyɛla bindiri gahindili dama nimma n kuli nyɛli ʒii zaa. Daŋ kpambi zaŋdila saɣibora n pa goma zuɣu ni kpiinkura gba di. Poi ka yuŋ zibi, niribi yɛn zaŋla lala saha ŋɔ m mali bɛ tobu tima tini booni noli wuna. Jɛbihi gba nyɛla bɛ ni tibigi shɛba, ka tiri ba pina ni bɛ bo alibarika bɛ sani.
Shɛba gba zaŋdila dabaa awɔi dali ŋɔ wuntaŋ ni n zahindi bɛ tima pɔi ka yuŋ naai zibi. Nayili sampaani ka Naa Limam niŋ nimmohi n maani sabba sɔŋda n kuli yuŋ.
Buɣum tɔbu dali yuŋ saɣidihili nyaaŋa, guŋgoŋ karili yan kumla nayili samban'ni. Guŋgoŋ ŋɔ kumsi yan laɣimla bihi ni ninkura nayili pɔi ka buɣum tɔbu ŋɔ naanyi pili. Kpambaliba n yan zaŋ Naa yina ka o ti di zamaatu maa alizama. O yan zaŋla saha bihi n wuhi kali ŋɔ ni pili shɛm hali ti paai zuŋɔ. O lahi yan saɣisila salo maa zaŋ kpa tuunshɛŋa din ni tooi saɣim chuɣu maa zaɣi vɛitali.
Naa n yɛn taai buɣum maa tuuli ka [[kpambaliba]] kpa taai o sani, ka salo maa kpa taai taba sani hali ni ŋun bahindi nyaaŋa. Naa bi pahiri ban chani buɣum tɔbu ŋɔ ni, o yan doliba mi n chaŋ bɛla ka labi zɔŋ ni.
Buɣum tɔribi ŋɔ yan dolla so shɛli din tu ni bi doli ka yiini yila ka ŋmɛri ʒiɛm n-ti pahi gunguŋ kara kumsi ni malifa ti ŋmam. So n yen yiini ʒɛim kuligi ata yila ka ban kpalim mi saɣira ni yaa.
N ŋɔ ka yila maa chana ;
Buɣum dima mɔɣini ka n zo kuli n ya"
Yoo yoo yoo yaa yo
Yoo yoo yoo yaa yo
Yoo yoo yoo yaa yo
Buɣum dima mɔɣini ka n zo kuli n ya".
Bia ŋun ʒɛm ti Naa ŋɔ yee
O ʒɛm saanyinnyaɣu.
Tini culi timi yeli bo ni waa yee
Tini culi timi yeli o ni waa ko.
== Di Daanfaani ==
*Di teeri ti yɛli kura.
*Di kpaŋsiri ti kaya ni taɣaada.
*Di laɣindi simli ni dɔɣim nangbanyini.
*Di che ka bihi baŋdi bɛ kaya ni taɣaada.
* Di teeri ti yuuni piligu
* Di tiri ti zosimli
*Di kahigiri ti ni, ka kpaŋ siri ti daalaafee
== Kundivihira ==
{{Reflist}}
*[https://www.youtube.com/watch?v=3iMhNrvcB-g buɣum Chugu (2021)], YouTube
*[https://www.youtube.com/watch?v=g1zwNzno8eY buɣum Chugu (Fire Festival) (2021)], YouTube
{{Chuɣu}}
[[Pubu:Lahabaya zaa]]
[[Pubu:Ghana]]
[[Pubu:Chuɣu]]
[[Pubu:Lahabaya zaa]]
[[Pubu:Dagbaŋ]]
[[Pubu:Dagbamba]]
4k3wq8rfx90t4e8norbwkvb5qpuce6j
Gualla Chuɣu
0
10548
41630
39797
2022-07-29T10:56:06Z
Munkaila Sulemana
82
wikitext
text/x-wiki
'''Gualla chuɣu''' nyɛla chuɣu shɛli lambussie nanima mini bɛ niriba ban be [[Ghana]] Upper West yaɣli nim ni puhiri shɛli.
== Dini Pilishem ==
== Di Anfaani ==
== Kunduvihira ==
[[Pubu:Chuɣu]]
6ozgn5cx3ldi9uv59prc5igkjssqzx9
Tamale Senior High School
0
10756
41592
32663
2022-07-28T19:43:33Z
IDDRISU ABDUL-KADIR NINDOO
1815
/* Di niya */ added content
wikitext
text/x-wiki
{{Databox}}
{{B-Class}}
'''[[Tamali|Tamale]] Senior High School (Tamasco)''' nyɛla karim bisarinsi karimzɔŋ' titali din be Ghana Tudu yaɣili [[Northern Region|Northern]] Region ŋɔ, [[Tamali|Tamale]].
== Di niya ==
[[Shikuru]] maa nia n-nyɛ ni di bo baŋsim suma n-ti di [[shikurubihi]], din yɛn che ka bɛ nya shɛhira gbaŋ suma n-tuɣi bɛ bɔhimbu karimzɔŋ kara ni. Dina n-yɛn che ka bɛ lɛbi bukaata kuriba ni anfaani bi' shɛba ban mali shili ni bɛ tum toontali tuma tiŋgbani ŋɔ ni, zaŋ ti salo ni daabilim zoosim, ni fakari filimbu nia ni kpaŋsibu zaŋ chaŋ bɔhimbu tab' sɔŋ tumanima din yɛn tum, ni zaŋ sɔŋ daadama ariʒichi zoosim<ref>{{Cite web|title=Motivation2Learn ~ Mission, Vision and Value Statements|url=http://motivation2learn.simplesite.com/439326229|access-date=2021-11-24|website=Motivation2Learn|language=en-US}}</ref>.
== Tuma ==
Shikuru maa tuma nyɛla ni bɛ kpuɣi ka zali kpamba ban simdi, ban ni tooi zali yuli, ban gurigiri bɛ maŋa ka kpuɣi B.E.C.E, ni ban karim siɣisi ka mali shɛhira gbana din wuhiri li ka che ka baŋsim bɔmma dede tali ni lihigu zaŋ chaŋ karim nasara, biɛhi chirichi, biɛhisuma, kpaŋmaŋa zaŋ chaŋ diɛma ni yiɣijam ni sabita viɛnyɛla yi polo<ref name="ghanaschoolsonline.org">{{Cite web|date=2021-07-12|title=Tamale Senior High School - Explore Schools in Ghana Find and connect with all schools in Ghana SHS Vocational, Universities and more.|url=https://ghanaschoolsonline.org/listing/tamale-senior-high-school/|access-date=2021-11-24|language=en}}</ref>.
Di yu' kura n-nyɛ Government Secondary School, [[Gbewaa|Gbewaa Secondary School]], nti pahi di ni na yoli taɣi Tamale Secondary School shɛli ŋɔ. Di nyɛla baŋsim bɔbu shikuru shɛli din pahi karimzɔŋ shɛŋa din mali du' gbɛra shikuriti ni m-be [[Education Ridge]], yaɣ' karili m-be [[Sagnarigu Municipality]] (bɛ ni daa ŋmaai shɛli yihi [[Tamali Metropolis|Tamale Metropolis]] 2012 yuuni la) din be [[Northern Region]] Ghana Tamale la<ref>{{Cite web|last=Wundengba|first=Daniel|date=2021-08-07|title=All You Need To Know About Tamale SHS, Tamasco|url=http://northernghana.net/all-you-need-to-know-about-tamale-shs-tamasco/|access-date=2021-11-22|website=Northernghana.net|language=en-US}}</ref>. Shikuru ŋɔ nyɛla bɛ ni piiri shɛli ka di kpuɣiri shikurubihi ban be Ghana tingbani ni ka di nyɛla bɛ gbana ni wuhi shɛm zaŋ chaŋ [[Basic Education Certificate Examination]] (B.E.C.E) zahimbu nyaaŋa ni shikurubihi ban be [[tinduya]] ni ka di nyɛla shikuru ŋɔ maani la sabiri gahindili din kpɛhiri ba na.
== Karim baŋsim yaɣ' shɛŋa bɛ ni wuhira ==
Baŋsim yaɣ' shɛŋa bɛ ni wuhiri mini di kpatuɣa n-nyɛ;
# '''Business''': Economics, Costing, Financial Accounting, Business Management and Elective Mathematics.
# '''General Science''': Chemistry, Physics, Biology, Elective Mathematics.
# '''General Arts''': Elective Mathematics, History, Dagbani, Government, Geography, Literature in English, Islamic Religious Studies, Christian Religious Studies, French, Economics<ref>{{Cite web|date=2021-07-12|title=Tamale Senior High School - Explore Schools in Ghana Find and connect with all schools in Ghana SHS Vocational, Universities and more.|url=https://ghanaschoolsonline.org/listing/tamale-senior-high-school/|access-date=2021-11-23|language=en}}</ref>.
# '''Home Economics''': Biology, Management in Living, Food and Nutrition, Economics, Clothing and Textiles and Physics.
# '''Visual Arts''': Economics, General Knowledge in Arts, Graphic Design, Textiles, Sculpture.
#'''Applied Science (Technical Skills)''': Physics, Elective Mathematics, Applied Electricity, Technical Training.
#'''General Agriculture''':General Agriculture, Elective Mathematics, Horticulture, Chemistry, Physics and Animal Husbandry.
#
== Di kpabu yuuni ==
Di kpala 1951 yuuni<ref>{{Cite web|date=2019-10-10|title=Tamale Senior High School {{!}} MiSocial Life|url=https://www.misociallife.com/tamale-senior-high-school/|access-date=2021-11-26|language=en-US}}</ref>.
== Di Taachi ==
[[Fortiter]], [[Fideliter]], [[Feliciter]]
== Di pubu yaɣili ==
Di nyɛla shikuru shɛli din bɛ pubu A
== Di zaa yaɣili ==
Di nyɛla shikuru shɛli din nyɛ salo(public) shikuru
== Dabisi gahinda ==
Shikuru ŋɔ nyɛla din mali dabisi gahinda di taarihi ni, di shɛŋa n-nyɛ;
# Silver jubilee daa nyɛla chuɣu shɛli bɛ ni puhi yuuni 1991.
# Golden jubilee daa nyɛla chuɣu shɛli bɛ ni puhi yuuni 2001.
# The 60th Anniversary daa nyɛla chuɣu shɛli bɛ ni puhi yuuni 2011.
4. Yuun' pisɔpɔin chuɣu (70th Anniversary). Chuɣu ŋɔ nyɛla chuɣu shɛli bɛ ni puhi yuuni 2021<ref>{{Cite web|title=TAMASCO launches 70th anniversary celebration|url=https://www.graphic.com.gh/news/general-news/tamasco-launches-70th-anniversary-celebration.html|access-date=2021-11-24|website=Graphic Online|language=en}}</ref>.
== Taarihi ==
Tamale Secondary School nyɛla shikuru shɛli British Colonial Administration ni daa mɛ shɛli 1951 yuuni. Shikuru ŋɔ n-nyɛ tuuli shikuru shɛli [[British]] [[Colonial Administration]] ni daa tuui mɛ shɛli Ghana tudu polo. Di mɛbu maa daa nyɛla din che ka bi'pola ban be tudu polo ŋɔ na ka bɛ gba tooi nyɛ shikuru baŋsim kamani bɛ taba ban be nyɔŋ polo la ni nyɛri baŋsm shɛm la. Shikuru ŋɔ tooi nyɛ yuya taɣibu pam; kamani Gbɛwaa Secondary School, Government Secondary School, Tamale Secondary School ni zuŋɔ Tamale Senior High School<ref>{{Cite web|title=Tamale Senior High School – ghschoolsearch.com|url=https://www.ghschoolsearch.com/tamale-senior-high-school/|access-date=2021-11-23|language=en-US}}</ref>. Tuuli baŋsim bɔmma zaŋ ti shikuru ŋɔ daa nyɛla kamani, zaɣ' yɛlinli. Di daa dii bi kpaŋsi bɔhimbu ni wuhibu ko, amaa paɣ'sibu baŋsim ni biɛhigu haŋkali lɛbu. Di baŋsim bomma soya maa n-daa nyɛ; English language, Mathematics, General science(1 and 2), Geography, History, Latin, Agriculture, Carpentry, Masonry, Art and Craft, Music and Metal Work. Dagbani mini French n-daa nyɛ din pahina tooni na. Shikurubihi maa zaa daa bɔhimla wuhibu yaɣa maa tuuli yuma ata ka lee dahi diba anii din nyɛ bɛ ni daa bɔhim shɛli yuma anahi ni yuma anu ni ka daa deei shikuru ŋɔ shɛhira gbana<ref name="ghanaschoolsonline.org"/>. Viɛnyɛla n-nyɛ li ni di ni pahi tudu ŋɔ shikurusuma ni maa. Shikuru ŋɔ nyɛla din kpa ni niya suma ni so shɛli din nyɛ baŋsim lɛbu zaŋ ti shikuru ŋɔ Cadet Corps din daa kpa yuuni 1954 n-nyɛ tuuli [[Africa]], South Sahara kpaŋa [[South Africa]].
Cadet Corps maa yoori maŋli daa nyɛla 11th February, 1956. Di daa nyɛla Hon. V.H. Alhassan, Parliament jintɔri kuro zaŋ ti Tamale jilimalana [[Dr. Kwame Nkrumah|Kwame Nkrumah]] ʒamani ni (CPP Gomnanti) ni daa sɔŋ niŋ shɛli. Ŋun daa nyɛ Toondan di saha daa nyɛla [[John- Parson]]. Zaɣ' suŋtali shɛli shikuru ŋɔ Cadet wumsibu palo daa nyɛla bin boli Parson Square o kum nyaaŋa. Dini n daa tirisi ti yooi Cadet Corps Ghana zaa.
Yuuni 1958, tuuli shikurubihi paɣiba daa kpuɣi niŋ du' yini shikuru maa ni, dinsaha ka di daa lɛbigi li shikuru shɛli din gabi. Lala yuuni maa dede, tuuli shikurubihi ban nyɛ "baŋdi gahinda" daa kpuɣi n-niŋ dura anahi n-doli din nyɛ so gahinda din daa ti karimbanima ni shɛhira kara daliri n-niŋ shikuru maa ni, sabimi 'O' mini ' A' paaibu dahima n-tuɣi chaŋ University.
== Shikurubihi ban bɛ shikuru ŋɔ ni (Tamasco) ==
Tamale Senior High School nyɛla shikuru shɛli din nyɛ din mali shikurubihi pam n-gari Senior High School kam din bɛ Tamali puuni. A yi lihi 2016-2017, di bɔhimbu yuuni daa nyɛla bɛ ni kpuɣi shikurubihi kalinli ka bɛ paai kɔb'siyɔpoin ni chenji (700) ka di laɣim shikurubihi maa zaa tusaayi ni kɔb'shii (2,200)<ref>{{Cite web|last=Ibrahim|first=Mohammed|title=Senior High Schools in the three regions of the north appeal to gov’t to release feeding grants|url=https://zaaradio.com/education/senior-high-schools-in-the-three-regions-of-the-north-appeal-to-govt-to-release-feeding-grants/|access-date=2021-11-22|language=en-GB}}</ref>. Shikuru ŋɔ dii bi ŋmɛrila nyɔɣu ni di yuli ni chaŋ katiŋ shɛm, tɔ amaa di nyɛla din niŋ suhupiɛlli ni din yihi waɣara ka bɛ be Ghana tingbani luɣili kam n-tumdi tuma maa.
== Di ni bɛ shɛli polo ==
Tamale Senior High School (Tamasco) nyɛla din bɛ [[Sagnarigu Municipality|Sagnarigu Municipal]] din bɛ tudu yaɣili (Northern Region) Ghana ŋɔ la. Di bala daansi ni Baɣabaɣa College of Education, Tamali Technical University, Tamali College of Education ni tudu yaɣili (Northern Region) Education du zuɣu la ([[Ghana Education service (GES)|Ghana Education Service]]).
== Tamasco Zumma [[Jiŋli]] ==
[[Lahabali kɔligu:TAMASCO Central Mosque.jpg|thumb|Tamasco Jiŋ' titali]]
Tamale Senior High School (TAMASCO) nyɛla din mali jiŋ' karili ka di bɛ shikuru maa sunsuuni. Di puuni ka shikurubihi nti tabli karimbanima ban bɛ shikuru maa ni laɣindina n-ti puhiri jiŋli, di bahi bahindi [[Alizumba]] dali.
== Karimbi' Kura ==
Karimbikura nyɛla karimbi' shɛba ban naai shikuru ka be gɔmnanti mini tuma du' zuɣuri ni n-tumdi tuma. Tamale Senior High School nyɛla shikuru shɛli din wumsi karimbihi pam ka bɛ za zaashe' kara shɛhi pam [[Ghana]] ŋɔ. Bɛ shɛba n-nyɛ;
1) Dr. [[Mahamudu Bawumia]]<ref>{{Cite web|last=Nuhu|first=Osman|title=Biography Of His Excellency Dr. Mahamudu Bawumia - Ghanaontheglobe.com|url=https://ghanaontheglobe.com/2021/02/14/biography-of-his-excellency-dr-mahamudu-bawumia/|access-date=2021-11-23|language=en-US}}</ref>
2) Dr. [[Issahaku Nashiru]]
3) [[Gbadamoshi]]<ref>{{Cite web|title=Autobiography of Alhaji Gbadamosi launched in Accra|url=https://www.graphic.com.gh/features/features/autobiography-of-alhaji-gbadamosi-launched-in-accra.html|access-date=2021-11-23|website=Graphic Online|language=en-gb}}</ref>
4) Mr. [[Abu Wemah]]
5) Alhaji [[Aliu Mahama]]<ref>{{Cite web|title=Biography Of Aliu Mahama (Former Ghanaian Vice president). - Opera News|url=https://gh.opera.news/gh/en/politics/bde1bff492a133049ecd973c40429816|access-date=2021-11-23|website=gh.opera.news}}</ref>
6) Dr. [[Mohammed Ibn Chambas]]<ref>{{Cite web|title=Mohamed Ibn Chambas, Biography|url=https://www.ghanaweb.com/person/Mohamed-Ibn-Chambas-142|access-date=2021-11-23|website=www.ghanaweb.com}}</ref>
7) Mr [[Ibrahim Mahama (artist)|Ibrahim Mahama]]<ref>{{Citation|title=Ibrahim Mahama (businessman)|date=2021-10-19|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Ibrahim_Mahama_(businessman)&oldid=1050707644|work=Wikipedia|language=en|access-date=2021-11-23}}</ref>
8) Dr. [[Alhassan Wayo Seini]]
9) Alhaji [[Malik Al-Hassan Yakubu|Malik Alhassan Yakubu]]
10) Mr. [[Bavug Abdul Latif]]
11) Mr. [[Mohammed Gargo]]
12) Dr. [[Hilla Limann]]<ref name="myjoyonline.com">{{Cite web|title=Tamale Secondary School and 60 years of secondary education in northern Ghana - MyJoyOnline.com|url=https://www.myjoyonline.com/tamale-secondary-school-and-60-years-of-secondary-education-in-northern-ghana/|access-date=2021-11-23|website=www.myjoyonline.com|language=en-US}}</ref>
13) Alhaji [[Mohammad Mumuni]]
14) Professor [[Raymond Benning]]
15) [[Sheikh Imam Rashid Salawatiya]]
16) Dr. [[Abdulai Salifu]]
17) Dr. [[Adam Gamel Nasser]]<ref name="myjoyonline.com"/>
18) Dr.[[David Abdulai]]<ref>{{Cite web|date=2020-03-23|title=Medical philantropist Dr. Abdulai Choggu honoured posthumously in Tamale|url=https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/Medical-philantropist-Dr-Abdulai-Choggu-honoured-posthumously-in-Tamale-902110|access-date=2021-11-24|website=GhanaWeb|language=en}}</ref>
19) Mr. [[Alban Bagbin]]
20) Madam [[Theresa Oppong]]
21) Mr. [[Mubarak Mohammed Muntaka]]
22) Madam Otiko Afisa Djaba
23) Dr. Abdulai Salifu
24) Arch Bishop Gregory Kpembaya
25) Mr. B.A. Yakubu<ref name="ReferenceA">{{Cite web|title=Tamale Secondary School and 60 years of secondary education in northern Ghana - MyJoyOnline.com|url=https://www.myjoyonline.com/tamale-secondary-school-and-60-years-of-secondary-education-in-northern-ghana/|access-date=2021-11-26|website=www.myjoyonline.com|language=en-US}}</ref>
26) Professor Quartey
27) Professor John Kaburisie(RIP)
28)Dr. Gyader
29) Naa Proffessor John Nabila
30) Mr. Douglas Adjarbeng
31) Mr. Peter Illiasu
33) Mr. Ali Nakyea
34) Mr. Adam Sule
35) Alhaji Alhassan Mohammed Awal
36) Alhaji [[Abdul- Rahaman Mohammed Saani]] (Man Shani)
== Ban bɛ Gɔmnanti mini Siyaasa ni ==
# [[Hilla Limann]], O nyɛla Ghana gɔmnanti kuro' 1979-1981<ref>{{Cite web|last=Wundengba|first=Charles|date=2020-01-09|title=The Story of Dr. Hilla Limann, The Only President of the Third Republic of Ghana|url=http://northernghana.net/the-story-of-dr-hilla-limann-the-only-president-of-the-third-republic-of-ghana/|access-date=2021-11-22|website=Northernghana.net|language=en-US}}</ref>
# [[Aliu Mahama]], daa nyɛla [[Ghana]] gɔmnanti zuɣulaampaa 2001-2008<ref>{{Cite web|title=Alhaji Aliu Mahama, Biography|url=https://www.ghanaweb.com/person/Alhaji-Aliu-Mahama-189|access-date=2021-11-22|website=www.ghanaweb.com}}</ref>
# [[Mahamudu Bawumia]], O nyɛla Ghana gɔmnanti zuɣulaampaa, 2016<ref>{{Cite web|title=H.E Alhaji Dr. Mahamudu Bawumia {{!}} Ministry of Communications|url=https://moc.gov.gh/he-alhaji-dr-mahamudu-bawumia|access-date=2021-11-22|website=moc.gov.gh}}</ref>
# [[Alban Bagbin]]<ref>{{Cite web|last=Alabi|date=2021-10-23|title=Alban Bagbin Biography|url=https://alabigh.com/alban-bagbin-biography/|access-date=2021-11-22|website=Alabi GH|language=en-US}}</ref>, Alban Sumana Kingsford Bagbin nyɛla siyaasa nira. ŋuna n-nyɛ Ghana jintɔriba duu kpɛma saha ŋɔ.
# [[Malik Alhassan Yaakubu|Malik Al-hassan Yakubu]],<ref>{{Cite web|date=-001-11-30T00:00:00+00:00|title=Ex-Interior Minister: Rawlings Killed Ya-Na|url=https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/Ex-Interior-Minister-Rawlings-Killed-Ya-Na-206769|access-date=2021-11-22|website=GhanaWeb|language=en}}</ref>
#[[Mohammed Ibn Chambas]],<ref>{{Cite web|title=Mohamed Ibn Chambas, Biography|url=https://mobile.ghanaweb.com/person/Mohamed-Ibn-Chambas-142|access-date=2021-11-22|website=mobile.ghanaweb.com}}</ref> ŋuna n-daa nyɛ zuɣulana zaŋ ti Economic Community of West African States yaɣili (ECOWAS) yuuni 2006- 2009.
#[[Mohammad Mumuni|Mohammed Mumuni]],<ref>{{Cite web|title=Alhaji Muhammad Mumuni, Biography|url=https://mobile.ghanaweb.com/person/Alhaji-Muhammad-Mumuni-1159|access-date=2021-11-22|website=mobile.ghanaweb.com}}</ref> O nyɛla minista kuro zaŋ chaŋ tiŋduya gɔrim yaɣili(2009 —2013)
#[[Ibrahim Mahama (alkali)|Ibrahim Mahama]], O nyɛla minista kuro zaŋ chaŋ lahibali wuligibu yaɣili (1968-1969)
#[[Mahama Iddrisu]],<ref>{{Cite web|last=peoplepill.com|title=About Mahama Iddrisu: Ghanaian politician {{!}} Biography, Facts, Career, Wiki, Life|url=https://peoplepill.com/people/mahama-iddrisu|access-date=2021-11-22|website=peoplepill.com}}</ref> O nyɛla minista kuro zaŋ chaŋ lɔra gɔrim mini yɛltɔɣa yaɣili (1983-1987)
#[[Otiko Afisa Djaba]],<ref>{{Cite web|date=2018-08-21|title=I’m retiring from politics to take care of my sick ex-husband – Otiko|url=https://citinewsroom.com/2018/08/im-retiring-from-politics-to-take-care-of-my-sick-ex-husband-otiko/|access-date=2021-11-22|website=Citinewsroom - Comprehensive News in Ghana|language=en-US}}</ref> O nyɛla minista kuro zaŋ chaŋ paɣiba mini bihi biɛrisuŋ yaɣili (2017-2018)
#[[John Tia]],<ref>{{Cite web|title=John Tia returns to full time farming after ambassadorial duties|url=https://www.graphic.com.gh/business/business-news/john-tia-returns-to-full-time-farming-after-ambassadorial-duties.html|access-date=2021-11-22|website=Graphic Online|language=en-gb}}</ref> O nyɛla fukumsi kpambala kuro zaŋ chaŋ lahibali wuligibu (2010-2012)
#[[Mustapha Abdul-Hamid]],<ref>{{Cite web|title=Mustapha Hamid appointed NPA boss - MyJoyOnline.com|url=https://www.myjoyonline.com/mustapha-hamid-appointed-npa-boss/|access-date=2021-11-22|website=www.myjoyonline.com|language=en-US}}</ref> O nyɛla minista kuro zaŋ chaŋ lahibali wuligibu yaɣili (2017-2018), ka lahi nyɛ minista kuro zaŋ ti zongo tiŋ' puuni lɛbigimsim yaɣili (2018-2021), ni toondana zaŋ chaŋ kpam tuma polo din nyɛ National Petroleum Authority la (2021-)
#[[John S. Nabila]],<ref>{{Cite web|title=Professor John S. Nabila {{!}} Who's Who in Ghana|url=https://whoswhoghana.app/traditional-leaders/professor-john-s-nabila/|access-date=2021-11-22|website=whoswhoghana.app|language=en}}</ref> ŋuna n-nyɛ minista kuro zaŋ chaŋ lahibaya wuligibu yaɣili (1980-1981), ka daa lahi nyɛ zuɣulana zaŋ ti Ghana nanim' duu yaɣili (National House of Chiefs) 2008-2016.
#[[Abubakar Boniface Siddique]],<ref>{{Cite web|title=Madina: Group touts the achievements of Boniface Abubakar|url=https://www.modernghana.com/news/1053448/madina-group-touts-the-achievements-of-boniface.html|access-date=2021-11-22|website=Modern Ghana|language=en}}</ref> nyɛla minista kuro zaŋ chaŋ bi'pola mini tuma bɔbu yaɣili (2005-2007), ka daa lahi nyɛ minista kuro zaŋ ti kom mini ya mɛbu yaɣili (2007-2009)
#[[Mubarak Mohammed Muntaka]],<ref>{{Cite web|last=Annang|first=Evans|date=2021-11-01|title=Let’s be careful and not create a ‘monster’ in Dampare – Muntaka warns|url=https://www.pulse.com.gh/news/local/lets-be-careful-and-not-create-a-monster-in-dampare-muntaka-warns/3krtjs7|access-date=2021-11-22|website=Pulse Ghana|language=en}}</ref> nyɛla minista kuro zaŋ ti bi'pola mini bola yaɣili (Silimiin goli January 2009-June 2009)
#[[Eward Mahama|Edward Mahama]],<ref>{{Cite web|title=I’ve opted out of December elections — Dr Edward Mahama|url=https://www.graphic.com.gh/news/politics/i-ve-opted-out-of-december-elections-dr-edward-mahama.html|access-date=2021-11-22|website=Graphic Online|language=en-gb}}</ref> nyɛla toondaan' kuro zaŋ ti People's National Convention (PNC) paati
#[[Solomon Namliit Boar]],<ref>{{Cite web|date=2020-02-17|title=NPP Primaries: Solomon Boar seeks third term as Bunkpurugu MP|url=https://citinewsroom.com/2020/02/npp-primaries-solomon-boar-seeks-third-term-as-bunkpurugu-mp/|access-date=2021-11-22|website=Citinewsroom - Comprehensive News in Ghana|language=en-US}}</ref><ref>{{Cite web|date=2021-04-02|title=Retain the likes of fearless Alhaji Said Sinare or forget the 2024 - NDC activist to party|url=https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/Retain-the-likes-of-fearless-Alhaji-Said-Sinare-or-forget-the-2024-NDC-activist-to-party-1222573|access-date=2021-11-22|website=GhanaWeb|language=en}}</ref> nyɛla [[North East Region|North East]] fukumsi kpɛma (2019-)
#[[Gilbert Seidu Iddi]],<ref>{{Cite web|date=2016-06-21|title=Surcharge ex-SADA boss for blowing GHc186,000 on trips – PAC|url=https://citifmonline.com/2016/06/surcharge-ex-sada-boss-for-blowing-ghc186000-on-trips-pac/|access-date=2021-11-22|website=Citi 97.3 FM - Relevant Radio. Always|language=en-US}}</ref> nyɛla tudu yaɣili ŋɔ na fukumsi kpeen kuro (1997-1998 mini 2000-2001), nti pahi [[Volta Region|Volta]] kuligi duli fukumsi kpeen kuro (1998-2000)
#[[Joshua Alabi,]]<ref>{{Cite web|title=Some politicians are not helping Ghanaians - Joshua Alabi - MyJoyOnline.com|url=https://www.myjoyonline.com/some-politicians-are-not-helping-ghanaians-joshua-alabi/|access-date=2021-11-22|website=www.myjoyonline.com|language=en-US}}</ref> ŋuna n-daa nyɛ Greater Accra fukumsi kpeeni kuro (1997-1998 mini 2000-2001), ni tudu yaɣili ŋɔ na fukumsi kpeen kuro (1998-2000)
#[[Adam Mahama]],<ref>{{Citation|title=Adam Mahama|date=2021-10-19|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Adam_Mahama&oldid=1050778999|work=Wikipedia|language=en|access-date=2021-11-22}}</ref> O nyɛla jintɔri kuro zaŋ ti [[Damango]]-Daboya piibupiibu yaɣili (1997-2001)
#[[Jacob Bawiine Boon]],<ref>{{Cite web|title=Bawiine, Boon Jacob|url=https://ghanamps.com/mp/bawiine-boon-jacob/|access-date=2021-11-22|website=Ghana MPS|language=en-US}}</ref> O nyɛla jintɔri kuro zaŋ ti Lambussie piibupiibu yaɣili (1993-1997)
#[[Emmanuel Samba Zumakpeh]],<ref>{{Cite web|title=Zumakpeh, Samba Emmanuel|url=https://ghanamps.com/mp/zumakpeh-samba-emmanuel/|access-date=2021-11-22|website=Ghana MPS|language=en-US}}</ref> O nyɛla jintɔri kuro zaŋ ti [[Nadowli South]] piibupiibu yaɣili
#[[Zuwera Ibrahimah]],<ref>{{Cite web|title=Parliament of Ghana|url=https://www.parliament.gh/mps?mp=242|access-date=2021-11-22|website=www.parliament.gh}}</ref> ŋuna n-na nyɛ jintɔra zaŋ ti [[Salaga]] South piibupiibu yaɣili
#[[Alhassan Wayo Seini]],<ref>{{Cite web|date=-001-11-30T00:00:00+00:00|title=Wayo Seini quits NDC for NPP|url=https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/Wayo-Seini-quits-NDC-for-NPP-100284|access-date=2021-11-22|website=GhanaWeb|language=en}}</ref> O nyɛla jintɔri kuro zaŋ ti [[Tamale Central]] piibupiibu yaɣili (2005-2006)
#[[Said Sinare]],<ref>{{Cite web|date=2021-04-02|title=Retain the likes of fearless Alhaji Said Sinare or forget the 2024 - NDC activist to party|url=https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/Retain-the-likes-of-fearless-Alhaji-Said-Sinare-or-forget-the-2024-NDC-activist-to-party-1222573|access-date=2021-11-22|website=GhanaWeb|language=en}}</ref> O nyɛla [[Ayawaso Central]] piibupiibu yaɣili jintɔri kuro (1993-1997), ni Ghana ambassador zaŋ ti [[Egypt]] (2012-2014), nti lahi pahi Ghana ambassador zaŋ ti [[Saudi Arabia]] (2014-2017)
#[[Ben Baluri Saibu]],<ref>{{Cite web|title=Saibu, Ben Baluri|url=https://ghanamps.com/mp/saibu-ben-baluri/|access-date=2021-11-22|website=Ghana MPS|language=en-US}}</ref> O nyɛla [[West Mampurusi]] piibupiibu yaɣili jintɔri kuro (1993-1997)
#[[Yusuf Iddrisu]],<ref>{{Cite web|title=Iddrisu, Yusuf|url=https://ghanamps.com/mp/iddrisu-yusuf/|access-date=2021-11-22|website=Ghana MPS|language=en-US}}</ref> O nyɛla [[Yendi Municipality|Yendi]] piibupiibu yaɣili jintɔri kuro (1993-1997)
#[[Basit Abdulai Fuseini]],<ref>{{Cite web|date=-001-11-30T00:00:00+00:00|title=Late B.A Fuseini lauded as development oriented|url=https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/Late-B-A-Fuseini-lauded-as-development-oriented-114796|access-date=2021-11-22|website=GhanaWeb|language=en}}</ref> O nyɛla jintɔri kuro zaŋ ti Gukpegu-Sabonjida piibupiibu yaɣili (1993-1997)
#[[Edward Aliedong Alhassan]],<ref>{{Citation|title=Edward Aliedong Alhassan|date=2021-08-12|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Edward_Aliedong_Alhassan&oldid=1038353561|work=Wikipedia|language=en|access-date=2021-11-22}}</ref> nyɛla Damango-[[Daboya]] piibupiibu yaɣili jintɔri kuro (1993-1997)
#[[Muhammad Bawah Braimah]],<ref>{{Cite web|title=Mohammad Bawah Braimah, Biography|url=https://mobile.ghanaweb.com/person/Mohammad-Bawah-Braimah-2347|access-date=2021-11-22|website=mobile.ghanaweb.com}}</ref> ŋuna n-na nyɛ jintɔra zaŋ ti Ejura-Sekyedumase piibupiibu yaɣili (2017-)
#[[Issifu Pangabu Mohammed]],<ref>{{Cite web|title=Mohammed, Issifu Pangabu|url=https://ghanamps.com/mp/mohammed-issifu-pangabu/|access-date=2021-11-22|website=Ghana MPS|language=en-US}}</ref> nyɛla Ejura-Sekyedumase piibupiibu yaɣili jintɔri kuro (2005-2013)
#[[Kojo Bonsu]],<ref>{{Cite web|last=Bonney|first=Abigail|date=2021-09-25|title=Check out interesting facts about Former Kumasi Mayor, Kojo Bonsu|url=https://www.adomonline.com/check-out-interesting-facts-about-former-kumasi-mayor-kojo-bonsu/|access-date=2021-11-22|website=Adomonline.com|language=en-US}}</ref> nyɛla dundɔŋni gɔmnanti kpeen kuro zaŋ ti Kumasi (2013-2016)
#Alhaji Alhassan Mohammed Awal, nyela kpema zaŋ ti NORSAAC (Director of NORSAAC)
=== Ban nyɛ karimbanima ===
# Mr Suaib Wilberforce Adams, o nyɛla zuɣulaan' kuro zaŋ ti TAMASCO<ref>{{Cite web|title=Bawumia gives ¢65,000 to TAMASCO|url=https://www.modernghana.com/news/726679/bawumia-gives-65000-to-tamasco.html|access-date=2021-11-23|website=Modern Ghana|language=en}}</ref>
#Professor Quartey, o nyɛla karimba zaŋ ti University of Cape Coast, UCC<ref name="ReferenceA"/>.
#
#
#
=== Ban nyɛ Awurabanima ===
# Hajia Nadia Ali Dawood (CEO ZLB, Country Program Director, Civil Society Institutional Foundation).
#Madam Theressa Oppong, o nyɛla daa bia ka lahi nyɛ Chief Executive zaŋ ti MANET.<ref name="myjoyonline.com"/>
#Zuwera Ibrahimah, ŋuna n-nyɛ jintɔra zaŋ ti Salaga South piibupiibu yaɣili.
#Otiko Afisa Djaba, o nyɛla minista kuro zaŋ chaŋ paɣaba mini bihi bɛrisuŋ yaɣili, (2017-2018)<ref>{{Cite web|title=Otiko Djaba, Biography|url=https://www.ghanaweb.com/person/Otiko-Djaba-3932|access-date=2021-11-26|website=www.ghanaweb.com}}</ref>.
#
#
#
=== Ban nyɛ linjimanima ===
1. [[Joshua Hamidu]], Chief of Defence Staff (1978-1979)
2. [[Michael Samson-Oje]], Chief of Defence Staff (2016-2017)
3. [[Bawa Andani Yakubu]], Inspector General of the [[Ghana Police Service]] (1969-1971)
#
#
#
=== Ban nyɛ Alikalinima ===
# [[Joseph Bawa Akamba]], Justice of the Supreme Court
# [[William Atuguba]], Justice of Supreme Court.
== Tamasco Karimbakpeen' Kura ==
1.1960–1964 Mr. Kenneth L. Purser
2. 1964–1967 Mr. B. O. Ayittey
3. 1967–1969 Mr. A. F. Clayton
4. Sept. 1969–1970 Mr. W. A. Ofori
5.1970–1973 Mr. Adu
6. 1973–1981 Alhaji B. A. Fuseini
7. 1981–1982 Mr. S. M. Amankwa
8. 1983–1986 Mr. Mahama Adam (AG)
9. 1986–1988 Mr. L. M. Awuni (AG)
10. 1988–1990 Mr. E. K. Kudiabor
11. 1990–1991 Mr. A. A. Daramanu
12. 1991–1998 Mr. Bolina Saaka
13. 1998–2001 Alhaji Amadu Belko
14. Feb. 2001 – Oct. 2001 Mrs. [[Mary Asobayire Dan-Braimah]] (AG)
15. Oct. 2001–2004. Alhaji [[Mahamadu Saani Abdul-Rahman]]
16. 2005–2008 Alhaji T. A. Mahama
17. 2004–2005 Mr. J. B. Dakorah
18. 2008–2016 Mr. J. B. Dakorah
19. 2008–2016 Mrs. Mary Asobayire Dan-Braimah
20.2016–ŋun na beni Hajia Amina Musah
21. 2017 [[Shaibu Adams Wilberforce]]
22. 2021 Rev Edward Azika<ref>{{Cite web|last=Walter|first=Lilian|title=Headmaster of Tamale Senior High School appeals to government and old students to support the school with vehicles.|url=https://zaaradio.com/local/headmaster-of-tamale-senior-high-school-appeals-to-government-and-old-students-to-support-the-school-with-vehicles/|access-date=2021-11-27|language=en-GB}}</ref>
== Shikuru maa Salima ==
== Kompatisanima mini Kpaɣiribu shɛŋa din pahira ==
Tamasco nyɛla shikuru shɛli din bɛ kompatisanima mini kpaɣiribu ni saha kam ka di zooi pam. Di shɛŋa n-nyɛ;
# '''National Commission for Civic Education/ Project Citizens Ghana'''. Kompatisa ŋɔ daa nyɛla bɛ ni kpa shɛli ni di che ka shikurubihi pahiri saawara ni ka lahi yooi soli n-ti ba ni bɛ nya kpaŋmaŋa shɛŋa bɛ ni mali ka mali shiya din sa yɛn lee ba sɔhubiɛɣu kpamba<ref>{{Cite web|date=-001-11-30T00:00:00+00:00|title=TAMASCO emerges 2nd runners up in national competition contest|url=https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/TAMASCO-emerges-2nd-runners-up-in-national-competition-contest-164040|access-date=2021-11-23|website=GhanaWeb|language=en}}</ref>. TAMASCO, din daa di nasara dundɔŋni kompatisa, daa kɔŋ li n-ti Mawuli Senior High School din daa yi Volta Region la na. Tingbani zaa kpalinkpaa kompatisa ni, ka Adisadel College daa pahi buta zuɣu. Bɛ pina mi, bɛ daa deei kompiita diɣi din nyɛ zaɣpaɣlima la, cowbell binyɛri shɛŋa din daa pahi di shɛŋa n-daa nyɛ 1992 constitution kundi biɛlima bin yaaye yaaye,
# '''National Science and Mathematics Quiz'''<ref>{{Cite web|date=2021-11-17|title=Tamale SHS kicks out Achimota School in 2021 National Science and Maths Quiz|url=https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/Tamale-SHS-kicks-out-Achimota-School-in-2021-National-Science-and-Maths-Quiz-1403917|access-date=2021-11-23|website=GhanaWeb|language=en}}</ref>. 2021: Bɛ di nasara n-tirisi m-paai kpalinkpaa pirigili zaŋ kpa [[Ghana National Science and Maths Quiz]] kompatisa tuuli, baayan bɛ ni nyɛŋ [[Adisadel College]] mini [[Kumasi Academy]], ni dibu nambanima; Tamale Senior High School 59, Adisadel College 44 ni Kumasi Academy 30<ref>{{Cite web|title=Tamasco tramples on Adisco, Kumaca into NSMQ semi-final - MyJoyOnline.com|url=https://www.myjoyonline.com/tamasco-tramples-on-adisco-kumaca-into-nsmq-semi-final/|access-date=2021-11-23|website=www.myjoyonline.com|language=en-US}}</ref>.
#
#'''NHIS''' '''regional competition about it's operations'''<ref>{{Cite web|date=2016-06-29|title=NHIA holds regional quiz competitions about its operations|url=https://citifmonline.com/2016/06/nhia-holds-regional-quiz-competitions-about-its-operations/|access-date=2021-11-22|website=Citi 97.3 FM - Relevant Radio. Always|language=en-US}}</ref>
#'''Regional ICT Quiz Competition- 2008.''' Yuuni 2008, Regional Association of ICT Teachers daa nyɛla ban laɣim kpa kpaɣintibu ICT Kompatisa n-ti SHS shikuriti din be yaɣili ŋɔ na, ka Tamasco daa di buta zuɣu.
#'''National Milo SHS Soccer (boys) Volleyball (girls) Championship'''. Tamasco n-nyɛ tuuli shikuru shɛli [[Northern Region]] puuni n-di National Milo Soccer (boys) championship buta ni Volleyball (girls) Championship yim.
#'''Debate Competition- 2009.''' Foundation for Security and Human Development, Zangama laɣingu, daa zali kompatisa n-ti shikuru shɛŋa Tamale Metropolis. Lala kompatisa maa ni, Tamasco n-daa di tuuli<ref>{{Cite web|date=2021-07-12|title=Tamale Senior High School - Explore Schools in Ghana Find and connect with all schools in Ghana SHS Vocational, Universities and more.|url=https://ghanaschoolsonline.org/listing/tamale-senior-high-school/|access-date=2021-11-25|language=en}}</ref>.
#'''Independence Anniversary Parade - 2009.''' Tamale Senior High School Cadet Corps n-daa nyɛ ban di tuuli maŋsulinsi yuun' pihinu ni ayi (52nd) chuɣu puhibu dali, silimiin goli March ni.
== Karimbihi Duri Yuya ==
Tamale Senior High School nyɛla shikuru shɛli bɛ ni mali karimbihi biɛhigu shee. Lala zuɣu biɛhigu shee ŋɔ nyɛla bɛ ni pu karimbihi ŋɔ bɔŋbɔŋ ka bol' li ni ya. Yili kam din zaa be shikuru maa ni malila di yuli, Di yuya maa shɛŋa n-nyɛ:
# [[Nkrumah]] yili
# [[Heyfron]] yili
# [[Tamakloe]] yili
# [[Gbɛwaa]] yili
# [[Patterson]] yili
# [[Wemah]] yili
# [[Gbadamosi]] yili
# [[Bawumia]] yili
#
== Kundivihira ==
<references responsive="" />54. https://zaaradio.com/local/headmaster-of-tamale-senior-high-school-appeals-to-government-and-old-students-to-support-the-school-with-vehicles/
[[Pubu:Shikuriti]]
[[Pubu:Ghana Shikuriti]]
[[Pubu:Dagbanli]]
[[Pubu:B-Class]]
lwa9eiu4eyvanujk0l2u7qp4bvs2isk
41593
41592
2022-07-28T19:50:56Z
IDDRISU ABDUL-KADIR NINDOO
1815
Added content
wikitext
text/x-wiki
{{Databox}}
{{B-Class}}
'''[[Tamali|Tamale]] Senior High School (Tamasco)''' nyɛla karim bisarinsi karimzɔŋ' titali din be Ghana Tudu yaɣili [[Northern Region|Northern]] Region ŋɔ, [[Tamali|Tamale]].
== Di niya ==
[[Shikuru]] maa nia n-nyɛ ni di bo baŋsim suma n-ti di [[shikurubihi]], din yɛn che ka bɛ nya shɛhira gbaŋ suma n-tuɣi bɛ bɔhimbu karimzɔŋ kara ni. Dina n-yɛn che ka bɛ lɛbi bukaata kuriba ni anfaani bi' shɛba ban mali shili ni bɛ tum toontali tuma tiŋgbani ŋɔ ni, zaŋ ti salo ni daabilim zoosim, ni fakari filimbu nia ni kpaŋsibu zaŋ chaŋ bɔhimbu tab' sɔŋ tumanima din yɛn tum, ni zaŋ sɔŋ daadama ariʒichi zoosim<ref>{{Cite web|title=Motivation2Learn ~ Mission, Vision and Value Statements|url=http://motivation2learn.simplesite.com/439326229|access-date=2021-11-24|website=Motivation2Learn|language=en-US}}</ref>.
== Tuma ==
Shikuru maa tuma nyɛla ni bɛ kpuɣi ka zali kpamba ban simdi, ban ni tooi zali yuli, ban gurigiri bɛ maŋa ka kpuɣi B.E.C.E, ni ban karim siɣisi ka mali shɛhira gbana din wuhiri li ka che ka baŋsim bɔmma dede tali ni lihigu zaŋ chaŋ karim nasara, biɛhi chirichi, biɛhisuma, kpaŋmaŋa zaŋ chaŋ diɛma ni yiɣijam ni sabita viɛnyɛla yi polo<ref name="ghanaschoolsonline.org">{{Cite web|date=2021-07-12|title=Tamale Senior High School - Explore Schools in Ghana Find and connect with all schools in Ghana SHS Vocational, Universities and more.|url=https://ghanaschoolsonline.org/listing/tamale-senior-high-school/|access-date=2021-11-24|language=en}}</ref>.
Di yu' kura n-nyɛ Government Secondary School, [[Gbewaa|Gbewaa Secondary School]], nti pahi di ni na yoli taɣi [[Tamali|Tamale]] Secondary School shɛli ŋɔ. Di nyɛla baŋsim bɔbu shikuru shɛli din pahi karimzɔŋ shɛŋa din mali du' gbɛra shikuriti ni m-be [[Education Ridge]], yaɣ' karili m-be [[Sagnarigu Municipality]] (bɛ ni daa ŋmaai shɛli yihi [[Tamali Metropolis|Tamale Metropolis]] 2012 yuuni la) din be [[Northern Region]] Ghana [[Tamali|Tamale]] la<ref>{{Cite web|last=Wundengba|first=Daniel|date=2021-08-07|title=All You Need To Know About Tamale SHS, Tamasco|url=http://northernghana.net/all-you-need-to-know-about-tamale-shs-tamasco/|access-date=2021-11-22|website=Northernghana.net|language=en-US}}</ref>. Shikuru ŋɔ nyɛla bɛ ni piiri shɛli ka di kpuɣiri shikurubihi ban be Ghana tingbani ni ka di nyɛla bɛ gbana ni wuhi shɛm zaŋ chaŋ [[Basic Education Certificate Examination]] (B.E.C.E) zahimbu nyaaŋa ni shikurubihi ban be [[tinduya]] ni ka di nyɛla shikuru ŋɔ maani la sabiri gahindili din kpɛhiri ba na.
== Karim baŋsim yaɣ' shɛŋa bɛ ni wuhira ==
Baŋsim yaɣ' shɛŋa bɛ ni wuhiri mini di kpatuɣa n-nyɛ;
# '''Business''': Economics, Costing, Financial Accounting, Business Management and Elective Mathematics.
# '''General Science''': Chemistry, Physics, Biology, Elective Mathematics.
# '''General Arts''': Elective Mathematics, History, Dagbani, Government, Geography, Literature in English, Islamic Religious Studies, Christian Religious Studies, French, Economics<ref>{{Cite web|date=2021-07-12|title=Tamale Senior High School - Explore Schools in Ghana Find and connect with all schools in Ghana SHS Vocational, Universities and more.|url=https://ghanaschoolsonline.org/listing/tamale-senior-high-school/|access-date=2021-11-23|language=en}}</ref>.
# '''Home Economics''': Biology, Management in Living, Food and Nutrition, Economics, Clothing and Textiles and Physics.
# '''Visual Arts''': Economics, General Knowledge in Arts, Graphic Design, Textiles, Sculpture.
#'''Applied Science (Technical Skills)''': Physics, Elective Mathematics, Applied Electricity, Technical Training.
#'''General Agriculture''':General Agriculture, Elective Mathematics, Horticulture, Chemistry, Physics and Animal Husbandry.
#
== Di kpabu yuuni ==
Di kpala 1951 yuuni<ref>{{Cite web|date=2019-10-10|title=Tamale Senior High School {{!}} MiSocial Life|url=https://www.misociallife.com/tamale-senior-high-school/|access-date=2021-11-26|language=en-US}}</ref>.
== Di Taachi ==
[[Fortiter]], [[Fideliter]], [[Feliciter]]
== Di pubu yaɣili ==
Di nyɛla shikuru shɛli din bɛ pubu A
== Di zaa yaɣili ==
Di nyɛla shikuru shɛli din nyɛ salo(public) shikuru
== Dabisi gahinda ==
Shikuru ŋɔ nyɛla din mali dabisi gahinda di taarihi ni, di shɛŋa n-nyɛ;
# Silver jubilee daa nyɛla chuɣu shɛli bɛ ni puhi yuuni 1991.
# Golden jubilee daa nyɛla chuɣu shɛli bɛ ni puhi yuuni 2001.
# The 60th Anniversary daa nyɛla chuɣu shɛli bɛ ni puhi yuuni 2011.
4. Yuun' pisɔpɔin chuɣu (70th Anniversary). Chuɣu ŋɔ nyɛla chuɣu shɛli bɛ ni puhi yuuni 2021<ref>{{Cite web|title=TAMASCO launches 70th anniversary celebration|url=https://www.graphic.com.gh/news/general-news/tamasco-launches-70th-anniversary-celebration.html|access-date=2021-11-24|website=Graphic Online|language=en}}</ref>.
== Taarihi ==
Tamale Secondary School nyɛla shikuru shɛli British Colonial Administration ni daa mɛ shɛli 1951 yuuni. Shikuru ŋɔ n-nyɛ tuuli shikuru shɛli [[British]] [[Colonial Administration]] ni daa tuui mɛ shɛli Ghana tudu polo. Di mɛbu maa daa nyɛla din che ka bi'pola ban be tudu polo ŋɔ na ka bɛ gba tooi nyɛ shikuru baŋsim kamani bɛ taba ban be nyɔŋ polo la ni nyɛri baŋsm shɛm la. Shikuru ŋɔ tooi nyɛ yuya taɣibu pam; kamani Gbɛwaa Secondary School, Government Secondary School, Tamale Secondary School ni zuŋɔ Tamale Senior High School<ref>{{Cite web|title=Tamale Senior High School – ghschoolsearch.com|url=https://www.ghschoolsearch.com/tamale-senior-high-school/|access-date=2021-11-23|language=en-US}}</ref>. Tuuli baŋsim bɔmma zaŋ ti shikuru ŋɔ daa nyɛla kamani, zaɣ' yɛlinli. Di daa dii bi kpaŋsi bɔhimbu ni wuhibu ko, amaa paɣ'sibu baŋsim ni biɛhigu haŋkali lɛbu. Di baŋsim bomma soya maa n-daa nyɛ; English language, Mathematics, General science(1 and 2), Geography, History, Latin, Agriculture, Carpentry, Masonry, Art and Craft, Music and Metal Work. Dagbani mini French n-daa nyɛ din pahina tooni na. Shikurubihi maa zaa daa bɔhimla wuhibu yaɣa maa tuuli yuma ata ka lee dahi diba anii din nyɛ bɛ ni daa bɔhim shɛli yuma anahi ni yuma anu ni ka daa deei shikuru ŋɔ shɛhira gbana<ref name="ghanaschoolsonline.org"/>. Viɛnyɛla n-nyɛ li ni di ni pahi tudu ŋɔ shikurusuma ni maa. Shikuru ŋɔ nyɛla din kpa ni niya suma ni so shɛli din nyɛ baŋsim lɛbu zaŋ ti shikuru ŋɔ Cadet Corps din daa kpa yuuni 1954 n-nyɛ tuuli [[Africa]], South Sahara kpaŋa [[South Africa]].
Cadet Corps maa yoori maŋli daa nyɛla 11th February, 1956. Di daa nyɛla Hon. V.H. Alhassan, Parliament jintɔri kuro zaŋ ti Tamale jilimalana [[Dr. Kwame Nkrumah|Kwame Nkrumah]] ʒamani ni (CPP Gomnanti) ni daa sɔŋ niŋ shɛli. Ŋun daa nyɛ Toondan di saha daa nyɛla [[John- Parson]]. Zaɣ' suŋtali shɛli shikuru ŋɔ Cadet wumsibu palo daa nyɛla bin boli Parson Square o kum nyaaŋa. Dini n daa tirisi ti yooi Cadet Corps Ghana zaa.
Yuuni 1958, tuuli shikurubihi paɣiba daa kpuɣi niŋ du' yini shikuru maa ni, dinsaha ka di daa lɛbigi li shikuru shɛli din gabi. Lala yuuni maa dede, tuuli shikurubihi ban nyɛ "baŋdi gahinda" daa kpuɣi n-niŋ dura anahi n-doli din nyɛ so gahinda din daa ti karimbanima ni shɛhira kara daliri n-niŋ shikuru maa ni, sabimi 'O' mini ' A' paaibu dahima n-tuɣi chaŋ University.
== Shikurubihi ban bɛ shikuru ŋɔ ni (Tamasco) ==
Tamale Senior High School nyɛla shikuru shɛli din nyɛ din mali shikurubihi pam n-gari Senior High School kam din bɛ Tamali puuni. A yi lihi 2016-2017, di bɔhimbu yuuni daa nyɛla bɛ ni kpuɣi shikurubihi kalinli ka bɛ paai kɔb'siyɔpoin ni chenji (700) ka di laɣim shikurubihi maa zaa tusaayi ni kɔb'shii (2,200)<ref>{{Cite web|last=Ibrahim|first=Mohammed|title=Senior High Schools in the three regions of the north appeal to gov’t to release feeding grants|url=https://zaaradio.com/education/senior-high-schools-in-the-three-regions-of-the-north-appeal-to-govt-to-release-feeding-grants/|access-date=2021-11-22|language=en-GB}}</ref>. Shikuru ŋɔ dii bi ŋmɛrila nyɔɣu ni di yuli ni chaŋ katiŋ shɛm, tɔ amaa di nyɛla din niŋ suhupiɛlli ni din yihi waɣara ka bɛ be Ghana tingbani luɣili kam n-tumdi tuma maa.
== Di ni bɛ shɛli polo ==
Tamale Senior High School (Tamasco) nyɛla din bɛ [[Sagnarigu Municipality|Sagnarigu Municipal]] din bɛ tudu yaɣili (Northern Region) Ghana ŋɔ la. Di bala daansi ni Baɣabaɣa College of Education, Tamali Technical University, Tamali College of Education ni tudu yaɣili (Northern Region) Education du zuɣu la ([[Ghana Education service (GES)|Ghana Education Service]]).
== Tamasco Zumma [[Jiŋli]] ==
[[Lahabali kɔligu:TAMASCO Central Mosque.jpg|thumb|Tamasco Jiŋ' titali]]
Tamale Senior High School (TAMASCO) nyɛla din mali jiŋ' karili ka di bɛ shikuru maa sunsuuni. Di puuni ka shikurubihi nti tabli karimbanima ban bɛ shikuru maa ni laɣindina n-ti puhiri jiŋli, di bahi bahindi [[Alizumba]] dali.
== Karimbi' Kura ==
Karimbikura nyɛla karimbi' shɛba ban naai shikuru ka be gɔmnanti mini tuma du' zuɣuri ni n-tumdi tuma. Tamale Senior High School nyɛla shikuru shɛli din wumsi karimbihi pam ka bɛ za zaashe' kara shɛhi pam [[Ghana]] ŋɔ. Bɛ shɛba n-nyɛ;
1) Dr. [[Mahamudu Bawumia]]<ref>{{Cite web|last=Nuhu|first=Osman|title=Biography Of His Excellency Dr. Mahamudu Bawumia - Ghanaontheglobe.com|url=https://ghanaontheglobe.com/2021/02/14/biography-of-his-excellency-dr-mahamudu-bawumia/|access-date=2021-11-23|language=en-US}}</ref>
2) Dr. [[Issahaku Nashiru]]
3) [[Gbadamoshi]]<ref>{{Cite web|title=Autobiography of Alhaji Gbadamosi launched in Accra|url=https://www.graphic.com.gh/features/features/autobiography-of-alhaji-gbadamosi-launched-in-accra.html|access-date=2021-11-23|website=Graphic Online|language=en-gb}}</ref>
4) Mr. [[Abu Wemah]]
5) Alhaji [[Aliu Mahama]]<ref>{{Cite web|title=Biography Of Aliu Mahama (Former Ghanaian Vice president). - Opera News|url=https://gh.opera.news/gh/en/politics/bde1bff492a133049ecd973c40429816|access-date=2021-11-23|website=gh.opera.news}}</ref>
6) Dr. [[Mohammed Ibn Chambas]]<ref>{{Cite web|title=Mohamed Ibn Chambas, Biography|url=https://www.ghanaweb.com/person/Mohamed-Ibn-Chambas-142|access-date=2021-11-23|website=www.ghanaweb.com}}</ref>
7) Mr [[Ibrahim Mahama (artist)|Ibrahim Mahama]]<ref>{{Citation|title=Ibrahim Mahama (businessman)|date=2021-10-19|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Ibrahim_Mahama_(businessman)&oldid=1050707644|work=Wikipedia|language=en|access-date=2021-11-23}}</ref>
8) Dr. [[Alhassan Wayo Seini]]
9) Alhaji [[Malik Al-Hassan Yakubu|Malik Alhassan Yakubu]]
10) Mr. [[Bavug Abdul Latif]]
11) Mr. [[Mohammed Gargo]]
12) Dr. [[Hilla Limann]]<ref name="myjoyonline.com">{{Cite web|title=Tamale Secondary School and 60 years of secondary education in northern Ghana - MyJoyOnline.com|url=https://www.myjoyonline.com/tamale-secondary-school-and-60-years-of-secondary-education-in-northern-ghana/|access-date=2021-11-23|website=www.myjoyonline.com|language=en-US}}</ref>
13) Alhaji [[Mohammad Mumuni]]
14) Professor [[Raymond Benning]]
15) [[Sheikh Imam Rashid Salawatiya]]
16) Dr. [[Abdulai Salifu]]
17) Dr. [[Adam Gamel Nasser]]<ref name="myjoyonline.com"/>
18) Dr.[[David Abdulai]]<ref>{{Cite web|date=2020-03-23|title=Medical philantropist Dr. Abdulai Choggu honoured posthumously in Tamale|url=https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/Medical-philantropist-Dr-Abdulai-Choggu-honoured-posthumously-in-Tamale-902110|access-date=2021-11-24|website=GhanaWeb|language=en}}</ref>
19) Mr. [[Alban Bagbin]]
20) Madam [[Theresa Oppong]]
21) Mr. [[Mubarak Mohammed Muntaka]]
22) Madam Otiko Afisa Djaba
23) Dr. Abdulai Salifu
24) Arch Bishop Gregory Kpembaya
25) Mr. B.A. Yakubu<ref name="ReferenceA">{{Cite web|title=Tamale Secondary School and 60 years of secondary education in northern Ghana - MyJoyOnline.com|url=https://www.myjoyonline.com/tamale-secondary-school-and-60-years-of-secondary-education-in-northern-ghana/|access-date=2021-11-26|website=www.myjoyonline.com|language=en-US}}</ref>
26) Professor Quartey
27) Professor John Kaburisie(RIP)
28)Dr. Gyader
29) Naa Proffessor John Nabila
30) Mr. Douglas Adjarbeng
31) Mr. Peter Illiasu
33) Mr. Ali Nakyea
34) Mr. Adam Sule
35) Alhaji Alhassan Mohammed Awal
36) Alhaji [[Abdul- Rahaman Mohammed Saani]] (Man Shani)
== Ban bɛ Gɔmnanti mini Siyaasa ni ==
# [[Hilla Limann]], O nyɛla Ghana gɔmnanti kuro' 1979-1981<ref>{{Cite web|last=Wundengba|first=Charles|date=2020-01-09|title=The Story of Dr. Hilla Limann, The Only President of the Third Republic of Ghana|url=http://northernghana.net/the-story-of-dr-hilla-limann-the-only-president-of-the-third-republic-of-ghana/|access-date=2021-11-22|website=Northernghana.net|language=en-US}}</ref>
# [[Aliu Mahama]], daa nyɛla [[Ghana]] gɔmnanti zuɣulaampaa 2001-2008<ref>{{Cite web|title=Alhaji Aliu Mahama, Biography|url=https://www.ghanaweb.com/person/Alhaji-Aliu-Mahama-189|access-date=2021-11-22|website=www.ghanaweb.com}}</ref>
# [[Mahamudu Bawumia]], O nyɛla Ghana gɔmnanti zuɣulaampaa, 2016<ref>{{Cite web|title=H.E Alhaji Dr. Mahamudu Bawumia {{!}} Ministry of Communications|url=https://moc.gov.gh/he-alhaji-dr-mahamudu-bawumia|access-date=2021-11-22|website=moc.gov.gh}}</ref>
# [[Alban Bagbin]]<ref>{{Cite web|last=Alabi|date=2021-10-23|title=Alban Bagbin Biography|url=https://alabigh.com/alban-bagbin-biography/|access-date=2021-11-22|website=Alabi GH|language=en-US}}</ref>, Alban Sumana Kingsford Bagbin nyɛla siyaasa nira. ŋuna n-nyɛ Ghana jintɔriba duu kpɛma saha ŋɔ.
# [[Malik Alhassan Yaakubu|Malik Al-hassan Yakubu]],<ref>{{Cite web|date=-001-11-30T00:00:00+00:00|title=Ex-Interior Minister: Rawlings Killed Ya-Na|url=https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/Ex-Interior-Minister-Rawlings-Killed-Ya-Na-206769|access-date=2021-11-22|website=GhanaWeb|language=en}}</ref>
#[[Mohammed Ibn Chambas]],<ref>{{Cite web|title=Mohamed Ibn Chambas, Biography|url=https://mobile.ghanaweb.com/person/Mohamed-Ibn-Chambas-142|access-date=2021-11-22|website=mobile.ghanaweb.com}}</ref> ŋuna n-daa nyɛ zuɣulana zaŋ ti Economic Community of West African States yaɣili (ECOWAS) yuuni 2006- 2009.
#[[Mohammad Mumuni|Mohammed Mumuni]],<ref>{{Cite web|title=Alhaji Muhammad Mumuni, Biography|url=https://mobile.ghanaweb.com/person/Alhaji-Muhammad-Mumuni-1159|access-date=2021-11-22|website=mobile.ghanaweb.com}}</ref> O nyɛla minista kuro zaŋ chaŋ tiŋduya gɔrim yaɣili(2009 —2013)
#[[Ibrahim Mahama (alkali)|Ibrahim Mahama]], O nyɛla minista kuro zaŋ chaŋ lahibali wuligibu yaɣili (1968-1969)
#[[Mahama Iddrisu]],<ref>{{Cite web|last=peoplepill.com|title=About Mahama Iddrisu: Ghanaian politician {{!}} Biography, Facts, Career, Wiki, Life|url=https://peoplepill.com/people/mahama-iddrisu|access-date=2021-11-22|website=peoplepill.com}}</ref> O nyɛla minista kuro zaŋ chaŋ lɔra gɔrim mini yɛltɔɣa yaɣili (1983-1987)
#[[Otiko Afisa Djaba]],<ref>{{Cite web|date=2018-08-21|title=I’m retiring from politics to take care of my sick ex-husband – Otiko|url=https://citinewsroom.com/2018/08/im-retiring-from-politics-to-take-care-of-my-sick-ex-husband-otiko/|access-date=2021-11-22|website=Citinewsroom - Comprehensive News in Ghana|language=en-US}}</ref> O nyɛla minista kuro zaŋ chaŋ paɣiba mini bihi biɛrisuŋ yaɣili (2017-2018)
#[[John Tia]],<ref>{{Cite web|title=John Tia returns to full time farming after ambassadorial duties|url=https://www.graphic.com.gh/business/business-news/john-tia-returns-to-full-time-farming-after-ambassadorial-duties.html|access-date=2021-11-22|website=Graphic Online|language=en-gb}}</ref> O nyɛla fukumsi kpambala kuro zaŋ chaŋ lahibali wuligibu (2010-2012)
#[[Mustapha Abdul-Hamid]],<ref>{{Cite web|title=Mustapha Hamid appointed NPA boss - MyJoyOnline.com|url=https://www.myjoyonline.com/mustapha-hamid-appointed-npa-boss/|access-date=2021-11-22|website=www.myjoyonline.com|language=en-US}}</ref> O nyɛla minista kuro zaŋ chaŋ lahibali wuligibu yaɣili (2017-2018), ka lahi nyɛ minista kuro zaŋ ti zongo tiŋ' puuni lɛbigimsim yaɣili (2018-2021), ni toondana zaŋ chaŋ kpam tuma polo din nyɛ National Petroleum Authority la (2021-)
#[[John S. Nabila]],<ref>{{Cite web|title=Professor John S. Nabila {{!}} Who's Who in Ghana|url=https://whoswhoghana.app/traditional-leaders/professor-john-s-nabila/|access-date=2021-11-22|website=whoswhoghana.app|language=en}}</ref> ŋuna n-nyɛ minista kuro zaŋ chaŋ lahibaya wuligibu yaɣili (1980-1981), ka daa lahi nyɛ zuɣulana zaŋ ti Ghana nanim' duu yaɣili (National House of Chiefs) 2008-2016.
#[[Abubakar Boniface Siddique]],<ref>{{Cite web|title=Madina: Group touts the achievements of Boniface Abubakar|url=https://www.modernghana.com/news/1053448/madina-group-touts-the-achievements-of-boniface.html|access-date=2021-11-22|website=Modern Ghana|language=en}}</ref> nyɛla minista kuro zaŋ chaŋ bi'pola mini tuma bɔbu yaɣili (2005-2007), ka daa lahi nyɛ minista kuro zaŋ ti kom mini ya mɛbu yaɣili (2007-2009)
#[[Mubarak Mohammed Muntaka]],<ref>{{Cite web|last=Annang|first=Evans|date=2021-11-01|title=Let’s be careful and not create a ‘monster’ in Dampare – Muntaka warns|url=https://www.pulse.com.gh/news/local/lets-be-careful-and-not-create-a-monster-in-dampare-muntaka-warns/3krtjs7|access-date=2021-11-22|website=Pulse Ghana|language=en}}</ref> nyɛla minista kuro zaŋ ti bi'pola mini bola yaɣili (Silimiin goli January 2009-June 2009)
#[[Eward Mahama|Edward Mahama]],<ref>{{Cite web|title=I’ve opted out of December elections — Dr Edward Mahama|url=https://www.graphic.com.gh/news/politics/i-ve-opted-out-of-december-elections-dr-edward-mahama.html|access-date=2021-11-22|website=Graphic Online|language=en-gb}}</ref> nyɛla toondaan' kuro zaŋ ti People's National Convention (PNC) paati
#[[Solomon Namliit Boar]],<ref>{{Cite web|date=2020-02-17|title=NPP Primaries: Solomon Boar seeks third term as Bunkpurugu MP|url=https://citinewsroom.com/2020/02/npp-primaries-solomon-boar-seeks-third-term-as-bunkpurugu-mp/|access-date=2021-11-22|website=Citinewsroom - Comprehensive News in Ghana|language=en-US}}</ref><ref>{{Cite web|date=2021-04-02|title=Retain the likes of fearless Alhaji Said Sinare or forget the 2024 - NDC activist to party|url=https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/Retain-the-likes-of-fearless-Alhaji-Said-Sinare-or-forget-the-2024-NDC-activist-to-party-1222573|access-date=2021-11-22|website=GhanaWeb|language=en}}</ref> nyɛla [[North East Region|North East]] fukumsi kpɛma (2019-)
#[[Gilbert Seidu Iddi]],<ref>{{Cite web|date=2016-06-21|title=Surcharge ex-SADA boss for blowing GHc186,000 on trips – PAC|url=https://citifmonline.com/2016/06/surcharge-ex-sada-boss-for-blowing-ghc186000-on-trips-pac/|access-date=2021-11-22|website=Citi 97.3 FM - Relevant Radio. Always|language=en-US}}</ref> nyɛla tudu yaɣili ŋɔ na fukumsi kpeen kuro (1997-1998 mini 2000-2001), nti pahi [[Volta Region|Volta]] kuligi duli fukumsi kpeen kuro (1998-2000)
#[[Joshua Alabi,]]<ref>{{Cite web|title=Some politicians are not helping Ghanaians - Joshua Alabi - MyJoyOnline.com|url=https://www.myjoyonline.com/some-politicians-are-not-helping-ghanaians-joshua-alabi/|access-date=2021-11-22|website=www.myjoyonline.com|language=en-US}}</ref> ŋuna n-daa nyɛ Greater Accra fukumsi kpeeni kuro (1997-1998 mini 2000-2001), ni tudu yaɣili ŋɔ na fukumsi kpeen kuro (1998-2000)
#[[Adam Mahama]],<ref>{{Citation|title=Adam Mahama|date=2021-10-19|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Adam_Mahama&oldid=1050778999|work=Wikipedia|language=en|access-date=2021-11-22}}</ref> O nyɛla jintɔri kuro zaŋ ti [[Damango]]-Daboya piibupiibu yaɣili (1997-2001)
#[[Jacob Bawiine Boon]],<ref>{{Cite web|title=Bawiine, Boon Jacob|url=https://ghanamps.com/mp/bawiine-boon-jacob/|access-date=2021-11-22|website=Ghana MPS|language=en-US}}</ref> O nyɛla jintɔri kuro zaŋ ti Lambussie piibupiibu yaɣili (1993-1997)
#[[Emmanuel Samba Zumakpeh]],<ref>{{Cite web|title=Zumakpeh, Samba Emmanuel|url=https://ghanamps.com/mp/zumakpeh-samba-emmanuel/|access-date=2021-11-22|website=Ghana MPS|language=en-US}}</ref> O nyɛla jintɔri kuro zaŋ ti [[Nadowli South]] piibupiibu yaɣili
#[[Zuwera Ibrahimah]],<ref>{{Cite web|title=Parliament of Ghana|url=https://www.parliament.gh/mps?mp=242|access-date=2021-11-22|website=www.parliament.gh}}</ref> ŋuna n-na nyɛ jintɔra zaŋ ti [[Salaga]] South piibupiibu yaɣili
#[[Alhassan Wayo Seini]],<ref>{{Cite web|date=-001-11-30T00:00:00+00:00|title=Wayo Seini quits NDC for NPP|url=https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/Wayo-Seini-quits-NDC-for-NPP-100284|access-date=2021-11-22|website=GhanaWeb|language=en}}</ref> O nyɛla jintɔri kuro zaŋ ti [[Tamale Central]] piibupiibu yaɣili (2005-2006)
#[[Said Sinare]],<ref>{{Cite web|date=2021-04-02|title=Retain the likes of fearless Alhaji Said Sinare or forget the 2024 - NDC activist to party|url=https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/Retain-the-likes-of-fearless-Alhaji-Said-Sinare-or-forget-the-2024-NDC-activist-to-party-1222573|access-date=2021-11-22|website=GhanaWeb|language=en}}</ref> O nyɛla [[Ayawaso Central]] piibupiibu yaɣili jintɔri kuro (1993-1997), ni Ghana ambassador zaŋ ti [[Egypt]] (2012-2014), nti lahi pahi Ghana ambassador zaŋ ti [[Saudi Arabia]] (2014-2017)
#[[Ben Baluri Saibu]],<ref>{{Cite web|title=Saibu, Ben Baluri|url=https://ghanamps.com/mp/saibu-ben-baluri/|access-date=2021-11-22|website=Ghana MPS|language=en-US}}</ref> O nyɛla [[West Mampurusi]] piibupiibu yaɣili jintɔri kuro (1993-1997)
#[[Yusuf Iddrisu]],<ref>{{Cite web|title=Iddrisu, Yusuf|url=https://ghanamps.com/mp/iddrisu-yusuf/|access-date=2021-11-22|website=Ghana MPS|language=en-US}}</ref> O nyɛla [[Yendi Municipality|Yendi]] piibupiibu yaɣili jintɔri kuro (1993-1997)
#[[Basit Abdulai Fuseini]],<ref>{{Cite web|date=-001-11-30T00:00:00+00:00|title=Late B.A Fuseini lauded as development oriented|url=https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/Late-B-A-Fuseini-lauded-as-development-oriented-114796|access-date=2021-11-22|website=GhanaWeb|language=en}}</ref> O nyɛla jintɔri kuro zaŋ ti Gukpegu-Sabonjida piibupiibu yaɣili (1993-1997)
#[[Edward Aliedong Alhassan]],<ref>{{Citation|title=Edward Aliedong Alhassan|date=2021-08-12|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Edward_Aliedong_Alhassan&oldid=1038353561|work=Wikipedia|language=en|access-date=2021-11-22}}</ref> nyɛla Damango-[[Daboya]] piibupiibu yaɣili jintɔri kuro (1993-1997)
#[[Muhammad Bawah Braimah]],<ref>{{Cite web|title=Mohammad Bawah Braimah, Biography|url=https://mobile.ghanaweb.com/person/Mohammad-Bawah-Braimah-2347|access-date=2021-11-22|website=mobile.ghanaweb.com}}</ref> ŋuna n-na nyɛ jintɔra zaŋ ti Ejura-Sekyedumase piibupiibu yaɣili (2017-)
#[[Issifu Pangabu Mohammed]],<ref>{{Cite web|title=Mohammed, Issifu Pangabu|url=https://ghanamps.com/mp/mohammed-issifu-pangabu/|access-date=2021-11-22|website=Ghana MPS|language=en-US}}</ref> nyɛla Ejura-Sekyedumase piibupiibu yaɣili jintɔri kuro (2005-2013)
#[[Kojo Bonsu]],<ref>{{Cite web|last=Bonney|first=Abigail|date=2021-09-25|title=Check out interesting facts about Former Kumasi Mayor, Kojo Bonsu|url=https://www.adomonline.com/check-out-interesting-facts-about-former-kumasi-mayor-kojo-bonsu/|access-date=2021-11-22|website=Adomonline.com|language=en-US}}</ref> nyɛla dundɔŋni gɔmnanti kpeen kuro zaŋ ti Kumasi (2013-2016)
#Alhaji Alhassan Mohammed Awal, nyela kpema zaŋ ti NORSAAC (Director of NORSAAC)
=== Ban nyɛ karimbanima ===
# Mr Suaib Wilberforce Adams, o nyɛla zuɣulaan' kuro zaŋ ti TAMASCO<ref>{{Cite web|title=Bawumia gives ¢65,000 to TAMASCO|url=https://www.modernghana.com/news/726679/bawumia-gives-65000-to-tamasco.html|access-date=2021-11-23|website=Modern Ghana|language=en}}</ref>
#Professor Quartey, o nyɛla karimba zaŋ ti University of Cape Coast, UCC<ref name="ReferenceA"/>.
#
#
#
=== Ban nyɛ Awurabanima ===
# Hajia Nadia Ali Dawood (CEO ZLB, Country Program Director, Civil Society Institutional Foundation).
#Madam Theressa Oppong, o nyɛla daa bia ka lahi nyɛ Chief Executive zaŋ ti MANET.<ref name="myjoyonline.com"/>
#Zuwera Ibrahimah, ŋuna n-nyɛ jintɔra zaŋ ti Salaga South piibupiibu yaɣili.
#Otiko Afisa Djaba, o nyɛla minista kuro zaŋ chaŋ paɣaba mini bihi bɛrisuŋ yaɣili, (2017-2018)<ref>{{Cite web|title=Otiko Djaba, Biography|url=https://www.ghanaweb.com/person/Otiko-Djaba-3932|access-date=2021-11-26|website=www.ghanaweb.com}}</ref>.
#
#
#
=== Ban nyɛ linjimanima ===
1. [[Joshua Hamidu]], Chief of Defence Staff (1978-1979)
2. [[Michael Samson-Oje]], Chief of Defence Staff (2016-2017)
3. [[Bawa Andani Yakubu]], Inspector General of the [[Ghana Police Service]] (1969-1971)
#
#
#
=== Ban nyɛ Alikalinima ===
# [[Joseph Bawa Akamba]], Justice of the Supreme Court
# [[William Atuguba]], Justice of Supreme Court.
== Tamasco Karimbakpeen' Kura ==
1.1960–1964 Mr. Kenneth L. Purser
2. 1964–1967 Mr. B. O. Ayittey
3. 1967–1969 Mr. A. F. Clayton
4. Sept. 1969–1970 Mr. W. A. Ofori
5.1970–1973 Mr. Adu
6. 1973–1981 Alhaji B. A. Fuseini
7. 1981–1982 Mr. S. M. Amankwa
8. 1983–1986 Mr. Mahama Adam (AG)
9. 1986–1988 Mr. L. M. Awuni (AG)
10. 1988–1990 Mr. E. K. Kudiabor
11. 1990–1991 Mr. A. A. Daramanu
12. 1991–1998 Mr. Bolina Saaka
13. 1998–2001 Alhaji Amadu Belko
14. Feb. 2001 – Oct. 2001 Mrs. [[Mary Asobayire Dan-Braimah]] (AG)
15. Oct. 2001–2004. Alhaji [[Mahamadu Saani Abdul-Rahman]]
16. 2005–2008 Alhaji T. A. Mahama
17. 2004–2005 Mr. J. B. Dakorah
18. 2008–2016 Mr. J. B. Dakorah
19. 2008–2016 Mrs. Mary Asobayire Dan-Braimah
20.2016–ŋun na beni Hajia Amina Musah
21. 2017 [[Shaibu Adams Wilberforce]]
22. 2021 Rev Edward Azika<ref>{{Cite web|last=Walter|first=Lilian|title=Headmaster of Tamale Senior High School appeals to government and old students to support the school with vehicles.|url=https://zaaradio.com/local/headmaster-of-tamale-senior-high-school-appeals-to-government-and-old-students-to-support-the-school-with-vehicles/|access-date=2021-11-27|language=en-GB}}</ref>
== Shikuru maa Salima ==
== Kompatisanima mini Kpaɣiribu shɛŋa din pahira ==
Tamasco nyɛla shikuru shɛli din bɛ kompatisanima mini kpaɣiribu ni saha kam ka di zooi pam. Di shɛŋa n-nyɛ;
# '''National Commission for Civic Education/ Project Citizens Ghana'''. Kompatisa ŋɔ daa nyɛla bɛ ni kpa shɛli ni di che ka shikurubihi pahiri saawara ni ka lahi yooi soli n-ti ba ni bɛ nya kpaŋmaŋa shɛŋa bɛ ni mali ka mali shiya din sa yɛn lee ba sɔhubiɛɣu kpamba<ref>{{Cite web|date=-001-11-30T00:00:00+00:00|title=TAMASCO emerges 2nd runners up in national competition contest|url=https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/TAMASCO-emerges-2nd-runners-up-in-national-competition-contest-164040|access-date=2021-11-23|website=GhanaWeb|language=en}}</ref>. TAMASCO, din daa di nasara dundɔŋni kompatisa, daa kɔŋ li n-ti Mawuli Senior High School din daa yi Volta Region la na. Tingbani zaa kpalinkpaa kompatisa ni, ka Adisadel College daa pahi buta zuɣu. Bɛ pina mi, bɛ daa deei kompiita diɣi din nyɛ zaɣpaɣlima la, cowbell binyɛri shɛŋa din daa pahi di shɛŋa n-daa nyɛ 1992 constitution kundi biɛlima bin yaaye yaaye,
# '''National Science and Mathematics Quiz'''<ref>{{Cite web|date=2021-11-17|title=Tamale SHS kicks out Achimota School in 2021 National Science and Maths Quiz|url=https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/Tamale-SHS-kicks-out-Achimota-School-in-2021-National-Science-and-Maths-Quiz-1403917|access-date=2021-11-23|website=GhanaWeb|language=en}}</ref>. 2021: Bɛ di nasara n-tirisi m-paai kpalinkpaa pirigili zaŋ kpa [[Ghana National Science and Maths Quiz]] kompatisa tuuli, baayan bɛ ni nyɛŋ [[Adisadel College]] mini [[Kumasi Academy]], ni dibu nambanima; Tamale Senior High School 59, Adisadel College 44 ni Kumasi Academy 30<ref>{{Cite web|title=Tamasco tramples on Adisco, Kumaca into NSMQ semi-final - MyJoyOnline.com|url=https://www.myjoyonline.com/tamasco-tramples-on-adisco-kumaca-into-nsmq-semi-final/|access-date=2021-11-23|website=www.myjoyonline.com|language=en-US}}</ref>.
#
#'''NHIS''' '''regional competition about it's operations'''<ref>{{Cite web|date=2016-06-29|title=NHIA holds regional quiz competitions about its operations|url=https://citifmonline.com/2016/06/nhia-holds-regional-quiz-competitions-about-its-operations/|access-date=2021-11-22|website=Citi 97.3 FM - Relevant Radio. Always|language=en-US}}</ref>
#'''Regional ICT Quiz Competition- 2008.''' Yuuni 2008, Regional Association of ICT Teachers daa nyɛla ban laɣim kpa kpaɣintibu ICT Kompatisa n-ti SHS shikuriti din be yaɣili ŋɔ na, ka Tamasco daa di buta zuɣu.
#'''National Milo SHS Soccer (boys) Volleyball (girls) Championship'''. Tamasco n-nyɛ tuuli shikuru shɛli [[Northern Region]] puuni n-di National Milo Soccer (boys) championship buta ni Volleyball (girls) Championship yim.
#'''Debate Competition- 2009.''' Foundation for Security and Human Development, Zangama laɣingu, daa zali kompatisa n-ti shikuru shɛŋa Tamale Metropolis. Lala kompatisa maa ni, Tamasco n-daa di tuuli<ref>{{Cite web|date=2021-07-12|title=Tamale Senior High School - Explore Schools in Ghana Find and connect with all schools in Ghana SHS Vocational, Universities and more.|url=https://ghanaschoolsonline.org/listing/tamale-senior-high-school/|access-date=2021-11-25|language=en}}</ref>.
#'''Independence Anniversary Parade - 2009.''' Tamale Senior High School Cadet Corps n-daa nyɛ ban di tuuli maŋsulinsi yuun' pihinu ni ayi (52nd) chuɣu puhibu dali, silimiin goli March ni.
== Karimbihi Duri Yuya ==
Tamale Senior High School nyɛla shikuru shɛli bɛ ni mali karimbihi biɛhigu shee. Lala zuɣu biɛhigu shee ŋɔ nyɛla bɛ ni pu karimbihi ŋɔ bɔŋbɔŋ ka bol' li ni ya. Yili kam din zaa be shikuru maa ni malila di yuli, Di yuya maa shɛŋa n-nyɛ:
# [[Nkrumah]] yili
# [[Heyfron]] yili
# [[Tamakloe]] yili
# [[Gbɛwaa]] yili
# [[Patterson]] yili
# [[Wemah]] yili
# [[Gbadamosi]] yili
# [[Bawumia]] yili
#
== Kundivihira ==
<references responsive="" />54. https://zaaradio.com/local/headmaster-of-tamale-senior-high-school-appeals-to-government-and-old-students-to-support-the-school-with-vehicles/
[[Pubu:Shikuriti]]
[[Pubu:Ghana Shikuriti]]
[[Pubu:Dagbanli]]
[[Pubu:B-Class]]
my13ntoxfkma8xth2azh00152nhswy3
41594
41593
2022-07-28T19:51:56Z
IDDRISU ABDUL-KADIR NINDOO
1815
Added content
wikitext
text/x-wiki
{{Databox}}
{{B-Class}}
'''[[Tamali|Tamale]] Senior High School (Tamasco)''' nyɛla karim bisarinsi karimzɔŋ' titali din be [[Ghana]] Tudu yaɣili [[Northern Region|Northern]] Region ŋɔ, [[Tamali|Tamale]].
== Di niya ==
[[Shikuru]] maa nia n-nyɛ ni di bo baŋsim suma n-ti di [[shikurubihi]], din yɛn che ka bɛ nya shɛhira gbaŋ suma n-tuɣi bɛ bɔhimbu karimzɔŋ kara ni. Dina n-yɛn che ka bɛ lɛbi bukaata kuriba ni anfaani bi' shɛba ban mali shili ni bɛ tum toontali tuma tiŋgbani ŋɔ ni, zaŋ ti salo ni daabilim zoosim, ni fakari filimbu nia ni kpaŋsibu zaŋ chaŋ bɔhimbu tab' sɔŋ tumanima din yɛn tum, ni zaŋ sɔŋ daadama ariʒichi zoosim<ref>{{Cite web|title=Motivation2Learn ~ Mission, Vision and Value Statements|url=http://motivation2learn.simplesite.com/439326229|access-date=2021-11-24|website=Motivation2Learn|language=en-US}}</ref>.
== Tuma ==
Shikuru maa tuma nyɛla ni bɛ kpuɣi ka zali kpamba ban simdi, ban ni tooi zali yuli, ban gurigiri bɛ maŋa ka kpuɣi B.E.C.E, ni ban karim siɣisi ka mali shɛhira gbana din wuhiri li ka che ka baŋsim bɔmma dede tali ni lihigu zaŋ chaŋ karim nasara, biɛhi chirichi, biɛhisuma, kpaŋmaŋa zaŋ chaŋ diɛma ni yiɣijam ni sabita viɛnyɛla yi polo<ref name="ghanaschoolsonline.org">{{Cite web|date=2021-07-12|title=Tamale Senior High School - Explore Schools in Ghana Find and connect with all schools in Ghana SHS Vocational, Universities and more.|url=https://ghanaschoolsonline.org/listing/tamale-senior-high-school/|access-date=2021-11-24|language=en}}</ref>.
Di yu' kura n-nyɛ Government Secondary School, [[Gbewaa|Gbewaa Secondary School]], nti pahi di ni na yoli taɣi [[Tamali|Tamale]] Secondary School shɛli ŋɔ. Di nyɛla baŋsim bɔbu shikuru shɛli din pahi karimzɔŋ shɛŋa din mali du' gbɛra shikuriti ni m-be [[Education Ridge]], yaɣ' karili m-be [[Sagnarigu Municipality]] (bɛ ni daa ŋmaai shɛli yihi [[Tamali Metropolis|Tamale Metropolis]] 2012 yuuni la) din be [[Northern Region]] Ghana [[Tamali|Tamale]] la<ref>{{Cite web|last=Wundengba|first=Daniel|date=2021-08-07|title=All You Need To Know About Tamale SHS, Tamasco|url=http://northernghana.net/all-you-need-to-know-about-tamale-shs-tamasco/|access-date=2021-11-22|website=Northernghana.net|language=en-US}}</ref>. Shikuru ŋɔ nyɛla bɛ ni piiri shɛli ka di kpuɣiri shikurubihi ban be Ghana tingbani ni ka di nyɛla bɛ gbana ni wuhi shɛm zaŋ chaŋ [[Basic Education Certificate Examination]] (B.E.C.E) zahimbu nyaaŋa ni shikurubihi ban be [[tinduya]] ni ka di nyɛla shikuru ŋɔ maani la sabiri gahindili din kpɛhiri ba na.
== Karim baŋsim yaɣ' shɛŋa bɛ ni wuhira ==
Baŋsim yaɣ' shɛŋa bɛ ni wuhiri mini di kpatuɣa n-nyɛ;
# '''Business''': Economics, Costing, Financial Accounting, Business Management and Elective Mathematics.
# '''General Science''': Chemistry, Physics, Biology, Elective Mathematics.
# '''General Arts''': Elective Mathematics, History, Dagbani, Government, Geography, Literature in English, Islamic Religious Studies, Christian Religious Studies, French, Economics<ref>{{Cite web|date=2021-07-12|title=Tamale Senior High School - Explore Schools in Ghana Find and connect with all schools in Ghana SHS Vocational, Universities and more.|url=https://ghanaschoolsonline.org/listing/tamale-senior-high-school/|access-date=2021-11-23|language=en}}</ref>.
# '''Home Economics''': Biology, Management in Living, Food and Nutrition, Economics, Clothing and Textiles and Physics.
# '''Visual Arts''': Economics, General Knowledge in Arts, Graphic Design, Textiles, Sculpture.
#'''Applied Science (Technical Skills)''': Physics, Elective Mathematics, Applied Electricity, Technical Training.
#'''General Agriculture''':General Agriculture, Elective Mathematics, Horticulture, Chemistry, Physics and Animal Husbandry.
#
== Di kpabu yuuni ==
Di kpala 1951 yuuni<ref>{{Cite web|date=2019-10-10|title=Tamale Senior High School {{!}} MiSocial Life|url=https://www.misociallife.com/tamale-senior-high-school/|access-date=2021-11-26|language=en-US}}</ref>.
== Di Taachi ==
[[Fortiter]], [[Fideliter]], [[Feliciter]]
== Di pubu yaɣili ==
Di nyɛla shikuru shɛli din bɛ pubu A
== Di zaa yaɣili ==
Di nyɛla shikuru shɛli din nyɛ salo(public) shikuru
== Dabisi gahinda ==
Shikuru ŋɔ nyɛla din mali dabisi gahinda di taarihi ni, di shɛŋa n-nyɛ;
# Silver jubilee daa nyɛla chuɣu shɛli bɛ ni puhi yuuni 1991.
# Golden jubilee daa nyɛla chuɣu shɛli bɛ ni puhi yuuni 2001.
# The 60th Anniversary daa nyɛla chuɣu shɛli bɛ ni puhi yuuni 2011.
4. Yuun' pisɔpɔin chuɣu (70th Anniversary). Chuɣu ŋɔ nyɛla chuɣu shɛli bɛ ni puhi yuuni 2021<ref>{{Cite web|title=TAMASCO launches 70th anniversary celebration|url=https://www.graphic.com.gh/news/general-news/tamasco-launches-70th-anniversary-celebration.html|access-date=2021-11-24|website=Graphic Online|language=en}}</ref>.
== Taarihi ==
Tamale Secondary School nyɛla shikuru shɛli British Colonial Administration ni daa mɛ shɛli 1951 yuuni. Shikuru ŋɔ n-nyɛ tuuli shikuru shɛli [[British]] [[Colonial Administration]] ni daa tuui mɛ shɛli Ghana tudu polo. Di mɛbu maa daa nyɛla din che ka bi'pola ban be tudu polo ŋɔ na ka bɛ gba tooi nyɛ shikuru baŋsim kamani bɛ taba ban be nyɔŋ polo la ni nyɛri baŋsm shɛm la. Shikuru ŋɔ tooi nyɛ yuya taɣibu pam; kamani Gbɛwaa Secondary School, Government Secondary School, Tamale Secondary School ni zuŋɔ Tamale Senior High School<ref>{{Cite web|title=Tamale Senior High School – ghschoolsearch.com|url=https://www.ghschoolsearch.com/tamale-senior-high-school/|access-date=2021-11-23|language=en-US}}</ref>. Tuuli baŋsim bɔmma zaŋ ti shikuru ŋɔ daa nyɛla kamani, zaɣ' yɛlinli. Di daa dii bi kpaŋsi bɔhimbu ni wuhibu ko, amaa paɣ'sibu baŋsim ni biɛhigu haŋkali lɛbu. Di baŋsim bomma soya maa n-daa nyɛ; English language, Mathematics, General science(1 and 2), Geography, History, Latin, Agriculture, Carpentry, Masonry, Art and Craft, Music and Metal Work. Dagbani mini French n-daa nyɛ din pahina tooni na. Shikurubihi maa zaa daa bɔhimla wuhibu yaɣa maa tuuli yuma ata ka lee dahi diba anii din nyɛ bɛ ni daa bɔhim shɛli yuma anahi ni yuma anu ni ka daa deei shikuru ŋɔ shɛhira gbana<ref name="ghanaschoolsonline.org"/>. Viɛnyɛla n-nyɛ li ni di ni pahi tudu ŋɔ shikurusuma ni maa. Shikuru ŋɔ nyɛla din kpa ni niya suma ni so shɛli din nyɛ baŋsim lɛbu zaŋ ti shikuru ŋɔ Cadet Corps din daa kpa yuuni 1954 n-nyɛ tuuli [[Africa]], South Sahara kpaŋa [[South Africa]].
Cadet Corps maa yoori maŋli daa nyɛla 11th February, 1956. Di daa nyɛla Hon. V.H. Alhassan, Parliament jintɔri kuro zaŋ ti Tamale jilimalana [[Dr. Kwame Nkrumah|Kwame Nkrumah]] ʒamani ni (CPP Gomnanti) ni daa sɔŋ niŋ shɛli. Ŋun daa nyɛ Toondan di saha daa nyɛla [[John- Parson]]. Zaɣ' suŋtali shɛli shikuru ŋɔ Cadet wumsibu palo daa nyɛla bin boli Parson Square o kum nyaaŋa. Dini n daa tirisi ti yooi Cadet Corps Ghana zaa.
Yuuni 1958, tuuli shikurubihi paɣiba daa kpuɣi niŋ du' yini shikuru maa ni, dinsaha ka di daa lɛbigi li shikuru shɛli din gabi. Lala yuuni maa dede, tuuli shikurubihi ban nyɛ "baŋdi gahinda" daa kpuɣi n-niŋ dura anahi n-doli din nyɛ so gahinda din daa ti karimbanima ni shɛhira kara daliri n-niŋ shikuru maa ni, sabimi 'O' mini ' A' paaibu dahima n-tuɣi chaŋ University.
== Shikurubihi ban bɛ shikuru ŋɔ ni (Tamasco) ==
Tamale Senior High School nyɛla shikuru shɛli din nyɛ din mali shikurubihi pam n-gari Senior High School kam din bɛ Tamali puuni. A yi lihi 2016-2017, di bɔhimbu yuuni daa nyɛla bɛ ni kpuɣi shikurubihi kalinli ka bɛ paai kɔb'siyɔpoin ni chenji (700) ka di laɣim shikurubihi maa zaa tusaayi ni kɔb'shii (2,200)<ref>{{Cite web|last=Ibrahim|first=Mohammed|title=Senior High Schools in the three regions of the north appeal to gov’t to release feeding grants|url=https://zaaradio.com/education/senior-high-schools-in-the-three-regions-of-the-north-appeal-to-govt-to-release-feeding-grants/|access-date=2021-11-22|language=en-GB}}</ref>. Shikuru ŋɔ dii bi ŋmɛrila nyɔɣu ni di yuli ni chaŋ katiŋ shɛm, tɔ amaa di nyɛla din niŋ suhupiɛlli ni din yihi waɣara ka bɛ be Ghana tingbani luɣili kam n-tumdi tuma maa.
== Di ni bɛ shɛli polo ==
Tamale Senior High School (Tamasco) nyɛla din bɛ [[Sagnarigu Municipality|Sagnarigu Municipal]] din bɛ tudu yaɣili (Northern Region) Ghana ŋɔ la. Di bala daansi ni Baɣabaɣa College of Education, Tamali Technical University, Tamali College of Education ni tudu yaɣili (Northern Region) Education du zuɣu la ([[Ghana Education service (GES)|Ghana Education Service]]).
== Tamasco Zumma [[Jiŋli]] ==
[[Lahabali kɔligu:TAMASCO Central Mosque.jpg|thumb|Tamasco Jiŋ' titali]]
Tamale Senior High School (TAMASCO) nyɛla din mali jiŋ' karili ka di bɛ shikuru maa sunsuuni. Di puuni ka shikurubihi nti tabli karimbanima ban bɛ shikuru maa ni laɣindina n-ti puhiri jiŋli, di bahi bahindi [[Alizumba]] dali.
== Karimbi' Kura ==
Karimbikura nyɛla karimbi' shɛba ban naai shikuru ka be gɔmnanti mini tuma du' zuɣuri ni n-tumdi tuma. Tamale Senior High School nyɛla shikuru shɛli din wumsi karimbihi pam ka bɛ za zaashe' kara shɛhi pam [[Ghana]] ŋɔ. Bɛ shɛba n-nyɛ;
1) Dr. [[Mahamudu Bawumia]]<ref>{{Cite web|last=Nuhu|first=Osman|title=Biography Of His Excellency Dr. Mahamudu Bawumia - Ghanaontheglobe.com|url=https://ghanaontheglobe.com/2021/02/14/biography-of-his-excellency-dr-mahamudu-bawumia/|access-date=2021-11-23|language=en-US}}</ref>
2) Dr. [[Issahaku Nashiru]]
3) [[Gbadamoshi]]<ref>{{Cite web|title=Autobiography of Alhaji Gbadamosi launched in Accra|url=https://www.graphic.com.gh/features/features/autobiography-of-alhaji-gbadamosi-launched-in-accra.html|access-date=2021-11-23|website=Graphic Online|language=en-gb}}</ref>
4) Mr. [[Abu Wemah]]
5) Alhaji [[Aliu Mahama]]<ref>{{Cite web|title=Biography Of Aliu Mahama (Former Ghanaian Vice president). - Opera News|url=https://gh.opera.news/gh/en/politics/bde1bff492a133049ecd973c40429816|access-date=2021-11-23|website=gh.opera.news}}</ref>
6) Dr. [[Mohammed Ibn Chambas]]<ref>{{Cite web|title=Mohamed Ibn Chambas, Biography|url=https://www.ghanaweb.com/person/Mohamed-Ibn-Chambas-142|access-date=2021-11-23|website=www.ghanaweb.com}}</ref>
7) Mr [[Ibrahim Mahama (artist)|Ibrahim Mahama]]<ref>{{Citation|title=Ibrahim Mahama (businessman)|date=2021-10-19|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Ibrahim_Mahama_(businessman)&oldid=1050707644|work=Wikipedia|language=en|access-date=2021-11-23}}</ref>
8) Dr. [[Alhassan Wayo Seini]]
9) Alhaji [[Malik Al-Hassan Yakubu|Malik Alhassan Yakubu]]
10) Mr. [[Bavug Abdul Latif]]
11) Mr. [[Mohammed Gargo]]
12) Dr. [[Hilla Limann]]<ref name="myjoyonline.com">{{Cite web|title=Tamale Secondary School and 60 years of secondary education in northern Ghana - MyJoyOnline.com|url=https://www.myjoyonline.com/tamale-secondary-school-and-60-years-of-secondary-education-in-northern-ghana/|access-date=2021-11-23|website=www.myjoyonline.com|language=en-US}}</ref>
13) Alhaji [[Mohammad Mumuni]]
14) Professor [[Raymond Benning]]
15) [[Sheikh Imam Rashid Salawatiya]]
16) Dr. [[Abdulai Salifu]]
17) Dr. [[Adam Gamel Nasser]]<ref name="myjoyonline.com"/>
18) Dr.[[David Abdulai]]<ref>{{Cite web|date=2020-03-23|title=Medical philantropist Dr. Abdulai Choggu honoured posthumously in Tamale|url=https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/Medical-philantropist-Dr-Abdulai-Choggu-honoured-posthumously-in-Tamale-902110|access-date=2021-11-24|website=GhanaWeb|language=en}}</ref>
19) Mr. [[Alban Bagbin]]
20) Madam [[Theresa Oppong]]
21) Mr. [[Mubarak Mohammed Muntaka]]
22) Madam Otiko Afisa Djaba
23) Dr. Abdulai Salifu
24) Arch Bishop Gregory Kpembaya
25) Mr. B.A. Yakubu<ref name="ReferenceA">{{Cite web|title=Tamale Secondary School and 60 years of secondary education in northern Ghana - MyJoyOnline.com|url=https://www.myjoyonline.com/tamale-secondary-school-and-60-years-of-secondary-education-in-northern-ghana/|access-date=2021-11-26|website=www.myjoyonline.com|language=en-US}}</ref>
26) Professor Quartey
27) Professor John Kaburisie(RIP)
28)Dr. Gyader
29) Naa Proffessor John Nabila
30) Mr. Douglas Adjarbeng
31) Mr. Peter Illiasu
33) Mr. Ali Nakyea
34) Mr. Adam Sule
35) Alhaji Alhassan Mohammed Awal
36) Alhaji [[Abdul- Rahaman Mohammed Saani]] (Man Shani)
== Ban bɛ Gɔmnanti mini Siyaasa ni ==
# [[Hilla Limann]], O nyɛla Ghana gɔmnanti kuro' 1979-1981<ref>{{Cite web|last=Wundengba|first=Charles|date=2020-01-09|title=The Story of Dr. Hilla Limann, The Only President of the Third Republic of Ghana|url=http://northernghana.net/the-story-of-dr-hilla-limann-the-only-president-of-the-third-republic-of-ghana/|access-date=2021-11-22|website=Northernghana.net|language=en-US}}</ref>
# [[Aliu Mahama]], daa nyɛla [[Ghana]] gɔmnanti zuɣulaampaa 2001-2008<ref>{{Cite web|title=Alhaji Aliu Mahama, Biography|url=https://www.ghanaweb.com/person/Alhaji-Aliu-Mahama-189|access-date=2021-11-22|website=www.ghanaweb.com}}</ref>
# [[Mahamudu Bawumia]], O nyɛla Ghana gɔmnanti zuɣulaampaa, 2016<ref>{{Cite web|title=H.E Alhaji Dr. Mahamudu Bawumia {{!}} Ministry of Communications|url=https://moc.gov.gh/he-alhaji-dr-mahamudu-bawumia|access-date=2021-11-22|website=moc.gov.gh}}</ref>
# [[Alban Bagbin]]<ref>{{Cite web|last=Alabi|date=2021-10-23|title=Alban Bagbin Biography|url=https://alabigh.com/alban-bagbin-biography/|access-date=2021-11-22|website=Alabi GH|language=en-US}}</ref>, Alban Sumana Kingsford Bagbin nyɛla siyaasa nira. ŋuna n-nyɛ Ghana jintɔriba duu kpɛma saha ŋɔ.
# [[Malik Alhassan Yaakubu|Malik Al-hassan Yakubu]],<ref>{{Cite web|date=-001-11-30T00:00:00+00:00|title=Ex-Interior Minister: Rawlings Killed Ya-Na|url=https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/Ex-Interior-Minister-Rawlings-Killed-Ya-Na-206769|access-date=2021-11-22|website=GhanaWeb|language=en}}</ref>
#[[Mohammed Ibn Chambas]],<ref>{{Cite web|title=Mohamed Ibn Chambas, Biography|url=https://mobile.ghanaweb.com/person/Mohamed-Ibn-Chambas-142|access-date=2021-11-22|website=mobile.ghanaweb.com}}</ref> ŋuna n-daa nyɛ zuɣulana zaŋ ti Economic Community of West African States yaɣili (ECOWAS) yuuni 2006- 2009.
#[[Mohammad Mumuni|Mohammed Mumuni]],<ref>{{Cite web|title=Alhaji Muhammad Mumuni, Biography|url=https://mobile.ghanaweb.com/person/Alhaji-Muhammad-Mumuni-1159|access-date=2021-11-22|website=mobile.ghanaweb.com}}</ref> O nyɛla minista kuro zaŋ chaŋ tiŋduya gɔrim yaɣili(2009 —2013)
#[[Ibrahim Mahama (alkali)|Ibrahim Mahama]], O nyɛla minista kuro zaŋ chaŋ lahibali wuligibu yaɣili (1968-1969)
#[[Mahama Iddrisu]],<ref>{{Cite web|last=peoplepill.com|title=About Mahama Iddrisu: Ghanaian politician {{!}} Biography, Facts, Career, Wiki, Life|url=https://peoplepill.com/people/mahama-iddrisu|access-date=2021-11-22|website=peoplepill.com}}</ref> O nyɛla minista kuro zaŋ chaŋ lɔra gɔrim mini yɛltɔɣa yaɣili (1983-1987)
#[[Otiko Afisa Djaba]],<ref>{{Cite web|date=2018-08-21|title=I’m retiring from politics to take care of my sick ex-husband – Otiko|url=https://citinewsroom.com/2018/08/im-retiring-from-politics-to-take-care-of-my-sick-ex-husband-otiko/|access-date=2021-11-22|website=Citinewsroom - Comprehensive News in Ghana|language=en-US}}</ref> O nyɛla minista kuro zaŋ chaŋ paɣiba mini bihi biɛrisuŋ yaɣili (2017-2018)
#[[John Tia]],<ref>{{Cite web|title=John Tia returns to full time farming after ambassadorial duties|url=https://www.graphic.com.gh/business/business-news/john-tia-returns-to-full-time-farming-after-ambassadorial-duties.html|access-date=2021-11-22|website=Graphic Online|language=en-gb}}</ref> O nyɛla fukumsi kpambala kuro zaŋ chaŋ lahibali wuligibu (2010-2012)
#[[Mustapha Abdul-Hamid]],<ref>{{Cite web|title=Mustapha Hamid appointed NPA boss - MyJoyOnline.com|url=https://www.myjoyonline.com/mustapha-hamid-appointed-npa-boss/|access-date=2021-11-22|website=www.myjoyonline.com|language=en-US}}</ref> O nyɛla minista kuro zaŋ chaŋ lahibali wuligibu yaɣili (2017-2018), ka lahi nyɛ minista kuro zaŋ ti zongo tiŋ' puuni lɛbigimsim yaɣili (2018-2021), ni toondana zaŋ chaŋ kpam tuma polo din nyɛ National Petroleum Authority la (2021-)
#[[John S. Nabila]],<ref>{{Cite web|title=Professor John S. Nabila {{!}} Who's Who in Ghana|url=https://whoswhoghana.app/traditional-leaders/professor-john-s-nabila/|access-date=2021-11-22|website=whoswhoghana.app|language=en}}</ref> ŋuna n-nyɛ minista kuro zaŋ chaŋ lahibaya wuligibu yaɣili (1980-1981), ka daa lahi nyɛ zuɣulana zaŋ ti Ghana nanim' duu yaɣili (National House of Chiefs) 2008-2016.
#[[Abubakar Boniface Siddique]],<ref>{{Cite web|title=Madina: Group touts the achievements of Boniface Abubakar|url=https://www.modernghana.com/news/1053448/madina-group-touts-the-achievements-of-boniface.html|access-date=2021-11-22|website=Modern Ghana|language=en}}</ref> nyɛla minista kuro zaŋ chaŋ bi'pola mini tuma bɔbu yaɣili (2005-2007), ka daa lahi nyɛ minista kuro zaŋ ti kom mini ya mɛbu yaɣili (2007-2009)
#[[Mubarak Mohammed Muntaka]],<ref>{{Cite web|last=Annang|first=Evans|date=2021-11-01|title=Let’s be careful and not create a ‘monster’ in Dampare – Muntaka warns|url=https://www.pulse.com.gh/news/local/lets-be-careful-and-not-create-a-monster-in-dampare-muntaka-warns/3krtjs7|access-date=2021-11-22|website=Pulse Ghana|language=en}}</ref> nyɛla minista kuro zaŋ ti bi'pola mini bola yaɣili (Silimiin goli January 2009-June 2009)
#[[Eward Mahama|Edward Mahama]],<ref>{{Cite web|title=I’ve opted out of December elections — Dr Edward Mahama|url=https://www.graphic.com.gh/news/politics/i-ve-opted-out-of-december-elections-dr-edward-mahama.html|access-date=2021-11-22|website=Graphic Online|language=en-gb}}</ref> nyɛla toondaan' kuro zaŋ ti People's National Convention (PNC) paati
#[[Solomon Namliit Boar]],<ref>{{Cite web|date=2020-02-17|title=NPP Primaries: Solomon Boar seeks third term as Bunkpurugu MP|url=https://citinewsroom.com/2020/02/npp-primaries-solomon-boar-seeks-third-term-as-bunkpurugu-mp/|access-date=2021-11-22|website=Citinewsroom - Comprehensive News in Ghana|language=en-US}}</ref><ref>{{Cite web|date=2021-04-02|title=Retain the likes of fearless Alhaji Said Sinare or forget the 2024 - NDC activist to party|url=https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/Retain-the-likes-of-fearless-Alhaji-Said-Sinare-or-forget-the-2024-NDC-activist-to-party-1222573|access-date=2021-11-22|website=GhanaWeb|language=en}}</ref> nyɛla [[North East Region|North East]] fukumsi kpɛma (2019-)
#[[Gilbert Seidu Iddi]],<ref>{{Cite web|date=2016-06-21|title=Surcharge ex-SADA boss for blowing GHc186,000 on trips – PAC|url=https://citifmonline.com/2016/06/surcharge-ex-sada-boss-for-blowing-ghc186000-on-trips-pac/|access-date=2021-11-22|website=Citi 97.3 FM - Relevant Radio. Always|language=en-US}}</ref> nyɛla tudu yaɣili ŋɔ na fukumsi kpeen kuro (1997-1998 mini 2000-2001), nti pahi [[Volta Region|Volta]] kuligi duli fukumsi kpeen kuro (1998-2000)
#[[Joshua Alabi,]]<ref>{{Cite web|title=Some politicians are not helping Ghanaians - Joshua Alabi - MyJoyOnline.com|url=https://www.myjoyonline.com/some-politicians-are-not-helping-ghanaians-joshua-alabi/|access-date=2021-11-22|website=www.myjoyonline.com|language=en-US}}</ref> ŋuna n-daa nyɛ Greater Accra fukumsi kpeeni kuro (1997-1998 mini 2000-2001), ni tudu yaɣili ŋɔ na fukumsi kpeen kuro (1998-2000)
#[[Adam Mahama]],<ref>{{Citation|title=Adam Mahama|date=2021-10-19|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Adam_Mahama&oldid=1050778999|work=Wikipedia|language=en|access-date=2021-11-22}}</ref> O nyɛla jintɔri kuro zaŋ ti [[Damango]]-Daboya piibupiibu yaɣili (1997-2001)
#[[Jacob Bawiine Boon]],<ref>{{Cite web|title=Bawiine, Boon Jacob|url=https://ghanamps.com/mp/bawiine-boon-jacob/|access-date=2021-11-22|website=Ghana MPS|language=en-US}}</ref> O nyɛla jintɔri kuro zaŋ ti Lambussie piibupiibu yaɣili (1993-1997)
#[[Emmanuel Samba Zumakpeh]],<ref>{{Cite web|title=Zumakpeh, Samba Emmanuel|url=https://ghanamps.com/mp/zumakpeh-samba-emmanuel/|access-date=2021-11-22|website=Ghana MPS|language=en-US}}</ref> O nyɛla jintɔri kuro zaŋ ti [[Nadowli South]] piibupiibu yaɣili
#[[Zuwera Ibrahimah]],<ref>{{Cite web|title=Parliament of Ghana|url=https://www.parliament.gh/mps?mp=242|access-date=2021-11-22|website=www.parliament.gh}}</ref> ŋuna n-na nyɛ jintɔra zaŋ ti [[Salaga]] South piibupiibu yaɣili
#[[Alhassan Wayo Seini]],<ref>{{Cite web|date=-001-11-30T00:00:00+00:00|title=Wayo Seini quits NDC for NPP|url=https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/Wayo-Seini-quits-NDC-for-NPP-100284|access-date=2021-11-22|website=GhanaWeb|language=en}}</ref> O nyɛla jintɔri kuro zaŋ ti [[Tamale Central]] piibupiibu yaɣili (2005-2006)
#[[Said Sinare]],<ref>{{Cite web|date=2021-04-02|title=Retain the likes of fearless Alhaji Said Sinare or forget the 2024 - NDC activist to party|url=https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/Retain-the-likes-of-fearless-Alhaji-Said-Sinare-or-forget-the-2024-NDC-activist-to-party-1222573|access-date=2021-11-22|website=GhanaWeb|language=en}}</ref> O nyɛla [[Ayawaso Central]] piibupiibu yaɣili jintɔri kuro (1993-1997), ni Ghana ambassador zaŋ ti [[Egypt]] (2012-2014), nti lahi pahi Ghana ambassador zaŋ ti [[Saudi Arabia]] (2014-2017)
#[[Ben Baluri Saibu]],<ref>{{Cite web|title=Saibu, Ben Baluri|url=https://ghanamps.com/mp/saibu-ben-baluri/|access-date=2021-11-22|website=Ghana MPS|language=en-US}}</ref> O nyɛla [[West Mampurusi]] piibupiibu yaɣili jintɔri kuro (1993-1997)
#[[Yusuf Iddrisu]],<ref>{{Cite web|title=Iddrisu, Yusuf|url=https://ghanamps.com/mp/iddrisu-yusuf/|access-date=2021-11-22|website=Ghana MPS|language=en-US}}</ref> O nyɛla [[Yendi Municipality|Yendi]] piibupiibu yaɣili jintɔri kuro (1993-1997)
#[[Basit Abdulai Fuseini]],<ref>{{Cite web|date=-001-11-30T00:00:00+00:00|title=Late B.A Fuseini lauded as development oriented|url=https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/Late-B-A-Fuseini-lauded-as-development-oriented-114796|access-date=2021-11-22|website=GhanaWeb|language=en}}</ref> O nyɛla jintɔri kuro zaŋ ti Gukpegu-Sabonjida piibupiibu yaɣili (1993-1997)
#[[Edward Aliedong Alhassan]],<ref>{{Citation|title=Edward Aliedong Alhassan|date=2021-08-12|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Edward_Aliedong_Alhassan&oldid=1038353561|work=Wikipedia|language=en|access-date=2021-11-22}}</ref> nyɛla Damango-[[Daboya]] piibupiibu yaɣili jintɔri kuro (1993-1997)
#[[Muhammad Bawah Braimah]],<ref>{{Cite web|title=Mohammad Bawah Braimah, Biography|url=https://mobile.ghanaweb.com/person/Mohammad-Bawah-Braimah-2347|access-date=2021-11-22|website=mobile.ghanaweb.com}}</ref> ŋuna n-na nyɛ jintɔra zaŋ ti Ejura-Sekyedumase piibupiibu yaɣili (2017-)
#[[Issifu Pangabu Mohammed]],<ref>{{Cite web|title=Mohammed, Issifu Pangabu|url=https://ghanamps.com/mp/mohammed-issifu-pangabu/|access-date=2021-11-22|website=Ghana MPS|language=en-US}}</ref> nyɛla Ejura-Sekyedumase piibupiibu yaɣili jintɔri kuro (2005-2013)
#[[Kojo Bonsu]],<ref>{{Cite web|last=Bonney|first=Abigail|date=2021-09-25|title=Check out interesting facts about Former Kumasi Mayor, Kojo Bonsu|url=https://www.adomonline.com/check-out-interesting-facts-about-former-kumasi-mayor-kojo-bonsu/|access-date=2021-11-22|website=Adomonline.com|language=en-US}}</ref> nyɛla dundɔŋni gɔmnanti kpeen kuro zaŋ ti Kumasi (2013-2016)
#Alhaji Alhassan Mohammed Awal, nyela kpema zaŋ ti NORSAAC (Director of NORSAAC)
=== Ban nyɛ karimbanima ===
# Mr Suaib Wilberforce Adams, o nyɛla zuɣulaan' kuro zaŋ ti TAMASCO<ref>{{Cite web|title=Bawumia gives ¢65,000 to TAMASCO|url=https://www.modernghana.com/news/726679/bawumia-gives-65000-to-tamasco.html|access-date=2021-11-23|website=Modern Ghana|language=en}}</ref>
#Professor Quartey, o nyɛla karimba zaŋ ti University of Cape Coast, UCC<ref name="ReferenceA"/>.
#
#
#
=== Ban nyɛ Awurabanima ===
# Hajia Nadia Ali Dawood (CEO ZLB, Country Program Director, Civil Society Institutional Foundation).
#Madam Theressa Oppong, o nyɛla daa bia ka lahi nyɛ Chief Executive zaŋ ti MANET.<ref name="myjoyonline.com"/>
#Zuwera Ibrahimah, ŋuna n-nyɛ jintɔra zaŋ ti Salaga South piibupiibu yaɣili.
#Otiko Afisa Djaba, o nyɛla minista kuro zaŋ chaŋ paɣaba mini bihi bɛrisuŋ yaɣili, (2017-2018)<ref>{{Cite web|title=Otiko Djaba, Biography|url=https://www.ghanaweb.com/person/Otiko-Djaba-3932|access-date=2021-11-26|website=www.ghanaweb.com}}</ref>.
#
#
#
=== Ban nyɛ linjimanima ===
1. [[Joshua Hamidu]], Chief of Defence Staff (1978-1979)
2. [[Michael Samson-Oje]], Chief of Defence Staff (2016-2017)
3. [[Bawa Andani Yakubu]], Inspector General of the [[Ghana Police Service]] (1969-1971)
#
#
#
=== Ban nyɛ Alikalinima ===
# [[Joseph Bawa Akamba]], Justice of the Supreme Court
# [[William Atuguba]], Justice of Supreme Court.
== Tamasco Karimbakpeen' Kura ==
1.1960–1964 Mr. Kenneth L. Purser
2. 1964–1967 Mr. B. O. Ayittey
3. 1967–1969 Mr. A. F. Clayton
4. Sept. 1969–1970 Mr. W. A. Ofori
5.1970–1973 Mr. Adu
6. 1973–1981 Alhaji B. A. Fuseini
7. 1981–1982 Mr. S. M. Amankwa
8. 1983–1986 Mr. Mahama Adam (AG)
9. 1986–1988 Mr. L. M. Awuni (AG)
10. 1988–1990 Mr. E. K. Kudiabor
11. 1990–1991 Mr. A. A. Daramanu
12. 1991–1998 Mr. Bolina Saaka
13. 1998–2001 Alhaji Amadu Belko
14. Feb. 2001 – Oct. 2001 Mrs. [[Mary Asobayire Dan-Braimah]] (AG)
15. Oct. 2001–2004. Alhaji [[Mahamadu Saani Abdul-Rahman]]
16. 2005–2008 Alhaji T. A. Mahama
17. 2004–2005 Mr. J. B. Dakorah
18. 2008–2016 Mr. J. B. Dakorah
19. 2008–2016 Mrs. Mary Asobayire Dan-Braimah
20.2016–ŋun na beni Hajia Amina Musah
21. 2017 [[Shaibu Adams Wilberforce]]
22. 2021 Rev Edward Azika<ref>{{Cite web|last=Walter|first=Lilian|title=Headmaster of Tamale Senior High School appeals to government and old students to support the school with vehicles.|url=https://zaaradio.com/local/headmaster-of-tamale-senior-high-school-appeals-to-government-and-old-students-to-support-the-school-with-vehicles/|access-date=2021-11-27|language=en-GB}}</ref>
== Shikuru maa Salima ==
== Kompatisanima mini Kpaɣiribu shɛŋa din pahira ==
Tamasco nyɛla shikuru shɛli din bɛ kompatisanima mini kpaɣiribu ni saha kam ka di zooi pam. Di shɛŋa n-nyɛ;
# '''National Commission for Civic Education/ Project Citizens Ghana'''. Kompatisa ŋɔ daa nyɛla bɛ ni kpa shɛli ni di che ka shikurubihi pahiri saawara ni ka lahi yooi soli n-ti ba ni bɛ nya kpaŋmaŋa shɛŋa bɛ ni mali ka mali shiya din sa yɛn lee ba sɔhubiɛɣu kpamba<ref>{{Cite web|date=-001-11-30T00:00:00+00:00|title=TAMASCO emerges 2nd runners up in national competition contest|url=https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/TAMASCO-emerges-2nd-runners-up-in-national-competition-contest-164040|access-date=2021-11-23|website=GhanaWeb|language=en}}</ref>. TAMASCO, din daa di nasara dundɔŋni kompatisa, daa kɔŋ li n-ti Mawuli Senior High School din daa yi Volta Region la na. Tingbani zaa kpalinkpaa kompatisa ni, ka Adisadel College daa pahi buta zuɣu. Bɛ pina mi, bɛ daa deei kompiita diɣi din nyɛ zaɣpaɣlima la, cowbell binyɛri shɛŋa din daa pahi di shɛŋa n-daa nyɛ 1992 constitution kundi biɛlima bin yaaye yaaye,
# '''National Science and Mathematics Quiz'''<ref>{{Cite web|date=2021-11-17|title=Tamale SHS kicks out Achimota School in 2021 National Science and Maths Quiz|url=https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/Tamale-SHS-kicks-out-Achimota-School-in-2021-National-Science-and-Maths-Quiz-1403917|access-date=2021-11-23|website=GhanaWeb|language=en}}</ref>. 2021: Bɛ di nasara n-tirisi m-paai kpalinkpaa pirigili zaŋ kpa [[Ghana National Science and Maths Quiz]] kompatisa tuuli, baayan bɛ ni nyɛŋ [[Adisadel College]] mini [[Kumasi Academy]], ni dibu nambanima; Tamale Senior High School 59, Adisadel College 44 ni Kumasi Academy 30<ref>{{Cite web|title=Tamasco tramples on Adisco, Kumaca into NSMQ semi-final - MyJoyOnline.com|url=https://www.myjoyonline.com/tamasco-tramples-on-adisco-kumaca-into-nsmq-semi-final/|access-date=2021-11-23|website=www.myjoyonline.com|language=en-US}}</ref>.
#
#'''NHIS''' '''regional competition about it's operations'''<ref>{{Cite web|date=2016-06-29|title=NHIA holds regional quiz competitions about its operations|url=https://citifmonline.com/2016/06/nhia-holds-regional-quiz-competitions-about-its-operations/|access-date=2021-11-22|website=Citi 97.3 FM - Relevant Radio. Always|language=en-US}}</ref>
#'''Regional ICT Quiz Competition- 2008.''' Yuuni 2008, Regional Association of ICT Teachers daa nyɛla ban laɣim kpa kpaɣintibu ICT Kompatisa n-ti SHS shikuriti din be yaɣili ŋɔ na, ka Tamasco daa di buta zuɣu.
#'''National Milo SHS Soccer (boys) Volleyball (girls) Championship'''. Tamasco n-nyɛ tuuli shikuru shɛli [[Northern Region]] puuni n-di National Milo Soccer (boys) championship buta ni Volleyball (girls) Championship yim.
#'''Debate Competition- 2009.''' Foundation for Security and Human Development, Zangama laɣingu, daa zali kompatisa n-ti shikuru shɛŋa Tamale Metropolis. Lala kompatisa maa ni, Tamasco n-daa di tuuli<ref>{{Cite web|date=2021-07-12|title=Tamale Senior High School - Explore Schools in Ghana Find and connect with all schools in Ghana SHS Vocational, Universities and more.|url=https://ghanaschoolsonline.org/listing/tamale-senior-high-school/|access-date=2021-11-25|language=en}}</ref>.
#'''Independence Anniversary Parade - 2009.''' Tamale Senior High School Cadet Corps n-daa nyɛ ban di tuuli maŋsulinsi yuun' pihinu ni ayi (52nd) chuɣu puhibu dali, silimiin goli March ni.
== Karimbihi Duri Yuya ==
Tamale Senior High School nyɛla shikuru shɛli bɛ ni mali karimbihi biɛhigu shee. Lala zuɣu biɛhigu shee ŋɔ nyɛla bɛ ni pu karimbihi ŋɔ bɔŋbɔŋ ka bol' li ni ya. Yili kam din zaa be shikuru maa ni malila di yuli, Di yuya maa shɛŋa n-nyɛ:
# [[Nkrumah]] yili
# [[Heyfron]] yili
# [[Tamakloe]] yili
# [[Gbɛwaa]] yili
# [[Patterson]] yili
# [[Wemah]] yili
# [[Gbadamosi]] yili
# [[Bawumia]] yili
#
== Kundivihira ==
<references responsive="" />54. https://zaaradio.com/local/headmaster-of-tamale-senior-high-school-appeals-to-government-and-old-students-to-support-the-school-with-vehicles/
[[Pubu:Shikuriti]]
[[Pubu:Ghana Shikuriti]]
[[Pubu:Dagbanli]]
[[Pubu:B-Class]]
4iahhwdy5k8mjx58b7x9bytwzkbka7m
41595
41594
2022-07-28T19:55:16Z
IDDRISU ABDUL-KADIR NINDOO
1815
Added content
wikitext
text/x-wiki
{{Databox}}
{{B-Class}}
'''[[Tamali|Tamale]] Senior High School (Tamasco)''' nyɛla karim bisarinsi karimzɔŋ' titali din be [[Ghana]] Tudu yaɣili [[Northern Region|Northern]] Region ŋɔ, [[Tamali|Tamale]].
== Di niya ==
[[Shikuru]] maa nia n-nyɛ ni di bo baŋsim suma n-ti di [[shikurubihi]], din yɛn che ka bɛ nya shɛhira gbaŋ suma n-tuɣi bɛ bɔhimbu karimzɔŋ kara ni. Dina n-yɛn che ka bɛ lɛbi bukaata kuriba ni anfaani bi' shɛba ban mali shili ni bɛ tum toontali tuma tiŋgbani ŋɔ ni, zaŋ ti salo ni daabilim zoosim, ni fakari filimbu nia ni kpaŋsibu zaŋ chaŋ bɔhimbu tab' sɔŋ tumanima din yɛn tum, ni zaŋ sɔŋ daadama ariʒichi zoosim<ref>{{Cite web|title=Motivation2Learn ~ Mission, Vision and Value Statements|url=http://motivation2learn.simplesite.com/439326229|access-date=2021-11-24|website=Motivation2Learn|language=en-US}}</ref>.
== Tuma ==
Shikuru maa tuma nyɛla ni bɛ kpuɣi ka zali kpamba ban simdi, ban ni tooi zali yuli, ban gurigiri bɛ maŋa ka kpuɣi B.E.C.E, ni ban karim siɣisi ka mali shɛhira gbana din wuhiri li ka che ka baŋsim bɔmma dede tali ni lihigu zaŋ chaŋ karim nasara, biɛhi chirichi, biɛhisuma, kpaŋmaŋa zaŋ chaŋ diɛma ni yiɣijam ni sabita viɛnyɛla yi polo<ref name="ghanaschoolsonline.org">{{Cite web|date=2021-07-12|title=Tamale Senior High School - Explore Schools in Ghana Find and connect with all schools in Ghana SHS Vocational, Universities and more.|url=https://ghanaschoolsonline.org/listing/tamale-senior-high-school/|access-date=2021-11-24|language=en}}</ref>.
Di yu' kura n-nyɛ Government Secondary School, [[Gbewaa|Gbewaa Secondary School]], nti pahi di ni na yoli taɣi [[Tamali|Tamale]] Secondary School shɛli ŋɔ. Di nyɛla baŋsim bɔbu shikuru shɛli din pahi karimzɔŋ shɛŋa din mali du' gbɛra shikuriti ni m-be [[Education Ridge]], yaɣ' karili m-be [[Sagnarigu Municipality]] (bɛ ni daa ŋmaai shɛli yihi [[Tamali Metropolis|Tamale Metropolis]] 2012 yuuni la) din be [[Northern Region]] Ghana [[Tamali|Tamale]] la<ref>{{Cite web|last=Wundengba|first=Daniel|date=2021-08-07|title=All You Need To Know About Tamale SHS, Tamasco|url=http://northernghana.net/all-you-need-to-know-about-tamale-shs-tamasco/|access-date=2021-11-22|website=Northernghana.net|language=en-US}}</ref>. Shikuru ŋɔ nyɛla bɛ ni piiri shɛli ka di kpuɣiri shikurubihi ban be [[Ghana]] tingbani ni ka di nyɛla bɛ gbana ni wuhi shɛm zaŋ chaŋ [[Basic Education Certificate Examination]] (B.E.C.E) zahimbu nyaaŋa ni shikurubihi ban be [[tinduya]] ni ka di nyɛla shikuru ŋɔ maani la sabiri gahindili din kpɛhiri ba na.
== Karim baŋsim yaɣ' shɛŋa bɛ ni wuhira ==
Baŋsim yaɣ' shɛŋa bɛ ni wuhiri mini di kpatuɣa n-nyɛ;
# '''Business''': Economics, Costing, Financial Accounting, Business Management and Elective Mathematics.
# '''General Science''': Chemistry, Physics, Biology, Elective Mathematics.
# '''General Arts''': Elective Mathematics, History, Dagbani, Government, Geography, Literature in English, Islamic Religious Studies, Christian Religious Studies, French, Economics<ref>{{Cite web|date=2021-07-12|title=Tamale Senior High School - Explore Schools in Ghana Find and connect with all schools in Ghana SHS Vocational, Universities and more.|url=https://ghanaschoolsonline.org/listing/tamale-senior-high-school/|access-date=2021-11-23|language=en}}</ref>.
# '''Home Economics''': Biology, Management in Living, Food and Nutrition, Economics, Clothing and Textiles and Physics.
# '''Visual Arts''': Economics, General Knowledge in Arts, Graphic Design, Textiles, Sculpture.
#'''Applied Science (Technical Skills)''': Physics, Elective Mathematics, Applied Electricity, Technical Training.
#'''General Agriculture''':General Agriculture, Elective Mathematics, Horticulture, Chemistry, Physics and Animal Husbandry.
#
== Di kpabu yuuni ==
Di kpala 1951 yuuni<ref>{{Cite web|date=2019-10-10|title=Tamale Senior High School {{!}} MiSocial Life|url=https://www.misociallife.com/tamale-senior-high-school/|access-date=2021-11-26|language=en-US}}</ref>.
== Di Taachi ==
[[Fortiter]], [[Fideliter]], [[Feliciter]]
== Di pubu yaɣili ==
Di nyɛla shikuru shɛli din bɛ pubu A
== Di zaa yaɣili ==
Di nyɛla shikuru shɛli din nyɛ salo(public) shikuru
== Dabisi gahinda ==
Shikuru ŋɔ nyɛla din mali dabisi gahinda di taarihi ni, di shɛŋa n-nyɛ;
# Silver jubilee daa nyɛla chuɣu shɛli bɛ ni puhi yuuni 1991.
# Golden jubilee daa nyɛla chuɣu shɛli bɛ ni puhi yuuni 2001.
# The 60th Anniversary daa nyɛla chuɣu shɛli bɛ ni puhi yuuni 2011.
4. Yuun' pisɔpɔin chuɣu (70th Anniversary). Chuɣu ŋɔ nyɛla chuɣu shɛli bɛ ni puhi yuuni 2021<ref>{{Cite web|title=TAMASCO launches 70th anniversary celebration|url=https://www.graphic.com.gh/news/general-news/tamasco-launches-70th-anniversary-celebration.html|access-date=2021-11-24|website=Graphic Online|language=en}}</ref>.
== Taarihi ==
Tamale Secondary School nyɛla shikuru shɛli British Colonial Administration ni daa mɛ shɛli 1951 yuuni. Shikuru ŋɔ n-nyɛ tuuli shikuru shɛli [[British]] [[Colonial Administration]] ni daa tuui mɛ shɛli Ghana tudu polo. Di mɛbu maa daa nyɛla din che ka bi'pola ban be tudu polo ŋɔ na ka bɛ gba tooi nyɛ shikuru baŋsim kamani bɛ taba ban be nyɔŋ polo la ni nyɛri baŋsm shɛm la. Shikuru ŋɔ tooi nyɛ yuya taɣibu pam; kamani Gbɛwaa Secondary School, Government Secondary School, Tamale Secondary School ni zuŋɔ Tamale Senior High School<ref>{{Cite web|title=Tamale Senior High School – ghschoolsearch.com|url=https://www.ghschoolsearch.com/tamale-senior-high-school/|access-date=2021-11-23|language=en-US}}</ref>. Tuuli baŋsim bɔmma zaŋ ti shikuru ŋɔ daa nyɛla kamani, zaɣ' yɛlinli. Di daa dii bi kpaŋsi bɔhimbu ni wuhibu ko, amaa paɣ'sibu baŋsim ni biɛhigu haŋkali lɛbu. Di baŋsim bomma soya maa n-daa nyɛ; English language, Mathematics, General science(1 and 2), Geography, History, Latin, Agriculture, Carpentry, Masonry, Art and Craft, Music and Metal Work. Dagbani mini French n-daa nyɛ din pahina tooni na. Shikurubihi maa zaa daa bɔhimla wuhibu yaɣa maa tuuli yuma ata ka lee dahi diba anii din nyɛ bɛ ni daa bɔhim shɛli yuma anahi ni yuma anu ni ka daa deei shikuru ŋɔ shɛhira gbana<ref name="ghanaschoolsonline.org"/>. Viɛnyɛla n-nyɛ li ni di ni pahi tudu ŋɔ shikurusuma ni maa. Shikuru ŋɔ nyɛla din kpa ni niya suma ni so shɛli din nyɛ baŋsim lɛbu zaŋ ti shikuru ŋɔ Cadet Corps din daa kpa yuuni 1954 n-nyɛ tuuli [[Africa]], South Sahara kpaŋa [[South Africa]].
Cadet Corps maa yoori maŋli daa nyɛla 11th February, 1956. Di daa nyɛla Hon. V.H. Alhassan, Parliament jintɔri kuro zaŋ ti Tamale jilimalana [[Dr. Kwame Nkrumah|Kwame Nkrumah]] ʒamani ni (CPP Gomnanti) ni daa sɔŋ niŋ shɛli. Ŋun daa nyɛ Toondan di saha daa nyɛla [[John- Parson]]. Zaɣ' suŋtali shɛli shikuru ŋɔ Cadet wumsibu palo daa nyɛla bin boli Parson Square o kum nyaaŋa. Dini n daa tirisi ti yooi Cadet Corps Ghana zaa.
Yuuni 1958, tuuli shikurubihi paɣiba daa kpuɣi niŋ du' yini shikuru maa ni, dinsaha ka di daa lɛbigi li shikuru shɛli din gabi. Lala yuuni maa dede, tuuli shikurubihi ban nyɛ "baŋdi gahinda" daa kpuɣi n-niŋ dura anahi n-doli din nyɛ so gahinda din daa ti karimbanima ni shɛhira kara daliri n-niŋ shikuru maa ni, sabimi 'O' mini ' A' paaibu dahima n-tuɣi chaŋ University.
== Shikurubihi ban bɛ shikuru ŋɔ ni (Tamasco) ==
Tamale Senior High School nyɛla shikuru shɛli din nyɛ din mali shikurubihi pam n-gari Senior High School kam din bɛ Tamali puuni. A yi lihi 2016-2017, di bɔhimbu yuuni daa nyɛla bɛ ni kpuɣi shikurubihi kalinli ka bɛ paai kɔb'siyɔpoin ni chenji (700) ka di laɣim shikurubihi maa zaa tusaayi ni kɔb'shii (2,200)<ref>{{Cite web|last=Ibrahim|first=Mohammed|title=Senior High Schools in the three regions of the north appeal to gov’t to release feeding grants|url=https://zaaradio.com/education/senior-high-schools-in-the-three-regions-of-the-north-appeal-to-govt-to-release-feeding-grants/|access-date=2021-11-22|language=en-GB}}</ref>. Shikuru ŋɔ dii bi ŋmɛrila nyɔɣu ni di yuli ni chaŋ katiŋ shɛm, tɔ amaa di nyɛla din niŋ suhupiɛlli ni din yihi waɣara ka bɛ be Ghana tingbani luɣili kam n-tumdi tuma maa.
== Di ni bɛ shɛli polo ==
Tamale Senior High School (Tamasco) nyɛla din bɛ [[Sagnarigu Municipality|Sagnarigu Municipal]] din bɛ tudu yaɣili (Northern Region) Ghana ŋɔ la. Di bala daansi ni Baɣabaɣa College of Education, Tamali Technical University, Tamali College of Education ni tudu yaɣili (Northern Region) Education du zuɣu la ([[Ghana Education service (GES)|Ghana Education Service]]).
== Tamasco Zumma [[Jiŋli]] ==
[[Lahabali kɔligu:TAMASCO Central Mosque.jpg|thumb|Tamasco Jiŋ' titali]]
Tamale Senior High School (TAMASCO) nyɛla din mali jiŋ' karili ka di bɛ shikuru maa sunsuuni. Di puuni ka shikurubihi nti tabli karimbanima ban bɛ shikuru maa ni laɣindina n-ti puhiri jiŋli, di bahi bahindi [[Alizumba]] dali.
== Karimbi' Kura ==
Karimbikura nyɛla karimbi' shɛba ban naai shikuru ka be gɔmnanti mini tuma du' zuɣuri ni n-tumdi tuma. Tamale Senior High School nyɛla shikuru shɛli din wumsi karimbihi pam ka bɛ za zaashe' kara shɛhi pam [[Ghana]] ŋɔ. Bɛ shɛba n-nyɛ;
1) Dr. [[Mahamudu Bawumia]]<ref>{{Cite web|last=Nuhu|first=Osman|title=Biography Of His Excellency Dr. Mahamudu Bawumia - Ghanaontheglobe.com|url=https://ghanaontheglobe.com/2021/02/14/biography-of-his-excellency-dr-mahamudu-bawumia/|access-date=2021-11-23|language=en-US}}</ref>
2) Dr. [[Issahaku Nashiru]]
3) [[Gbadamoshi]]<ref>{{Cite web|title=Autobiography of Alhaji Gbadamosi launched in Accra|url=https://www.graphic.com.gh/features/features/autobiography-of-alhaji-gbadamosi-launched-in-accra.html|access-date=2021-11-23|website=Graphic Online|language=en-gb}}</ref>
4) Mr. [[Abu Wemah]]
5) Alhaji [[Aliu Mahama]]<ref>{{Cite web|title=Biography Of Aliu Mahama (Former Ghanaian Vice president). - Opera News|url=https://gh.opera.news/gh/en/politics/bde1bff492a133049ecd973c40429816|access-date=2021-11-23|website=gh.opera.news}}</ref>
6) Dr. [[Mohammed Ibn Chambas]]<ref>{{Cite web|title=Mohamed Ibn Chambas, Biography|url=https://www.ghanaweb.com/person/Mohamed-Ibn-Chambas-142|access-date=2021-11-23|website=www.ghanaweb.com}}</ref>
7) Mr [[Ibrahim Mahama (artist)|Ibrahim Mahama]]<ref>{{Citation|title=Ibrahim Mahama (businessman)|date=2021-10-19|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Ibrahim_Mahama_(businessman)&oldid=1050707644|work=Wikipedia|language=en|access-date=2021-11-23}}</ref>
8) Dr. [[Alhassan Wayo Seini]]
9) Alhaji [[Malik Al-Hassan Yakubu|Malik Alhassan Yakubu]]
10) Mr. [[Bavug Abdul Latif]]
11) Mr. [[Mohammed Gargo]]
12) Dr. [[Hilla Limann]]<ref name="myjoyonline.com">{{Cite web|title=Tamale Secondary School and 60 years of secondary education in northern Ghana - MyJoyOnline.com|url=https://www.myjoyonline.com/tamale-secondary-school-and-60-years-of-secondary-education-in-northern-ghana/|access-date=2021-11-23|website=www.myjoyonline.com|language=en-US}}</ref>
13) Alhaji [[Mohammad Mumuni]]
14) Professor [[Raymond Benning]]
15) [[Sheikh Imam Rashid Salawatiya]]
16) Dr. [[Abdulai Salifu]]
17) Dr. [[Adam Gamel Nasser]]<ref name="myjoyonline.com"/>
18) Dr.[[David Abdulai]]<ref>{{Cite web|date=2020-03-23|title=Medical philantropist Dr. Abdulai Choggu honoured posthumously in Tamale|url=https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/Medical-philantropist-Dr-Abdulai-Choggu-honoured-posthumously-in-Tamale-902110|access-date=2021-11-24|website=GhanaWeb|language=en}}</ref>
19) Mr. [[Alban Bagbin]]
20) Madam [[Theresa Oppong]]
21) Mr. [[Mubarak Mohammed Muntaka]]
22) Madam Otiko Afisa Djaba
23) Dr. Abdulai Salifu
24) Arch Bishop Gregory Kpembaya
25) Mr. B.A. Yakubu<ref name="ReferenceA">{{Cite web|title=Tamale Secondary School and 60 years of secondary education in northern Ghana - MyJoyOnline.com|url=https://www.myjoyonline.com/tamale-secondary-school-and-60-years-of-secondary-education-in-northern-ghana/|access-date=2021-11-26|website=www.myjoyonline.com|language=en-US}}</ref>
26) Professor Quartey
27) Professor John Kaburisie(RIP)
28)Dr. Gyader
29) Naa Proffessor John Nabila
30) Mr. Douglas Adjarbeng
31) Mr. Peter Illiasu
33) Mr. Ali Nakyea
34) Mr. Adam Sule
35) Alhaji Alhassan Mohammed Awal
36) Alhaji [[Abdul- Rahaman Mohammed Saani]] (Man Shani)
== Ban bɛ Gɔmnanti mini Siyaasa ni ==
# [[Hilla Limann]], O nyɛla Ghana gɔmnanti kuro' 1979-1981<ref>{{Cite web|last=Wundengba|first=Charles|date=2020-01-09|title=The Story of Dr. Hilla Limann, The Only President of the Third Republic of Ghana|url=http://northernghana.net/the-story-of-dr-hilla-limann-the-only-president-of-the-third-republic-of-ghana/|access-date=2021-11-22|website=Northernghana.net|language=en-US}}</ref>
# [[Aliu Mahama]], daa nyɛla [[Ghana]] gɔmnanti zuɣulaampaa 2001-2008<ref>{{Cite web|title=Alhaji Aliu Mahama, Biography|url=https://www.ghanaweb.com/person/Alhaji-Aliu-Mahama-189|access-date=2021-11-22|website=www.ghanaweb.com}}</ref>
# [[Mahamudu Bawumia]], O nyɛla Ghana gɔmnanti zuɣulaampaa, 2016<ref>{{Cite web|title=H.E Alhaji Dr. Mahamudu Bawumia {{!}} Ministry of Communications|url=https://moc.gov.gh/he-alhaji-dr-mahamudu-bawumia|access-date=2021-11-22|website=moc.gov.gh}}</ref>
# [[Alban Bagbin]]<ref>{{Cite web|last=Alabi|date=2021-10-23|title=Alban Bagbin Biography|url=https://alabigh.com/alban-bagbin-biography/|access-date=2021-11-22|website=Alabi GH|language=en-US}}</ref>, Alban Sumana Kingsford Bagbin nyɛla siyaasa nira. ŋuna n-nyɛ Ghana jintɔriba duu kpɛma saha ŋɔ.
# [[Malik Alhassan Yaakubu|Malik Al-hassan Yakubu]],<ref>{{Cite web|date=-001-11-30T00:00:00+00:00|title=Ex-Interior Minister: Rawlings Killed Ya-Na|url=https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/Ex-Interior-Minister-Rawlings-Killed-Ya-Na-206769|access-date=2021-11-22|website=GhanaWeb|language=en}}</ref>
#[[Mohammed Ibn Chambas]],<ref>{{Cite web|title=Mohamed Ibn Chambas, Biography|url=https://mobile.ghanaweb.com/person/Mohamed-Ibn-Chambas-142|access-date=2021-11-22|website=mobile.ghanaweb.com}}</ref> ŋuna n-daa nyɛ zuɣulana zaŋ ti Economic Community of West African States yaɣili (ECOWAS) yuuni 2006- 2009.
#[[Mohammad Mumuni|Mohammed Mumuni]],<ref>{{Cite web|title=Alhaji Muhammad Mumuni, Biography|url=https://mobile.ghanaweb.com/person/Alhaji-Muhammad-Mumuni-1159|access-date=2021-11-22|website=mobile.ghanaweb.com}}</ref> O nyɛla minista kuro zaŋ chaŋ tiŋduya gɔrim yaɣili(2009 —2013)
#[[Ibrahim Mahama (alkali)|Ibrahim Mahama]], O nyɛla minista kuro zaŋ chaŋ lahibali wuligibu yaɣili (1968-1969)
#[[Mahama Iddrisu]],<ref>{{Cite web|last=peoplepill.com|title=About Mahama Iddrisu: Ghanaian politician {{!}} Biography, Facts, Career, Wiki, Life|url=https://peoplepill.com/people/mahama-iddrisu|access-date=2021-11-22|website=peoplepill.com}}</ref> O nyɛla minista kuro zaŋ chaŋ lɔra gɔrim mini yɛltɔɣa yaɣili (1983-1987)
#[[Otiko Afisa Djaba]],<ref>{{Cite web|date=2018-08-21|title=I’m retiring from politics to take care of my sick ex-husband – Otiko|url=https://citinewsroom.com/2018/08/im-retiring-from-politics-to-take-care-of-my-sick-ex-husband-otiko/|access-date=2021-11-22|website=Citinewsroom - Comprehensive News in Ghana|language=en-US}}</ref> O nyɛla minista kuro zaŋ chaŋ paɣiba mini bihi biɛrisuŋ yaɣili (2017-2018)
#[[John Tia]],<ref>{{Cite web|title=John Tia returns to full time farming after ambassadorial duties|url=https://www.graphic.com.gh/business/business-news/john-tia-returns-to-full-time-farming-after-ambassadorial-duties.html|access-date=2021-11-22|website=Graphic Online|language=en-gb}}</ref> O nyɛla fukumsi kpambala kuro zaŋ chaŋ lahibali wuligibu (2010-2012)
#[[Mustapha Abdul-Hamid]],<ref>{{Cite web|title=Mustapha Hamid appointed NPA boss - MyJoyOnline.com|url=https://www.myjoyonline.com/mustapha-hamid-appointed-npa-boss/|access-date=2021-11-22|website=www.myjoyonline.com|language=en-US}}</ref> O nyɛla minista kuro zaŋ chaŋ lahibali wuligibu yaɣili (2017-2018), ka lahi nyɛ minista kuro zaŋ ti zongo tiŋ' puuni lɛbigimsim yaɣili (2018-2021), ni toondana zaŋ chaŋ kpam tuma polo din nyɛ National Petroleum Authority la (2021-)
#[[John S. Nabila]],<ref>{{Cite web|title=Professor John S. Nabila {{!}} Who's Who in Ghana|url=https://whoswhoghana.app/traditional-leaders/professor-john-s-nabila/|access-date=2021-11-22|website=whoswhoghana.app|language=en}}</ref> ŋuna n-nyɛ minista kuro zaŋ chaŋ lahibaya wuligibu yaɣili (1980-1981), ka daa lahi nyɛ zuɣulana zaŋ ti Ghana nanim' duu yaɣili (National House of Chiefs) 2008-2016.
#[[Abubakar Boniface Siddique]],<ref>{{Cite web|title=Madina: Group touts the achievements of Boniface Abubakar|url=https://www.modernghana.com/news/1053448/madina-group-touts-the-achievements-of-boniface.html|access-date=2021-11-22|website=Modern Ghana|language=en}}</ref> nyɛla minista kuro zaŋ chaŋ bi'pola mini tuma bɔbu yaɣili (2005-2007), ka daa lahi nyɛ minista kuro zaŋ ti kom mini ya mɛbu yaɣili (2007-2009)
#[[Mubarak Mohammed Muntaka]],<ref>{{Cite web|last=Annang|first=Evans|date=2021-11-01|title=Let’s be careful and not create a ‘monster’ in Dampare – Muntaka warns|url=https://www.pulse.com.gh/news/local/lets-be-careful-and-not-create-a-monster-in-dampare-muntaka-warns/3krtjs7|access-date=2021-11-22|website=Pulse Ghana|language=en}}</ref> nyɛla minista kuro zaŋ ti bi'pola mini bola yaɣili (Silimiin goli January 2009-June 2009)
#[[Eward Mahama|Edward Mahama]],<ref>{{Cite web|title=I’ve opted out of December elections — Dr Edward Mahama|url=https://www.graphic.com.gh/news/politics/i-ve-opted-out-of-december-elections-dr-edward-mahama.html|access-date=2021-11-22|website=Graphic Online|language=en-gb}}</ref> nyɛla toondaan' kuro zaŋ ti People's National Convention (PNC) paati
#[[Solomon Namliit Boar]],<ref>{{Cite web|date=2020-02-17|title=NPP Primaries: Solomon Boar seeks third term as Bunkpurugu MP|url=https://citinewsroom.com/2020/02/npp-primaries-solomon-boar-seeks-third-term-as-bunkpurugu-mp/|access-date=2021-11-22|website=Citinewsroom - Comprehensive News in Ghana|language=en-US}}</ref><ref>{{Cite web|date=2021-04-02|title=Retain the likes of fearless Alhaji Said Sinare or forget the 2024 - NDC activist to party|url=https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/Retain-the-likes-of-fearless-Alhaji-Said-Sinare-or-forget-the-2024-NDC-activist-to-party-1222573|access-date=2021-11-22|website=GhanaWeb|language=en}}</ref> nyɛla [[North East Region|North East]] fukumsi kpɛma (2019-)
#[[Gilbert Seidu Iddi]],<ref>{{Cite web|date=2016-06-21|title=Surcharge ex-SADA boss for blowing GHc186,000 on trips – PAC|url=https://citifmonline.com/2016/06/surcharge-ex-sada-boss-for-blowing-ghc186000-on-trips-pac/|access-date=2021-11-22|website=Citi 97.3 FM - Relevant Radio. Always|language=en-US}}</ref> nyɛla tudu yaɣili ŋɔ na fukumsi kpeen kuro (1997-1998 mini 2000-2001), nti pahi [[Volta Region|Volta]] kuligi duli fukumsi kpeen kuro (1998-2000)
#[[Joshua Alabi,]]<ref>{{Cite web|title=Some politicians are not helping Ghanaians - Joshua Alabi - MyJoyOnline.com|url=https://www.myjoyonline.com/some-politicians-are-not-helping-ghanaians-joshua-alabi/|access-date=2021-11-22|website=www.myjoyonline.com|language=en-US}}</ref> ŋuna n-daa nyɛ Greater Accra fukumsi kpeeni kuro (1997-1998 mini 2000-2001), ni tudu yaɣili ŋɔ na fukumsi kpeen kuro (1998-2000)
#[[Adam Mahama]],<ref>{{Citation|title=Adam Mahama|date=2021-10-19|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Adam_Mahama&oldid=1050778999|work=Wikipedia|language=en|access-date=2021-11-22}}</ref> O nyɛla jintɔri kuro zaŋ ti [[Damango]]-Daboya piibupiibu yaɣili (1997-2001)
#[[Jacob Bawiine Boon]],<ref>{{Cite web|title=Bawiine, Boon Jacob|url=https://ghanamps.com/mp/bawiine-boon-jacob/|access-date=2021-11-22|website=Ghana MPS|language=en-US}}</ref> O nyɛla jintɔri kuro zaŋ ti Lambussie piibupiibu yaɣili (1993-1997)
#[[Emmanuel Samba Zumakpeh]],<ref>{{Cite web|title=Zumakpeh, Samba Emmanuel|url=https://ghanamps.com/mp/zumakpeh-samba-emmanuel/|access-date=2021-11-22|website=Ghana MPS|language=en-US}}</ref> O nyɛla jintɔri kuro zaŋ ti [[Nadowli South]] piibupiibu yaɣili
#[[Zuwera Ibrahimah]],<ref>{{Cite web|title=Parliament of Ghana|url=https://www.parliament.gh/mps?mp=242|access-date=2021-11-22|website=www.parliament.gh}}</ref> ŋuna n-na nyɛ jintɔra zaŋ ti [[Salaga]] South piibupiibu yaɣili
#[[Alhassan Wayo Seini]],<ref>{{Cite web|date=-001-11-30T00:00:00+00:00|title=Wayo Seini quits NDC for NPP|url=https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/Wayo-Seini-quits-NDC-for-NPP-100284|access-date=2021-11-22|website=GhanaWeb|language=en}}</ref> O nyɛla jintɔri kuro zaŋ ti [[Tamale Central]] piibupiibu yaɣili (2005-2006)
#[[Said Sinare]],<ref>{{Cite web|date=2021-04-02|title=Retain the likes of fearless Alhaji Said Sinare or forget the 2024 - NDC activist to party|url=https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/Retain-the-likes-of-fearless-Alhaji-Said-Sinare-or-forget-the-2024-NDC-activist-to-party-1222573|access-date=2021-11-22|website=GhanaWeb|language=en}}</ref> O nyɛla [[Ayawaso Central]] piibupiibu yaɣili jintɔri kuro (1993-1997), ni Ghana ambassador zaŋ ti [[Egypt]] (2012-2014), nti lahi pahi Ghana ambassador zaŋ ti [[Saudi Arabia]] (2014-2017)
#[[Ben Baluri Saibu]],<ref>{{Cite web|title=Saibu, Ben Baluri|url=https://ghanamps.com/mp/saibu-ben-baluri/|access-date=2021-11-22|website=Ghana MPS|language=en-US}}</ref> O nyɛla [[West Mampurusi]] piibupiibu yaɣili jintɔri kuro (1993-1997)
#[[Yusuf Iddrisu]],<ref>{{Cite web|title=Iddrisu, Yusuf|url=https://ghanamps.com/mp/iddrisu-yusuf/|access-date=2021-11-22|website=Ghana MPS|language=en-US}}</ref> O nyɛla [[Yendi Municipality|Yendi]] piibupiibu yaɣili jintɔri kuro (1993-1997)
#[[Basit Abdulai Fuseini]],<ref>{{Cite web|date=-001-11-30T00:00:00+00:00|title=Late B.A Fuseini lauded as development oriented|url=https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/Late-B-A-Fuseini-lauded-as-development-oriented-114796|access-date=2021-11-22|website=GhanaWeb|language=en}}</ref> O nyɛla jintɔri kuro zaŋ ti Gukpegu-Sabonjida piibupiibu yaɣili (1993-1997)
#[[Edward Aliedong Alhassan]],<ref>{{Citation|title=Edward Aliedong Alhassan|date=2021-08-12|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Edward_Aliedong_Alhassan&oldid=1038353561|work=Wikipedia|language=en|access-date=2021-11-22}}</ref> nyɛla Damango-[[Daboya]] piibupiibu yaɣili jintɔri kuro (1993-1997)
#[[Muhammad Bawah Braimah]],<ref>{{Cite web|title=Mohammad Bawah Braimah, Biography|url=https://mobile.ghanaweb.com/person/Mohammad-Bawah-Braimah-2347|access-date=2021-11-22|website=mobile.ghanaweb.com}}</ref> ŋuna n-na nyɛ jintɔra zaŋ ti Ejura-Sekyedumase piibupiibu yaɣili (2017-)
#[[Issifu Pangabu Mohammed]],<ref>{{Cite web|title=Mohammed, Issifu Pangabu|url=https://ghanamps.com/mp/mohammed-issifu-pangabu/|access-date=2021-11-22|website=Ghana MPS|language=en-US}}</ref> nyɛla Ejura-Sekyedumase piibupiibu yaɣili jintɔri kuro (2005-2013)
#[[Kojo Bonsu]],<ref>{{Cite web|last=Bonney|first=Abigail|date=2021-09-25|title=Check out interesting facts about Former Kumasi Mayor, Kojo Bonsu|url=https://www.adomonline.com/check-out-interesting-facts-about-former-kumasi-mayor-kojo-bonsu/|access-date=2021-11-22|website=Adomonline.com|language=en-US}}</ref> nyɛla dundɔŋni gɔmnanti kpeen kuro zaŋ ti Kumasi (2013-2016)
#Alhaji Alhassan Mohammed Awal, nyela kpema zaŋ ti NORSAAC (Director of NORSAAC)
=== Ban nyɛ karimbanima ===
# Mr Suaib Wilberforce Adams, o nyɛla zuɣulaan' kuro zaŋ ti TAMASCO<ref>{{Cite web|title=Bawumia gives ¢65,000 to TAMASCO|url=https://www.modernghana.com/news/726679/bawumia-gives-65000-to-tamasco.html|access-date=2021-11-23|website=Modern Ghana|language=en}}</ref>
#Professor Quartey, o nyɛla karimba zaŋ ti University of Cape Coast, UCC<ref name="ReferenceA"/>.
#
#
#
=== Ban nyɛ Awurabanima ===
# Hajia Nadia Ali Dawood (CEO ZLB, Country Program Director, Civil Society Institutional Foundation).
#Madam Theressa Oppong, o nyɛla daa bia ka lahi nyɛ Chief Executive zaŋ ti MANET.<ref name="myjoyonline.com"/>
#Zuwera Ibrahimah, ŋuna n-nyɛ jintɔra zaŋ ti Salaga South piibupiibu yaɣili.
#Otiko Afisa Djaba, o nyɛla minista kuro zaŋ chaŋ paɣaba mini bihi bɛrisuŋ yaɣili, (2017-2018)<ref>{{Cite web|title=Otiko Djaba, Biography|url=https://www.ghanaweb.com/person/Otiko-Djaba-3932|access-date=2021-11-26|website=www.ghanaweb.com}}</ref>.
#
#
#
=== Ban nyɛ linjimanima ===
1. [[Joshua Hamidu]], Chief of Defence Staff (1978-1979)
2. [[Michael Samson-Oje]], Chief of Defence Staff (2016-2017)
3. [[Bawa Andani Yakubu]], Inspector General of the [[Ghana Police Service]] (1969-1971)
#
#
#
=== Ban nyɛ Alikalinima ===
# [[Joseph Bawa Akamba]], Justice of the Supreme Court
# [[William Atuguba]], Justice of Supreme Court.
== Tamasco Karimbakpeen' Kura ==
1.1960–1964 Mr. Kenneth L. Purser
2. 1964–1967 Mr. B. O. Ayittey
3. 1967–1969 Mr. A. F. Clayton
4. Sept. 1969–1970 Mr. W. A. Ofori
5.1970–1973 Mr. Adu
6. 1973–1981 Alhaji B. A. Fuseini
7. 1981–1982 Mr. S. M. Amankwa
8. 1983–1986 Mr. Mahama Adam (AG)
9. 1986–1988 Mr. L. M. Awuni (AG)
10. 1988–1990 Mr. E. K. Kudiabor
11. 1990–1991 Mr. A. A. Daramanu
12. 1991–1998 Mr. Bolina Saaka
13. 1998–2001 Alhaji Amadu Belko
14. Feb. 2001 – Oct. 2001 Mrs. [[Mary Asobayire Dan-Braimah]] (AG)
15. Oct. 2001–2004. Alhaji [[Mahamadu Saani Abdul-Rahman]]
16. 2005–2008 Alhaji T. A. Mahama
17. 2004–2005 Mr. J. B. Dakorah
18. 2008–2016 Mr. J. B. Dakorah
19. 2008–2016 Mrs. Mary Asobayire Dan-Braimah
20.2016–ŋun na beni Hajia Amina Musah
21. 2017 [[Shaibu Adams Wilberforce]]
22. 2021 Rev Edward Azika<ref>{{Cite web|last=Walter|first=Lilian|title=Headmaster of Tamale Senior High School appeals to government and old students to support the school with vehicles.|url=https://zaaradio.com/local/headmaster-of-tamale-senior-high-school-appeals-to-government-and-old-students-to-support-the-school-with-vehicles/|access-date=2021-11-27|language=en-GB}}</ref>
== Shikuru maa Salima ==
== Kompatisanima mini Kpaɣiribu shɛŋa din pahira ==
Tamasco nyɛla shikuru shɛli din bɛ kompatisanima mini kpaɣiribu ni saha kam ka di zooi pam. Di shɛŋa n-nyɛ;
# '''National Commission for Civic Education/ Project Citizens Ghana'''. Kompatisa ŋɔ daa nyɛla bɛ ni kpa shɛli ni di che ka shikurubihi pahiri saawara ni ka lahi yooi soli n-ti ba ni bɛ nya kpaŋmaŋa shɛŋa bɛ ni mali ka mali shiya din sa yɛn lee ba sɔhubiɛɣu kpamba<ref>{{Cite web|date=-001-11-30T00:00:00+00:00|title=TAMASCO emerges 2nd runners up in national competition contest|url=https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/TAMASCO-emerges-2nd-runners-up-in-national-competition-contest-164040|access-date=2021-11-23|website=GhanaWeb|language=en}}</ref>. TAMASCO, din daa di nasara dundɔŋni kompatisa, daa kɔŋ li n-ti Mawuli Senior High School din daa yi Volta Region la na. Tingbani zaa kpalinkpaa kompatisa ni, ka Adisadel College daa pahi buta zuɣu. Bɛ pina mi, bɛ daa deei kompiita diɣi din nyɛ zaɣpaɣlima la, cowbell binyɛri shɛŋa din daa pahi di shɛŋa n-daa nyɛ 1992 constitution kundi biɛlima bin yaaye yaaye,
# '''National Science and Mathematics Quiz'''<ref>{{Cite web|date=2021-11-17|title=Tamale SHS kicks out Achimota School in 2021 National Science and Maths Quiz|url=https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/Tamale-SHS-kicks-out-Achimota-School-in-2021-National-Science-and-Maths-Quiz-1403917|access-date=2021-11-23|website=GhanaWeb|language=en}}</ref>. 2021: Bɛ di nasara n-tirisi m-paai kpalinkpaa pirigili zaŋ kpa [[Ghana National Science and Maths Quiz]] kompatisa tuuli, baayan bɛ ni nyɛŋ [[Adisadel College]] mini [[Kumasi Academy]], ni dibu nambanima; Tamale Senior High School 59, Adisadel College 44 ni Kumasi Academy 30<ref>{{Cite web|title=Tamasco tramples on Adisco, Kumaca into NSMQ semi-final - MyJoyOnline.com|url=https://www.myjoyonline.com/tamasco-tramples-on-adisco-kumaca-into-nsmq-semi-final/|access-date=2021-11-23|website=www.myjoyonline.com|language=en-US}}</ref>.
#
#'''NHIS''' '''regional competition about it's operations'''<ref>{{Cite web|date=2016-06-29|title=NHIA holds regional quiz competitions about its operations|url=https://citifmonline.com/2016/06/nhia-holds-regional-quiz-competitions-about-its-operations/|access-date=2021-11-22|website=Citi 97.3 FM - Relevant Radio. Always|language=en-US}}</ref>
#'''Regional ICT Quiz Competition- 2008.''' Yuuni 2008, Regional Association of ICT Teachers daa nyɛla ban laɣim kpa kpaɣintibu ICT Kompatisa n-ti SHS shikuriti din be yaɣili ŋɔ na, ka Tamasco daa di buta zuɣu.
#'''National Milo SHS Soccer (boys) Volleyball (girls) Championship'''. Tamasco n-nyɛ tuuli shikuru shɛli [[Northern Region]] puuni n-di National Milo Soccer (boys) championship buta ni Volleyball (girls) Championship yim.
#'''Debate Competition- 2009.''' Foundation for Security and Human Development, Zangama laɣingu, daa zali kompatisa n-ti shikuru shɛŋa Tamale Metropolis. Lala kompatisa maa ni, Tamasco n-daa di tuuli<ref>{{Cite web|date=2021-07-12|title=Tamale Senior High School - Explore Schools in Ghana Find and connect with all schools in Ghana SHS Vocational, Universities and more.|url=https://ghanaschoolsonline.org/listing/tamale-senior-high-school/|access-date=2021-11-25|language=en}}</ref>.
#'''Independence Anniversary Parade - 2009.''' Tamale Senior High School Cadet Corps n-daa nyɛ ban di tuuli maŋsulinsi yuun' pihinu ni ayi (52nd) chuɣu puhibu dali, silimiin goli March ni.
== Karimbihi Duri Yuya ==
Tamale Senior High School nyɛla shikuru shɛli bɛ ni mali karimbihi biɛhigu shee. Lala zuɣu biɛhigu shee ŋɔ nyɛla bɛ ni pu karimbihi ŋɔ bɔŋbɔŋ ka bol' li ni ya. Yili kam din zaa be shikuru maa ni malila di yuli, Di yuya maa shɛŋa n-nyɛ:
# [[Nkrumah]] yili
# [[Heyfron]] yili
# [[Tamakloe]] yili
# [[Gbɛwaa]] yili
# [[Patterson]] yili
# [[Wemah]] yili
# [[Gbadamosi]] yili
# [[Bawumia]] yili
#
== Kundivihira ==
<references responsive="" />54. https://zaaradio.com/local/headmaster-of-tamale-senior-high-school-appeals-to-government-and-old-students-to-support-the-school-with-vehicles/
[[Pubu:Shikuriti]]
[[Pubu:Ghana Shikuriti]]
[[Pubu:Dagbanli]]
[[Pubu:B-Class]]
7i1czdeabw7unf5dq2vvjr7xvxwihx5
41596
41595
2022-07-28T19:56:07Z
IDDRISU ABDUL-KADIR NINDOO
1815
Added content
wikitext
text/x-wiki
{{Databox}}
{{B-Class}}
'''[[Tamali|Tamale]] Senior High School (Tamasco)''' nyɛla karim bisarinsi karimzɔŋ' titali din be [[Ghana]] Tudu yaɣili [[Northern Region|Northern]] Region ŋɔ, [[Tamali|Tamale]].
== DI NIYA: ==
[[Shikuru]] maa nia n-nyɛ ni di bo baŋsim suma n-ti di [[shikurubihi]], din yɛn che ka bɛ nya shɛhira gbaŋ suma n-tuɣi bɛ bɔhimbu karimzɔŋ kara ni. Dina n-yɛn che ka bɛ lɛbi bukaata kuriba ni anfaani bi' shɛba ban mali shili ni bɛ tum toontali tuma tiŋgbani ŋɔ ni, zaŋ ti salo ni daabilim zoosim, ni fakari filimbu nia ni kpaŋsibu zaŋ chaŋ bɔhimbu tab' sɔŋ tumanima din yɛn tum, ni zaŋ sɔŋ daadama ariʒichi zoosim<ref>{{Cite web|title=Motivation2Learn ~ Mission, Vision and Value Statements|url=http://motivation2learn.simplesite.com/439326229|access-date=2021-11-24|website=Motivation2Learn|language=en-US}}</ref>.
== Tuma ==
Shikuru maa tuma nyɛla ni bɛ kpuɣi ka zali kpamba ban simdi, ban ni tooi zali yuli, ban gurigiri bɛ maŋa ka kpuɣi B.E.C.E, ni ban karim siɣisi ka mali shɛhira gbana din wuhiri li ka che ka baŋsim bɔmma dede tali ni lihigu zaŋ chaŋ karim nasara, biɛhi chirichi, biɛhisuma, kpaŋmaŋa zaŋ chaŋ diɛma ni yiɣijam ni sabita viɛnyɛla yi polo<ref name="ghanaschoolsonline.org">{{Cite web|date=2021-07-12|title=Tamale Senior High School - Explore Schools in Ghana Find and connect with all schools in Ghana SHS Vocational, Universities and more.|url=https://ghanaschoolsonline.org/listing/tamale-senior-high-school/|access-date=2021-11-24|language=en}}</ref>.
Di yu' kura n-nyɛ Government Secondary School, [[Gbewaa|Gbewaa Secondary School]], nti pahi di ni na yoli taɣi [[Tamali|Tamale]] Secondary School shɛli ŋɔ. Di nyɛla baŋsim bɔbu shikuru shɛli din pahi karimzɔŋ shɛŋa din mali du' gbɛra shikuriti ni m-be [[Education Ridge]], yaɣ' karili m-be [[Sagnarigu Municipality]] (bɛ ni daa ŋmaai shɛli yihi [[Tamali Metropolis|Tamale Metropolis]] 2012 yuuni la) din be [[Northern Region]] Ghana [[Tamali|Tamale]] la<ref>{{Cite web|last=Wundengba|first=Daniel|date=2021-08-07|title=All You Need To Know About Tamale SHS, Tamasco|url=http://northernghana.net/all-you-need-to-know-about-tamale-shs-tamasco/|access-date=2021-11-22|website=Northernghana.net|language=en-US}}</ref>. Shikuru ŋɔ nyɛla bɛ ni piiri shɛli ka di kpuɣiri shikurubihi ban be [[Ghana]] tingbani ni ka di nyɛla bɛ gbana ni wuhi shɛm zaŋ chaŋ [[Basic Education Certificate Examination]] (B.E.C.E) zahimbu nyaaŋa ni shikurubihi ban be [[tinduya]] ni ka di nyɛla shikuru ŋɔ maani la sabiri gahindili din kpɛhiri ba na.
== Karim baŋsim yaɣ' shɛŋa bɛ ni wuhira ==
Baŋsim yaɣ' shɛŋa bɛ ni wuhiri mini di kpatuɣa n-nyɛ;
# '''Business''': Economics, Costing, Financial Accounting, Business Management and Elective Mathematics.
# '''General Science''': Chemistry, Physics, Biology, Elective Mathematics.
# '''General Arts''': Elective Mathematics, History, Dagbani, Government, Geography, Literature in English, Islamic Religious Studies, Christian Religious Studies, French, Economics<ref>{{Cite web|date=2021-07-12|title=Tamale Senior High School - Explore Schools in Ghana Find and connect with all schools in Ghana SHS Vocational, Universities and more.|url=https://ghanaschoolsonline.org/listing/tamale-senior-high-school/|access-date=2021-11-23|language=en}}</ref>.
# '''Home Economics''': Biology, Management in Living, Food and Nutrition, Economics, Clothing and Textiles and Physics.
# '''Visual Arts''': Economics, General Knowledge in Arts, Graphic Design, Textiles, Sculpture.
#'''Applied Science (Technical Skills)''': Physics, Elective Mathematics, Applied Electricity, Technical Training.
#'''General Agriculture''':General Agriculture, Elective Mathematics, Horticulture, Chemistry, Physics and Animal Husbandry.
#
== Di kpabu yuuni ==
Di kpala 1951 yuuni<ref>{{Cite web|date=2019-10-10|title=Tamale Senior High School {{!}} MiSocial Life|url=https://www.misociallife.com/tamale-senior-high-school/|access-date=2021-11-26|language=en-US}}</ref>.
== Di Taachi ==
[[Fortiter]], [[Fideliter]], [[Feliciter]]
== Di pubu yaɣili ==
Di nyɛla shikuru shɛli din bɛ pubu A
== Di zaa yaɣili ==
Di nyɛla shikuru shɛli din nyɛ salo(public) shikuru
== Dabisi gahinda ==
Shikuru ŋɔ nyɛla din mali dabisi gahinda di taarihi ni, di shɛŋa n-nyɛ;
# Silver jubilee daa nyɛla chuɣu shɛli bɛ ni puhi yuuni 1991.
# Golden jubilee daa nyɛla chuɣu shɛli bɛ ni puhi yuuni 2001.
# The 60th Anniversary daa nyɛla chuɣu shɛli bɛ ni puhi yuuni 2011.
4. Yuun' pisɔpɔin chuɣu (70th Anniversary). Chuɣu ŋɔ nyɛla chuɣu shɛli bɛ ni puhi yuuni 2021<ref>{{Cite web|title=TAMASCO launches 70th anniversary celebration|url=https://www.graphic.com.gh/news/general-news/tamasco-launches-70th-anniversary-celebration.html|access-date=2021-11-24|website=Graphic Online|language=en}}</ref>.
== Taarihi ==
Tamale Secondary School nyɛla shikuru shɛli British Colonial Administration ni daa mɛ shɛli 1951 yuuni. Shikuru ŋɔ n-nyɛ tuuli shikuru shɛli [[British]] [[Colonial Administration]] ni daa tuui mɛ shɛli Ghana tudu polo. Di mɛbu maa daa nyɛla din che ka bi'pola ban be tudu polo ŋɔ na ka bɛ gba tooi nyɛ shikuru baŋsim kamani bɛ taba ban be nyɔŋ polo la ni nyɛri baŋsm shɛm la. Shikuru ŋɔ tooi nyɛ yuya taɣibu pam; kamani Gbɛwaa Secondary School, Government Secondary School, Tamale Secondary School ni zuŋɔ Tamale Senior High School<ref>{{Cite web|title=Tamale Senior High School – ghschoolsearch.com|url=https://www.ghschoolsearch.com/tamale-senior-high-school/|access-date=2021-11-23|language=en-US}}</ref>. Tuuli baŋsim bɔmma zaŋ ti shikuru ŋɔ daa nyɛla kamani, zaɣ' yɛlinli. Di daa dii bi kpaŋsi bɔhimbu ni wuhibu ko, amaa paɣ'sibu baŋsim ni biɛhigu haŋkali lɛbu. Di baŋsim bomma soya maa n-daa nyɛ; English language, Mathematics, General science(1 and 2), Geography, History, Latin, Agriculture, Carpentry, Masonry, Art and Craft, Music and Metal Work. Dagbani mini French n-daa nyɛ din pahina tooni na. Shikurubihi maa zaa daa bɔhimla wuhibu yaɣa maa tuuli yuma ata ka lee dahi diba anii din nyɛ bɛ ni daa bɔhim shɛli yuma anahi ni yuma anu ni ka daa deei shikuru ŋɔ shɛhira gbana<ref name="ghanaschoolsonline.org"/>. Viɛnyɛla n-nyɛ li ni di ni pahi tudu ŋɔ shikurusuma ni maa. Shikuru ŋɔ nyɛla din kpa ni niya suma ni so shɛli din nyɛ baŋsim lɛbu zaŋ ti shikuru ŋɔ Cadet Corps din daa kpa yuuni 1954 n-nyɛ tuuli [[Africa]], South Sahara kpaŋa [[South Africa]].
Cadet Corps maa yoori maŋli daa nyɛla 11th February, 1956. Di daa nyɛla Hon. V.H. Alhassan, Parliament jintɔri kuro zaŋ ti Tamale jilimalana [[Dr. Kwame Nkrumah|Kwame Nkrumah]] ʒamani ni (CPP Gomnanti) ni daa sɔŋ niŋ shɛli. Ŋun daa nyɛ Toondan di saha daa nyɛla [[John- Parson]]. Zaɣ' suŋtali shɛli shikuru ŋɔ Cadet wumsibu palo daa nyɛla bin boli Parson Square o kum nyaaŋa. Dini n daa tirisi ti yooi Cadet Corps Ghana zaa.
Yuuni 1958, tuuli shikurubihi paɣiba daa kpuɣi niŋ du' yini shikuru maa ni, dinsaha ka di daa lɛbigi li shikuru shɛli din gabi. Lala yuuni maa dede, tuuli shikurubihi ban nyɛ "baŋdi gahinda" daa kpuɣi n-niŋ dura anahi n-doli din nyɛ so gahinda din daa ti karimbanima ni shɛhira kara daliri n-niŋ shikuru maa ni, sabimi 'O' mini ' A' paaibu dahima n-tuɣi chaŋ University.
== Shikurubihi ban bɛ shikuru ŋɔ ni (Tamasco) ==
Tamale Senior High School nyɛla shikuru shɛli din nyɛ din mali shikurubihi pam n-gari Senior High School kam din bɛ Tamali puuni. A yi lihi 2016-2017, di bɔhimbu yuuni daa nyɛla bɛ ni kpuɣi shikurubihi kalinli ka bɛ paai kɔb'siyɔpoin ni chenji (700) ka di laɣim shikurubihi maa zaa tusaayi ni kɔb'shii (2,200)<ref>{{Cite web|last=Ibrahim|first=Mohammed|title=Senior High Schools in the three regions of the north appeal to gov’t to release feeding grants|url=https://zaaradio.com/education/senior-high-schools-in-the-three-regions-of-the-north-appeal-to-govt-to-release-feeding-grants/|access-date=2021-11-22|language=en-GB}}</ref>. Shikuru ŋɔ dii bi ŋmɛrila nyɔɣu ni di yuli ni chaŋ katiŋ shɛm, tɔ amaa di nyɛla din niŋ suhupiɛlli ni din yihi waɣara ka bɛ be Ghana tingbani luɣili kam n-tumdi tuma maa.
== Di ni bɛ shɛli polo ==
Tamale Senior High School (Tamasco) nyɛla din bɛ [[Sagnarigu Municipality|Sagnarigu Municipal]] din bɛ tudu yaɣili (Northern Region) Ghana ŋɔ la. Di bala daansi ni Baɣabaɣa College of Education, Tamali Technical University, Tamali College of Education ni tudu yaɣili (Northern Region) Education du zuɣu la ([[Ghana Education service (GES)|Ghana Education Service]]).
== Tamasco Zumma [[Jiŋli]] ==
[[Lahabali kɔligu:TAMASCO Central Mosque.jpg|thumb|Tamasco Jiŋ' titali]]
Tamale Senior High School (TAMASCO) nyɛla din mali jiŋ' karili ka di bɛ shikuru maa sunsuuni. Di puuni ka shikurubihi nti tabli karimbanima ban bɛ shikuru maa ni laɣindina n-ti puhiri jiŋli, di bahi bahindi [[Alizumba]] dali.
== Karimbi' Kura ==
Karimbikura nyɛla karimbi' shɛba ban naai shikuru ka be gɔmnanti mini tuma du' zuɣuri ni n-tumdi tuma. Tamale Senior High School nyɛla shikuru shɛli din wumsi karimbihi pam ka bɛ za zaashe' kara shɛhi pam [[Ghana]] ŋɔ. Bɛ shɛba n-nyɛ;
1) Dr. [[Mahamudu Bawumia]]<ref>{{Cite web|last=Nuhu|first=Osman|title=Biography Of His Excellency Dr. Mahamudu Bawumia - Ghanaontheglobe.com|url=https://ghanaontheglobe.com/2021/02/14/biography-of-his-excellency-dr-mahamudu-bawumia/|access-date=2021-11-23|language=en-US}}</ref>
2) Dr. [[Issahaku Nashiru]]
3) [[Gbadamoshi]]<ref>{{Cite web|title=Autobiography of Alhaji Gbadamosi launched in Accra|url=https://www.graphic.com.gh/features/features/autobiography-of-alhaji-gbadamosi-launched-in-accra.html|access-date=2021-11-23|website=Graphic Online|language=en-gb}}</ref>
4) Mr. [[Abu Wemah]]
5) Alhaji [[Aliu Mahama]]<ref>{{Cite web|title=Biography Of Aliu Mahama (Former Ghanaian Vice president). - Opera News|url=https://gh.opera.news/gh/en/politics/bde1bff492a133049ecd973c40429816|access-date=2021-11-23|website=gh.opera.news}}</ref>
6) Dr. [[Mohammed Ibn Chambas]]<ref>{{Cite web|title=Mohamed Ibn Chambas, Biography|url=https://www.ghanaweb.com/person/Mohamed-Ibn-Chambas-142|access-date=2021-11-23|website=www.ghanaweb.com}}</ref>
7) Mr [[Ibrahim Mahama (artist)|Ibrahim Mahama]]<ref>{{Citation|title=Ibrahim Mahama (businessman)|date=2021-10-19|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Ibrahim_Mahama_(businessman)&oldid=1050707644|work=Wikipedia|language=en|access-date=2021-11-23}}</ref>
8) Dr. [[Alhassan Wayo Seini]]
9) Alhaji [[Malik Al-Hassan Yakubu|Malik Alhassan Yakubu]]
10) Mr. [[Bavug Abdul Latif]]
11) Mr. [[Mohammed Gargo]]
12) Dr. [[Hilla Limann]]<ref name="myjoyonline.com">{{Cite web|title=Tamale Secondary School and 60 years of secondary education in northern Ghana - MyJoyOnline.com|url=https://www.myjoyonline.com/tamale-secondary-school-and-60-years-of-secondary-education-in-northern-ghana/|access-date=2021-11-23|website=www.myjoyonline.com|language=en-US}}</ref>
13) Alhaji [[Mohammad Mumuni]]
14) Professor [[Raymond Benning]]
15) [[Sheikh Imam Rashid Salawatiya]]
16) Dr. [[Abdulai Salifu]]
17) Dr. [[Adam Gamel Nasser]]<ref name="myjoyonline.com"/>
18) Dr.[[David Abdulai]]<ref>{{Cite web|date=2020-03-23|title=Medical philantropist Dr. Abdulai Choggu honoured posthumously in Tamale|url=https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/Medical-philantropist-Dr-Abdulai-Choggu-honoured-posthumously-in-Tamale-902110|access-date=2021-11-24|website=GhanaWeb|language=en}}</ref>
19) Mr. [[Alban Bagbin]]
20) Madam [[Theresa Oppong]]
21) Mr. [[Mubarak Mohammed Muntaka]]
22) Madam Otiko Afisa Djaba
23) Dr. Abdulai Salifu
24) Arch Bishop Gregory Kpembaya
25) Mr. B.A. Yakubu<ref name="ReferenceA">{{Cite web|title=Tamale Secondary School and 60 years of secondary education in northern Ghana - MyJoyOnline.com|url=https://www.myjoyonline.com/tamale-secondary-school-and-60-years-of-secondary-education-in-northern-ghana/|access-date=2021-11-26|website=www.myjoyonline.com|language=en-US}}</ref>
26) Professor Quartey
27) Professor John Kaburisie(RIP)
28)Dr. Gyader
29) Naa Proffessor John Nabila
30) Mr. Douglas Adjarbeng
31) Mr. Peter Illiasu
33) Mr. Ali Nakyea
34) Mr. Adam Sule
35) Alhaji Alhassan Mohammed Awal
36) Alhaji [[Abdul- Rahaman Mohammed Saani]] (Man Shani)
== Ban bɛ Gɔmnanti mini Siyaasa ni ==
# [[Hilla Limann]], O nyɛla Ghana gɔmnanti kuro' 1979-1981<ref>{{Cite web|last=Wundengba|first=Charles|date=2020-01-09|title=The Story of Dr. Hilla Limann, The Only President of the Third Republic of Ghana|url=http://northernghana.net/the-story-of-dr-hilla-limann-the-only-president-of-the-third-republic-of-ghana/|access-date=2021-11-22|website=Northernghana.net|language=en-US}}</ref>
# [[Aliu Mahama]], daa nyɛla [[Ghana]] gɔmnanti zuɣulaampaa 2001-2008<ref>{{Cite web|title=Alhaji Aliu Mahama, Biography|url=https://www.ghanaweb.com/person/Alhaji-Aliu-Mahama-189|access-date=2021-11-22|website=www.ghanaweb.com}}</ref>
# [[Mahamudu Bawumia]], O nyɛla Ghana gɔmnanti zuɣulaampaa, 2016<ref>{{Cite web|title=H.E Alhaji Dr. Mahamudu Bawumia {{!}} Ministry of Communications|url=https://moc.gov.gh/he-alhaji-dr-mahamudu-bawumia|access-date=2021-11-22|website=moc.gov.gh}}</ref>
# [[Alban Bagbin]]<ref>{{Cite web|last=Alabi|date=2021-10-23|title=Alban Bagbin Biography|url=https://alabigh.com/alban-bagbin-biography/|access-date=2021-11-22|website=Alabi GH|language=en-US}}</ref>, Alban Sumana Kingsford Bagbin nyɛla siyaasa nira. ŋuna n-nyɛ Ghana jintɔriba duu kpɛma saha ŋɔ.
# [[Malik Alhassan Yaakubu|Malik Al-hassan Yakubu]],<ref>{{Cite web|date=-001-11-30T00:00:00+00:00|title=Ex-Interior Minister: Rawlings Killed Ya-Na|url=https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/Ex-Interior-Minister-Rawlings-Killed-Ya-Na-206769|access-date=2021-11-22|website=GhanaWeb|language=en}}</ref>
#[[Mohammed Ibn Chambas]],<ref>{{Cite web|title=Mohamed Ibn Chambas, Biography|url=https://mobile.ghanaweb.com/person/Mohamed-Ibn-Chambas-142|access-date=2021-11-22|website=mobile.ghanaweb.com}}</ref> ŋuna n-daa nyɛ zuɣulana zaŋ ti Economic Community of West African States yaɣili (ECOWAS) yuuni 2006- 2009.
#[[Mohammad Mumuni|Mohammed Mumuni]],<ref>{{Cite web|title=Alhaji Muhammad Mumuni, Biography|url=https://mobile.ghanaweb.com/person/Alhaji-Muhammad-Mumuni-1159|access-date=2021-11-22|website=mobile.ghanaweb.com}}</ref> O nyɛla minista kuro zaŋ chaŋ tiŋduya gɔrim yaɣili(2009 —2013)
#[[Ibrahim Mahama (alkali)|Ibrahim Mahama]], O nyɛla minista kuro zaŋ chaŋ lahibali wuligibu yaɣili (1968-1969)
#[[Mahama Iddrisu]],<ref>{{Cite web|last=peoplepill.com|title=About Mahama Iddrisu: Ghanaian politician {{!}} Biography, Facts, Career, Wiki, Life|url=https://peoplepill.com/people/mahama-iddrisu|access-date=2021-11-22|website=peoplepill.com}}</ref> O nyɛla minista kuro zaŋ chaŋ lɔra gɔrim mini yɛltɔɣa yaɣili (1983-1987)
#[[Otiko Afisa Djaba]],<ref>{{Cite web|date=2018-08-21|title=I’m retiring from politics to take care of my sick ex-husband – Otiko|url=https://citinewsroom.com/2018/08/im-retiring-from-politics-to-take-care-of-my-sick-ex-husband-otiko/|access-date=2021-11-22|website=Citinewsroom - Comprehensive News in Ghana|language=en-US}}</ref> O nyɛla minista kuro zaŋ chaŋ paɣiba mini bihi biɛrisuŋ yaɣili (2017-2018)
#[[John Tia]],<ref>{{Cite web|title=John Tia returns to full time farming after ambassadorial duties|url=https://www.graphic.com.gh/business/business-news/john-tia-returns-to-full-time-farming-after-ambassadorial-duties.html|access-date=2021-11-22|website=Graphic Online|language=en-gb}}</ref> O nyɛla fukumsi kpambala kuro zaŋ chaŋ lahibali wuligibu (2010-2012)
#[[Mustapha Abdul-Hamid]],<ref>{{Cite web|title=Mustapha Hamid appointed NPA boss - MyJoyOnline.com|url=https://www.myjoyonline.com/mustapha-hamid-appointed-npa-boss/|access-date=2021-11-22|website=www.myjoyonline.com|language=en-US}}</ref> O nyɛla minista kuro zaŋ chaŋ lahibali wuligibu yaɣili (2017-2018), ka lahi nyɛ minista kuro zaŋ ti zongo tiŋ' puuni lɛbigimsim yaɣili (2018-2021), ni toondana zaŋ chaŋ kpam tuma polo din nyɛ National Petroleum Authority la (2021-)
#[[John S. Nabila]],<ref>{{Cite web|title=Professor John S. Nabila {{!}} Who's Who in Ghana|url=https://whoswhoghana.app/traditional-leaders/professor-john-s-nabila/|access-date=2021-11-22|website=whoswhoghana.app|language=en}}</ref> ŋuna n-nyɛ minista kuro zaŋ chaŋ lahibaya wuligibu yaɣili (1980-1981), ka daa lahi nyɛ zuɣulana zaŋ ti Ghana nanim' duu yaɣili (National House of Chiefs) 2008-2016.
#[[Abubakar Boniface Siddique]],<ref>{{Cite web|title=Madina: Group touts the achievements of Boniface Abubakar|url=https://www.modernghana.com/news/1053448/madina-group-touts-the-achievements-of-boniface.html|access-date=2021-11-22|website=Modern Ghana|language=en}}</ref> nyɛla minista kuro zaŋ chaŋ bi'pola mini tuma bɔbu yaɣili (2005-2007), ka daa lahi nyɛ minista kuro zaŋ ti kom mini ya mɛbu yaɣili (2007-2009)
#[[Mubarak Mohammed Muntaka]],<ref>{{Cite web|last=Annang|first=Evans|date=2021-11-01|title=Let’s be careful and not create a ‘monster’ in Dampare – Muntaka warns|url=https://www.pulse.com.gh/news/local/lets-be-careful-and-not-create-a-monster-in-dampare-muntaka-warns/3krtjs7|access-date=2021-11-22|website=Pulse Ghana|language=en}}</ref> nyɛla minista kuro zaŋ ti bi'pola mini bola yaɣili (Silimiin goli January 2009-June 2009)
#[[Eward Mahama|Edward Mahama]],<ref>{{Cite web|title=I’ve opted out of December elections — Dr Edward Mahama|url=https://www.graphic.com.gh/news/politics/i-ve-opted-out-of-december-elections-dr-edward-mahama.html|access-date=2021-11-22|website=Graphic Online|language=en-gb}}</ref> nyɛla toondaan' kuro zaŋ ti People's National Convention (PNC) paati
#[[Solomon Namliit Boar]],<ref>{{Cite web|date=2020-02-17|title=NPP Primaries: Solomon Boar seeks third term as Bunkpurugu MP|url=https://citinewsroom.com/2020/02/npp-primaries-solomon-boar-seeks-third-term-as-bunkpurugu-mp/|access-date=2021-11-22|website=Citinewsroom - Comprehensive News in Ghana|language=en-US}}</ref><ref>{{Cite web|date=2021-04-02|title=Retain the likes of fearless Alhaji Said Sinare or forget the 2024 - NDC activist to party|url=https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/Retain-the-likes-of-fearless-Alhaji-Said-Sinare-or-forget-the-2024-NDC-activist-to-party-1222573|access-date=2021-11-22|website=GhanaWeb|language=en}}</ref> nyɛla [[North East Region|North East]] fukumsi kpɛma (2019-)
#[[Gilbert Seidu Iddi]],<ref>{{Cite web|date=2016-06-21|title=Surcharge ex-SADA boss for blowing GHc186,000 on trips – PAC|url=https://citifmonline.com/2016/06/surcharge-ex-sada-boss-for-blowing-ghc186000-on-trips-pac/|access-date=2021-11-22|website=Citi 97.3 FM - Relevant Radio. Always|language=en-US}}</ref> nyɛla tudu yaɣili ŋɔ na fukumsi kpeen kuro (1997-1998 mini 2000-2001), nti pahi [[Volta Region|Volta]] kuligi duli fukumsi kpeen kuro (1998-2000)
#[[Joshua Alabi,]]<ref>{{Cite web|title=Some politicians are not helping Ghanaians - Joshua Alabi - MyJoyOnline.com|url=https://www.myjoyonline.com/some-politicians-are-not-helping-ghanaians-joshua-alabi/|access-date=2021-11-22|website=www.myjoyonline.com|language=en-US}}</ref> ŋuna n-daa nyɛ Greater Accra fukumsi kpeeni kuro (1997-1998 mini 2000-2001), ni tudu yaɣili ŋɔ na fukumsi kpeen kuro (1998-2000)
#[[Adam Mahama]],<ref>{{Citation|title=Adam Mahama|date=2021-10-19|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Adam_Mahama&oldid=1050778999|work=Wikipedia|language=en|access-date=2021-11-22}}</ref> O nyɛla jintɔri kuro zaŋ ti [[Damango]]-Daboya piibupiibu yaɣili (1997-2001)
#[[Jacob Bawiine Boon]],<ref>{{Cite web|title=Bawiine, Boon Jacob|url=https://ghanamps.com/mp/bawiine-boon-jacob/|access-date=2021-11-22|website=Ghana MPS|language=en-US}}</ref> O nyɛla jintɔri kuro zaŋ ti Lambussie piibupiibu yaɣili (1993-1997)
#[[Emmanuel Samba Zumakpeh]],<ref>{{Cite web|title=Zumakpeh, Samba Emmanuel|url=https://ghanamps.com/mp/zumakpeh-samba-emmanuel/|access-date=2021-11-22|website=Ghana MPS|language=en-US}}</ref> O nyɛla jintɔri kuro zaŋ ti [[Nadowli South]] piibupiibu yaɣili
#[[Zuwera Ibrahimah]],<ref>{{Cite web|title=Parliament of Ghana|url=https://www.parliament.gh/mps?mp=242|access-date=2021-11-22|website=www.parliament.gh}}</ref> ŋuna n-na nyɛ jintɔra zaŋ ti [[Salaga]] South piibupiibu yaɣili
#[[Alhassan Wayo Seini]],<ref>{{Cite web|date=-001-11-30T00:00:00+00:00|title=Wayo Seini quits NDC for NPP|url=https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/Wayo-Seini-quits-NDC-for-NPP-100284|access-date=2021-11-22|website=GhanaWeb|language=en}}</ref> O nyɛla jintɔri kuro zaŋ ti [[Tamale Central]] piibupiibu yaɣili (2005-2006)
#[[Said Sinare]],<ref>{{Cite web|date=2021-04-02|title=Retain the likes of fearless Alhaji Said Sinare or forget the 2024 - NDC activist to party|url=https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/Retain-the-likes-of-fearless-Alhaji-Said-Sinare-or-forget-the-2024-NDC-activist-to-party-1222573|access-date=2021-11-22|website=GhanaWeb|language=en}}</ref> O nyɛla [[Ayawaso Central]] piibupiibu yaɣili jintɔri kuro (1993-1997), ni Ghana ambassador zaŋ ti [[Egypt]] (2012-2014), nti lahi pahi Ghana ambassador zaŋ ti [[Saudi Arabia]] (2014-2017)
#[[Ben Baluri Saibu]],<ref>{{Cite web|title=Saibu, Ben Baluri|url=https://ghanamps.com/mp/saibu-ben-baluri/|access-date=2021-11-22|website=Ghana MPS|language=en-US}}</ref> O nyɛla [[West Mampurusi]] piibupiibu yaɣili jintɔri kuro (1993-1997)
#[[Yusuf Iddrisu]],<ref>{{Cite web|title=Iddrisu, Yusuf|url=https://ghanamps.com/mp/iddrisu-yusuf/|access-date=2021-11-22|website=Ghana MPS|language=en-US}}</ref> O nyɛla [[Yendi Municipality|Yendi]] piibupiibu yaɣili jintɔri kuro (1993-1997)
#[[Basit Abdulai Fuseini]],<ref>{{Cite web|date=-001-11-30T00:00:00+00:00|title=Late B.A Fuseini lauded as development oriented|url=https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/Late-B-A-Fuseini-lauded-as-development-oriented-114796|access-date=2021-11-22|website=GhanaWeb|language=en}}</ref> O nyɛla jintɔri kuro zaŋ ti Gukpegu-Sabonjida piibupiibu yaɣili (1993-1997)
#[[Edward Aliedong Alhassan]],<ref>{{Citation|title=Edward Aliedong Alhassan|date=2021-08-12|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Edward_Aliedong_Alhassan&oldid=1038353561|work=Wikipedia|language=en|access-date=2021-11-22}}</ref> nyɛla Damango-[[Daboya]] piibupiibu yaɣili jintɔri kuro (1993-1997)
#[[Muhammad Bawah Braimah]],<ref>{{Cite web|title=Mohammad Bawah Braimah, Biography|url=https://mobile.ghanaweb.com/person/Mohammad-Bawah-Braimah-2347|access-date=2021-11-22|website=mobile.ghanaweb.com}}</ref> ŋuna n-na nyɛ jintɔra zaŋ ti Ejura-Sekyedumase piibupiibu yaɣili (2017-)
#[[Issifu Pangabu Mohammed]],<ref>{{Cite web|title=Mohammed, Issifu Pangabu|url=https://ghanamps.com/mp/mohammed-issifu-pangabu/|access-date=2021-11-22|website=Ghana MPS|language=en-US}}</ref> nyɛla Ejura-Sekyedumase piibupiibu yaɣili jintɔri kuro (2005-2013)
#[[Kojo Bonsu]],<ref>{{Cite web|last=Bonney|first=Abigail|date=2021-09-25|title=Check out interesting facts about Former Kumasi Mayor, Kojo Bonsu|url=https://www.adomonline.com/check-out-interesting-facts-about-former-kumasi-mayor-kojo-bonsu/|access-date=2021-11-22|website=Adomonline.com|language=en-US}}</ref> nyɛla dundɔŋni gɔmnanti kpeen kuro zaŋ ti Kumasi (2013-2016)
#Alhaji Alhassan Mohammed Awal, nyela kpema zaŋ ti NORSAAC (Director of NORSAAC)
=== Ban nyɛ karimbanima ===
# Mr Suaib Wilberforce Adams, o nyɛla zuɣulaan' kuro zaŋ ti TAMASCO<ref>{{Cite web|title=Bawumia gives ¢65,000 to TAMASCO|url=https://www.modernghana.com/news/726679/bawumia-gives-65000-to-tamasco.html|access-date=2021-11-23|website=Modern Ghana|language=en}}</ref>
#Professor Quartey, o nyɛla karimba zaŋ ti University of Cape Coast, UCC<ref name="ReferenceA"/>.
#
#
#
=== Ban nyɛ Awurabanima ===
# Hajia Nadia Ali Dawood (CEO ZLB, Country Program Director, Civil Society Institutional Foundation).
#Madam Theressa Oppong, o nyɛla daa bia ka lahi nyɛ Chief Executive zaŋ ti MANET.<ref name="myjoyonline.com"/>
#Zuwera Ibrahimah, ŋuna n-nyɛ jintɔra zaŋ ti Salaga South piibupiibu yaɣili.
#Otiko Afisa Djaba, o nyɛla minista kuro zaŋ chaŋ paɣaba mini bihi bɛrisuŋ yaɣili, (2017-2018)<ref>{{Cite web|title=Otiko Djaba, Biography|url=https://www.ghanaweb.com/person/Otiko-Djaba-3932|access-date=2021-11-26|website=www.ghanaweb.com}}</ref>.
#
#
#
=== Ban nyɛ linjimanima ===
1. [[Joshua Hamidu]], Chief of Defence Staff (1978-1979)
2. [[Michael Samson-Oje]], Chief of Defence Staff (2016-2017)
3. [[Bawa Andani Yakubu]], Inspector General of the [[Ghana Police Service]] (1969-1971)
#
#
#
=== Ban nyɛ Alikalinima ===
# [[Joseph Bawa Akamba]], Justice of the Supreme Court
# [[William Atuguba]], Justice of Supreme Court.
== Tamasco Karimbakpeen' Kura ==
1.1960–1964 Mr. Kenneth L. Purser
2. 1964–1967 Mr. B. O. Ayittey
3. 1967–1969 Mr. A. F. Clayton
4. Sept. 1969–1970 Mr. W. A. Ofori
5.1970–1973 Mr. Adu
6. 1973–1981 Alhaji B. A. Fuseini
7. 1981–1982 Mr. S. M. Amankwa
8. 1983–1986 Mr. Mahama Adam (AG)
9. 1986–1988 Mr. L. M. Awuni (AG)
10. 1988–1990 Mr. E. K. Kudiabor
11. 1990–1991 Mr. A. A. Daramanu
12. 1991–1998 Mr. Bolina Saaka
13. 1998–2001 Alhaji Amadu Belko
14. Feb. 2001 – Oct. 2001 Mrs. [[Mary Asobayire Dan-Braimah]] (AG)
15. Oct. 2001–2004. Alhaji [[Mahamadu Saani Abdul-Rahman]]
16. 2005–2008 Alhaji T. A. Mahama
17. 2004–2005 Mr. J. B. Dakorah
18. 2008–2016 Mr. J. B. Dakorah
19. 2008–2016 Mrs. Mary Asobayire Dan-Braimah
20.2016–ŋun na beni Hajia Amina Musah
21. 2017 [[Shaibu Adams Wilberforce]]
22. 2021 Rev Edward Azika<ref>{{Cite web|last=Walter|first=Lilian|title=Headmaster of Tamale Senior High School appeals to government and old students to support the school with vehicles.|url=https://zaaradio.com/local/headmaster-of-tamale-senior-high-school-appeals-to-government-and-old-students-to-support-the-school-with-vehicles/|access-date=2021-11-27|language=en-GB}}</ref>
== Shikuru maa Salima ==
== Kompatisanima mini Kpaɣiribu shɛŋa din pahira ==
Tamasco nyɛla shikuru shɛli din bɛ kompatisanima mini kpaɣiribu ni saha kam ka di zooi pam. Di shɛŋa n-nyɛ;
# '''National Commission for Civic Education/ Project Citizens Ghana'''. Kompatisa ŋɔ daa nyɛla bɛ ni kpa shɛli ni di che ka shikurubihi pahiri saawara ni ka lahi yooi soli n-ti ba ni bɛ nya kpaŋmaŋa shɛŋa bɛ ni mali ka mali shiya din sa yɛn lee ba sɔhubiɛɣu kpamba<ref>{{Cite web|date=-001-11-30T00:00:00+00:00|title=TAMASCO emerges 2nd runners up in national competition contest|url=https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/TAMASCO-emerges-2nd-runners-up-in-national-competition-contest-164040|access-date=2021-11-23|website=GhanaWeb|language=en}}</ref>. TAMASCO, din daa di nasara dundɔŋni kompatisa, daa kɔŋ li n-ti Mawuli Senior High School din daa yi Volta Region la na. Tingbani zaa kpalinkpaa kompatisa ni, ka Adisadel College daa pahi buta zuɣu. Bɛ pina mi, bɛ daa deei kompiita diɣi din nyɛ zaɣpaɣlima la, cowbell binyɛri shɛŋa din daa pahi di shɛŋa n-daa nyɛ 1992 constitution kundi biɛlima bin yaaye yaaye,
# '''National Science and Mathematics Quiz'''<ref>{{Cite web|date=2021-11-17|title=Tamale SHS kicks out Achimota School in 2021 National Science and Maths Quiz|url=https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/Tamale-SHS-kicks-out-Achimota-School-in-2021-National-Science-and-Maths-Quiz-1403917|access-date=2021-11-23|website=GhanaWeb|language=en}}</ref>. 2021: Bɛ di nasara n-tirisi m-paai kpalinkpaa pirigili zaŋ kpa [[Ghana National Science and Maths Quiz]] kompatisa tuuli, baayan bɛ ni nyɛŋ [[Adisadel College]] mini [[Kumasi Academy]], ni dibu nambanima; Tamale Senior High School 59, Adisadel College 44 ni Kumasi Academy 30<ref>{{Cite web|title=Tamasco tramples on Adisco, Kumaca into NSMQ semi-final - MyJoyOnline.com|url=https://www.myjoyonline.com/tamasco-tramples-on-adisco-kumaca-into-nsmq-semi-final/|access-date=2021-11-23|website=www.myjoyonline.com|language=en-US}}</ref>.
#
#'''NHIS''' '''regional competition about it's operations'''<ref>{{Cite web|date=2016-06-29|title=NHIA holds regional quiz competitions about its operations|url=https://citifmonline.com/2016/06/nhia-holds-regional-quiz-competitions-about-its-operations/|access-date=2021-11-22|website=Citi 97.3 FM - Relevant Radio. Always|language=en-US}}</ref>
#'''Regional ICT Quiz Competition- 2008.''' Yuuni 2008, Regional Association of ICT Teachers daa nyɛla ban laɣim kpa kpaɣintibu ICT Kompatisa n-ti SHS shikuriti din be yaɣili ŋɔ na, ka Tamasco daa di buta zuɣu.
#'''National Milo SHS Soccer (boys) Volleyball (girls) Championship'''. Tamasco n-nyɛ tuuli shikuru shɛli [[Northern Region]] puuni n-di National Milo Soccer (boys) championship buta ni Volleyball (girls) Championship yim.
#'''Debate Competition- 2009.''' Foundation for Security and Human Development, Zangama laɣingu, daa zali kompatisa n-ti shikuru shɛŋa Tamale Metropolis. Lala kompatisa maa ni, Tamasco n-daa di tuuli<ref>{{Cite web|date=2021-07-12|title=Tamale Senior High School - Explore Schools in Ghana Find and connect with all schools in Ghana SHS Vocational, Universities and more.|url=https://ghanaschoolsonline.org/listing/tamale-senior-high-school/|access-date=2021-11-25|language=en}}</ref>.
#'''Independence Anniversary Parade - 2009.''' Tamale Senior High School Cadet Corps n-daa nyɛ ban di tuuli maŋsulinsi yuun' pihinu ni ayi (52nd) chuɣu puhibu dali, silimiin goli March ni.
== Karimbihi Duri Yuya ==
Tamale Senior High School nyɛla shikuru shɛli bɛ ni mali karimbihi biɛhigu shee. Lala zuɣu biɛhigu shee ŋɔ nyɛla bɛ ni pu karimbihi ŋɔ bɔŋbɔŋ ka bol' li ni ya. Yili kam din zaa be shikuru maa ni malila di yuli, Di yuya maa shɛŋa n-nyɛ:
# [[Nkrumah]] yili
# [[Heyfron]] yili
# [[Tamakloe]] yili
# [[Gbɛwaa]] yili
# [[Patterson]] yili
# [[Wemah]] yili
# [[Gbadamosi]] yili
# [[Bawumia]] yili
#
== Kundivihira ==
<references responsive="" />54. https://zaaradio.com/local/headmaster-of-tamale-senior-high-school-appeals-to-government-and-old-students-to-support-the-school-with-vehicles/
[[Pubu:Shikuriti]]
[[Pubu:Ghana Shikuriti]]
[[Pubu:Dagbanli]]
[[Pubu:B-Class]]
iydf41jsd23edzzh50o3n5wgb5088u2
41597
41596
2022-07-28T20:00:44Z
IDDRISU ABDUL-KADIR NINDOO
1815
/* Tuma */ Added content
wikitext
text/x-wiki
{{Databox}}
{{B-Class}}
'''[[Tamali|Tamale]] Senior High School (Tamasco)''' nyɛla karim bisarinsi karimzɔŋ' titali din be [[Ghana]] Tudu yaɣili [[Northern Region|Northern]] Region ŋɔ, [[Tamali|Tamale]].
== DI NIYA: ==
[[Shikuru]] maa nia n-nyɛ ni di bo baŋsim suma n-ti di [[shikurubihi]], din yɛn che ka bɛ nya shɛhira gbaŋ suma n-tuɣi bɛ bɔhimbu karimzɔŋ kara ni. Dina n-yɛn che ka bɛ lɛbi bukaata kuriba ni anfaani bi' shɛba ban mali shili ni bɛ tum toontali tuma tiŋgbani ŋɔ ni, zaŋ ti salo ni daabilim zoosim, ni fakari filimbu nia ni kpaŋsibu zaŋ chaŋ bɔhimbu tab' sɔŋ tumanima din yɛn tum, ni zaŋ sɔŋ daadama ariʒichi zoosim<ref>{{Cite web|title=Motivation2Learn ~ Mission, Vision and Value Statements|url=http://motivation2learn.simplesite.com/439326229|access-date=2021-11-24|website=Motivation2Learn|language=en-US}}</ref>.
TUMA:
Shikuru maa tuma nyɛla ni bɛ kpuɣi ka zali kpamba ban simdi, ban ni tooi zali yuli, ban gurigiri bɛ maŋa ka kpuɣi B.E.C.E, ni ban karim siɣisi ka mali shɛhira gbana din wuhiri li ka che ka baŋsim bɔmma dede tali ni lihigu zaŋ chaŋ karim nasara, biɛhi chirichi, biɛhisuma, kpaŋmaŋa zaŋ chaŋ diɛma ni yiɣijam ni sabita viɛnyɛla yi polo<ref name="ghanaschoolsonline.org">{{Cite web|date=2021-07-12|title=Tamale Senior High School - Explore Schools in Ghana Find and connect with all schools in Ghana SHS Vocational, Universities and more.|url=https://ghanaschoolsonline.org/listing/tamale-senior-high-school/|access-date=2021-11-24|language=en}}</ref>.
Di yu' kura n-nyɛ Government Secondary School, [[Gbewaa|Gbewaa Secondary School]], nti pahi di ni na yoli taɣi [[Tamali|Tamale]] Secondary School shɛli ŋɔ. Di nyɛla baŋsim bɔbu shikuru shɛli din pahi karimzɔŋ shɛŋa din mali du' gbɛra shikuriti ni m-be [[Education Ridge]], yaɣ' karili m-be [[Sagnarigu Municipality]] (bɛ ni daa ŋmaai shɛli yihi [[Tamali Metropolis|Tamale Metropolis]] 2012 yuuni la) din be [[Northern Region]] Ghana [[Tamali|Tamale]] la<ref>{{Cite web|last=Wundengba|first=Daniel|date=2021-08-07|title=All You Need To Know About Tamale SHS, Tamasco|url=http://northernghana.net/all-you-need-to-know-about-tamale-shs-tamasco/|access-date=2021-11-22|website=Northernghana.net|language=en-US}}</ref>. Shikuru ŋɔ nyɛla bɛ ni piiri shɛli ka di kpuɣiri shikurubihi ban be [[Ghana]] tingbani ni ka di nyɛla bɛ gbana ni wuhi shɛm zaŋ chaŋ [[Basic Education Certificate Examination]] (B.E.C.E) zahimbu nyaaŋa ni shikurubihi ban be [[tinduya]] ni ka di nyɛla shikuru ŋɔ maani la sabiri gahindili din kpɛhiri ba na.
== Karim baŋsim yaɣ' shɛŋa bɛ ni wuhira ==
Baŋsim yaɣ' shɛŋa bɛ ni wuhiri mini di kpatuɣa n-nyɛ;
# '''Business''': Economics, Costing, Financial Accounting, Business Management and Elective Mathematics.
# '''General Science''': Chemistry, Physics, Biology, Elective Mathematics.
# '''General Arts''': Elective Mathematics, History, Dagbani, Government, Geography, Literature in English, Islamic Religious Studies, Christian Religious Studies, French, Economics<ref>{{Cite web|date=2021-07-12|title=Tamale Senior High School - Explore Schools in Ghana Find and connect with all schools in Ghana SHS Vocational, Universities and more.|url=https://ghanaschoolsonline.org/listing/tamale-senior-high-school/|access-date=2021-11-23|language=en}}</ref>.
# '''Home Economics''': Biology, Management in Living, Food and Nutrition, Economics, Clothing and Textiles and Physics.
# '''Visual Arts''': Economics, General Knowledge in Arts, Graphic Design, Textiles, Sculpture.
#'''Applied Science (Technical Skills)''': Physics, Elective Mathematics, Applied Electricity, Technical Training.
#'''General Agriculture''':General Agriculture, Elective Mathematics, Horticulture, Chemistry, Physics and Animal Husbandry.
#
== Di kpabu yuuni ==
Di kpala 1951 yuuni<ref>{{Cite web|date=2019-10-10|title=Tamale Senior High School {{!}} MiSocial Life|url=https://www.misociallife.com/tamale-senior-high-school/|access-date=2021-11-26|language=en-US}}</ref>.
== Di Taachi ==
[[Fortiter]], [[Fideliter]], [[Feliciter]]
== Di pubu yaɣili ==
Di nyɛla shikuru shɛli din bɛ pubu A
== Di zaa yaɣili ==
Di nyɛla shikuru shɛli din nyɛ salo(public) shikuru
== Dabisi gahinda ==
Shikuru ŋɔ nyɛla din mali dabisi gahinda di taarihi ni, di shɛŋa n-nyɛ;
# Silver jubilee daa nyɛla chuɣu shɛli bɛ ni puhi yuuni 1991.
# Golden jubilee daa nyɛla chuɣu shɛli bɛ ni puhi yuuni 2001.
# The 60th Anniversary daa nyɛla chuɣu shɛli bɛ ni puhi yuuni 2011.
4. Yuun' pisɔpɔin chuɣu (70th Anniversary). Chuɣu ŋɔ nyɛla chuɣu shɛli bɛ ni puhi yuuni 2021<ref>{{Cite web|title=TAMASCO launches 70th anniversary celebration|url=https://www.graphic.com.gh/news/general-news/tamasco-launches-70th-anniversary-celebration.html|access-date=2021-11-24|website=Graphic Online|language=en}}</ref>.
== Taarihi ==
Tamale Secondary School nyɛla shikuru shɛli British Colonial Administration ni daa mɛ shɛli 1951 yuuni. Shikuru ŋɔ n-nyɛ tuuli shikuru shɛli [[British]] [[Colonial Administration]] ni daa tuui mɛ shɛli Ghana tudu polo. Di mɛbu maa daa nyɛla din che ka bi'pola ban be tudu polo ŋɔ na ka bɛ gba tooi nyɛ shikuru baŋsim kamani bɛ taba ban be nyɔŋ polo la ni nyɛri baŋsm shɛm la. Shikuru ŋɔ tooi nyɛ yuya taɣibu pam; kamani Gbɛwaa Secondary School, Government Secondary School, Tamale Secondary School ni zuŋɔ Tamale Senior High School<ref>{{Cite web|title=Tamale Senior High School – ghschoolsearch.com|url=https://www.ghschoolsearch.com/tamale-senior-high-school/|access-date=2021-11-23|language=en-US}}</ref>. Tuuli baŋsim bɔmma zaŋ ti shikuru ŋɔ daa nyɛla kamani, zaɣ' yɛlinli. Di daa dii bi kpaŋsi bɔhimbu ni wuhibu ko, amaa paɣ'sibu baŋsim ni biɛhigu haŋkali lɛbu. Di baŋsim bomma soya maa n-daa nyɛ; English language, Mathematics, General science(1 and 2), Geography, History, Latin, Agriculture, Carpentry, Masonry, Art and Craft, Music and Metal Work. Dagbani mini French n-daa nyɛ din pahina tooni na. Shikurubihi maa zaa daa bɔhimla wuhibu yaɣa maa tuuli yuma ata ka lee dahi diba anii din nyɛ bɛ ni daa bɔhim shɛli yuma anahi ni yuma anu ni ka daa deei shikuru ŋɔ shɛhira gbana<ref name="ghanaschoolsonline.org"/>. Viɛnyɛla n-nyɛ li ni di ni pahi tudu ŋɔ shikurusuma ni maa. Shikuru ŋɔ nyɛla din kpa ni niya suma ni so shɛli din nyɛ baŋsim lɛbu zaŋ ti shikuru ŋɔ Cadet Corps din daa kpa yuuni 1954 n-nyɛ tuuli [[Africa]], South Sahara kpaŋa [[South Africa]].
Cadet Corps maa yoori maŋli daa nyɛla 11th February, 1956. Di daa nyɛla Hon. V.H. Alhassan, Parliament jintɔri kuro zaŋ ti Tamale jilimalana [[Dr. Kwame Nkrumah|Kwame Nkrumah]] ʒamani ni (CPP Gomnanti) ni daa sɔŋ niŋ shɛli. Ŋun daa nyɛ Toondan di saha daa nyɛla [[John- Parson]]. Zaɣ' suŋtali shɛli shikuru ŋɔ Cadet wumsibu palo daa nyɛla bin boli Parson Square o kum nyaaŋa. Dini n daa tirisi ti yooi Cadet Corps Ghana zaa.
Yuuni 1958, tuuli shikurubihi paɣiba daa kpuɣi niŋ du' yini shikuru maa ni, dinsaha ka di daa lɛbigi li shikuru shɛli din gabi. Lala yuuni maa dede, tuuli shikurubihi ban nyɛ "baŋdi gahinda" daa kpuɣi n-niŋ dura anahi n-doli din nyɛ so gahinda din daa ti karimbanima ni shɛhira kara daliri n-niŋ shikuru maa ni, sabimi 'O' mini ' A' paaibu dahima n-tuɣi chaŋ University.
== Shikurubihi ban bɛ shikuru ŋɔ ni (Tamasco) ==
Tamale Senior High School nyɛla shikuru shɛli din nyɛ din mali shikurubihi pam n-gari Senior High School kam din bɛ Tamali puuni. A yi lihi 2016-2017, di bɔhimbu yuuni daa nyɛla bɛ ni kpuɣi shikurubihi kalinli ka bɛ paai kɔb'siyɔpoin ni chenji (700) ka di laɣim shikurubihi maa zaa tusaayi ni kɔb'shii (2,200)<ref>{{Cite web|last=Ibrahim|first=Mohammed|title=Senior High Schools in the three regions of the north appeal to gov’t to release feeding grants|url=https://zaaradio.com/education/senior-high-schools-in-the-three-regions-of-the-north-appeal-to-govt-to-release-feeding-grants/|access-date=2021-11-22|language=en-GB}}</ref>. Shikuru ŋɔ dii bi ŋmɛrila nyɔɣu ni di yuli ni chaŋ katiŋ shɛm, tɔ amaa di nyɛla din niŋ suhupiɛlli ni din yihi waɣara ka bɛ be Ghana tingbani luɣili kam n-tumdi tuma maa.
== Di ni bɛ shɛli polo ==
Tamale Senior High School (Tamasco) nyɛla din bɛ [[Sagnarigu Municipality|Sagnarigu Municipal]] din bɛ tudu yaɣili (Northern Region) Ghana ŋɔ la. Di bala daansi ni Baɣabaɣa College of Education, Tamali Technical University, Tamali College of Education ni tudu yaɣili (Northern Region) Education du zuɣu la ([[Ghana Education service (GES)|Ghana Education Service]]).
== Tamasco Zumma [[Jiŋli]] ==
[[Lahabali kɔligu:TAMASCO Central Mosque.jpg|thumb|Tamasco Jiŋ' titali]]
Tamale Senior High School (TAMASCO) nyɛla din mali jiŋ' karili ka di bɛ shikuru maa sunsuuni. Di puuni ka shikurubihi nti tabli karimbanima ban bɛ shikuru maa ni laɣindina n-ti puhiri jiŋli, di bahi bahindi [[Alizumba]] dali.
== Karimbi' Kura ==
Karimbikura nyɛla karimbi' shɛba ban naai shikuru ka be gɔmnanti mini tuma du' zuɣuri ni n-tumdi tuma. Tamale Senior High School nyɛla shikuru shɛli din wumsi karimbihi pam ka bɛ za zaashe' kara shɛhi pam [[Ghana]] ŋɔ. Bɛ shɛba n-nyɛ;
1) Dr. [[Mahamudu Bawumia]]<ref>{{Cite web|last=Nuhu|first=Osman|title=Biography Of His Excellency Dr. Mahamudu Bawumia - Ghanaontheglobe.com|url=https://ghanaontheglobe.com/2021/02/14/biography-of-his-excellency-dr-mahamudu-bawumia/|access-date=2021-11-23|language=en-US}}</ref>
2) Dr. [[Issahaku Nashiru]]
3) [[Gbadamoshi]]<ref>{{Cite web|title=Autobiography of Alhaji Gbadamosi launched in Accra|url=https://www.graphic.com.gh/features/features/autobiography-of-alhaji-gbadamosi-launched-in-accra.html|access-date=2021-11-23|website=Graphic Online|language=en-gb}}</ref>
4) Mr. [[Abu Wemah]]
5) Alhaji [[Aliu Mahama]]<ref>{{Cite web|title=Biography Of Aliu Mahama (Former Ghanaian Vice president). - Opera News|url=https://gh.opera.news/gh/en/politics/bde1bff492a133049ecd973c40429816|access-date=2021-11-23|website=gh.opera.news}}</ref>
6) Dr. [[Mohammed Ibn Chambas]]<ref>{{Cite web|title=Mohamed Ibn Chambas, Biography|url=https://www.ghanaweb.com/person/Mohamed-Ibn-Chambas-142|access-date=2021-11-23|website=www.ghanaweb.com}}</ref>
7) Mr [[Ibrahim Mahama (artist)|Ibrahim Mahama]]<ref>{{Citation|title=Ibrahim Mahama (businessman)|date=2021-10-19|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Ibrahim_Mahama_(businessman)&oldid=1050707644|work=Wikipedia|language=en|access-date=2021-11-23}}</ref>
8) Dr. [[Alhassan Wayo Seini]]
9) Alhaji [[Malik Al-Hassan Yakubu|Malik Alhassan Yakubu]]
10) Mr. [[Bavug Abdul Latif]]
11) Mr. [[Mohammed Gargo]]
12) Dr. [[Hilla Limann]]<ref name="myjoyonline.com">{{Cite web|title=Tamale Secondary School and 60 years of secondary education in northern Ghana - MyJoyOnline.com|url=https://www.myjoyonline.com/tamale-secondary-school-and-60-years-of-secondary-education-in-northern-ghana/|access-date=2021-11-23|website=www.myjoyonline.com|language=en-US}}</ref>
13) Alhaji [[Mohammad Mumuni]]
14) Professor [[Raymond Benning]]
15) [[Sheikh Imam Rashid Salawatiya]]
16) Dr. [[Abdulai Salifu]]
17) Dr. [[Adam Gamel Nasser]]<ref name="myjoyonline.com"/>
18) Dr.[[David Abdulai]]<ref>{{Cite web|date=2020-03-23|title=Medical philantropist Dr. Abdulai Choggu honoured posthumously in Tamale|url=https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/Medical-philantropist-Dr-Abdulai-Choggu-honoured-posthumously-in-Tamale-902110|access-date=2021-11-24|website=GhanaWeb|language=en}}</ref>
19) Mr. [[Alban Bagbin]]
20) Madam [[Theresa Oppong]]
21) Mr. [[Mubarak Mohammed Muntaka]]
22) Madam Otiko Afisa Djaba
23) Dr. Abdulai Salifu
24) Arch Bishop Gregory Kpembaya
25) Mr. B.A. Yakubu<ref name="ReferenceA">{{Cite web|title=Tamale Secondary School and 60 years of secondary education in northern Ghana - MyJoyOnline.com|url=https://www.myjoyonline.com/tamale-secondary-school-and-60-years-of-secondary-education-in-northern-ghana/|access-date=2021-11-26|website=www.myjoyonline.com|language=en-US}}</ref>
26) Professor Quartey
27) Professor John Kaburisie(RIP)
28)Dr. Gyader
29) Naa Proffessor John Nabila
30) Mr. Douglas Adjarbeng
31) Mr. Peter Illiasu
33) Mr. Ali Nakyea
34) Mr. Adam Sule
35) Alhaji Alhassan Mohammed Awal
36) Alhaji [[Abdul- Rahaman Mohammed Saani]] (Man Shani)
== Ban bɛ Gɔmnanti mini Siyaasa ni ==
# [[Hilla Limann]], O nyɛla Ghana gɔmnanti kuro' 1979-1981<ref>{{Cite web|last=Wundengba|first=Charles|date=2020-01-09|title=The Story of Dr. Hilla Limann, The Only President of the Third Republic of Ghana|url=http://northernghana.net/the-story-of-dr-hilla-limann-the-only-president-of-the-third-republic-of-ghana/|access-date=2021-11-22|website=Northernghana.net|language=en-US}}</ref>
# [[Aliu Mahama]], daa nyɛla [[Ghana]] gɔmnanti zuɣulaampaa 2001-2008<ref>{{Cite web|title=Alhaji Aliu Mahama, Biography|url=https://www.ghanaweb.com/person/Alhaji-Aliu-Mahama-189|access-date=2021-11-22|website=www.ghanaweb.com}}</ref>
# [[Mahamudu Bawumia]], O nyɛla Ghana gɔmnanti zuɣulaampaa, 2016<ref>{{Cite web|title=H.E Alhaji Dr. Mahamudu Bawumia {{!}} Ministry of Communications|url=https://moc.gov.gh/he-alhaji-dr-mahamudu-bawumia|access-date=2021-11-22|website=moc.gov.gh}}</ref>
# [[Alban Bagbin]]<ref>{{Cite web|last=Alabi|date=2021-10-23|title=Alban Bagbin Biography|url=https://alabigh.com/alban-bagbin-biography/|access-date=2021-11-22|website=Alabi GH|language=en-US}}</ref>, Alban Sumana Kingsford Bagbin nyɛla siyaasa nira. ŋuna n-nyɛ Ghana jintɔriba duu kpɛma saha ŋɔ.
# [[Malik Alhassan Yaakubu|Malik Al-hassan Yakubu]],<ref>{{Cite web|date=-001-11-30T00:00:00+00:00|title=Ex-Interior Minister: Rawlings Killed Ya-Na|url=https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/Ex-Interior-Minister-Rawlings-Killed-Ya-Na-206769|access-date=2021-11-22|website=GhanaWeb|language=en}}</ref>
#[[Mohammed Ibn Chambas]],<ref>{{Cite web|title=Mohamed Ibn Chambas, Biography|url=https://mobile.ghanaweb.com/person/Mohamed-Ibn-Chambas-142|access-date=2021-11-22|website=mobile.ghanaweb.com}}</ref> ŋuna n-daa nyɛ zuɣulana zaŋ ti Economic Community of West African States yaɣili (ECOWAS) yuuni 2006- 2009.
#[[Mohammad Mumuni|Mohammed Mumuni]],<ref>{{Cite web|title=Alhaji Muhammad Mumuni, Biography|url=https://mobile.ghanaweb.com/person/Alhaji-Muhammad-Mumuni-1159|access-date=2021-11-22|website=mobile.ghanaweb.com}}</ref> O nyɛla minista kuro zaŋ chaŋ tiŋduya gɔrim yaɣili(2009 —2013)
#[[Ibrahim Mahama (alkali)|Ibrahim Mahama]], O nyɛla minista kuro zaŋ chaŋ lahibali wuligibu yaɣili (1968-1969)
#[[Mahama Iddrisu]],<ref>{{Cite web|last=peoplepill.com|title=About Mahama Iddrisu: Ghanaian politician {{!}} Biography, Facts, Career, Wiki, Life|url=https://peoplepill.com/people/mahama-iddrisu|access-date=2021-11-22|website=peoplepill.com}}</ref> O nyɛla minista kuro zaŋ chaŋ lɔra gɔrim mini yɛltɔɣa yaɣili (1983-1987)
#[[Otiko Afisa Djaba]],<ref>{{Cite web|date=2018-08-21|title=I’m retiring from politics to take care of my sick ex-husband – Otiko|url=https://citinewsroom.com/2018/08/im-retiring-from-politics-to-take-care-of-my-sick-ex-husband-otiko/|access-date=2021-11-22|website=Citinewsroom - Comprehensive News in Ghana|language=en-US}}</ref> O nyɛla minista kuro zaŋ chaŋ paɣiba mini bihi biɛrisuŋ yaɣili (2017-2018)
#[[John Tia]],<ref>{{Cite web|title=John Tia returns to full time farming after ambassadorial duties|url=https://www.graphic.com.gh/business/business-news/john-tia-returns-to-full-time-farming-after-ambassadorial-duties.html|access-date=2021-11-22|website=Graphic Online|language=en-gb}}</ref> O nyɛla fukumsi kpambala kuro zaŋ chaŋ lahibali wuligibu (2010-2012)
#[[Mustapha Abdul-Hamid]],<ref>{{Cite web|title=Mustapha Hamid appointed NPA boss - MyJoyOnline.com|url=https://www.myjoyonline.com/mustapha-hamid-appointed-npa-boss/|access-date=2021-11-22|website=www.myjoyonline.com|language=en-US}}</ref> O nyɛla minista kuro zaŋ chaŋ lahibali wuligibu yaɣili (2017-2018), ka lahi nyɛ minista kuro zaŋ ti zongo tiŋ' puuni lɛbigimsim yaɣili (2018-2021), ni toondana zaŋ chaŋ kpam tuma polo din nyɛ National Petroleum Authority la (2021-)
#[[John S. Nabila]],<ref>{{Cite web|title=Professor John S. Nabila {{!}} Who's Who in Ghana|url=https://whoswhoghana.app/traditional-leaders/professor-john-s-nabila/|access-date=2021-11-22|website=whoswhoghana.app|language=en}}</ref> ŋuna n-nyɛ minista kuro zaŋ chaŋ lahibaya wuligibu yaɣili (1980-1981), ka daa lahi nyɛ zuɣulana zaŋ ti Ghana nanim' duu yaɣili (National House of Chiefs) 2008-2016.
#[[Abubakar Boniface Siddique]],<ref>{{Cite web|title=Madina: Group touts the achievements of Boniface Abubakar|url=https://www.modernghana.com/news/1053448/madina-group-touts-the-achievements-of-boniface.html|access-date=2021-11-22|website=Modern Ghana|language=en}}</ref> nyɛla minista kuro zaŋ chaŋ bi'pola mini tuma bɔbu yaɣili (2005-2007), ka daa lahi nyɛ minista kuro zaŋ ti kom mini ya mɛbu yaɣili (2007-2009)
#[[Mubarak Mohammed Muntaka]],<ref>{{Cite web|last=Annang|first=Evans|date=2021-11-01|title=Let’s be careful and not create a ‘monster’ in Dampare – Muntaka warns|url=https://www.pulse.com.gh/news/local/lets-be-careful-and-not-create-a-monster-in-dampare-muntaka-warns/3krtjs7|access-date=2021-11-22|website=Pulse Ghana|language=en}}</ref> nyɛla minista kuro zaŋ ti bi'pola mini bola yaɣili (Silimiin goli January 2009-June 2009)
#[[Eward Mahama|Edward Mahama]],<ref>{{Cite web|title=I’ve opted out of December elections — Dr Edward Mahama|url=https://www.graphic.com.gh/news/politics/i-ve-opted-out-of-december-elections-dr-edward-mahama.html|access-date=2021-11-22|website=Graphic Online|language=en-gb}}</ref> nyɛla toondaan' kuro zaŋ ti People's National Convention (PNC) paati
#[[Solomon Namliit Boar]],<ref>{{Cite web|date=2020-02-17|title=NPP Primaries: Solomon Boar seeks third term as Bunkpurugu MP|url=https://citinewsroom.com/2020/02/npp-primaries-solomon-boar-seeks-third-term-as-bunkpurugu-mp/|access-date=2021-11-22|website=Citinewsroom - Comprehensive News in Ghana|language=en-US}}</ref><ref>{{Cite web|date=2021-04-02|title=Retain the likes of fearless Alhaji Said Sinare or forget the 2024 - NDC activist to party|url=https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/Retain-the-likes-of-fearless-Alhaji-Said-Sinare-or-forget-the-2024-NDC-activist-to-party-1222573|access-date=2021-11-22|website=GhanaWeb|language=en}}</ref> nyɛla [[North East Region|North East]] fukumsi kpɛma (2019-)
#[[Gilbert Seidu Iddi]],<ref>{{Cite web|date=2016-06-21|title=Surcharge ex-SADA boss for blowing GHc186,000 on trips – PAC|url=https://citifmonline.com/2016/06/surcharge-ex-sada-boss-for-blowing-ghc186000-on-trips-pac/|access-date=2021-11-22|website=Citi 97.3 FM - Relevant Radio. Always|language=en-US}}</ref> nyɛla tudu yaɣili ŋɔ na fukumsi kpeen kuro (1997-1998 mini 2000-2001), nti pahi [[Volta Region|Volta]] kuligi duli fukumsi kpeen kuro (1998-2000)
#[[Joshua Alabi,]]<ref>{{Cite web|title=Some politicians are not helping Ghanaians - Joshua Alabi - MyJoyOnline.com|url=https://www.myjoyonline.com/some-politicians-are-not-helping-ghanaians-joshua-alabi/|access-date=2021-11-22|website=www.myjoyonline.com|language=en-US}}</ref> ŋuna n-daa nyɛ Greater Accra fukumsi kpeeni kuro (1997-1998 mini 2000-2001), ni tudu yaɣili ŋɔ na fukumsi kpeen kuro (1998-2000)
#[[Adam Mahama]],<ref>{{Citation|title=Adam Mahama|date=2021-10-19|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Adam_Mahama&oldid=1050778999|work=Wikipedia|language=en|access-date=2021-11-22}}</ref> O nyɛla jintɔri kuro zaŋ ti [[Damango]]-Daboya piibupiibu yaɣili (1997-2001)
#[[Jacob Bawiine Boon]],<ref>{{Cite web|title=Bawiine, Boon Jacob|url=https://ghanamps.com/mp/bawiine-boon-jacob/|access-date=2021-11-22|website=Ghana MPS|language=en-US}}</ref> O nyɛla jintɔri kuro zaŋ ti Lambussie piibupiibu yaɣili (1993-1997)
#[[Emmanuel Samba Zumakpeh]],<ref>{{Cite web|title=Zumakpeh, Samba Emmanuel|url=https://ghanamps.com/mp/zumakpeh-samba-emmanuel/|access-date=2021-11-22|website=Ghana MPS|language=en-US}}</ref> O nyɛla jintɔri kuro zaŋ ti [[Nadowli South]] piibupiibu yaɣili
#[[Zuwera Ibrahimah]],<ref>{{Cite web|title=Parliament of Ghana|url=https://www.parliament.gh/mps?mp=242|access-date=2021-11-22|website=www.parliament.gh}}</ref> ŋuna n-na nyɛ jintɔra zaŋ ti [[Salaga]] South piibupiibu yaɣili
#[[Alhassan Wayo Seini]],<ref>{{Cite web|date=-001-11-30T00:00:00+00:00|title=Wayo Seini quits NDC for NPP|url=https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/Wayo-Seini-quits-NDC-for-NPP-100284|access-date=2021-11-22|website=GhanaWeb|language=en}}</ref> O nyɛla jintɔri kuro zaŋ ti [[Tamale Central]] piibupiibu yaɣili (2005-2006)
#[[Said Sinare]],<ref>{{Cite web|date=2021-04-02|title=Retain the likes of fearless Alhaji Said Sinare or forget the 2024 - NDC activist to party|url=https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/Retain-the-likes-of-fearless-Alhaji-Said-Sinare-or-forget-the-2024-NDC-activist-to-party-1222573|access-date=2021-11-22|website=GhanaWeb|language=en}}</ref> O nyɛla [[Ayawaso Central]] piibupiibu yaɣili jintɔri kuro (1993-1997), ni Ghana ambassador zaŋ ti [[Egypt]] (2012-2014), nti lahi pahi Ghana ambassador zaŋ ti [[Saudi Arabia]] (2014-2017)
#[[Ben Baluri Saibu]],<ref>{{Cite web|title=Saibu, Ben Baluri|url=https://ghanamps.com/mp/saibu-ben-baluri/|access-date=2021-11-22|website=Ghana MPS|language=en-US}}</ref> O nyɛla [[West Mampurusi]] piibupiibu yaɣili jintɔri kuro (1993-1997)
#[[Yusuf Iddrisu]],<ref>{{Cite web|title=Iddrisu, Yusuf|url=https://ghanamps.com/mp/iddrisu-yusuf/|access-date=2021-11-22|website=Ghana MPS|language=en-US}}</ref> O nyɛla [[Yendi Municipality|Yendi]] piibupiibu yaɣili jintɔri kuro (1993-1997)
#[[Basit Abdulai Fuseini]],<ref>{{Cite web|date=-001-11-30T00:00:00+00:00|title=Late B.A Fuseini lauded as development oriented|url=https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/Late-B-A-Fuseini-lauded-as-development-oriented-114796|access-date=2021-11-22|website=GhanaWeb|language=en}}</ref> O nyɛla jintɔri kuro zaŋ ti Gukpegu-Sabonjida piibupiibu yaɣili (1993-1997)
#[[Edward Aliedong Alhassan]],<ref>{{Citation|title=Edward Aliedong Alhassan|date=2021-08-12|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Edward_Aliedong_Alhassan&oldid=1038353561|work=Wikipedia|language=en|access-date=2021-11-22}}</ref> nyɛla Damango-[[Daboya]] piibupiibu yaɣili jintɔri kuro (1993-1997)
#[[Muhammad Bawah Braimah]],<ref>{{Cite web|title=Mohammad Bawah Braimah, Biography|url=https://mobile.ghanaweb.com/person/Mohammad-Bawah-Braimah-2347|access-date=2021-11-22|website=mobile.ghanaweb.com}}</ref> ŋuna n-na nyɛ jintɔra zaŋ ti Ejura-Sekyedumase piibupiibu yaɣili (2017-)
#[[Issifu Pangabu Mohammed]],<ref>{{Cite web|title=Mohammed, Issifu Pangabu|url=https://ghanamps.com/mp/mohammed-issifu-pangabu/|access-date=2021-11-22|website=Ghana MPS|language=en-US}}</ref> nyɛla Ejura-Sekyedumase piibupiibu yaɣili jintɔri kuro (2005-2013)
#[[Kojo Bonsu]],<ref>{{Cite web|last=Bonney|first=Abigail|date=2021-09-25|title=Check out interesting facts about Former Kumasi Mayor, Kojo Bonsu|url=https://www.adomonline.com/check-out-interesting-facts-about-former-kumasi-mayor-kojo-bonsu/|access-date=2021-11-22|website=Adomonline.com|language=en-US}}</ref> nyɛla dundɔŋni gɔmnanti kpeen kuro zaŋ ti Kumasi (2013-2016)
#Alhaji Alhassan Mohammed Awal, nyela kpema zaŋ ti NORSAAC (Director of NORSAAC)
=== Ban nyɛ karimbanima ===
# Mr Suaib Wilberforce Adams, o nyɛla zuɣulaan' kuro zaŋ ti TAMASCO<ref>{{Cite web|title=Bawumia gives ¢65,000 to TAMASCO|url=https://www.modernghana.com/news/726679/bawumia-gives-65000-to-tamasco.html|access-date=2021-11-23|website=Modern Ghana|language=en}}</ref>
#Professor Quartey, o nyɛla karimba zaŋ ti University of Cape Coast, UCC<ref name="ReferenceA"/>.
#
#
#
=== Ban nyɛ Awurabanima ===
# Hajia Nadia Ali Dawood (CEO ZLB, Country Program Director, Civil Society Institutional Foundation).
#Madam Theressa Oppong, o nyɛla daa bia ka lahi nyɛ Chief Executive zaŋ ti MANET.<ref name="myjoyonline.com"/>
#Zuwera Ibrahimah, ŋuna n-nyɛ jintɔra zaŋ ti Salaga South piibupiibu yaɣili.
#Otiko Afisa Djaba, o nyɛla minista kuro zaŋ chaŋ paɣaba mini bihi bɛrisuŋ yaɣili, (2017-2018)<ref>{{Cite web|title=Otiko Djaba, Biography|url=https://www.ghanaweb.com/person/Otiko-Djaba-3932|access-date=2021-11-26|website=www.ghanaweb.com}}</ref>.
#
#
#
=== Ban nyɛ linjimanima ===
1. [[Joshua Hamidu]], Chief of Defence Staff (1978-1979)
2. [[Michael Samson-Oje]], Chief of Defence Staff (2016-2017)
3. [[Bawa Andani Yakubu]], Inspector General of the [[Ghana Police Service]] (1969-1971)
#
#
#
=== Ban nyɛ Alikalinima ===
# [[Joseph Bawa Akamba]], Justice of the Supreme Court
# [[William Atuguba]], Justice of Supreme Court.
== Tamasco Karimbakpeen' Kura ==
1.1960–1964 Mr. Kenneth L. Purser
2. 1964–1967 Mr. B. O. Ayittey
3. 1967–1969 Mr. A. F. Clayton
4. Sept. 1969–1970 Mr. W. A. Ofori
5.1970–1973 Mr. Adu
6. 1973–1981 Alhaji B. A. Fuseini
7. 1981–1982 Mr. S. M. Amankwa
8. 1983–1986 Mr. Mahama Adam (AG)
9. 1986–1988 Mr. L. M. Awuni (AG)
10. 1988–1990 Mr. E. K. Kudiabor
11. 1990–1991 Mr. A. A. Daramanu
12. 1991–1998 Mr. Bolina Saaka
13. 1998–2001 Alhaji Amadu Belko
14. Feb. 2001 – Oct. 2001 Mrs. [[Mary Asobayire Dan-Braimah]] (AG)
15. Oct. 2001–2004. Alhaji [[Mahamadu Saani Abdul-Rahman]]
16. 2005–2008 Alhaji T. A. Mahama
17. 2004–2005 Mr. J. B. Dakorah
18. 2008–2016 Mr. J. B. Dakorah
19. 2008–2016 Mrs. Mary Asobayire Dan-Braimah
20.2016–ŋun na beni Hajia Amina Musah
21. 2017 [[Shaibu Adams Wilberforce]]
22. 2021 Rev Edward Azika<ref>{{Cite web|last=Walter|first=Lilian|title=Headmaster of Tamale Senior High School appeals to government and old students to support the school with vehicles.|url=https://zaaradio.com/local/headmaster-of-tamale-senior-high-school-appeals-to-government-and-old-students-to-support-the-school-with-vehicles/|access-date=2021-11-27|language=en-GB}}</ref>
== Shikuru maa Salima ==
== Kompatisanima mini Kpaɣiribu shɛŋa din pahira ==
Tamasco nyɛla shikuru shɛli din bɛ kompatisanima mini kpaɣiribu ni saha kam ka di zooi pam. Di shɛŋa n-nyɛ;
# '''National Commission for Civic Education/ Project Citizens Ghana'''. Kompatisa ŋɔ daa nyɛla bɛ ni kpa shɛli ni di che ka shikurubihi pahiri saawara ni ka lahi yooi soli n-ti ba ni bɛ nya kpaŋmaŋa shɛŋa bɛ ni mali ka mali shiya din sa yɛn lee ba sɔhubiɛɣu kpamba<ref>{{Cite web|date=-001-11-30T00:00:00+00:00|title=TAMASCO emerges 2nd runners up in national competition contest|url=https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/TAMASCO-emerges-2nd-runners-up-in-national-competition-contest-164040|access-date=2021-11-23|website=GhanaWeb|language=en}}</ref>. TAMASCO, din daa di nasara dundɔŋni kompatisa, daa kɔŋ li n-ti Mawuli Senior High School din daa yi Volta Region la na. Tingbani zaa kpalinkpaa kompatisa ni, ka Adisadel College daa pahi buta zuɣu. Bɛ pina mi, bɛ daa deei kompiita diɣi din nyɛ zaɣpaɣlima la, cowbell binyɛri shɛŋa din daa pahi di shɛŋa n-daa nyɛ 1992 constitution kundi biɛlima bin yaaye yaaye,
# '''National Science and Mathematics Quiz'''<ref>{{Cite web|date=2021-11-17|title=Tamale SHS kicks out Achimota School in 2021 National Science and Maths Quiz|url=https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/Tamale-SHS-kicks-out-Achimota-School-in-2021-National-Science-and-Maths-Quiz-1403917|access-date=2021-11-23|website=GhanaWeb|language=en}}</ref>. 2021: Bɛ di nasara n-tirisi m-paai kpalinkpaa pirigili zaŋ kpa [[Ghana National Science and Maths Quiz]] kompatisa tuuli, baayan bɛ ni nyɛŋ [[Adisadel College]] mini [[Kumasi Academy]], ni dibu nambanima; Tamale Senior High School 59, Adisadel College 44 ni Kumasi Academy 30<ref>{{Cite web|title=Tamasco tramples on Adisco, Kumaca into NSMQ semi-final - MyJoyOnline.com|url=https://www.myjoyonline.com/tamasco-tramples-on-adisco-kumaca-into-nsmq-semi-final/|access-date=2021-11-23|website=www.myjoyonline.com|language=en-US}}</ref>.
#
#'''NHIS''' '''regional competition about it's operations'''<ref>{{Cite web|date=2016-06-29|title=NHIA holds regional quiz competitions about its operations|url=https://citifmonline.com/2016/06/nhia-holds-regional-quiz-competitions-about-its-operations/|access-date=2021-11-22|website=Citi 97.3 FM - Relevant Radio. Always|language=en-US}}</ref>
#'''Regional ICT Quiz Competition- 2008.''' Yuuni 2008, Regional Association of ICT Teachers daa nyɛla ban laɣim kpa kpaɣintibu ICT Kompatisa n-ti SHS shikuriti din be yaɣili ŋɔ na, ka Tamasco daa di buta zuɣu.
#'''National Milo SHS Soccer (boys) Volleyball (girls) Championship'''. Tamasco n-nyɛ tuuli shikuru shɛli [[Northern Region]] puuni n-di National Milo Soccer (boys) championship buta ni Volleyball (girls) Championship yim.
#'''Debate Competition- 2009.''' Foundation for Security and Human Development, Zangama laɣingu, daa zali kompatisa n-ti shikuru shɛŋa Tamale Metropolis. Lala kompatisa maa ni, Tamasco n-daa di tuuli<ref>{{Cite web|date=2021-07-12|title=Tamale Senior High School - Explore Schools in Ghana Find and connect with all schools in Ghana SHS Vocational, Universities and more.|url=https://ghanaschoolsonline.org/listing/tamale-senior-high-school/|access-date=2021-11-25|language=en}}</ref>.
#'''Independence Anniversary Parade - 2009.''' Tamale Senior High School Cadet Corps n-daa nyɛ ban di tuuli maŋsulinsi yuun' pihinu ni ayi (52nd) chuɣu puhibu dali, silimiin goli March ni.
== Karimbihi Duri Yuya ==
Tamale Senior High School nyɛla shikuru shɛli bɛ ni mali karimbihi biɛhigu shee. Lala zuɣu biɛhigu shee ŋɔ nyɛla bɛ ni pu karimbihi ŋɔ bɔŋbɔŋ ka bol' li ni ya. Yili kam din zaa be shikuru maa ni malila di yuli, Di yuya maa shɛŋa n-nyɛ:
# [[Nkrumah]] yili
# [[Heyfron]] yili
# [[Tamakloe]] yili
# [[Gbɛwaa]] yili
# [[Patterson]] yili
# [[Wemah]] yili
# [[Gbadamosi]] yili
# [[Bawumia]] yili
#
== Kundivihira ==
<references responsive="" />54. https://zaaradio.com/local/headmaster-of-tamale-senior-high-school-appeals-to-government-and-old-students-to-support-the-school-with-vehicles/
[[Pubu:Shikuriti]]
[[Pubu:Ghana Shikuriti]]
[[Pubu:Dagbanli]]
[[Pubu:B-Class]]
qyk9rkm8q057koccxnv7k3ppxrjhft8
41598
41597
2022-07-28T20:02:46Z
IDDRISU ABDUL-KADIR NINDOO
1815
Link
wikitext
text/x-wiki
{{Databox}}
{{B-Class}}
'''[[Tamali|Tamale]] Senior High School (Tamasco)''' nyɛla karim bisarinsi karimzɔŋ' titali din be [[Ghana]] Tudu yaɣili [[Northern Region|Northern]] Region ŋɔ, [[Tamali|Tamale]].
== DI NIYA: ==
[[Shikuru]] maa nia n-nyɛ ni di bo baŋsim suma n-ti di [[shikurubihi]], din yɛn che ka bɛ nya shɛhira gbaŋ suma n-tuɣi bɛ bɔhimbu karimzɔŋ kara ni. Dina n-yɛn che ka bɛ lɛbi bukaata kuriba ni anfaani bi' shɛba ban mali shili ni bɛ tum toontali tuma tiŋgbani ŋɔ ni, zaŋ ti salo ni daabilim zoosim, ni fakari filimbu nia ni kpaŋsibu zaŋ chaŋ bɔhimbu tab' sɔŋ tumanima din yɛn tum, ni zaŋ sɔŋ daadama ariʒichi zoosim<ref>{{Cite web|title=Motivation2Learn ~ Mission, Vision and Value Statements|url=http://motivation2learn.simplesite.com/439326229|access-date=2021-11-24|website=Motivation2Learn|language=en-US}}</ref>.
TUMA:
Shikuru maa tuma nyɛla ni bɛ kpuɣi ka zali kpamba ban simdi, ban ni tooi zali yuli, ban gurigiri bɛ maŋa ka kpuɣi B.E.C.E, ni ban karim siɣisi ka mali shɛhira gbana din wuhiri li ka che ka baŋsim bɔmma dede tali ni lihigu zaŋ chaŋ karim nasara, biɛhi chirichi, biɛhisuma, kpaŋmaŋa zaŋ chaŋ diɛma ni yiɣijam ni sabita viɛnyɛla yi polo<ref name="ghanaschoolsonline.org">{{Cite web|date=2021-07-12|title=Tamale Senior High School - Explore Schools in Ghana Find and connect with all schools in Ghana SHS Vocational, Universities and more.|url=https://ghanaschoolsonline.org/listing/tamale-senior-high-school/|access-date=2021-11-24|language=en}}</ref>.
Di yu' kura n-nyɛ Government Secondary School, [[Gbewaa|Gbewaa Secondary School]], nti pahi di ni na yoli taɣi [[Tamali|Tamale]] Secondary School shɛli ŋɔ. Di nyɛla baŋsim bɔbu shikuru shɛli din pahi karimzɔŋ shɛŋa din mali du' gbɛra shikuriti ni m-be [[Education Ridge]], yaɣ' karili m-be [[Sagnarigu Municipality]] (bɛ ni daa ŋmaai shɛli yihi [[Tamali Metropolis|Tamale Metropolis]] 2012 yuuni la) din be [[Northern Region]] [[Ghana]] [[Tamali|Tamale]] la<ref>{{Cite web|last=Wundengba|first=Daniel|date=2021-08-07|title=All You Need To Know About Tamale SHS, Tamasco|url=http://northernghana.net/all-you-need-to-know-about-tamale-shs-tamasco/|access-date=2021-11-22|website=Northernghana.net|language=en-US}}</ref>. Shikuru ŋɔ nyɛla bɛ ni piiri shɛli ka di kpuɣiri shikurubihi ban be [[Ghana]] tingbani ni ka di nyɛla bɛ gbana ni wuhi shɛm zaŋ chaŋ [[Basic Education Certificate Examination]] (B.E.C.E) zahimbu nyaaŋa ni shikurubihi ban be [[tinduya]] ni ka di nyɛla shikuru ŋɔ maani la sabiri gahindili din kpɛhiri ba na.
== Karim baŋsim yaɣ' shɛŋa bɛ ni wuhira ==
Baŋsim yaɣ' shɛŋa bɛ ni wuhiri mini di kpatuɣa n-nyɛ;
# '''Business''': Economics, Costing, Financial Accounting, Business Management and Elective Mathematics.
# '''General Science''': Chemistry, Physics, Biology, Elective Mathematics.
# '''General Arts''': Elective Mathematics, History, Dagbani, Government, Geography, Literature in English, Islamic Religious Studies, Christian Religious Studies, French, Economics<ref>{{Cite web|date=2021-07-12|title=Tamale Senior High School - Explore Schools in Ghana Find and connect with all schools in Ghana SHS Vocational, Universities and more.|url=https://ghanaschoolsonline.org/listing/tamale-senior-high-school/|access-date=2021-11-23|language=en}}</ref>.
# '''Home Economics''': Biology, Management in Living, Food and Nutrition, Economics, Clothing and Textiles and Physics.
# '''Visual Arts''': Economics, General Knowledge in Arts, Graphic Design, Textiles, Sculpture.
#'''Applied Science (Technical Skills)''': Physics, Elective Mathematics, Applied Electricity, Technical Training.
#'''General Agriculture''':General Agriculture, Elective Mathematics, Horticulture, Chemistry, Physics and Animal Husbandry.
#
== Di kpabu yuuni ==
Di kpala 1951 yuuni<ref>{{Cite web|date=2019-10-10|title=Tamale Senior High School {{!}} MiSocial Life|url=https://www.misociallife.com/tamale-senior-high-school/|access-date=2021-11-26|language=en-US}}</ref>.
== Di Taachi ==
[[Fortiter]], [[Fideliter]], [[Feliciter]]
== Di pubu yaɣili ==
Di nyɛla shikuru shɛli din bɛ pubu A
== Di zaa yaɣili ==
Di nyɛla shikuru shɛli din nyɛ salo(public) shikuru
== Dabisi gahinda ==
Shikuru ŋɔ nyɛla din mali dabisi gahinda di taarihi ni, di shɛŋa n-nyɛ;
# Silver jubilee daa nyɛla chuɣu shɛli bɛ ni puhi yuuni 1991.
# Golden jubilee daa nyɛla chuɣu shɛli bɛ ni puhi yuuni 2001.
# The 60th Anniversary daa nyɛla chuɣu shɛli bɛ ni puhi yuuni 2011.
4. Yuun' pisɔpɔin chuɣu (70th Anniversary). Chuɣu ŋɔ nyɛla chuɣu shɛli bɛ ni puhi yuuni 2021<ref>{{Cite web|title=TAMASCO launches 70th anniversary celebration|url=https://www.graphic.com.gh/news/general-news/tamasco-launches-70th-anniversary-celebration.html|access-date=2021-11-24|website=Graphic Online|language=en}}</ref>.
== Taarihi ==
Tamale Secondary School nyɛla shikuru shɛli British Colonial Administration ni daa mɛ shɛli 1951 yuuni. Shikuru ŋɔ n-nyɛ tuuli shikuru shɛli [[British]] [[Colonial Administration]] ni daa tuui mɛ shɛli Ghana tudu polo. Di mɛbu maa daa nyɛla din che ka bi'pola ban be tudu polo ŋɔ na ka bɛ gba tooi nyɛ shikuru baŋsim kamani bɛ taba ban be nyɔŋ polo la ni nyɛri baŋsm shɛm la. Shikuru ŋɔ tooi nyɛ yuya taɣibu pam; kamani Gbɛwaa Secondary School, Government Secondary School, Tamale Secondary School ni zuŋɔ Tamale Senior High School<ref>{{Cite web|title=Tamale Senior High School – ghschoolsearch.com|url=https://www.ghschoolsearch.com/tamale-senior-high-school/|access-date=2021-11-23|language=en-US}}</ref>. Tuuli baŋsim bɔmma zaŋ ti shikuru ŋɔ daa nyɛla kamani, zaɣ' yɛlinli. Di daa dii bi kpaŋsi bɔhimbu ni wuhibu ko, amaa paɣ'sibu baŋsim ni biɛhigu haŋkali lɛbu. Di baŋsim bomma soya maa n-daa nyɛ; English language, Mathematics, General science(1 and 2), Geography, History, Latin, Agriculture, Carpentry, Masonry, Art and Craft, Music and Metal Work. Dagbani mini French n-daa nyɛ din pahina tooni na. Shikurubihi maa zaa daa bɔhimla wuhibu yaɣa maa tuuli yuma ata ka lee dahi diba anii din nyɛ bɛ ni daa bɔhim shɛli yuma anahi ni yuma anu ni ka daa deei shikuru ŋɔ shɛhira gbana<ref name="ghanaschoolsonline.org"/>. Viɛnyɛla n-nyɛ li ni di ni pahi tudu ŋɔ shikurusuma ni maa. Shikuru ŋɔ nyɛla din kpa ni niya suma ni so shɛli din nyɛ baŋsim lɛbu zaŋ ti shikuru ŋɔ Cadet Corps din daa kpa yuuni 1954 n-nyɛ tuuli [[Africa]], South Sahara kpaŋa [[South Africa]].
Cadet Corps maa yoori maŋli daa nyɛla 11th February, 1956. Di daa nyɛla Hon. V.H. Alhassan, Parliament jintɔri kuro zaŋ ti Tamale jilimalana [[Dr. Kwame Nkrumah|Kwame Nkrumah]] ʒamani ni (CPP Gomnanti) ni daa sɔŋ niŋ shɛli. Ŋun daa nyɛ Toondan di saha daa nyɛla [[John- Parson]]. Zaɣ' suŋtali shɛli shikuru ŋɔ Cadet wumsibu palo daa nyɛla bin boli Parson Square o kum nyaaŋa. Dini n daa tirisi ti yooi Cadet Corps Ghana zaa.
Yuuni 1958, tuuli shikurubihi paɣiba daa kpuɣi niŋ du' yini shikuru maa ni, dinsaha ka di daa lɛbigi li shikuru shɛli din gabi. Lala yuuni maa dede, tuuli shikurubihi ban nyɛ "baŋdi gahinda" daa kpuɣi n-niŋ dura anahi n-doli din nyɛ so gahinda din daa ti karimbanima ni shɛhira kara daliri n-niŋ shikuru maa ni, sabimi 'O' mini ' A' paaibu dahima n-tuɣi chaŋ University.
== Shikurubihi ban bɛ shikuru ŋɔ ni (Tamasco) ==
Tamale Senior High School nyɛla shikuru shɛli din nyɛ din mali shikurubihi pam n-gari Senior High School kam din bɛ Tamali puuni. A yi lihi 2016-2017, di bɔhimbu yuuni daa nyɛla bɛ ni kpuɣi shikurubihi kalinli ka bɛ paai kɔb'siyɔpoin ni chenji (700) ka di laɣim shikurubihi maa zaa tusaayi ni kɔb'shii (2,200)<ref>{{Cite web|last=Ibrahim|first=Mohammed|title=Senior High Schools in the three regions of the north appeal to gov’t to release feeding grants|url=https://zaaradio.com/education/senior-high-schools-in-the-three-regions-of-the-north-appeal-to-govt-to-release-feeding-grants/|access-date=2021-11-22|language=en-GB}}</ref>. Shikuru ŋɔ dii bi ŋmɛrila nyɔɣu ni di yuli ni chaŋ katiŋ shɛm, tɔ amaa di nyɛla din niŋ suhupiɛlli ni din yihi waɣara ka bɛ be Ghana tingbani luɣili kam n-tumdi tuma maa.
== Di ni bɛ shɛli polo ==
Tamale Senior High School (Tamasco) nyɛla din bɛ [[Sagnarigu Municipality|Sagnarigu Municipal]] din bɛ tudu yaɣili (Northern Region) Ghana ŋɔ la. Di bala daansi ni Baɣabaɣa College of Education, Tamali Technical University, Tamali College of Education ni tudu yaɣili (Northern Region) Education du zuɣu la ([[Ghana Education service (GES)|Ghana Education Service]]).
== Tamasco Zumma [[Jiŋli]] ==
[[Lahabali kɔligu:TAMASCO Central Mosque.jpg|thumb|Tamasco Jiŋ' titali]]
Tamale Senior High School (TAMASCO) nyɛla din mali jiŋ' karili ka di bɛ shikuru maa sunsuuni. Di puuni ka shikurubihi nti tabli karimbanima ban bɛ shikuru maa ni laɣindina n-ti puhiri jiŋli, di bahi bahindi [[Alizumba]] dali.
== Karimbi' Kura ==
Karimbikura nyɛla karimbi' shɛba ban naai shikuru ka be gɔmnanti mini tuma du' zuɣuri ni n-tumdi tuma. Tamale Senior High School nyɛla shikuru shɛli din wumsi karimbihi pam ka bɛ za zaashe' kara shɛhi pam [[Ghana]] ŋɔ. Bɛ shɛba n-nyɛ;
1) Dr. [[Mahamudu Bawumia]]<ref>{{Cite web|last=Nuhu|first=Osman|title=Biography Of His Excellency Dr. Mahamudu Bawumia - Ghanaontheglobe.com|url=https://ghanaontheglobe.com/2021/02/14/biography-of-his-excellency-dr-mahamudu-bawumia/|access-date=2021-11-23|language=en-US}}</ref>
2) Dr. [[Issahaku Nashiru]]
3) [[Gbadamoshi]]<ref>{{Cite web|title=Autobiography of Alhaji Gbadamosi launched in Accra|url=https://www.graphic.com.gh/features/features/autobiography-of-alhaji-gbadamosi-launched-in-accra.html|access-date=2021-11-23|website=Graphic Online|language=en-gb}}</ref>
4) Mr. [[Abu Wemah]]
5) Alhaji [[Aliu Mahama]]<ref>{{Cite web|title=Biography Of Aliu Mahama (Former Ghanaian Vice president). - Opera News|url=https://gh.opera.news/gh/en/politics/bde1bff492a133049ecd973c40429816|access-date=2021-11-23|website=gh.opera.news}}</ref>
6) Dr. [[Mohammed Ibn Chambas]]<ref>{{Cite web|title=Mohamed Ibn Chambas, Biography|url=https://www.ghanaweb.com/person/Mohamed-Ibn-Chambas-142|access-date=2021-11-23|website=www.ghanaweb.com}}</ref>
7) Mr [[Ibrahim Mahama (artist)|Ibrahim Mahama]]<ref>{{Citation|title=Ibrahim Mahama (businessman)|date=2021-10-19|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Ibrahim_Mahama_(businessman)&oldid=1050707644|work=Wikipedia|language=en|access-date=2021-11-23}}</ref>
8) Dr. [[Alhassan Wayo Seini]]
9) Alhaji [[Malik Al-Hassan Yakubu|Malik Alhassan Yakubu]]
10) Mr. [[Bavug Abdul Latif]]
11) Mr. [[Mohammed Gargo]]
12) Dr. [[Hilla Limann]]<ref name="myjoyonline.com">{{Cite web|title=Tamale Secondary School and 60 years of secondary education in northern Ghana - MyJoyOnline.com|url=https://www.myjoyonline.com/tamale-secondary-school-and-60-years-of-secondary-education-in-northern-ghana/|access-date=2021-11-23|website=www.myjoyonline.com|language=en-US}}</ref>
13) Alhaji [[Mohammad Mumuni]]
14) Professor [[Raymond Benning]]
15) [[Sheikh Imam Rashid Salawatiya]]
16) Dr. [[Abdulai Salifu]]
17) Dr. [[Adam Gamel Nasser]]<ref name="myjoyonline.com"/>
18) Dr.[[David Abdulai]]<ref>{{Cite web|date=2020-03-23|title=Medical philantropist Dr. Abdulai Choggu honoured posthumously in Tamale|url=https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/Medical-philantropist-Dr-Abdulai-Choggu-honoured-posthumously-in-Tamale-902110|access-date=2021-11-24|website=GhanaWeb|language=en}}</ref>
19) Mr. [[Alban Bagbin]]
20) Madam [[Theresa Oppong]]
21) Mr. [[Mubarak Mohammed Muntaka]]
22) Madam Otiko Afisa Djaba
23) Dr. Abdulai Salifu
24) Arch Bishop Gregory Kpembaya
25) Mr. B.A. Yakubu<ref name="ReferenceA">{{Cite web|title=Tamale Secondary School and 60 years of secondary education in northern Ghana - MyJoyOnline.com|url=https://www.myjoyonline.com/tamale-secondary-school-and-60-years-of-secondary-education-in-northern-ghana/|access-date=2021-11-26|website=www.myjoyonline.com|language=en-US}}</ref>
26) Professor Quartey
27) Professor John Kaburisie(RIP)
28)Dr. Gyader
29) Naa Proffessor John Nabila
30) Mr. Douglas Adjarbeng
31) Mr. Peter Illiasu
33) Mr. Ali Nakyea
34) Mr. Adam Sule
35) Alhaji Alhassan Mohammed Awal
36) Alhaji [[Abdul- Rahaman Mohammed Saani]] (Man Shani)
== Ban bɛ Gɔmnanti mini Siyaasa ni ==
# [[Hilla Limann]], O nyɛla Ghana gɔmnanti kuro' 1979-1981<ref>{{Cite web|last=Wundengba|first=Charles|date=2020-01-09|title=The Story of Dr. Hilla Limann, The Only President of the Third Republic of Ghana|url=http://northernghana.net/the-story-of-dr-hilla-limann-the-only-president-of-the-third-republic-of-ghana/|access-date=2021-11-22|website=Northernghana.net|language=en-US}}</ref>
# [[Aliu Mahama]], daa nyɛla [[Ghana]] gɔmnanti zuɣulaampaa 2001-2008<ref>{{Cite web|title=Alhaji Aliu Mahama, Biography|url=https://www.ghanaweb.com/person/Alhaji-Aliu-Mahama-189|access-date=2021-11-22|website=www.ghanaweb.com}}</ref>
# [[Mahamudu Bawumia]], O nyɛla Ghana gɔmnanti zuɣulaampaa, 2016<ref>{{Cite web|title=H.E Alhaji Dr. Mahamudu Bawumia {{!}} Ministry of Communications|url=https://moc.gov.gh/he-alhaji-dr-mahamudu-bawumia|access-date=2021-11-22|website=moc.gov.gh}}</ref>
# [[Alban Bagbin]]<ref>{{Cite web|last=Alabi|date=2021-10-23|title=Alban Bagbin Biography|url=https://alabigh.com/alban-bagbin-biography/|access-date=2021-11-22|website=Alabi GH|language=en-US}}</ref>, Alban Sumana Kingsford Bagbin nyɛla siyaasa nira. ŋuna n-nyɛ Ghana jintɔriba duu kpɛma saha ŋɔ.
# [[Malik Alhassan Yaakubu|Malik Al-hassan Yakubu]],<ref>{{Cite web|date=-001-11-30T00:00:00+00:00|title=Ex-Interior Minister: Rawlings Killed Ya-Na|url=https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/Ex-Interior-Minister-Rawlings-Killed-Ya-Na-206769|access-date=2021-11-22|website=GhanaWeb|language=en}}</ref>
#[[Mohammed Ibn Chambas]],<ref>{{Cite web|title=Mohamed Ibn Chambas, Biography|url=https://mobile.ghanaweb.com/person/Mohamed-Ibn-Chambas-142|access-date=2021-11-22|website=mobile.ghanaweb.com}}</ref> ŋuna n-daa nyɛ zuɣulana zaŋ ti Economic Community of West African States yaɣili (ECOWAS) yuuni 2006- 2009.
#[[Mohammad Mumuni|Mohammed Mumuni]],<ref>{{Cite web|title=Alhaji Muhammad Mumuni, Biography|url=https://mobile.ghanaweb.com/person/Alhaji-Muhammad-Mumuni-1159|access-date=2021-11-22|website=mobile.ghanaweb.com}}</ref> O nyɛla minista kuro zaŋ chaŋ tiŋduya gɔrim yaɣili(2009 —2013)
#[[Ibrahim Mahama (alkali)|Ibrahim Mahama]], O nyɛla minista kuro zaŋ chaŋ lahibali wuligibu yaɣili (1968-1969)
#[[Mahama Iddrisu]],<ref>{{Cite web|last=peoplepill.com|title=About Mahama Iddrisu: Ghanaian politician {{!}} Biography, Facts, Career, Wiki, Life|url=https://peoplepill.com/people/mahama-iddrisu|access-date=2021-11-22|website=peoplepill.com}}</ref> O nyɛla minista kuro zaŋ chaŋ lɔra gɔrim mini yɛltɔɣa yaɣili (1983-1987)
#[[Otiko Afisa Djaba]],<ref>{{Cite web|date=2018-08-21|title=I’m retiring from politics to take care of my sick ex-husband – Otiko|url=https://citinewsroom.com/2018/08/im-retiring-from-politics-to-take-care-of-my-sick-ex-husband-otiko/|access-date=2021-11-22|website=Citinewsroom - Comprehensive News in Ghana|language=en-US}}</ref> O nyɛla minista kuro zaŋ chaŋ paɣiba mini bihi biɛrisuŋ yaɣili (2017-2018)
#[[John Tia]],<ref>{{Cite web|title=John Tia returns to full time farming after ambassadorial duties|url=https://www.graphic.com.gh/business/business-news/john-tia-returns-to-full-time-farming-after-ambassadorial-duties.html|access-date=2021-11-22|website=Graphic Online|language=en-gb}}</ref> O nyɛla fukumsi kpambala kuro zaŋ chaŋ lahibali wuligibu (2010-2012)
#[[Mustapha Abdul-Hamid]],<ref>{{Cite web|title=Mustapha Hamid appointed NPA boss - MyJoyOnline.com|url=https://www.myjoyonline.com/mustapha-hamid-appointed-npa-boss/|access-date=2021-11-22|website=www.myjoyonline.com|language=en-US}}</ref> O nyɛla minista kuro zaŋ chaŋ lahibali wuligibu yaɣili (2017-2018), ka lahi nyɛ minista kuro zaŋ ti zongo tiŋ' puuni lɛbigimsim yaɣili (2018-2021), ni toondana zaŋ chaŋ kpam tuma polo din nyɛ National Petroleum Authority la (2021-)
#[[John S. Nabila]],<ref>{{Cite web|title=Professor John S. Nabila {{!}} Who's Who in Ghana|url=https://whoswhoghana.app/traditional-leaders/professor-john-s-nabila/|access-date=2021-11-22|website=whoswhoghana.app|language=en}}</ref> ŋuna n-nyɛ minista kuro zaŋ chaŋ lahibaya wuligibu yaɣili (1980-1981), ka daa lahi nyɛ zuɣulana zaŋ ti Ghana nanim' duu yaɣili (National House of Chiefs) 2008-2016.
#[[Abubakar Boniface Siddique]],<ref>{{Cite web|title=Madina: Group touts the achievements of Boniface Abubakar|url=https://www.modernghana.com/news/1053448/madina-group-touts-the-achievements-of-boniface.html|access-date=2021-11-22|website=Modern Ghana|language=en}}</ref> nyɛla minista kuro zaŋ chaŋ bi'pola mini tuma bɔbu yaɣili (2005-2007), ka daa lahi nyɛ minista kuro zaŋ ti kom mini ya mɛbu yaɣili (2007-2009)
#[[Mubarak Mohammed Muntaka]],<ref>{{Cite web|last=Annang|first=Evans|date=2021-11-01|title=Let’s be careful and not create a ‘monster’ in Dampare – Muntaka warns|url=https://www.pulse.com.gh/news/local/lets-be-careful-and-not-create-a-monster-in-dampare-muntaka-warns/3krtjs7|access-date=2021-11-22|website=Pulse Ghana|language=en}}</ref> nyɛla minista kuro zaŋ ti bi'pola mini bola yaɣili (Silimiin goli January 2009-June 2009)
#[[Eward Mahama|Edward Mahama]],<ref>{{Cite web|title=I’ve opted out of December elections — Dr Edward Mahama|url=https://www.graphic.com.gh/news/politics/i-ve-opted-out-of-december-elections-dr-edward-mahama.html|access-date=2021-11-22|website=Graphic Online|language=en-gb}}</ref> nyɛla toondaan' kuro zaŋ ti People's National Convention (PNC) paati
#[[Solomon Namliit Boar]],<ref>{{Cite web|date=2020-02-17|title=NPP Primaries: Solomon Boar seeks third term as Bunkpurugu MP|url=https://citinewsroom.com/2020/02/npp-primaries-solomon-boar-seeks-third-term-as-bunkpurugu-mp/|access-date=2021-11-22|website=Citinewsroom - Comprehensive News in Ghana|language=en-US}}</ref><ref>{{Cite web|date=2021-04-02|title=Retain the likes of fearless Alhaji Said Sinare or forget the 2024 - NDC activist to party|url=https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/Retain-the-likes-of-fearless-Alhaji-Said-Sinare-or-forget-the-2024-NDC-activist-to-party-1222573|access-date=2021-11-22|website=GhanaWeb|language=en}}</ref> nyɛla [[North East Region|North East]] fukumsi kpɛma (2019-)
#[[Gilbert Seidu Iddi]],<ref>{{Cite web|date=2016-06-21|title=Surcharge ex-SADA boss for blowing GHc186,000 on trips – PAC|url=https://citifmonline.com/2016/06/surcharge-ex-sada-boss-for-blowing-ghc186000-on-trips-pac/|access-date=2021-11-22|website=Citi 97.3 FM - Relevant Radio. Always|language=en-US}}</ref> nyɛla tudu yaɣili ŋɔ na fukumsi kpeen kuro (1997-1998 mini 2000-2001), nti pahi [[Volta Region|Volta]] kuligi duli fukumsi kpeen kuro (1998-2000)
#[[Joshua Alabi,]]<ref>{{Cite web|title=Some politicians are not helping Ghanaians - Joshua Alabi - MyJoyOnline.com|url=https://www.myjoyonline.com/some-politicians-are-not-helping-ghanaians-joshua-alabi/|access-date=2021-11-22|website=www.myjoyonline.com|language=en-US}}</ref> ŋuna n-daa nyɛ Greater Accra fukumsi kpeeni kuro (1997-1998 mini 2000-2001), ni tudu yaɣili ŋɔ na fukumsi kpeen kuro (1998-2000)
#[[Adam Mahama]],<ref>{{Citation|title=Adam Mahama|date=2021-10-19|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Adam_Mahama&oldid=1050778999|work=Wikipedia|language=en|access-date=2021-11-22}}</ref> O nyɛla jintɔri kuro zaŋ ti [[Damango]]-Daboya piibupiibu yaɣili (1997-2001)
#[[Jacob Bawiine Boon]],<ref>{{Cite web|title=Bawiine, Boon Jacob|url=https://ghanamps.com/mp/bawiine-boon-jacob/|access-date=2021-11-22|website=Ghana MPS|language=en-US}}</ref> O nyɛla jintɔri kuro zaŋ ti Lambussie piibupiibu yaɣili (1993-1997)
#[[Emmanuel Samba Zumakpeh]],<ref>{{Cite web|title=Zumakpeh, Samba Emmanuel|url=https://ghanamps.com/mp/zumakpeh-samba-emmanuel/|access-date=2021-11-22|website=Ghana MPS|language=en-US}}</ref> O nyɛla jintɔri kuro zaŋ ti [[Nadowli South]] piibupiibu yaɣili
#[[Zuwera Ibrahimah]],<ref>{{Cite web|title=Parliament of Ghana|url=https://www.parliament.gh/mps?mp=242|access-date=2021-11-22|website=www.parliament.gh}}</ref> ŋuna n-na nyɛ jintɔra zaŋ ti [[Salaga]] South piibupiibu yaɣili
#[[Alhassan Wayo Seini]],<ref>{{Cite web|date=-001-11-30T00:00:00+00:00|title=Wayo Seini quits NDC for NPP|url=https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/Wayo-Seini-quits-NDC-for-NPP-100284|access-date=2021-11-22|website=GhanaWeb|language=en}}</ref> O nyɛla jintɔri kuro zaŋ ti [[Tamale Central]] piibupiibu yaɣili (2005-2006)
#[[Said Sinare]],<ref>{{Cite web|date=2021-04-02|title=Retain the likes of fearless Alhaji Said Sinare or forget the 2024 - NDC activist to party|url=https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/Retain-the-likes-of-fearless-Alhaji-Said-Sinare-or-forget-the-2024-NDC-activist-to-party-1222573|access-date=2021-11-22|website=GhanaWeb|language=en}}</ref> O nyɛla [[Ayawaso Central]] piibupiibu yaɣili jintɔri kuro (1993-1997), ni Ghana ambassador zaŋ ti [[Egypt]] (2012-2014), nti lahi pahi Ghana ambassador zaŋ ti [[Saudi Arabia]] (2014-2017)
#[[Ben Baluri Saibu]],<ref>{{Cite web|title=Saibu, Ben Baluri|url=https://ghanamps.com/mp/saibu-ben-baluri/|access-date=2021-11-22|website=Ghana MPS|language=en-US}}</ref> O nyɛla [[West Mampurusi]] piibupiibu yaɣili jintɔri kuro (1993-1997)
#[[Yusuf Iddrisu]],<ref>{{Cite web|title=Iddrisu, Yusuf|url=https://ghanamps.com/mp/iddrisu-yusuf/|access-date=2021-11-22|website=Ghana MPS|language=en-US}}</ref> O nyɛla [[Yendi Municipality|Yendi]] piibupiibu yaɣili jintɔri kuro (1993-1997)
#[[Basit Abdulai Fuseini]],<ref>{{Cite web|date=-001-11-30T00:00:00+00:00|title=Late B.A Fuseini lauded as development oriented|url=https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/Late-B-A-Fuseini-lauded-as-development-oriented-114796|access-date=2021-11-22|website=GhanaWeb|language=en}}</ref> O nyɛla jintɔri kuro zaŋ ti Gukpegu-Sabonjida piibupiibu yaɣili (1993-1997)
#[[Edward Aliedong Alhassan]],<ref>{{Citation|title=Edward Aliedong Alhassan|date=2021-08-12|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Edward_Aliedong_Alhassan&oldid=1038353561|work=Wikipedia|language=en|access-date=2021-11-22}}</ref> nyɛla Damango-[[Daboya]] piibupiibu yaɣili jintɔri kuro (1993-1997)
#[[Muhammad Bawah Braimah]],<ref>{{Cite web|title=Mohammad Bawah Braimah, Biography|url=https://mobile.ghanaweb.com/person/Mohammad-Bawah-Braimah-2347|access-date=2021-11-22|website=mobile.ghanaweb.com}}</ref> ŋuna n-na nyɛ jintɔra zaŋ ti Ejura-Sekyedumase piibupiibu yaɣili (2017-)
#[[Issifu Pangabu Mohammed]],<ref>{{Cite web|title=Mohammed, Issifu Pangabu|url=https://ghanamps.com/mp/mohammed-issifu-pangabu/|access-date=2021-11-22|website=Ghana MPS|language=en-US}}</ref> nyɛla Ejura-Sekyedumase piibupiibu yaɣili jintɔri kuro (2005-2013)
#[[Kojo Bonsu]],<ref>{{Cite web|last=Bonney|first=Abigail|date=2021-09-25|title=Check out interesting facts about Former Kumasi Mayor, Kojo Bonsu|url=https://www.adomonline.com/check-out-interesting-facts-about-former-kumasi-mayor-kojo-bonsu/|access-date=2021-11-22|website=Adomonline.com|language=en-US}}</ref> nyɛla dundɔŋni gɔmnanti kpeen kuro zaŋ ti Kumasi (2013-2016)
#Alhaji Alhassan Mohammed Awal, nyela kpema zaŋ ti NORSAAC (Director of NORSAAC)
=== Ban nyɛ karimbanima ===
# Mr Suaib Wilberforce Adams, o nyɛla zuɣulaan' kuro zaŋ ti TAMASCO<ref>{{Cite web|title=Bawumia gives ¢65,000 to TAMASCO|url=https://www.modernghana.com/news/726679/bawumia-gives-65000-to-tamasco.html|access-date=2021-11-23|website=Modern Ghana|language=en}}</ref>
#Professor Quartey, o nyɛla karimba zaŋ ti University of Cape Coast, UCC<ref name="ReferenceA"/>.
#
#
#
=== Ban nyɛ Awurabanima ===
# Hajia Nadia Ali Dawood (CEO ZLB, Country Program Director, Civil Society Institutional Foundation).
#Madam Theressa Oppong, o nyɛla daa bia ka lahi nyɛ Chief Executive zaŋ ti MANET.<ref name="myjoyonline.com"/>
#Zuwera Ibrahimah, ŋuna n-nyɛ jintɔra zaŋ ti Salaga South piibupiibu yaɣili.
#Otiko Afisa Djaba, o nyɛla minista kuro zaŋ chaŋ paɣaba mini bihi bɛrisuŋ yaɣili, (2017-2018)<ref>{{Cite web|title=Otiko Djaba, Biography|url=https://www.ghanaweb.com/person/Otiko-Djaba-3932|access-date=2021-11-26|website=www.ghanaweb.com}}</ref>.
#
#
#
=== Ban nyɛ linjimanima ===
1. [[Joshua Hamidu]], Chief of Defence Staff (1978-1979)
2. [[Michael Samson-Oje]], Chief of Defence Staff (2016-2017)
3. [[Bawa Andani Yakubu]], Inspector General of the [[Ghana Police Service]] (1969-1971)
#
#
#
=== Ban nyɛ Alikalinima ===
# [[Joseph Bawa Akamba]], Justice of the Supreme Court
# [[William Atuguba]], Justice of Supreme Court.
== Tamasco Karimbakpeen' Kura ==
1.1960–1964 Mr. Kenneth L. Purser
2. 1964–1967 Mr. B. O. Ayittey
3. 1967–1969 Mr. A. F. Clayton
4. Sept. 1969–1970 Mr. W. A. Ofori
5.1970–1973 Mr. Adu
6. 1973–1981 Alhaji B. A. Fuseini
7. 1981–1982 Mr. S. M. Amankwa
8. 1983–1986 Mr. Mahama Adam (AG)
9. 1986–1988 Mr. L. M. Awuni (AG)
10. 1988–1990 Mr. E. K. Kudiabor
11. 1990–1991 Mr. A. A. Daramanu
12. 1991–1998 Mr. Bolina Saaka
13. 1998–2001 Alhaji Amadu Belko
14. Feb. 2001 – Oct. 2001 Mrs. [[Mary Asobayire Dan-Braimah]] (AG)
15. Oct. 2001–2004. Alhaji [[Mahamadu Saani Abdul-Rahman]]
16. 2005–2008 Alhaji T. A. Mahama
17. 2004–2005 Mr. J. B. Dakorah
18. 2008–2016 Mr. J. B. Dakorah
19. 2008–2016 Mrs. Mary Asobayire Dan-Braimah
20.2016–ŋun na beni Hajia Amina Musah
21. 2017 [[Shaibu Adams Wilberforce]]
22. 2021 Rev Edward Azika<ref>{{Cite web|last=Walter|first=Lilian|title=Headmaster of Tamale Senior High School appeals to government and old students to support the school with vehicles.|url=https://zaaradio.com/local/headmaster-of-tamale-senior-high-school-appeals-to-government-and-old-students-to-support-the-school-with-vehicles/|access-date=2021-11-27|language=en-GB}}</ref>
== Shikuru maa Salima ==
== Kompatisanima mini Kpaɣiribu shɛŋa din pahira ==
Tamasco nyɛla shikuru shɛli din bɛ kompatisanima mini kpaɣiribu ni saha kam ka di zooi pam. Di shɛŋa n-nyɛ;
# '''National Commission for Civic Education/ Project Citizens Ghana'''. Kompatisa ŋɔ daa nyɛla bɛ ni kpa shɛli ni di che ka shikurubihi pahiri saawara ni ka lahi yooi soli n-ti ba ni bɛ nya kpaŋmaŋa shɛŋa bɛ ni mali ka mali shiya din sa yɛn lee ba sɔhubiɛɣu kpamba<ref>{{Cite web|date=-001-11-30T00:00:00+00:00|title=TAMASCO emerges 2nd runners up in national competition contest|url=https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/TAMASCO-emerges-2nd-runners-up-in-national-competition-contest-164040|access-date=2021-11-23|website=GhanaWeb|language=en}}</ref>. TAMASCO, din daa di nasara dundɔŋni kompatisa, daa kɔŋ li n-ti Mawuli Senior High School din daa yi Volta Region la na. Tingbani zaa kpalinkpaa kompatisa ni, ka Adisadel College daa pahi buta zuɣu. Bɛ pina mi, bɛ daa deei kompiita diɣi din nyɛ zaɣpaɣlima la, cowbell binyɛri shɛŋa din daa pahi di shɛŋa n-daa nyɛ 1992 constitution kundi biɛlima bin yaaye yaaye,
# '''National Science and Mathematics Quiz'''<ref>{{Cite web|date=2021-11-17|title=Tamale SHS kicks out Achimota School in 2021 National Science and Maths Quiz|url=https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/Tamale-SHS-kicks-out-Achimota-School-in-2021-National-Science-and-Maths-Quiz-1403917|access-date=2021-11-23|website=GhanaWeb|language=en}}</ref>. 2021: Bɛ di nasara n-tirisi m-paai kpalinkpaa pirigili zaŋ kpa [[Ghana National Science and Maths Quiz]] kompatisa tuuli, baayan bɛ ni nyɛŋ [[Adisadel College]] mini [[Kumasi Academy]], ni dibu nambanima; Tamale Senior High School 59, Adisadel College 44 ni Kumasi Academy 30<ref>{{Cite web|title=Tamasco tramples on Adisco, Kumaca into NSMQ semi-final - MyJoyOnline.com|url=https://www.myjoyonline.com/tamasco-tramples-on-adisco-kumaca-into-nsmq-semi-final/|access-date=2021-11-23|website=www.myjoyonline.com|language=en-US}}</ref>.
#
#'''NHIS''' '''regional competition about it's operations'''<ref>{{Cite web|date=2016-06-29|title=NHIA holds regional quiz competitions about its operations|url=https://citifmonline.com/2016/06/nhia-holds-regional-quiz-competitions-about-its-operations/|access-date=2021-11-22|website=Citi 97.3 FM - Relevant Radio. Always|language=en-US}}</ref>
#'''Regional ICT Quiz Competition- 2008.''' Yuuni 2008, Regional Association of ICT Teachers daa nyɛla ban laɣim kpa kpaɣintibu ICT Kompatisa n-ti SHS shikuriti din be yaɣili ŋɔ na, ka Tamasco daa di buta zuɣu.
#'''National Milo SHS Soccer (boys) Volleyball (girls) Championship'''. Tamasco n-nyɛ tuuli shikuru shɛli [[Northern Region]] puuni n-di National Milo Soccer (boys) championship buta ni Volleyball (girls) Championship yim.
#'''Debate Competition- 2009.''' Foundation for Security and Human Development, Zangama laɣingu, daa zali kompatisa n-ti shikuru shɛŋa Tamale Metropolis. Lala kompatisa maa ni, Tamasco n-daa di tuuli<ref>{{Cite web|date=2021-07-12|title=Tamale Senior High School - Explore Schools in Ghana Find and connect with all schools in Ghana SHS Vocational, Universities and more.|url=https://ghanaschoolsonline.org/listing/tamale-senior-high-school/|access-date=2021-11-25|language=en}}</ref>.
#'''Independence Anniversary Parade - 2009.''' Tamale Senior High School Cadet Corps n-daa nyɛ ban di tuuli maŋsulinsi yuun' pihinu ni ayi (52nd) chuɣu puhibu dali, silimiin goli March ni.
== Karimbihi Duri Yuya ==
Tamale Senior High School nyɛla shikuru shɛli bɛ ni mali karimbihi biɛhigu shee. Lala zuɣu biɛhigu shee ŋɔ nyɛla bɛ ni pu karimbihi ŋɔ bɔŋbɔŋ ka bol' li ni ya. Yili kam din zaa be shikuru maa ni malila di yuli, Di yuya maa shɛŋa n-nyɛ:
# [[Nkrumah]] yili
# [[Heyfron]] yili
# [[Tamakloe]] yili
# [[Gbɛwaa]] yili
# [[Patterson]] yili
# [[Wemah]] yili
# [[Gbadamosi]] yili
# [[Bawumia]] yili
#
== Kundivihira ==
<references responsive="" />54. https://zaaradio.com/local/headmaster-of-tamale-senior-high-school-appeals-to-government-and-old-students-to-support-the-school-with-vehicles/
[[Pubu:Shikuriti]]
[[Pubu:Ghana Shikuriti]]
[[Pubu:Dagbanli]]
[[Pubu:B-Class]]
37horw9iqzh6et6cjx3qst191l39trt
41600
41598
2022-07-28T20:10:35Z
IDDRISU ABDUL-KADIR NINDOO
1815
Link
wikitext
text/x-wiki
{{Databox}}
{{B-Class}}
'''[[Tamali|Tamale]] Senior High School (Tamasco)''' nyɛla karim bisarinsi karimzɔŋ' titali din be [[Ghana]] Tudu yaɣili [[Northern Region|Northern]] Region ŋɔ, [[Tamali|Tamale]].
== DI NIYA: ==
[[Shikuru]] maa nia n-nyɛ ni di bo baŋsim suma n-ti di [[shikurubihi]], din yɛn che ka bɛ nya shɛhira gbaŋ suma n-tuɣi bɛ bɔhimbu karimzɔŋ kara ni. Dina n-yɛn che ka bɛ lɛbi bukaata kuriba ni anfaani bi' shɛba ban mali shili ni bɛ tum toontali tuma tiŋgbani ŋɔ ni, zaŋ ti salo ni daabilim zoosim, ni fakari filimbu nia ni kpaŋsibu zaŋ chaŋ bɔhimbu tab' sɔŋ tumanima din yɛn tum, ni zaŋ sɔŋ daadama ariʒichi zoosim<ref>{{Cite web|title=Motivation2Learn ~ Mission, Vision and Value Statements|url=http://motivation2learn.simplesite.com/439326229|access-date=2021-11-24|website=Motivation2Learn|language=en-US}}</ref>.
TUMA:
Shikuru maa tuma nyɛla ni bɛ kpuɣi ka zali kpamba ban simdi, ban ni tooi zali yuli, ban gurigiri bɛ maŋa ka kpuɣi B.E.C.E, ni ban karim siɣisi ka mali shɛhira gbana din wuhiri li ka che ka baŋsim bɔmma dede tali ni lihigu zaŋ chaŋ karim nasara, biɛhi chirichi, biɛhisuma, kpaŋmaŋa zaŋ chaŋ diɛma ni yiɣijam ni sabita viɛnyɛla yi polo<ref name="ghanaschoolsonline.org">{{Cite web|date=2021-07-12|title=Tamale Senior High School - Explore Schools in Ghana Find and connect with all schools in Ghana SHS Vocational, Universities and more.|url=https://ghanaschoolsonline.org/listing/tamale-senior-high-school/|access-date=2021-11-24|language=en}}</ref>.
Di yu' kura n-nyɛ Government Secondary School, [[Gbewaa|Gbewaa Secondary School]], nti pahi di ni na yoli taɣi [[Tamali|Tamale]] Secondary School shɛli ŋɔ. Di nyɛla baŋsim bɔbu shikuru shɛli din pahi karimzɔŋ shɛŋa din mali du' gbɛra shikuriti ni m-be [[Education Ridge]], yaɣ' karili m-be [[Sagnarigu Municipality]] (bɛ ni daa ŋmaai shɛli yihi [[Tamali Metropolis|Tamale Metropolis]] 2012 yuuni la) din be [[Northern Region]] [[Ghana]] [[Tamali|Tamale]] la<ref>{{Cite web|last=Wundengba|first=Daniel|date=2021-08-07|title=All You Need To Know About Tamale SHS, Tamasco|url=http://northernghana.net/all-you-need-to-know-about-tamale-shs-tamasco/|access-date=2021-11-22|website=Northernghana.net|language=en-US}}</ref>. Shikuru ŋɔ nyɛla bɛ ni piiri shɛli ka di kpuɣiri shikurubihi ban be [[Ghana]] tingbani ni ka di nyɛla bɛ gbana ni wuhi shɛm zaŋ chaŋ [[Basic Education Certificate Examination]] (B.E.C.E) zahimbu nyaaŋa ni shikurubihi ban be [[tinduya]] ni ka di nyɛla shikuru ŋɔ maani la sabiri gahindili din kpɛhiri ba na.
== Karim baŋsim yaɣ' shɛŋa bɛ ni wuhira ==
Baŋsim yaɣ' shɛŋa bɛ ni wuhiri mini di kpatuɣa n-nyɛ;
# '''Business''': Economics, Costing, Financial Accounting, Business Management and Elective Mathematics.
# '''General Science''': Chemistry, Physics, Biology, Elective Mathematics.
# '''General Arts''': Elective Mathematics, History, Dagbani, Government, Geography, Literature in English, Islamic Religious Studies, Christian Religious Studies, French, Economics<ref>{{Cite web|date=2021-07-12|title=Tamale Senior High School - Explore Schools in Ghana Find and connect with all schools in Ghana SHS Vocational, Universities and more.|url=https://ghanaschoolsonline.org/listing/tamale-senior-high-school/|access-date=2021-11-23|language=en}}</ref>.
# '''Home Economics''': Biology, Management in Living, Food and Nutrition, Economics, Clothing and Textiles and Physics.
# '''Visual Arts''': Economics, General Knowledge in Arts, Graphic Design, Textiles, Sculpture.
#'''Applied Science (Technical Skills)''': Physics, Elective Mathematics, Applied Electricity, Technical Training.
#'''General Agriculture''':General Agriculture, Elective Mathematics, Horticulture, Chemistry, Physics and Animal Husbandry.
#
== Di kpabu yuuni ==
Di kpala 1951 yuuni<ref>{{Cite web|date=2019-10-10|title=Tamale Senior High School {{!}} MiSocial Life|url=https://www.misociallife.com/tamale-senior-high-school/|access-date=2021-11-26|language=en-US}}</ref>.
== Di Taachi ==
[[Fortiter]], [[Fideliter]], [[Feliciter]]
== Di pubu yaɣili ==
Di nyɛla shikuru shɛli din bɛ pubu A
== Di zaa yaɣili ==
Di nyɛla shikuru shɛli din nyɛ salo(public) shikuru
== Dabisi gahinda ==
Shikuru ŋɔ nyɛla din mali dabisi gahinda di taarihi ni, di shɛŋa n-nyɛ;
# Silver jubilee daa nyɛla chuɣu shɛli bɛ ni puhi yuuni 1991.
# Golden jubilee daa nyɛla chuɣu shɛli bɛ ni puhi yuuni 2001.
# The 60th Anniversary daa nyɛla chuɣu shɛli bɛ ni puhi yuuni 2011.
4. Yuun' pisɔpɔin chuɣu (70th Anniversary). Chuɣu ŋɔ nyɛla chuɣu shɛli bɛ ni puhi yuuni 2021<ref>{{Cite web|title=TAMASCO launches 70th anniversary celebration|url=https://www.graphic.com.gh/news/general-news/tamasco-launches-70th-anniversary-celebration.html|access-date=2021-11-24|website=Graphic Online|language=en}}</ref>.
== Taarihi ==
[[Tamali|Tamale]] Secondary School nyɛla shikuru shɛli British Colonial Administration ni daa mɛ shɛli 1951 yuuni. Shikuru ŋɔ n-nyɛ tuuli shikuru shɛli [[British]] [[Colonial Administration]] ni daa tuui mɛ shɛli Ghana tudu polo. Di mɛbu maa daa nyɛla din che ka bi'pola ban be tudu polo ŋɔ na ka bɛ gba tooi nyɛ shikuru baŋsim kamani bɛ taba ban be nyɔŋ polo la ni nyɛri baŋsm shɛm la. Shikuru ŋɔ tooi nyɛ yuya taɣibu pam; kamani Gbɛwaa Secondary School, Government Secondary School, Tamale Secondary School ni zuŋɔ Tamale Senior High School<ref>{{Cite web|title=Tamale Senior High School – ghschoolsearch.com|url=https://www.ghschoolsearch.com/tamale-senior-high-school/|access-date=2021-11-23|language=en-US}}</ref>. Tuuli baŋsim bɔmma zaŋ ti shikuru ŋɔ daa nyɛla kamani, zaɣ' yɛlinli. Di daa dii bi kpaŋsi bɔhimbu ni wuhibu ko, amaa paɣ'sibu baŋsim ni biɛhigu haŋkali lɛbu. Di baŋsim bomma soya maa n-daa nyɛ; English language, Mathematics, General science(1 and 2), Geography, History, Latin, Agriculture, Carpentry, Masonry, Art and Craft, Music and Metal Work. Dagbani mini French n-daa nyɛ din pahina tooni na. Shikurubihi maa zaa daa bɔhimla wuhibu yaɣa maa tuuli yuma ata ka lee dahi diba anii din nyɛ bɛ ni daa bɔhim shɛli yuma anahi ni yuma anu ni ka daa deei shikuru ŋɔ shɛhira gbana<ref name="ghanaschoolsonline.org"/>. Viɛnyɛla n-nyɛ li ni di ni pahi tudu ŋɔ shikurusuma ni maa. Shikuru ŋɔ nyɛla din kpa ni niya suma ni so shɛli din nyɛ baŋsim lɛbu zaŋ ti shikuru ŋɔ Cadet Corps din daa kpa yuuni 1954 n-nyɛ tuuli [[Africa]], South Sahara kpaŋa [[South Africa]].
Cadet Corps maa yoori maŋli daa nyɛla 11th February, 1956. Di daa nyɛla Hon. V.H. Alhassan, Parliament jintɔri kuro zaŋ ti Tamale jilimalana [[Dr. Kwame Nkrumah|Kwame Nkrumah]] ʒamani ni (CPP Gomnanti) ni daa sɔŋ niŋ shɛli. Ŋun daa nyɛ Toondan di saha daa nyɛla [[John- Parson]]. Zaɣ' suŋtali shɛli shikuru ŋɔ Cadet wumsibu palo daa nyɛla bin boli Parson Square o kum nyaaŋa. Dini n daa tirisi ti yooi Cadet Corps Ghana zaa.
Yuuni 1958, tuuli shikurubihi paɣiba daa kpuɣi niŋ du' yini shikuru maa ni, dinsaha ka di daa lɛbigi li shikuru shɛli din gabi. Lala yuuni maa dede, tuuli shikurubihi ban nyɛ "baŋdi gahinda" daa kpuɣi n-niŋ dura anahi n-doli din nyɛ so gahinda din daa ti karimbanima ni shɛhira kara daliri n-niŋ shikuru maa ni, sabimi 'O' mini ' A' paaibu dahima n-tuɣi chaŋ University.
== Shikurubihi ban bɛ shikuru ŋɔ ni (Tamasco) ==
Tamale Senior High School nyɛla shikuru shɛli din nyɛ din mali shikurubihi pam n-gari Senior High School kam din bɛ Tamali puuni. A yi lihi 2016-2017, di bɔhimbu yuuni daa nyɛla bɛ ni kpuɣi shikurubihi kalinli ka bɛ paai kɔb'siyɔpoin ni chenji (700) ka di laɣim shikurubihi maa zaa tusaayi ni kɔb'shii (2,200)<ref>{{Cite web|last=Ibrahim|first=Mohammed|title=Senior High Schools in the three regions of the north appeal to gov’t to release feeding grants|url=https://zaaradio.com/education/senior-high-schools-in-the-three-regions-of-the-north-appeal-to-govt-to-release-feeding-grants/|access-date=2021-11-22|language=en-GB}}</ref>. Shikuru ŋɔ dii bi ŋmɛrila nyɔɣu ni di yuli ni chaŋ katiŋ shɛm, tɔ amaa di nyɛla din niŋ suhupiɛlli ni din yihi waɣara ka bɛ be Ghana tingbani luɣili kam n-tumdi tuma maa.
== Di ni bɛ shɛli polo ==
Tamale Senior High School (Tamasco) nyɛla din bɛ [[Sagnarigu Municipality|Sagnarigu Municipal]] din bɛ tudu yaɣili (Northern Region) Ghana ŋɔ la. Di bala daansi ni Baɣabaɣa College of Education, Tamali Technical University, Tamali College of Education ni tudu yaɣili (Northern Region) Education du zuɣu la ([[Ghana Education service (GES)|Ghana Education Service]]).
== Tamasco Zumma [[Jiŋli]] ==
[[Lahabali kɔligu:TAMASCO Central Mosque.jpg|thumb|Tamasco Jiŋ' titali]]
Tamale Senior High School (TAMASCO) nyɛla din mali jiŋ' karili ka di bɛ shikuru maa sunsuuni. Di puuni ka shikurubihi nti tabli karimbanima ban bɛ shikuru maa ni laɣindina n-ti puhiri jiŋli, di bahi bahindi [[Alizumba]] dali.
== Karimbi' Kura ==
Karimbikura nyɛla karimbi' shɛba ban naai shikuru ka be gɔmnanti mini tuma du' zuɣuri ni n-tumdi tuma. Tamale Senior High School nyɛla shikuru shɛli din wumsi karimbihi pam ka bɛ za zaashe' kara shɛhi pam [[Ghana]] ŋɔ. Bɛ shɛba n-nyɛ;
1) Dr. [[Mahamudu Bawumia]]<ref>{{Cite web|last=Nuhu|first=Osman|title=Biography Of His Excellency Dr. Mahamudu Bawumia - Ghanaontheglobe.com|url=https://ghanaontheglobe.com/2021/02/14/biography-of-his-excellency-dr-mahamudu-bawumia/|access-date=2021-11-23|language=en-US}}</ref>
2) Dr. [[Issahaku Nashiru]]
3) [[Gbadamoshi]]<ref>{{Cite web|title=Autobiography of Alhaji Gbadamosi launched in Accra|url=https://www.graphic.com.gh/features/features/autobiography-of-alhaji-gbadamosi-launched-in-accra.html|access-date=2021-11-23|website=Graphic Online|language=en-gb}}</ref>
4) Mr. [[Abu Wemah]]
5) Alhaji [[Aliu Mahama]]<ref>{{Cite web|title=Biography Of Aliu Mahama (Former Ghanaian Vice president). - Opera News|url=https://gh.opera.news/gh/en/politics/bde1bff492a133049ecd973c40429816|access-date=2021-11-23|website=gh.opera.news}}</ref>
6) Dr. [[Mohammed Ibn Chambas]]<ref>{{Cite web|title=Mohamed Ibn Chambas, Biography|url=https://www.ghanaweb.com/person/Mohamed-Ibn-Chambas-142|access-date=2021-11-23|website=www.ghanaweb.com}}</ref>
7) Mr [[Ibrahim Mahama (artist)|Ibrahim Mahama]]<ref>{{Citation|title=Ibrahim Mahama (businessman)|date=2021-10-19|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Ibrahim_Mahama_(businessman)&oldid=1050707644|work=Wikipedia|language=en|access-date=2021-11-23}}</ref>
8) Dr. [[Alhassan Wayo Seini]]
9) Alhaji [[Malik Al-Hassan Yakubu|Malik Alhassan Yakubu]]
10) Mr. [[Bavug Abdul Latif]]
11) Mr. [[Mohammed Gargo]]
12) Dr. [[Hilla Limann]]<ref name="myjoyonline.com">{{Cite web|title=Tamale Secondary School and 60 years of secondary education in northern Ghana - MyJoyOnline.com|url=https://www.myjoyonline.com/tamale-secondary-school-and-60-years-of-secondary-education-in-northern-ghana/|access-date=2021-11-23|website=www.myjoyonline.com|language=en-US}}</ref>
13) Alhaji [[Mohammad Mumuni]]
14) Professor [[Raymond Benning]]
15) [[Sheikh Imam Rashid Salawatiya]]
16) Dr. [[Abdulai Salifu]]
17) Dr. [[Adam Gamel Nasser]]<ref name="myjoyonline.com"/>
18) Dr.[[David Abdulai]]<ref>{{Cite web|date=2020-03-23|title=Medical philantropist Dr. Abdulai Choggu honoured posthumously in Tamale|url=https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/Medical-philantropist-Dr-Abdulai-Choggu-honoured-posthumously-in-Tamale-902110|access-date=2021-11-24|website=GhanaWeb|language=en}}</ref>
19) Mr. [[Alban Bagbin]]
20) Madam [[Theresa Oppong]]
21) Mr. [[Mubarak Mohammed Muntaka]]
22) Madam Otiko Afisa Djaba
23) Dr. Abdulai Salifu
24) Arch Bishop Gregory Kpembaya
25) Mr. B.A. Yakubu<ref name="ReferenceA">{{Cite web|title=Tamale Secondary School and 60 years of secondary education in northern Ghana - MyJoyOnline.com|url=https://www.myjoyonline.com/tamale-secondary-school-and-60-years-of-secondary-education-in-northern-ghana/|access-date=2021-11-26|website=www.myjoyonline.com|language=en-US}}</ref>
26) Professor Quartey
27) Professor John Kaburisie(RIP)
28)Dr. Gyader
29) Naa Proffessor John Nabila
30) Mr. Douglas Adjarbeng
31) Mr. Peter Illiasu
33) Mr. Ali Nakyea
34) Mr. Adam Sule
35) Alhaji Alhassan Mohammed Awal
36) Alhaji [[Abdul- Rahaman Mohammed Saani]] (Man Shani)
== Ban bɛ Gɔmnanti mini Siyaasa ni ==
# [[Hilla Limann]], O nyɛla Ghana gɔmnanti kuro' 1979-1981<ref>{{Cite web|last=Wundengba|first=Charles|date=2020-01-09|title=The Story of Dr. Hilla Limann, The Only President of the Third Republic of Ghana|url=http://northernghana.net/the-story-of-dr-hilla-limann-the-only-president-of-the-third-republic-of-ghana/|access-date=2021-11-22|website=Northernghana.net|language=en-US}}</ref>
# [[Aliu Mahama]], daa nyɛla [[Ghana]] gɔmnanti zuɣulaampaa 2001-2008<ref>{{Cite web|title=Alhaji Aliu Mahama, Biography|url=https://www.ghanaweb.com/person/Alhaji-Aliu-Mahama-189|access-date=2021-11-22|website=www.ghanaweb.com}}</ref>
# [[Mahamudu Bawumia]], O nyɛla Ghana gɔmnanti zuɣulaampaa, 2016<ref>{{Cite web|title=H.E Alhaji Dr. Mahamudu Bawumia {{!}} Ministry of Communications|url=https://moc.gov.gh/he-alhaji-dr-mahamudu-bawumia|access-date=2021-11-22|website=moc.gov.gh}}</ref>
# [[Alban Bagbin]]<ref>{{Cite web|last=Alabi|date=2021-10-23|title=Alban Bagbin Biography|url=https://alabigh.com/alban-bagbin-biography/|access-date=2021-11-22|website=Alabi GH|language=en-US}}</ref>, Alban Sumana Kingsford Bagbin nyɛla siyaasa nira. ŋuna n-nyɛ Ghana jintɔriba duu kpɛma saha ŋɔ.
# [[Malik Alhassan Yaakubu|Malik Al-hassan Yakubu]],<ref>{{Cite web|date=-001-11-30T00:00:00+00:00|title=Ex-Interior Minister: Rawlings Killed Ya-Na|url=https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/Ex-Interior-Minister-Rawlings-Killed-Ya-Na-206769|access-date=2021-11-22|website=GhanaWeb|language=en}}</ref>
#[[Mohammed Ibn Chambas]],<ref>{{Cite web|title=Mohamed Ibn Chambas, Biography|url=https://mobile.ghanaweb.com/person/Mohamed-Ibn-Chambas-142|access-date=2021-11-22|website=mobile.ghanaweb.com}}</ref> ŋuna n-daa nyɛ zuɣulana zaŋ ti Economic Community of West African States yaɣili (ECOWAS) yuuni 2006- 2009.
#[[Mohammad Mumuni|Mohammed Mumuni]],<ref>{{Cite web|title=Alhaji Muhammad Mumuni, Biography|url=https://mobile.ghanaweb.com/person/Alhaji-Muhammad-Mumuni-1159|access-date=2021-11-22|website=mobile.ghanaweb.com}}</ref> O nyɛla minista kuro zaŋ chaŋ tiŋduya gɔrim yaɣili(2009 —2013)
#[[Ibrahim Mahama (alkali)|Ibrahim Mahama]], O nyɛla minista kuro zaŋ chaŋ lahibali wuligibu yaɣili (1968-1969)
#[[Mahama Iddrisu]],<ref>{{Cite web|last=peoplepill.com|title=About Mahama Iddrisu: Ghanaian politician {{!}} Biography, Facts, Career, Wiki, Life|url=https://peoplepill.com/people/mahama-iddrisu|access-date=2021-11-22|website=peoplepill.com}}</ref> O nyɛla minista kuro zaŋ chaŋ lɔra gɔrim mini yɛltɔɣa yaɣili (1983-1987)
#[[Otiko Afisa Djaba]],<ref>{{Cite web|date=2018-08-21|title=I’m retiring from politics to take care of my sick ex-husband – Otiko|url=https://citinewsroom.com/2018/08/im-retiring-from-politics-to-take-care-of-my-sick-ex-husband-otiko/|access-date=2021-11-22|website=Citinewsroom - Comprehensive News in Ghana|language=en-US}}</ref> O nyɛla minista kuro zaŋ chaŋ paɣiba mini bihi biɛrisuŋ yaɣili (2017-2018)
#[[John Tia]],<ref>{{Cite web|title=John Tia returns to full time farming after ambassadorial duties|url=https://www.graphic.com.gh/business/business-news/john-tia-returns-to-full-time-farming-after-ambassadorial-duties.html|access-date=2021-11-22|website=Graphic Online|language=en-gb}}</ref> O nyɛla fukumsi kpambala kuro zaŋ chaŋ lahibali wuligibu (2010-2012)
#[[Mustapha Abdul-Hamid]],<ref>{{Cite web|title=Mustapha Hamid appointed NPA boss - MyJoyOnline.com|url=https://www.myjoyonline.com/mustapha-hamid-appointed-npa-boss/|access-date=2021-11-22|website=www.myjoyonline.com|language=en-US}}</ref> O nyɛla minista kuro zaŋ chaŋ lahibali wuligibu yaɣili (2017-2018), ka lahi nyɛ minista kuro zaŋ ti zongo tiŋ' puuni lɛbigimsim yaɣili (2018-2021), ni toondana zaŋ chaŋ kpam tuma polo din nyɛ National Petroleum Authority la (2021-)
#[[John S. Nabila]],<ref>{{Cite web|title=Professor John S. Nabila {{!}} Who's Who in Ghana|url=https://whoswhoghana.app/traditional-leaders/professor-john-s-nabila/|access-date=2021-11-22|website=whoswhoghana.app|language=en}}</ref> ŋuna n-nyɛ minista kuro zaŋ chaŋ lahibaya wuligibu yaɣili (1980-1981), ka daa lahi nyɛ zuɣulana zaŋ ti Ghana nanim' duu yaɣili (National House of Chiefs) 2008-2016.
#[[Abubakar Boniface Siddique]],<ref>{{Cite web|title=Madina: Group touts the achievements of Boniface Abubakar|url=https://www.modernghana.com/news/1053448/madina-group-touts-the-achievements-of-boniface.html|access-date=2021-11-22|website=Modern Ghana|language=en}}</ref> nyɛla minista kuro zaŋ chaŋ bi'pola mini tuma bɔbu yaɣili (2005-2007), ka daa lahi nyɛ minista kuro zaŋ ti kom mini ya mɛbu yaɣili (2007-2009)
#[[Mubarak Mohammed Muntaka]],<ref>{{Cite web|last=Annang|first=Evans|date=2021-11-01|title=Let’s be careful and not create a ‘monster’ in Dampare – Muntaka warns|url=https://www.pulse.com.gh/news/local/lets-be-careful-and-not-create-a-monster-in-dampare-muntaka-warns/3krtjs7|access-date=2021-11-22|website=Pulse Ghana|language=en}}</ref> nyɛla minista kuro zaŋ ti bi'pola mini bola yaɣili (Silimiin goli January 2009-June 2009)
#[[Eward Mahama|Edward Mahama]],<ref>{{Cite web|title=I’ve opted out of December elections — Dr Edward Mahama|url=https://www.graphic.com.gh/news/politics/i-ve-opted-out-of-december-elections-dr-edward-mahama.html|access-date=2021-11-22|website=Graphic Online|language=en-gb}}</ref> nyɛla toondaan' kuro zaŋ ti People's National Convention (PNC) paati
#[[Solomon Namliit Boar]],<ref>{{Cite web|date=2020-02-17|title=NPP Primaries: Solomon Boar seeks third term as Bunkpurugu MP|url=https://citinewsroom.com/2020/02/npp-primaries-solomon-boar-seeks-third-term-as-bunkpurugu-mp/|access-date=2021-11-22|website=Citinewsroom - Comprehensive News in Ghana|language=en-US}}</ref><ref>{{Cite web|date=2021-04-02|title=Retain the likes of fearless Alhaji Said Sinare or forget the 2024 - NDC activist to party|url=https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/Retain-the-likes-of-fearless-Alhaji-Said-Sinare-or-forget-the-2024-NDC-activist-to-party-1222573|access-date=2021-11-22|website=GhanaWeb|language=en}}</ref> nyɛla [[North East Region|North East]] fukumsi kpɛma (2019-)
#[[Gilbert Seidu Iddi]],<ref>{{Cite web|date=2016-06-21|title=Surcharge ex-SADA boss for blowing GHc186,000 on trips – PAC|url=https://citifmonline.com/2016/06/surcharge-ex-sada-boss-for-blowing-ghc186000-on-trips-pac/|access-date=2021-11-22|website=Citi 97.3 FM - Relevant Radio. Always|language=en-US}}</ref> nyɛla tudu yaɣili ŋɔ na fukumsi kpeen kuro (1997-1998 mini 2000-2001), nti pahi [[Volta Region|Volta]] kuligi duli fukumsi kpeen kuro (1998-2000)
#[[Joshua Alabi,]]<ref>{{Cite web|title=Some politicians are not helping Ghanaians - Joshua Alabi - MyJoyOnline.com|url=https://www.myjoyonline.com/some-politicians-are-not-helping-ghanaians-joshua-alabi/|access-date=2021-11-22|website=www.myjoyonline.com|language=en-US}}</ref> ŋuna n-daa nyɛ Greater Accra fukumsi kpeeni kuro (1997-1998 mini 2000-2001), ni tudu yaɣili ŋɔ na fukumsi kpeen kuro (1998-2000)
#[[Adam Mahama]],<ref>{{Citation|title=Adam Mahama|date=2021-10-19|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Adam_Mahama&oldid=1050778999|work=Wikipedia|language=en|access-date=2021-11-22}}</ref> O nyɛla jintɔri kuro zaŋ ti [[Damango]]-Daboya piibupiibu yaɣili (1997-2001)
#[[Jacob Bawiine Boon]],<ref>{{Cite web|title=Bawiine, Boon Jacob|url=https://ghanamps.com/mp/bawiine-boon-jacob/|access-date=2021-11-22|website=Ghana MPS|language=en-US}}</ref> O nyɛla jintɔri kuro zaŋ ti Lambussie piibupiibu yaɣili (1993-1997)
#[[Emmanuel Samba Zumakpeh]],<ref>{{Cite web|title=Zumakpeh, Samba Emmanuel|url=https://ghanamps.com/mp/zumakpeh-samba-emmanuel/|access-date=2021-11-22|website=Ghana MPS|language=en-US}}</ref> O nyɛla jintɔri kuro zaŋ ti [[Nadowli South]] piibupiibu yaɣili
#[[Zuwera Ibrahimah]],<ref>{{Cite web|title=Parliament of Ghana|url=https://www.parliament.gh/mps?mp=242|access-date=2021-11-22|website=www.parliament.gh}}</ref> ŋuna n-na nyɛ jintɔra zaŋ ti [[Salaga]] South piibupiibu yaɣili
#[[Alhassan Wayo Seini]],<ref>{{Cite web|date=-001-11-30T00:00:00+00:00|title=Wayo Seini quits NDC for NPP|url=https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/Wayo-Seini-quits-NDC-for-NPP-100284|access-date=2021-11-22|website=GhanaWeb|language=en}}</ref> O nyɛla jintɔri kuro zaŋ ti [[Tamale Central]] piibupiibu yaɣili (2005-2006)
#[[Said Sinare]],<ref>{{Cite web|date=2021-04-02|title=Retain the likes of fearless Alhaji Said Sinare or forget the 2024 - NDC activist to party|url=https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/Retain-the-likes-of-fearless-Alhaji-Said-Sinare-or-forget-the-2024-NDC-activist-to-party-1222573|access-date=2021-11-22|website=GhanaWeb|language=en}}</ref> O nyɛla [[Ayawaso Central]] piibupiibu yaɣili jintɔri kuro (1993-1997), ni Ghana ambassador zaŋ ti [[Egypt]] (2012-2014), nti lahi pahi Ghana ambassador zaŋ ti [[Saudi Arabia]] (2014-2017)
#[[Ben Baluri Saibu]],<ref>{{Cite web|title=Saibu, Ben Baluri|url=https://ghanamps.com/mp/saibu-ben-baluri/|access-date=2021-11-22|website=Ghana MPS|language=en-US}}</ref> O nyɛla [[West Mampurusi]] piibupiibu yaɣili jintɔri kuro (1993-1997)
#[[Yusuf Iddrisu]],<ref>{{Cite web|title=Iddrisu, Yusuf|url=https://ghanamps.com/mp/iddrisu-yusuf/|access-date=2021-11-22|website=Ghana MPS|language=en-US}}</ref> O nyɛla [[Yendi Municipality|Yendi]] piibupiibu yaɣili jintɔri kuro (1993-1997)
#[[Basit Abdulai Fuseini]],<ref>{{Cite web|date=-001-11-30T00:00:00+00:00|title=Late B.A Fuseini lauded as development oriented|url=https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/Late-B-A-Fuseini-lauded-as-development-oriented-114796|access-date=2021-11-22|website=GhanaWeb|language=en}}</ref> O nyɛla jintɔri kuro zaŋ ti Gukpegu-Sabonjida piibupiibu yaɣili (1993-1997)
#[[Edward Aliedong Alhassan]],<ref>{{Citation|title=Edward Aliedong Alhassan|date=2021-08-12|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Edward_Aliedong_Alhassan&oldid=1038353561|work=Wikipedia|language=en|access-date=2021-11-22}}</ref> nyɛla Damango-[[Daboya]] piibupiibu yaɣili jintɔri kuro (1993-1997)
#[[Muhammad Bawah Braimah]],<ref>{{Cite web|title=Mohammad Bawah Braimah, Biography|url=https://mobile.ghanaweb.com/person/Mohammad-Bawah-Braimah-2347|access-date=2021-11-22|website=mobile.ghanaweb.com}}</ref> ŋuna n-na nyɛ jintɔra zaŋ ti Ejura-Sekyedumase piibupiibu yaɣili (2017-)
#[[Issifu Pangabu Mohammed]],<ref>{{Cite web|title=Mohammed, Issifu Pangabu|url=https://ghanamps.com/mp/mohammed-issifu-pangabu/|access-date=2021-11-22|website=Ghana MPS|language=en-US}}</ref> nyɛla Ejura-Sekyedumase piibupiibu yaɣili jintɔri kuro (2005-2013)
#[[Kojo Bonsu]],<ref>{{Cite web|last=Bonney|first=Abigail|date=2021-09-25|title=Check out interesting facts about Former Kumasi Mayor, Kojo Bonsu|url=https://www.adomonline.com/check-out-interesting-facts-about-former-kumasi-mayor-kojo-bonsu/|access-date=2021-11-22|website=Adomonline.com|language=en-US}}</ref> nyɛla dundɔŋni gɔmnanti kpeen kuro zaŋ ti Kumasi (2013-2016)
#Alhaji Alhassan Mohammed Awal, nyela kpema zaŋ ti NORSAAC (Director of NORSAAC)
=== Ban nyɛ karimbanima ===
# Mr Suaib Wilberforce Adams, o nyɛla zuɣulaan' kuro zaŋ ti TAMASCO<ref>{{Cite web|title=Bawumia gives ¢65,000 to TAMASCO|url=https://www.modernghana.com/news/726679/bawumia-gives-65000-to-tamasco.html|access-date=2021-11-23|website=Modern Ghana|language=en}}</ref>
#Professor Quartey, o nyɛla karimba zaŋ ti University of Cape Coast, UCC<ref name="ReferenceA"/>.
#
#
#
=== Ban nyɛ Awurabanima ===
# Hajia Nadia Ali Dawood (CEO ZLB, Country Program Director, Civil Society Institutional Foundation).
#Madam Theressa Oppong, o nyɛla daa bia ka lahi nyɛ Chief Executive zaŋ ti MANET.<ref name="myjoyonline.com"/>
#Zuwera Ibrahimah, ŋuna n-nyɛ jintɔra zaŋ ti Salaga South piibupiibu yaɣili.
#Otiko Afisa Djaba, o nyɛla minista kuro zaŋ chaŋ paɣaba mini bihi bɛrisuŋ yaɣili, (2017-2018)<ref>{{Cite web|title=Otiko Djaba, Biography|url=https://www.ghanaweb.com/person/Otiko-Djaba-3932|access-date=2021-11-26|website=www.ghanaweb.com}}</ref>.
#
#
#
=== Ban nyɛ linjimanima ===
1. [[Joshua Hamidu]], Chief of Defence Staff (1978-1979)
2. [[Michael Samson-Oje]], Chief of Defence Staff (2016-2017)
3. [[Bawa Andani Yakubu]], Inspector General of the [[Ghana Police Service]] (1969-1971)
#
#
#
=== Ban nyɛ Alikalinima ===
# [[Joseph Bawa Akamba]], Justice of the Supreme Court
# [[William Atuguba]], Justice of Supreme Court.
== Tamasco Karimbakpeen' Kura ==
1.1960–1964 Mr. Kenneth L. Purser
2. 1964–1967 Mr. B. O. Ayittey
3. 1967–1969 Mr. A. F. Clayton
4. Sept. 1969–1970 Mr. W. A. Ofori
5.1970–1973 Mr. Adu
6. 1973–1981 Alhaji B. A. Fuseini
7. 1981–1982 Mr. S. M. Amankwa
8. 1983–1986 Mr. Mahama Adam (AG)
9. 1986–1988 Mr. L. M. Awuni (AG)
10. 1988–1990 Mr. E. K. Kudiabor
11. 1990–1991 Mr. A. A. Daramanu
12. 1991–1998 Mr. Bolina Saaka
13. 1998–2001 Alhaji Amadu Belko
14. Feb. 2001 – Oct. 2001 Mrs. [[Mary Asobayire Dan-Braimah]] (AG)
15. Oct. 2001–2004. Alhaji [[Mahamadu Saani Abdul-Rahman]]
16. 2005–2008 Alhaji T. A. Mahama
17. 2004–2005 Mr. J. B. Dakorah
18. 2008–2016 Mr. J. B. Dakorah
19. 2008–2016 Mrs. Mary Asobayire Dan-Braimah
20.2016–ŋun na beni Hajia Amina Musah
21. 2017 [[Shaibu Adams Wilberforce]]
22. 2021 Rev Edward Azika<ref>{{Cite web|last=Walter|first=Lilian|title=Headmaster of Tamale Senior High School appeals to government and old students to support the school with vehicles.|url=https://zaaradio.com/local/headmaster-of-tamale-senior-high-school-appeals-to-government-and-old-students-to-support-the-school-with-vehicles/|access-date=2021-11-27|language=en-GB}}</ref>
== Shikuru maa Salima ==
== Kompatisanima mini Kpaɣiribu shɛŋa din pahira ==
Tamasco nyɛla shikuru shɛli din bɛ kompatisanima mini kpaɣiribu ni saha kam ka di zooi pam. Di shɛŋa n-nyɛ;
# '''National Commission for Civic Education/ Project Citizens Ghana'''. Kompatisa ŋɔ daa nyɛla bɛ ni kpa shɛli ni di che ka shikurubihi pahiri saawara ni ka lahi yooi soli n-ti ba ni bɛ nya kpaŋmaŋa shɛŋa bɛ ni mali ka mali shiya din sa yɛn lee ba sɔhubiɛɣu kpamba<ref>{{Cite web|date=-001-11-30T00:00:00+00:00|title=TAMASCO emerges 2nd runners up in national competition contest|url=https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/TAMASCO-emerges-2nd-runners-up-in-national-competition-contest-164040|access-date=2021-11-23|website=GhanaWeb|language=en}}</ref>. TAMASCO, din daa di nasara dundɔŋni kompatisa, daa kɔŋ li n-ti Mawuli Senior High School din daa yi Volta Region la na. Tingbani zaa kpalinkpaa kompatisa ni, ka Adisadel College daa pahi buta zuɣu. Bɛ pina mi, bɛ daa deei kompiita diɣi din nyɛ zaɣpaɣlima la, cowbell binyɛri shɛŋa din daa pahi di shɛŋa n-daa nyɛ 1992 constitution kundi biɛlima bin yaaye yaaye,
# '''National Science and Mathematics Quiz'''<ref>{{Cite web|date=2021-11-17|title=Tamale SHS kicks out Achimota School in 2021 National Science and Maths Quiz|url=https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/Tamale-SHS-kicks-out-Achimota-School-in-2021-National-Science-and-Maths-Quiz-1403917|access-date=2021-11-23|website=GhanaWeb|language=en}}</ref>. 2021: Bɛ di nasara n-tirisi m-paai kpalinkpaa pirigili zaŋ kpa [[Ghana National Science and Maths Quiz]] kompatisa tuuli, baayan bɛ ni nyɛŋ [[Adisadel College]] mini [[Kumasi Academy]], ni dibu nambanima; Tamale Senior High School 59, Adisadel College 44 ni Kumasi Academy 30<ref>{{Cite web|title=Tamasco tramples on Adisco, Kumaca into NSMQ semi-final - MyJoyOnline.com|url=https://www.myjoyonline.com/tamasco-tramples-on-adisco-kumaca-into-nsmq-semi-final/|access-date=2021-11-23|website=www.myjoyonline.com|language=en-US}}</ref>.
#
#'''NHIS''' '''regional competition about it's operations'''<ref>{{Cite web|date=2016-06-29|title=NHIA holds regional quiz competitions about its operations|url=https://citifmonline.com/2016/06/nhia-holds-regional-quiz-competitions-about-its-operations/|access-date=2021-11-22|website=Citi 97.3 FM - Relevant Radio. Always|language=en-US}}</ref>
#'''Regional ICT Quiz Competition- 2008.''' Yuuni 2008, Regional Association of ICT Teachers daa nyɛla ban laɣim kpa kpaɣintibu ICT Kompatisa n-ti SHS shikuriti din be yaɣili ŋɔ na, ka Tamasco daa di buta zuɣu.
#'''National Milo SHS Soccer (boys) Volleyball (girls) Championship'''. Tamasco n-nyɛ tuuli shikuru shɛli [[Northern Region]] puuni n-di National Milo Soccer (boys) championship buta ni Volleyball (girls) Championship yim.
#'''Debate Competition- 2009.''' Foundation for Security and Human Development, Zangama laɣingu, daa zali kompatisa n-ti shikuru shɛŋa Tamale Metropolis. Lala kompatisa maa ni, Tamasco n-daa di tuuli<ref>{{Cite web|date=2021-07-12|title=Tamale Senior High School - Explore Schools in Ghana Find and connect with all schools in Ghana SHS Vocational, Universities and more.|url=https://ghanaschoolsonline.org/listing/tamale-senior-high-school/|access-date=2021-11-25|language=en}}</ref>.
#'''Independence Anniversary Parade - 2009.''' Tamale Senior High School Cadet Corps n-daa nyɛ ban di tuuli maŋsulinsi yuun' pihinu ni ayi (52nd) chuɣu puhibu dali, silimiin goli March ni.
== Karimbihi Duri Yuya ==
Tamale Senior High School nyɛla shikuru shɛli bɛ ni mali karimbihi biɛhigu shee. Lala zuɣu biɛhigu shee ŋɔ nyɛla bɛ ni pu karimbihi ŋɔ bɔŋbɔŋ ka bol' li ni ya. Yili kam din zaa be shikuru maa ni malila di yuli, Di yuya maa shɛŋa n-nyɛ:
# [[Nkrumah]] yili
# [[Heyfron]] yili
# [[Tamakloe]] yili
# [[Gbɛwaa]] yili
# [[Patterson]] yili
# [[Wemah]] yili
# [[Gbadamosi]] yili
# [[Bawumia]] yili
#
== Kundivihira ==
<references responsive="" />54. https://zaaradio.com/local/headmaster-of-tamale-senior-high-school-appeals-to-government-and-old-students-to-support-the-school-with-vehicles/
[[Pubu:Shikuriti]]
[[Pubu:Ghana Shikuriti]]
[[Pubu:Dagbanli]]
[[Pubu:B-Class]]
tlbpoahaqmeny4et7bcoe42pctv4mfr
41603
41600
2022-07-28T20:29:08Z
IDDRISU ABDUL-KADIR NINDOO
1815
/* Taarihi */ link
wikitext
text/x-wiki
{{Databox}}
{{B-Class}}
'''[[Tamali|Tamale]] Senior High School (Tamasco)''' nyɛla karim bisarinsi karimzɔŋ' titali din be [[Ghana]] Tudu yaɣili [[Northern Region|Northern]] Region ŋɔ, [[Tamali|Tamale]].
== DI NIYA: ==
[[Shikuru]] maa nia n-nyɛ ni di bo baŋsim suma n-ti di [[shikurubihi]], din yɛn che ka bɛ nya shɛhira gbaŋ suma n-tuɣi bɛ bɔhimbu karimzɔŋ kara ni. Dina n-yɛn che ka bɛ lɛbi bukaata kuriba ni anfaani bi' shɛba ban mali shili ni bɛ tum toontali tuma tiŋgbani ŋɔ ni, zaŋ ti salo ni daabilim zoosim, ni fakari filimbu nia ni kpaŋsibu zaŋ chaŋ bɔhimbu tab' sɔŋ tumanima din yɛn tum, ni zaŋ sɔŋ daadama ariʒichi zoosim<ref>{{Cite web|title=Motivation2Learn ~ Mission, Vision and Value Statements|url=http://motivation2learn.simplesite.com/439326229|access-date=2021-11-24|website=Motivation2Learn|language=en-US}}</ref>.
TUMA:
Shikuru maa tuma nyɛla ni bɛ kpuɣi ka zali kpamba ban simdi, ban ni tooi zali yuli, ban gurigiri bɛ maŋa ka kpuɣi B.E.C.E, ni ban karim siɣisi ka mali shɛhira gbana din wuhiri li ka che ka baŋsim bɔmma dede tali ni lihigu zaŋ chaŋ karim nasara, biɛhi chirichi, biɛhisuma, kpaŋmaŋa zaŋ chaŋ diɛma ni yiɣijam ni sabita viɛnyɛla yi polo<ref name="ghanaschoolsonline.org">{{Cite web|date=2021-07-12|title=Tamale Senior High School - Explore Schools in Ghana Find and connect with all schools in Ghana SHS Vocational, Universities and more.|url=https://ghanaschoolsonline.org/listing/tamale-senior-high-school/|access-date=2021-11-24|language=en}}</ref>.
Di yu' kura n-nyɛ Government Secondary School, [[Gbewaa|Gbewaa Secondary School]], nti pahi di ni na yoli taɣi [[Tamali|Tamale]] Secondary School shɛli ŋɔ. Di nyɛla baŋsim bɔbu shikuru shɛli din pahi karimzɔŋ shɛŋa din mali du' gbɛra shikuriti ni m-be [[Education Ridge]], yaɣ' karili m-be [[Sagnarigu Municipality]] (bɛ ni daa ŋmaai shɛli yihi [[Tamali Metropolis|Tamale Metropolis]] 2012 yuuni la) din be [[Northern Region]] [[Ghana]] [[Tamali|Tamale]] la<ref>{{Cite web|last=Wundengba|first=Daniel|date=2021-08-07|title=All You Need To Know About Tamale SHS, Tamasco|url=http://northernghana.net/all-you-need-to-know-about-tamale-shs-tamasco/|access-date=2021-11-22|website=Northernghana.net|language=en-US}}</ref>. Shikuru ŋɔ nyɛla bɛ ni piiri shɛli ka di kpuɣiri shikurubihi ban be [[Ghana]] tingbani ni ka di nyɛla bɛ gbana ni wuhi shɛm zaŋ chaŋ [[Basic Education Certificate Examination]] (B.E.C.E) zahimbu nyaaŋa ni shikurubihi ban be [[tinduya]] ni ka di nyɛla shikuru ŋɔ maani la sabiri gahindili din kpɛhiri ba na.
== Karim baŋsim yaɣ' shɛŋa bɛ ni wuhira ==
Baŋsim yaɣ' shɛŋa bɛ ni wuhiri mini di kpatuɣa n-nyɛ;
# '''Business''': Economics, Costing, Financial Accounting, Business Management and Elective Mathematics.
# '''General Science''': Chemistry, Physics, Biology, Elective Mathematics.
# '''General Arts''': Elective Mathematics, History, Dagbani, Government, Geography, Literature in English, Islamic Religious Studies, Christian Religious Studies, French, Economics<ref>{{Cite web|date=2021-07-12|title=Tamale Senior High School - Explore Schools in Ghana Find and connect with all schools in Ghana SHS Vocational, Universities and more.|url=https://ghanaschoolsonline.org/listing/tamale-senior-high-school/|access-date=2021-11-23|language=en}}</ref>.
# '''Home Economics''': Biology, Management in Living, Food and Nutrition, Economics, Clothing and Textiles and Physics.
# '''Visual Arts''': Economics, General Knowledge in Arts, Graphic Design, Textiles, Sculpture.
#'''Applied Science (Technical Skills)''': Physics, Elective Mathematics, Applied Electricity, Technical Training.
#'''General Agriculture''':General Agriculture, Elective Mathematics, Horticulture, Chemistry, Physics and Animal Husbandry.
#
== Di kpabu yuuni ==
Di kpala 1951 yuuni<ref>{{Cite web|date=2019-10-10|title=Tamale Senior High School {{!}} MiSocial Life|url=https://www.misociallife.com/tamale-senior-high-school/|access-date=2021-11-26|language=en-US}}</ref>.
== Di Taachi ==
[[Fortiter]], [[Fideliter]], [[Feliciter]]
== Di pubu yaɣili ==
Di nyɛla shikuru shɛli din bɛ pubu A
== Di zaa yaɣili ==
Di nyɛla shikuru shɛli din nyɛ salo(public) shikuru
== Dabisi gahinda ==
Shikuru ŋɔ nyɛla din mali dabisi gahinda di taarihi ni, di shɛŋa n-nyɛ;
# Silver jubilee daa nyɛla chuɣu shɛli bɛ ni puhi yuuni 1991.
# Golden jubilee daa nyɛla chuɣu shɛli bɛ ni puhi yuuni 2001.
# The 60th Anniversary daa nyɛla chuɣu shɛli bɛ ni puhi yuuni 2011.
4. Yuun' pisɔpɔin chuɣu (70th Anniversary). Chuɣu ŋɔ nyɛla chuɣu shɛli bɛ ni puhi yuuni 2021<ref>{{Cite web|title=TAMASCO launches 70th anniversary celebration|url=https://www.graphic.com.gh/news/general-news/tamasco-launches-70th-anniversary-celebration.html|access-date=2021-11-24|website=Graphic Online|language=en}}</ref>.
== Taarihi ==
[[Tamali|Tamale]] Secondary School nyɛla shikuru shɛli British Colonial Administration ni daa mɛ shɛli 1951 yuuni. Shikuru ŋɔ n-nyɛ tuuli shikuru shɛli [[British]] [[Colonial Administration]] ni daa tuui mɛ shɛli Ghana tudu polo. Di mɛbu maa daa nyɛla din che ka bi'pola ban be tudu polo ŋɔ na ka bɛ gba tooi nyɛ shikuru baŋsim kamani bɛ taba ban be nyɔŋ polo la ni nyɛri baŋsm shɛm la. Shikuru ŋɔ tooi nyɛ yuya taɣibu pam; kamani Gbɛwaa Secondary School, Government Secondary School, Tamale Secondary School ni zuŋɔ Tamale Senior High School<ref>{{Cite web|title=Tamale Senior High School – ghschoolsearch.com|url=https://www.ghschoolsearch.com/tamale-senior-high-school/|access-date=2021-11-23|language=en-US}}</ref>. Tuuli baŋsim bɔmma zaŋ ti shikuru ŋɔ daa nyɛla kamani, zaɣ' yɛlinli. Di daa dii bi kpaŋsi bɔhimbu ni wuhibu ko, amaa paɣ'sibu baŋsim ni biɛhigu haŋkali lɛbu. Di baŋsim bomma soya maa n-daa nyɛ; English language, Mathematics, General science(1 and 2), Geography, History, Latin, Agriculture, Carpentry, Masonry, Art and Craft, Music and Metal Work. Dagbani mini French n-daa nyɛ din pahina tooni na. Shikurubihi maa zaa daa bɔhimla wuhibu yaɣa maa tuuli yuma ata ka lee dahi diba anii din nyɛ bɛ ni daa bɔhim shɛli yuma anahi ni yuma anu ni ka daa deei shikuru ŋɔ shɛhira gbana<ref name="ghanaschoolsonline.org"/>. Viɛnyɛla n-nyɛ li ni di ni pahi tudu ŋɔ shikurusuma ni maa. Shikuru ŋɔ nyɛla din kpa ni niya suma ni so shɛli din nyɛ baŋsim lɛbu zaŋ ti shikuru ŋɔ Cadet Corps din daa kpa yuuni 1954 n-nyɛ tuuli [[Africa]], South Sahara kpaŋa [[South Africa]].
Cadet Corps maa yoori maŋli daa nyɛla 11th February, 1956. Di daa nyɛla Hon. V.H. Alhassan, Parliament jintɔri kuro zaŋ ti Tamale jilimalana [[Dr. Kwame Nkrumah|Kwame Nkrumah]] ʒamani ni (CPP Gomnanti) ni daa sɔŋ niŋ shɛli. Ŋun daa nyɛ Toondan di saha daa nyɛla [[John- Parson]]. Zaɣ' suŋtali shɛli shikuru ŋɔ Cadet wumsibu palo daa nyɛla bin boli Parson Square o kum nyaaŋa. Dini n daa tirisi ti yooi Cadet Corps Ghana zaa.
Yuuni 1958, tuuli shikurubihi paɣiba daa kpuɣi niŋ du' yini shikuru maa ni, dinsaha ka di daa lɛbigi li shikuru shɛli din gabi. Lala yuuni maa dede, tuuli shikurubihi ban nyɛ "baŋdi gahinda" daa kpuɣi n-niŋ dura anahi n-doli din nyɛ so gahinda din daa ti karimbanima ni shɛhira kara daliri n-niŋ shikuru maa ni, sabimi 'O' mini ' A' paaibu dahima n-tuɣi chaŋ University.
== Shikurubihi ban bɛ shikuru ŋɔ ni (Tamasco) ==
[[Tamale Senior High School]] nyɛla shikuru shɛli din nyɛ din mali shikurubihi pam n-gari Senior High School kam din bɛ Tamali puuni. A yi lihi 2016-2017, di bɔhimbu yuuni daa nyɛla bɛ ni kpuɣi shikurubihi kalinli ka bɛ paai kɔb'siyɔpoin ni chenji (700) ka di laɣim shikurubihi maa zaa tusaayi ni kɔb'shii (2,200)<ref>{{Cite web|last=Ibrahim|first=Mohammed|title=Senior High Schools in the three regions of the north appeal to gov’t to release feeding grants|url=https://zaaradio.com/education/senior-high-schools-in-the-three-regions-of-the-north-appeal-to-govt-to-release-feeding-grants/|access-date=2021-11-22|language=en-GB}}</ref>. Shikuru ŋɔ dii bi ŋmɛrila nyɔɣu ni di yuli ni chaŋ katiŋ shɛm, tɔ amaa di nyɛla din niŋ suhupiɛlli ni din yihi waɣara ka bɛ be Ghana tingbani luɣili kam n-tumdi tuma maa.
== Di ni bɛ shɛli polo ==
Tamale Senior High School (Tamasco) nyɛla din bɛ [[Sagnarigu Municipality|Sagnarigu Municipal]] din bɛ tudu yaɣili (Northern Region) Ghana ŋɔ la. Di bala daansi ni Baɣabaɣa College of Education, Tamali Technical University, Tamali College of Education ni tudu yaɣili (Northern Region) Education du zuɣu la ([[Ghana Education service (GES)|Ghana Education Service]]).
== Tamasco Zumma [[Jiŋli]] ==
[[Lahabali kɔligu:TAMASCO Central Mosque.jpg|thumb|Tamasco Jiŋ' titali]]
Tamale Senior High School (TAMASCO) nyɛla din mali jiŋ' karili ka di bɛ shikuru maa sunsuuni. Di puuni ka shikurubihi nti tabli karimbanima ban bɛ shikuru maa ni laɣindina n-ti puhiri jiŋli, di bahi bahindi [[Alizumba]] dali.
== Karimbi' Kura ==
Karimbikura nyɛla karimbi' shɛba ban naai shikuru ka be gɔmnanti mini tuma du' zuɣuri ni n-tumdi tuma. Tamale Senior High School nyɛla shikuru shɛli din wumsi karimbihi pam ka bɛ za zaashe' kara shɛhi pam [[Ghana]] ŋɔ. Bɛ shɛba n-nyɛ;
1) Dr. [[Mahamudu Bawumia]]<ref>{{Cite web|last=Nuhu|first=Osman|title=Biography Of His Excellency Dr. Mahamudu Bawumia - Ghanaontheglobe.com|url=https://ghanaontheglobe.com/2021/02/14/biography-of-his-excellency-dr-mahamudu-bawumia/|access-date=2021-11-23|language=en-US}}</ref>
2) Dr. [[Issahaku Nashiru]]
3) [[Gbadamoshi]]<ref>{{Cite web|title=Autobiography of Alhaji Gbadamosi launched in Accra|url=https://www.graphic.com.gh/features/features/autobiography-of-alhaji-gbadamosi-launched-in-accra.html|access-date=2021-11-23|website=Graphic Online|language=en-gb}}</ref>
4) Mr. [[Abu Wemah]]
5) Alhaji [[Aliu Mahama]]<ref>{{Cite web|title=Biography Of Aliu Mahama (Former Ghanaian Vice president). - Opera News|url=https://gh.opera.news/gh/en/politics/bde1bff492a133049ecd973c40429816|access-date=2021-11-23|website=gh.opera.news}}</ref>
6) Dr. [[Mohammed Ibn Chambas]]<ref>{{Cite web|title=Mohamed Ibn Chambas, Biography|url=https://www.ghanaweb.com/person/Mohamed-Ibn-Chambas-142|access-date=2021-11-23|website=www.ghanaweb.com}}</ref>
7) Mr [[Ibrahim Mahama (artist)|Ibrahim Mahama]]<ref>{{Citation|title=Ibrahim Mahama (businessman)|date=2021-10-19|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Ibrahim_Mahama_(businessman)&oldid=1050707644|work=Wikipedia|language=en|access-date=2021-11-23}}</ref>
8) Dr. [[Alhassan Wayo Seini]]
9) Alhaji [[Malik Al-Hassan Yakubu|Malik Alhassan Yakubu]]
10) Mr. [[Bavug Abdul Latif]]
11) Mr. [[Mohammed Gargo]]
12) Dr. [[Hilla Limann]]<ref name="myjoyonline.com">{{Cite web|title=Tamale Secondary School and 60 years of secondary education in northern Ghana - MyJoyOnline.com|url=https://www.myjoyonline.com/tamale-secondary-school-and-60-years-of-secondary-education-in-northern-ghana/|access-date=2021-11-23|website=www.myjoyonline.com|language=en-US}}</ref>
13) Alhaji [[Mohammad Mumuni]]
14) Professor [[Raymond Benning]]
15) [[Sheikh Imam Rashid Salawatiya]]
16) Dr. [[Abdulai Salifu]]
17) Dr. [[Adam Gamel Nasser]]<ref name="myjoyonline.com"/>
18) Dr.[[David Abdulai]]<ref>{{Cite web|date=2020-03-23|title=Medical philantropist Dr. Abdulai Choggu honoured posthumously in Tamale|url=https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/Medical-philantropist-Dr-Abdulai-Choggu-honoured-posthumously-in-Tamale-902110|access-date=2021-11-24|website=GhanaWeb|language=en}}</ref>
19) Mr. [[Alban Bagbin]]
20) Madam [[Theresa Oppong]]
21) Mr. [[Mubarak Mohammed Muntaka]]
22) Madam Otiko Afisa Djaba
23) Dr. Abdulai Salifu
24) Arch Bishop Gregory Kpembaya
25) Mr. B.A. Yakubu<ref name="ReferenceA">{{Cite web|title=Tamale Secondary School and 60 years of secondary education in northern Ghana - MyJoyOnline.com|url=https://www.myjoyonline.com/tamale-secondary-school-and-60-years-of-secondary-education-in-northern-ghana/|access-date=2021-11-26|website=www.myjoyonline.com|language=en-US}}</ref>
26) Professor Quartey
27) Professor John Kaburisie(RIP)
28)Dr. Gyader
29) Naa Proffessor John Nabila
30) Mr. Douglas Adjarbeng
31) Mr. Peter Illiasu
33) Mr. Ali Nakyea
34) Mr. Adam Sule
35) Alhaji Alhassan Mohammed Awal
36) Alhaji [[Abdul- Rahaman Mohammed Saani]] (Man Shani)
== Ban bɛ Gɔmnanti mini Siyaasa ni ==
# [[Hilla Limann]], O nyɛla Ghana gɔmnanti kuro' 1979-1981<ref>{{Cite web|last=Wundengba|first=Charles|date=2020-01-09|title=The Story of Dr. Hilla Limann, The Only President of the Third Republic of Ghana|url=http://northernghana.net/the-story-of-dr-hilla-limann-the-only-president-of-the-third-republic-of-ghana/|access-date=2021-11-22|website=Northernghana.net|language=en-US}}</ref>
# [[Aliu Mahama]], daa nyɛla [[Ghana]] gɔmnanti zuɣulaampaa 2001-2008<ref>{{Cite web|title=Alhaji Aliu Mahama, Biography|url=https://www.ghanaweb.com/person/Alhaji-Aliu-Mahama-189|access-date=2021-11-22|website=www.ghanaweb.com}}</ref>
# [[Mahamudu Bawumia]], O nyɛla Ghana gɔmnanti zuɣulaampaa, 2016<ref>{{Cite web|title=H.E Alhaji Dr. Mahamudu Bawumia {{!}} Ministry of Communications|url=https://moc.gov.gh/he-alhaji-dr-mahamudu-bawumia|access-date=2021-11-22|website=moc.gov.gh}}</ref>
# [[Alban Bagbin]]<ref>{{Cite web|last=Alabi|date=2021-10-23|title=Alban Bagbin Biography|url=https://alabigh.com/alban-bagbin-biography/|access-date=2021-11-22|website=Alabi GH|language=en-US}}</ref>, Alban Sumana Kingsford Bagbin nyɛla siyaasa nira. ŋuna n-nyɛ Ghana jintɔriba duu kpɛma saha ŋɔ.
# [[Malik Alhassan Yaakubu|Malik Al-hassan Yakubu]],<ref>{{Cite web|date=-001-11-30T00:00:00+00:00|title=Ex-Interior Minister: Rawlings Killed Ya-Na|url=https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/Ex-Interior-Minister-Rawlings-Killed-Ya-Na-206769|access-date=2021-11-22|website=GhanaWeb|language=en}}</ref>
#[[Mohammed Ibn Chambas]],<ref>{{Cite web|title=Mohamed Ibn Chambas, Biography|url=https://mobile.ghanaweb.com/person/Mohamed-Ibn-Chambas-142|access-date=2021-11-22|website=mobile.ghanaweb.com}}</ref> ŋuna n-daa nyɛ zuɣulana zaŋ ti Economic Community of West African States yaɣili (ECOWAS) yuuni 2006- 2009.
#[[Mohammad Mumuni|Mohammed Mumuni]],<ref>{{Cite web|title=Alhaji Muhammad Mumuni, Biography|url=https://mobile.ghanaweb.com/person/Alhaji-Muhammad-Mumuni-1159|access-date=2021-11-22|website=mobile.ghanaweb.com}}</ref> O nyɛla minista kuro zaŋ chaŋ tiŋduya gɔrim yaɣili(2009 —2013)
#[[Ibrahim Mahama (alkali)|Ibrahim Mahama]], O nyɛla minista kuro zaŋ chaŋ lahibali wuligibu yaɣili (1968-1969)
#[[Mahama Iddrisu]],<ref>{{Cite web|last=peoplepill.com|title=About Mahama Iddrisu: Ghanaian politician {{!}} Biography, Facts, Career, Wiki, Life|url=https://peoplepill.com/people/mahama-iddrisu|access-date=2021-11-22|website=peoplepill.com}}</ref> O nyɛla minista kuro zaŋ chaŋ lɔra gɔrim mini yɛltɔɣa yaɣili (1983-1987)
#[[Otiko Afisa Djaba]],<ref>{{Cite web|date=2018-08-21|title=I’m retiring from politics to take care of my sick ex-husband – Otiko|url=https://citinewsroom.com/2018/08/im-retiring-from-politics-to-take-care-of-my-sick-ex-husband-otiko/|access-date=2021-11-22|website=Citinewsroom - Comprehensive News in Ghana|language=en-US}}</ref> O nyɛla minista kuro zaŋ chaŋ paɣiba mini bihi biɛrisuŋ yaɣili (2017-2018)
#[[John Tia]],<ref>{{Cite web|title=John Tia returns to full time farming after ambassadorial duties|url=https://www.graphic.com.gh/business/business-news/john-tia-returns-to-full-time-farming-after-ambassadorial-duties.html|access-date=2021-11-22|website=Graphic Online|language=en-gb}}</ref> O nyɛla fukumsi kpambala kuro zaŋ chaŋ lahibali wuligibu (2010-2012)
#[[Mustapha Abdul-Hamid]],<ref>{{Cite web|title=Mustapha Hamid appointed NPA boss - MyJoyOnline.com|url=https://www.myjoyonline.com/mustapha-hamid-appointed-npa-boss/|access-date=2021-11-22|website=www.myjoyonline.com|language=en-US}}</ref> O nyɛla minista kuro zaŋ chaŋ lahibali wuligibu yaɣili (2017-2018), ka lahi nyɛ minista kuro zaŋ ti zongo tiŋ' puuni lɛbigimsim yaɣili (2018-2021), ni toondana zaŋ chaŋ kpam tuma polo din nyɛ National Petroleum Authority la (2021-)
#[[John S. Nabila]],<ref>{{Cite web|title=Professor John S. Nabila {{!}} Who's Who in Ghana|url=https://whoswhoghana.app/traditional-leaders/professor-john-s-nabila/|access-date=2021-11-22|website=whoswhoghana.app|language=en}}</ref> ŋuna n-nyɛ minista kuro zaŋ chaŋ lahibaya wuligibu yaɣili (1980-1981), ka daa lahi nyɛ zuɣulana zaŋ ti Ghana nanim' duu yaɣili (National House of Chiefs) 2008-2016.
#[[Abubakar Boniface Siddique]],<ref>{{Cite web|title=Madina: Group touts the achievements of Boniface Abubakar|url=https://www.modernghana.com/news/1053448/madina-group-touts-the-achievements-of-boniface.html|access-date=2021-11-22|website=Modern Ghana|language=en}}</ref> nyɛla minista kuro zaŋ chaŋ bi'pola mini tuma bɔbu yaɣili (2005-2007), ka daa lahi nyɛ minista kuro zaŋ ti kom mini ya mɛbu yaɣili (2007-2009)
#[[Mubarak Mohammed Muntaka]],<ref>{{Cite web|last=Annang|first=Evans|date=2021-11-01|title=Let’s be careful and not create a ‘monster’ in Dampare – Muntaka warns|url=https://www.pulse.com.gh/news/local/lets-be-careful-and-not-create-a-monster-in-dampare-muntaka-warns/3krtjs7|access-date=2021-11-22|website=Pulse Ghana|language=en}}</ref> nyɛla minista kuro zaŋ ti bi'pola mini bola yaɣili (Silimiin goli January 2009-June 2009)
#[[Eward Mahama|Edward Mahama]],<ref>{{Cite web|title=I’ve opted out of December elections — Dr Edward Mahama|url=https://www.graphic.com.gh/news/politics/i-ve-opted-out-of-december-elections-dr-edward-mahama.html|access-date=2021-11-22|website=Graphic Online|language=en-gb}}</ref> nyɛla toondaan' kuro zaŋ ti People's National Convention (PNC) paati
#[[Solomon Namliit Boar]],<ref>{{Cite web|date=2020-02-17|title=NPP Primaries: Solomon Boar seeks third term as Bunkpurugu MP|url=https://citinewsroom.com/2020/02/npp-primaries-solomon-boar-seeks-third-term-as-bunkpurugu-mp/|access-date=2021-11-22|website=Citinewsroom - Comprehensive News in Ghana|language=en-US}}</ref><ref>{{Cite web|date=2021-04-02|title=Retain the likes of fearless Alhaji Said Sinare or forget the 2024 - NDC activist to party|url=https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/Retain-the-likes-of-fearless-Alhaji-Said-Sinare-or-forget-the-2024-NDC-activist-to-party-1222573|access-date=2021-11-22|website=GhanaWeb|language=en}}</ref> nyɛla [[North East Region|North East]] fukumsi kpɛma (2019-)
#[[Gilbert Seidu Iddi]],<ref>{{Cite web|date=2016-06-21|title=Surcharge ex-SADA boss for blowing GHc186,000 on trips – PAC|url=https://citifmonline.com/2016/06/surcharge-ex-sada-boss-for-blowing-ghc186000-on-trips-pac/|access-date=2021-11-22|website=Citi 97.3 FM - Relevant Radio. Always|language=en-US}}</ref> nyɛla tudu yaɣili ŋɔ na fukumsi kpeen kuro (1997-1998 mini 2000-2001), nti pahi [[Volta Region|Volta]] kuligi duli fukumsi kpeen kuro (1998-2000)
#[[Joshua Alabi,]]<ref>{{Cite web|title=Some politicians are not helping Ghanaians - Joshua Alabi - MyJoyOnline.com|url=https://www.myjoyonline.com/some-politicians-are-not-helping-ghanaians-joshua-alabi/|access-date=2021-11-22|website=www.myjoyonline.com|language=en-US}}</ref> ŋuna n-daa nyɛ Greater Accra fukumsi kpeeni kuro (1997-1998 mini 2000-2001), ni tudu yaɣili ŋɔ na fukumsi kpeen kuro (1998-2000)
#[[Adam Mahama]],<ref>{{Citation|title=Adam Mahama|date=2021-10-19|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Adam_Mahama&oldid=1050778999|work=Wikipedia|language=en|access-date=2021-11-22}}</ref> O nyɛla jintɔri kuro zaŋ ti [[Damango]]-Daboya piibupiibu yaɣili (1997-2001)
#[[Jacob Bawiine Boon]],<ref>{{Cite web|title=Bawiine, Boon Jacob|url=https://ghanamps.com/mp/bawiine-boon-jacob/|access-date=2021-11-22|website=Ghana MPS|language=en-US}}</ref> O nyɛla jintɔri kuro zaŋ ti Lambussie piibupiibu yaɣili (1993-1997)
#[[Emmanuel Samba Zumakpeh]],<ref>{{Cite web|title=Zumakpeh, Samba Emmanuel|url=https://ghanamps.com/mp/zumakpeh-samba-emmanuel/|access-date=2021-11-22|website=Ghana MPS|language=en-US}}</ref> O nyɛla jintɔri kuro zaŋ ti [[Nadowli South]] piibupiibu yaɣili
#[[Zuwera Ibrahimah]],<ref>{{Cite web|title=Parliament of Ghana|url=https://www.parliament.gh/mps?mp=242|access-date=2021-11-22|website=www.parliament.gh}}</ref> ŋuna n-na nyɛ jintɔra zaŋ ti [[Salaga]] South piibupiibu yaɣili
#[[Alhassan Wayo Seini]],<ref>{{Cite web|date=-001-11-30T00:00:00+00:00|title=Wayo Seini quits NDC for NPP|url=https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/Wayo-Seini-quits-NDC-for-NPP-100284|access-date=2021-11-22|website=GhanaWeb|language=en}}</ref> O nyɛla jintɔri kuro zaŋ ti [[Tamale Central]] piibupiibu yaɣili (2005-2006)
#[[Said Sinare]],<ref>{{Cite web|date=2021-04-02|title=Retain the likes of fearless Alhaji Said Sinare or forget the 2024 - NDC activist to party|url=https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/Retain-the-likes-of-fearless-Alhaji-Said-Sinare-or-forget-the-2024-NDC-activist-to-party-1222573|access-date=2021-11-22|website=GhanaWeb|language=en}}</ref> O nyɛla [[Ayawaso Central]] piibupiibu yaɣili jintɔri kuro (1993-1997), ni Ghana ambassador zaŋ ti [[Egypt]] (2012-2014), nti lahi pahi Ghana ambassador zaŋ ti [[Saudi Arabia]] (2014-2017)
#[[Ben Baluri Saibu]],<ref>{{Cite web|title=Saibu, Ben Baluri|url=https://ghanamps.com/mp/saibu-ben-baluri/|access-date=2021-11-22|website=Ghana MPS|language=en-US}}</ref> O nyɛla [[West Mampurusi]] piibupiibu yaɣili jintɔri kuro (1993-1997)
#[[Yusuf Iddrisu]],<ref>{{Cite web|title=Iddrisu, Yusuf|url=https://ghanamps.com/mp/iddrisu-yusuf/|access-date=2021-11-22|website=Ghana MPS|language=en-US}}</ref> O nyɛla [[Yendi Municipality|Yendi]] piibupiibu yaɣili jintɔri kuro (1993-1997)
#[[Basit Abdulai Fuseini]],<ref>{{Cite web|date=-001-11-30T00:00:00+00:00|title=Late B.A Fuseini lauded as development oriented|url=https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/Late-B-A-Fuseini-lauded-as-development-oriented-114796|access-date=2021-11-22|website=GhanaWeb|language=en}}</ref> O nyɛla jintɔri kuro zaŋ ti Gukpegu-Sabonjida piibupiibu yaɣili (1993-1997)
#[[Edward Aliedong Alhassan]],<ref>{{Citation|title=Edward Aliedong Alhassan|date=2021-08-12|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Edward_Aliedong_Alhassan&oldid=1038353561|work=Wikipedia|language=en|access-date=2021-11-22}}</ref> nyɛla Damango-[[Daboya]] piibupiibu yaɣili jintɔri kuro (1993-1997)
#[[Muhammad Bawah Braimah]],<ref>{{Cite web|title=Mohammad Bawah Braimah, Biography|url=https://mobile.ghanaweb.com/person/Mohammad-Bawah-Braimah-2347|access-date=2021-11-22|website=mobile.ghanaweb.com}}</ref> ŋuna n-na nyɛ jintɔra zaŋ ti Ejura-Sekyedumase piibupiibu yaɣili (2017-)
#[[Issifu Pangabu Mohammed]],<ref>{{Cite web|title=Mohammed, Issifu Pangabu|url=https://ghanamps.com/mp/mohammed-issifu-pangabu/|access-date=2021-11-22|website=Ghana MPS|language=en-US}}</ref> nyɛla Ejura-Sekyedumase piibupiibu yaɣili jintɔri kuro (2005-2013)
#[[Kojo Bonsu]],<ref>{{Cite web|last=Bonney|first=Abigail|date=2021-09-25|title=Check out interesting facts about Former Kumasi Mayor, Kojo Bonsu|url=https://www.adomonline.com/check-out-interesting-facts-about-former-kumasi-mayor-kojo-bonsu/|access-date=2021-11-22|website=Adomonline.com|language=en-US}}</ref> nyɛla dundɔŋni gɔmnanti kpeen kuro zaŋ ti Kumasi (2013-2016)
#Alhaji Alhassan Mohammed Awal, nyela kpema zaŋ ti NORSAAC (Director of NORSAAC)
=== Ban nyɛ karimbanima ===
# Mr Suaib Wilberforce Adams, o nyɛla zuɣulaan' kuro zaŋ ti TAMASCO<ref>{{Cite web|title=Bawumia gives ¢65,000 to TAMASCO|url=https://www.modernghana.com/news/726679/bawumia-gives-65000-to-tamasco.html|access-date=2021-11-23|website=Modern Ghana|language=en}}</ref>
#Professor Quartey, o nyɛla karimba zaŋ ti University of Cape Coast, UCC<ref name="ReferenceA"/>.
#
#
#
=== Ban nyɛ Awurabanima ===
# Hajia Nadia Ali Dawood (CEO ZLB, Country Program Director, Civil Society Institutional Foundation).
#Madam Theressa Oppong, o nyɛla daa bia ka lahi nyɛ Chief Executive zaŋ ti MANET.<ref name="myjoyonline.com"/>
#Zuwera Ibrahimah, ŋuna n-nyɛ jintɔra zaŋ ti Salaga South piibupiibu yaɣili.
#Otiko Afisa Djaba, o nyɛla minista kuro zaŋ chaŋ paɣaba mini bihi bɛrisuŋ yaɣili, (2017-2018)<ref>{{Cite web|title=Otiko Djaba, Biography|url=https://www.ghanaweb.com/person/Otiko-Djaba-3932|access-date=2021-11-26|website=www.ghanaweb.com}}</ref>.
#
#
#
=== Ban nyɛ linjimanima ===
1. [[Joshua Hamidu]], Chief of Defence Staff (1978-1979)
2. [[Michael Samson-Oje]], Chief of Defence Staff (2016-2017)
3. [[Bawa Andani Yakubu]], Inspector General of the [[Ghana Police Service]] (1969-1971)
#
#
#
=== Ban nyɛ Alikalinima ===
# [[Joseph Bawa Akamba]], Justice of the Supreme Court
# [[William Atuguba]], Justice of Supreme Court.
== Tamasco Karimbakpeen' Kura ==
1.1960–1964 Mr. Kenneth L. Purser
2. 1964–1967 Mr. B. O. Ayittey
3. 1967–1969 Mr. A. F. Clayton
4. Sept. 1969–1970 Mr. W. A. Ofori
5.1970–1973 Mr. Adu
6. 1973–1981 Alhaji B. A. Fuseini
7. 1981–1982 Mr. S. M. Amankwa
8. 1983–1986 Mr. Mahama Adam (AG)
9. 1986–1988 Mr. L. M. Awuni (AG)
10. 1988–1990 Mr. E. K. Kudiabor
11. 1990–1991 Mr. A. A. Daramanu
12. 1991–1998 Mr. Bolina Saaka
13. 1998–2001 Alhaji Amadu Belko
14. Feb. 2001 – Oct. 2001 Mrs. [[Mary Asobayire Dan-Braimah]] (AG)
15. Oct. 2001–2004. Alhaji [[Mahamadu Saani Abdul-Rahman]]
16. 2005–2008 Alhaji T. A. Mahama
17. 2004–2005 Mr. J. B. Dakorah
18. 2008–2016 Mr. J. B. Dakorah
19. 2008–2016 Mrs. Mary Asobayire Dan-Braimah
20.2016–ŋun na beni Hajia Amina Musah
21. 2017 [[Shaibu Adams Wilberforce]]
22. 2021 Rev Edward Azika<ref>{{Cite web|last=Walter|first=Lilian|title=Headmaster of Tamale Senior High School appeals to government and old students to support the school with vehicles.|url=https://zaaradio.com/local/headmaster-of-tamale-senior-high-school-appeals-to-government-and-old-students-to-support-the-school-with-vehicles/|access-date=2021-11-27|language=en-GB}}</ref>
== Shikuru maa Salima ==
== Kompatisanima mini Kpaɣiribu shɛŋa din pahira ==
Tamasco nyɛla shikuru shɛli din bɛ kompatisanima mini kpaɣiribu ni saha kam ka di zooi pam. Di shɛŋa n-nyɛ;
# '''National Commission for Civic Education/ Project Citizens Ghana'''. Kompatisa ŋɔ daa nyɛla bɛ ni kpa shɛli ni di che ka shikurubihi pahiri saawara ni ka lahi yooi soli n-ti ba ni bɛ nya kpaŋmaŋa shɛŋa bɛ ni mali ka mali shiya din sa yɛn lee ba sɔhubiɛɣu kpamba<ref>{{Cite web|date=-001-11-30T00:00:00+00:00|title=TAMASCO emerges 2nd runners up in national competition contest|url=https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/TAMASCO-emerges-2nd-runners-up-in-national-competition-contest-164040|access-date=2021-11-23|website=GhanaWeb|language=en}}</ref>. TAMASCO, din daa di nasara dundɔŋni kompatisa, daa kɔŋ li n-ti Mawuli Senior High School din daa yi Volta Region la na. Tingbani zaa kpalinkpaa kompatisa ni, ka Adisadel College daa pahi buta zuɣu. Bɛ pina mi, bɛ daa deei kompiita diɣi din nyɛ zaɣpaɣlima la, cowbell binyɛri shɛŋa din daa pahi di shɛŋa n-daa nyɛ 1992 constitution kundi biɛlima bin yaaye yaaye,
# '''National Science and Mathematics Quiz'''<ref>{{Cite web|date=2021-11-17|title=Tamale SHS kicks out Achimota School in 2021 National Science and Maths Quiz|url=https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/Tamale-SHS-kicks-out-Achimota-School-in-2021-National-Science-and-Maths-Quiz-1403917|access-date=2021-11-23|website=GhanaWeb|language=en}}</ref>. 2021: Bɛ di nasara n-tirisi m-paai kpalinkpaa pirigili zaŋ kpa [[Ghana National Science and Maths Quiz]] kompatisa tuuli, baayan bɛ ni nyɛŋ [[Adisadel College]] mini [[Kumasi Academy]], ni dibu nambanima; Tamale Senior High School 59, Adisadel College 44 ni Kumasi Academy 30<ref>{{Cite web|title=Tamasco tramples on Adisco, Kumaca into NSMQ semi-final - MyJoyOnline.com|url=https://www.myjoyonline.com/tamasco-tramples-on-adisco-kumaca-into-nsmq-semi-final/|access-date=2021-11-23|website=www.myjoyonline.com|language=en-US}}</ref>.
#
#'''NHIS''' '''regional competition about it's operations'''<ref>{{Cite web|date=2016-06-29|title=NHIA holds regional quiz competitions about its operations|url=https://citifmonline.com/2016/06/nhia-holds-regional-quiz-competitions-about-its-operations/|access-date=2021-11-22|website=Citi 97.3 FM - Relevant Radio. Always|language=en-US}}</ref>
#'''Regional ICT Quiz Competition- 2008.''' Yuuni 2008, Regional Association of ICT Teachers daa nyɛla ban laɣim kpa kpaɣintibu ICT Kompatisa n-ti SHS shikuriti din be yaɣili ŋɔ na, ka Tamasco daa di buta zuɣu.
#'''National Milo SHS Soccer (boys) Volleyball (girls) Championship'''. Tamasco n-nyɛ tuuli shikuru shɛli [[Northern Region]] puuni n-di National Milo Soccer (boys) championship buta ni Volleyball (girls) Championship yim.
#'''Debate Competition- 2009.''' Foundation for Security and Human Development, Zangama laɣingu, daa zali kompatisa n-ti shikuru shɛŋa Tamale Metropolis. Lala kompatisa maa ni, Tamasco n-daa di tuuli<ref>{{Cite web|date=2021-07-12|title=Tamale Senior High School - Explore Schools in Ghana Find and connect with all schools in Ghana SHS Vocational, Universities and more.|url=https://ghanaschoolsonline.org/listing/tamale-senior-high-school/|access-date=2021-11-25|language=en}}</ref>.
#'''Independence Anniversary Parade - 2009.''' Tamale Senior High School Cadet Corps n-daa nyɛ ban di tuuli maŋsulinsi yuun' pihinu ni ayi (52nd) chuɣu puhibu dali, silimiin goli March ni.
== Karimbihi Duri Yuya ==
Tamale Senior High School nyɛla shikuru shɛli bɛ ni mali karimbihi biɛhigu shee. Lala zuɣu biɛhigu shee ŋɔ nyɛla bɛ ni pu karimbihi ŋɔ bɔŋbɔŋ ka bol' li ni ya. Yili kam din zaa be shikuru maa ni malila di yuli, Di yuya maa shɛŋa n-nyɛ:
# [[Nkrumah]] yili
# [[Heyfron]] yili
# [[Tamakloe]] yili
# [[Gbɛwaa]] yili
# [[Patterson]] yili
# [[Wemah]] yili
# [[Gbadamosi]] yili
# [[Bawumia]] yili
#
== Kundivihira ==
<references responsive="" />54. https://zaaradio.com/local/headmaster-of-tamale-senior-high-school-appeals-to-government-and-old-students-to-support-the-school-with-vehicles/
[[Pubu:Shikuriti]]
[[Pubu:Ghana Shikuriti]]
[[Pubu:Dagbanli]]
[[Pubu:B-Class]]
6hhlfg7lbqblnfgub56gg9ry3yxnxrb
41604
41603
2022-07-28T20:30:26Z
IDDRISU ABDUL-KADIR NINDOO
1815
/* Taarihi */ link
wikitext
text/x-wiki
{{Databox}}
{{B-Class}}
'''[[Tamali|Tamale]] Senior High School (Tamasco)''' nyɛla karim bisarinsi karimzɔŋ' titali din be [[Ghana]] Tudu yaɣili [[Northern Region|Northern]] Region ŋɔ, [[Tamali|Tamale]].
== DI NIYA: ==
[[Shikuru]] maa nia n-nyɛ ni di bo baŋsim suma n-ti di [[shikurubihi]], din yɛn che ka bɛ nya shɛhira gbaŋ suma n-tuɣi bɛ bɔhimbu karimzɔŋ kara ni. Dina n-yɛn che ka bɛ lɛbi bukaata kuriba ni anfaani bi' shɛba ban mali shili ni bɛ tum toontali tuma tiŋgbani ŋɔ ni, zaŋ ti salo ni daabilim zoosim, ni fakari filimbu nia ni kpaŋsibu zaŋ chaŋ bɔhimbu tab' sɔŋ tumanima din yɛn tum, ni zaŋ sɔŋ daadama ariʒichi zoosim<ref>{{Cite web|title=Motivation2Learn ~ Mission, Vision and Value Statements|url=http://motivation2learn.simplesite.com/439326229|access-date=2021-11-24|website=Motivation2Learn|language=en-US}}</ref>.
TUMA:
Shikuru maa tuma nyɛla ni bɛ kpuɣi ka zali kpamba ban simdi, ban ni tooi zali yuli, ban gurigiri bɛ maŋa ka kpuɣi B.E.C.E, ni ban karim siɣisi ka mali shɛhira gbana din wuhiri li ka che ka baŋsim bɔmma dede tali ni lihigu zaŋ chaŋ karim nasara, biɛhi chirichi, biɛhisuma, kpaŋmaŋa zaŋ chaŋ diɛma ni yiɣijam ni sabita viɛnyɛla yi polo<ref name="ghanaschoolsonline.org">{{Cite web|date=2021-07-12|title=Tamale Senior High School - Explore Schools in Ghana Find and connect with all schools in Ghana SHS Vocational, Universities and more.|url=https://ghanaschoolsonline.org/listing/tamale-senior-high-school/|access-date=2021-11-24|language=en}}</ref>.
Di yu' kura n-nyɛ Government Secondary School, [[Gbewaa|Gbewaa Secondary School]], nti pahi di ni na yoli taɣi [[Tamali|Tamale]] Secondary School shɛli ŋɔ. Di nyɛla baŋsim bɔbu shikuru shɛli din pahi karimzɔŋ shɛŋa din mali du' gbɛra shikuriti ni m-be [[Education Ridge]], yaɣ' karili m-be [[Sagnarigu Municipality]] (bɛ ni daa ŋmaai shɛli yihi [[Tamali Metropolis|Tamale Metropolis]] 2012 yuuni la) din be [[Northern Region]] [[Ghana]] [[Tamali|Tamale]] la<ref>{{Cite web|last=Wundengba|first=Daniel|date=2021-08-07|title=All You Need To Know About Tamale SHS, Tamasco|url=http://northernghana.net/all-you-need-to-know-about-tamale-shs-tamasco/|access-date=2021-11-22|website=Northernghana.net|language=en-US}}</ref>. Shikuru ŋɔ nyɛla bɛ ni piiri shɛli ka di kpuɣiri shikurubihi ban be [[Ghana]] tingbani ni ka di nyɛla bɛ gbana ni wuhi shɛm zaŋ chaŋ [[Basic Education Certificate Examination]] (B.E.C.E) zahimbu nyaaŋa ni shikurubihi ban be [[tinduya]] ni ka di nyɛla shikuru ŋɔ maani la sabiri gahindili din kpɛhiri ba na.
== Karim baŋsim yaɣ' shɛŋa bɛ ni wuhira ==
Baŋsim yaɣ' shɛŋa bɛ ni wuhiri mini di kpatuɣa n-nyɛ;
# '''Business''': Economics, Costing, Financial Accounting, Business Management and Elective Mathematics.
# '''General Science''': Chemistry, Physics, Biology, Elective Mathematics.
# '''General Arts''': Elective Mathematics, History, Dagbani, Government, Geography, Literature in English, Islamic Religious Studies, Christian Religious Studies, French, Economics<ref>{{Cite web|date=2021-07-12|title=Tamale Senior High School - Explore Schools in Ghana Find and connect with all schools in Ghana SHS Vocational, Universities and more.|url=https://ghanaschoolsonline.org/listing/tamale-senior-high-school/|access-date=2021-11-23|language=en}}</ref>.
# '''Home Economics''': Biology, Management in Living, Food and Nutrition, Economics, Clothing and Textiles and Physics.
# '''Visual Arts''': Economics, General Knowledge in Arts, Graphic Design, Textiles, Sculpture.
#'''Applied Science (Technical Skills)''': Physics, Elective Mathematics, Applied Electricity, Technical Training.
#'''General Agriculture''':General Agriculture, Elective Mathematics, Horticulture, Chemistry, Physics and Animal Husbandry.
#
== Di kpabu yuuni ==
Di kpala 1951 yuuni<ref>{{Cite web|date=2019-10-10|title=Tamale Senior High School {{!}} MiSocial Life|url=https://www.misociallife.com/tamale-senior-high-school/|access-date=2021-11-26|language=en-US}}</ref>.
== Di Taachi ==
[[Fortiter]], [[Fideliter]], [[Feliciter]]
== Di pubu yaɣili ==
Di nyɛla shikuru shɛli din bɛ pubu A
== Di zaa yaɣili ==
Di nyɛla shikuru shɛli din nyɛ salo(public) shikuru
== Dabisi gahinda ==
Shikuru ŋɔ nyɛla din mali dabisi gahinda di taarihi ni, di shɛŋa n-nyɛ;
# Silver jubilee daa nyɛla chuɣu shɛli bɛ ni puhi yuuni 1991.
# Golden jubilee daa nyɛla chuɣu shɛli bɛ ni puhi yuuni 2001.
# The 60th Anniversary daa nyɛla chuɣu shɛli bɛ ni puhi yuuni 2011.
4. Yuun' pisɔpɔin chuɣu (70th Anniversary). Chuɣu ŋɔ nyɛla chuɣu shɛli bɛ ni puhi yuuni 2021<ref>{{Cite web|title=TAMASCO launches 70th anniversary celebration|url=https://www.graphic.com.gh/news/general-news/tamasco-launches-70th-anniversary-celebration.html|access-date=2021-11-24|website=Graphic Online|language=en}}</ref>.
== Taarihi ==
[[Tamali|Tamale]] Secondary School nyɛla shikuru shɛli British Colonial Administration ni daa mɛ shɛli 1951 yuuni. Shikuru ŋɔ n-nyɛ tuuli shikuru shɛli [[British]] [[Colonial Administration]] ni daa tuui mɛ shɛli Ghana tudu polo. Di mɛbu maa daa nyɛla din che ka bi'pola ban be tudu polo ŋɔ na ka bɛ gba tooi nyɛ shikuru baŋsim kamani bɛ taba ban be nyɔŋ polo la ni nyɛri baŋsm shɛm la. Shikuru ŋɔ tooi nyɛ yuya taɣibu pam; kamani Gbɛwaa Secondary School, Government Secondary School, Tamale Secondary School ni zuŋɔ Tamale Senior High School<ref>{{Cite web|title=Tamale Senior High School – ghschoolsearch.com|url=https://www.ghschoolsearch.com/tamale-senior-high-school/|access-date=2021-11-23|language=en-US}}</ref>. Tuuli baŋsim bɔmma zaŋ ti shikuru ŋɔ daa nyɛla kamani, zaɣ' yɛlinli. Di daa dii bi kpaŋsi bɔhimbu ni wuhibu ko, amaa paɣ'sibu baŋsim ni biɛhigu haŋkali lɛbu. Di baŋsim bomma soya maa n-daa nyɛ; English language, Mathematics, General science(1 and 2), Geography, History, Latin, Agriculture, Carpentry, Masonry, Art and Craft, Music and Metal Work. Dagbani mini French n-daa nyɛ din pahina tooni na. Shikurubihi maa zaa daa bɔhimla wuhibu yaɣa maa tuuli yuma ata ka lee dahi diba anii din nyɛ bɛ ni daa bɔhim shɛli yuma anahi ni yuma anu ni ka daa deei shikuru ŋɔ shɛhira gbana<ref name="ghanaschoolsonline.org"/>. Viɛnyɛla n-nyɛ li ni di ni pahi tudu ŋɔ shikurusuma ni maa. Shikuru ŋɔ nyɛla din kpa ni niya suma ni so shɛli din nyɛ baŋsim lɛbu zaŋ ti shikuru ŋɔ Cadet Corps din daa kpa yuuni 1954 n-nyɛ tuuli [[Africa]], South Sahara kpaŋa [[South Africa]].
Cadet Corps maa yoori maŋli daa nyɛla 11th February, 1956. Di daa nyɛla Hon. V.H. Alhassan, Parliament jintɔri kuro zaŋ ti Tamale jilimalana [[Dr. Kwame Nkrumah|Kwame Nkrumah]] ʒamani ni (CPP Gomnanti) ni daa sɔŋ niŋ shɛli. Ŋun daa nyɛ Toondan di saha daa nyɛla [[John- Parson]]. Zaɣ' suŋtali shɛli shikuru ŋɔ Cadet wumsibu palo daa nyɛla bin boli Parson Square o kum nyaaŋa. Dini n daa tirisi ti yooi Cadet Corps Ghana zaa.
Yuuni 1958, tuuli shikurubihi paɣiba daa kpuɣi niŋ du' yini shikuru maa ni, dinsaha ka di daa lɛbigi li shikuru shɛli din gabi. Lala yuuni maa dede, tuuli shikurubihi ban nyɛ "baŋdi gahinda" daa kpuɣi n-niŋ dura anahi n-doli din nyɛ so gahinda din daa ti karimbanima ni shɛhira kara daliri n-niŋ shikuru maa ni, sabimi 'O' mini ' A' paaibu dahima n-tuɣi chaŋ University.
== Shikurubihi ban bɛ shikuru ŋɔ ni (Tamasco) ==
[[Tamale Senior High School]] nyɛla shikuru shɛli din nyɛ din mali shikurubihi pam n-gari Senior High School kam din bɛ Tamali puuni. A yi lihi 2016-2017, di bɔhimbu yuuni daa nyɛla bɛ ni kpuɣi shikurubihi kalinli ka bɛ paai kɔb'siyɔpoin ni chenji (700) ka di laɣim shikurubihi maa zaa tusaayi ni kɔb'shii (2,200)<ref>{{Cite web|last=Ibrahim|first=Mohammed|title=Senior High Schools in the three regions of the north appeal to gov’t to release feeding grants|url=https://zaaradio.com/education/senior-high-schools-in-the-three-regions-of-the-north-appeal-to-govt-to-release-feeding-grants/|access-date=2021-11-22|language=en-GB}}</ref>. Shikuru ŋɔ dii bi ŋmɛrila nyɔɣu ni di yuli ni chaŋ katiŋ shɛm, tɔ amaa di nyɛla din niŋ suhupiɛlli ni din yihi waɣara ka bɛ be Ghana tingbani luɣili kam n-tumdi tuma maa.
== Di ni bɛ shɛli polo ==
[[Tamale Senior High School]] (Tamasco) nyɛla din bɛ [[Sagnarigu Municipality|Sagnarigu Municipal]] din bɛ tudu yaɣili (Northern Region) Ghana ŋɔ la. Di bala daansi ni Baɣabaɣa College of Education, Tamali Technical University, Tamali College of Education ni tudu yaɣili (Northern Region) Education du zuɣu la ([[Ghana Education service (GES)|Ghana Education Service]]).
== Tamasco Zumma [[Jiŋli]] ==
[[Lahabali kɔligu:TAMASCO Central Mosque.jpg|thumb|Tamasco Jiŋ' titali]]
Tamale Senior High School (TAMASCO) nyɛla din mali jiŋ' karili ka di bɛ shikuru maa sunsuuni. Di puuni ka shikurubihi nti tabli karimbanima ban bɛ shikuru maa ni laɣindina n-ti puhiri jiŋli, di bahi bahindi [[Alizumba]] dali.
== Karimbi' Kura ==
Karimbikura nyɛla karimbi' shɛba ban naai shikuru ka be gɔmnanti mini tuma du' zuɣuri ni n-tumdi tuma. Tamale Senior High School nyɛla shikuru shɛli din wumsi karimbihi pam ka bɛ za zaashe' kara shɛhi pam [[Ghana]] ŋɔ. Bɛ shɛba n-nyɛ;
1) Dr. [[Mahamudu Bawumia]]<ref>{{Cite web|last=Nuhu|first=Osman|title=Biography Of His Excellency Dr. Mahamudu Bawumia - Ghanaontheglobe.com|url=https://ghanaontheglobe.com/2021/02/14/biography-of-his-excellency-dr-mahamudu-bawumia/|access-date=2021-11-23|language=en-US}}</ref>
2) Dr. [[Issahaku Nashiru]]
3) [[Gbadamoshi]]<ref>{{Cite web|title=Autobiography of Alhaji Gbadamosi launched in Accra|url=https://www.graphic.com.gh/features/features/autobiography-of-alhaji-gbadamosi-launched-in-accra.html|access-date=2021-11-23|website=Graphic Online|language=en-gb}}</ref>
4) Mr. [[Abu Wemah]]
5) Alhaji [[Aliu Mahama]]<ref>{{Cite web|title=Biography Of Aliu Mahama (Former Ghanaian Vice president). - Opera News|url=https://gh.opera.news/gh/en/politics/bde1bff492a133049ecd973c40429816|access-date=2021-11-23|website=gh.opera.news}}</ref>
6) Dr. [[Mohammed Ibn Chambas]]<ref>{{Cite web|title=Mohamed Ibn Chambas, Biography|url=https://www.ghanaweb.com/person/Mohamed-Ibn-Chambas-142|access-date=2021-11-23|website=www.ghanaweb.com}}</ref>
7) Mr [[Ibrahim Mahama (artist)|Ibrahim Mahama]]<ref>{{Citation|title=Ibrahim Mahama (businessman)|date=2021-10-19|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Ibrahim_Mahama_(businessman)&oldid=1050707644|work=Wikipedia|language=en|access-date=2021-11-23}}</ref>
8) Dr. [[Alhassan Wayo Seini]]
9) Alhaji [[Malik Al-Hassan Yakubu|Malik Alhassan Yakubu]]
10) Mr. [[Bavug Abdul Latif]]
11) Mr. [[Mohammed Gargo]]
12) Dr. [[Hilla Limann]]<ref name="myjoyonline.com">{{Cite web|title=Tamale Secondary School and 60 years of secondary education in northern Ghana - MyJoyOnline.com|url=https://www.myjoyonline.com/tamale-secondary-school-and-60-years-of-secondary-education-in-northern-ghana/|access-date=2021-11-23|website=www.myjoyonline.com|language=en-US}}</ref>
13) Alhaji [[Mohammad Mumuni]]
14) Professor [[Raymond Benning]]
15) [[Sheikh Imam Rashid Salawatiya]]
16) Dr. [[Abdulai Salifu]]
17) Dr. [[Adam Gamel Nasser]]<ref name="myjoyonline.com"/>
18) Dr.[[David Abdulai]]<ref>{{Cite web|date=2020-03-23|title=Medical philantropist Dr. Abdulai Choggu honoured posthumously in Tamale|url=https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/Medical-philantropist-Dr-Abdulai-Choggu-honoured-posthumously-in-Tamale-902110|access-date=2021-11-24|website=GhanaWeb|language=en}}</ref>
19) Mr. [[Alban Bagbin]]
20) Madam [[Theresa Oppong]]
21) Mr. [[Mubarak Mohammed Muntaka]]
22) Madam Otiko Afisa Djaba
23) Dr. Abdulai Salifu
24) Arch Bishop Gregory Kpembaya
25) Mr. B.A. Yakubu<ref name="ReferenceA">{{Cite web|title=Tamale Secondary School and 60 years of secondary education in northern Ghana - MyJoyOnline.com|url=https://www.myjoyonline.com/tamale-secondary-school-and-60-years-of-secondary-education-in-northern-ghana/|access-date=2021-11-26|website=www.myjoyonline.com|language=en-US}}</ref>
26) Professor Quartey
27) Professor John Kaburisie(RIP)
28)Dr. Gyader
29) Naa Proffessor John Nabila
30) Mr. Douglas Adjarbeng
31) Mr. Peter Illiasu
33) Mr. Ali Nakyea
34) Mr. Adam Sule
35) Alhaji Alhassan Mohammed Awal
36) Alhaji [[Abdul- Rahaman Mohammed Saani]] (Man Shani)
== Ban bɛ Gɔmnanti mini Siyaasa ni ==
# [[Hilla Limann]], O nyɛla Ghana gɔmnanti kuro' 1979-1981<ref>{{Cite web|last=Wundengba|first=Charles|date=2020-01-09|title=The Story of Dr. Hilla Limann, The Only President of the Third Republic of Ghana|url=http://northernghana.net/the-story-of-dr-hilla-limann-the-only-president-of-the-third-republic-of-ghana/|access-date=2021-11-22|website=Northernghana.net|language=en-US}}</ref>
# [[Aliu Mahama]], daa nyɛla [[Ghana]] gɔmnanti zuɣulaampaa 2001-2008<ref>{{Cite web|title=Alhaji Aliu Mahama, Biography|url=https://www.ghanaweb.com/person/Alhaji-Aliu-Mahama-189|access-date=2021-11-22|website=www.ghanaweb.com}}</ref>
# [[Mahamudu Bawumia]], O nyɛla Ghana gɔmnanti zuɣulaampaa, 2016<ref>{{Cite web|title=H.E Alhaji Dr. Mahamudu Bawumia {{!}} Ministry of Communications|url=https://moc.gov.gh/he-alhaji-dr-mahamudu-bawumia|access-date=2021-11-22|website=moc.gov.gh}}</ref>
# [[Alban Bagbin]]<ref>{{Cite web|last=Alabi|date=2021-10-23|title=Alban Bagbin Biography|url=https://alabigh.com/alban-bagbin-biography/|access-date=2021-11-22|website=Alabi GH|language=en-US}}</ref>, Alban Sumana Kingsford Bagbin nyɛla siyaasa nira. ŋuna n-nyɛ Ghana jintɔriba duu kpɛma saha ŋɔ.
# [[Malik Alhassan Yaakubu|Malik Al-hassan Yakubu]],<ref>{{Cite web|date=-001-11-30T00:00:00+00:00|title=Ex-Interior Minister: Rawlings Killed Ya-Na|url=https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/Ex-Interior-Minister-Rawlings-Killed-Ya-Na-206769|access-date=2021-11-22|website=GhanaWeb|language=en}}</ref>
#[[Mohammed Ibn Chambas]],<ref>{{Cite web|title=Mohamed Ibn Chambas, Biography|url=https://mobile.ghanaweb.com/person/Mohamed-Ibn-Chambas-142|access-date=2021-11-22|website=mobile.ghanaweb.com}}</ref> ŋuna n-daa nyɛ zuɣulana zaŋ ti Economic Community of West African States yaɣili (ECOWAS) yuuni 2006- 2009.
#[[Mohammad Mumuni|Mohammed Mumuni]],<ref>{{Cite web|title=Alhaji Muhammad Mumuni, Biography|url=https://mobile.ghanaweb.com/person/Alhaji-Muhammad-Mumuni-1159|access-date=2021-11-22|website=mobile.ghanaweb.com}}</ref> O nyɛla minista kuro zaŋ chaŋ tiŋduya gɔrim yaɣili(2009 —2013)
#[[Ibrahim Mahama (alkali)|Ibrahim Mahama]], O nyɛla minista kuro zaŋ chaŋ lahibali wuligibu yaɣili (1968-1969)
#[[Mahama Iddrisu]],<ref>{{Cite web|last=peoplepill.com|title=About Mahama Iddrisu: Ghanaian politician {{!}} Biography, Facts, Career, Wiki, Life|url=https://peoplepill.com/people/mahama-iddrisu|access-date=2021-11-22|website=peoplepill.com}}</ref> O nyɛla minista kuro zaŋ chaŋ lɔra gɔrim mini yɛltɔɣa yaɣili (1983-1987)
#[[Otiko Afisa Djaba]],<ref>{{Cite web|date=2018-08-21|title=I’m retiring from politics to take care of my sick ex-husband – Otiko|url=https://citinewsroom.com/2018/08/im-retiring-from-politics-to-take-care-of-my-sick-ex-husband-otiko/|access-date=2021-11-22|website=Citinewsroom - Comprehensive News in Ghana|language=en-US}}</ref> O nyɛla minista kuro zaŋ chaŋ paɣiba mini bihi biɛrisuŋ yaɣili (2017-2018)
#[[John Tia]],<ref>{{Cite web|title=John Tia returns to full time farming after ambassadorial duties|url=https://www.graphic.com.gh/business/business-news/john-tia-returns-to-full-time-farming-after-ambassadorial-duties.html|access-date=2021-11-22|website=Graphic Online|language=en-gb}}</ref> O nyɛla fukumsi kpambala kuro zaŋ chaŋ lahibali wuligibu (2010-2012)
#[[Mustapha Abdul-Hamid]],<ref>{{Cite web|title=Mustapha Hamid appointed NPA boss - MyJoyOnline.com|url=https://www.myjoyonline.com/mustapha-hamid-appointed-npa-boss/|access-date=2021-11-22|website=www.myjoyonline.com|language=en-US}}</ref> O nyɛla minista kuro zaŋ chaŋ lahibali wuligibu yaɣili (2017-2018), ka lahi nyɛ minista kuro zaŋ ti zongo tiŋ' puuni lɛbigimsim yaɣili (2018-2021), ni toondana zaŋ chaŋ kpam tuma polo din nyɛ National Petroleum Authority la (2021-)
#[[John S. Nabila]],<ref>{{Cite web|title=Professor John S. Nabila {{!}} Who's Who in Ghana|url=https://whoswhoghana.app/traditional-leaders/professor-john-s-nabila/|access-date=2021-11-22|website=whoswhoghana.app|language=en}}</ref> ŋuna n-nyɛ minista kuro zaŋ chaŋ lahibaya wuligibu yaɣili (1980-1981), ka daa lahi nyɛ zuɣulana zaŋ ti Ghana nanim' duu yaɣili (National House of Chiefs) 2008-2016.
#[[Abubakar Boniface Siddique]],<ref>{{Cite web|title=Madina: Group touts the achievements of Boniface Abubakar|url=https://www.modernghana.com/news/1053448/madina-group-touts-the-achievements-of-boniface.html|access-date=2021-11-22|website=Modern Ghana|language=en}}</ref> nyɛla minista kuro zaŋ chaŋ bi'pola mini tuma bɔbu yaɣili (2005-2007), ka daa lahi nyɛ minista kuro zaŋ ti kom mini ya mɛbu yaɣili (2007-2009)
#[[Mubarak Mohammed Muntaka]],<ref>{{Cite web|last=Annang|first=Evans|date=2021-11-01|title=Let’s be careful and not create a ‘monster’ in Dampare – Muntaka warns|url=https://www.pulse.com.gh/news/local/lets-be-careful-and-not-create-a-monster-in-dampare-muntaka-warns/3krtjs7|access-date=2021-11-22|website=Pulse Ghana|language=en}}</ref> nyɛla minista kuro zaŋ ti bi'pola mini bola yaɣili (Silimiin goli January 2009-June 2009)
#[[Eward Mahama|Edward Mahama]],<ref>{{Cite web|title=I’ve opted out of December elections — Dr Edward Mahama|url=https://www.graphic.com.gh/news/politics/i-ve-opted-out-of-december-elections-dr-edward-mahama.html|access-date=2021-11-22|website=Graphic Online|language=en-gb}}</ref> nyɛla toondaan' kuro zaŋ ti People's National Convention (PNC) paati
#[[Solomon Namliit Boar]],<ref>{{Cite web|date=2020-02-17|title=NPP Primaries: Solomon Boar seeks third term as Bunkpurugu MP|url=https://citinewsroom.com/2020/02/npp-primaries-solomon-boar-seeks-third-term-as-bunkpurugu-mp/|access-date=2021-11-22|website=Citinewsroom - Comprehensive News in Ghana|language=en-US}}</ref><ref>{{Cite web|date=2021-04-02|title=Retain the likes of fearless Alhaji Said Sinare or forget the 2024 - NDC activist to party|url=https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/Retain-the-likes-of-fearless-Alhaji-Said-Sinare-or-forget-the-2024-NDC-activist-to-party-1222573|access-date=2021-11-22|website=GhanaWeb|language=en}}</ref> nyɛla [[North East Region|North East]] fukumsi kpɛma (2019-)
#[[Gilbert Seidu Iddi]],<ref>{{Cite web|date=2016-06-21|title=Surcharge ex-SADA boss for blowing GHc186,000 on trips – PAC|url=https://citifmonline.com/2016/06/surcharge-ex-sada-boss-for-blowing-ghc186000-on-trips-pac/|access-date=2021-11-22|website=Citi 97.3 FM - Relevant Radio. Always|language=en-US}}</ref> nyɛla tudu yaɣili ŋɔ na fukumsi kpeen kuro (1997-1998 mini 2000-2001), nti pahi [[Volta Region|Volta]] kuligi duli fukumsi kpeen kuro (1998-2000)
#[[Joshua Alabi,]]<ref>{{Cite web|title=Some politicians are not helping Ghanaians - Joshua Alabi - MyJoyOnline.com|url=https://www.myjoyonline.com/some-politicians-are-not-helping-ghanaians-joshua-alabi/|access-date=2021-11-22|website=www.myjoyonline.com|language=en-US}}</ref> ŋuna n-daa nyɛ Greater Accra fukumsi kpeeni kuro (1997-1998 mini 2000-2001), ni tudu yaɣili ŋɔ na fukumsi kpeen kuro (1998-2000)
#[[Adam Mahama]],<ref>{{Citation|title=Adam Mahama|date=2021-10-19|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Adam_Mahama&oldid=1050778999|work=Wikipedia|language=en|access-date=2021-11-22}}</ref> O nyɛla jintɔri kuro zaŋ ti [[Damango]]-Daboya piibupiibu yaɣili (1997-2001)
#[[Jacob Bawiine Boon]],<ref>{{Cite web|title=Bawiine, Boon Jacob|url=https://ghanamps.com/mp/bawiine-boon-jacob/|access-date=2021-11-22|website=Ghana MPS|language=en-US}}</ref> O nyɛla jintɔri kuro zaŋ ti Lambussie piibupiibu yaɣili (1993-1997)
#[[Emmanuel Samba Zumakpeh]],<ref>{{Cite web|title=Zumakpeh, Samba Emmanuel|url=https://ghanamps.com/mp/zumakpeh-samba-emmanuel/|access-date=2021-11-22|website=Ghana MPS|language=en-US}}</ref> O nyɛla jintɔri kuro zaŋ ti [[Nadowli South]] piibupiibu yaɣili
#[[Zuwera Ibrahimah]],<ref>{{Cite web|title=Parliament of Ghana|url=https://www.parliament.gh/mps?mp=242|access-date=2021-11-22|website=www.parliament.gh}}</ref> ŋuna n-na nyɛ jintɔra zaŋ ti [[Salaga]] South piibupiibu yaɣili
#[[Alhassan Wayo Seini]],<ref>{{Cite web|date=-001-11-30T00:00:00+00:00|title=Wayo Seini quits NDC for NPP|url=https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/Wayo-Seini-quits-NDC-for-NPP-100284|access-date=2021-11-22|website=GhanaWeb|language=en}}</ref> O nyɛla jintɔri kuro zaŋ ti [[Tamale Central]] piibupiibu yaɣili (2005-2006)
#[[Said Sinare]],<ref>{{Cite web|date=2021-04-02|title=Retain the likes of fearless Alhaji Said Sinare or forget the 2024 - NDC activist to party|url=https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/Retain-the-likes-of-fearless-Alhaji-Said-Sinare-or-forget-the-2024-NDC-activist-to-party-1222573|access-date=2021-11-22|website=GhanaWeb|language=en}}</ref> O nyɛla [[Ayawaso Central]] piibupiibu yaɣili jintɔri kuro (1993-1997), ni Ghana ambassador zaŋ ti [[Egypt]] (2012-2014), nti lahi pahi Ghana ambassador zaŋ ti [[Saudi Arabia]] (2014-2017)
#[[Ben Baluri Saibu]],<ref>{{Cite web|title=Saibu, Ben Baluri|url=https://ghanamps.com/mp/saibu-ben-baluri/|access-date=2021-11-22|website=Ghana MPS|language=en-US}}</ref> O nyɛla [[West Mampurusi]] piibupiibu yaɣili jintɔri kuro (1993-1997)
#[[Yusuf Iddrisu]],<ref>{{Cite web|title=Iddrisu, Yusuf|url=https://ghanamps.com/mp/iddrisu-yusuf/|access-date=2021-11-22|website=Ghana MPS|language=en-US}}</ref> O nyɛla [[Yendi Municipality|Yendi]] piibupiibu yaɣili jintɔri kuro (1993-1997)
#[[Basit Abdulai Fuseini]],<ref>{{Cite web|date=-001-11-30T00:00:00+00:00|title=Late B.A Fuseini lauded as development oriented|url=https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/Late-B-A-Fuseini-lauded-as-development-oriented-114796|access-date=2021-11-22|website=GhanaWeb|language=en}}</ref> O nyɛla jintɔri kuro zaŋ ti Gukpegu-Sabonjida piibupiibu yaɣili (1993-1997)
#[[Edward Aliedong Alhassan]],<ref>{{Citation|title=Edward Aliedong Alhassan|date=2021-08-12|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Edward_Aliedong_Alhassan&oldid=1038353561|work=Wikipedia|language=en|access-date=2021-11-22}}</ref> nyɛla Damango-[[Daboya]] piibupiibu yaɣili jintɔri kuro (1993-1997)
#[[Muhammad Bawah Braimah]],<ref>{{Cite web|title=Mohammad Bawah Braimah, Biography|url=https://mobile.ghanaweb.com/person/Mohammad-Bawah-Braimah-2347|access-date=2021-11-22|website=mobile.ghanaweb.com}}</ref> ŋuna n-na nyɛ jintɔra zaŋ ti Ejura-Sekyedumase piibupiibu yaɣili (2017-)
#[[Issifu Pangabu Mohammed]],<ref>{{Cite web|title=Mohammed, Issifu Pangabu|url=https://ghanamps.com/mp/mohammed-issifu-pangabu/|access-date=2021-11-22|website=Ghana MPS|language=en-US}}</ref> nyɛla Ejura-Sekyedumase piibupiibu yaɣili jintɔri kuro (2005-2013)
#[[Kojo Bonsu]],<ref>{{Cite web|last=Bonney|first=Abigail|date=2021-09-25|title=Check out interesting facts about Former Kumasi Mayor, Kojo Bonsu|url=https://www.adomonline.com/check-out-interesting-facts-about-former-kumasi-mayor-kojo-bonsu/|access-date=2021-11-22|website=Adomonline.com|language=en-US}}</ref> nyɛla dundɔŋni gɔmnanti kpeen kuro zaŋ ti Kumasi (2013-2016)
#Alhaji Alhassan Mohammed Awal, nyela kpema zaŋ ti NORSAAC (Director of NORSAAC)
=== Ban nyɛ karimbanima ===
# Mr Suaib Wilberforce Adams, o nyɛla zuɣulaan' kuro zaŋ ti TAMASCO<ref>{{Cite web|title=Bawumia gives ¢65,000 to TAMASCO|url=https://www.modernghana.com/news/726679/bawumia-gives-65000-to-tamasco.html|access-date=2021-11-23|website=Modern Ghana|language=en}}</ref>
#Professor Quartey, o nyɛla karimba zaŋ ti University of Cape Coast, UCC<ref name="ReferenceA"/>.
#
#
#
=== Ban nyɛ Awurabanima ===
# Hajia Nadia Ali Dawood (CEO ZLB, Country Program Director, Civil Society Institutional Foundation).
#Madam Theressa Oppong, o nyɛla daa bia ka lahi nyɛ Chief Executive zaŋ ti MANET.<ref name="myjoyonline.com"/>
#Zuwera Ibrahimah, ŋuna n-nyɛ jintɔra zaŋ ti Salaga South piibupiibu yaɣili.
#Otiko Afisa Djaba, o nyɛla minista kuro zaŋ chaŋ paɣaba mini bihi bɛrisuŋ yaɣili, (2017-2018)<ref>{{Cite web|title=Otiko Djaba, Biography|url=https://www.ghanaweb.com/person/Otiko-Djaba-3932|access-date=2021-11-26|website=www.ghanaweb.com}}</ref>.
#
#
#
=== Ban nyɛ linjimanima ===
1. [[Joshua Hamidu]], Chief of Defence Staff (1978-1979)
2. [[Michael Samson-Oje]], Chief of Defence Staff (2016-2017)
3. [[Bawa Andani Yakubu]], Inspector General of the [[Ghana Police Service]] (1969-1971)
#
#
#
=== Ban nyɛ Alikalinima ===
# [[Joseph Bawa Akamba]], Justice of the Supreme Court
# [[William Atuguba]], Justice of Supreme Court.
== Tamasco Karimbakpeen' Kura ==
1.1960–1964 Mr. Kenneth L. Purser
2. 1964–1967 Mr. B. O. Ayittey
3. 1967–1969 Mr. A. F. Clayton
4. Sept. 1969–1970 Mr. W. A. Ofori
5.1970–1973 Mr. Adu
6. 1973–1981 Alhaji B. A. Fuseini
7. 1981–1982 Mr. S. M. Amankwa
8. 1983–1986 Mr. Mahama Adam (AG)
9. 1986–1988 Mr. L. M. Awuni (AG)
10. 1988–1990 Mr. E. K. Kudiabor
11. 1990–1991 Mr. A. A. Daramanu
12. 1991–1998 Mr. Bolina Saaka
13. 1998–2001 Alhaji Amadu Belko
14. Feb. 2001 – Oct. 2001 Mrs. [[Mary Asobayire Dan-Braimah]] (AG)
15. Oct. 2001–2004. Alhaji [[Mahamadu Saani Abdul-Rahman]]
16. 2005–2008 Alhaji T. A. Mahama
17. 2004–2005 Mr. J. B. Dakorah
18. 2008–2016 Mr. J. B. Dakorah
19. 2008–2016 Mrs. Mary Asobayire Dan-Braimah
20.2016–ŋun na beni Hajia Amina Musah
21. 2017 [[Shaibu Adams Wilberforce]]
22. 2021 Rev Edward Azika<ref>{{Cite web|last=Walter|first=Lilian|title=Headmaster of Tamale Senior High School appeals to government and old students to support the school with vehicles.|url=https://zaaradio.com/local/headmaster-of-tamale-senior-high-school-appeals-to-government-and-old-students-to-support-the-school-with-vehicles/|access-date=2021-11-27|language=en-GB}}</ref>
== Shikuru maa Salima ==
== Kompatisanima mini Kpaɣiribu shɛŋa din pahira ==
Tamasco nyɛla shikuru shɛli din bɛ kompatisanima mini kpaɣiribu ni saha kam ka di zooi pam. Di shɛŋa n-nyɛ;
# '''National Commission for Civic Education/ Project Citizens Ghana'''. Kompatisa ŋɔ daa nyɛla bɛ ni kpa shɛli ni di che ka shikurubihi pahiri saawara ni ka lahi yooi soli n-ti ba ni bɛ nya kpaŋmaŋa shɛŋa bɛ ni mali ka mali shiya din sa yɛn lee ba sɔhubiɛɣu kpamba<ref>{{Cite web|date=-001-11-30T00:00:00+00:00|title=TAMASCO emerges 2nd runners up in national competition contest|url=https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/TAMASCO-emerges-2nd-runners-up-in-national-competition-contest-164040|access-date=2021-11-23|website=GhanaWeb|language=en}}</ref>. TAMASCO, din daa di nasara dundɔŋni kompatisa, daa kɔŋ li n-ti Mawuli Senior High School din daa yi Volta Region la na. Tingbani zaa kpalinkpaa kompatisa ni, ka Adisadel College daa pahi buta zuɣu. Bɛ pina mi, bɛ daa deei kompiita diɣi din nyɛ zaɣpaɣlima la, cowbell binyɛri shɛŋa din daa pahi di shɛŋa n-daa nyɛ 1992 constitution kundi biɛlima bin yaaye yaaye,
# '''National Science and Mathematics Quiz'''<ref>{{Cite web|date=2021-11-17|title=Tamale SHS kicks out Achimota School in 2021 National Science and Maths Quiz|url=https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/Tamale-SHS-kicks-out-Achimota-School-in-2021-National-Science-and-Maths-Quiz-1403917|access-date=2021-11-23|website=GhanaWeb|language=en}}</ref>. 2021: Bɛ di nasara n-tirisi m-paai kpalinkpaa pirigili zaŋ kpa [[Ghana National Science and Maths Quiz]] kompatisa tuuli, baayan bɛ ni nyɛŋ [[Adisadel College]] mini [[Kumasi Academy]], ni dibu nambanima; Tamale Senior High School 59, Adisadel College 44 ni Kumasi Academy 30<ref>{{Cite web|title=Tamasco tramples on Adisco, Kumaca into NSMQ semi-final - MyJoyOnline.com|url=https://www.myjoyonline.com/tamasco-tramples-on-adisco-kumaca-into-nsmq-semi-final/|access-date=2021-11-23|website=www.myjoyonline.com|language=en-US}}</ref>.
#
#'''NHIS''' '''regional competition about it's operations'''<ref>{{Cite web|date=2016-06-29|title=NHIA holds regional quiz competitions about its operations|url=https://citifmonline.com/2016/06/nhia-holds-regional-quiz-competitions-about-its-operations/|access-date=2021-11-22|website=Citi 97.3 FM - Relevant Radio. Always|language=en-US}}</ref>
#'''Regional ICT Quiz Competition- 2008.''' Yuuni 2008, Regional Association of ICT Teachers daa nyɛla ban laɣim kpa kpaɣintibu ICT Kompatisa n-ti SHS shikuriti din be yaɣili ŋɔ na, ka Tamasco daa di buta zuɣu.
#'''National Milo SHS Soccer (boys) Volleyball (girls) Championship'''. Tamasco n-nyɛ tuuli shikuru shɛli [[Northern Region]] puuni n-di National Milo Soccer (boys) championship buta ni Volleyball (girls) Championship yim.
#'''Debate Competition- 2009.''' Foundation for Security and Human Development, Zangama laɣingu, daa zali kompatisa n-ti shikuru shɛŋa Tamale Metropolis. Lala kompatisa maa ni, Tamasco n-daa di tuuli<ref>{{Cite web|date=2021-07-12|title=Tamale Senior High School - Explore Schools in Ghana Find and connect with all schools in Ghana SHS Vocational, Universities and more.|url=https://ghanaschoolsonline.org/listing/tamale-senior-high-school/|access-date=2021-11-25|language=en}}</ref>.
#'''Independence Anniversary Parade - 2009.''' Tamale Senior High School Cadet Corps n-daa nyɛ ban di tuuli maŋsulinsi yuun' pihinu ni ayi (52nd) chuɣu puhibu dali, silimiin goli March ni.
== Karimbihi Duri Yuya ==
Tamale Senior High School nyɛla shikuru shɛli bɛ ni mali karimbihi biɛhigu shee. Lala zuɣu biɛhigu shee ŋɔ nyɛla bɛ ni pu karimbihi ŋɔ bɔŋbɔŋ ka bol' li ni ya. Yili kam din zaa be shikuru maa ni malila di yuli, Di yuya maa shɛŋa n-nyɛ:
# [[Nkrumah]] yili
# [[Heyfron]] yili
# [[Tamakloe]] yili
# [[Gbɛwaa]] yili
# [[Patterson]] yili
# [[Wemah]] yili
# [[Gbadamosi]] yili
# [[Bawumia]] yili
#
== Kundivihira ==
<references responsive="" />54. https://zaaradio.com/local/headmaster-of-tamale-senior-high-school-appeals-to-government-and-old-students-to-support-the-school-with-vehicles/
[[Pubu:Shikuriti]]
[[Pubu:Ghana Shikuriti]]
[[Pubu:Dagbanli]]
[[Pubu:B-Class]]
qoedeaxl06ylb48k5qkqr41ugqmtexk
41605
41604
2022-07-28T20:32:12Z
IDDRISU ABDUL-KADIR NINDOO
1815
/* Taarihi */ added content
wikitext
text/x-wiki
{{Databox}}
{{B-Class}}
'''[[Tamali|Tamale]] Senior High School (Tamasco)''' nyɛla karim bisarinsi karimzɔŋ' titali din be [[Ghana]] Tudu yaɣili [[Northern Region|Northern]] Region ŋɔ, [[Tamali|Tamale]].
== DI NIYA: ==
[[Shikuru]] maa nia n-nyɛ ni di bo baŋsim suma n-ti di [[shikurubihi]], din yɛn che ka bɛ nya shɛhira gbaŋ suma n-tuɣi bɛ bɔhimbu karimzɔŋ kara ni. Dina n-yɛn che ka bɛ lɛbi bukaata kuriba ni anfaani bi' shɛba ban mali shili ni bɛ tum toontali tuma tiŋgbani ŋɔ ni, zaŋ ti salo ni daabilim zoosim, ni fakari filimbu nia ni kpaŋsibu zaŋ chaŋ bɔhimbu tab' sɔŋ tumanima din yɛn tum, ni zaŋ sɔŋ daadama ariʒichi zoosim<ref>{{Cite web|title=Motivation2Learn ~ Mission, Vision and Value Statements|url=http://motivation2learn.simplesite.com/439326229|access-date=2021-11-24|website=Motivation2Learn|language=en-US}}</ref>.
TUMA:
Shikuru maa tuma nyɛla ni bɛ kpuɣi ka zali kpamba ban simdi, ban ni tooi zali yuli, ban gurigiri bɛ maŋa ka kpuɣi B.E.C.E, ni ban karim siɣisi ka mali shɛhira gbana din wuhiri li ka che ka baŋsim bɔmma dede tali ni lihigu zaŋ chaŋ karim nasara, biɛhi chirichi, biɛhisuma, kpaŋmaŋa zaŋ chaŋ diɛma ni yiɣijam ni sabita viɛnyɛla yi polo<ref name="ghanaschoolsonline.org">{{Cite web|date=2021-07-12|title=Tamale Senior High School - Explore Schools in Ghana Find and connect with all schools in Ghana SHS Vocational, Universities and more.|url=https://ghanaschoolsonline.org/listing/tamale-senior-high-school/|access-date=2021-11-24|language=en}}</ref>.
Di yu' kura n-nyɛ Government Secondary School, [[Gbewaa|Gbewaa Secondary School]], nti pahi di ni na yoli taɣi [[Tamali|Tamale]] Secondary School shɛli ŋɔ. Di nyɛla baŋsim bɔbu shikuru shɛli din pahi karimzɔŋ shɛŋa din mali du' gbɛra shikuriti ni m-be [[Education Ridge]], yaɣ' karili m-be [[Sagnarigu Municipality]] (bɛ ni daa ŋmaai shɛli yihi [[Tamali Metropolis|Tamale Metropolis]] 2012 yuuni la) din be [[Northern Region]] [[Ghana]] [[Tamali|Tamale]] la<ref>{{Cite web|last=Wundengba|first=Daniel|date=2021-08-07|title=All You Need To Know About Tamale SHS, Tamasco|url=http://northernghana.net/all-you-need-to-know-about-tamale-shs-tamasco/|access-date=2021-11-22|website=Northernghana.net|language=en-US}}</ref>. Shikuru ŋɔ nyɛla bɛ ni piiri shɛli ka di kpuɣiri shikurubihi ban be [[Ghana]] tingbani ni ka di nyɛla bɛ gbana ni wuhi shɛm zaŋ chaŋ [[Basic Education Certificate Examination]] (B.E.C.E) zahimbu nyaaŋa ni shikurubihi ban be [[tinduya]] ni ka di nyɛla shikuru ŋɔ maani la sabiri gahindili din kpɛhiri ba na.
== Karim baŋsim yaɣ' shɛŋa bɛ ni wuhira ==
Baŋsim yaɣ' shɛŋa bɛ ni wuhiri mini di kpatuɣa n-nyɛ;
# '''Business''': Economics, Costing, Financial Accounting, Business Management and Elective Mathematics.
# '''General Science''': Chemistry, Physics, Biology, Elective Mathematics.
# '''General Arts''': Elective Mathematics, History, Dagbani, Government, Geography, Literature in English, Islamic Religious Studies, Christian Religious Studies, French, Economics<ref>{{Cite web|date=2021-07-12|title=Tamale Senior High School - Explore Schools in Ghana Find and connect with all schools in Ghana SHS Vocational, Universities and more.|url=https://ghanaschoolsonline.org/listing/tamale-senior-high-school/|access-date=2021-11-23|language=en}}</ref>.
# '''Home Economics''': Biology, Management in Living, Food and Nutrition, Economics, Clothing and Textiles and Physics.
# '''Visual Arts''': Economics, General Knowledge in Arts, Graphic Design, Textiles, Sculpture.
#'''Applied Science (Technical Skills)''': Physics, Elective Mathematics, Applied Electricity, Technical Training.
#'''General Agriculture''':General Agriculture, Elective Mathematics, Horticulture, Chemistry, Physics and Animal Husbandry.
#
== Di kpabu yuuni ==
Di kpala 1951 yuuni<ref>{{Cite web|date=2019-10-10|title=Tamale Senior High School {{!}} MiSocial Life|url=https://www.misociallife.com/tamale-senior-high-school/|access-date=2021-11-26|language=en-US}}</ref>.
== Di Taachi ==
[[Fortiter]], [[Fideliter]], [[Feliciter]]
== Di pubu yaɣili ==
Di nyɛla shikuru shɛli din bɛ pubu A
== Di zaa yaɣili ==
Di nyɛla shikuru shɛli din nyɛ salo(public) shikuru
== Dabisi gahinda ==
Shikuru ŋɔ nyɛla din mali dabisi gahinda di taarihi ni, di shɛŋa n-nyɛ;
# Silver jubilee daa nyɛla chuɣu shɛli bɛ ni puhi yuuni 1991.
# Golden jubilee daa nyɛla chuɣu shɛli bɛ ni puhi yuuni 2001.
# The 60th Anniversary daa nyɛla chuɣu shɛli bɛ ni puhi yuuni 2011.
4. Yuun' pisɔpɔin chuɣu (70th Anniversary). Chuɣu ŋɔ nyɛla chuɣu shɛli bɛ ni puhi yuuni 2021<ref>{{Cite web|title=TAMASCO launches 70th anniversary celebration|url=https://www.graphic.com.gh/news/general-news/tamasco-launches-70th-anniversary-celebration.html|access-date=2021-11-24|website=Graphic Online|language=en}}</ref>.
== Taarihi ==
[[Tamali|Tamale]] Secondary School nyɛla shikuru shɛli British Colonial Administration ni daa mɛ shɛli 1951 yuuni. Shikuru ŋɔ n-nyɛ tuuli shikuru shɛli [[British]] [[Colonial Administration]] ni daa tuui mɛ shɛli Ghana tudu polo. Di mɛbu maa daa nyɛla din che ka bi'pola ban be tudu polo ŋɔ na ka bɛ gba tooi nyɛ shikuru baŋsim kamani bɛ taba ban be nyɔŋ polo la ni nyɛri baŋsm shɛm la. Shikuru ŋɔ tooi nyɛ yuya taɣibu pam; kamani Gbɛwaa Secondary School, Government Secondary School, Tamale Secondary School ni zuŋɔ Tamale Senior High School<ref>{{Cite web|title=Tamale Senior High School – ghschoolsearch.com|url=https://www.ghschoolsearch.com/tamale-senior-high-school/|access-date=2021-11-23|language=en-US}}</ref>. Tuuli baŋsim bɔmma zaŋ ti shikuru ŋɔ daa nyɛla kamani, zaɣ' yɛlinli. Di daa dii bi kpaŋsi bɔhimbu ni wuhibu ko, amaa paɣ'sibu baŋsim ni biɛhigu haŋkali lɛbu. Di baŋsim bomma soya maa n-daa nyɛ; English language, Mathematics, General science(1 and 2), Geography, History, Latin, Agriculture, Carpentry, Masonry, Art and Craft, Music and Metal Work. Dagbani mini French n-daa nyɛ din pahina tooni na. Shikurubihi maa zaa daa bɔhimla wuhibu yaɣa maa tuuli yuma ata ka lee dahi diba anii din nyɛ bɛ ni daa bɔhim shɛli yuma anahi ni yuma anu ni ka daa deei shikuru ŋɔ shɛhira gbana<ref name="ghanaschoolsonline.org"/>. Viɛnyɛla n-nyɛ li ni di ni pahi tudu ŋɔ shikurusuma ni maa. Shikuru ŋɔ nyɛla din kpa ni niya suma ni so shɛli din nyɛ baŋsim lɛbu zaŋ ti shikuru ŋɔ Cadet Corps din daa kpa yuuni 1954 n-nyɛ tuuli [[Africa]], South Sahara kpaŋa [[South Africa]].
Cadet Corps maa yoori maŋli daa nyɛla 11th February, 1956. Di daa nyɛla Hon. V.H. Alhassan, Parliament jintɔri kuro zaŋ ti Tamale jilimalana [[Dr. Kwame Nkrumah|Kwame Nkrumah]] ʒamani ni (CPP Gomnanti) ni daa sɔŋ niŋ shɛli. Ŋun daa nyɛ Toondan di saha daa nyɛla [[John- Parson]]. Zaɣ' suŋtali shɛli shikuru ŋɔ Cadet wumsibu palo daa nyɛla bin boli Parson Square o kum nyaaŋa. Dini n daa tirisi ti yooi Cadet Corps Ghana zaa.
Yuuni 1958, tuuli shikurubihi paɣiba daa kpuɣi niŋ du' yini shikuru maa ni, dinsaha ka di daa lɛbigi li shikuru shɛli din gabi. Lala yuuni maa dede, tuuli shikurubihi ban nyɛ "baŋdi gahinda" daa kpuɣi n-niŋ dura anahi n-doli din nyɛ so gahinda din daa ti karimbanima ni shɛhira kara daliri n-niŋ shikuru maa ni, sabimi 'O' mini ' A' paaibu dahima n-tuɣi chaŋ University.
== Shikurubihi ban bɛ shikuru ŋɔ ni (Tamasco) ==
[[Tamale Senior High School]] nyɛla shikuru shɛli din nyɛ din mali shikurubihi pam n-gari Senior High School kam din bɛ Tamali puuni. A yi lihi 2016-2017, di bɔhimbu yuuni daa nyɛla bɛ ni kpuɣi shikurubihi kalinli ka bɛ paai kɔb'siyɔpoin ni chenji (700) ka di laɣim shikurubihi maa zaa tusaayi ni kɔb'shii (2,200)<ref>{{Cite web|last=Ibrahim|first=Mohammed|title=Senior High Schools in the three regions of the north appeal to gov’t to release feeding grants|url=https://zaaradio.com/education/senior-high-schools-in-the-three-regions-of-the-north-appeal-to-govt-to-release-feeding-grants/|access-date=2021-11-22|language=en-GB}}</ref>. Shikuru ŋɔ dii bi ŋmɛrila nyɔɣu ni di yuli ni chaŋ katiŋ shɛm, tɔ amaa di nyɛla din niŋ suhupiɛlli ni din yihi waɣara ka bɛ be Ghana tingbani luɣili kam n-tumdi tuma maa.
== Di ni bɛ shɛli polo ==
[[Tamale Senior High School]] (Tamasco) nyɛla din bɛ [[Sagnarigu Municipality|Sagnarigu Municipal]] din bɛ tudu yaɣili (Northern Region) Ghana ŋɔ la. Di bala daansi ni Bagabaga College of Education, Tamali Technical University, Tamali College of Education ni tudu yaɣili (Northern Region) Education du zuɣu la ([[Ghana Education service (GES)|Ghana Education Service]]).
== Tamasco Zumma [[Jiŋli]] ==
[[Lahabali kɔligu:TAMASCO Central Mosque.jpg|thumb|Tamasco Jiŋ' titali]]
Tamale Senior High School (TAMASCO) nyɛla din mali jiŋ' karili ka di bɛ shikuru maa sunsuuni. Di puuni ka shikurubihi nti tabli karimbanima ban bɛ shikuru maa ni laɣindina n-ti puhiri jiŋli, di bahi bahindi [[Alizumba]] dali.
== Karimbi' Kura ==
Karimbikura nyɛla karimbi' shɛba ban naai shikuru ka be gɔmnanti mini tuma du' zuɣuri ni n-tumdi tuma. Tamale Senior High School nyɛla shikuru shɛli din wumsi karimbihi pam ka bɛ za zaashe' kara shɛhi pam [[Ghana]] ŋɔ. Bɛ shɛba n-nyɛ;
1) Dr. [[Mahamudu Bawumia]]<ref>{{Cite web|last=Nuhu|first=Osman|title=Biography Of His Excellency Dr. Mahamudu Bawumia - Ghanaontheglobe.com|url=https://ghanaontheglobe.com/2021/02/14/biography-of-his-excellency-dr-mahamudu-bawumia/|access-date=2021-11-23|language=en-US}}</ref>
2) Dr. [[Issahaku Nashiru]]
3) [[Gbadamoshi]]<ref>{{Cite web|title=Autobiography of Alhaji Gbadamosi launched in Accra|url=https://www.graphic.com.gh/features/features/autobiography-of-alhaji-gbadamosi-launched-in-accra.html|access-date=2021-11-23|website=Graphic Online|language=en-gb}}</ref>
4) Mr. [[Abu Wemah]]
5) Alhaji [[Aliu Mahama]]<ref>{{Cite web|title=Biography Of Aliu Mahama (Former Ghanaian Vice president). - Opera News|url=https://gh.opera.news/gh/en/politics/bde1bff492a133049ecd973c40429816|access-date=2021-11-23|website=gh.opera.news}}</ref>
6) Dr. [[Mohammed Ibn Chambas]]<ref>{{Cite web|title=Mohamed Ibn Chambas, Biography|url=https://www.ghanaweb.com/person/Mohamed-Ibn-Chambas-142|access-date=2021-11-23|website=www.ghanaweb.com}}</ref>
7) Mr [[Ibrahim Mahama (artist)|Ibrahim Mahama]]<ref>{{Citation|title=Ibrahim Mahama (businessman)|date=2021-10-19|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Ibrahim_Mahama_(businessman)&oldid=1050707644|work=Wikipedia|language=en|access-date=2021-11-23}}</ref>
8) Dr. [[Alhassan Wayo Seini]]
9) Alhaji [[Malik Al-Hassan Yakubu|Malik Alhassan Yakubu]]
10) Mr. [[Bavug Abdul Latif]]
11) Mr. [[Mohammed Gargo]]
12) Dr. [[Hilla Limann]]<ref name="myjoyonline.com">{{Cite web|title=Tamale Secondary School and 60 years of secondary education in northern Ghana - MyJoyOnline.com|url=https://www.myjoyonline.com/tamale-secondary-school-and-60-years-of-secondary-education-in-northern-ghana/|access-date=2021-11-23|website=www.myjoyonline.com|language=en-US}}</ref>
13) Alhaji [[Mohammad Mumuni]]
14) Professor [[Raymond Benning]]
15) [[Sheikh Imam Rashid Salawatiya]]
16) Dr. [[Abdulai Salifu]]
17) Dr. [[Adam Gamel Nasser]]<ref name="myjoyonline.com"/>
18) Dr.[[David Abdulai]]<ref>{{Cite web|date=2020-03-23|title=Medical philantropist Dr. Abdulai Choggu honoured posthumously in Tamale|url=https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/Medical-philantropist-Dr-Abdulai-Choggu-honoured-posthumously-in-Tamale-902110|access-date=2021-11-24|website=GhanaWeb|language=en}}</ref>
19) Mr. [[Alban Bagbin]]
20) Madam [[Theresa Oppong]]
21) Mr. [[Mubarak Mohammed Muntaka]]
22) Madam Otiko Afisa Djaba
23) Dr. Abdulai Salifu
24) Arch Bishop Gregory Kpembaya
25) Mr. B.A. Yakubu<ref name="ReferenceA">{{Cite web|title=Tamale Secondary School and 60 years of secondary education in northern Ghana - MyJoyOnline.com|url=https://www.myjoyonline.com/tamale-secondary-school-and-60-years-of-secondary-education-in-northern-ghana/|access-date=2021-11-26|website=www.myjoyonline.com|language=en-US}}</ref>
26) Professor Quartey
27) Professor John Kaburisie(RIP)
28)Dr. Gyader
29) Naa Proffessor John Nabila
30) Mr. Douglas Adjarbeng
31) Mr. Peter Illiasu
33) Mr. Ali Nakyea
34) Mr. Adam Sule
35) Alhaji Alhassan Mohammed Awal
36) Alhaji [[Abdul- Rahaman Mohammed Saani]] (Man Shani)
== Ban bɛ Gɔmnanti mini Siyaasa ni ==
# [[Hilla Limann]], O nyɛla Ghana gɔmnanti kuro' 1979-1981<ref>{{Cite web|last=Wundengba|first=Charles|date=2020-01-09|title=The Story of Dr. Hilla Limann, The Only President of the Third Republic of Ghana|url=http://northernghana.net/the-story-of-dr-hilla-limann-the-only-president-of-the-third-republic-of-ghana/|access-date=2021-11-22|website=Northernghana.net|language=en-US}}</ref>
# [[Aliu Mahama]], daa nyɛla [[Ghana]] gɔmnanti zuɣulaampaa 2001-2008<ref>{{Cite web|title=Alhaji Aliu Mahama, Biography|url=https://www.ghanaweb.com/person/Alhaji-Aliu-Mahama-189|access-date=2021-11-22|website=www.ghanaweb.com}}</ref>
# [[Mahamudu Bawumia]], O nyɛla Ghana gɔmnanti zuɣulaampaa, 2016<ref>{{Cite web|title=H.E Alhaji Dr. Mahamudu Bawumia {{!}} Ministry of Communications|url=https://moc.gov.gh/he-alhaji-dr-mahamudu-bawumia|access-date=2021-11-22|website=moc.gov.gh}}</ref>
# [[Alban Bagbin]]<ref>{{Cite web|last=Alabi|date=2021-10-23|title=Alban Bagbin Biography|url=https://alabigh.com/alban-bagbin-biography/|access-date=2021-11-22|website=Alabi GH|language=en-US}}</ref>, Alban Sumana Kingsford Bagbin nyɛla siyaasa nira. ŋuna n-nyɛ Ghana jintɔriba duu kpɛma saha ŋɔ.
# [[Malik Alhassan Yaakubu|Malik Al-hassan Yakubu]],<ref>{{Cite web|date=-001-11-30T00:00:00+00:00|title=Ex-Interior Minister: Rawlings Killed Ya-Na|url=https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/Ex-Interior-Minister-Rawlings-Killed-Ya-Na-206769|access-date=2021-11-22|website=GhanaWeb|language=en}}</ref>
#[[Mohammed Ibn Chambas]],<ref>{{Cite web|title=Mohamed Ibn Chambas, Biography|url=https://mobile.ghanaweb.com/person/Mohamed-Ibn-Chambas-142|access-date=2021-11-22|website=mobile.ghanaweb.com}}</ref> ŋuna n-daa nyɛ zuɣulana zaŋ ti Economic Community of West African States yaɣili (ECOWAS) yuuni 2006- 2009.
#[[Mohammad Mumuni|Mohammed Mumuni]],<ref>{{Cite web|title=Alhaji Muhammad Mumuni, Biography|url=https://mobile.ghanaweb.com/person/Alhaji-Muhammad-Mumuni-1159|access-date=2021-11-22|website=mobile.ghanaweb.com}}</ref> O nyɛla minista kuro zaŋ chaŋ tiŋduya gɔrim yaɣili(2009 —2013)
#[[Ibrahim Mahama (alkali)|Ibrahim Mahama]], O nyɛla minista kuro zaŋ chaŋ lahibali wuligibu yaɣili (1968-1969)
#[[Mahama Iddrisu]],<ref>{{Cite web|last=peoplepill.com|title=About Mahama Iddrisu: Ghanaian politician {{!}} Biography, Facts, Career, Wiki, Life|url=https://peoplepill.com/people/mahama-iddrisu|access-date=2021-11-22|website=peoplepill.com}}</ref> O nyɛla minista kuro zaŋ chaŋ lɔra gɔrim mini yɛltɔɣa yaɣili (1983-1987)
#[[Otiko Afisa Djaba]],<ref>{{Cite web|date=2018-08-21|title=I’m retiring from politics to take care of my sick ex-husband – Otiko|url=https://citinewsroom.com/2018/08/im-retiring-from-politics-to-take-care-of-my-sick-ex-husband-otiko/|access-date=2021-11-22|website=Citinewsroom - Comprehensive News in Ghana|language=en-US}}</ref> O nyɛla minista kuro zaŋ chaŋ paɣiba mini bihi biɛrisuŋ yaɣili (2017-2018)
#[[John Tia]],<ref>{{Cite web|title=John Tia returns to full time farming after ambassadorial duties|url=https://www.graphic.com.gh/business/business-news/john-tia-returns-to-full-time-farming-after-ambassadorial-duties.html|access-date=2021-11-22|website=Graphic Online|language=en-gb}}</ref> O nyɛla fukumsi kpambala kuro zaŋ chaŋ lahibali wuligibu (2010-2012)
#[[Mustapha Abdul-Hamid]],<ref>{{Cite web|title=Mustapha Hamid appointed NPA boss - MyJoyOnline.com|url=https://www.myjoyonline.com/mustapha-hamid-appointed-npa-boss/|access-date=2021-11-22|website=www.myjoyonline.com|language=en-US}}</ref> O nyɛla minista kuro zaŋ chaŋ lahibali wuligibu yaɣili (2017-2018), ka lahi nyɛ minista kuro zaŋ ti zongo tiŋ' puuni lɛbigimsim yaɣili (2018-2021), ni toondana zaŋ chaŋ kpam tuma polo din nyɛ National Petroleum Authority la (2021-)
#[[John S. Nabila]],<ref>{{Cite web|title=Professor John S. Nabila {{!}} Who's Who in Ghana|url=https://whoswhoghana.app/traditional-leaders/professor-john-s-nabila/|access-date=2021-11-22|website=whoswhoghana.app|language=en}}</ref> ŋuna n-nyɛ minista kuro zaŋ chaŋ lahibaya wuligibu yaɣili (1980-1981), ka daa lahi nyɛ zuɣulana zaŋ ti Ghana nanim' duu yaɣili (National House of Chiefs) 2008-2016.
#[[Abubakar Boniface Siddique]],<ref>{{Cite web|title=Madina: Group touts the achievements of Boniface Abubakar|url=https://www.modernghana.com/news/1053448/madina-group-touts-the-achievements-of-boniface.html|access-date=2021-11-22|website=Modern Ghana|language=en}}</ref> nyɛla minista kuro zaŋ chaŋ bi'pola mini tuma bɔbu yaɣili (2005-2007), ka daa lahi nyɛ minista kuro zaŋ ti kom mini ya mɛbu yaɣili (2007-2009)
#[[Mubarak Mohammed Muntaka]],<ref>{{Cite web|last=Annang|first=Evans|date=2021-11-01|title=Let’s be careful and not create a ‘monster’ in Dampare – Muntaka warns|url=https://www.pulse.com.gh/news/local/lets-be-careful-and-not-create-a-monster-in-dampare-muntaka-warns/3krtjs7|access-date=2021-11-22|website=Pulse Ghana|language=en}}</ref> nyɛla minista kuro zaŋ ti bi'pola mini bola yaɣili (Silimiin goli January 2009-June 2009)
#[[Eward Mahama|Edward Mahama]],<ref>{{Cite web|title=I’ve opted out of December elections — Dr Edward Mahama|url=https://www.graphic.com.gh/news/politics/i-ve-opted-out-of-december-elections-dr-edward-mahama.html|access-date=2021-11-22|website=Graphic Online|language=en-gb}}</ref> nyɛla toondaan' kuro zaŋ ti People's National Convention (PNC) paati
#[[Solomon Namliit Boar]],<ref>{{Cite web|date=2020-02-17|title=NPP Primaries: Solomon Boar seeks third term as Bunkpurugu MP|url=https://citinewsroom.com/2020/02/npp-primaries-solomon-boar-seeks-third-term-as-bunkpurugu-mp/|access-date=2021-11-22|website=Citinewsroom - Comprehensive News in Ghana|language=en-US}}</ref><ref>{{Cite web|date=2021-04-02|title=Retain the likes of fearless Alhaji Said Sinare or forget the 2024 - NDC activist to party|url=https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/Retain-the-likes-of-fearless-Alhaji-Said-Sinare-or-forget-the-2024-NDC-activist-to-party-1222573|access-date=2021-11-22|website=GhanaWeb|language=en}}</ref> nyɛla [[North East Region|North East]] fukumsi kpɛma (2019-)
#[[Gilbert Seidu Iddi]],<ref>{{Cite web|date=2016-06-21|title=Surcharge ex-SADA boss for blowing GHc186,000 on trips – PAC|url=https://citifmonline.com/2016/06/surcharge-ex-sada-boss-for-blowing-ghc186000-on-trips-pac/|access-date=2021-11-22|website=Citi 97.3 FM - Relevant Radio. Always|language=en-US}}</ref> nyɛla tudu yaɣili ŋɔ na fukumsi kpeen kuro (1997-1998 mini 2000-2001), nti pahi [[Volta Region|Volta]] kuligi duli fukumsi kpeen kuro (1998-2000)
#[[Joshua Alabi,]]<ref>{{Cite web|title=Some politicians are not helping Ghanaians - Joshua Alabi - MyJoyOnline.com|url=https://www.myjoyonline.com/some-politicians-are-not-helping-ghanaians-joshua-alabi/|access-date=2021-11-22|website=www.myjoyonline.com|language=en-US}}</ref> ŋuna n-daa nyɛ Greater Accra fukumsi kpeeni kuro (1997-1998 mini 2000-2001), ni tudu yaɣili ŋɔ na fukumsi kpeen kuro (1998-2000)
#[[Adam Mahama]],<ref>{{Citation|title=Adam Mahama|date=2021-10-19|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Adam_Mahama&oldid=1050778999|work=Wikipedia|language=en|access-date=2021-11-22}}</ref> O nyɛla jintɔri kuro zaŋ ti [[Damango]]-Daboya piibupiibu yaɣili (1997-2001)
#[[Jacob Bawiine Boon]],<ref>{{Cite web|title=Bawiine, Boon Jacob|url=https://ghanamps.com/mp/bawiine-boon-jacob/|access-date=2021-11-22|website=Ghana MPS|language=en-US}}</ref> O nyɛla jintɔri kuro zaŋ ti Lambussie piibupiibu yaɣili (1993-1997)
#[[Emmanuel Samba Zumakpeh]],<ref>{{Cite web|title=Zumakpeh, Samba Emmanuel|url=https://ghanamps.com/mp/zumakpeh-samba-emmanuel/|access-date=2021-11-22|website=Ghana MPS|language=en-US}}</ref> O nyɛla jintɔri kuro zaŋ ti [[Nadowli South]] piibupiibu yaɣili
#[[Zuwera Ibrahimah]],<ref>{{Cite web|title=Parliament of Ghana|url=https://www.parliament.gh/mps?mp=242|access-date=2021-11-22|website=www.parliament.gh}}</ref> ŋuna n-na nyɛ jintɔra zaŋ ti [[Salaga]] South piibupiibu yaɣili
#[[Alhassan Wayo Seini]],<ref>{{Cite web|date=-001-11-30T00:00:00+00:00|title=Wayo Seini quits NDC for NPP|url=https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/Wayo-Seini-quits-NDC-for-NPP-100284|access-date=2021-11-22|website=GhanaWeb|language=en}}</ref> O nyɛla jintɔri kuro zaŋ ti [[Tamale Central]] piibupiibu yaɣili (2005-2006)
#[[Said Sinare]],<ref>{{Cite web|date=2021-04-02|title=Retain the likes of fearless Alhaji Said Sinare or forget the 2024 - NDC activist to party|url=https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/Retain-the-likes-of-fearless-Alhaji-Said-Sinare-or-forget-the-2024-NDC-activist-to-party-1222573|access-date=2021-11-22|website=GhanaWeb|language=en}}</ref> O nyɛla [[Ayawaso Central]] piibupiibu yaɣili jintɔri kuro (1993-1997), ni Ghana ambassador zaŋ ti [[Egypt]] (2012-2014), nti lahi pahi Ghana ambassador zaŋ ti [[Saudi Arabia]] (2014-2017)
#[[Ben Baluri Saibu]],<ref>{{Cite web|title=Saibu, Ben Baluri|url=https://ghanamps.com/mp/saibu-ben-baluri/|access-date=2021-11-22|website=Ghana MPS|language=en-US}}</ref> O nyɛla [[West Mampurusi]] piibupiibu yaɣili jintɔri kuro (1993-1997)
#[[Yusuf Iddrisu]],<ref>{{Cite web|title=Iddrisu, Yusuf|url=https://ghanamps.com/mp/iddrisu-yusuf/|access-date=2021-11-22|website=Ghana MPS|language=en-US}}</ref> O nyɛla [[Yendi Municipality|Yendi]] piibupiibu yaɣili jintɔri kuro (1993-1997)
#[[Basit Abdulai Fuseini]],<ref>{{Cite web|date=-001-11-30T00:00:00+00:00|title=Late B.A Fuseini lauded as development oriented|url=https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/Late-B-A-Fuseini-lauded-as-development-oriented-114796|access-date=2021-11-22|website=GhanaWeb|language=en}}</ref> O nyɛla jintɔri kuro zaŋ ti Gukpegu-Sabonjida piibupiibu yaɣili (1993-1997)
#[[Edward Aliedong Alhassan]],<ref>{{Citation|title=Edward Aliedong Alhassan|date=2021-08-12|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Edward_Aliedong_Alhassan&oldid=1038353561|work=Wikipedia|language=en|access-date=2021-11-22}}</ref> nyɛla Damango-[[Daboya]] piibupiibu yaɣili jintɔri kuro (1993-1997)
#[[Muhammad Bawah Braimah]],<ref>{{Cite web|title=Mohammad Bawah Braimah, Biography|url=https://mobile.ghanaweb.com/person/Mohammad-Bawah-Braimah-2347|access-date=2021-11-22|website=mobile.ghanaweb.com}}</ref> ŋuna n-na nyɛ jintɔra zaŋ ti Ejura-Sekyedumase piibupiibu yaɣili (2017-)
#[[Issifu Pangabu Mohammed]],<ref>{{Cite web|title=Mohammed, Issifu Pangabu|url=https://ghanamps.com/mp/mohammed-issifu-pangabu/|access-date=2021-11-22|website=Ghana MPS|language=en-US}}</ref> nyɛla Ejura-Sekyedumase piibupiibu yaɣili jintɔri kuro (2005-2013)
#[[Kojo Bonsu]],<ref>{{Cite web|last=Bonney|first=Abigail|date=2021-09-25|title=Check out interesting facts about Former Kumasi Mayor, Kojo Bonsu|url=https://www.adomonline.com/check-out-interesting-facts-about-former-kumasi-mayor-kojo-bonsu/|access-date=2021-11-22|website=Adomonline.com|language=en-US}}</ref> nyɛla dundɔŋni gɔmnanti kpeen kuro zaŋ ti Kumasi (2013-2016)
#Alhaji Alhassan Mohammed Awal, nyela kpema zaŋ ti NORSAAC (Director of NORSAAC)
=== Ban nyɛ karimbanima ===
# Mr Suaib Wilberforce Adams, o nyɛla zuɣulaan' kuro zaŋ ti TAMASCO<ref>{{Cite web|title=Bawumia gives ¢65,000 to TAMASCO|url=https://www.modernghana.com/news/726679/bawumia-gives-65000-to-tamasco.html|access-date=2021-11-23|website=Modern Ghana|language=en}}</ref>
#Professor Quartey, o nyɛla karimba zaŋ ti University of Cape Coast, UCC<ref name="ReferenceA"/>.
#
#
#
=== Ban nyɛ Awurabanima ===
# Hajia Nadia Ali Dawood (CEO ZLB, Country Program Director, Civil Society Institutional Foundation).
#Madam Theressa Oppong, o nyɛla daa bia ka lahi nyɛ Chief Executive zaŋ ti MANET.<ref name="myjoyonline.com"/>
#Zuwera Ibrahimah, ŋuna n-nyɛ jintɔra zaŋ ti Salaga South piibupiibu yaɣili.
#Otiko Afisa Djaba, o nyɛla minista kuro zaŋ chaŋ paɣaba mini bihi bɛrisuŋ yaɣili, (2017-2018)<ref>{{Cite web|title=Otiko Djaba, Biography|url=https://www.ghanaweb.com/person/Otiko-Djaba-3932|access-date=2021-11-26|website=www.ghanaweb.com}}</ref>.
#
#
#
=== Ban nyɛ linjimanima ===
1. [[Joshua Hamidu]], Chief of Defence Staff (1978-1979)
2. [[Michael Samson-Oje]], Chief of Defence Staff (2016-2017)
3. [[Bawa Andani Yakubu]], Inspector General of the [[Ghana Police Service]] (1969-1971)
#
#
#
=== Ban nyɛ Alikalinima ===
# [[Joseph Bawa Akamba]], Justice of the Supreme Court
# [[William Atuguba]], Justice of Supreme Court.
== Tamasco Karimbakpeen' Kura ==
1.1960–1964 Mr. Kenneth L. Purser
2. 1964–1967 Mr. B. O. Ayittey
3. 1967–1969 Mr. A. F. Clayton
4. Sept. 1969–1970 Mr. W. A. Ofori
5.1970–1973 Mr. Adu
6. 1973–1981 Alhaji B. A. Fuseini
7. 1981–1982 Mr. S. M. Amankwa
8. 1983–1986 Mr. Mahama Adam (AG)
9. 1986–1988 Mr. L. M. Awuni (AG)
10. 1988–1990 Mr. E. K. Kudiabor
11. 1990–1991 Mr. A. A. Daramanu
12. 1991–1998 Mr. Bolina Saaka
13. 1998–2001 Alhaji Amadu Belko
14. Feb. 2001 – Oct. 2001 Mrs. [[Mary Asobayire Dan-Braimah]] (AG)
15. Oct. 2001–2004. Alhaji [[Mahamadu Saani Abdul-Rahman]]
16. 2005–2008 Alhaji T. A. Mahama
17. 2004–2005 Mr. J. B. Dakorah
18. 2008–2016 Mr. J. B. Dakorah
19. 2008–2016 Mrs. Mary Asobayire Dan-Braimah
20.2016–ŋun na beni Hajia Amina Musah
21. 2017 [[Shaibu Adams Wilberforce]]
22. 2021 Rev Edward Azika<ref>{{Cite web|last=Walter|first=Lilian|title=Headmaster of Tamale Senior High School appeals to government and old students to support the school with vehicles.|url=https://zaaradio.com/local/headmaster-of-tamale-senior-high-school-appeals-to-government-and-old-students-to-support-the-school-with-vehicles/|access-date=2021-11-27|language=en-GB}}</ref>
== Shikuru maa Salima ==
== Kompatisanima mini Kpaɣiribu shɛŋa din pahira ==
Tamasco nyɛla shikuru shɛli din bɛ kompatisanima mini kpaɣiribu ni saha kam ka di zooi pam. Di shɛŋa n-nyɛ;
# '''National Commission for Civic Education/ Project Citizens Ghana'''. Kompatisa ŋɔ daa nyɛla bɛ ni kpa shɛli ni di che ka shikurubihi pahiri saawara ni ka lahi yooi soli n-ti ba ni bɛ nya kpaŋmaŋa shɛŋa bɛ ni mali ka mali shiya din sa yɛn lee ba sɔhubiɛɣu kpamba<ref>{{Cite web|date=-001-11-30T00:00:00+00:00|title=TAMASCO emerges 2nd runners up in national competition contest|url=https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/TAMASCO-emerges-2nd-runners-up-in-national-competition-contest-164040|access-date=2021-11-23|website=GhanaWeb|language=en}}</ref>. TAMASCO, din daa di nasara dundɔŋni kompatisa, daa kɔŋ li n-ti Mawuli Senior High School din daa yi Volta Region la na. Tingbani zaa kpalinkpaa kompatisa ni, ka Adisadel College daa pahi buta zuɣu. Bɛ pina mi, bɛ daa deei kompiita diɣi din nyɛ zaɣpaɣlima la, cowbell binyɛri shɛŋa din daa pahi di shɛŋa n-daa nyɛ 1992 constitution kundi biɛlima bin yaaye yaaye,
# '''National Science and Mathematics Quiz'''<ref>{{Cite web|date=2021-11-17|title=Tamale SHS kicks out Achimota School in 2021 National Science and Maths Quiz|url=https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/Tamale-SHS-kicks-out-Achimota-School-in-2021-National-Science-and-Maths-Quiz-1403917|access-date=2021-11-23|website=GhanaWeb|language=en}}</ref>. 2021: Bɛ di nasara n-tirisi m-paai kpalinkpaa pirigili zaŋ kpa [[Ghana National Science and Maths Quiz]] kompatisa tuuli, baayan bɛ ni nyɛŋ [[Adisadel College]] mini [[Kumasi Academy]], ni dibu nambanima; Tamale Senior High School 59, Adisadel College 44 ni Kumasi Academy 30<ref>{{Cite web|title=Tamasco tramples on Adisco, Kumaca into NSMQ semi-final - MyJoyOnline.com|url=https://www.myjoyonline.com/tamasco-tramples-on-adisco-kumaca-into-nsmq-semi-final/|access-date=2021-11-23|website=www.myjoyonline.com|language=en-US}}</ref>.
#
#'''NHIS''' '''regional competition about it's operations'''<ref>{{Cite web|date=2016-06-29|title=NHIA holds regional quiz competitions about its operations|url=https://citifmonline.com/2016/06/nhia-holds-regional-quiz-competitions-about-its-operations/|access-date=2021-11-22|website=Citi 97.3 FM - Relevant Radio. Always|language=en-US}}</ref>
#'''Regional ICT Quiz Competition- 2008.''' Yuuni 2008, Regional Association of ICT Teachers daa nyɛla ban laɣim kpa kpaɣintibu ICT Kompatisa n-ti SHS shikuriti din be yaɣili ŋɔ na, ka Tamasco daa di buta zuɣu.
#'''National Milo SHS Soccer (boys) Volleyball (girls) Championship'''. Tamasco n-nyɛ tuuli shikuru shɛli [[Northern Region]] puuni n-di National Milo Soccer (boys) championship buta ni Volleyball (girls) Championship yim.
#'''Debate Competition- 2009.''' Foundation for Security and Human Development, Zangama laɣingu, daa zali kompatisa n-ti shikuru shɛŋa Tamale Metropolis. Lala kompatisa maa ni, Tamasco n-daa di tuuli<ref>{{Cite web|date=2021-07-12|title=Tamale Senior High School - Explore Schools in Ghana Find and connect with all schools in Ghana SHS Vocational, Universities and more.|url=https://ghanaschoolsonline.org/listing/tamale-senior-high-school/|access-date=2021-11-25|language=en}}</ref>.
#'''Independence Anniversary Parade - 2009.''' Tamale Senior High School Cadet Corps n-daa nyɛ ban di tuuli maŋsulinsi yuun' pihinu ni ayi (52nd) chuɣu puhibu dali, silimiin goli March ni.
== Karimbihi Duri Yuya ==
Tamale Senior High School nyɛla shikuru shɛli bɛ ni mali karimbihi biɛhigu shee. Lala zuɣu biɛhigu shee ŋɔ nyɛla bɛ ni pu karimbihi ŋɔ bɔŋbɔŋ ka bol' li ni ya. Yili kam din zaa be shikuru maa ni malila di yuli, Di yuya maa shɛŋa n-nyɛ:
# [[Nkrumah]] yili
# [[Heyfron]] yili
# [[Tamakloe]] yili
# [[Gbɛwaa]] yili
# [[Patterson]] yili
# [[Wemah]] yili
# [[Gbadamosi]] yili
# [[Bawumia]] yili
#
== Kundivihira ==
<references responsive="" />54. https://zaaradio.com/local/headmaster-of-tamale-senior-high-school-appeals-to-government-and-old-students-to-support-the-school-with-vehicles/
[[Pubu:Shikuriti]]
[[Pubu:Ghana Shikuriti]]
[[Pubu:Dagbanli]]
[[Pubu:B-Class]]
dflgrg5jrz7v3ada1mj17974p4tfzt7
41607
41605
2022-07-28T20:33:25Z
IDDRISU ABDUL-KADIR NINDOO
1815
/* Taarihi */ added content
wikitext
text/x-wiki
{{Databox}}
{{B-Class}}
'''[[Tamali|Tamale]] Senior High School (Tamasco)''' nyɛla karim bisarinsi karimzɔŋ' titali din be [[Ghana]] Tudu yaɣili [[Northern Region|Northern]] Region ŋɔ, [[Tamali|Tamale]].
== DI NIYA: ==
[[Shikuru]] maa nia n-nyɛ ni di bo baŋsim suma n-ti di [[shikurubihi]], din yɛn che ka bɛ nya shɛhira gbaŋ suma n-tuɣi bɛ bɔhimbu karimzɔŋ kara ni. Dina n-yɛn che ka bɛ lɛbi bukaata kuriba ni anfaani bi' shɛba ban mali shili ni bɛ tum toontali tuma tiŋgbani ŋɔ ni, zaŋ ti salo ni daabilim zoosim, ni fakari filimbu nia ni kpaŋsibu zaŋ chaŋ bɔhimbu tab' sɔŋ tumanima din yɛn tum, ni zaŋ sɔŋ daadama ariʒichi zoosim<ref>{{Cite web|title=Motivation2Learn ~ Mission, Vision and Value Statements|url=http://motivation2learn.simplesite.com/439326229|access-date=2021-11-24|website=Motivation2Learn|language=en-US}}</ref>.
TUMA:
Shikuru maa tuma nyɛla ni bɛ kpuɣi ka zali kpamba ban simdi, ban ni tooi zali yuli, ban gurigiri bɛ maŋa ka kpuɣi B.E.C.E, ni ban karim siɣisi ka mali shɛhira gbana din wuhiri li ka che ka baŋsim bɔmma dede tali ni lihigu zaŋ chaŋ karim nasara, biɛhi chirichi, biɛhisuma, kpaŋmaŋa zaŋ chaŋ diɛma ni yiɣijam ni sabita viɛnyɛla yi polo<ref name="ghanaschoolsonline.org">{{Cite web|date=2021-07-12|title=Tamale Senior High School - Explore Schools in Ghana Find and connect with all schools in Ghana SHS Vocational, Universities and more.|url=https://ghanaschoolsonline.org/listing/tamale-senior-high-school/|access-date=2021-11-24|language=en}}</ref>.
Di yu' kura n-nyɛ Government Secondary School, [[Gbewaa|Gbewaa Secondary School]], nti pahi di ni na yoli taɣi [[Tamali|Tamale]] Secondary School shɛli ŋɔ. Di nyɛla baŋsim bɔbu shikuru shɛli din pahi karimzɔŋ shɛŋa din mali du' gbɛra shikuriti ni m-be [[Education Ridge]], yaɣ' karili m-be [[Sagnarigu Municipality]] (bɛ ni daa ŋmaai shɛli yihi [[Tamali Metropolis|Tamale Metropolis]] 2012 yuuni la) din be [[Northern Region]] [[Ghana]] [[Tamali|Tamale]] la<ref>{{Cite web|last=Wundengba|first=Daniel|date=2021-08-07|title=All You Need To Know About Tamale SHS, Tamasco|url=http://northernghana.net/all-you-need-to-know-about-tamale-shs-tamasco/|access-date=2021-11-22|website=Northernghana.net|language=en-US}}</ref>. Shikuru ŋɔ nyɛla bɛ ni piiri shɛli ka di kpuɣiri shikurubihi ban be [[Ghana]] tingbani ni ka di nyɛla bɛ gbana ni wuhi shɛm zaŋ chaŋ [[Basic Education Certificate Examination]] (B.E.C.E) zahimbu nyaaŋa ni shikurubihi ban be [[tinduya]] ni ka di nyɛla shikuru ŋɔ maani la sabiri gahindili din kpɛhiri ba na.
== Karim baŋsim yaɣ' shɛŋa bɛ ni wuhira ==
Baŋsim yaɣ' shɛŋa bɛ ni wuhiri mini di kpatuɣa n-nyɛ;
# '''Business''': Economics, Costing, Financial Accounting, Business Management and Elective Mathematics.
# '''General Science''': Chemistry, Physics, Biology, Elective Mathematics.
# '''General Arts''': Elective Mathematics, History, Dagbani, Government, Geography, Literature in English, Islamic Religious Studies, Christian Religious Studies, French, Economics<ref>{{Cite web|date=2021-07-12|title=Tamale Senior High School - Explore Schools in Ghana Find and connect with all schools in Ghana SHS Vocational, Universities and more.|url=https://ghanaschoolsonline.org/listing/tamale-senior-high-school/|access-date=2021-11-23|language=en}}</ref>.
# '''Home Economics''': Biology, Management in Living, Food and Nutrition, Economics, Clothing and Textiles and Physics.
# '''Visual Arts''': Economics, General Knowledge in Arts, Graphic Design, Textiles, Sculpture.
#'''Applied Science (Technical Skills)''': Physics, Elective Mathematics, Applied Electricity, Technical Training.
#'''General Agriculture''':General Agriculture, Elective Mathematics, Horticulture, Chemistry, Physics and Animal Husbandry.
#
== Di kpabu yuuni ==
Di kpala 1951 yuuni<ref>{{Cite web|date=2019-10-10|title=Tamale Senior High School {{!}} MiSocial Life|url=https://www.misociallife.com/tamale-senior-high-school/|access-date=2021-11-26|language=en-US}}</ref>.
== Di Taachi ==
[[Fortiter]], [[Fideliter]], [[Feliciter]]
== Di pubu yaɣili ==
Di nyɛla shikuru shɛli din bɛ pubu A
== Di zaa yaɣili ==
Di nyɛla shikuru shɛli din nyɛ salo(public) shikuru
== Dabisi gahinda ==
Shikuru ŋɔ nyɛla din mali dabisi gahinda di taarihi ni, di shɛŋa n-nyɛ;
# Silver jubilee daa nyɛla chuɣu shɛli bɛ ni puhi yuuni 1991.
# Golden jubilee daa nyɛla chuɣu shɛli bɛ ni puhi yuuni 2001.
# The 60th Anniversary daa nyɛla chuɣu shɛli bɛ ni puhi yuuni 2011.
4. Yuun' pisɔpɔin chuɣu (70th Anniversary). Chuɣu ŋɔ nyɛla chuɣu shɛli bɛ ni puhi yuuni 2021<ref>{{Cite web|title=TAMASCO launches 70th anniversary celebration|url=https://www.graphic.com.gh/news/general-news/tamasco-launches-70th-anniversary-celebration.html|access-date=2021-11-24|website=Graphic Online|language=en}}</ref>.
== Taarihi ==
[[Tamali|Tamale]] Secondary School nyɛla shikuru shɛli British Colonial Administration ni daa mɛ shɛli 1951 yuuni. Shikuru ŋɔ n-nyɛ tuuli shikuru shɛli [[British]] [[Colonial Administration]] ni daa tuui mɛ shɛli Ghana tudu polo. Di mɛbu maa daa nyɛla din che ka bi'pola ban be tudu polo ŋɔ na ka bɛ gba tooi nyɛ shikuru baŋsim kamani bɛ taba ban be nyɔŋ polo la ni nyɛri baŋsm shɛm la. Shikuru ŋɔ tooi nyɛ yuya taɣibu pam; kamani Gbɛwaa Secondary School, Government Secondary School, Tamale Secondary School ni zuŋɔ Tamale Senior High School<ref>{{Cite web|title=Tamale Senior High School – ghschoolsearch.com|url=https://www.ghschoolsearch.com/tamale-senior-high-school/|access-date=2021-11-23|language=en-US}}</ref>. Tuuli baŋsim bɔmma zaŋ ti shikuru ŋɔ daa nyɛla kamani, zaɣ' yɛlinli. Di daa dii bi kpaŋsi bɔhimbu ni wuhibu ko, amaa paɣ'sibu baŋsim ni biɛhigu haŋkali lɛbu. Di baŋsim bomma soya maa n-daa nyɛ; English language, Mathematics, General science(1 and 2), Geography, History, Latin, Agriculture, Carpentry, Masonry, Art and Craft, Music and Metal Work. Dagbani mini French n-daa nyɛ din pahina tooni na. Shikurubihi maa zaa daa bɔhimla wuhibu yaɣa maa tuuli yuma ata ka lee dahi diba anii din nyɛ bɛ ni daa bɔhim shɛli yuma anahi ni yuma anu ni ka daa deei shikuru ŋɔ shɛhira gbana<ref name="ghanaschoolsonline.org"/>. Viɛnyɛla n-nyɛ li ni di ni pahi tudu ŋɔ shikurusuma ni maa. Shikuru ŋɔ nyɛla din kpa ni niya suma ni so shɛli din nyɛ baŋsim lɛbu zaŋ ti shikuru ŋɔ Cadet Corps din daa kpa yuuni 1954 n-nyɛ tuuli [[Africa]], South Sahara kpaŋa [[South Africa]].
Cadet Corps maa yoori maŋli daa nyɛla 11th February, 1956. Di daa nyɛla Hon. V.H. Alhassan, Parliament jintɔri kuro zaŋ ti Tamale jilimalana [[Dr. Kwame Nkrumah|Kwame Nkrumah]] ʒamani ni (CPP Gomnanti) ni daa sɔŋ niŋ shɛli. Ŋun daa nyɛ Toondan di saha daa nyɛla [[John- Parson]]. Zaɣ' suŋtali shɛli shikuru ŋɔ Cadet wumsibu palo daa nyɛla bin boli Parson Square o kum nyaaŋa. Dini n daa tirisi ti yooi Cadet Corps Ghana zaa.
Yuuni 1958, tuuli shikurubihi paɣiba daa kpuɣi niŋ du' yini shikuru maa ni, dinsaha ka di daa lɛbigi li shikuru shɛli din gabi. Lala yuuni maa dede, tuuli shikurubihi ban nyɛ "baŋdi gahinda" daa kpuɣi n-niŋ dura anahi n-doli din nyɛ so gahinda din daa ti karimbanima ni shɛhira kara daliri n-niŋ shikuru maa ni, sabimi 'O' mini ' A' paaibu dahima n-tuɣi chaŋ University.
== Shikurubihi ban bɛ shikuru ŋɔ ni (Tamasco) ==
[[Tamale Senior High School]] nyɛla shikuru shɛli din nyɛ din mali shikurubihi pam n-gari Senior High School kam din bɛ Tamali puuni. A yi lihi 2016-2017, di bɔhimbu yuuni daa nyɛla bɛ ni kpuɣi shikurubihi kalinli ka bɛ paai kɔb'siyɔpoin ni chenji (700) ka di laɣim shikurubihi maa zaa tusaayi ni kɔb'shii (2,200)<ref>{{Cite web|last=Ibrahim|first=Mohammed|title=Senior High Schools in the three regions of the north appeal to gov’t to release feeding grants|url=https://zaaradio.com/education/senior-high-schools-in-the-three-regions-of-the-north-appeal-to-govt-to-release-feeding-grants/|access-date=2021-11-22|language=en-GB}}</ref>. Shikuru ŋɔ dii bi ŋmɛrila nyɔɣu ni di yuli ni chaŋ katiŋ shɛm, tɔ amaa di nyɛla din niŋ suhupiɛlli ni din yihi waɣara ka bɛ be Ghana tingbani luɣili kam n-tumdi tuma maa.
== Di ni bɛ shɛli polo ==
[[Tamale Senior High School]] (Tamasco) nyɛla din bɛ [[Sagnarigu Municipality|Sagnarigu Municipal]] din bɛ tudu yaɣili (Northern Region) Ghana ŋɔ la. Di bala daansi ni Bagabaga College of Education, Tamale Technical University, Tamali College of Education ni tudu yaɣili (Northern Region) Education du zuɣu la ([[Ghana Education service (GES)|Ghana Education Service]]).
== Tamasco Zumma [[Jiŋli]] ==
[[Lahabali kɔligu:TAMASCO Central Mosque.jpg|thumb|Tamasco Jiŋ' titali]]
Tamale Senior High School (TAMASCO) nyɛla din mali jiŋ' karili ka di bɛ shikuru maa sunsuuni. Di puuni ka shikurubihi nti tabli karimbanima ban bɛ shikuru maa ni laɣindina n-ti puhiri jiŋli, di bahi bahindi [[Alizumba]] dali.
== Karimbi' Kura ==
Karimbikura nyɛla karimbi' shɛba ban naai shikuru ka be gɔmnanti mini tuma du' zuɣuri ni n-tumdi tuma. Tamale Senior High School nyɛla shikuru shɛli din wumsi karimbihi pam ka bɛ za zaashe' kara shɛhi pam [[Ghana]] ŋɔ. Bɛ shɛba n-nyɛ;
1) Dr. [[Mahamudu Bawumia]]<ref>{{Cite web|last=Nuhu|first=Osman|title=Biography Of His Excellency Dr. Mahamudu Bawumia - Ghanaontheglobe.com|url=https://ghanaontheglobe.com/2021/02/14/biography-of-his-excellency-dr-mahamudu-bawumia/|access-date=2021-11-23|language=en-US}}</ref>
2) Dr. [[Issahaku Nashiru]]
3) [[Gbadamoshi]]<ref>{{Cite web|title=Autobiography of Alhaji Gbadamosi launched in Accra|url=https://www.graphic.com.gh/features/features/autobiography-of-alhaji-gbadamosi-launched-in-accra.html|access-date=2021-11-23|website=Graphic Online|language=en-gb}}</ref>
4) Mr. [[Abu Wemah]]
5) Alhaji [[Aliu Mahama]]<ref>{{Cite web|title=Biography Of Aliu Mahama (Former Ghanaian Vice president). - Opera News|url=https://gh.opera.news/gh/en/politics/bde1bff492a133049ecd973c40429816|access-date=2021-11-23|website=gh.opera.news}}</ref>
6) Dr. [[Mohammed Ibn Chambas]]<ref>{{Cite web|title=Mohamed Ibn Chambas, Biography|url=https://www.ghanaweb.com/person/Mohamed-Ibn-Chambas-142|access-date=2021-11-23|website=www.ghanaweb.com}}</ref>
7) Mr [[Ibrahim Mahama (artist)|Ibrahim Mahama]]<ref>{{Citation|title=Ibrahim Mahama (businessman)|date=2021-10-19|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Ibrahim_Mahama_(businessman)&oldid=1050707644|work=Wikipedia|language=en|access-date=2021-11-23}}</ref>
8) Dr. [[Alhassan Wayo Seini]]
9) Alhaji [[Malik Al-Hassan Yakubu|Malik Alhassan Yakubu]]
10) Mr. [[Bavug Abdul Latif]]
11) Mr. [[Mohammed Gargo]]
12) Dr. [[Hilla Limann]]<ref name="myjoyonline.com">{{Cite web|title=Tamale Secondary School and 60 years of secondary education in northern Ghana - MyJoyOnline.com|url=https://www.myjoyonline.com/tamale-secondary-school-and-60-years-of-secondary-education-in-northern-ghana/|access-date=2021-11-23|website=www.myjoyonline.com|language=en-US}}</ref>
13) Alhaji [[Mohammad Mumuni]]
14) Professor [[Raymond Benning]]
15) [[Sheikh Imam Rashid Salawatiya]]
16) Dr. [[Abdulai Salifu]]
17) Dr. [[Adam Gamel Nasser]]<ref name="myjoyonline.com"/>
18) Dr.[[David Abdulai]]<ref>{{Cite web|date=2020-03-23|title=Medical philantropist Dr. Abdulai Choggu honoured posthumously in Tamale|url=https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/Medical-philantropist-Dr-Abdulai-Choggu-honoured-posthumously-in-Tamale-902110|access-date=2021-11-24|website=GhanaWeb|language=en}}</ref>
19) Mr. [[Alban Bagbin]]
20) Madam [[Theresa Oppong]]
21) Mr. [[Mubarak Mohammed Muntaka]]
22) Madam Otiko Afisa Djaba
23) Dr. Abdulai Salifu
24) Arch Bishop Gregory Kpembaya
25) Mr. B.A. Yakubu<ref name="ReferenceA">{{Cite web|title=Tamale Secondary School and 60 years of secondary education in northern Ghana - MyJoyOnline.com|url=https://www.myjoyonline.com/tamale-secondary-school-and-60-years-of-secondary-education-in-northern-ghana/|access-date=2021-11-26|website=www.myjoyonline.com|language=en-US}}</ref>
26) Professor Quartey
27) Professor John Kaburisie(RIP)
28)Dr. Gyader
29) Naa Proffessor John Nabila
30) Mr. Douglas Adjarbeng
31) Mr. Peter Illiasu
33) Mr. Ali Nakyea
34) Mr. Adam Sule
35) Alhaji Alhassan Mohammed Awal
36) Alhaji [[Abdul- Rahaman Mohammed Saani]] (Man Shani)
== Ban bɛ Gɔmnanti mini Siyaasa ni ==
# [[Hilla Limann]], O nyɛla Ghana gɔmnanti kuro' 1979-1981<ref>{{Cite web|last=Wundengba|first=Charles|date=2020-01-09|title=The Story of Dr. Hilla Limann, The Only President of the Third Republic of Ghana|url=http://northernghana.net/the-story-of-dr-hilla-limann-the-only-president-of-the-third-republic-of-ghana/|access-date=2021-11-22|website=Northernghana.net|language=en-US}}</ref>
# [[Aliu Mahama]], daa nyɛla [[Ghana]] gɔmnanti zuɣulaampaa 2001-2008<ref>{{Cite web|title=Alhaji Aliu Mahama, Biography|url=https://www.ghanaweb.com/person/Alhaji-Aliu-Mahama-189|access-date=2021-11-22|website=www.ghanaweb.com}}</ref>
# [[Mahamudu Bawumia]], O nyɛla Ghana gɔmnanti zuɣulaampaa, 2016<ref>{{Cite web|title=H.E Alhaji Dr. Mahamudu Bawumia {{!}} Ministry of Communications|url=https://moc.gov.gh/he-alhaji-dr-mahamudu-bawumia|access-date=2021-11-22|website=moc.gov.gh}}</ref>
# [[Alban Bagbin]]<ref>{{Cite web|last=Alabi|date=2021-10-23|title=Alban Bagbin Biography|url=https://alabigh.com/alban-bagbin-biography/|access-date=2021-11-22|website=Alabi GH|language=en-US}}</ref>, Alban Sumana Kingsford Bagbin nyɛla siyaasa nira. ŋuna n-nyɛ Ghana jintɔriba duu kpɛma saha ŋɔ.
# [[Malik Alhassan Yaakubu|Malik Al-hassan Yakubu]],<ref>{{Cite web|date=-001-11-30T00:00:00+00:00|title=Ex-Interior Minister: Rawlings Killed Ya-Na|url=https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/Ex-Interior-Minister-Rawlings-Killed-Ya-Na-206769|access-date=2021-11-22|website=GhanaWeb|language=en}}</ref>
#[[Mohammed Ibn Chambas]],<ref>{{Cite web|title=Mohamed Ibn Chambas, Biography|url=https://mobile.ghanaweb.com/person/Mohamed-Ibn-Chambas-142|access-date=2021-11-22|website=mobile.ghanaweb.com}}</ref> ŋuna n-daa nyɛ zuɣulana zaŋ ti Economic Community of West African States yaɣili (ECOWAS) yuuni 2006- 2009.
#[[Mohammad Mumuni|Mohammed Mumuni]],<ref>{{Cite web|title=Alhaji Muhammad Mumuni, Biography|url=https://mobile.ghanaweb.com/person/Alhaji-Muhammad-Mumuni-1159|access-date=2021-11-22|website=mobile.ghanaweb.com}}</ref> O nyɛla minista kuro zaŋ chaŋ tiŋduya gɔrim yaɣili(2009 —2013)
#[[Ibrahim Mahama (alkali)|Ibrahim Mahama]], O nyɛla minista kuro zaŋ chaŋ lahibali wuligibu yaɣili (1968-1969)
#[[Mahama Iddrisu]],<ref>{{Cite web|last=peoplepill.com|title=About Mahama Iddrisu: Ghanaian politician {{!}} Biography, Facts, Career, Wiki, Life|url=https://peoplepill.com/people/mahama-iddrisu|access-date=2021-11-22|website=peoplepill.com}}</ref> O nyɛla minista kuro zaŋ chaŋ lɔra gɔrim mini yɛltɔɣa yaɣili (1983-1987)
#[[Otiko Afisa Djaba]],<ref>{{Cite web|date=2018-08-21|title=I’m retiring from politics to take care of my sick ex-husband – Otiko|url=https://citinewsroom.com/2018/08/im-retiring-from-politics-to-take-care-of-my-sick-ex-husband-otiko/|access-date=2021-11-22|website=Citinewsroom - Comprehensive News in Ghana|language=en-US}}</ref> O nyɛla minista kuro zaŋ chaŋ paɣiba mini bihi biɛrisuŋ yaɣili (2017-2018)
#[[John Tia]],<ref>{{Cite web|title=John Tia returns to full time farming after ambassadorial duties|url=https://www.graphic.com.gh/business/business-news/john-tia-returns-to-full-time-farming-after-ambassadorial-duties.html|access-date=2021-11-22|website=Graphic Online|language=en-gb}}</ref> O nyɛla fukumsi kpambala kuro zaŋ chaŋ lahibali wuligibu (2010-2012)
#[[Mustapha Abdul-Hamid]],<ref>{{Cite web|title=Mustapha Hamid appointed NPA boss - MyJoyOnline.com|url=https://www.myjoyonline.com/mustapha-hamid-appointed-npa-boss/|access-date=2021-11-22|website=www.myjoyonline.com|language=en-US}}</ref> O nyɛla minista kuro zaŋ chaŋ lahibali wuligibu yaɣili (2017-2018), ka lahi nyɛ minista kuro zaŋ ti zongo tiŋ' puuni lɛbigimsim yaɣili (2018-2021), ni toondana zaŋ chaŋ kpam tuma polo din nyɛ National Petroleum Authority la (2021-)
#[[John S. Nabila]],<ref>{{Cite web|title=Professor John S. Nabila {{!}} Who's Who in Ghana|url=https://whoswhoghana.app/traditional-leaders/professor-john-s-nabila/|access-date=2021-11-22|website=whoswhoghana.app|language=en}}</ref> ŋuna n-nyɛ minista kuro zaŋ chaŋ lahibaya wuligibu yaɣili (1980-1981), ka daa lahi nyɛ zuɣulana zaŋ ti Ghana nanim' duu yaɣili (National House of Chiefs) 2008-2016.
#[[Abubakar Boniface Siddique]],<ref>{{Cite web|title=Madina: Group touts the achievements of Boniface Abubakar|url=https://www.modernghana.com/news/1053448/madina-group-touts-the-achievements-of-boniface.html|access-date=2021-11-22|website=Modern Ghana|language=en}}</ref> nyɛla minista kuro zaŋ chaŋ bi'pola mini tuma bɔbu yaɣili (2005-2007), ka daa lahi nyɛ minista kuro zaŋ ti kom mini ya mɛbu yaɣili (2007-2009)
#[[Mubarak Mohammed Muntaka]],<ref>{{Cite web|last=Annang|first=Evans|date=2021-11-01|title=Let’s be careful and not create a ‘monster’ in Dampare – Muntaka warns|url=https://www.pulse.com.gh/news/local/lets-be-careful-and-not-create-a-monster-in-dampare-muntaka-warns/3krtjs7|access-date=2021-11-22|website=Pulse Ghana|language=en}}</ref> nyɛla minista kuro zaŋ ti bi'pola mini bola yaɣili (Silimiin goli January 2009-June 2009)
#[[Eward Mahama|Edward Mahama]],<ref>{{Cite web|title=I’ve opted out of December elections — Dr Edward Mahama|url=https://www.graphic.com.gh/news/politics/i-ve-opted-out-of-december-elections-dr-edward-mahama.html|access-date=2021-11-22|website=Graphic Online|language=en-gb}}</ref> nyɛla toondaan' kuro zaŋ ti People's National Convention (PNC) paati
#[[Solomon Namliit Boar]],<ref>{{Cite web|date=2020-02-17|title=NPP Primaries: Solomon Boar seeks third term as Bunkpurugu MP|url=https://citinewsroom.com/2020/02/npp-primaries-solomon-boar-seeks-third-term-as-bunkpurugu-mp/|access-date=2021-11-22|website=Citinewsroom - Comprehensive News in Ghana|language=en-US}}</ref><ref>{{Cite web|date=2021-04-02|title=Retain the likes of fearless Alhaji Said Sinare or forget the 2024 - NDC activist to party|url=https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/Retain-the-likes-of-fearless-Alhaji-Said-Sinare-or-forget-the-2024-NDC-activist-to-party-1222573|access-date=2021-11-22|website=GhanaWeb|language=en}}</ref> nyɛla [[North East Region|North East]] fukumsi kpɛma (2019-)
#[[Gilbert Seidu Iddi]],<ref>{{Cite web|date=2016-06-21|title=Surcharge ex-SADA boss for blowing GHc186,000 on trips – PAC|url=https://citifmonline.com/2016/06/surcharge-ex-sada-boss-for-blowing-ghc186000-on-trips-pac/|access-date=2021-11-22|website=Citi 97.3 FM - Relevant Radio. Always|language=en-US}}</ref> nyɛla tudu yaɣili ŋɔ na fukumsi kpeen kuro (1997-1998 mini 2000-2001), nti pahi [[Volta Region|Volta]] kuligi duli fukumsi kpeen kuro (1998-2000)
#[[Joshua Alabi,]]<ref>{{Cite web|title=Some politicians are not helping Ghanaians - Joshua Alabi - MyJoyOnline.com|url=https://www.myjoyonline.com/some-politicians-are-not-helping-ghanaians-joshua-alabi/|access-date=2021-11-22|website=www.myjoyonline.com|language=en-US}}</ref> ŋuna n-daa nyɛ Greater Accra fukumsi kpeeni kuro (1997-1998 mini 2000-2001), ni tudu yaɣili ŋɔ na fukumsi kpeen kuro (1998-2000)
#[[Adam Mahama]],<ref>{{Citation|title=Adam Mahama|date=2021-10-19|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Adam_Mahama&oldid=1050778999|work=Wikipedia|language=en|access-date=2021-11-22}}</ref> O nyɛla jintɔri kuro zaŋ ti [[Damango]]-Daboya piibupiibu yaɣili (1997-2001)
#[[Jacob Bawiine Boon]],<ref>{{Cite web|title=Bawiine, Boon Jacob|url=https://ghanamps.com/mp/bawiine-boon-jacob/|access-date=2021-11-22|website=Ghana MPS|language=en-US}}</ref> O nyɛla jintɔri kuro zaŋ ti Lambussie piibupiibu yaɣili (1993-1997)
#[[Emmanuel Samba Zumakpeh]],<ref>{{Cite web|title=Zumakpeh, Samba Emmanuel|url=https://ghanamps.com/mp/zumakpeh-samba-emmanuel/|access-date=2021-11-22|website=Ghana MPS|language=en-US}}</ref> O nyɛla jintɔri kuro zaŋ ti [[Nadowli South]] piibupiibu yaɣili
#[[Zuwera Ibrahimah]],<ref>{{Cite web|title=Parliament of Ghana|url=https://www.parliament.gh/mps?mp=242|access-date=2021-11-22|website=www.parliament.gh}}</ref> ŋuna n-na nyɛ jintɔra zaŋ ti [[Salaga]] South piibupiibu yaɣili
#[[Alhassan Wayo Seini]],<ref>{{Cite web|date=-001-11-30T00:00:00+00:00|title=Wayo Seini quits NDC for NPP|url=https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/Wayo-Seini-quits-NDC-for-NPP-100284|access-date=2021-11-22|website=GhanaWeb|language=en}}</ref> O nyɛla jintɔri kuro zaŋ ti [[Tamale Central]] piibupiibu yaɣili (2005-2006)
#[[Said Sinare]],<ref>{{Cite web|date=2021-04-02|title=Retain the likes of fearless Alhaji Said Sinare or forget the 2024 - NDC activist to party|url=https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/Retain-the-likes-of-fearless-Alhaji-Said-Sinare-or-forget-the-2024-NDC-activist-to-party-1222573|access-date=2021-11-22|website=GhanaWeb|language=en}}</ref> O nyɛla [[Ayawaso Central]] piibupiibu yaɣili jintɔri kuro (1993-1997), ni Ghana ambassador zaŋ ti [[Egypt]] (2012-2014), nti lahi pahi Ghana ambassador zaŋ ti [[Saudi Arabia]] (2014-2017)
#[[Ben Baluri Saibu]],<ref>{{Cite web|title=Saibu, Ben Baluri|url=https://ghanamps.com/mp/saibu-ben-baluri/|access-date=2021-11-22|website=Ghana MPS|language=en-US}}</ref> O nyɛla [[West Mampurusi]] piibupiibu yaɣili jintɔri kuro (1993-1997)
#[[Yusuf Iddrisu]],<ref>{{Cite web|title=Iddrisu, Yusuf|url=https://ghanamps.com/mp/iddrisu-yusuf/|access-date=2021-11-22|website=Ghana MPS|language=en-US}}</ref> O nyɛla [[Yendi Municipality|Yendi]] piibupiibu yaɣili jintɔri kuro (1993-1997)
#[[Basit Abdulai Fuseini]],<ref>{{Cite web|date=-001-11-30T00:00:00+00:00|title=Late B.A Fuseini lauded as development oriented|url=https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/Late-B-A-Fuseini-lauded-as-development-oriented-114796|access-date=2021-11-22|website=GhanaWeb|language=en}}</ref> O nyɛla jintɔri kuro zaŋ ti Gukpegu-Sabonjida piibupiibu yaɣili (1993-1997)
#[[Edward Aliedong Alhassan]],<ref>{{Citation|title=Edward Aliedong Alhassan|date=2021-08-12|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Edward_Aliedong_Alhassan&oldid=1038353561|work=Wikipedia|language=en|access-date=2021-11-22}}</ref> nyɛla Damango-[[Daboya]] piibupiibu yaɣili jintɔri kuro (1993-1997)
#[[Muhammad Bawah Braimah]],<ref>{{Cite web|title=Mohammad Bawah Braimah, Biography|url=https://mobile.ghanaweb.com/person/Mohammad-Bawah-Braimah-2347|access-date=2021-11-22|website=mobile.ghanaweb.com}}</ref> ŋuna n-na nyɛ jintɔra zaŋ ti Ejura-Sekyedumase piibupiibu yaɣili (2017-)
#[[Issifu Pangabu Mohammed]],<ref>{{Cite web|title=Mohammed, Issifu Pangabu|url=https://ghanamps.com/mp/mohammed-issifu-pangabu/|access-date=2021-11-22|website=Ghana MPS|language=en-US}}</ref> nyɛla Ejura-Sekyedumase piibupiibu yaɣili jintɔri kuro (2005-2013)
#[[Kojo Bonsu]],<ref>{{Cite web|last=Bonney|first=Abigail|date=2021-09-25|title=Check out interesting facts about Former Kumasi Mayor, Kojo Bonsu|url=https://www.adomonline.com/check-out-interesting-facts-about-former-kumasi-mayor-kojo-bonsu/|access-date=2021-11-22|website=Adomonline.com|language=en-US}}</ref> nyɛla dundɔŋni gɔmnanti kpeen kuro zaŋ ti Kumasi (2013-2016)
#Alhaji Alhassan Mohammed Awal, nyela kpema zaŋ ti NORSAAC (Director of NORSAAC)
=== Ban nyɛ karimbanima ===
# Mr Suaib Wilberforce Adams, o nyɛla zuɣulaan' kuro zaŋ ti TAMASCO<ref>{{Cite web|title=Bawumia gives ¢65,000 to TAMASCO|url=https://www.modernghana.com/news/726679/bawumia-gives-65000-to-tamasco.html|access-date=2021-11-23|website=Modern Ghana|language=en}}</ref>
#Professor Quartey, o nyɛla karimba zaŋ ti University of Cape Coast, UCC<ref name="ReferenceA"/>.
#
#
#
=== Ban nyɛ Awurabanima ===
# Hajia Nadia Ali Dawood (CEO ZLB, Country Program Director, Civil Society Institutional Foundation).
#Madam Theressa Oppong, o nyɛla daa bia ka lahi nyɛ Chief Executive zaŋ ti MANET.<ref name="myjoyonline.com"/>
#Zuwera Ibrahimah, ŋuna n-nyɛ jintɔra zaŋ ti Salaga South piibupiibu yaɣili.
#Otiko Afisa Djaba, o nyɛla minista kuro zaŋ chaŋ paɣaba mini bihi bɛrisuŋ yaɣili, (2017-2018)<ref>{{Cite web|title=Otiko Djaba, Biography|url=https://www.ghanaweb.com/person/Otiko-Djaba-3932|access-date=2021-11-26|website=www.ghanaweb.com}}</ref>.
#
#
#
=== Ban nyɛ linjimanima ===
1. [[Joshua Hamidu]], Chief of Defence Staff (1978-1979)
2. [[Michael Samson-Oje]], Chief of Defence Staff (2016-2017)
3. [[Bawa Andani Yakubu]], Inspector General of the [[Ghana Police Service]] (1969-1971)
#
#
#
=== Ban nyɛ Alikalinima ===
# [[Joseph Bawa Akamba]], Justice of the Supreme Court
# [[William Atuguba]], Justice of Supreme Court.
== Tamasco Karimbakpeen' Kura ==
1.1960–1964 Mr. Kenneth L. Purser
2. 1964–1967 Mr. B. O. Ayittey
3. 1967–1969 Mr. A. F. Clayton
4. Sept. 1969–1970 Mr. W. A. Ofori
5.1970–1973 Mr. Adu
6. 1973–1981 Alhaji B. A. Fuseini
7. 1981–1982 Mr. S. M. Amankwa
8. 1983–1986 Mr. Mahama Adam (AG)
9. 1986–1988 Mr. L. M. Awuni (AG)
10. 1988–1990 Mr. E. K. Kudiabor
11. 1990–1991 Mr. A. A. Daramanu
12. 1991–1998 Mr. Bolina Saaka
13. 1998–2001 Alhaji Amadu Belko
14. Feb. 2001 – Oct. 2001 Mrs. [[Mary Asobayire Dan-Braimah]] (AG)
15. Oct. 2001–2004. Alhaji [[Mahamadu Saani Abdul-Rahman]]
16. 2005–2008 Alhaji T. A. Mahama
17. 2004–2005 Mr. J. B. Dakorah
18. 2008–2016 Mr. J. B. Dakorah
19. 2008–2016 Mrs. Mary Asobayire Dan-Braimah
20.2016–ŋun na beni Hajia Amina Musah
21. 2017 [[Shaibu Adams Wilberforce]]
22. 2021 Rev Edward Azika<ref>{{Cite web|last=Walter|first=Lilian|title=Headmaster of Tamale Senior High School appeals to government and old students to support the school with vehicles.|url=https://zaaradio.com/local/headmaster-of-tamale-senior-high-school-appeals-to-government-and-old-students-to-support-the-school-with-vehicles/|access-date=2021-11-27|language=en-GB}}</ref>
== Shikuru maa Salima ==
== Kompatisanima mini Kpaɣiribu shɛŋa din pahira ==
Tamasco nyɛla shikuru shɛli din bɛ kompatisanima mini kpaɣiribu ni saha kam ka di zooi pam. Di shɛŋa n-nyɛ;
# '''National Commission for Civic Education/ Project Citizens Ghana'''. Kompatisa ŋɔ daa nyɛla bɛ ni kpa shɛli ni di che ka shikurubihi pahiri saawara ni ka lahi yooi soli n-ti ba ni bɛ nya kpaŋmaŋa shɛŋa bɛ ni mali ka mali shiya din sa yɛn lee ba sɔhubiɛɣu kpamba<ref>{{Cite web|date=-001-11-30T00:00:00+00:00|title=TAMASCO emerges 2nd runners up in national competition contest|url=https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/TAMASCO-emerges-2nd-runners-up-in-national-competition-contest-164040|access-date=2021-11-23|website=GhanaWeb|language=en}}</ref>. TAMASCO, din daa di nasara dundɔŋni kompatisa, daa kɔŋ li n-ti Mawuli Senior High School din daa yi Volta Region la na. Tingbani zaa kpalinkpaa kompatisa ni, ka Adisadel College daa pahi buta zuɣu. Bɛ pina mi, bɛ daa deei kompiita diɣi din nyɛ zaɣpaɣlima la, cowbell binyɛri shɛŋa din daa pahi di shɛŋa n-daa nyɛ 1992 constitution kundi biɛlima bin yaaye yaaye,
# '''National Science and Mathematics Quiz'''<ref>{{Cite web|date=2021-11-17|title=Tamale SHS kicks out Achimota School in 2021 National Science and Maths Quiz|url=https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/Tamale-SHS-kicks-out-Achimota-School-in-2021-National-Science-and-Maths-Quiz-1403917|access-date=2021-11-23|website=GhanaWeb|language=en}}</ref>. 2021: Bɛ di nasara n-tirisi m-paai kpalinkpaa pirigili zaŋ kpa [[Ghana National Science and Maths Quiz]] kompatisa tuuli, baayan bɛ ni nyɛŋ [[Adisadel College]] mini [[Kumasi Academy]], ni dibu nambanima; Tamale Senior High School 59, Adisadel College 44 ni Kumasi Academy 30<ref>{{Cite web|title=Tamasco tramples on Adisco, Kumaca into NSMQ semi-final - MyJoyOnline.com|url=https://www.myjoyonline.com/tamasco-tramples-on-adisco-kumaca-into-nsmq-semi-final/|access-date=2021-11-23|website=www.myjoyonline.com|language=en-US}}</ref>.
#
#'''NHIS''' '''regional competition about it's operations'''<ref>{{Cite web|date=2016-06-29|title=NHIA holds regional quiz competitions about its operations|url=https://citifmonline.com/2016/06/nhia-holds-regional-quiz-competitions-about-its-operations/|access-date=2021-11-22|website=Citi 97.3 FM - Relevant Radio. Always|language=en-US}}</ref>
#'''Regional ICT Quiz Competition- 2008.''' Yuuni 2008, Regional Association of ICT Teachers daa nyɛla ban laɣim kpa kpaɣintibu ICT Kompatisa n-ti SHS shikuriti din be yaɣili ŋɔ na, ka Tamasco daa di buta zuɣu.
#'''National Milo SHS Soccer (boys) Volleyball (girls) Championship'''. Tamasco n-nyɛ tuuli shikuru shɛli [[Northern Region]] puuni n-di National Milo Soccer (boys) championship buta ni Volleyball (girls) Championship yim.
#'''Debate Competition- 2009.''' Foundation for Security and Human Development, Zangama laɣingu, daa zali kompatisa n-ti shikuru shɛŋa Tamale Metropolis. Lala kompatisa maa ni, Tamasco n-daa di tuuli<ref>{{Cite web|date=2021-07-12|title=Tamale Senior High School - Explore Schools in Ghana Find and connect with all schools in Ghana SHS Vocational, Universities and more.|url=https://ghanaschoolsonline.org/listing/tamale-senior-high-school/|access-date=2021-11-25|language=en}}</ref>.
#'''Independence Anniversary Parade - 2009.''' Tamale Senior High School Cadet Corps n-daa nyɛ ban di tuuli maŋsulinsi yuun' pihinu ni ayi (52nd) chuɣu puhibu dali, silimiin goli March ni.
== Karimbihi Duri Yuya ==
Tamale Senior High School nyɛla shikuru shɛli bɛ ni mali karimbihi biɛhigu shee. Lala zuɣu biɛhigu shee ŋɔ nyɛla bɛ ni pu karimbihi ŋɔ bɔŋbɔŋ ka bol' li ni ya. Yili kam din zaa be shikuru maa ni malila di yuli, Di yuya maa shɛŋa n-nyɛ:
# [[Nkrumah]] yili
# [[Heyfron]] yili
# [[Tamakloe]] yili
# [[Gbɛwaa]] yili
# [[Patterson]] yili
# [[Wemah]] yili
# [[Gbadamosi]] yili
# [[Bawumia]] yili
#
== Kundivihira ==
<references responsive="" />54. https://zaaradio.com/local/headmaster-of-tamale-senior-high-school-appeals-to-government-and-old-students-to-support-the-school-with-vehicles/
[[Pubu:Shikuriti]]
[[Pubu:Ghana Shikuriti]]
[[Pubu:Dagbanli]]
[[Pubu:B-Class]]
a0bujz4rex66i6on442eai0cbz2ebtc
41608
41607
2022-07-28T20:36:59Z
IDDRISU ABDUL-KADIR NINDOO
1815
/* Taarihi */ added content
wikitext
text/x-wiki
{{Databox}}
{{B-Class}}
'''[[Tamali|Tamale]] Senior High School (Tamasco)''' nyɛla karim bisarinsi karimzɔŋ' titali din be [[Ghana]] Tudu yaɣili [[Northern Region|Northern]] Region ŋɔ, [[Tamali|Tamale]].
== DI NIYA: ==
[[Shikuru]] maa nia n-nyɛ ni di bo baŋsim suma n-ti di [[shikurubihi]], din yɛn che ka bɛ nya shɛhira gbaŋ suma n-tuɣi bɛ bɔhimbu karimzɔŋ kara ni. Dina n-yɛn che ka bɛ lɛbi bukaata kuriba ni anfaani bi' shɛba ban mali shili ni bɛ tum toontali tuma tiŋgbani ŋɔ ni, zaŋ ti salo ni daabilim zoosim, ni fakari filimbu nia ni kpaŋsibu zaŋ chaŋ bɔhimbu tab' sɔŋ tumanima din yɛn tum, ni zaŋ sɔŋ daadama ariʒichi zoosim<ref>{{Cite web|title=Motivation2Learn ~ Mission, Vision and Value Statements|url=http://motivation2learn.simplesite.com/439326229|access-date=2021-11-24|website=Motivation2Learn|language=en-US}}</ref>.
TUMA:
Shikuru maa tuma nyɛla ni bɛ kpuɣi ka zali kpamba ban simdi, ban ni tooi zali yuli, ban gurigiri bɛ maŋa ka kpuɣi B.E.C.E, ni ban karim siɣisi ka mali shɛhira gbana din wuhiri li ka che ka baŋsim bɔmma dede tali ni lihigu zaŋ chaŋ karim nasara, biɛhi chirichi, biɛhisuma, kpaŋmaŋa zaŋ chaŋ diɛma ni yiɣijam ni sabita viɛnyɛla yi polo<ref name="ghanaschoolsonline.org">{{Cite web|date=2021-07-12|title=Tamale Senior High School - Explore Schools in Ghana Find and connect with all schools in Ghana SHS Vocational, Universities and more.|url=https://ghanaschoolsonline.org/listing/tamale-senior-high-school/|access-date=2021-11-24|language=en}}</ref>.
Di yu' kura n-nyɛ Government Secondary School, [[Gbewaa|Gbewaa Secondary School]], nti pahi di ni na yoli taɣi [[Tamali|Tamale]] Secondary School shɛli ŋɔ. Di nyɛla baŋsim bɔbu shikuru shɛli din pahi karimzɔŋ shɛŋa din mali du' gbɛra shikuriti ni m-be [[Education Ridge]], yaɣ' karili m-be [[Sagnarigu Municipality]] (bɛ ni daa ŋmaai shɛli yihi [[Tamali Metropolis|Tamale Metropolis]] 2012 yuuni la) din be [[Northern Region]] [[Ghana]] [[Tamali|Tamale]] la<ref>{{Cite web|last=Wundengba|first=Daniel|date=2021-08-07|title=All You Need To Know About Tamale SHS, Tamasco|url=http://northernghana.net/all-you-need-to-know-about-tamale-shs-tamasco/|access-date=2021-11-22|website=Northernghana.net|language=en-US}}</ref>. Shikuru ŋɔ nyɛla bɛ ni piiri shɛli ka di kpuɣiri shikurubihi ban be [[Ghana]] tingbani ni ka di nyɛla bɛ gbana ni wuhi shɛm zaŋ chaŋ [[Basic Education Certificate Examination]] (B.E.C.E) zahimbu nyaaŋa ni shikurubihi ban be [[tinduya]] ni ka di nyɛla shikuru ŋɔ maani la sabiri gahindili din kpɛhiri ba na.
== Karim baŋsim yaɣ' shɛŋa bɛ ni wuhira ==
Baŋsim yaɣ' shɛŋa bɛ ni wuhiri mini di kpatuɣa n-nyɛ;
# '''Business''': Economics, Costing, Financial Accounting, Business Management and Elective Mathematics.
# '''General Science''': Chemistry, Physics, Biology, Elective Mathematics.
# '''General Arts''': Elective Mathematics, History, Dagbani, Government, Geography, Literature in English, Islamic Religious Studies, Christian Religious Studies, French, Economics<ref>{{Cite web|date=2021-07-12|title=Tamale Senior High School - Explore Schools in Ghana Find and connect with all schools in Ghana SHS Vocational, Universities and more.|url=https://ghanaschoolsonline.org/listing/tamale-senior-high-school/|access-date=2021-11-23|language=en}}</ref>.
# '''Home Economics''': Biology, Management in Living, Food and Nutrition, Economics, Clothing and Textiles and Physics.
# '''Visual Arts''': Economics, General Knowledge in Arts, Graphic Design, Textiles, Sculpture.
#'''Applied Science (Technical Skills)''': Physics, Elective Mathematics, Applied Electricity, Technical Training.
#'''General Agriculture''':General Agriculture, Elective Mathematics, Horticulture, Chemistry, Physics and Animal Husbandry.
#
== Di kpabu yuuni ==
Di kpala 1951 yuuni<ref>{{Cite web|date=2019-10-10|title=Tamale Senior High School {{!}} MiSocial Life|url=https://www.misociallife.com/tamale-senior-high-school/|access-date=2021-11-26|language=en-US}}</ref>.
== Di Taachi ==
[[Fortiter]], [[Fideliter]], [[Feliciter]]
== Di pubu yaɣili ==
Di nyɛla shikuru shɛli din bɛ pubu A
== Di zaa yaɣili ==
Di nyɛla shikuru shɛli din nyɛ salo(public) shikuru
== Dabisi gahinda ==
Shikuru ŋɔ nyɛla din mali dabisi gahinda di taarihi ni, di shɛŋa n-nyɛ;
# Silver jubilee daa nyɛla chuɣu shɛli bɛ ni puhi yuuni 1991.
# Golden jubilee daa nyɛla chuɣu shɛli bɛ ni puhi yuuni 2001.
# The 60th Anniversary daa nyɛla chuɣu shɛli bɛ ni puhi yuuni 2011.
4. Yuun' pisɔpɔin chuɣu (70th Anniversary). Chuɣu ŋɔ nyɛla chuɣu shɛli bɛ ni puhi yuuni 2021<ref>{{Cite web|title=TAMASCO launches 70th anniversary celebration|url=https://www.graphic.com.gh/news/general-news/tamasco-launches-70th-anniversary-celebration.html|access-date=2021-11-24|website=Graphic Online|language=en}}</ref>.
== Taarihi ==
[[Tamali|Tamale]] Secondary School nyɛla shikuru shɛli British Colonial Administration ni daa mɛ shɛli 1951 yuuni. Shikuru ŋɔ n-nyɛ tuuli shikuru shɛli [[British]] [[Colonial Administration]] ni daa tuui mɛ shɛli Ghana tudu polo. Di mɛbu maa daa nyɛla din che ka bi'pola ban be tudu polo ŋɔ na ka bɛ gba tooi nyɛ shikuru baŋsim kamani bɛ taba ban be nyɔŋ polo la ni nyɛri baŋsm shɛm la. Shikuru ŋɔ tooi nyɛ yuya taɣibu pam; kamani Gbɛwaa Secondary School, Government Secondary School, Tamale Secondary School ni zuŋɔ Tamale Senior High School<ref>{{Cite web|title=Tamale Senior High School – ghschoolsearch.com|url=https://www.ghschoolsearch.com/tamale-senior-high-school/|access-date=2021-11-23|language=en-US}}</ref>. Tuuli baŋsim bɔmma zaŋ ti shikuru ŋɔ daa nyɛla kamani, zaɣ' yɛlinli. Di daa dii bi kpaŋsi bɔhimbu ni wuhibu ko, amaa paɣ'sibu baŋsim ni biɛhigu haŋkali lɛbu. Di baŋsim bomma soya maa n-daa nyɛ; English language, Mathematics, General science(1 and 2), Geography, History, Latin, Agriculture, Carpentry, Masonry, Art and Craft, Music and Metal Work. Dagbani mini French n-daa nyɛ din pahina tooni na. Shikurubihi maa zaa daa bɔhimla wuhibu yaɣa maa tuuli yuma ata ka lee dahi diba anii din nyɛ bɛ ni daa bɔhim shɛli yuma anahi ni yuma anu ni ka daa deei shikuru ŋɔ shɛhira gbana<ref name="ghanaschoolsonline.org"/>. Viɛnyɛla n-nyɛ li ni di ni pahi tudu ŋɔ shikurusuma ni maa. Shikuru ŋɔ nyɛla din kpa ni niya suma ni so shɛli din nyɛ baŋsim lɛbu zaŋ ti shikuru ŋɔ Cadet Corps din daa kpa yuuni 1954 n-nyɛ tuuli [[Africa]], South Sahara kpaŋa [[South Africa]].
Cadet Corps maa yoori maŋli daa nyɛla 11th February, 1956. Di daa nyɛla Hon. V.H. Alhassan, Parliament jintɔri kuro zaŋ ti Tamale jilimalana [[Dr. Kwame Nkrumah|Kwame Nkrumah]] ʒamani ni (CPP Gomnanti) ni daa sɔŋ niŋ shɛli. Ŋun daa nyɛ Toondan di saha daa nyɛla [[John- Parson]]. Zaɣ' suŋtali shɛli shikuru ŋɔ Cadet wumsibu palo daa nyɛla bin boli Parson Square o kum nyaaŋa. Dini n daa tirisi ti yooi Cadet Corps Ghana zaa.
Yuuni 1958, tuuli shikurubihi paɣiba daa kpuɣi niŋ du' yini shikuru maa ni, dinsaha ka di daa lɛbigi li shikuru shɛli din gabi. Lala yuuni maa dede, tuuli shikurubihi ban nyɛ "baŋdi gahinda" daa kpuɣi n-niŋ dura anahi n-doli din nyɛ so gahinda din daa ti karimbanima ni shɛhira kara daliri n-niŋ shikuru maa ni, sabimi 'O' mini ' A' paaibu dahima n-tuɣi chaŋ University.
== Shikurubihi ban bɛ shikuru ŋɔ ni (Tamasco) ==
[[Tamale Senior High School]] nyɛla shikuru shɛli din nyɛ din mali shikurubihi pam n-gari Senior High School kam din bɛ Tamali puuni. A yi lihi 2016-2017, di bɔhimbu yuuni daa nyɛla bɛ ni kpuɣi shikurubihi kalinli ka bɛ paai kɔb'siyɔpoin ni chenji (700) ka di laɣim shikurubihi maa zaa tusaayi ni kɔb'shii (2,200)<ref>{{Cite web|last=Ibrahim|first=Mohammed|title=Senior High Schools in the three regions of the north appeal to gov’t to release feeding grants|url=https://zaaradio.com/education/senior-high-schools-in-the-three-regions-of-the-north-appeal-to-govt-to-release-feeding-grants/|access-date=2021-11-22|language=en-GB}}</ref>. Shikuru ŋɔ dii bi ŋmɛrila nyɔɣu ni di yuli ni chaŋ katiŋ shɛm, tɔ amaa di nyɛla din niŋ suhupiɛlli ni din yihi waɣara ka bɛ be Ghana tingbani luɣili kam n-tumdi tuma maa.
== Di ni bɛ shɛli polo ==
[[Tamale Senior High School]] (Tamasco) nyɛla din bɛ [[Sagnarigu Municipality|Sagnarigu Municipal]] din bɛ tudu yaɣili (Northern Region) Ghana ŋɔ la. Di bala daansi ni Bagabaga College of Education, Tamale Technical University, Tamale College of Education ni tudu yaɣili (Northern Region) Education du zuɣu la ([[Ghana Education service (GES)|Ghana Education Service]]).
== Tamasco Zumma [[Jiŋli]] ==
[[Lahabali kɔligu:TAMASCO Central Mosque.jpg|thumb|Tamasco Jiŋ' titali]]
Tamale Senior High School (TAMASCO) nyɛla din mali jiŋ' karili ka di bɛ shikuru maa sunsuuni. Di puuni ka shikurubihi nti tabli karimbanima ban bɛ shikuru maa ni laɣindina n-ti puhiri jiŋli, di bahi bahindi [[Alizumba]] dali.
== Karimbi' Kura ==
Karimbikura nyɛla karimbi' shɛba ban naai shikuru ka be gɔmnanti mini tuma du' zuɣuri ni n-tumdi tuma. Tamale Senior High School nyɛla shikuru shɛli din wumsi karimbihi pam ka bɛ za zaashe' kara shɛhi pam [[Ghana]] ŋɔ. Bɛ shɛba n-nyɛ;
1) Dr. [[Mahamudu Bawumia]]<ref>{{Cite web|last=Nuhu|first=Osman|title=Biography Of His Excellency Dr. Mahamudu Bawumia - Ghanaontheglobe.com|url=https://ghanaontheglobe.com/2021/02/14/biography-of-his-excellency-dr-mahamudu-bawumia/|access-date=2021-11-23|language=en-US}}</ref>
2) Dr. [[Issahaku Nashiru]]
3) [[Gbadamoshi]]<ref>{{Cite web|title=Autobiography of Alhaji Gbadamosi launched in Accra|url=https://www.graphic.com.gh/features/features/autobiography-of-alhaji-gbadamosi-launched-in-accra.html|access-date=2021-11-23|website=Graphic Online|language=en-gb}}</ref>
4) Mr. [[Abu Wemah]]
5) Alhaji [[Aliu Mahama]]<ref>{{Cite web|title=Biography Of Aliu Mahama (Former Ghanaian Vice president). - Opera News|url=https://gh.opera.news/gh/en/politics/bde1bff492a133049ecd973c40429816|access-date=2021-11-23|website=gh.opera.news}}</ref>
6) Dr. [[Mohammed Ibn Chambas]]<ref>{{Cite web|title=Mohamed Ibn Chambas, Biography|url=https://www.ghanaweb.com/person/Mohamed-Ibn-Chambas-142|access-date=2021-11-23|website=www.ghanaweb.com}}</ref>
7) Mr [[Ibrahim Mahama (artist)|Ibrahim Mahama]]<ref>{{Citation|title=Ibrahim Mahama (businessman)|date=2021-10-19|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Ibrahim_Mahama_(businessman)&oldid=1050707644|work=Wikipedia|language=en|access-date=2021-11-23}}</ref>
8) Dr. [[Alhassan Wayo Seini]]
9) Alhaji [[Malik Al-Hassan Yakubu|Malik Alhassan Yakubu]]
10) Mr. [[Bavug Abdul Latif]]
11) Mr. [[Mohammed Gargo]]
12) Dr. [[Hilla Limann]]<ref name="myjoyonline.com">{{Cite web|title=Tamale Secondary School and 60 years of secondary education in northern Ghana - MyJoyOnline.com|url=https://www.myjoyonline.com/tamale-secondary-school-and-60-years-of-secondary-education-in-northern-ghana/|access-date=2021-11-23|website=www.myjoyonline.com|language=en-US}}</ref>
13) Alhaji [[Mohammad Mumuni]]
14) Professor [[Raymond Benning]]
15) [[Sheikh Imam Rashid Salawatiya]]
16) Dr. [[Abdulai Salifu]]
17) Dr. [[Adam Gamel Nasser]]<ref name="myjoyonline.com"/>
18) Dr.[[David Abdulai]]<ref>{{Cite web|date=2020-03-23|title=Medical philantropist Dr. Abdulai Choggu honoured posthumously in Tamale|url=https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/Medical-philantropist-Dr-Abdulai-Choggu-honoured-posthumously-in-Tamale-902110|access-date=2021-11-24|website=GhanaWeb|language=en}}</ref>
19) Mr. [[Alban Bagbin]]
20) Madam [[Theresa Oppong]]
21) Mr. [[Mubarak Mohammed Muntaka]]
22) Madam Otiko Afisa Djaba
23) Dr. Abdulai Salifu
24) Arch Bishop Gregory Kpembaya
25) Mr. B.A. Yakubu<ref name="ReferenceA">{{Cite web|title=Tamale Secondary School and 60 years of secondary education in northern Ghana - MyJoyOnline.com|url=https://www.myjoyonline.com/tamale-secondary-school-and-60-years-of-secondary-education-in-northern-ghana/|access-date=2021-11-26|website=www.myjoyonline.com|language=en-US}}</ref>
26) Professor Quartey
27) Professor John Kaburisie(RIP)
28)Dr. Gyader
29) Naa Proffessor John Nabila
30) Mr. Douglas Adjarbeng
31) Mr. Peter Illiasu
33) Mr. Ali Nakyea
34) Mr. Adam Sule
35) Alhaji Alhassan Mohammed Awal
36) Alhaji [[Abdul- Rahaman Mohammed Saani]] (Man Shani)
== Ban bɛ Gɔmnanti mini Siyaasa ni ==
# [[Hilla Limann]], O nyɛla Ghana gɔmnanti kuro' 1979-1981<ref>{{Cite web|last=Wundengba|first=Charles|date=2020-01-09|title=The Story of Dr. Hilla Limann, The Only President of the Third Republic of Ghana|url=http://northernghana.net/the-story-of-dr-hilla-limann-the-only-president-of-the-third-republic-of-ghana/|access-date=2021-11-22|website=Northernghana.net|language=en-US}}</ref>
# [[Aliu Mahama]], daa nyɛla [[Ghana]] gɔmnanti zuɣulaampaa 2001-2008<ref>{{Cite web|title=Alhaji Aliu Mahama, Biography|url=https://www.ghanaweb.com/person/Alhaji-Aliu-Mahama-189|access-date=2021-11-22|website=www.ghanaweb.com}}</ref>
# [[Mahamudu Bawumia]], O nyɛla Ghana gɔmnanti zuɣulaampaa, 2016<ref>{{Cite web|title=H.E Alhaji Dr. Mahamudu Bawumia {{!}} Ministry of Communications|url=https://moc.gov.gh/he-alhaji-dr-mahamudu-bawumia|access-date=2021-11-22|website=moc.gov.gh}}</ref>
# [[Alban Bagbin]]<ref>{{Cite web|last=Alabi|date=2021-10-23|title=Alban Bagbin Biography|url=https://alabigh.com/alban-bagbin-biography/|access-date=2021-11-22|website=Alabi GH|language=en-US}}</ref>, Alban Sumana Kingsford Bagbin nyɛla siyaasa nira. ŋuna n-nyɛ Ghana jintɔriba duu kpɛma saha ŋɔ.
# [[Malik Alhassan Yaakubu|Malik Al-hassan Yakubu]],<ref>{{Cite web|date=-001-11-30T00:00:00+00:00|title=Ex-Interior Minister: Rawlings Killed Ya-Na|url=https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/Ex-Interior-Minister-Rawlings-Killed-Ya-Na-206769|access-date=2021-11-22|website=GhanaWeb|language=en}}</ref>
#[[Mohammed Ibn Chambas]],<ref>{{Cite web|title=Mohamed Ibn Chambas, Biography|url=https://mobile.ghanaweb.com/person/Mohamed-Ibn-Chambas-142|access-date=2021-11-22|website=mobile.ghanaweb.com}}</ref> ŋuna n-daa nyɛ zuɣulana zaŋ ti Economic Community of West African States yaɣili (ECOWAS) yuuni 2006- 2009.
#[[Mohammad Mumuni|Mohammed Mumuni]],<ref>{{Cite web|title=Alhaji Muhammad Mumuni, Biography|url=https://mobile.ghanaweb.com/person/Alhaji-Muhammad-Mumuni-1159|access-date=2021-11-22|website=mobile.ghanaweb.com}}</ref> O nyɛla minista kuro zaŋ chaŋ tiŋduya gɔrim yaɣili(2009 —2013)
#[[Ibrahim Mahama (alkali)|Ibrahim Mahama]], O nyɛla minista kuro zaŋ chaŋ lahibali wuligibu yaɣili (1968-1969)
#[[Mahama Iddrisu]],<ref>{{Cite web|last=peoplepill.com|title=About Mahama Iddrisu: Ghanaian politician {{!}} Biography, Facts, Career, Wiki, Life|url=https://peoplepill.com/people/mahama-iddrisu|access-date=2021-11-22|website=peoplepill.com}}</ref> O nyɛla minista kuro zaŋ chaŋ lɔra gɔrim mini yɛltɔɣa yaɣili (1983-1987)
#[[Otiko Afisa Djaba]],<ref>{{Cite web|date=2018-08-21|title=I’m retiring from politics to take care of my sick ex-husband – Otiko|url=https://citinewsroom.com/2018/08/im-retiring-from-politics-to-take-care-of-my-sick-ex-husband-otiko/|access-date=2021-11-22|website=Citinewsroom - Comprehensive News in Ghana|language=en-US}}</ref> O nyɛla minista kuro zaŋ chaŋ paɣiba mini bihi biɛrisuŋ yaɣili (2017-2018)
#[[John Tia]],<ref>{{Cite web|title=John Tia returns to full time farming after ambassadorial duties|url=https://www.graphic.com.gh/business/business-news/john-tia-returns-to-full-time-farming-after-ambassadorial-duties.html|access-date=2021-11-22|website=Graphic Online|language=en-gb}}</ref> O nyɛla fukumsi kpambala kuro zaŋ chaŋ lahibali wuligibu (2010-2012)
#[[Mustapha Abdul-Hamid]],<ref>{{Cite web|title=Mustapha Hamid appointed NPA boss - MyJoyOnline.com|url=https://www.myjoyonline.com/mustapha-hamid-appointed-npa-boss/|access-date=2021-11-22|website=www.myjoyonline.com|language=en-US}}</ref> O nyɛla minista kuro zaŋ chaŋ lahibali wuligibu yaɣili (2017-2018), ka lahi nyɛ minista kuro zaŋ ti zongo tiŋ' puuni lɛbigimsim yaɣili (2018-2021), ni toondana zaŋ chaŋ kpam tuma polo din nyɛ National Petroleum Authority la (2021-)
#[[John S. Nabila]],<ref>{{Cite web|title=Professor John S. Nabila {{!}} Who's Who in Ghana|url=https://whoswhoghana.app/traditional-leaders/professor-john-s-nabila/|access-date=2021-11-22|website=whoswhoghana.app|language=en}}</ref> ŋuna n-nyɛ minista kuro zaŋ chaŋ lahibaya wuligibu yaɣili (1980-1981), ka daa lahi nyɛ zuɣulana zaŋ ti Ghana nanim' duu yaɣili (National House of Chiefs) 2008-2016.
#[[Abubakar Boniface Siddique]],<ref>{{Cite web|title=Madina: Group touts the achievements of Boniface Abubakar|url=https://www.modernghana.com/news/1053448/madina-group-touts-the-achievements-of-boniface.html|access-date=2021-11-22|website=Modern Ghana|language=en}}</ref> nyɛla minista kuro zaŋ chaŋ bi'pola mini tuma bɔbu yaɣili (2005-2007), ka daa lahi nyɛ minista kuro zaŋ ti kom mini ya mɛbu yaɣili (2007-2009)
#[[Mubarak Mohammed Muntaka]],<ref>{{Cite web|last=Annang|first=Evans|date=2021-11-01|title=Let’s be careful and not create a ‘monster’ in Dampare – Muntaka warns|url=https://www.pulse.com.gh/news/local/lets-be-careful-and-not-create-a-monster-in-dampare-muntaka-warns/3krtjs7|access-date=2021-11-22|website=Pulse Ghana|language=en}}</ref> nyɛla minista kuro zaŋ ti bi'pola mini bola yaɣili (Silimiin goli January 2009-June 2009)
#[[Eward Mahama|Edward Mahama]],<ref>{{Cite web|title=I’ve opted out of December elections — Dr Edward Mahama|url=https://www.graphic.com.gh/news/politics/i-ve-opted-out-of-december-elections-dr-edward-mahama.html|access-date=2021-11-22|website=Graphic Online|language=en-gb}}</ref> nyɛla toondaan' kuro zaŋ ti People's National Convention (PNC) paati
#[[Solomon Namliit Boar]],<ref>{{Cite web|date=2020-02-17|title=NPP Primaries: Solomon Boar seeks third term as Bunkpurugu MP|url=https://citinewsroom.com/2020/02/npp-primaries-solomon-boar-seeks-third-term-as-bunkpurugu-mp/|access-date=2021-11-22|website=Citinewsroom - Comprehensive News in Ghana|language=en-US}}</ref><ref>{{Cite web|date=2021-04-02|title=Retain the likes of fearless Alhaji Said Sinare or forget the 2024 - NDC activist to party|url=https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/Retain-the-likes-of-fearless-Alhaji-Said-Sinare-or-forget-the-2024-NDC-activist-to-party-1222573|access-date=2021-11-22|website=GhanaWeb|language=en}}</ref> nyɛla [[North East Region|North East]] fukumsi kpɛma (2019-)
#[[Gilbert Seidu Iddi]],<ref>{{Cite web|date=2016-06-21|title=Surcharge ex-SADA boss for blowing GHc186,000 on trips – PAC|url=https://citifmonline.com/2016/06/surcharge-ex-sada-boss-for-blowing-ghc186000-on-trips-pac/|access-date=2021-11-22|website=Citi 97.3 FM - Relevant Radio. Always|language=en-US}}</ref> nyɛla tudu yaɣili ŋɔ na fukumsi kpeen kuro (1997-1998 mini 2000-2001), nti pahi [[Volta Region|Volta]] kuligi duli fukumsi kpeen kuro (1998-2000)
#[[Joshua Alabi,]]<ref>{{Cite web|title=Some politicians are not helping Ghanaians - Joshua Alabi - MyJoyOnline.com|url=https://www.myjoyonline.com/some-politicians-are-not-helping-ghanaians-joshua-alabi/|access-date=2021-11-22|website=www.myjoyonline.com|language=en-US}}</ref> ŋuna n-daa nyɛ Greater Accra fukumsi kpeeni kuro (1997-1998 mini 2000-2001), ni tudu yaɣili ŋɔ na fukumsi kpeen kuro (1998-2000)
#[[Adam Mahama]],<ref>{{Citation|title=Adam Mahama|date=2021-10-19|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Adam_Mahama&oldid=1050778999|work=Wikipedia|language=en|access-date=2021-11-22}}</ref> O nyɛla jintɔri kuro zaŋ ti [[Damango]]-Daboya piibupiibu yaɣili (1997-2001)
#[[Jacob Bawiine Boon]],<ref>{{Cite web|title=Bawiine, Boon Jacob|url=https://ghanamps.com/mp/bawiine-boon-jacob/|access-date=2021-11-22|website=Ghana MPS|language=en-US}}</ref> O nyɛla jintɔri kuro zaŋ ti Lambussie piibupiibu yaɣili (1993-1997)
#[[Emmanuel Samba Zumakpeh]],<ref>{{Cite web|title=Zumakpeh, Samba Emmanuel|url=https://ghanamps.com/mp/zumakpeh-samba-emmanuel/|access-date=2021-11-22|website=Ghana MPS|language=en-US}}</ref> O nyɛla jintɔri kuro zaŋ ti [[Nadowli South]] piibupiibu yaɣili
#[[Zuwera Ibrahimah]],<ref>{{Cite web|title=Parliament of Ghana|url=https://www.parliament.gh/mps?mp=242|access-date=2021-11-22|website=www.parliament.gh}}</ref> ŋuna n-na nyɛ jintɔra zaŋ ti [[Salaga]] South piibupiibu yaɣili
#[[Alhassan Wayo Seini]],<ref>{{Cite web|date=-001-11-30T00:00:00+00:00|title=Wayo Seini quits NDC for NPP|url=https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/Wayo-Seini-quits-NDC-for-NPP-100284|access-date=2021-11-22|website=GhanaWeb|language=en}}</ref> O nyɛla jintɔri kuro zaŋ ti [[Tamale Central]] piibupiibu yaɣili (2005-2006)
#[[Said Sinare]],<ref>{{Cite web|date=2021-04-02|title=Retain the likes of fearless Alhaji Said Sinare or forget the 2024 - NDC activist to party|url=https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/Retain-the-likes-of-fearless-Alhaji-Said-Sinare-or-forget-the-2024-NDC-activist-to-party-1222573|access-date=2021-11-22|website=GhanaWeb|language=en}}</ref> O nyɛla [[Ayawaso Central]] piibupiibu yaɣili jintɔri kuro (1993-1997), ni Ghana ambassador zaŋ ti [[Egypt]] (2012-2014), nti lahi pahi Ghana ambassador zaŋ ti [[Saudi Arabia]] (2014-2017)
#[[Ben Baluri Saibu]],<ref>{{Cite web|title=Saibu, Ben Baluri|url=https://ghanamps.com/mp/saibu-ben-baluri/|access-date=2021-11-22|website=Ghana MPS|language=en-US}}</ref> O nyɛla [[West Mampurusi]] piibupiibu yaɣili jintɔri kuro (1993-1997)
#[[Yusuf Iddrisu]],<ref>{{Cite web|title=Iddrisu, Yusuf|url=https://ghanamps.com/mp/iddrisu-yusuf/|access-date=2021-11-22|website=Ghana MPS|language=en-US}}</ref> O nyɛla [[Yendi Municipality|Yendi]] piibupiibu yaɣili jintɔri kuro (1993-1997)
#[[Basit Abdulai Fuseini]],<ref>{{Cite web|date=-001-11-30T00:00:00+00:00|title=Late B.A Fuseini lauded as development oriented|url=https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/Late-B-A-Fuseini-lauded-as-development-oriented-114796|access-date=2021-11-22|website=GhanaWeb|language=en}}</ref> O nyɛla jintɔri kuro zaŋ ti Gukpegu-Sabonjida piibupiibu yaɣili (1993-1997)
#[[Edward Aliedong Alhassan]],<ref>{{Citation|title=Edward Aliedong Alhassan|date=2021-08-12|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Edward_Aliedong_Alhassan&oldid=1038353561|work=Wikipedia|language=en|access-date=2021-11-22}}</ref> nyɛla Damango-[[Daboya]] piibupiibu yaɣili jintɔri kuro (1993-1997)
#[[Muhammad Bawah Braimah]],<ref>{{Cite web|title=Mohammad Bawah Braimah, Biography|url=https://mobile.ghanaweb.com/person/Mohammad-Bawah-Braimah-2347|access-date=2021-11-22|website=mobile.ghanaweb.com}}</ref> ŋuna n-na nyɛ jintɔra zaŋ ti Ejura-Sekyedumase piibupiibu yaɣili (2017-)
#[[Issifu Pangabu Mohammed]],<ref>{{Cite web|title=Mohammed, Issifu Pangabu|url=https://ghanamps.com/mp/mohammed-issifu-pangabu/|access-date=2021-11-22|website=Ghana MPS|language=en-US}}</ref> nyɛla Ejura-Sekyedumase piibupiibu yaɣili jintɔri kuro (2005-2013)
#[[Kojo Bonsu]],<ref>{{Cite web|last=Bonney|first=Abigail|date=2021-09-25|title=Check out interesting facts about Former Kumasi Mayor, Kojo Bonsu|url=https://www.adomonline.com/check-out-interesting-facts-about-former-kumasi-mayor-kojo-bonsu/|access-date=2021-11-22|website=Adomonline.com|language=en-US}}</ref> nyɛla dundɔŋni gɔmnanti kpeen kuro zaŋ ti Kumasi (2013-2016)
#Alhaji Alhassan Mohammed Awal, nyela kpema zaŋ ti NORSAAC (Director of NORSAAC)
=== Ban nyɛ karimbanima ===
# Mr Suaib Wilberforce Adams, o nyɛla zuɣulaan' kuro zaŋ ti TAMASCO<ref>{{Cite web|title=Bawumia gives ¢65,000 to TAMASCO|url=https://www.modernghana.com/news/726679/bawumia-gives-65000-to-tamasco.html|access-date=2021-11-23|website=Modern Ghana|language=en}}</ref>
#Professor Quartey, o nyɛla karimba zaŋ ti University of Cape Coast, UCC<ref name="ReferenceA"/>.
#
#
#
=== Ban nyɛ Awurabanima ===
# Hajia Nadia Ali Dawood (CEO ZLB, Country Program Director, Civil Society Institutional Foundation).
#Madam Theressa Oppong, o nyɛla daa bia ka lahi nyɛ Chief Executive zaŋ ti MANET.<ref name="myjoyonline.com"/>
#Zuwera Ibrahimah, ŋuna n-nyɛ jintɔra zaŋ ti Salaga South piibupiibu yaɣili.
#Otiko Afisa Djaba, o nyɛla minista kuro zaŋ chaŋ paɣaba mini bihi bɛrisuŋ yaɣili, (2017-2018)<ref>{{Cite web|title=Otiko Djaba, Biography|url=https://www.ghanaweb.com/person/Otiko-Djaba-3932|access-date=2021-11-26|website=www.ghanaweb.com}}</ref>.
#
#
#
=== Ban nyɛ linjimanima ===
1. [[Joshua Hamidu]], Chief of Defence Staff (1978-1979)
2. [[Michael Samson-Oje]], Chief of Defence Staff (2016-2017)
3. [[Bawa Andani Yakubu]], Inspector General of the [[Ghana Police Service]] (1969-1971)
#
#
#
=== Ban nyɛ Alikalinima ===
# [[Joseph Bawa Akamba]], Justice of the Supreme Court
# [[William Atuguba]], Justice of Supreme Court.
== Tamasco Karimbakpeen' Kura ==
1.1960–1964 Mr. Kenneth L. Purser
2. 1964–1967 Mr. B. O. Ayittey
3. 1967–1969 Mr. A. F. Clayton
4. Sept. 1969–1970 Mr. W. A. Ofori
5.1970–1973 Mr. Adu
6. 1973–1981 Alhaji B. A. Fuseini
7. 1981–1982 Mr. S. M. Amankwa
8. 1983–1986 Mr. Mahama Adam (AG)
9. 1986–1988 Mr. L. M. Awuni (AG)
10. 1988–1990 Mr. E. K. Kudiabor
11. 1990–1991 Mr. A. A. Daramanu
12. 1991–1998 Mr. Bolina Saaka
13. 1998–2001 Alhaji Amadu Belko
14. Feb. 2001 – Oct. 2001 Mrs. [[Mary Asobayire Dan-Braimah]] (AG)
15. Oct. 2001–2004. Alhaji [[Mahamadu Saani Abdul-Rahman]]
16. 2005–2008 Alhaji T. A. Mahama
17. 2004–2005 Mr. J. B. Dakorah
18. 2008–2016 Mr. J. B. Dakorah
19. 2008–2016 Mrs. Mary Asobayire Dan-Braimah
20.2016–ŋun na beni Hajia Amina Musah
21. 2017 [[Shaibu Adams Wilberforce]]
22. 2021 Rev Edward Azika<ref>{{Cite web|last=Walter|first=Lilian|title=Headmaster of Tamale Senior High School appeals to government and old students to support the school with vehicles.|url=https://zaaradio.com/local/headmaster-of-tamale-senior-high-school-appeals-to-government-and-old-students-to-support-the-school-with-vehicles/|access-date=2021-11-27|language=en-GB}}</ref>
== Shikuru maa Salima ==
== Kompatisanima mini Kpaɣiribu shɛŋa din pahira ==
Tamasco nyɛla shikuru shɛli din bɛ kompatisanima mini kpaɣiribu ni saha kam ka di zooi pam. Di shɛŋa n-nyɛ;
# '''National Commission for Civic Education/ Project Citizens Ghana'''. Kompatisa ŋɔ daa nyɛla bɛ ni kpa shɛli ni di che ka shikurubihi pahiri saawara ni ka lahi yooi soli n-ti ba ni bɛ nya kpaŋmaŋa shɛŋa bɛ ni mali ka mali shiya din sa yɛn lee ba sɔhubiɛɣu kpamba<ref>{{Cite web|date=-001-11-30T00:00:00+00:00|title=TAMASCO emerges 2nd runners up in national competition contest|url=https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/TAMASCO-emerges-2nd-runners-up-in-national-competition-contest-164040|access-date=2021-11-23|website=GhanaWeb|language=en}}</ref>. TAMASCO, din daa di nasara dundɔŋni kompatisa, daa kɔŋ li n-ti Mawuli Senior High School din daa yi Volta Region la na. Tingbani zaa kpalinkpaa kompatisa ni, ka Adisadel College daa pahi buta zuɣu. Bɛ pina mi, bɛ daa deei kompiita diɣi din nyɛ zaɣpaɣlima la, cowbell binyɛri shɛŋa din daa pahi di shɛŋa n-daa nyɛ 1992 constitution kundi biɛlima bin yaaye yaaye,
# '''National Science and Mathematics Quiz'''<ref>{{Cite web|date=2021-11-17|title=Tamale SHS kicks out Achimota School in 2021 National Science and Maths Quiz|url=https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/Tamale-SHS-kicks-out-Achimota-School-in-2021-National-Science-and-Maths-Quiz-1403917|access-date=2021-11-23|website=GhanaWeb|language=en}}</ref>. 2021: Bɛ di nasara n-tirisi m-paai kpalinkpaa pirigili zaŋ kpa [[Ghana National Science and Maths Quiz]] kompatisa tuuli, baayan bɛ ni nyɛŋ [[Adisadel College]] mini [[Kumasi Academy]], ni dibu nambanima; Tamale Senior High School 59, Adisadel College 44 ni Kumasi Academy 30<ref>{{Cite web|title=Tamasco tramples on Adisco, Kumaca into NSMQ semi-final - MyJoyOnline.com|url=https://www.myjoyonline.com/tamasco-tramples-on-adisco-kumaca-into-nsmq-semi-final/|access-date=2021-11-23|website=www.myjoyonline.com|language=en-US}}</ref>.
#
#'''NHIS''' '''regional competition about it's operations'''<ref>{{Cite web|date=2016-06-29|title=NHIA holds regional quiz competitions about its operations|url=https://citifmonline.com/2016/06/nhia-holds-regional-quiz-competitions-about-its-operations/|access-date=2021-11-22|website=Citi 97.3 FM - Relevant Radio. Always|language=en-US}}</ref>
#'''Regional ICT Quiz Competition- 2008.''' Yuuni 2008, Regional Association of ICT Teachers daa nyɛla ban laɣim kpa kpaɣintibu ICT Kompatisa n-ti SHS shikuriti din be yaɣili ŋɔ na, ka Tamasco daa di buta zuɣu.
#'''National Milo SHS Soccer (boys) Volleyball (girls) Championship'''. Tamasco n-nyɛ tuuli shikuru shɛli [[Northern Region]] puuni n-di National Milo Soccer (boys) championship buta ni Volleyball (girls) Championship yim.
#'''Debate Competition- 2009.''' Foundation for Security and Human Development, Zangama laɣingu, daa zali kompatisa n-ti shikuru shɛŋa Tamale Metropolis. Lala kompatisa maa ni, Tamasco n-daa di tuuli<ref>{{Cite web|date=2021-07-12|title=Tamale Senior High School - Explore Schools in Ghana Find and connect with all schools in Ghana SHS Vocational, Universities and more.|url=https://ghanaschoolsonline.org/listing/tamale-senior-high-school/|access-date=2021-11-25|language=en}}</ref>.
#'''Independence Anniversary Parade - 2009.''' Tamale Senior High School Cadet Corps n-daa nyɛ ban di tuuli maŋsulinsi yuun' pihinu ni ayi (52nd) chuɣu puhibu dali, silimiin goli March ni.
== Karimbihi Duri Yuya ==
Tamale Senior High School nyɛla shikuru shɛli bɛ ni mali karimbihi biɛhigu shee. Lala zuɣu biɛhigu shee ŋɔ nyɛla bɛ ni pu karimbihi ŋɔ bɔŋbɔŋ ka bol' li ni ya. Yili kam din zaa be shikuru maa ni malila di yuli, Di yuya maa shɛŋa n-nyɛ:
# [[Nkrumah]] yili
# [[Heyfron]] yili
# [[Tamakloe]] yili
# [[Gbɛwaa]] yili
# [[Patterson]] yili
# [[Wemah]] yili
# [[Gbadamosi]] yili
# [[Bawumia]] yili
#
== Kundivihira ==
<references responsive="" />54. https://zaaradio.com/local/headmaster-of-tamale-senior-high-school-appeals-to-government-and-old-students-to-support-the-school-with-vehicles/
[[Pubu:Shikuriti]]
[[Pubu:Ghana Shikuriti]]
[[Pubu:Dagbanli]]
[[Pubu:B-Class]]
dgdbq6i437z425xfilklsf7maddle3d
41616
41608
2022-07-28T21:43:53Z
IDDRISU ABDUL-KADIR NINDOO
1815
/* Taarihi */ link
wikitext
text/x-wiki
{{Databox}}
{{B-Class}}
'''[[Tamali|Tamale]] Senior High School (Tamasco)''' nyɛla karim bisarinsi karimzɔŋ' titali din be [[Ghana]] Tudu yaɣili [[Northern Region|Northern]] Region ŋɔ, [[Tamali|Tamale]].
== DI NIYA: ==
[[Shikuru]] maa nia n-nyɛ ni di bo baŋsim suma n-ti di [[shikurubihi]], din yɛn che ka bɛ nya shɛhira gbaŋ suma n-tuɣi bɛ bɔhimbu karimzɔŋ kara ni. Dina n-yɛn che ka bɛ lɛbi bukaata kuriba ni anfaani bi' shɛba ban mali shili ni bɛ tum toontali tuma tiŋgbani ŋɔ ni, zaŋ ti salo ni daabilim zoosim, ni fakari filimbu nia ni kpaŋsibu zaŋ chaŋ bɔhimbu tab' sɔŋ tumanima din yɛn tum, ni zaŋ sɔŋ daadama ariʒichi zoosim<ref>{{Cite web|title=Motivation2Learn ~ Mission, Vision and Value Statements|url=http://motivation2learn.simplesite.com/439326229|access-date=2021-11-24|website=Motivation2Learn|language=en-US}}</ref>.
TUMA:
Shikuru maa tuma nyɛla ni bɛ kpuɣi ka zali kpamba ban simdi, ban ni tooi zali yuli, ban gurigiri bɛ maŋa ka kpuɣi B.E.C.E, ni ban karim siɣisi ka mali shɛhira gbana din wuhiri li ka che ka baŋsim bɔmma dede tali ni lihigu zaŋ chaŋ karim nasara, biɛhi chirichi, biɛhisuma, kpaŋmaŋa zaŋ chaŋ diɛma ni yiɣijam ni sabita viɛnyɛla yi polo<ref name="ghanaschoolsonline.org">{{Cite web|date=2021-07-12|title=Tamale Senior High School - Explore Schools in Ghana Find and connect with all schools in Ghana SHS Vocational, Universities and more.|url=https://ghanaschoolsonline.org/listing/tamale-senior-high-school/|access-date=2021-11-24|language=en}}</ref>.
Di yu' kura n-nyɛ Government Secondary School, [[Gbewaa|Gbewaa Secondary School]], nti pahi di ni na yoli taɣi [[Tamali|Tamale]] Secondary School shɛli ŋɔ. Di nyɛla baŋsim bɔbu shikuru shɛli din pahi karimzɔŋ shɛŋa din mali du' gbɛra shikuriti ni m-be [[Education Ridge]], yaɣ' karili m-be [[Sagnarigu Municipality]] (bɛ ni daa ŋmaai shɛli yihi [[Tamali Metropolis|Tamale Metropolis]] 2012 yuuni la) din be [[Northern Region]] [[Ghana]] [[Tamali|Tamale]] la<ref>{{Cite web|last=Wundengba|first=Daniel|date=2021-08-07|title=All You Need To Know About Tamale SHS, Tamasco|url=http://northernghana.net/all-you-need-to-know-about-tamale-shs-tamasco/|access-date=2021-11-22|website=Northernghana.net|language=en-US}}</ref>. Shikuru ŋɔ nyɛla bɛ ni piiri shɛli ka di kpuɣiri shikurubihi ban be [[Ghana]] tingbani ni ka di nyɛla bɛ gbana ni wuhi shɛm zaŋ chaŋ [[Basic Education Certificate Examination]] (B.E.C.E) zahimbu nyaaŋa ni shikurubihi ban be [[tinduya]] ni ka di nyɛla shikuru ŋɔ maani la sabiri gahindili din kpɛhiri ba na.
== Karim baŋsim yaɣ' shɛŋa bɛ ni wuhira ==
Baŋsim yaɣ' shɛŋa bɛ ni wuhiri mini di kpatuɣa n-nyɛ;
# '''Business''': Economics, Costing, Financial Accounting, Business Management and Elective Mathematics.
# '''General Science''': Chemistry, Physics, Biology, Elective Mathematics.
# '''General Arts''': Elective Mathematics, History, Dagbani, Government, Geography, Literature in English, Islamic Religious Studies, Christian Religious Studies, French, Economics<ref>{{Cite web|date=2021-07-12|title=Tamale Senior High School - Explore Schools in Ghana Find and connect with all schools in Ghana SHS Vocational, Universities and more.|url=https://ghanaschoolsonline.org/listing/tamale-senior-high-school/|access-date=2021-11-23|language=en}}</ref>.
# '''Home Economics''': Biology, Management in Living, Food and Nutrition, Economics, Clothing and Textiles and Physics.
# '''Visual Arts''': Economics, General Knowledge in Arts, Graphic Design, Textiles, Sculpture.
#'''Applied Science (Technical Skills)''': Physics, Elective Mathematics, Applied Electricity, Technical Training.
#'''General Agriculture''':General Agriculture, Elective Mathematics, Horticulture, Chemistry, Physics and Animal Husbandry.
#
== Di kpabu yuuni ==
Di kpala 1951 yuuni<ref>{{Cite web|date=2019-10-10|title=Tamale Senior High School {{!}} MiSocial Life|url=https://www.misociallife.com/tamale-senior-high-school/|access-date=2021-11-26|language=en-US}}</ref>.
== Di Taachi ==
[[Fortiter]], [[Fideliter]], [[Feliciter]]
== Di pubu yaɣili ==
Di nyɛla shikuru shɛli din bɛ pubu A
== Di zaa yaɣili ==
Di nyɛla shikuru shɛli din nyɛ salo(public) shikuru
== Dabisi gahinda ==
Shikuru ŋɔ nyɛla din mali dabisi gahinda di taarihi ni, di shɛŋa n-nyɛ;
# Silver jubilee daa nyɛla chuɣu shɛli bɛ ni puhi yuuni 1991.
# Golden jubilee daa nyɛla chuɣu shɛli bɛ ni puhi yuuni 2001.
# The 60th Anniversary daa nyɛla chuɣu shɛli bɛ ni puhi yuuni 2011.
4. Yuun' pisɔpɔin chuɣu (70th Anniversary). Chuɣu ŋɔ nyɛla chuɣu shɛli bɛ ni puhi yuuni 2021<ref>{{Cite web|title=TAMASCO launches 70th anniversary celebration|url=https://www.graphic.com.gh/news/general-news/tamasco-launches-70th-anniversary-celebration.html|access-date=2021-11-24|website=Graphic Online|language=en}}</ref>.
== Taarihi ==
[[Tamali|Tamale]] Secondary School nyɛla shikuru shɛli British Colonial Administration ni daa mɛ shɛli 1951 yuuni. Shikuru ŋɔ n-nyɛ tuuli shikuru shɛli [[British]] [[Colonial Administration]] ni daa tuui mɛ shɛli Ghana tudu polo. Di mɛbu maa daa nyɛla din che ka bi'pola ban be tudu polo ŋɔ na ka bɛ gba tooi nyɛ shikuru baŋsim kamani bɛ taba ban be nyɔŋ polo la ni nyɛri baŋsm shɛm la. Shikuru ŋɔ tooi nyɛ yuya taɣibu pam; kamani Gbɛwaa Secondary School, Government Secondary School, Tamale Secondary School ni zuŋɔ [[Tamale Senior High School]]<ref>{{Cite web|title=Tamale Senior High School – ghschoolsearch.com|url=https://www.ghschoolsearch.com/tamale-senior-high-school/|access-date=2021-11-23|language=en-US}}</ref>. Tuuli baŋsim bɔmma zaŋ ti shikuru ŋɔ daa nyɛla kamani, zaɣ' yɛlinli. Di daa dii bi kpaŋsi bɔhimbu ni wuhibu ko, amaa paɣ'sibu baŋsim ni biɛhigu haŋkali lɛbu. Di baŋsim bomma soya maa n-daa nyɛ; English language, Mathematics, General science(1 and 2), Geography, History, Latin, Agriculture, Carpentry, Masonry, Art and Craft, Music and Metal Work. Dagbani mini French n-daa nyɛ din pahina tooni na. Shikurubihi maa zaa daa bɔhimla wuhibu yaɣa maa tuuli yuma ata ka lee dahi diba anii din nyɛ bɛ ni daa bɔhim shɛli yuma anahi ni yuma anu ni ka daa deei shikuru ŋɔ shɛhira gbana<ref name="ghanaschoolsonline.org"/>. Viɛnyɛla n-nyɛ li ni di ni pahi tudu ŋɔ shikurusuma ni maa. Shikuru ŋɔ nyɛla din kpa ni niya suma ni so shɛli din nyɛ baŋsim lɛbu zaŋ ti shikuru ŋɔ Cadet Corps din daa kpa yuuni 1954 n-nyɛ tuuli [[Africa]], South Sahara kpaŋa [[South Africa]].
Cadet Corps maa yoori maŋli daa nyɛla 11th February, 1956. Di daa nyɛla Hon. V.H. Alhassan, Parliament jintɔri kuro zaŋ ti Tamale jilimalana [[Dr. Kwame Nkrumah|Kwame Nkrumah]] ʒamani ni (CPP Gomnanti) ni daa sɔŋ niŋ shɛli. Ŋun daa nyɛ Toondan di saha daa nyɛla [[John- Parson]]. Zaɣ' suŋtali shɛli shikuru ŋɔ Cadet wumsibu palo daa nyɛla bin boli Parson Square o kum nyaaŋa. Dini n daa tirisi ti yooi Cadet Corps Ghana zaa.
Yuuni 1958, tuuli shikurubihi paɣiba daa kpuɣi niŋ du' yini shikuru maa ni, dinsaha ka di daa lɛbigi li shikuru shɛli din gabi. Lala yuuni maa dede, tuuli shikurubihi ban nyɛ "baŋdi gahinda" daa kpuɣi n-niŋ dura anahi n-doli din nyɛ so gahinda din daa ti karimbanima ni shɛhira kara daliri n-niŋ shikuru maa ni, sabimi 'O' mini ' A' paaibu dahima n-tuɣi chaŋ University.
== Shikurubihi ban bɛ shikuru ŋɔ ni (Tamasco) ==
[[Tamale Senior High School]] nyɛla shikuru shɛli din nyɛ din mali shikurubihi pam n-gari Senior High School kam din bɛ Tamali puuni. A yi lihi 2016-2017, di bɔhimbu yuuni daa nyɛla bɛ ni kpuɣi shikurubihi kalinli ka bɛ paai kɔb'siyɔpoin ni chenji (700) ka di laɣim shikurubihi maa zaa tusaayi ni kɔb'shii (2,200)<ref>{{Cite web|last=Ibrahim|first=Mohammed|title=Senior High Schools in the three regions of the north appeal to gov’t to release feeding grants|url=https://zaaradio.com/education/senior-high-schools-in-the-three-regions-of-the-north-appeal-to-govt-to-release-feeding-grants/|access-date=2021-11-22|language=en-GB}}</ref>. Shikuru ŋɔ dii bi ŋmɛrila nyɔɣu ni di yuli ni chaŋ katiŋ shɛm, tɔ amaa di nyɛla din niŋ suhupiɛlli ni din yihi waɣara ka bɛ be Ghana tingbani luɣili kam n-tumdi tuma maa.
== Di ni bɛ shɛli polo ==
[[Tamale Senior High School]] (Tamasco) nyɛla din bɛ [[Sagnarigu Municipality|Sagnarigu Municipal]] din bɛ tudu yaɣili (Northern Region) Ghana ŋɔ la. Di bala daansi ni Bagabaga College of Education, Tamale Technical University, Tamale College of Education ni tudu yaɣili (Northern Region) Education du zuɣu la ([[Ghana Education service (GES)|Ghana Education Service]]).
== Tamasco Zumma [[Jiŋli]] ==
[[Lahabali kɔligu:TAMASCO Central Mosque.jpg|thumb|Tamasco Jiŋ' titali]]
Tamale Senior High School (TAMASCO) nyɛla din mali jiŋ' karili ka di bɛ shikuru maa sunsuuni. Di puuni ka shikurubihi nti tabli karimbanima ban bɛ shikuru maa ni laɣindina n-ti puhiri jiŋli, di bahi bahindi [[Alizumba]] dali.
== Karimbi' Kura ==
Karimbikura nyɛla karimbi' shɛba ban naai shikuru ka be gɔmnanti mini tuma du' zuɣuri ni n-tumdi tuma. Tamale Senior High School nyɛla shikuru shɛli din wumsi karimbihi pam ka bɛ za zaashe' kara shɛhi pam [[Ghana]] ŋɔ. Bɛ shɛba n-nyɛ;
1) Dr. [[Mahamudu Bawumia]]<ref>{{Cite web|last=Nuhu|first=Osman|title=Biography Of His Excellency Dr. Mahamudu Bawumia - Ghanaontheglobe.com|url=https://ghanaontheglobe.com/2021/02/14/biography-of-his-excellency-dr-mahamudu-bawumia/|access-date=2021-11-23|language=en-US}}</ref>
2) Dr. [[Issahaku Nashiru]]
3) [[Gbadamoshi]]<ref>{{Cite web|title=Autobiography of Alhaji Gbadamosi launched in Accra|url=https://www.graphic.com.gh/features/features/autobiography-of-alhaji-gbadamosi-launched-in-accra.html|access-date=2021-11-23|website=Graphic Online|language=en-gb}}</ref>
4) Mr. [[Abu Wemah]]
5) Alhaji [[Aliu Mahama]]<ref>{{Cite web|title=Biography Of Aliu Mahama (Former Ghanaian Vice president). - Opera News|url=https://gh.opera.news/gh/en/politics/bde1bff492a133049ecd973c40429816|access-date=2021-11-23|website=gh.opera.news}}</ref>
6) Dr. [[Mohammed Ibn Chambas]]<ref>{{Cite web|title=Mohamed Ibn Chambas, Biography|url=https://www.ghanaweb.com/person/Mohamed-Ibn-Chambas-142|access-date=2021-11-23|website=www.ghanaweb.com}}</ref>
7) Mr [[Ibrahim Mahama (artist)|Ibrahim Mahama]]<ref>{{Citation|title=Ibrahim Mahama (businessman)|date=2021-10-19|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Ibrahim_Mahama_(businessman)&oldid=1050707644|work=Wikipedia|language=en|access-date=2021-11-23}}</ref>
8) Dr. [[Alhassan Wayo Seini]]
9) Alhaji [[Malik Al-Hassan Yakubu|Malik Alhassan Yakubu]]
10) Mr. [[Bavug Abdul Latif]]
11) Mr. [[Mohammed Gargo]]
12) Dr. [[Hilla Limann]]<ref name="myjoyonline.com">{{Cite web|title=Tamale Secondary School and 60 years of secondary education in northern Ghana - MyJoyOnline.com|url=https://www.myjoyonline.com/tamale-secondary-school-and-60-years-of-secondary-education-in-northern-ghana/|access-date=2021-11-23|website=www.myjoyonline.com|language=en-US}}</ref>
13) Alhaji [[Mohammad Mumuni]]
14) Professor [[Raymond Benning]]
15) [[Sheikh Imam Rashid Salawatiya]]
16) Dr. [[Abdulai Salifu]]
17) Dr. [[Adam Gamel Nasser]]<ref name="myjoyonline.com"/>
18) Dr.[[David Abdulai]]<ref>{{Cite web|date=2020-03-23|title=Medical philantropist Dr. Abdulai Choggu honoured posthumously in Tamale|url=https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/Medical-philantropist-Dr-Abdulai-Choggu-honoured-posthumously-in-Tamale-902110|access-date=2021-11-24|website=GhanaWeb|language=en}}</ref>
19) Mr. [[Alban Bagbin]]
20) Madam [[Theresa Oppong]]
21) Mr. [[Mubarak Mohammed Muntaka]]
22) Madam Otiko Afisa Djaba
23) Dr. Abdulai Salifu
24) Arch Bishop Gregory Kpembaya
25) Mr. B.A. Yakubu<ref name="ReferenceA">{{Cite web|title=Tamale Secondary School and 60 years of secondary education in northern Ghana - MyJoyOnline.com|url=https://www.myjoyonline.com/tamale-secondary-school-and-60-years-of-secondary-education-in-northern-ghana/|access-date=2021-11-26|website=www.myjoyonline.com|language=en-US}}</ref>
26) Professor Quartey
27) Professor John Kaburisie(RIP)
28)Dr. Gyader
29) Naa Proffessor John Nabila
30) Mr. Douglas Adjarbeng
31) Mr. Peter Illiasu
33) Mr. Ali Nakyea
34) Mr. Adam Sule
35) Alhaji Alhassan Mohammed Awal
36) Alhaji [[Abdul- Rahaman Mohammed Saani]] (Man Shani)
== Ban bɛ Gɔmnanti mini Siyaasa ni ==
# [[Hilla Limann]], O nyɛla Ghana gɔmnanti kuro' 1979-1981<ref>{{Cite web|last=Wundengba|first=Charles|date=2020-01-09|title=The Story of Dr. Hilla Limann, The Only President of the Third Republic of Ghana|url=http://northernghana.net/the-story-of-dr-hilla-limann-the-only-president-of-the-third-republic-of-ghana/|access-date=2021-11-22|website=Northernghana.net|language=en-US}}</ref>
# [[Aliu Mahama]], daa nyɛla [[Ghana]] gɔmnanti zuɣulaampaa 2001-2008<ref>{{Cite web|title=Alhaji Aliu Mahama, Biography|url=https://www.ghanaweb.com/person/Alhaji-Aliu-Mahama-189|access-date=2021-11-22|website=www.ghanaweb.com}}</ref>
# [[Mahamudu Bawumia]], O nyɛla Ghana gɔmnanti zuɣulaampaa, 2016<ref>{{Cite web|title=H.E Alhaji Dr. Mahamudu Bawumia {{!}} Ministry of Communications|url=https://moc.gov.gh/he-alhaji-dr-mahamudu-bawumia|access-date=2021-11-22|website=moc.gov.gh}}</ref>
# [[Alban Bagbin]]<ref>{{Cite web|last=Alabi|date=2021-10-23|title=Alban Bagbin Biography|url=https://alabigh.com/alban-bagbin-biography/|access-date=2021-11-22|website=Alabi GH|language=en-US}}</ref>, Alban Sumana Kingsford Bagbin nyɛla siyaasa nira. ŋuna n-nyɛ Ghana jintɔriba duu kpɛma saha ŋɔ.
# [[Malik Alhassan Yaakubu|Malik Al-hassan Yakubu]],<ref>{{Cite web|date=-001-11-30T00:00:00+00:00|title=Ex-Interior Minister: Rawlings Killed Ya-Na|url=https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/Ex-Interior-Minister-Rawlings-Killed-Ya-Na-206769|access-date=2021-11-22|website=GhanaWeb|language=en}}</ref>
#[[Mohammed Ibn Chambas]],<ref>{{Cite web|title=Mohamed Ibn Chambas, Biography|url=https://mobile.ghanaweb.com/person/Mohamed-Ibn-Chambas-142|access-date=2021-11-22|website=mobile.ghanaweb.com}}</ref> ŋuna n-daa nyɛ zuɣulana zaŋ ti Economic Community of West African States yaɣili (ECOWAS) yuuni 2006- 2009.
#[[Mohammad Mumuni|Mohammed Mumuni]],<ref>{{Cite web|title=Alhaji Muhammad Mumuni, Biography|url=https://mobile.ghanaweb.com/person/Alhaji-Muhammad-Mumuni-1159|access-date=2021-11-22|website=mobile.ghanaweb.com}}</ref> O nyɛla minista kuro zaŋ chaŋ tiŋduya gɔrim yaɣili(2009 —2013)
#[[Ibrahim Mahama (alkali)|Ibrahim Mahama]], O nyɛla minista kuro zaŋ chaŋ lahibali wuligibu yaɣili (1968-1969)
#[[Mahama Iddrisu]],<ref>{{Cite web|last=peoplepill.com|title=About Mahama Iddrisu: Ghanaian politician {{!}} Biography, Facts, Career, Wiki, Life|url=https://peoplepill.com/people/mahama-iddrisu|access-date=2021-11-22|website=peoplepill.com}}</ref> O nyɛla minista kuro zaŋ chaŋ lɔra gɔrim mini yɛltɔɣa yaɣili (1983-1987)
#[[Otiko Afisa Djaba]],<ref>{{Cite web|date=2018-08-21|title=I’m retiring from politics to take care of my sick ex-husband – Otiko|url=https://citinewsroom.com/2018/08/im-retiring-from-politics-to-take-care-of-my-sick-ex-husband-otiko/|access-date=2021-11-22|website=Citinewsroom - Comprehensive News in Ghana|language=en-US}}</ref> O nyɛla minista kuro zaŋ chaŋ paɣiba mini bihi biɛrisuŋ yaɣili (2017-2018)
#[[John Tia]],<ref>{{Cite web|title=John Tia returns to full time farming after ambassadorial duties|url=https://www.graphic.com.gh/business/business-news/john-tia-returns-to-full-time-farming-after-ambassadorial-duties.html|access-date=2021-11-22|website=Graphic Online|language=en-gb}}</ref> O nyɛla fukumsi kpambala kuro zaŋ chaŋ lahibali wuligibu (2010-2012)
#[[Mustapha Abdul-Hamid]],<ref>{{Cite web|title=Mustapha Hamid appointed NPA boss - MyJoyOnline.com|url=https://www.myjoyonline.com/mustapha-hamid-appointed-npa-boss/|access-date=2021-11-22|website=www.myjoyonline.com|language=en-US}}</ref> O nyɛla minista kuro zaŋ chaŋ lahibali wuligibu yaɣili (2017-2018), ka lahi nyɛ minista kuro zaŋ ti zongo tiŋ' puuni lɛbigimsim yaɣili (2018-2021), ni toondana zaŋ chaŋ kpam tuma polo din nyɛ National Petroleum Authority la (2021-)
#[[John S. Nabila]],<ref>{{Cite web|title=Professor John S. Nabila {{!}} Who's Who in Ghana|url=https://whoswhoghana.app/traditional-leaders/professor-john-s-nabila/|access-date=2021-11-22|website=whoswhoghana.app|language=en}}</ref> ŋuna n-nyɛ minista kuro zaŋ chaŋ lahibaya wuligibu yaɣili (1980-1981), ka daa lahi nyɛ zuɣulana zaŋ ti Ghana nanim' duu yaɣili (National House of Chiefs) 2008-2016.
#[[Abubakar Boniface Siddique]],<ref>{{Cite web|title=Madina: Group touts the achievements of Boniface Abubakar|url=https://www.modernghana.com/news/1053448/madina-group-touts-the-achievements-of-boniface.html|access-date=2021-11-22|website=Modern Ghana|language=en}}</ref> nyɛla minista kuro zaŋ chaŋ bi'pola mini tuma bɔbu yaɣili (2005-2007), ka daa lahi nyɛ minista kuro zaŋ ti kom mini ya mɛbu yaɣili (2007-2009)
#[[Mubarak Mohammed Muntaka]],<ref>{{Cite web|last=Annang|first=Evans|date=2021-11-01|title=Let’s be careful and not create a ‘monster’ in Dampare – Muntaka warns|url=https://www.pulse.com.gh/news/local/lets-be-careful-and-not-create-a-monster-in-dampare-muntaka-warns/3krtjs7|access-date=2021-11-22|website=Pulse Ghana|language=en}}</ref> nyɛla minista kuro zaŋ ti bi'pola mini bola yaɣili (Silimiin goli January 2009-June 2009)
#[[Eward Mahama|Edward Mahama]],<ref>{{Cite web|title=I’ve opted out of December elections — Dr Edward Mahama|url=https://www.graphic.com.gh/news/politics/i-ve-opted-out-of-december-elections-dr-edward-mahama.html|access-date=2021-11-22|website=Graphic Online|language=en-gb}}</ref> nyɛla toondaan' kuro zaŋ ti People's National Convention (PNC) paati
#[[Solomon Namliit Boar]],<ref>{{Cite web|date=2020-02-17|title=NPP Primaries: Solomon Boar seeks third term as Bunkpurugu MP|url=https://citinewsroom.com/2020/02/npp-primaries-solomon-boar-seeks-third-term-as-bunkpurugu-mp/|access-date=2021-11-22|website=Citinewsroom - Comprehensive News in Ghana|language=en-US}}</ref><ref>{{Cite web|date=2021-04-02|title=Retain the likes of fearless Alhaji Said Sinare or forget the 2024 - NDC activist to party|url=https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/Retain-the-likes-of-fearless-Alhaji-Said-Sinare-or-forget-the-2024-NDC-activist-to-party-1222573|access-date=2021-11-22|website=GhanaWeb|language=en}}</ref> nyɛla [[North East Region|North East]] fukumsi kpɛma (2019-)
#[[Gilbert Seidu Iddi]],<ref>{{Cite web|date=2016-06-21|title=Surcharge ex-SADA boss for blowing GHc186,000 on trips – PAC|url=https://citifmonline.com/2016/06/surcharge-ex-sada-boss-for-blowing-ghc186000-on-trips-pac/|access-date=2021-11-22|website=Citi 97.3 FM - Relevant Radio. Always|language=en-US}}</ref> nyɛla tudu yaɣili ŋɔ na fukumsi kpeen kuro (1997-1998 mini 2000-2001), nti pahi [[Volta Region|Volta]] kuligi duli fukumsi kpeen kuro (1998-2000)
#[[Joshua Alabi,]]<ref>{{Cite web|title=Some politicians are not helping Ghanaians - Joshua Alabi - MyJoyOnline.com|url=https://www.myjoyonline.com/some-politicians-are-not-helping-ghanaians-joshua-alabi/|access-date=2021-11-22|website=www.myjoyonline.com|language=en-US}}</ref> ŋuna n-daa nyɛ Greater Accra fukumsi kpeeni kuro (1997-1998 mini 2000-2001), ni tudu yaɣili ŋɔ na fukumsi kpeen kuro (1998-2000)
#[[Adam Mahama]],<ref>{{Citation|title=Adam Mahama|date=2021-10-19|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Adam_Mahama&oldid=1050778999|work=Wikipedia|language=en|access-date=2021-11-22}}</ref> O nyɛla jintɔri kuro zaŋ ti [[Damango]]-Daboya piibupiibu yaɣili (1997-2001)
#[[Jacob Bawiine Boon]],<ref>{{Cite web|title=Bawiine, Boon Jacob|url=https://ghanamps.com/mp/bawiine-boon-jacob/|access-date=2021-11-22|website=Ghana MPS|language=en-US}}</ref> O nyɛla jintɔri kuro zaŋ ti Lambussie piibupiibu yaɣili (1993-1997)
#[[Emmanuel Samba Zumakpeh]],<ref>{{Cite web|title=Zumakpeh, Samba Emmanuel|url=https://ghanamps.com/mp/zumakpeh-samba-emmanuel/|access-date=2021-11-22|website=Ghana MPS|language=en-US}}</ref> O nyɛla jintɔri kuro zaŋ ti [[Nadowli South]] piibupiibu yaɣili
#[[Zuwera Ibrahimah]],<ref>{{Cite web|title=Parliament of Ghana|url=https://www.parliament.gh/mps?mp=242|access-date=2021-11-22|website=www.parliament.gh}}</ref> ŋuna n-na nyɛ jintɔra zaŋ ti [[Salaga]] South piibupiibu yaɣili
#[[Alhassan Wayo Seini]],<ref>{{Cite web|date=-001-11-30T00:00:00+00:00|title=Wayo Seini quits NDC for NPP|url=https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/Wayo-Seini-quits-NDC-for-NPP-100284|access-date=2021-11-22|website=GhanaWeb|language=en}}</ref> O nyɛla jintɔri kuro zaŋ ti [[Tamale Central]] piibupiibu yaɣili (2005-2006)
#[[Said Sinare]],<ref>{{Cite web|date=2021-04-02|title=Retain the likes of fearless Alhaji Said Sinare or forget the 2024 - NDC activist to party|url=https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/Retain-the-likes-of-fearless-Alhaji-Said-Sinare-or-forget-the-2024-NDC-activist-to-party-1222573|access-date=2021-11-22|website=GhanaWeb|language=en}}</ref> O nyɛla [[Ayawaso Central]] piibupiibu yaɣili jintɔri kuro (1993-1997), ni Ghana ambassador zaŋ ti [[Egypt]] (2012-2014), nti lahi pahi Ghana ambassador zaŋ ti [[Saudi Arabia]] (2014-2017)
#[[Ben Baluri Saibu]],<ref>{{Cite web|title=Saibu, Ben Baluri|url=https://ghanamps.com/mp/saibu-ben-baluri/|access-date=2021-11-22|website=Ghana MPS|language=en-US}}</ref> O nyɛla [[West Mampurusi]] piibupiibu yaɣili jintɔri kuro (1993-1997)
#[[Yusuf Iddrisu]],<ref>{{Cite web|title=Iddrisu, Yusuf|url=https://ghanamps.com/mp/iddrisu-yusuf/|access-date=2021-11-22|website=Ghana MPS|language=en-US}}</ref> O nyɛla [[Yendi Municipality|Yendi]] piibupiibu yaɣili jintɔri kuro (1993-1997)
#[[Basit Abdulai Fuseini]],<ref>{{Cite web|date=-001-11-30T00:00:00+00:00|title=Late B.A Fuseini lauded as development oriented|url=https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/Late-B-A-Fuseini-lauded-as-development-oriented-114796|access-date=2021-11-22|website=GhanaWeb|language=en}}</ref> O nyɛla jintɔri kuro zaŋ ti Gukpegu-Sabonjida piibupiibu yaɣili (1993-1997)
#[[Edward Aliedong Alhassan]],<ref>{{Citation|title=Edward Aliedong Alhassan|date=2021-08-12|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Edward_Aliedong_Alhassan&oldid=1038353561|work=Wikipedia|language=en|access-date=2021-11-22}}</ref> nyɛla Damango-[[Daboya]] piibupiibu yaɣili jintɔri kuro (1993-1997)
#[[Muhammad Bawah Braimah]],<ref>{{Cite web|title=Mohammad Bawah Braimah, Biography|url=https://mobile.ghanaweb.com/person/Mohammad-Bawah-Braimah-2347|access-date=2021-11-22|website=mobile.ghanaweb.com}}</ref> ŋuna n-na nyɛ jintɔra zaŋ ti Ejura-Sekyedumase piibupiibu yaɣili (2017-)
#[[Issifu Pangabu Mohammed]],<ref>{{Cite web|title=Mohammed, Issifu Pangabu|url=https://ghanamps.com/mp/mohammed-issifu-pangabu/|access-date=2021-11-22|website=Ghana MPS|language=en-US}}</ref> nyɛla Ejura-Sekyedumase piibupiibu yaɣili jintɔri kuro (2005-2013)
#[[Kojo Bonsu]],<ref>{{Cite web|last=Bonney|first=Abigail|date=2021-09-25|title=Check out interesting facts about Former Kumasi Mayor, Kojo Bonsu|url=https://www.adomonline.com/check-out-interesting-facts-about-former-kumasi-mayor-kojo-bonsu/|access-date=2021-11-22|website=Adomonline.com|language=en-US}}</ref> nyɛla dundɔŋni gɔmnanti kpeen kuro zaŋ ti Kumasi (2013-2016)
#Alhaji Alhassan Mohammed Awal, nyela kpema zaŋ ti NORSAAC (Director of NORSAAC)
=== Ban nyɛ karimbanima ===
# Mr Suaib Wilberforce Adams, o nyɛla zuɣulaan' kuro zaŋ ti TAMASCO<ref>{{Cite web|title=Bawumia gives ¢65,000 to TAMASCO|url=https://www.modernghana.com/news/726679/bawumia-gives-65000-to-tamasco.html|access-date=2021-11-23|website=Modern Ghana|language=en}}</ref>
#Professor Quartey, o nyɛla karimba zaŋ ti University of Cape Coast, UCC<ref name="ReferenceA"/>.
#
#
#
=== Ban nyɛ Awurabanima ===
# Hajia Nadia Ali Dawood (CEO ZLB, Country Program Director, Civil Society Institutional Foundation).
#Madam Theressa Oppong, o nyɛla daa bia ka lahi nyɛ Chief Executive zaŋ ti MANET.<ref name="myjoyonline.com"/>
#Zuwera Ibrahimah, ŋuna n-nyɛ jintɔra zaŋ ti Salaga South piibupiibu yaɣili.
#Otiko Afisa Djaba, o nyɛla minista kuro zaŋ chaŋ paɣaba mini bihi bɛrisuŋ yaɣili, (2017-2018)<ref>{{Cite web|title=Otiko Djaba, Biography|url=https://www.ghanaweb.com/person/Otiko-Djaba-3932|access-date=2021-11-26|website=www.ghanaweb.com}}</ref>.
#
#
#
=== Ban nyɛ linjimanima ===
1. [[Joshua Hamidu]], Chief of Defence Staff (1978-1979)
2. [[Michael Samson-Oje]], Chief of Defence Staff (2016-2017)
3. [[Bawa Andani Yakubu]], Inspector General of the [[Ghana Police Service]] (1969-1971)
#
#
#
=== Ban nyɛ Alikalinima ===
# [[Joseph Bawa Akamba]], Justice of the Supreme Court
# [[William Atuguba]], Justice of Supreme Court.
== Tamasco Karimbakpeen' Kura ==
1.1960–1964 Mr. Kenneth L. Purser
2. 1964–1967 Mr. B. O. Ayittey
3. 1967–1969 Mr. A. F. Clayton
4. Sept. 1969–1970 Mr. W. A. Ofori
5.1970–1973 Mr. Adu
6. 1973–1981 Alhaji B. A. Fuseini
7. 1981–1982 Mr. S. M. Amankwa
8. 1983–1986 Mr. Mahama Adam (AG)
9. 1986–1988 Mr. L. M. Awuni (AG)
10. 1988–1990 Mr. E. K. Kudiabor
11. 1990–1991 Mr. A. A. Daramanu
12. 1991–1998 Mr. Bolina Saaka
13. 1998–2001 Alhaji Amadu Belko
14. Feb. 2001 – Oct. 2001 Mrs. [[Mary Asobayire Dan-Braimah]] (AG)
15. Oct. 2001–2004. Alhaji [[Mahamadu Saani Abdul-Rahman]]
16. 2005–2008 Alhaji T. A. Mahama
17. 2004–2005 Mr. J. B. Dakorah
18. 2008–2016 Mr. J. B. Dakorah
19. 2008–2016 Mrs. Mary Asobayire Dan-Braimah
20.2016–ŋun na beni Hajia Amina Musah
21. 2017 [[Shaibu Adams Wilberforce]]
22. 2021 Rev Edward Azika<ref>{{Cite web|last=Walter|first=Lilian|title=Headmaster of Tamale Senior High School appeals to government and old students to support the school with vehicles.|url=https://zaaradio.com/local/headmaster-of-tamale-senior-high-school-appeals-to-government-and-old-students-to-support-the-school-with-vehicles/|access-date=2021-11-27|language=en-GB}}</ref>
== Shikuru maa Salima ==
== Kompatisanima mini Kpaɣiribu shɛŋa din pahira ==
Tamasco nyɛla shikuru shɛli din bɛ kompatisanima mini kpaɣiribu ni saha kam ka di zooi pam. Di shɛŋa n-nyɛ;
# '''National Commission for Civic Education/ Project Citizens Ghana'''. Kompatisa ŋɔ daa nyɛla bɛ ni kpa shɛli ni di che ka shikurubihi pahiri saawara ni ka lahi yooi soli n-ti ba ni bɛ nya kpaŋmaŋa shɛŋa bɛ ni mali ka mali shiya din sa yɛn lee ba sɔhubiɛɣu kpamba<ref>{{Cite web|date=-001-11-30T00:00:00+00:00|title=TAMASCO emerges 2nd runners up in national competition contest|url=https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/TAMASCO-emerges-2nd-runners-up-in-national-competition-contest-164040|access-date=2021-11-23|website=GhanaWeb|language=en}}</ref>. TAMASCO, din daa di nasara dundɔŋni kompatisa, daa kɔŋ li n-ti Mawuli Senior High School din daa yi Volta Region la na. Tingbani zaa kpalinkpaa kompatisa ni, ka Adisadel College daa pahi buta zuɣu. Bɛ pina mi, bɛ daa deei kompiita diɣi din nyɛ zaɣpaɣlima la, cowbell binyɛri shɛŋa din daa pahi di shɛŋa n-daa nyɛ 1992 constitution kundi biɛlima bin yaaye yaaye,
# '''National Science and Mathematics Quiz'''<ref>{{Cite web|date=2021-11-17|title=Tamale SHS kicks out Achimota School in 2021 National Science and Maths Quiz|url=https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/Tamale-SHS-kicks-out-Achimota-School-in-2021-National-Science-and-Maths-Quiz-1403917|access-date=2021-11-23|website=GhanaWeb|language=en}}</ref>. 2021: Bɛ di nasara n-tirisi m-paai kpalinkpaa pirigili zaŋ kpa [[Ghana National Science and Maths Quiz]] kompatisa tuuli, baayan bɛ ni nyɛŋ [[Adisadel College]] mini [[Kumasi Academy]], ni dibu nambanima; Tamale Senior High School 59, Adisadel College 44 ni Kumasi Academy 30<ref>{{Cite web|title=Tamasco tramples on Adisco, Kumaca into NSMQ semi-final - MyJoyOnline.com|url=https://www.myjoyonline.com/tamasco-tramples-on-adisco-kumaca-into-nsmq-semi-final/|access-date=2021-11-23|website=www.myjoyonline.com|language=en-US}}</ref>.
#
#'''NHIS''' '''regional competition about it's operations'''<ref>{{Cite web|date=2016-06-29|title=NHIA holds regional quiz competitions about its operations|url=https://citifmonline.com/2016/06/nhia-holds-regional-quiz-competitions-about-its-operations/|access-date=2021-11-22|website=Citi 97.3 FM - Relevant Radio. Always|language=en-US}}</ref>
#'''Regional ICT Quiz Competition- 2008.''' Yuuni 2008, Regional Association of ICT Teachers daa nyɛla ban laɣim kpa kpaɣintibu ICT Kompatisa n-ti SHS shikuriti din be yaɣili ŋɔ na, ka Tamasco daa di buta zuɣu.
#'''National Milo SHS Soccer (boys) Volleyball (girls) Championship'''. Tamasco n-nyɛ tuuli shikuru shɛli [[Northern Region]] puuni n-di National Milo Soccer (boys) championship buta ni Volleyball (girls) Championship yim.
#'''Debate Competition- 2009.''' Foundation for Security and Human Development, Zangama laɣingu, daa zali kompatisa n-ti shikuru shɛŋa Tamale Metropolis. Lala kompatisa maa ni, Tamasco n-daa di tuuli<ref>{{Cite web|date=2021-07-12|title=Tamale Senior High School - Explore Schools in Ghana Find and connect with all schools in Ghana SHS Vocational, Universities and more.|url=https://ghanaschoolsonline.org/listing/tamale-senior-high-school/|access-date=2021-11-25|language=en}}</ref>.
#'''Independence Anniversary Parade - 2009.''' Tamale Senior High School Cadet Corps n-daa nyɛ ban di tuuli maŋsulinsi yuun' pihinu ni ayi (52nd) chuɣu puhibu dali, silimiin goli March ni.
== Karimbihi Duri Yuya ==
Tamale Senior High School nyɛla shikuru shɛli bɛ ni mali karimbihi biɛhigu shee. Lala zuɣu biɛhigu shee ŋɔ nyɛla bɛ ni pu karimbihi ŋɔ bɔŋbɔŋ ka bol' li ni ya. Yili kam din zaa be shikuru maa ni malila di yuli, Di yuya maa shɛŋa n-nyɛ:
# [[Nkrumah]] yili
# [[Heyfron]] yili
# [[Tamakloe]] yili
# [[Gbɛwaa]] yili
# [[Patterson]] yili
# [[Wemah]] yili
# [[Gbadamosi]] yili
# [[Bawumia]] yili
#
== Kundivihira ==
<references responsive="" />54. https://zaaradio.com/local/headmaster-of-tamale-senior-high-school-appeals-to-government-and-old-students-to-support-the-school-with-vehicles/
[[Pubu:Shikuriti]]
[[Pubu:Ghana Shikuriti]]
[[Pubu:Dagbanli]]
[[Pubu:B-Class]]
hlzkpiv2jiwgosmkxp16z21vhvzsyvk
41617
41616
2022-07-28T21:45:18Z
IDDRISU ABDUL-KADIR NINDOO
1815
/* Taarihi */ link
wikitext
text/x-wiki
{{Databox}}
{{B-Class}}
'''[[Tamali|Tamale]] Senior High School (Tamasco)''' nyɛla karim bisarinsi karimzɔŋ' titali din be [[Ghana]] Tudu yaɣili [[Northern Region|Northern]] Region ŋɔ, [[Tamali|Tamale]].
== DI NIYA: ==
[[Shikuru]] maa nia n-nyɛ ni di bo baŋsim suma n-ti di [[shikurubihi]], din yɛn che ka bɛ nya shɛhira gbaŋ suma n-tuɣi bɛ bɔhimbu karimzɔŋ kara ni. Dina n-yɛn che ka bɛ lɛbi bukaata kuriba ni anfaani bi' shɛba ban mali shili ni bɛ tum toontali tuma tiŋgbani ŋɔ ni, zaŋ ti salo ni daabilim zoosim, ni fakari filimbu nia ni kpaŋsibu zaŋ chaŋ bɔhimbu tab' sɔŋ tumanima din yɛn tum, ni zaŋ sɔŋ daadama ariʒichi zoosim<ref>{{Cite web|title=Motivation2Learn ~ Mission, Vision and Value Statements|url=http://motivation2learn.simplesite.com/439326229|access-date=2021-11-24|website=Motivation2Learn|language=en-US}}</ref>.
TUMA:
Shikuru maa tuma nyɛla ni bɛ kpuɣi ka zali kpamba ban simdi, ban ni tooi zali yuli, ban gurigiri bɛ maŋa ka kpuɣi B.E.C.E, ni ban karim siɣisi ka mali shɛhira gbana din wuhiri li ka che ka baŋsim bɔmma dede tali ni lihigu zaŋ chaŋ karim nasara, biɛhi chirichi, biɛhisuma, kpaŋmaŋa zaŋ chaŋ diɛma ni yiɣijam ni sabita viɛnyɛla yi polo<ref name="ghanaschoolsonline.org">{{Cite web|date=2021-07-12|title=Tamale Senior High School - Explore Schools in Ghana Find and connect with all schools in Ghana SHS Vocational, Universities and more.|url=https://ghanaschoolsonline.org/listing/tamale-senior-high-school/|access-date=2021-11-24|language=en}}</ref>.
Di yu' kura n-nyɛ Government Secondary School, [[Gbewaa|Gbewaa Secondary School]], nti pahi di ni na yoli taɣi [[Tamali|Tamale]] Secondary School shɛli ŋɔ. Di nyɛla baŋsim bɔbu shikuru shɛli din pahi karimzɔŋ shɛŋa din mali du' gbɛra shikuriti ni m-be [[Education Ridge]], yaɣ' karili m-be [[Sagnarigu Municipality]] (bɛ ni daa ŋmaai shɛli yihi [[Tamali Metropolis|Tamale Metropolis]] 2012 yuuni la) din be [[Northern Region]] [[Ghana]] [[Tamali|Tamale]] la<ref>{{Cite web|last=Wundengba|first=Daniel|date=2021-08-07|title=All You Need To Know About Tamale SHS, Tamasco|url=http://northernghana.net/all-you-need-to-know-about-tamale-shs-tamasco/|access-date=2021-11-22|website=Northernghana.net|language=en-US}}</ref>. Shikuru ŋɔ nyɛla bɛ ni piiri shɛli ka di kpuɣiri shikurubihi ban be [[Ghana]] tingbani ni ka di nyɛla bɛ gbana ni wuhi shɛm zaŋ chaŋ [[Basic Education Certificate Examination]] (B.E.C.E) zahimbu nyaaŋa ni shikurubihi ban be [[tinduya]] ni ka di nyɛla shikuru ŋɔ maani la sabiri gahindili din kpɛhiri ba na.
== Karim baŋsim yaɣ' shɛŋa bɛ ni wuhira ==
Baŋsim yaɣ' shɛŋa bɛ ni wuhiri mini di kpatuɣa n-nyɛ;
# '''Business''': Economics, Costing, Financial Accounting, Business Management and Elective Mathematics.
# '''General Science''': Chemistry, Physics, Biology, Elective Mathematics.
# '''General Arts''': Elective Mathematics, History, Dagbani, Government, Geography, Literature in English, Islamic Religious Studies, Christian Religious Studies, French, Economics<ref>{{Cite web|date=2021-07-12|title=Tamale Senior High School - Explore Schools in Ghana Find and connect with all schools in Ghana SHS Vocational, Universities and more.|url=https://ghanaschoolsonline.org/listing/tamale-senior-high-school/|access-date=2021-11-23|language=en}}</ref>.
# '''Home Economics''': Biology, Management in Living, Food and Nutrition, Economics, Clothing and Textiles and Physics.
# '''Visual Arts''': Economics, General Knowledge in Arts, Graphic Design, Textiles, Sculpture.
#'''Applied Science (Technical Skills)''': Physics, Elective Mathematics, Applied Electricity, Technical Training.
#'''General Agriculture''':General Agriculture, Elective Mathematics, Horticulture, Chemistry, Physics and Animal Husbandry.
#
== Di kpabu yuuni ==
Di kpala 1951 yuuni<ref>{{Cite web|date=2019-10-10|title=Tamale Senior High School {{!}} MiSocial Life|url=https://www.misociallife.com/tamale-senior-high-school/|access-date=2021-11-26|language=en-US}}</ref>.
== Di Taachi ==
[[Fortiter]], [[Fideliter]], [[Feliciter]]
== Di pubu yaɣili ==
Di nyɛla shikuru shɛli din bɛ pubu A
== Di zaa yaɣili ==
Di nyɛla shikuru shɛli din nyɛ salo(public) shikuru
== Dabisi gahinda ==
Shikuru ŋɔ nyɛla din mali dabisi gahinda di taarihi ni, di shɛŋa n-nyɛ;
# Silver jubilee daa nyɛla chuɣu shɛli bɛ ni puhi yuuni 1991.
# Golden jubilee daa nyɛla chuɣu shɛli bɛ ni puhi yuuni 2001.
# The 60th Anniversary daa nyɛla chuɣu shɛli bɛ ni puhi yuuni 2011.
4. Yuun' pisɔpɔin chuɣu (70th Anniversary). Chuɣu ŋɔ nyɛla chuɣu shɛli bɛ ni puhi yuuni 2021<ref>{{Cite web|title=TAMASCO launches 70th anniversary celebration|url=https://www.graphic.com.gh/news/general-news/tamasco-launches-70th-anniversary-celebration.html|access-date=2021-11-24|website=Graphic Online|language=en}}</ref>.
== Taarihi ==
[[Tamali|Tamale]] Secondary School nyɛla shikuru shɛli British Colonial Administration ni daa mɛ shɛli 1951 yuuni. Shikuru ŋɔ n-nyɛ tuuli shikuru shɛli [[British]] [[Colonial Administration]] ni daa tuui mɛ shɛli Ghana tudu polo. Di mɛbu maa daa nyɛla din che ka bi'pola ban be tudu polo ŋɔ na ka bɛ gba tooi nyɛ shikuru baŋsim kamani bɛ taba ban be nyɔŋ polo la ni nyɛri baŋsm shɛm la. Shikuru ŋɔ tooi nyɛ yuya taɣibu pam; kamani Gbɛwaa Secondary School, Government Secondary School, Tamale Secondary School ni zuŋɔ [[Tamale Senior High School]]<ref>{{Cite web|title=Tamale Senior High School – ghschoolsearch.com|url=https://www.ghschoolsearch.com/tamale-senior-high-school/|access-date=2021-11-23|language=en-US}}</ref>. Tuuli baŋsim bɔmma zaŋ ti shikuru ŋɔ daa nyɛla kamani, zaɣ' yɛlinli. Di daa dii bi kpaŋsi bɔhimbu ni wuhibu ko, amaa paɣ'sibu baŋsim ni biɛhigu haŋkali lɛbu. Di baŋsim bomma soya maa n-daa nyɛ; English language, Mathematics, General science(1 and 2), Geography, History, Latin, Agriculture, Carpentry, Masonry, Art and Craft, Music and Metal Work. Dagbani mini French n-daa nyɛ din pahina tooni na. Shikurubihi maa zaa daa bɔhimla wuhibu yaɣa maa tuuli yuma ata ka lee dahi diba anii din nyɛ bɛ ni daa bɔhim shɛli yuma anahi ni yuma anu ni ka daa deei shikuru ŋɔ shɛhira gbana<ref name="ghanaschoolsonline.org"/>. Viɛnyɛla n-nyɛ li ni di ni pahi tudu ŋɔ shikurusuma ni maa. Shikuru ŋɔ nyɛla din kpa ni niya suma ni so shɛli din nyɛ baŋsim lɛbu zaŋ ti shikuru ŋɔ Cadet Corps din daa kpa yuuni 1954 n-nyɛ tuuli [[Africa]], South Sahara kpaŋa [[South Africa]].
Cadet Corps maa yoori maŋli daa nyɛla 11th February, 1956. Di daa nyɛla Hon. V.H. Alhassan, Parliament jintɔri kuro zaŋ ti [[Tamali|Tamale]] jilimalana [[Dr. Kwame Nkrumah|Kwame Nkrumah]] ʒamani ni (CPP Gomnanti) ni daa sɔŋ niŋ shɛli. Ŋun daa nyɛ Toondan di saha daa nyɛla [[John- Parson]]. Zaɣ' suŋtali shɛli shikuru ŋɔ Cadet wumsibu palo daa nyɛla bin boli Parson Square o kum nyaaŋa. Dini n daa tirisi ti yooi Cadet Corps Ghana zaa.
Yuuni 1958, tuuli shikurubihi paɣiba daa kpuɣi niŋ du' yini shikuru maa ni, dinsaha ka di daa lɛbigi li shikuru shɛli din gabi. Lala yuuni maa dede, tuuli shikurubihi ban nyɛ "baŋdi gahinda" daa kpuɣi n-niŋ dura anahi n-doli din nyɛ so gahinda din daa ti karimbanima ni shɛhira kara daliri n-niŋ shikuru maa ni, sabimi 'O' mini ' A' paaibu dahima n-tuɣi chaŋ University.
== Shikurubihi ban bɛ shikuru ŋɔ ni (Tamasco) ==
[[Tamale Senior High School]] nyɛla shikuru shɛli din nyɛ din mali shikurubihi pam n-gari Senior High School kam din bɛ Tamali puuni. A yi lihi 2016-2017, di bɔhimbu yuuni daa nyɛla bɛ ni kpuɣi shikurubihi kalinli ka bɛ paai kɔb'siyɔpoin ni chenji (700) ka di laɣim shikurubihi maa zaa tusaayi ni kɔb'shii (2,200)<ref>{{Cite web|last=Ibrahim|first=Mohammed|title=Senior High Schools in the three regions of the north appeal to gov’t to release feeding grants|url=https://zaaradio.com/education/senior-high-schools-in-the-three-regions-of-the-north-appeal-to-govt-to-release-feeding-grants/|access-date=2021-11-22|language=en-GB}}</ref>. Shikuru ŋɔ dii bi ŋmɛrila nyɔɣu ni di yuli ni chaŋ katiŋ shɛm, tɔ amaa di nyɛla din niŋ suhupiɛlli ni din yihi waɣara ka bɛ be Ghana tingbani luɣili kam n-tumdi tuma maa.
== Di ni bɛ shɛli polo ==
[[Tamale Senior High School]] (Tamasco) nyɛla din bɛ [[Sagnarigu Municipality|Sagnarigu Municipal]] din bɛ tudu yaɣili (Northern Region) Ghana ŋɔ la. Di bala daansi ni Bagabaga College of Education, Tamale Technical University, Tamale College of Education ni tudu yaɣili (Northern Region) Education du zuɣu la ([[Ghana Education service (GES)|Ghana Education Service]]).
== Tamasco Zumma [[Jiŋli]] ==
[[Lahabali kɔligu:TAMASCO Central Mosque.jpg|thumb|Tamasco Jiŋ' titali]]
Tamale Senior High School (TAMASCO) nyɛla din mali jiŋ' karili ka di bɛ shikuru maa sunsuuni. Di puuni ka shikurubihi nti tabli karimbanima ban bɛ shikuru maa ni laɣindina n-ti puhiri jiŋli, di bahi bahindi [[Alizumba]] dali.
== Karimbi' Kura ==
Karimbikura nyɛla karimbi' shɛba ban naai shikuru ka be gɔmnanti mini tuma du' zuɣuri ni n-tumdi tuma. Tamale Senior High School nyɛla shikuru shɛli din wumsi karimbihi pam ka bɛ za zaashe' kara shɛhi pam [[Ghana]] ŋɔ. Bɛ shɛba n-nyɛ;
1) Dr. [[Mahamudu Bawumia]]<ref>{{Cite web|last=Nuhu|first=Osman|title=Biography Of His Excellency Dr. Mahamudu Bawumia - Ghanaontheglobe.com|url=https://ghanaontheglobe.com/2021/02/14/biography-of-his-excellency-dr-mahamudu-bawumia/|access-date=2021-11-23|language=en-US}}</ref>
2) Dr. [[Issahaku Nashiru]]
3) [[Gbadamoshi]]<ref>{{Cite web|title=Autobiography of Alhaji Gbadamosi launched in Accra|url=https://www.graphic.com.gh/features/features/autobiography-of-alhaji-gbadamosi-launched-in-accra.html|access-date=2021-11-23|website=Graphic Online|language=en-gb}}</ref>
4) Mr. [[Abu Wemah]]
5) Alhaji [[Aliu Mahama]]<ref>{{Cite web|title=Biography Of Aliu Mahama (Former Ghanaian Vice president). - Opera News|url=https://gh.opera.news/gh/en/politics/bde1bff492a133049ecd973c40429816|access-date=2021-11-23|website=gh.opera.news}}</ref>
6) Dr. [[Mohammed Ibn Chambas]]<ref>{{Cite web|title=Mohamed Ibn Chambas, Biography|url=https://www.ghanaweb.com/person/Mohamed-Ibn-Chambas-142|access-date=2021-11-23|website=www.ghanaweb.com}}</ref>
7) Mr [[Ibrahim Mahama (artist)|Ibrahim Mahama]]<ref>{{Citation|title=Ibrahim Mahama (businessman)|date=2021-10-19|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Ibrahim_Mahama_(businessman)&oldid=1050707644|work=Wikipedia|language=en|access-date=2021-11-23}}</ref>
8) Dr. [[Alhassan Wayo Seini]]
9) Alhaji [[Malik Al-Hassan Yakubu|Malik Alhassan Yakubu]]
10) Mr. [[Bavug Abdul Latif]]
11) Mr. [[Mohammed Gargo]]
12) Dr. [[Hilla Limann]]<ref name="myjoyonline.com">{{Cite web|title=Tamale Secondary School and 60 years of secondary education in northern Ghana - MyJoyOnline.com|url=https://www.myjoyonline.com/tamale-secondary-school-and-60-years-of-secondary-education-in-northern-ghana/|access-date=2021-11-23|website=www.myjoyonline.com|language=en-US}}</ref>
13) Alhaji [[Mohammad Mumuni]]
14) Professor [[Raymond Benning]]
15) [[Sheikh Imam Rashid Salawatiya]]
16) Dr. [[Abdulai Salifu]]
17) Dr. [[Adam Gamel Nasser]]<ref name="myjoyonline.com"/>
18) Dr.[[David Abdulai]]<ref>{{Cite web|date=2020-03-23|title=Medical philantropist Dr. Abdulai Choggu honoured posthumously in Tamale|url=https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/Medical-philantropist-Dr-Abdulai-Choggu-honoured-posthumously-in-Tamale-902110|access-date=2021-11-24|website=GhanaWeb|language=en}}</ref>
19) Mr. [[Alban Bagbin]]
20) Madam [[Theresa Oppong]]
21) Mr. [[Mubarak Mohammed Muntaka]]
22) Madam Otiko Afisa Djaba
23) Dr. Abdulai Salifu
24) Arch Bishop Gregory Kpembaya
25) Mr. B.A. Yakubu<ref name="ReferenceA">{{Cite web|title=Tamale Secondary School and 60 years of secondary education in northern Ghana - MyJoyOnline.com|url=https://www.myjoyonline.com/tamale-secondary-school-and-60-years-of-secondary-education-in-northern-ghana/|access-date=2021-11-26|website=www.myjoyonline.com|language=en-US}}</ref>
26) Professor Quartey
27) Professor John Kaburisie(RIP)
28)Dr. Gyader
29) Naa Proffessor John Nabila
30) Mr. Douglas Adjarbeng
31) Mr. Peter Illiasu
33) Mr. Ali Nakyea
34) Mr. Adam Sule
35) Alhaji Alhassan Mohammed Awal
36) Alhaji [[Abdul- Rahaman Mohammed Saani]] (Man Shani)
== Ban bɛ Gɔmnanti mini Siyaasa ni ==
# [[Hilla Limann]], O nyɛla Ghana gɔmnanti kuro' 1979-1981<ref>{{Cite web|last=Wundengba|first=Charles|date=2020-01-09|title=The Story of Dr. Hilla Limann, The Only President of the Third Republic of Ghana|url=http://northernghana.net/the-story-of-dr-hilla-limann-the-only-president-of-the-third-republic-of-ghana/|access-date=2021-11-22|website=Northernghana.net|language=en-US}}</ref>
# [[Aliu Mahama]], daa nyɛla [[Ghana]] gɔmnanti zuɣulaampaa 2001-2008<ref>{{Cite web|title=Alhaji Aliu Mahama, Biography|url=https://www.ghanaweb.com/person/Alhaji-Aliu-Mahama-189|access-date=2021-11-22|website=www.ghanaweb.com}}</ref>
# [[Mahamudu Bawumia]], O nyɛla Ghana gɔmnanti zuɣulaampaa, 2016<ref>{{Cite web|title=H.E Alhaji Dr. Mahamudu Bawumia {{!}} Ministry of Communications|url=https://moc.gov.gh/he-alhaji-dr-mahamudu-bawumia|access-date=2021-11-22|website=moc.gov.gh}}</ref>
# [[Alban Bagbin]]<ref>{{Cite web|last=Alabi|date=2021-10-23|title=Alban Bagbin Biography|url=https://alabigh.com/alban-bagbin-biography/|access-date=2021-11-22|website=Alabi GH|language=en-US}}</ref>, Alban Sumana Kingsford Bagbin nyɛla siyaasa nira. ŋuna n-nyɛ Ghana jintɔriba duu kpɛma saha ŋɔ.
# [[Malik Alhassan Yaakubu|Malik Al-hassan Yakubu]],<ref>{{Cite web|date=-001-11-30T00:00:00+00:00|title=Ex-Interior Minister: Rawlings Killed Ya-Na|url=https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/Ex-Interior-Minister-Rawlings-Killed-Ya-Na-206769|access-date=2021-11-22|website=GhanaWeb|language=en}}</ref>
#[[Mohammed Ibn Chambas]],<ref>{{Cite web|title=Mohamed Ibn Chambas, Biography|url=https://mobile.ghanaweb.com/person/Mohamed-Ibn-Chambas-142|access-date=2021-11-22|website=mobile.ghanaweb.com}}</ref> ŋuna n-daa nyɛ zuɣulana zaŋ ti Economic Community of West African States yaɣili (ECOWAS) yuuni 2006- 2009.
#[[Mohammad Mumuni|Mohammed Mumuni]],<ref>{{Cite web|title=Alhaji Muhammad Mumuni, Biography|url=https://mobile.ghanaweb.com/person/Alhaji-Muhammad-Mumuni-1159|access-date=2021-11-22|website=mobile.ghanaweb.com}}</ref> O nyɛla minista kuro zaŋ chaŋ tiŋduya gɔrim yaɣili(2009 —2013)
#[[Ibrahim Mahama (alkali)|Ibrahim Mahama]], O nyɛla minista kuro zaŋ chaŋ lahibali wuligibu yaɣili (1968-1969)
#[[Mahama Iddrisu]],<ref>{{Cite web|last=peoplepill.com|title=About Mahama Iddrisu: Ghanaian politician {{!}} Biography, Facts, Career, Wiki, Life|url=https://peoplepill.com/people/mahama-iddrisu|access-date=2021-11-22|website=peoplepill.com}}</ref> O nyɛla minista kuro zaŋ chaŋ lɔra gɔrim mini yɛltɔɣa yaɣili (1983-1987)
#[[Otiko Afisa Djaba]],<ref>{{Cite web|date=2018-08-21|title=I’m retiring from politics to take care of my sick ex-husband – Otiko|url=https://citinewsroom.com/2018/08/im-retiring-from-politics-to-take-care-of-my-sick-ex-husband-otiko/|access-date=2021-11-22|website=Citinewsroom - Comprehensive News in Ghana|language=en-US}}</ref> O nyɛla minista kuro zaŋ chaŋ paɣiba mini bihi biɛrisuŋ yaɣili (2017-2018)
#[[John Tia]],<ref>{{Cite web|title=John Tia returns to full time farming after ambassadorial duties|url=https://www.graphic.com.gh/business/business-news/john-tia-returns-to-full-time-farming-after-ambassadorial-duties.html|access-date=2021-11-22|website=Graphic Online|language=en-gb}}</ref> O nyɛla fukumsi kpambala kuro zaŋ chaŋ lahibali wuligibu (2010-2012)
#[[Mustapha Abdul-Hamid]],<ref>{{Cite web|title=Mustapha Hamid appointed NPA boss - MyJoyOnline.com|url=https://www.myjoyonline.com/mustapha-hamid-appointed-npa-boss/|access-date=2021-11-22|website=www.myjoyonline.com|language=en-US}}</ref> O nyɛla minista kuro zaŋ chaŋ lahibali wuligibu yaɣili (2017-2018), ka lahi nyɛ minista kuro zaŋ ti zongo tiŋ' puuni lɛbigimsim yaɣili (2018-2021), ni toondana zaŋ chaŋ kpam tuma polo din nyɛ National Petroleum Authority la (2021-)
#[[John S. Nabila]],<ref>{{Cite web|title=Professor John S. Nabila {{!}} Who's Who in Ghana|url=https://whoswhoghana.app/traditional-leaders/professor-john-s-nabila/|access-date=2021-11-22|website=whoswhoghana.app|language=en}}</ref> ŋuna n-nyɛ minista kuro zaŋ chaŋ lahibaya wuligibu yaɣili (1980-1981), ka daa lahi nyɛ zuɣulana zaŋ ti Ghana nanim' duu yaɣili (National House of Chiefs) 2008-2016.
#[[Abubakar Boniface Siddique]],<ref>{{Cite web|title=Madina: Group touts the achievements of Boniface Abubakar|url=https://www.modernghana.com/news/1053448/madina-group-touts-the-achievements-of-boniface.html|access-date=2021-11-22|website=Modern Ghana|language=en}}</ref> nyɛla minista kuro zaŋ chaŋ bi'pola mini tuma bɔbu yaɣili (2005-2007), ka daa lahi nyɛ minista kuro zaŋ ti kom mini ya mɛbu yaɣili (2007-2009)
#[[Mubarak Mohammed Muntaka]],<ref>{{Cite web|last=Annang|first=Evans|date=2021-11-01|title=Let’s be careful and not create a ‘monster’ in Dampare – Muntaka warns|url=https://www.pulse.com.gh/news/local/lets-be-careful-and-not-create-a-monster-in-dampare-muntaka-warns/3krtjs7|access-date=2021-11-22|website=Pulse Ghana|language=en}}</ref> nyɛla minista kuro zaŋ ti bi'pola mini bola yaɣili (Silimiin goli January 2009-June 2009)
#[[Eward Mahama|Edward Mahama]],<ref>{{Cite web|title=I’ve opted out of December elections — Dr Edward Mahama|url=https://www.graphic.com.gh/news/politics/i-ve-opted-out-of-december-elections-dr-edward-mahama.html|access-date=2021-11-22|website=Graphic Online|language=en-gb}}</ref> nyɛla toondaan' kuro zaŋ ti People's National Convention (PNC) paati
#[[Solomon Namliit Boar]],<ref>{{Cite web|date=2020-02-17|title=NPP Primaries: Solomon Boar seeks third term as Bunkpurugu MP|url=https://citinewsroom.com/2020/02/npp-primaries-solomon-boar-seeks-third-term-as-bunkpurugu-mp/|access-date=2021-11-22|website=Citinewsroom - Comprehensive News in Ghana|language=en-US}}</ref><ref>{{Cite web|date=2021-04-02|title=Retain the likes of fearless Alhaji Said Sinare or forget the 2024 - NDC activist to party|url=https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/Retain-the-likes-of-fearless-Alhaji-Said-Sinare-or-forget-the-2024-NDC-activist-to-party-1222573|access-date=2021-11-22|website=GhanaWeb|language=en}}</ref> nyɛla [[North East Region|North East]] fukumsi kpɛma (2019-)
#[[Gilbert Seidu Iddi]],<ref>{{Cite web|date=2016-06-21|title=Surcharge ex-SADA boss for blowing GHc186,000 on trips – PAC|url=https://citifmonline.com/2016/06/surcharge-ex-sada-boss-for-blowing-ghc186000-on-trips-pac/|access-date=2021-11-22|website=Citi 97.3 FM - Relevant Radio. Always|language=en-US}}</ref> nyɛla tudu yaɣili ŋɔ na fukumsi kpeen kuro (1997-1998 mini 2000-2001), nti pahi [[Volta Region|Volta]] kuligi duli fukumsi kpeen kuro (1998-2000)
#[[Joshua Alabi,]]<ref>{{Cite web|title=Some politicians are not helping Ghanaians - Joshua Alabi - MyJoyOnline.com|url=https://www.myjoyonline.com/some-politicians-are-not-helping-ghanaians-joshua-alabi/|access-date=2021-11-22|website=www.myjoyonline.com|language=en-US}}</ref> ŋuna n-daa nyɛ Greater Accra fukumsi kpeeni kuro (1997-1998 mini 2000-2001), ni tudu yaɣili ŋɔ na fukumsi kpeen kuro (1998-2000)
#[[Adam Mahama]],<ref>{{Citation|title=Adam Mahama|date=2021-10-19|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Adam_Mahama&oldid=1050778999|work=Wikipedia|language=en|access-date=2021-11-22}}</ref> O nyɛla jintɔri kuro zaŋ ti [[Damango]]-Daboya piibupiibu yaɣili (1997-2001)
#[[Jacob Bawiine Boon]],<ref>{{Cite web|title=Bawiine, Boon Jacob|url=https://ghanamps.com/mp/bawiine-boon-jacob/|access-date=2021-11-22|website=Ghana MPS|language=en-US}}</ref> O nyɛla jintɔri kuro zaŋ ti Lambussie piibupiibu yaɣili (1993-1997)
#[[Emmanuel Samba Zumakpeh]],<ref>{{Cite web|title=Zumakpeh, Samba Emmanuel|url=https://ghanamps.com/mp/zumakpeh-samba-emmanuel/|access-date=2021-11-22|website=Ghana MPS|language=en-US}}</ref> O nyɛla jintɔri kuro zaŋ ti [[Nadowli South]] piibupiibu yaɣili
#[[Zuwera Ibrahimah]],<ref>{{Cite web|title=Parliament of Ghana|url=https://www.parliament.gh/mps?mp=242|access-date=2021-11-22|website=www.parliament.gh}}</ref> ŋuna n-na nyɛ jintɔra zaŋ ti [[Salaga]] South piibupiibu yaɣili
#[[Alhassan Wayo Seini]],<ref>{{Cite web|date=-001-11-30T00:00:00+00:00|title=Wayo Seini quits NDC for NPP|url=https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/Wayo-Seini-quits-NDC-for-NPP-100284|access-date=2021-11-22|website=GhanaWeb|language=en}}</ref> O nyɛla jintɔri kuro zaŋ ti [[Tamale Central]] piibupiibu yaɣili (2005-2006)
#[[Said Sinare]],<ref>{{Cite web|date=2021-04-02|title=Retain the likes of fearless Alhaji Said Sinare or forget the 2024 - NDC activist to party|url=https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/Retain-the-likes-of-fearless-Alhaji-Said-Sinare-or-forget-the-2024-NDC-activist-to-party-1222573|access-date=2021-11-22|website=GhanaWeb|language=en}}</ref> O nyɛla [[Ayawaso Central]] piibupiibu yaɣili jintɔri kuro (1993-1997), ni Ghana ambassador zaŋ ti [[Egypt]] (2012-2014), nti lahi pahi Ghana ambassador zaŋ ti [[Saudi Arabia]] (2014-2017)
#[[Ben Baluri Saibu]],<ref>{{Cite web|title=Saibu, Ben Baluri|url=https://ghanamps.com/mp/saibu-ben-baluri/|access-date=2021-11-22|website=Ghana MPS|language=en-US}}</ref> O nyɛla [[West Mampurusi]] piibupiibu yaɣili jintɔri kuro (1993-1997)
#[[Yusuf Iddrisu]],<ref>{{Cite web|title=Iddrisu, Yusuf|url=https://ghanamps.com/mp/iddrisu-yusuf/|access-date=2021-11-22|website=Ghana MPS|language=en-US}}</ref> O nyɛla [[Yendi Municipality|Yendi]] piibupiibu yaɣili jintɔri kuro (1993-1997)
#[[Basit Abdulai Fuseini]],<ref>{{Cite web|date=-001-11-30T00:00:00+00:00|title=Late B.A Fuseini lauded as development oriented|url=https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/Late-B-A-Fuseini-lauded-as-development-oriented-114796|access-date=2021-11-22|website=GhanaWeb|language=en}}</ref> O nyɛla jintɔri kuro zaŋ ti Gukpegu-Sabonjida piibupiibu yaɣili (1993-1997)
#[[Edward Aliedong Alhassan]],<ref>{{Citation|title=Edward Aliedong Alhassan|date=2021-08-12|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Edward_Aliedong_Alhassan&oldid=1038353561|work=Wikipedia|language=en|access-date=2021-11-22}}</ref> nyɛla Damango-[[Daboya]] piibupiibu yaɣili jintɔri kuro (1993-1997)
#[[Muhammad Bawah Braimah]],<ref>{{Cite web|title=Mohammad Bawah Braimah, Biography|url=https://mobile.ghanaweb.com/person/Mohammad-Bawah-Braimah-2347|access-date=2021-11-22|website=mobile.ghanaweb.com}}</ref> ŋuna n-na nyɛ jintɔra zaŋ ti Ejura-Sekyedumase piibupiibu yaɣili (2017-)
#[[Issifu Pangabu Mohammed]],<ref>{{Cite web|title=Mohammed, Issifu Pangabu|url=https://ghanamps.com/mp/mohammed-issifu-pangabu/|access-date=2021-11-22|website=Ghana MPS|language=en-US}}</ref> nyɛla Ejura-Sekyedumase piibupiibu yaɣili jintɔri kuro (2005-2013)
#[[Kojo Bonsu]],<ref>{{Cite web|last=Bonney|first=Abigail|date=2021-09-25|title=Check out interesting facts about Former Kumasi Mayor, Kojo Bonsu|url=https://www.adomonline.com/check-out-interesting-facts-about-former-kumasi-mayor-kojo-bonsu/|access-date=2021-11-22|website=Adomonline.com|language=en-US}}</ref> nyɛla dundɔŋni gɔmnanti kpeen kuro zaŋ ti Kumasi (2013-2016)
#Alhaji Alhassan Mohammed Awal, nyela kpema zaŋ ti NORSAAC (Director of NORSAAC)
=== Ban nyɛ karimbanima ===
# Mr Suaib Wilberforce Adams, o nyɛla zuɣulaan' kuro zaŋ ti TAMASCO<ref>{{Cite web|title=Bawumia gives ¢65,000 to TAMASCO|url=https://www.modernghana.com/news/726679/bawumia-gives-65000-to-tamasco.html|access-date=2021-11-23|website=Modern Ghana|language=en}}</ref>
#Professor Quartey, o nyɛla karimba zaŋ ti University of Cape Coast, UCC<ref name="ReferenceA"/>.
#
#
#
=== Ban nyɛ Awurabanima ===
# Hajia Nadia Ali Dawood (CEO ZLB, Country Program Director, Civil Society Institutional Foundation).
#Madam Theressa Oppong, o nyɛla daa bia ka lahi nyɛ Chief Executive zaŋ ti MANET.<ref name="myjoyonline.com"/>
#Zuwera Ibrahimah, ŋuna n-nyɛ jintɔra zaŋ ti Salaga South piibupiibu yaɣili.
#Otiko Afisa Djaba, o nyɛla minista kuro zaŋ chaŋ paɣaba mini bihi bɛrisuŋ yaɣili, (2017-2018)<ref>{{Cite web|title=Otiko Djaba, Biography|url=https://www.ghanaweb.com/person/Otiko-Djaba-3932|access-date=2021-11-26|website=www.ghanaweb.com}}</ref>.
#
#
#
=== Ban nyɛ linjimanima ===
1. [[Joshua Hamidu]], Chief of Defence Staff (1978-1979)
2. [[Michael Samson-Oje]], Chief of Defence Staff (2016-2017)
3. [[Bawa Andani Yakubu]], Inspector General of the [[Ghana Police Service]] (1969-1971)
#
#
#
=== Ban nyɛ Alikalinima ===
# [[Joseph Bawa Akamba]], Justice of the Supreme Court
# [[William Atuguba]], Justice of Supreme Court.
== Tamasco Karimbakpeen' Kura ==
1.1960–1964 Mr. Kenneth L. Purser
2. 1964–1967 Mr. B. O. Ayittey
3. 1967–1969 Mr. A. F. Clayton
4. Sept. 1969–1970 Mr. W. A. Ofori
5.1970–1973 Mr. Adu
6. 1973–1981 Alhaji B. A. Fuseini
7. 1981–1982 Mr. S. M. Amankwa
8. 1983–1986 Mr. Mahama Adam (AG)
9. 1986–1988 Mr. L. M. Awuni (AG)
10. 1988–1990 Mr. E. K. Kudiabor
11. 1990–1991 Mr. A. A. Daramanu
12. 1991–1998 Mr. Bolina Saaka
13. 1998–2001 Alhaji Amadu Belko
14. Feb. 2001 – Oct. 2001 Mrs. [[Mary Asobayire Dan-Braimah]] (AG)
15. Oct. 2001–2004. Alhaji [[Mahamadu Saani Abdul-Rahman]]
16. 2005–2008 Alhaji T. A. Mahama
17. 2004–2005 Mr. J. B. Dakorah
18. 2008–2016 Mr. J. B. Dakorah
19. 2008–2016 Mrs. Mary Asobayire Dan-Braimah
20.2016–ŋun na beni Hajia Amina Musah
21. 2017 [[Shaibu Adams Wilberforce]]
22. 2021 Rev Edward Azika<ref>{{Cite web|last=Walter|first=Lilian|title=Headmaster of Tamale Senior High School appeals to government and old students to support the school with vehicles.|url=https://zaaradio.com/local/headmaster-of-tamale-senior-high-school-appeals-to-government-and-old-students-to-support-the-school-with-vehicles/|access-date=2021-11-27|language=en-GB}}</ref>
== Shikuru maa Salima ==
== Kompatisanima mini Kpaɣiribu shɛŋa din pahira ==
Tamasco nyɛla shikuru shɛli din bɛ kompatisanima mini kpaɣiribu ni saha kam ka di zooi pam. Di shɛŋa n-nyɛ;
# '''National Commission for Civic Education/ Project Citizens Ghana'''. Kompatisa ŋɔ daa nyɛla bɛ ni kpa shɛli ni di che ka shikurubihi pahiri saawara ni ka lahi yooi soli n-ti ba ni bɛ nya kpaŋmaŋa shɛŋa bɛ ni mali ka mali shiya din sa yɛn lee ba sɔhubiɛɣu kpamba<ref>{{Cite web|date=-001-11-30T00:00:00+00:00|title=TAMASCO emerges 2nd runners up in national competition contest|url=https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/TAMASCO-emerges-2nd-runners-up-in-national-competition-contest-164040|access-date=2021-11-23|website=GhanaWeb|language=en}}</ref>. TAMASCO, din daa di nasara dundɔŋni kompatisa, daa kɔŋ li n-ti Mawuli Senior High School din daa yi Volta Region la na. Tingbani zaa kpalinkpaa kompatisa ni, ka Adisadel College daa pahi buta zuɣu. Bɛ pina mi, bɛ daa deei kompiita diɣi din nyɛ zaɣpaɣlima la, cowbell binyɛri shɛŋa din daa pahi di shɛŋa n-daa nyɛ 1992 constitution kundi biɛlima bin yaaye yaaye,
# '''National Science and Mathematics Quiz'''<ref>{{Cite web|date=2021-11-17|title=Tamale SHS kicks out Achimota School in 2021 National Science and Maths Quiz|url=https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/Tamale-SHS-kicks-out-Achimota-School-in-2021-National-Science-and-Maths-Quiz-1403917|access-date=2021-11-23|website=GhanaWeb|language=en}}</ref>. 2021: Bɛ di nasara n-tirisi m-paai kpalinkpaa pirigili zaŋ kpa [[Ghana National Science and Maths Quiz]] kompatisa tuuli, baayan bɛ ni nyɛŋ [[Adisadel College]] mini [[Kumasi Academy]], ni dibu nambanima; Tamale Senior High School 59, Adisadel College 44 ni Kumasi Academy 30<ref>{{Cite web|title=Tamasco tramples on Adisco, Kumaca into NSMQ semi-final - MyJoyOnline.com|url=https://www.myjoyonline.com/tamasco-tramples-on-adisco-kumaca-into-nsmq-semi-final/|access-date=2021-11-23|website=www.myjoyonline.com|language=en-US}}</ref>.
#
#'''NHIS''' '''regional competition about it's operations'''<ref>{{Cite web|date=2016-06-29|title=NHIA holds regional quiz competitions about its operations|url=https://citifmonline.com/2016/06/nhia-holds-regional-quiz-competitions-about-its-operations/|access-date=2021-11-22|website=Citi 97.3 FM - Relevant Radio. Always|language=en-US}}</ref>
#'''Regional ICT Quiz Competition- 2008.''' Yuuni 2008, Regional Association of ICT Teachers daa nyɛla ban laɣim kpa kpaɣintibu ICT Kompatisa n-ti SHS shikuriti din be yaɣili ŋɔ na, ka Tamasco daa di buta zuɣu.
#'''National Milo SHS Soccer (boys) Volleyball (girls) Championship'''. Tamasco n-nyɛ tuuli shikuru shɛli [[Northern Region]] puuni n-di National Milo Soccer (boys) championship buta ni Volleyball (girls) Championship yim.
#'''Debate Competition- 2009.''' Foundation for Security and Human Development, Zangama laɣingu, daa zali kompatisa n-ti shikuru shɛŋa Tamale Metropolis. Lala kompatisa maa ni, Tamasco n-daa di tuuli<ref>{{Cite web|date=2021-07-12|title=Tamale Senior High School - Explore Schools in Ghana Find and connect with all schools in Ghana SHS Vocational, Universities and more.|url=https://ghanaschoolsonline.org/listing/tamale-senior-high-school/|access-date=2021-11-25|language=en}}</ref>.
#'''Independence Anniversary Parade - 2009.''' Tamale Senior High School Cadet Corps n-daa nyɛ ban di tuuli maŋsulinsi yuun' pihinu ni ayi (52nd) chuɣu puhibu dali, silimiin goli March ni.
== Karimbihi Duri Yuya ==
Tamale Senior High School nyɛla shikuru shɛli bɛ ni mali karimbihi biɛhigu shee. Lala zuɣu biɛhigu shee ŋɔ nyɛla bɛ ni pu karimbihi ŋɔ bɔŋbɔŋ ka bol' li ni ya. Yili kam din zaa be shikuru maa ni malila di yuli, Di yuya maa shɛŋa n-nyɛ:
# [[Nkrumah]] yili
# [[Heyfron]] yili
# [[Tamakloe]] yili
# [[Gbɛwaa]] yili
# [[Patterson]] yili
# [[Wemah]] yili
# [[Gbadamosi]] yili
# [[Bawumia]] yili
#
== Kundivihira ==
<references responsive="" />54. https://zaaradio.com/local/headmaster-of-tamale-senior-high-school-appeals-to-government-and-old-students-to-support-the-school-with-vehicles/
[[Pubu:Shikuriti]]
[[Pubu:Ghana Shikuriti]]
[[Pubu:Dagbanli]]
[[Pubu:B-Class]]
2yels6wf3j3o5ao9rfazqktvbi091ir
41619
41617
2022-07-28T21:48:52Z
IDDRISU ABDUL-KADIR NINDOO
1815
/* Taarihi */ link
wikitext
text/x-wiki
{{Databox}}
{{B-Class}}
'''[[Tamali|Tamale]] Senior High School (Tamasco)''' nyɛla karim bisarinsi karimzɔŋ' titali din be [[Ghana]] Tudu yaɣili [[Northern Region|Northern]] Region ŋɔ, [[Tamali|Tamale]].
== DI NIYA: ==
[[Shikuru]] maa nia n-nyɛ ni di bo baŋsim suma n-ti di [[shikurubihi]], din yɛn che ka bɛ nya shɛhira gbaŋ suma n-tuɣi bɛ bɔhimbu karimzɔŋ kara ni. Dina n-yɛn che ka bɛ lɛbi bukaata kuriba ni anfaani bi' shɛba ban mali shili ni bɛ tum toontali tuma tiŋgbani ŋɔ ni, zaŋ ti salo ni daabilim zoosim, ni fakari filimbu nia ni kpaŋsibu zaŋ chaŋ bɔhimbu tab' sɔŋ tumanima din yɛn tum, ni zaŋ sɔŋ daadama ariʒichi zoosim<ref>{{Cite web|title=Motivation2Learn ~ Mission, Vision and Value Statements|url=http://motivation2learn.simplesite.com/439326229|access-date=2021-11-24|website=Motivation2Learn|language=en-US}}</ref>.
TUMA:
Shikuru maa tuma nyɛla ni bɛ kpuɣi ka zali kpamba ban simdi, ban ni tooi zali yuli, ban gurigiri bɛ maŋa ka kpuɣi B.E.C.E, ni ban karim siɣisi ka mali shɛhira gbana din wuhiri li ka che ka baŋsim bɔmma dede tali ni lihigu zaŋ chaŋ karim nasara, biɛhi chirichi, biɛhisuma, kpaŋmaŋa zaŋ chaŋ diɛma ni yiɣijam ni sabita viɛnyɛla yi polo<ref name="ghanaschoolsonline.org">{{Cite web|date=2021-07-12|title=Tamale Senior High School - Explore Schools in Ghana Find and connect with all schools in Ghana SHS Vocational, Universities and more.|url=https://ghanaschoolsonline.org/listing/tamale-senior-high-school/|access-date=2021-11-24|language=en}}</ref>.
Di yu' kura n-nyɛ Government Secondary School, [[Gbewaa|Gbewaa Secondary School]], nti pahi di ni na yoli taɣi [[Tamali|Tamale]] Secondary School shɛli ŋɔ. Di nyɛla baŋsim bɔbu shikuru shɛli din pahi karimzɔŋ shɛŋa din mali du' gbɛra shikuriti ni m-be [[Education Ridge]], yaɣ' karili m-be [[Sagnarigu Municipality]] (bɛ ni daa ŋmaai shɛli yihi [[Tamali Metropolis|Tamale Metropolis]] 2012 yuuni la) din be [[Northern Region]] [[Ghana]] [[Tamali|Tamale]] la<ref>{{Cite web|last=Wundengba|first=Daniel|date=2021-08-07|title=All You Need To Know About Tamale SHS, Tamasco|url=http://northernghana.net/all-you-need-to-know-about-tamale-shs-tamasco/|access-date=2021-11-22|website=Northernghana.net|language=en-US}}</ref>. Shikuru ŋɔ nyɛla bɛ ni piiri shɛli ka di kpuɣiri shikurubihi ban be [[Ghana]] tingbani ni ka di nyɛla bɛ gbana ni wuhi shɛm zaŋ chaŋ [[Basic Education Certificate Examination]] (B.E.C.E) zahimbu nyaaŋa ni shikurubihi ban be [[tinduya]] ni ka di nyɛla shikuru ŋɔ maani la sabiri gahindili din kpɛhiri ba na.
== Karim baŋsim yaɣ' shɛŋa bɛ ni wuhira ==
Baŋsim yaɣ' shɛŋa bɛ ni wuhiri mini di kpatuɣa n-nyɛ;
# '''Business''': Economics, Costing, Financial Accounting, Business Management and Elective Mathematics.
# '''General Science''': Chemistry, Physics, Biology, Elective Mathematics.
# '''General Arts''': Elective Mathematics, History, Dagbani, Government, Geography, Literature in English, Islamic Religious Studies, Christian Religious Studies, French, Economics<ref>{{Cite web|date=2021-07-12|title=Tamale Senior High School - Explore Schools in Ghana Find and connect with all schools in Ghana SHS Vocational, Universities and more.|url=https://ghanaschoolsonline.org/listing/tamale-senior-high-school/|access-date=2021-11-23|language=en}}</ref>.
# '''Home Economics''': Biology, Management in Living, Food and Nutrition, Economics, Clothing and Textiles and Physics.
# '''Visual Arts''': Economics, General Knowledge in Arts, Graphic Design, Textiles, Sculpture.
#'''Applied Science (Technical Skills)''': Physics, Elective Mathematics, Applied Electricity, Technical Training.
#'''General Agriculture''':General Agriculture, Elective Mathematics, Horticulture, Chemistry, Physics and Animal Husbandry.
#
== Di kpabu yuuni ==
Di kpala 1951 yuuni<ref>{{Cite web|date=2019-10-10|title=Tamale Senior High School {{!}} MiSocial Life|url=https://www.misociallife.com/tamale-senior-high-school/|access-date=2021-11-26|language=en-US}}</ref>.
== Di Taachi ==
[[Fortiter]], [[Fideliter]], [[Feliciter]]
== Di pubu yaɣili ==
Di nyɛla shikuru shɛli din bɛ pubu A
== Di zaa yaɣili ==
Di nyɛla shikuru shɛli din nyɛ salo(public) shikuru
== Dabisi gahinda ==
Shikuru ŋɔ nyɛla din mali dabisi gahinda di taarihi ni, di shɛŋa n-nyɛ;
# Silver jubilee daa nyɛla chuɣu shɛli bɛ ni puhi yuuni 1991.
# Golden jubilee daa nyɛla chuɣu shɛli bɛ ni puhi yuuni 2001.
# The 60th Anniversary daa nyɛla chuɣu shɛli bɛ ni puhi yuuni 2011.
4. Yuun' pisɔpɔin chuɣu (70th Anniversary). Chuɣu ŋɔ nyɛla chuɣu shɛli bɛ ni puhi yuuni 2021<ref>{{Cite web|title=TAMASCO launches 70th anniversary celebration|url=https://www.graphic.com.gh/news/general-news/tamasco-launches-70th-anniversary-celebration.html|access-date=2021-11-24|website=Graphic Online|language=en}}</ref>.
== Taarihi ==
[[Tamali|Tamale]] Secondary School nyɛla shikuru shɛli British Colonial Administration ni daa mɛ shɛli 1951 yuuni. Shikuru ŋɔ n-nyɛ tuuli shikuru shɛli [[British]] [[Colonial Administration]] ni daa tuui mɛ shɛli Ghana tudu polo. Di mɛbu maa daa nyɛla din che ka bi'pola ban be tudu polo ŋɔ na ka bɛ gba tooi nyɛ shikuru baŋsim kamani bɛ taba ban be nyɔŋ polo la ni nyɛri baŋsm shɛm la. Shikuru ŋɔ tooi nyɛ yuya taɣibu pam; kamani Gbɛwaa Secondary School, Government Secondary School, Tamale Secondary School ni zuŋɔ [[Tamale Senior High School]]<ref>{{Cite web|title=Tamale Senior High School – ghschoolsearch.com|url=https://www.ghschoolsearch.com/tamale-senior-high-school/|access-date=2021-11-23|language=en-US}}</ref>. Tuuli baŋsim bɔmma zaŋ ti shikuru ŋɔ daa nyɛla kamani, zaɣ' yɛlinli. Di daa dii bi kpaŋsi bɔhimbu ni wuhibu ko, amaa paɣ'sibu baŋsim ni biɛhigu haŋkali lɛbu. Di baŋsim bomma soya maa n-daa nyɛ; English language, Mathematics, General science(1 and 2), Geography, History, Latin, Agriculture, Carpentry, Masonry, Art and Craft, Music and Metal Work. Dagbani mini French n-daa nyɛ din pahina tooni na. Shikurubihi maa zaa daa bɔhimla wuhibu yaɣa maa tuuli yuma ata ka lee dahi diba anii din nyɛ bɛ ni daa bɔhim shɛli yuma anahi ni yuma anu ni ka daa deei shikuru ŋɔ shɛhira gbana<ref name="ghanaschoolsonline.org"/>. Viɛnyɛla n-nyɛ li ni di ni pahi tudu ŋɔ shikurusuma ni maa. Shikuru ŋɔ nyɛla din kpa ni niya suma ni so shɛli din nyɛ baŋsim lɛbu zaŋ ti shikuru ŋɔ Cadet Corps din daa kpa yuuni 1954 n-nyɛ tuuli [[Africa]], South Sahara kpaŋa [[South Africa]].
Cadet Corps maa yoori maŋli daa nyɛla 11th February, 1956. Di daa nyɛla Hon. V.H. Alhassan, Parliament jintɔri kuro zaŋ ti [[Tamali|Tamale]] jilimalana [[Dr. Kwame Nkrumah|Kwame Nkrumah]] ʒamani ni (CPP Gomnanti) ni daa sɔŋ niŋ shɛli. Ŋun daa nyɛ Toondan di saha daa nyɛla [[John- Parson]]. Zaɣ' suŋtali shɛli shikuru ŋɔ Cadet wumsibu palo daa nyɛla bin boli Parson Square o kum nyaaŋa. Dini n daa tirisi ti yooi Cadet Corps Ghana zaa.
Yuuni 1958, tuuli shikurubihi paɣiba daa kpuɣi niŋ du' yini shikuru maa ni, dinsaha ka di daa lɛbigi li shikuru shɛli din gabi. Lala yuuni maa dede, tuuli shikurubihi ban nyɛ "baŋdi gahinda" daa kpuɣi n-niŋ dura anahi n-doli din nyɛ so gahinda din daa ti karimbanima ni shɛhira kara daliri n-niŋ shikuru maa ni, sabimi 'O' mini ' A' paaibu dahima n-tuɣi chaŋ University.
== Shikurubihi ban bɛ shikuru ŋɔ ni (Tamasco) ==
[[Tamale Senior High School]] nyɛla shikuru shɛli din nyɛ din mali shikurubihi pam n-gari Senior High School kam din bɛ Tamali puuni. A yi lihi 2016-2017, di bɔhimbu yuuni daa nyɛla bɛ ni kpuɣi shikurubihi kalinli ka bɛ paai kɔb'siyɔpoin ni chenji (700) ka di laɣim shikurubihi maa zaa tusaayi ni kɔb'shii (2,200)<ref>{{Cite web|last=Ibrahim|first=Mohammed|title=Senior High Schools in the three regions of the north appeal to gov’t to release feeding grants|url=https://zaaradio.com/education/senior-high-schools-in-the-three-regions-of-the-north-appeal-to-govt-to-release-feeding-grants/|access-date=2021-11-22|language=en-GB}}</ref>. Shikuru ŋɔ dii bi ŋmɛrila nyɔɣu ni di yuli ni chaŋ katiŋ shɛm, tɔ amaa di nyɛla din niŋ suhupiɛlli ni din yihi waɣara ka bɛ be Ghana tingbani luɣili kam n-tumdi tuma maa.
== Di ni bɛ shɛli polo ==
[[Tamale Senior High School]] (Tamasco) nyɛla din bɛ [[Sagnarigu Municipality|Sagnarigu Municipal]] din bɛ tudu yaɣili (Northern Region) Ghana ŋɔ la. Di bala daansi ni Bagabaga College of Education, Tamale Technical University, Tamale College of Education ni tudu yaɣili (Northern Region) Education du zuɣu la ([[Ghana Education service (GES)|Ghana Education Service]]).
== Tamasco Zumma [[Jiŋli]] ==
[[Lahabali kɔligu:TAMASCO Central Mosque.jpg|thumb|Tamasco Jiŋ' titali]]
Tamale Senior High School (TAMASCO) nyɛla din mali jiŋ' karili ka di bɛ shikuru maa sunsuuni. Di puuni ka shikurubihi nti tabli karimbanima ban bɛ shikuru maa ni laɣindina n-ti puhiri jiŋli, di bahi bahindi [[Alizumba]] dali.
== Karimbi' Kura ==
Karimbikura nyɛla karimbi' shɛba ban naai shikuru ka be gɔmnanti mini tuma du' zuɣuri ni n-tumdi tuma. Tamale Senior High School nyɛla shikuru shɛli din wumsi karimbihi pam ka bɛ za zaashe' kara shɛhi pam [[Ghana]] ŋɔ. Bɛ shɛba n-nyɛ;
1) Dr. [[Mahamudu Bawumia]]<ref>{{Cite web|last=Nuhu|first=Osman|title=Biography Of His Excellency Dr. Mahamudu Bawumia - Ghanaontheglobe.com|url=https://ghanaontheglobe.com/2021/02/14/biography-of-his-excellency-dr-mahamudu-bawumia/|access-date=2021-11-23|language=en-US}}</ref>
2) Dr. [[Issahaku Nashiru]]
3) [[Gbadamoshi]]<ref>{{Cite web|title=Autobiography of Alhaji Gbadamosi launched in Accra|url=https://www.graphic.com.gh/features/features/autobiography-of-alhaji-gbadamosi-launched-in-accra.html|access-date=2021-11-23|website=Graphic Online|language=en-gb}}</ref>
4) Mr. [[Abu Wemah]]
5) Alhaji [[Aliu Mahama]]<ref>{{Cite web|title=Biography Of Aliu Mahama (Former Ghanaian Vice president). - Opera News|url=https://gh.opera.news/gh/en/politics/bde1bff492a133049ecd973c40429816|access-date=2021-11-23|website=gh.opera.news}}</ref>
6) Dr. [[Mohammed Ibn Chambas]]<ref>{{Cite web|title=Mohamed Ibn Chambas, Biography|url=https://www.ghanaweb.com/person/Mohamed-Ibn-Chambas-142|access-date=2021-11-23|website=www.ghanaweb.com}}</ref>
7) Mr [[Ibrahim Mahama (artist)|Ibrahim Mahama]]<ref>{{Citation|title=Ibrahim Mahama (businessman)|date=2021-10-19|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Ibrahim_Mahama_(businessman)&oldid=1050707644|work=Wikipedia|language=en|access-date=2021-11-23}}</ref>
8) Dr. [[Alhassan Wayo Seini]]
9) Alhaji [[Malik Al-Hassan Yakubu|Malik Alhassan Yakubu]]
10) Mr. [[Bavug Abdul Latif]]
11) Mr. [[Mohammed Gargo]]
12) Dr. [[Hilla Limann]]<ref name="myjoyonline.com">{{Cite web|title=Tamale Secondary School and 60 years of secondary education in northern Ghana - MyJoyOnline.com|url=https://www.myjoyonline.com/tamale-secondary-school-and-60-years-of-secondary-education-in-northern-ghana/|access-date=2021-11-23|website=www.myjoyonline.com|language=en-US}}</ref>
13) Alhaji [[Mohammad Mumuni]]
14) Professor [[Raymond Benning]]
15) [[Sheikh Imam Rashid Salawatiya]]
16) Dr. [[Abdulai Salifu]]
17) Dr. [[Adam Gamel Nasser]]<ref name="myjoyonline.com"/>
18) Dr.[[David Abdulai]]<ref>{{Cite web|date=2020-03-23|title=Medical philantropist Dr. Abdulai Choggu honoured posthumously in Tamale|url=https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/Medical-philantropist-Dr-Abdulai-Choggu-honoured-posthumously-in-Tamale-902110|access-date=2021-11-24|website=GhanaWeb|language=en}}</ref>
19) Mr. [[Alban Bagbin]]
20) Madam [[Theresa Oppong]]
21) Mr. [[Mubarak Mohammed Muntaka]]
22) Madam Otiko Afisa Djaba
23) Dr. Abdulai Salifu
24) Arch Bishop Gregory Kpembaya
25) Mr. B.A. Yakubu<ref name="ReferenceA">{{Cite web|title=Tamale Secondary School and 60 years of secondary education in northern Ghana - MyJoyOnline.com|url=https://www.myjoyonline.com/tamale-secondary-school-and-60-years-of-secondary-education-in-northern-ghana/|access-date=2021-11-26|website=www.myjoyonline.com|language=en-US}}</ref>
26) Professor Quartey
27) Professor John Kaburisie(RIP)
28)Dr. Gyader
29) Naa Proffessor John Nabila
30) Mr. Douglas Adjarbeng
31) Mr. Peter Illiasu
33) Mr. Ali Nakyea
34) Mr. Adam Sule
35) Alhaji Alhassan Mohammed Awal
36) Alhaji [[Abdul- Rahaman Mohammed Saani]] (Man Shani)
== Ban bɛ Gɔmnanti mini Siyaasa ni ==
# [[Hilla Limann]], O nyɛla Ghana gɔmnanti kuro' 1979-1981<ref>{{Cite web|last=Wundengba|first=Charles|date=2020-01-09|title=The Story of Dr. Hilla Limann, The Only President of the Third Republic of Ghana|url=http://northernghana.net/the-story-of-dr-hilla-limann-the-only-president-of-the-third-republic-of-ghana/|access-date=2021-11-22|website=Northernghana.net|language=en-US}}</ref>
# [[Aliu Mahama]], daa nyɛla [[Ghana]] gɔmnanti zuɣulaampaa 2001-2008<ref>{{Cite web|title=Alhaji Aliu Mahama, Biography|url=https://www.ghanaweb.com/person/Alhaji-Aliu-Mahama-189|access-date=2021-11-22|website=www.ghanaweb.com}}</ref>
# [[Mahamudu Bawumia]], O nyɛla Ghana gɔmnanti zuɣulaampaa, 2016<ref>{{Cite web|title=H.E Alhaji Dr. Mahamudu Bawumia {{!}} Ministry of Communications|url=https://moc.gov.gh/he-alhaji-dr-mahamudu-bawumia|access-date=2021-11-22|website=moc.gov.gh}}</ref>
# [[Alban Bagbin]]<ref>{{Cite web|last=Alabi|date=2021-10-23|title=Alban Bagbin Biography|url=https://alabigh.com/alban-bagbin-biography/|access-date=2021-11-22|website=Alabi GH|language=en-US}}</ref>, Alban Sumana Kingsford Bagbin nyɛla siyaasa nira. ŋuna n-nyɛ Ghana jintɔriba duu kpɛma saha ŋɔ.
# [[Malik Alhassan Yaakubu|Malik Al-hassan Yakubu]],<ref>{{Cite web|date=-001-11-30T00:00:00+00:00|title=Ex-Interior Minister: Rawlings Killed Ya-Na|url=https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/Ex-Interior-Minister-Rawlings-Killed-Ya-Na-206769|access-date=2021-11-22|website=GhanaWeb|language=en}}</ref>
#[[Mohammed Ibn Chambas]],<ref>{{Cite web|title=Mohamed Ibn Chambas, Biography|url=https://mobile.ghanaweb.com/person/Mohamed-Ibn-Chambas-142|access-date=2021-11-22|website=mobile.ghanaweb.com}}</ref> ŋuna n-daa nyɛ zuɣulana zaŋ ti Economic Community of West African States yaɣili (ECOWAS) yuuni 2006- 2009.
#[[Mohammad Mumuni|Mohammed Mumuni]],<ref>{{Cite web|title=Alhaji Muhammad Mumuni, Biography|url=https://mobile.ghanaweb.com/person/Alhaji-Muhammad-Mumuni-1159|access-date=2021-11-22|website=mobile.ghanaweb.com}}</ref> O nyɛla minista kuro zaŋ chaŋ tiŋduya gɔrim yaɣili(2009 —2013)
#[[Ibrahim Mahama (alkali)|Ibrahim Mahama]], O nyɛla minista kuro zaŋ chaŋ lahibali wuligibu yaɣili (1968-1969)
#[[Mahama Iddrisu]],<ref>{{Cite web|last=peoplepill.com|title=About Mahama Iddrisu: Ghanaian politician {{!}} Biography, Facts, Career, Wiki, Life|url=https://peoplepill.com/people/mahama-iddrisu|access-date=2021-11-22|website=peoplepill.com}}</ref> O nyɛla minista kuro zaŋ chaŋ lɔra gɔrim mini yɛltɔɣa yaɣili (1983-1987)
#[[Otiko Afisa Djaba]],<ref>{{Cite web|date=2018-08-21|title=I’m retiring from politics to take care of my sick ex-husband – Otiko|url=https://citinewsroom.com/2018/08/im-retiring-from-politics-to-take-care-of-my-sick-ex-husband-otiko/|access-date=2021-11-22|website=Citinewsroom - Comprehensive News in Ghana|language=en-US}}</ref> O nyɛla minista kuro zaŋ chaŋ paɣiba mini bihi biɛrisuŋ yaɣili (2017-2018)
#[[John Tia]],<ref>{{Cite web|title=John Tia returns to full time farming after ambassadorial duties|url=https://www.graphic.com.gh/business/business-news/john-tia-returns-to-full-time-farming-after-ambassadorial-duties.html|access-date=2021-11-22|website=Graphic Online|language=en-gb}}</ref> O nyɛla fukumsi kpambala kuro zaŋ chaŋ lahibali wuligibu (2010-2012)
#[[Mustapha Abdul-Hamid]],<ref>{{Cite web|title=Mustapha Hamid appointed NPA boss - MyJoyOnline.com|url=https://www.myjoyonline.com/mustapha-hamid-appointed-npa-boss/|access-date=2021-11-22|website=www.myjoyonline.com|language=en-US}}</ref> O nyɛla minista kuro zaŋ chaŋ lahibali wuligibu yaɣili (2017-2018), ka lahi nyɛ minista kuro zaŋ ti zongo tiŋ' puuni lɛbigimsim yaɣili (2018-2021), ni toondana zaŋ chaŋ kpam tuma polo din nyɛ National Petroleum Authority la (2021-)
#[[John S. Nabila]],<ref>{{Cite web|title=Professor John S. Nabila {{!}} Who's Who in Ghana|url=https://whoswhoghana.app/traditional-leaders/professor-john-s-nabila/|access-date=2021-11-22|website=whoswhoghana.app|language=en}}</ref> ŋuna n-nyɛ minista kuro zaŋ chaŋ lahibaya wuligibu yaɣili (1980-1981), ka daa lahi nyɛ zuɣulana zaŋ ti Ghana nanim' duu yaɣili (National House of Chiefs) 2008-2016.
#[[Abubakar Boniface Siddique]],<ref>{{Cite web|title=Madina: Group touts the achievements of Boniface Abubakar|url=https://www.modernghana.com/news/1053448/madina-group-touts-the-achievements-of-boniface.html|access-date=2021-11-22|website=Modern Ghana|language=en}}</ref> nyɛla minista kuro zaŋ chaŋ bi'pola mini tuma bɔbu yaɣili (2005-2007), ka daa lahi nyɛ minista kuro zaŋ ti kom mini ya mɛbu yaɣili (2007-2009)
#[[Mubarak Mohammed Muntaka]],<ref>{{Cite web|last=Annang|first=Evans|date=2021-11-01|title=Let’s be careful and not create a ‘monster’ in Dampare – Muntaka warns|url=https://www.pulse.com.gh/news/local/lets-be-careful-and-not-create-a-monster-in-dampare-muntaka-warns/3krtjs7|access-date=2021-11-22|website=Pulse Ghana|language=en}}</ref> nyɛla minista kuro zaŋ ti bi'pola mini bola yaɣili (Silimiin goli January 2009-June 2009)
#[[Eward Mahama|Edward Mahama]],<ref>{{Cite web|title=I’ve opted out of December elections — Dr Edward Mahama|url=https://www.graphic.com.gh/news/politics/i-ve-opted-out-of-december-elections-dr-edward-mahama.html|access-date=2021-11-22|website=Graphic Online|language=en-gb}}</ref> nyɛla toondaan' kuro zaŋ ti People's National Convention (PNC) paati
#[[Solomon Namliit Boar]],<ref>{{Cite web|date=2020-02-17|title=NPP Primaries: Solomon Boar seeks third term as Bunkpurugu MP|url=https://citinewsroom.com/2020/02/npp-primaries-solomon-boar-seeks-third-term-as-bunkpurugu-mp/|access-date=2021-11-22|website=Citinewsroom - Comprehensive News in Ghana|language=en-US}}</ref><ref>{{Cite web|date=2021-04-02|title=Retain the likes of fearless Alhaji Said Sinare or forget the 2024 - NDC activist to party|url=https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/Retain-the-likes-of-fearless-Alhaji-Said-Sinare-or-forget-the-2024-NDC-activist-to-party-1222573|access-date=2021-11-22|website=GhanaWeb|language=en}}</ref> nyɛla [[North East Region|North East]] fukumsi kpɛma (2019-)
#[[Gilbert Seidu Iddi]],<ref>{{Cite web|date=2016-06-21|title=Surcharge ex-SADA boss for blowing GHc186,000 on trips – PAC|url=https://citifmonline.com/2016/06/surcharge-ex-sada-boss-for-blowing-ghc186000-on-trips-pac/|access-date=2021-11-22|website=Citi 97.3 FM - Relevant Radio. Always|language=en-US}}</ref> nyɛla tudu yaɣili ŋɔ na fukumsi kpeen kuro (1997-1998 mini 2000-2001), nti pahi [[Volta Region|Volta]] kuligi duli fukumsi kpeen kuro (1998-2000)
#[[Joshua Alabi,]]<ref>{{Cite web|title=Some politicians are not helping Ghanaians - Joshua Alabi - MyJoyOnline.com|url=https://www.myjoyonline.com/some-politicians-are-not-helping-ghanaians-joshua-alabi/|access-date=2021-11-22|website=www.myjoyonline.com|language=en-US}}</ref> ŋuna n-daa nyɛ Greater Accra fukumsi kpeeni kuro (1997-1998 mini 2000-2001), ni tudu yaɣili ŋɔ na fukumsi kpeen kuro (1998-2000)
#[[Adam Mahama]],<ref>{{Citation|title=Adam Mahama|date=2021-10-19|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Adam_Mahama&oldid=1050778999|work=Wikipedia|language=en|access-date=2021-11-22}}</ref> O nyɛla jintɔri kuro zaŋ ti [[Damango]]-Daboya piibupiibu yaɣili (1997-2001)
#[[Jacob Bawiine Boon]],<ref>{{Cite web|title=Bawiine, Boon Jacob|url=https://ghanamps.com/mp/bawiine-boon-jacob/|access-date=2021-11-22|website=Ghana MPS|language=en-US}}</ref> O nyɛla jintɔri kuro zaŋ ti Lambussie piibupiibu yaɣili (1993-1997)
#[[Emmanuel Samba Zumakpeh]],<ref>{{Cite web|title=Zumakpeh, Samba Emmanuel|url=https://ghanamps.com/mp/zumakpeh-samba-emmanuel/|access-date=2021-11-22|website=Ghana MPS|language=en-US}}</ref> O nyɛla jintɔri kuro zaŋ ti [[Nadowli South]] piibupiibu yaɣili
#[[Zuwera Ibrahimah]],<ref>{{Cite web|title=Parliament of Ghana|url=https://www.parliament.gh/mps?mp=242|access-date=2021-11-22|website=www.parliament.gh}}</ref> ŋuna n-na nyɛ jintɔra zaŋ ti [[Salaga]] South piibupiibu yaɣili
#[[Alhassan Wayo Seini]],<ref>{{Cite web|date=-001-11-30T00:00:00+00:00|title=Wayo Seini quits NDC for NPP|url=https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/Wayo-Seini-quits-NDC-for-NPP-100284|access-date=2021-11-22|website=GhanaWeb|language=en}}</ref> O nyɛla jintɔri kuro zaŋ ti [[Tamale Central]] piibupiibu yaɣili (2005-2006)
#[[Said Sinare]],<ref>{{Cite web|date=2021-04-02|title=Retain the likes of fearless Alhaji Said Sinare or forget the 2024 - NDC activist to party|url=https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/Retain-the-likes-of-fearless-Alhaji-Said-Sinare-or-forget-the-2024-NDC-activist-to-party-1222573|access-date=2021-11-22|website=GhanaWeb|language=en}}</ref> O nyɛla [[Ayawaso Central]] piibupiibu yaɣili jintɔri kuro (1993-1997), ni Ghana ambassador zaŋ ti [[Egypt]] (2012-2014), nti lahi pahi Ghana ambassador zaŋ ti [[Saudi Arabia]] (2014-2017)
#[[Ben Baluri Saibu]],<ref>{{Cite web|title=Saibu, Ben Baluri|url=https://ghanamps.com/mp/saibu-ben-baluri/|access-date=2021-11-22|website=Ghana MPS|language=en-US}}</ref> O nyɛla [[West Mampurusi]] piibupiibu yaɣili jintɔri kuro (1993-1997)
#[[Yusuf Iddrisu]],<ref>{{Cite web|title=Iddrisu, Yusuf|url=https://ghanamps.com/mp/iddrisu-yusuf/|access-date=2021-11-22|website=Ghana MPS|language=en-US}}</ref> O nyɛla [[Yendi Municipality|Yendi]] piibupiibu yaɣili jintɔri kuro (1993-1997)
#[[Basit Abdulai Fuseini]],<ref>{{Cite web|date=-001-11-30T00:00:00+00:00|title=Late B.A Fuseini lauded as development oriented|url=https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/Late-B-A-Fuseini-lauded-as-development-oriented-114796|access-date=2021-11-22|website=GhanaWeb|language=en}}</ref> O nyɛla jintɔri kuro zaŋ ti Gukpegu-Sabonjida piibupiibu yaɣili (1993-1997)
#[[Edward Aliedong Alhassan]],<ref>{{Citation|title=Edward Aliedong Alhassan|date=2021-08-12|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Edward_Aliedong_Alhassan&oldid=1038353561|work=Wikipedia|language=en|access-date=2021-11-22}}</ref> nyɛla Damango-[[Daboya]] piibupiibu yaɣili jintɔri kuro (1993-1997)
#[[Muhammad Bawah Braimah]],<ref>{{Cite web|title=Mohammad Bawah Braimah, Biography|url=https://mobile.ghanaweb.com/person/Mohammad-Bawah-Braimah-2347|access-date=2021-11-22|website=mobile.ghanaweb.com}}</ref> ŋuna n-na nyɛ jintɔra zaŋ ti Ejura-Sekyedumase piibupiibu yaɣili (2017-)
#[[Issifu Pangabu Mohammed]],<ref>{{Cite web|title=Mohammed, Issifu Pangabu|url=https://ghanamps.com/mp/mohammed-issifu-pangabu/|access-date=2021-11-22|website=Ghana MPS|language=en-US}}</ref> nyɛla Ejura-Sekyedumase piibupiibu yaɣili jintɔri kuro (2005-2013)
#[[Kojo Bonsu]],<ref>{{Cite web|last=Bonney|first=Abigail|date=2021-09-25|title=Check out interesting facts about Former Kumasi Mayor, Kojo Bonsu|url=https://www.adomonline.com/check-out-interesting-facts-about-former-kumasi-mayor-kojo-bonsu/|access-date=2021-11-22|website=Adomonline.com|language=en-US}}</ref> nyɛla dundɔŋni gɔmnanti kpeen kuro zaŋ ti Kumasi (2013-2016)
#Alhaji Alhassan Mohammed Awal, nyela kpema zaŋ ti NORSAAC (Director of NORSAAC)
=== Ban nyɛ karimbanima ===
# Mr Suaib Wilberforce Adams, o nyɛla zuɣulaan' kuro zaŋ ti TAMASCO<ref>{{Cite web|title=Bawumia gives ¢65,000 to TAMASCO|url=https://www.modernghana.com/news/726679/bawumia-gives-65000-to-tamasco.html|access-date=2021-11-23|website=Modern Ghana|language=en}}</ref>
#Professor Quartey, o nyɛla karimba zaŋ ti University of Cape Coast, UCC<ref name="ReferenceA"/>.
#
#
#
=== Ban nyɛ Awurabanima ===
# Hajia Nadia Ali Dawood (CEO ZLB, Country Program Director, Civil Society Institutional Foundation).
#Madam Theressa Oppong, o nyɛla daa bia ka lahi nyɛ Chief Executive zaŋ ti MANET.<ref name="myjoyonline.com"/>
#Zuwera Ibrahimah, ŋuna n-nyɛ jintɔra zaŋ ti Salaga South piibupiibu yaɣili.
#Otiko Afisa Djaba, o nyɛla minista kuro zaŋ chaŋ paɣaba mini bihi bɛrisuŋ yaɣili, (2017-2018)<ref>{{Cite web|title=Otiko Djaba, Biography|url=https://www.ghanaweb.com/person/Otiko-Djaba-3932|access-date=2021-11-26|website=www.ghanaweb.com}}</ref>.
#
#
#
=== Ban nyɛ linjimanima ===
1. [[Joshua Hamidu]], Chief of Defence Staff (1978-1979)
2. [[Michael Samson-Oje]], Chief of Defence Staff (2016-2017)
3. [[Bawa Andani Yakubu]], Inspector General of the [[Ghana Police Service]] (1969-1971)
#
#
#
=== Ban nyɛ Alikalinima ===
# [[Joseph Bawa Akamba]], Justice of the Supreme Court
# [[William Atuguba]], Justice of Supreme Court.
== Tamasco Karimbakpeen' Kura ==
1.1960–1964 Mr. Kenneth L. Purser
2. 1964–1967 Mr. B. O. Ayittey
3. 1967–1969 Mr. A. F. Clayton
4. Sept. 1969–1970 Mr. W. A. Ofori
5.1970–1973 Mr. Adu
6. 1973–1981 Alhaji B. A. Fuseini
7. 1981–1982 Mr. S. M. Amankwa
8. 1983–1986 Mr. Mahama Adam (AG)
9. 1986–1988 Mr. L. M. Awuni (AG)
10. 1988–1990 Mr. E. K. Kudiabor
11. 1990–1991 Mr. A. A. Daramanu
12. 1991–1998 Mr. Bolina Saaka
13. 1998–2001 Alhaji Amadu Belko
14. Feb. 2001 – Oct. 2001 Mrs. [[Mary Asobayire Dan-Braimah]] (AG)
15. Oct. 2001–2004. Alhaji [[Mahamadu Saani Abdul-Rahman]]
16. 2005–2008 Alhaji T. A. Mahama
17. 2004–2005 Mr. J. B. Dakorah
18. 2008–2016 Mr. J. B. Dakorah
19. 2008–2016 Mrs. Mary Asobayire Dan-Braimah
20.2016–ŋun na beni Hajia Amina Musah
21. 2017 [[Shaibu Adams Wilberforce]]
22. 2021 Rev Edward Azika<ref>{{Cite web|last=Walter|first=Lilian|title=Headmaster of Tamale Senior High School appeals to government and old students to support the school with vehicles.|url=https://zaaradio.com/local/headmaster-of-tamale-senior-high-school-appeals-to-government-and-old-students-to-support-the-school-with-vehicles/|access-date=2021-11-27|language=en-GB}}</ref>
== Shikuru maa Salima ==
== Kompatisanima mini Kpaɣiribu shɛŋa din pahira ==
Tamasco nyɛla shikuru shɛli din bɛ kompatisanima mini kpaɣiribu ni saha kam ka di zooi pam. Di shɛŋa n-nyɛ;
# '''National Commission for Civic Education/ Project Citizens Ghana'''. Kompatisa ŋɔ daa nyɛla bɛ ni kpa shɛli ni di che ka shikurubihi pahiri saawara ni ka lahi yooi soli n-ti ba ni bɛ nya kpaŋmaŋa shɛŋa bɛ ni mali ka mali shiya din sa yɛn lee ba sɔhubiɛɣu kpamba<ref>{{Cite web|date=-001-11-30T00:00:00+00:00|title=TAMASCO emerges 2nd runners up in national competition contest|url=https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/TAMASCO-emerges-2nd-runners-up-in-national-competition-contest-164040|access-date=2021-11-23|website=GhanaWeb|language=en}}</ref>. TAMASCO, din daa di nasara dundɔŋni kompatisa, daa kɔŋ li n-ti Mawuli Senior High School din daa yi Volta Region la na. Tingbani zaa kpalinkpaa kompatisa ni, ka Adisadel College daa pahi buta zuɣu. Bɛ pina mi, bɛ daa deei kompiita diɣi din nyɛ zaɣpaɣlima la, cowbell binyɛri shɛŋa din daa pahi di shɛŋa n-daa nyɛ 1992 constitution kundi biɛlima bin yaaye yaaye,
# '''National Science and Mathematics Quiz'''<ref>{{Cite web|date=2021-11-17|title=Tamale SHS kicks out Achimota School in 2021 National Science and Maths Quiz|url=https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/Tamale-SHS-kicks-out-Achimota-School-in-2021-National-Science-and-Maths-Quiz-1403917|access-date=2021-11-23|website=GhanaWeb|language=en}}</ref>. 2021: Bɛ di nasara n-tirisi m-paai kpalinkpaa pirigili zaŋ kpa [[Ghana National Science and Maths Quiz]] kompatisa tuuli, baayan bɛ ni nyɛŋ [[Adisadel College]] mini [[Kumasi Academy]], ni dibu nambanima; [[Tamale Senior High School]] 59, Adisadel College 44 ni Kumasi Academy 30<ref>{{Cite web|title=Tamasco tramples on Adisco, Kumaca into NSMQ semi-final - MyJoyOnline.com|url=https://www.myjoyonline.com/tamasco-tramples-on-adisco-kumaca-into-nsmq-semi-final/|access-date=2021-11-23|website=www.myjoyonline.com|language=en-US}}</ref>.
#
#'''NHIS''' '''regional competition about it's operations'''<ref>{{Cite web|date=2016-06-29|title=NHIA holds regional quiz competitions about its operations|url=https://citifmonline.com/2016/06/nhia-holds-regional-quiz-competitions-about-its-operations/|access-date=2021-11-22|website=Citi 97.3 FM - Relevant Radio. Always|language=en-US}}</ref>
#'''Regional ICT Quiz Competition- 2008.''' Yuuni 2008, Regional Association of ICT Teachers daa nyɛla ban laɣim kpa kpaɣintibu ICT Kompatisa n-ti SHS shikuriti din be yaɣili ŋɔ na, ka Tamasco daa di buta zuɣu.
#'''National Milo SHS Soccer (boys) Volleyball (girls) Championship'''. Tamasco n-nyɛ tuuli shikuru shɛli [[Northern Region]] puuni n-di National Milo Soccer (boys) championship buta ni Volleyball (girls) Championship yim.
#'''Debate Competition- 2009.''' Foundation for Security and Human Development, Zangama laɣingu, daa zali kompatisa n-ti shikuru shɛŋa Tamale Metropolis. Lala kompatisa maa ni, Tamasco n-daa di tuuli<ref>{{Cite web|date=2021-07-12|title=Tamale Senior High School - Explore Schools in Ghana Find and connect with all schools in Ghana SHS Vocational, Universities and more.|url=https://ghanaschoolsonline.org/listing/tamale-senior-high-school/|access-date=2021-11-25|language=en}}</ref>.
#'''Independence Anniversary Parade - 2009.''' Tamale Senior High School Cadet Corps n-daa nyɛ ban di tuuli maŋsulinsi yuun' pihinu ni ayi (52nd) chuɣu puhibu dali, silimiin goli March ni.
== Karimbihi Duri Yuya ==
Tamale Senior High School nyɛla shikuru shɛli bɛ ni mali karimbihi biɛhigu shee. Lala zuɣu biɛhigu shee ŋɔ nyɛla bɛ ni pu karimbihi ŋɔ bɔŋbɔŋ ka bol' li ni ya. Yili kam din zaa be shikuru maa ni malila di yuli, Di yuya maa shɛŋa n-nyɛ:
# [[Nkrumah]] yili
# [[Heyfron]] yili
# [[Tamakloe]] yili
# [[Gbɛwaa]] yili
# [[Patterson]] yili
# [[Wemah]] yili
# [[Gbadamosi]] yili
# [[Bawumia]] yili
#
== Kundivihira ==
<references responsive="" />54. https://zaaradio.com/local/headmaster-of-tamale-senior-high-school-appeals-to-government-and-old-students-to-support-the-school-with-vehicles/
[[Pubu:Shikuriti]]
[[Pubu:Ghana Shikuriti]]
[[Pubu:Dagbanli]]
[[Pubu:B-Class]]
lvh8utao2ahltowntzhcoe3motmv2s6
41621
41619
2022-07-28T21:51:07Z
IDDRISU ABDUL-KADIR NINDOO
1815
/* Taarihi */ link
wikitext
text/x-wiki
{{Databox}}
{{B-Class}}
'''[[Tamali|Tamale]] Senior High School (Tamasco)''' nyɛla karim bisarinsi karimzɔŋ' titali din be [[Ghana]] Tudu yaɣili [[Northern Region|Northern]] Region ŋɔ, [[Tamali|Tamale]].
== DI NIYA: ==
[[Shikuru]] maa nia n-nyɛ ni di bo baŋsim suma n-ti di [[shikurubihi]], din yɛn che ka bɛ nya shɛhira gbaŋ suma n-tuɣi bɛ bɔhimbu karimzɔŋ kara ni. Dina n-yɛn che ka bɛ lɛbi bukaata kuriba ni anfaani bi' shɛba ban mali shili ni bɛ tum toontali tuma tiŋgbani ŋɔ ni, zaŋ ti salo ni daabilim zoosim, ni fakari filimbu nia ni kpaŋsibu zaŋ chaŋ bɔhimbu tab' sɔŋ tumanima din yɛn tum, ni zaŋ sɔŋ daadama ariʒichi zoosim<ref>{{Cite web|title=Motivation2Learn ~ Mission, Vision and Value Statements|url=http://motivation2learn.simplesite.com/439326229|access-date=2021-11-24|website=Motivation2Learn|language=en-US}}</ref>.
TUMA:
Shikuru maa tuma nyɛla ni bɛ kpuɣi ka zali kpamba ban simdi, ban ni tooi zali yuli, ban gurigiri bɛ maŋa ka kpuɣi B.E.C.E, ni ban karim siɣisi ka mali shɛhira gbana din wuhiri li ka che ka baŋsim bɔmma dede tali ni lihigu zaŋ chaŋ karim nasara, biɛhi chirichi, biɛhisuma, kpaŋmaŋa zaŋ chaŋ diɛma ni yiɣijam ni sabita viɛnyɛla yi polo<ref name="ghanaschoolsonline.org">{{Cite web|date=2021-07-12|title=Tamale Senior High School - Explore Schools in Ghana Find and connect with all schools in Ghana SHS Vocational, Universities and more.|url=https://ghanaschoolsonline.org/listing/tamale-senior-high-school/|access-date=2021-11-24|language=en}}</ref>.
Di yu' kura n-nyɛ Government Secondary School, [[Gbewaa|Gbewaa Secondary School]], nti pahi di ni na yoli taɣi [[Tamali|Tamale]] Secondary School shɛli ŋɔ. Di nyɛla baŋsim bɔbu shikuru shɛli din pahi karimzɔŋ shɛŋa din mali du' gbɛra shikuriti ni m-be [[Education Ridge]], yaɣ' karili m-be [[Sagnarigu Municipality]] (bɛ ni daa ŋmaai shɛli yihi [[Tamali Metropolis|Tamale Metropolis]] 2012 yuuni la) din be [[Northern Region]] [[Ghana]] [[Tamali|Tamale]] la<ref>{{Cite web|last=Wundengba|first=Daniel|date=2021-08-07|title=All You Need To Know About Tamale SHS, Tamasco|url=http://northernghana.net/all-you-need-to-know-about-tamale-shs-tamasco/|access-date=2021-11-22|website=Northernghana.net|language=en-US}}</ref>. Shikuru ŋɔ nyɛla bɛ ni piiri shɛli ka di kpuɣiri shikurubihi ban be [[Ghana]] tingbani ni ka di nyɛla bɛ gbana ni wuhi shɛm zaŋ chaŋ [[Basic Education Certificate Examination]] (B.E.C.E) zahimbu nyaaŋa ni shikurubihi ban be [[tinduya]] ni ka di nyɛla shikuru ŋɔ maani la sabiri gahindili din kpɛhiri ba na.
== Karim baŋsim yaɣ' shɛŋa bɛ ni wuhira ==
Baŋsim yaɣ' shɛŋa bɛ ni wuhiri mini di kpatuɣa n-nyɛ;
# '''Business''': Economics, Costing, Financial Accounting, Business Management and Elective Mathematics.
# '''General Science''': Chemistry, Physics, Biology, Elective Mathematics.
# '''General Arts''': Elective Mathematics, History, Dagbani, Government, Geography, Literature in English, Islamic Religious Studies, Christian Religious Studies, French, Economics<ref>{{Cite web|date=2021-07-12|title=Tamale Senior High School - Explore Schools in Ghana Find and connect with all schools in Ghana SHS Vocational, Universities and more.|url=https://ghanaschoolsonline.org/listing/tamale-senior-high-school/|access-date=2021-11-23|language=en}}</ref>.
# '''Home Economics''': Biology, Management in Living, Food and Nutrition, Economics, Clothing and Textiles and Physics.
# '''Visual Arts''': Economics, General Knowledge in Arts, Graphic Design, Textiles, Sculpture.
#'''Applied Science (Technical Skills)''': Physics, Elective Mathematics, Applied Electricity, Technical Training.
#'''General Agriculture''':General Agriculture, Elective Mathematics, Horticulture, Chemistry, Physics and Animal Husbandry.
#
== Di kpabu yuuni ==
Di kpala 1951 yuuni<ref>{{Cite web|date=2019-10-10|title=Tamale Senior High School {{!}} MiSocial Life|url=https://www.misociallife.com/tamale-senior-high-school/|access-date=2021-11-26|language=en-US}}</ref>.
== Di Taachi ==
[[Fortiter]], [[Fideliter]], [[Feliciter]]
== Di pubu yaɣili ==
Di nyɛla shikuru shɛli din bɛ pubu A
== Di zaa yaɣili ==
Di nyɛla shikuru shɛli din nyɛ salo(public) shikuru
== Dabisi gahinda ==
Shikuru ŋɔ nyɛla din mali dabisi gahinda di taarihi ni, di shɛŋa n-nyɛ;
# Silver jubilee daa nyɛla chuɣu shɛli bɛ ni puhi yuuni 1991.
# Golden jubilee daa nyɛla chuɣu shɛli bɛ ni puhi yuuni 2001.
# The 60th Anniversary daa nyɛla chuɣu shɛli bɛ ni puhi yuuni 2011.
4. Yuun' pisɔpɔin chuɣu (70th Anniversary). Chuɣu ŋɔ nyɛla chuɣu shɛli bɛ ni puhi yuuni 2021<ref>{{Cite web|title=TAMASCO launches 70th anniversary celebration|url=https://www.graphic.com.gh/news/general-news/tamasco-launches-70th-anniversary-celebration.html|access-date=2021-11-24|website=Graphic Online|language=en}}</ref>.
== Taarihi ==
[[Tamali|Tamale]] Secondary School nyɛla shikuru shɛli British Colonial Administration ni daa mɛ shɛli 1951 yuuni. Shikuru ŋɔ n-nyɛ tuuli shikuru shɛli [[British]] [[Colonial Administration]] ni daa tuui mɛ shɛli Ghana tudu polo. Di mɛbu maa daa nyɛla din che ka bi'pola ban be tudu polo ŋɔ na ka bɛ gba tooi nyɛ shikuru baŋsim kamani bɛ taba ban be nyɔŋ polo la ni nyɛri baŋsm shɛm la. Shikuru ŋɔ tooi nyɛ yuya taɣibu pam; kamani Gbɛwaa Secondary School, Government Secondary School, Tamale Secondary School ni zuŋɔ [[Tamale Senior High School]]<ref>{{Cite web|title=Tamale Senior High School – ghschoolsearch.com|url=https://www.ghschoolsearch.com/tamale-senior-high-school/|access-date=2021-11-23|language=en-US}}</ref>. Tuuli baŋsim bɔmma zaŋ ti shikuru ŋɔ daa nyɛla kamani, zaɣ' yɛlinli. Di daa dii bi kpaŋsi bɔhimbu ni wuhibu ko, amaa paɣ'sibu baŋsim ni biɛhigu haŋkali lɛbu. Di baŋsim bomma soya maa n-daa nyɛ; English language, Mathematics, General science(1 and 2), Geography, History, Latin, Agriculture, Carpentry, Masonry, Art and Craft, Music and Metal Work. Dagbani mini French n-daa nyɛ din pahina tooni na. Shikurubihi maa zaa daa bɔhimla wuhibu yaɣa maa tuuli yuma ata ka lee dahi diba anii din nyɛ bɛ ni daa bɔhim shɛli yuma anahi ni yuma anu ni ka daa deei shikuru ŋɔ shɛhira gbana<ref name="ghanaschoolsonline.org"/>. Viɛnyɛla n-nyɛ li ni di ni pahi tudu ŋɔ shikurusuma ni maa. Shikuru ŋɔ nyɛla din kpa ni niya suma ni so shɛli din nyɛ baŋsim lɛbu zaŋ ti shikuru ŋɔ Cadet Corps din daa kpa yuuni 1954 n-nyɛ tuuli [[Africa]], South Sahara kpaŋa [[South Africa]].
Cadet Corps maa yoori maŋli daa nyɛla 11th February, 1956. Di daa nyɛla Hon. V.H. Alhassan, Parliament jintɔri kuro zaŋ ti [[Tamali|Tamale]] jilimalana [[Dr. Kwame Nkrumah|Kwame Nkrumah]] ʒamani ni (CPP Gomnanti) ni daa sɔŋ niŋ shɛli. Ŋun daa nyɛ Toondan di saha daa nyɛla [[John- Parson]]. Zaɣ' suŋtali shɛli shikuru ŋɔ Cadet wumsibu palo daa nyɛla bin boli Parson Square o kum nyaaŋa. Dini n daa tirisi ti yooi Cadet Corps Ghana zaa.
Yuuni 1958, tuuli shikurubihi paɣiba daa kpuɣi niŋ du' yini shikuru maa ni, dinsaha ka di daa lɛbigi li shikuru shɛli din gabi. Lala yuuni maa dede, tuuli shikurubihi ban nyɛ "baŋdi gahinda" daa kpuɣi n-niŋ dura anahi n-doli din nyɛ so gahinda din daa ti karimbanima ni shɛhira kara daliri n-niŋ shikuru maa ni, sabimi 'O' mini ' A' paaibu dahima n-tuɣi chaŋ University.
== Shikurubihi ban bɛ shikuru ŋɔ ni (Tamasco) ==
[[Tamale Senior High School]] nyɛla shikuru shɛli din nyɛ din mali shikurubihi pam n-gari Senior High School kam din bɛ Tamali puuni. A yi lihi 2016-2017, di bɔhimbu yuuni daa nyɛla bɛ ni kpuɣi shikurubihi kalinli ka bɛ paai kɔb'siyɔpoin ni chenji (700) ka di laɣim shikurubihi maa zaa tusaayi ni kɔb'shii (2,200)<ref>{{Cite web|last=Ibrahim|first=Mohammed|title=Senior High Schools in the three regions of the north appeal to gov’t to release feeding grants|url=https://zaaradio.com/education/senior-high-schools-in-the-three-regions-of-the-north-appeal-to-govt-to-release-feeding-grants/|access-date=2021-11-22|language=en-GB}}</ref>. Shikuru ŋɔ dii bi ŋmɛrila nyɔɣu ni di yuli ni chaŋ katiŋ shɛm, tɔ amaa di nyɛla din niŋ suhupiɛlli ni din yihi waɣara ka bɛ be Ghana tingbani luɣili kam n-tumdi tuma maa.
== Di ni bɛ shɛli polo ==
[[Tamale Senior High School]] (Tamasco) nyɛla din bɛ [[Sagnarigu Municipality|Sagnarigu Municipal]] din bɛ tudu yaɣili (Northern Region) Ghana ŋɔ la. Di bala daansi ni [[Bagabaga College of Education]], Tamale Technical University, Tamale College of Education ni tudu yaɣili (Northern Region) Education du zuɣu la ([[Ghana Education service (GES)|Ghana Education Service]]).
== Tamasco Zumma [[Jiŋli]] ==
[[Lahabali kɔligu:TAMASCO Central Mosque.jpg|thumb|Tamasco Jiŋ' titali]]
Tamale Senior High School (TAMASCO) nyɛla din mali jiŋ' karili ka di bɛ shikuru maa sunsuuni. Di puuni ka shikurubihi nti tabli karimbanima ban bɛ shikuru maa ni laɣindina n-ti puhiri jiŋli, di bahi bahindi [[Alizumba]] dali.
== Karimbi' Kura ==
Karimbikura nyɛla karimbi' shɛba ban naai shikuru ka be gɔmnanti mini tuma du' zuɣuri ni n-tumdi tuma. Tamale Senior High School nyɛla shikuru shɛli din wumsi karimbihi pam ka bɛ za zaashe' kara shɛhi pam [[Ghana]] ŋɔ. Bɛ shɛba n-nyɛ;
1) Dr. [[Mahamudu Bawumia]]<ref>{{Cite web|last=Nuhu|first=Osman|title=Biography Of His Excellency Dr. Mahamudu Bawumia - Ghanaontheglobe.com|url=https://ghanaontheglobe.com/2021/02/14/biography-of-his-excellency-dr-mahamudu-bawumia/|access-date=2021-11-23|language=en-US}}</ref>
2) Dr. [[Issahaku Nashiru]]
3) [[Gbadamoshi]]<ref>{{Cite web|title=Autobiography of Alhaji Gbadamosi launched in Accra|url=https://www.graphic.com.gh/features/features/autobiography-of-alhaji-gbadamosi-launched-in-accra.html|access-date=2021-11-23|website=Graphic Online|language=en-gb}}</ref>
4) Mr. [[Abu Wemah]]
5) Alhaji [[Aliu Mahama]]<ref>{{Cite web|title=Biography Of Aliu Mahama (Former Ghanaian Vice president). - Opera News|url=https://gh.opera.news/gh/en/politics/bde1bff492a133049ecd973c40429816|access-date=2021-11-23|website=gh.opera.news}}</ref>
6) Dr. [[Mohammed Ibn Chambas]]<ref>{{Cite web|title=Mohamed Ibn Chambas, Biography|url=https://www.ghanaweb.com/person/Mohamed-Ibn-Chambas-142|access-date=2021-11-23|website=www.ghanaweb.com}}</ref>
7) Mr [[Ibrahim Mahama (artist)|Ibrahim Mahama]]<ref>{{Citation|title=Ibrahim Mahama (businessman)|date=2021-10-19|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Ibrahim_Mahama_(businessman)&oldid=1050707644|work=Wikipedia|language=en|access-date=2021-11-23}}</ref>
8) Dr. [[Alhassan Wayo Seini]]
9) Alhaji [[Malik Al-Hassan Yakubu|Malik Alhassan Yakubu]]
10) Mr. [[Bavug Abdul Latif]]
11) Mr. [[Mohammed Gargo]]
12) Dr. [[Hilla Limann]]<ref name="myjoyonline.com">{{Cite web|title=Tamale Secondary School and 60 years of secondary education in northern Ghana - MyJoyOnline.com|url=https://www.myjoyonline.com/tamale-secondary-school-and-60-years-of-secondary-education-in-northern-ghana/|access-date=2021-11-23|website=www.myjoyonline.com|language=en-US}}</ref>
13) Alhaji [[Mohammad Mumuni]]
14) Professor [[Raymond Benning]]
15) [[Sheikh Imam Rashid Salawatiya]]
16) Dr. [[Abdulai Salifu]]
17) Dr. [[Adam Gamel Nasser]]<ref name="myjoyonline.com"/>
18) Dr.[[David Abdulai]]<ref>{{Cite web|date=2020-03-23|title=Medical philantropist Dr. Abdulai Choggu honoured posthumously in Tamale|url=https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/Medical-philantropist-Dr-Abdulai-Choggu-honoured-posthumously-in-Tamale-902110|access-date=2021-11-24|website=GhanaWeb|language=en}}</ref>
19) Mr. [[Alban Bagbin]]
20) Madam [[Theresa Oppong]]
21) Mr. [[Mubarak Mohammed Muntaka]]
22) Madam Otiko Afisa Djaba
23) Dr. Abdulai Salifu
24) Arch Bishop Gregory Kpembaya
25) Mr. B.A. Yakubu<ref name="ReferenceA">{{Cite web|title=Tamale Secondary School and 60 years of secondary education in northern Ghana - MyJoyOnline.com|url=https://www.myjoyonline.com/tamale-secondary-school-and-60-years-of-secondary-education-in-northern-ghana/|access-date=2021-11-26|website=www.myjoyonline.com|language=en-US}}</ref>
26) Professor Quartey
27) Professor John Kaburisie(RIP)
28)Dr. Gyader
29) Naa Proffessor John Nabila
30) Mr. Douglas Adjarbeng
31) Mr. Peter Illiasu
33) Mr. Ali Nakyea
34) Mr. Adam Sule
35) Alhaji Alhassan Mohammed Awal
36) Alhaji [[Abdul- Rahaman Mohammed Saani]] (Man Shani)
== Ban bɛ Gɔmnanti mini Siyaasa ni ==
# [[Hilla Limann]], O nyɛla Ghana gɔmnanti kuro' 1979-1981<ref>{{Cite web|last=Wundengba|first=Charles|date=2020-01-09|title=The Story of Dr. Hilla Limann, The Only President of the Third Republic of Ghana|url=http://northernghana.net/the-story-of-dr-hilla-limann-the-only-president-of-the-third-republic-of-ghana/|access-date=2021-11-22|website=Northernghana.net|language=en-US}}</ref>
# [[Aliu Mahama]], daa nyɛla [[Ghana]] gɔmnanti zuɣulaampaa 2001-2008<ref>{{Cite web|title=Alhaji Aliu Mahama, Biography|url=https://www.ghanaweb.com/person/Alhaji-Aliu-Mahama-189|access-date=2021-11-22|website=www.ghanaweb.com}}</ref>
# [[Mahamudu Bawumia]], O nyɛla Ghana gɔmnanti zuɣulaampaa, 2016<ref>{{Cite web|title=H.E Alhaji Dr. Mahamudu Bawumia {{!}} Ministry of Communications|url=https://moc.gov.gh/he-alhaji-dr-mahamudu-bawumia|access-date=2021-11-22|website=moc.gov.gh}}</ref>
# [[Alban Bagbin]]<ref>{{Cite web|last=Alabi|date=2021-10-23|title=Alban Bagbin Biography|url=https://alabigh.com/alban-bagbin-biography/|access-date=2021-11-22|website=Alabi GH|language=en-US}}</ref>, Alban Sumana Kingsford Bagbin nyɛla siyaasa nira. ŋuna n-nyɛ Ghana jintɔriba duu kpɛma saha ŋɔ.
# [[Malik Alhassan Yaakubu|Malik Al-hassan Yakubu]],<ref>{{Cite web|date=-001-11-30T00:00:00+00:00|title=Ex-Interior Minister: Rawlings Killed Ya-Na|url=https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/Ex-Interior-Minister-Rawlings-Killed-Ya-Na-206769|access-date=2021-11-22|website=GhanaWeb|language=en}}</ref>
#[[Mohammed Ibn Chambas]],<ref>{{Cite web|title=Mohamed Ibn Chambas, Biography|url=https://mobile.ghanaweb.com/person/Mohamed-Ibn-Chambas-142|access-date=2021-11-22|website=mobile.ghanaweb.com}}</ref> ŋuna n-daa nyɛ zuɣulana zaŋ ti Economic Community of West African States yaɣili (ECOWAS) yuuni 2006- 2009.
#[[Mohammad Mumuni|Mohammed Mumuni]],<ref>{{Cite web|title=Alhaji Muhammad Mumuni, Biography|url=https://mobile.ghanaweb.com/person/Alhaji-Muhammad-Mumuni-1159|access-date=2021-11-22|website=mobile.ghanaweb.com}}</ref> O nyɛla minista kuro zaŋ chaŋ tiŋduya gɔrim yaɣili(2009 —2013)
#[[Ibrahim Mahama (alkali)|Ibrahim Mahama]], O nyɛla minista kuro zaŋ chaŋ lahibali wuligibu yaɣili (1968-1969)
#[[Mahama Iddrisu]],<ref>{{Cite web|last=peoplepill.com|title=About Mahama Iddrisu: Ghanaian politician {{!}} Biography, Facts, Career, Wiki, Life|url=https://peoplepill.com/people/mahama-iddrisu|access-date=2021-11-22|website=peoplepill.com}}</ref> O nyɛla minista kuro zaŋ chaŋ lɔra gɔrim mini yɛltɔɣa yaɣili (1983-1987)
#[[Otiko Afisa Djaba]],<ref>{{Cite web|date=2018-08-21|title=I’m retiring from politics to take care of my sick ex-husband – Otiko|url=https://citinewsroom.com/2018/08/im-retiring-from-politics-to-take-care-of-my-sick-ex-husband-otiko/|access-date=2021-11-22|website=Citinewsroom - Comprehensive News in Ghana|language=en-US}}</ref> O nyɛla minista kuro zaŋ chaŋ paɣiba mini bihi biɛrisuŋ yaɣili (2017-2018)
#[[John Tia]],<ref>{{Cite web|title=John Tia returns to full time farming after ambassadorial duties|url=https://www.graphic.com.gh/business/business-news/john-tia-returns-to-full-time-farming-after-ambassadorial-duties.html|access-date=2021-11-22|website=Graphic Online|language=en-gb}}</ref> O nyɛla fukumsi kpambala kuro zaŋ chaŋ lahibali wuligibu (2010-2012)
#[[Mustapha Abdul-Hamid]],<ref>{{Cite web|title=Mustapha Hamid appointed NPA boss - MyJoyOnline.com|url=https://www.myjoyonline.com/mustapha-hamid-appointed-npa-boss/|access-date=2021-11-22|website=www.myjoyonline.com|language=en-US}}</ref> O nyɛla minista kuro zaŋ chaŋ lahibali wuligibu yaɣili (2017-2018), ka lahi nyɛ minista kuro zaŋ ti zongo tiŋ' puuni lɛbigimsim yaɣili (2018-2021), ni toondana zaŋ chaŋ kpam tuma polo din nyɛ National Petroleum Authority la (2021-)
#[[John S. Nabila]],<ref>{{Cite web|title=Professor John S. Nabila {{!}} Who's Who in Ghana|url=https://whoswhoghana.app/traditional-leaders/professor-john-s-nabila/|access-date=2021-11-22|website=whoswhoghana.app|language=en}}</ref> ŋuna n-nyɛ minista kuro zaŋ chaŋ lahibaya wuligibu yaɣili (1980-1981), ka daa lahi nyɛ zuɣulana zaŋ ti Ghana nanim' duu yaɣili (National House of Chiefs) 2008-2016.
#[[Abubakar Boniface Siddique]],<ref>{{Cite web|title=Madina: Group touts the achievements of Boniface Abubakar|url=https://www.modernghana.com/news/1053448/madina-group-touts-the-achievements-of-boniface.html|access-date=2021-11-22|website=Modern Ghana|language=en}}</ref> nyɛla minista kuro zaŋ chaŋ bi'pola mini tuma bɔbu yaɣili (2005-2007), ka daa lahi nyɛ minista kuro zaŋ ti kom mini ya mɛbu yaɣili (2007-2009)
#[[Mubarak Mohammed Muntaka]],<ref>{{Cite web|last=Annang|first=Evans|date=2021-11-01|title=Let’s be careful and not create a ‘monster’ in Dampare – Muntaka warns|url=https://www.pulse.com.gh/news/local/lets-be-careful-and-not-create-a-monster-in-dampare-muntaka-warns/3krtjs7|access-date=2021-11-22|website=Pulse Ghana|language=en}}</ref> nyɛla minista kuro zaŋ ti bi'pola mini bola yaɣili (Silimiin goli January 2009-June 2009)
#[[Eward Mahama|Edward Mahama]],<ref>{{Cite web|title=I’ve opted out of December elections — Dr Edward Mahama|url=https://www.graphic.com.gh/news/politics/i-ve-opted-out-of-december-elections-dr-edward-mahama.html|access-date=2021-11-22|website=Graphic Online|language=en-gb}}</ref> nyɛla toondaan' kuro zaŋ ti People's National Convention (PNC) paati
#[[Solomon Namliit Boar]],<ref>{{Cite web|date=2020-02-17|title=NPP Primaries: Solomon Boar seeks third term as Bunkpurugu MP|url=https://citinewsroom.com/2020/02/npp-primaries-solomon-boar-seeks-third-term-as-bunkpurugu-mp/|access-date=2021-11-22|website=Citinewsroom - Comprehensive News in Ghana|language=en-US}}</ref><ref>{{Cite web|date=2021-04-02|title=Retain the likes of fearless Alhaji Said Sinare or forget the 2024 - NDC activist to party|url=https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/Retain-the-likes-of-fearless-Alhaji-Said-Sinare-or-forget-the-2024-NDC-activist-to-party-1222573|access-date=2021-11-22|website=GhanaWeb|language=en}}</ref> nyɛla [[North East Region|North East]] fukumsi kpɛma (2019-)
#[[Gilbert Seidu Iddi]],<ref>{{Cite web|date=2016-06-21|title=Surcharge ex-SADA boss for blowing GHc186,000 on trips – PAC|url=https://citifmonline.com/2016/06/surcharge-ex-sada-boss-for-blowing-ghc186000-on-trips-pac/|access-date=2021-11-22|website=Citi 97.3 FM - Relevant Radio. Always|language=en-US}}</ref> nyɛla tudu yaɣili ŋɔ na fukumsi kpeen kuro (1997-1998 mini 2000-2001), nti pahi [[Volta Region|Volta]] kuligi duli fukumsi kpeen kuro (1998-2000)
#[[Joshua Alabi,]]<ref>{{Cite web|title=Some politicians are not helping Ghanaians - Joshua Alabi - MyJoyOnline.com|url=https://www.myjoyonline.com/some-politicians-are-not-helping-ghanaians-joshua-alabi/|access-date=2021-11-22|website=www.myjoyonline.com|language=en-US}}</ref> ŋuna n-daa nyɛ Greater Accra fukumsi kpeeni kuro (1997-1998 mini 2000-2001), ni tudu yaɣili ŋɔ na fukumsi kpeen kuro (1998-2000)
#[[Adam Mahama]],<ref>{{Citation|title=Adam Mahama|date=2021-10-19|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Adam_Mahama&oldid=1050778999|work=Wikipedia|language=en|access-date=2021-11-22}}</ref> O nyɛla jintɔri kuro zaŋ ti [[Damango]]-Daboya piibupiibu yaɣili (1997-2001)
#[[Jacob Bawiine Boon]],<ref>{{Cite web|title=Bawiine, Boon Jacob|url=https://ghanamps.com/mp/bawiine-boon-jacob/|access-date=2021-11-22|website=Ghana MPS|language=en-US}}</ref> O nyɛla jintɔri kuro zaŋ ti Lambussie piibupiibu yaɣili (1993-1997)
#[[Emmanuel Samba Zumakpeh]],<ref>{{Cite web|title=Zumakpeh, Samba Emmanuel|url=https://ghanamps.com/mp/zumakpeh-samba-emmanuel/|access-date=2021-11-22|website=Ghana MPS|language=en-US}}</ref> O nyɛla jintɔri kuro zaŋ ti [[Nadowli South]] piibupiibu yaɣili
#[[Zuwera Ibrahimah]],<ref>{{Cite web|title=Parliament of Ghana|url=https://www.parliament.gh/mps?mp=242|access-date=2021-11-22|website=www.parliament.gh}}</ref> ŋuna n-na nyɛ jintɔra zaŋ ti [[Salaga]] South piibupiibu yaɣili
#[[Alhassan Wayo Seini]],<ref>{{Cite web|date=-001-11-30T00:00:00+00:00|title=Wayo Seini quits NDC for NPP|url=https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/Wayo-Seini-quits-NDC-for-NPP-100284|access-date=2021-11-22|website=GhanaWeb|language=en}}</ref> O nyɛla jintɔri kuro zaŋ ti [[Tamale Central]] piibupiibu yaɣili (2005-2006)
#[[Said Sinare]],<ref>{{Cite web|date=2021-04-02|title=Retain the likes of fearless Alhaji Said Sinare or forget the 2024 - NDC activist to party|url=https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/Retain-the-likes-of-fearless-Alhaji-Said-Sinare-or-forget-the-2024-NDC-activist-to-party-1222573|access-date=2021-11-22|website=GhanaWeb|language=en}}</ref> O nyɛla [[Ayawaso Central]] piibupiibu yaɣili jintɔri kuro (1993-1997), ni Ghana ambassador zaŋ ti [[Egypt]] (2012-2014), nti lahi pahi Ghana ambassador zaŋ ti [[Saudi Arabia]] (2014-2017)
#[[Ben Baluri Saibu]],<ref>{{Cite web|title=Saibu, Ben Baluri|url=https://ghanamps.com/mp/saibu-ben-baluri/|access-date=2021-11-22|website=Ghana MPS|language=en-US}}</ref> O nyɛla [[West Mampurusi]] piibupiibu yaɣili jintɔri kuro (1993-1997)
#[[Yusuf Iddrisu]],<ref>{{Cite web|title=Iddrisu, Yusuf|url=https://ghanamps.com/mp/iddrisu-yusuf/|access-date=2021-11-22|website=Ghana MPS|language=en-US}}</ref> O nyɛla [[Yendi Municipality|Yendi]] piibupiibu yaɣili jintɔri kuro (1993-1997)
#[[Basit Abdulai Fuseini]],<ref>{{Cite web|date=-001-11-30T00:00:00+00:00|title=Late B.A Fuseini lauded as development oriented|url=https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/Late-B-A-Fuseini-lauded-as-development-oriented-114796|access-date=2021-11-22|website=GhanaWeb|language=en}}</ref> O nyɛla jintɔri kuro zaŋ ti Gukpegu-Sabonjida piibupiibu yaɣili (1993-1997)
#[[Edward Aliedong Alhassan]],<ref>{{Citation|title=Edward Aliedong Alhassan|date=2021-08-12|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Edward_Aliedong_Alhassan&oldid=1038353561|work=Wikipedia|language=en|access-date=2021-11-22}}</ref> nyɛla Damango-[[Daboya]] piibupiibu yaɣili jintɔri kuro (1993-1997)
#[[Muhammad Bawah Braimah]],<ref>{{Cite web|title=Mohammad Bawah Braimah, Biography|url=https://mobile.ghanaweb.com/person/Mohammad-Bawah-Braimah-2347|access-date=2021-11-22|website=mobile.ghanaweb.com}}</ref> ŋuna n-na nyɛ jintɔra zaŋ ti Ejura-Sekyedumase piibupiibu yaɣili (2017-)
#[[Issifu Pangabu Mohammed]],<ref>{{Cite web|title=Mohammed, Issifu Pangabu|url=https://ghanamps.com/mp/mohammed-issifu-pangabu/|access-date=2021-11-22|website=Ghana MPS|language=en-US}}</ref> nyɛla Ejura-Sekyedumase piibupiibu yaɣili jintɔri kuro (2005-2013)
#[[Kojo Bonsu]],<ref>{{Cite web|last=Bonney|first=Abigail|date=2021-09-25|title=Check out interesting facts about Former Kumasi Mayor, Kojo Bonsu|url=https://www.adomonline.com/check-out-interesting-facts-about-former-kumasi-mayor-kojo-bonsu/|access-date=2021-11-22|website=Adomonline.com|language=en-US}}</ref> nyɛla dundɔŋni gɔmnanti kpeen kuro zaŋ ti Kumasi (2013-2016)
#Alhaji Alhassan Mohammed Awal, nyela kpema zaŋ ti NORSAAC (Director of NORSAAC)
=== Ban nyɛ karimbanima ===
# Mr Suaib Wilberforce Adams, o nyɛla zuɣulaan' kuro zaŋ ti TAMASCO<ref>{{Cite web|title=Bawumia gives ¢65,000 to TAMASCO|url=https://www.modernghana.com/news/726679/bawumia-gives-65000-to-tamasco.html|access-date=2021-11-23|website=Modern Ghana|language=en}}</ref>
#Professor Quartey, o nyɛla karimba zaŋ ti University of Cape Coast, UCC<ref name="ReferenceA"/>.
#
#
#
=== Ban nyɛ Awurabanima ===
# Hajia Nadia Ali Dawood (CEO ZLB, Country Program Director, Civil Society Institutional Foundation).
#Madam Theressa Oppong, o nyɛla daa bia ka lahi nyɛ Chief Executive zaŋ ti MANET.<ref name="myjoyonline.com"/>
#Zuwera Ibrahimah, ŋuna n-nyɛ jintɔra zaŋ ti Salaga South piibupiibu yaɣili.
#Otiko Afisa Djaba, o nyɛla minista kuro zaŋ chaŋ paɣaba mini bihi bɛrisuŋ yaɣili, (2017-2018)<ref>{{Cite web|title=Otiko Djaba, Biography|url=https://www.ghanaweb.com/person/Otiko-Djaba-3932|access-date=2021-11-26|website=www.ghanaweb.com}}</ref>.
#
#
#
=== Ban nyɛ linjimanima ===
1. [[Joshua Hamidu]], Chief of Defence Staff (1978-1979)
2. [[Michael Samson-Oje]], Chief of Defence Staff (2016-2017)
3. [[Bawa Andani Yakubu]], Inspector General of the [[Ghana Police Service]] (1969-1971)
#
#
#
=== Ban nyɛ Alikalinima ===
# [[Joseph Bawa Akamba]], Justice of the Supreme Court
# [[William Atuguba]], Justice of Supreme Court.
== Tamasco Karimbakpeen' Kura ==
1.1960–1964 Mr. Kenneth L. Purser
2. 1964–1967 Mr. B. O. Ayittey
3. 1967–1969 Mr. A. F. Clayton
4. Sept. 1969–1970 Mr. W. A. Ofori
5.1970–1973 Mr. Adu
6. 1973–1981 Alhaji B. A. Fuseini
7. 1981–1982 Mr. S. M. Amankwa
8. 1983–1986 Mr. Mahama Adam (AG)
9. 1986–1988 Mr. L. M. Awuni (AG)
10. 1988–1990 Mr. E. K. Kudiabor
11. 1990–1991 Mr. A. A. Daramanu
12. 1991–1998 Mr. Bolina Saaka
13. 1998–2001 Alhaji Amadu Belko
14. Feb. 2001 – Oct. 2001 Mrs. [[Mary Asobayire Dan-Braimah]] (AG)
15. Oct. 2001–2004. Alhaji [[Mahamadu Saani Abdul-Rahman]]
16. 2005–2008 Alhaji T. A. Mahama
17. 2004–2005 Mr. J. B. Dakorah
18. 2008–2016 Mr. J. B. Dakorah
19. 2008–2016 Mrs. Mary Asobayire Dan-Braimah
20.2016–ŋun na beni Hajia Amina Musah
21. 2017 [[Shaibu Adams Wilberforce]]
22. 2021 Rev Edward Azika<ref>{{Cite web|last=Walter|first=Lilian|title=Headmaster of Tamale Senior High School appeals to government and old students to support the school with vehicles.|url=https://zaaradio.com/local/headmaster-of-tamale-senior-high-school-appeals-to-government-and-old-students-to-support-the-school-with-vehicles/|access-date=2021-11-27|language=en-GB}}</ref>
== Shikuru maa Salima ==
== Kompatisanima mini Kpaɣiribu shɛŋa din pahira ==
Tamasco nyɛla shikuru shɛli din bɛ kompatisanima mini kpaɣiribu ni saha kam ka di zooi pam. Di shɛŋa n-nyɛ;
# '''National Commission for Civic Education/ Project Citizens Ghana'''. Kompatisa ŋɔ daa nyɛla bɛ ni kpa shɛli ni di che ka shikurubihi pahiri saawara ni ka lahi yooi soli n-ti ba ni bɛ nya kpaŋmaŋa shɛŋa bɛ ni mali ka mali shiya din sa yɛn lee ba sɔhubiɛɣu kpamba<ref>{{Cite web|date=-001-11-30T00:00:00+00:00|title=TAMASCO emerges 2nd runners up in national competition contest|url=https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/TAMASCO-emerges-2nd-runners-up-in-national-competition-contest-164040|access-date=2021-11-23|website=GhanaWeb|language=en}}</ref>. TAMASCO, din daa di nasara dundɔŋni kompatisa, daa kɔŋ li n-ti Mawuli Senior High School din daa yi Volta Region la na. Tingbani zaa kpalinkpaa kompatisa ni, ka Adisadel College daa pahi buta zuɣu. Bɛ pina mi, bɛ daa deei kompiita diɣi din nyɛ zaɣpaɣlima la, cowbell binyɛri shɛŋa din daa pahi di shɛŋa n-daa nyɛ 1992 constitution kundi biɛlima bin yaaye yaaye,
# '''National Science and Mathematics Quiz'''<ref>{{Cite web|date=2021-11-17|title=Tamale SHS kicks out Achimota School in 2021 National Science and Maths Quiz|url=https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/Tamale-SHS-kicks-out-Achimota-School-in-2021-National-Science-and-Maths-Quiz-1403917|access-date=2021-11-23|website=GhanaWeb|language=en}}</ref>. 2021: Bɛ di nasara n-tirisi m-paai kpalinkpaa pirigili zaŋ kpa [[Ghana National Science and Maths Quiz]] kompatisa tuuli, baayan bɛ ni nyɛŋ [[Adisadel College]] mini [[Kumasi Academy]], ni dibu nambanima; [[Tamale Senior High School]] 59, Adisadel College 44 ni Kumasi Academy 30<ref>{{Cite web|title=Tamasco tramples on Adisco, Kumaca into NSMQ semi-final - MyJoyOnline.com|url=https://www.myjoyonline.com/tamasco-tramples-on-adisco-kumaca-into-nsmq-semi-final/|access-date=2021-11-23|website=www.myjoyonline.com|language=en-US}}</ref>.
#
#'''NHIS''' '''regional competition about it's operations'''<ref>{{Cite web|date=2016-06-29|title=NHIA holds regional quiz competitions about its operations|url=https://citifmonline.com/2016/06/nhia-holds-regional-quiz-competitions-about-its-operations/|access-date=2021-11-22|website=Citi 97.3 FM - Relevant Radio. Always|language=en-US}}</ref>
#'''Regional ICT Quiz Competition- 2008.''' Yuuni 2008, Regional Association of ICT Teachers daa nyɛla ban laɣim kpa kpaɣintibu ICT Kompatisa n-ti SHS shikuriti din be yaɣili ŋɔ na, ka Tamasco daa di buta zuɣu.
#'''National Milo SHS Soccer (boys) Volleyball (girls) Championship'''. Tamasco n-nyɛ tuuli shikuru shɛli [[Northern Region]] puuni n-di National Milo Soccer (boys) championship buta ni Volleyball (girls) Championship yim.
#'''Debate Competition- 2009.''' Foundation for Security and Human Development, Zangama laɣingu, daa zali kompatisa n-ti shikuru shɛŋa Tamale Metropolis. Lala kompatisa maa ni, Tamasco n-daa di tuuli<ref>{{Cite web|date=2021-07-12|title=Tamale Senior High School - Explore Schools in Ghana Find and connect with all schools in Ghana SHS Vocational, Universities and more.|url=https://ghanaschoolsonline.org/listing/tamale-senior-high-school/|access-date=2021-11-25|language=en}}</ref>.
#'''Independence Anniversary Parade - 2009.''' Tamale Senior High School Cadet Corps n-daa nyɛ ban di tuuli maŋsulinsi yuun' pihinu ni ayi (52nd) chuɣu puhibu dali, silimiin goli March ni.
== Karimbihi Duri Yuya ==
Tamale Senior High School nyɛla shikuru shɛli bɛ ni mali karimbihi biɛhigu shee. Lala zuɣu biɛhigu shee ŋɔ nyɛla bɛ ni pu karimbihi ŋɔ bɔŋbɔŋ ka bol' li ni ya. Yili kam din zaa be shikuru maa ni malila di yuli, Di yuya maa shɛŋa n-nyɛ:
# [[Nkrumah]] yili
# [[Heyfron]] yili
# [[Tamakloe]] yili
# [[Gbɛwaa]] yili
# [[Patterson]] yili
# [[Wemah]] yili
# [[Gbadamosi]] yili
# [[Bawumia]] yili
#
== Kundivihira ==
<references responsive="" />54. https://zaaradio.com/local/headmaster-of-tamale-senior-high-school-appeals-to-government-and-old-students-to-support-the-school-with-vehicles/
[[Pubu:Shikuriti]]
[[Pubu:Ghana Shikuriti]]
[[Pubu:Dagbanli]]
[[Pubu:B-Class]]
klu7xybh3qg3nl14rz3mtpofus20ssr
41627
41621
2022-07-29T06:44:08Z
IDDRISU ABDUL-KADIR NINDOO
1815
/* Taarihi */ Added content and link
wikitext
text/x-wiki
{{Databox}}
{{B-Class}}
'''[[Tamali|Tamale]] Senior High School (Tamasco)''' nyɛla karim bisarinsi karimzɔŋ' titali din be [[Ghana]] Tudu yaɣili [[Northern Region|Northern]] Region ŋɔ, [[Tamali|Tamale]].
== DI NIYA: ==
[[Shikuru]] maa nia n-nyɛ ni di bo baŋsim suma n-ti di [[shikurubihi]], din yɛn che ka bɛ nya shɛhira gbaŋ suma n-tuɣi bɛ bɔhimbu karimzɔŋ kara ni. Dina n-yɛn che ka bɛ lɛbi bukaata kuriba ni anfaani bi' shɛba ban mali shili ni bɛ tum toontali tuma tiŋgbani ŋɔ ni, zaŋ ti salo ni daabilim zoosim, ni fakari filimbu nia ni kpaŋsibu zaŋ chaŋ bɔhimbu tab' sɔŋ tumanima din yɛn tum, ni zaŋ sɔŋ daadama ariʒichi zoosim<ref>{{Cite web|title=Motivation2Learn ~ Mission, Vision and Value Statements|url=http://motivation2learn.simplesite.com/439326229|access-date=2021-11-24|website=Motivation2Learn|language=en-US}}</ref>.
TUMA:
Shikuru maa tuma nyɛla ni bɛ kpuɣi ka zali kpamba ban simdi, ban ni tooi zali yuli, ban gurigiri bɛ maŋa ka kpuɣi B.E.C.E, ni ban karim siɣisi ka mali shɛhira gbana din wuhiri li ka che ka baŋsim bɔmma dede tali ni lihigu zaŋ chaŋ karim nasara, biɛhi chirichi, biɛhisuma, kpaŋmaŋa zaŋ chaŋ diɛma ni yiɣijam ni sabita viɛnyɛla yi polo<ref name="ghanaschoolsonline.org">{{Cite web|date=2021-07-12|title=Tamale Senior High School - Explore Schools in Ghana Find and connect with all schools in Ghana SHS Vocational, Universities and more.|url=https://ghanaschoolsonline.org/listing/tamale-senior-high-school/|access-date=2021-11-24|language=en}}</ref>.
Di yu' kura n-nyɛ Government Secondary School, [[Gbewaa|Gbewaa Secondary School]], nti pahi di ni na yoli taɣi [[Tamali|Tamale]] Secondary School shɛli ŋɔ. Di nyɛla baŋsim bɔbu shikuru shɛli din pahi karimzɔŋ shɛŋa din mali du' gbɛra shikuriti ni m-be [[Education Ridge]], yaɣ' karili m-be [[Sagnarigu Municipality]] (bɛ ni daa ŋmaai shɛli yihi [[Tamali Metropolis|Tamale Metropolis]] 2012 yuuni la) din be [[Northern Region]] [[Ghana]] [[Tamali|Tamale]] la<ref>{{Cite web|last=Wundengba|first=Daniel|date=2021-08-07|title=All You Need To Know About Tamale SHS, Tamasco|url=http://northernghana.net/all-you-need-to-know-about-tamale-shs-tamasco/|access-date=2021-11-22|website=Northernghana.net|language=en-US}}</ref>. Shikuru ŋɔ nyɛla bɛ ni piiri shɛli ka di kpuɣiri shikurubihi ban be [[Ghana]] tingbani ni ka di nyɛla bɛ gbana ni wuhi shɛm zaŋ chaŋ [[Basic Education Certificate Examination]] (B.E.C.E) zahimbu nyaaŋa ni shikurubihi ban be [[tinduya]] ni ka di nyɛla shikuru ŋɔ maani la sabiri gahindili din kpɛhiri ba na.
== Karim baŋsim yaɣ' shɛŋa bɛ ni wuhira ==
Baŋsim yaɣ' shɛŋa bɛ ni wuhiri mini di kpatuɣa n-nyɛ;
# '''Business''': Economics, Costing, Financial Accounting, Business Management and Elective Mathematics.
# '''General Science''': Chemistry, Physics, Biology, Elective Mathematics.
# '''General Arts''': Elective Mathematics, History, Dagbani, Government, Geography, Literature in English, Islamic Religious Studies, Christian Religious Studies, French, Economics<ref>{{Cite web|date=2021-07-12|title=Tamale Senior High School - Explore Schools in Ghana Find and connect with all schools in Ghana SHS Vocational, Universities and more.|url=https://ghanaschoolsonline.org/listing/tamale-senior-high-school/|access-date=2021-11-23|language=en}}</ref>.
# '''Home Economics''': Biology, Management in Living, Food and Nutrition, Economics, Clothing and Textiles and Physics.
# '''Visual Arts''': Economics, General Knowledge in Arts, Graphic Design, Textiles, Sculpture.
#'''Applied Science (Technical Skills)''': Physics, Elective Mathematics, Applied Electricity, Technical Training.
#'''General Agriculture''':General Agriculture, Elective Mathematics, Horticulture, Chemistry, Physics and Animal Husbandry.
#
== Di kpabu yuuni ==
Di kpala 1951 yuuni<ref>{{Cite web|date=2019-10-10|title=Tamale Senior High School {{!}} MiSocial Life|url=https://www.misociallife.com/tamale-senior-high-school/|access-date=2021-11-26|language=en-US}}</ref>.
== Di Taachi ==
[[Fortiter]], [[Fideliter]], [[Feliciter]]
== Di pubu yaɣili ==
Di nyɛla shikuru shɛli din bɛ pubu A
== Di zaa yaɣili ==
Di nyɛla shikuru shɛli din nyɛ salo(public) shikuru
== Dabisi gahinda ==
Shikuru ŋɔ nyɛla din mali dabisi gahinda di taarihi ni, di shɛŋa n-nyɛ;
# Silver jubilee daa nyɛla chuɣu shɛli bɛ ni puhi yuuni 1991.
# Golden jubilee daa nyɛla chuɣu shɛli bɛ ni puhi yuuni 2001.
# The 60th Anniversary daa nyɛla chuɣu shɛli bɛ ni puhi yuuni 2011.
4. Yuun' pisɔpɔin chuɣu (70th Anniversary). Chuɣu ŋɔ nyɛla chuɣu shɛli bɛ ni puhi yuuni 2021<ref>{{Cite web|title=TAMASCO launches 70th anniversary celebration|url=https://www.graphic.com.gh/news/general-news/tamasco-launches-70th-anniversary-celebration.html|access-date=2021-11-24|website=Graphic Online|language=en}}</ref>.
== Taarihi ==
[[Tamali|Tamale]] Secondary School nyɛla shikuru shɛli British Colonial Administration ni daa mɛ shɛli 1951 yuuni. Shikuru ŋɔ n-nyɛ tuuli shikuru shɛli [[British]] [[Colonial Administration]] ni daa tuui mɛ shɛli Ghana tudu polo. Di mɛbu maa daa nyɛla din che ka bi'pola ban be tudu polo ŋɔ na ka bɛ gba tooi nyɛ shikuru baŋsim kamani bɛ taba ban be nyɔŋ polo la ni nyɛri baŋsm shɛm la. Shikuru ŋɔ tooi nyɛ yuya taɣibu pam; kamani Gbɛwaa Secondary School, Government Secondary School, Tamale Secondary School ni zuŋɔ [[Tamale Senior High School]]<ref>{{Cite web|title=Tamale Senior High School – ghschoolsearch.com|url=https://www.ghschoolsearch.com/tamale-senior-high-school/|access-date=2021-11-23|language=en-US}}</ref>. Tuuli baŋsim bɔmma zaŋ ti shikuru ŋɔ daa nyɛla kamani, zaɣ' yɛlinli. Di daa dii bi kpaŋsi bɔhimbu ni wuhibu ko, amaa paɣ'sibu baŋsim ni biɛhigu haŋkali lɛbu. Di baŋsim bomma soya maa n-daa nyɛ; English language, Mathematics, General science(1 and 2), Geography, History, Latin, Agriculture, Carpentry, Masonry, Art and Craft, Music and Metal Work. Dagbani mini French n-daa nyɛ din pahina tooni na. Shikurubihi maa zaa daa bɔhimla wuhibu yaɣa maa tuuli yuma ata ka lee dahi diba anii din nyɛ bɛ ni daa bɔhim shɛli yuma anahi ni yuma anu ni ka daa deei shikuru ŋɔ shɛhira gbana<ref name="ghanaschoolsonline.org"/>. Viɛnyɛla n-nyɛ li ni di ni pahi tudu ŋɔ shikurusuma ni maa. Shikuru ŋɔ nyɛla din kpa ni niya suma ni so shɛli din nyɛ baŋsim lɛbu zaŋ ti shikuru ŋɔ Cadet Corps din daa kpa yuuni 1954 n-nyɛ tuuli [[Africa]], South Sahara kpaŋa [[South Africa]].
Cadet Corps maa yoori maŋli daa nyɛla 11th February, 1956. Di daa nyɛla Hon. V.H. Alhassan, Parliament jintɔri kuro zaŋ ti [[Tamali|Tamale]] jilimalana [[Dr. Kwame Nkrumah|Kwame Nkrumah]] ʒamani ni (CPP Gomnanti) ni daa sɔŋ niŋ shɛli. Ŋun daa nyɛ Toondan di saha daa nyɛla [[John- Parson]]. Zaɣ' suŋtali shɛli shikuru ŋɔ Cadet wumsibu palo daa nyɛla bin boli Parson Square o kum nyaaŋa. Dini n daa tirisi ti yooi Cadet Corps Ghana zaa.
Yuuni 1958, tuuli shikurubihi paɣiba daa kpuɣi niŋ du' yini shikuru maa ni, dinsaha ka di daa lɛbigi li shikuru shɛli din gabi. Lala yuuni maa dede, tuuli shikurubihi ban nyɛ "baŋdi gahinda" daa kpuɣi n-niŋ dura anahi n-doli din nyɛ so gahinda din daa ti karimbanima ni shɛhira kara daliri n-niŋ shikuru maa ni, sabimi 'O' mini ' A' paaibu dahima n-tuɣi chaŋ University.
== Shikurubihi ban bɛ shikuru ŋɔ ni (Tamasco) ==
[[Tamale Senior High School]] nyɛla shikuru shɛli din nyɛ din mali shikurubihi pam n-gari Senior High School kam din bɛ [[Tamali|Tamale]] puuni. A yi lihi 2016-2017, di bɔhimbu yuuni daa nyɛla bɛ ni kpuɣi shikurubihi kalinli ka bɛ paai kɔb'siyɔpoin ni chenji (700) ka di laɣim shikurubihi maa zaa tusaayi ni kɔb'shii (2,200)<ref>{{Cite web|last=Ibrahim|first=Mohammed|title=Senior High Schools in the three regions of the north appeal to gov’t to release feeding grants|url=https://zaaradio.com/education/senior-high-schools-in-the-three-regions-of-the-north-appeal-to-govt-to-release-feeding-grants/|access-date=2021-11-22|language=en-GB}}</ref>. Shikuru ŋɔ dii bi ŋmɛrila nyɔɣu ni di yuli ni chaŋ katiŋ shɛm, tɔ amaa di nyɛla din niŋ suhupiɛlli ni din yihi waɣara ka bɛ be Ghana tingbani luɣili kam n-tumdi tuma maa.
== Di ni bɛ shɛli polo ==
[[Tamale Senior High School]] (Tamasco) nyɛla din bɛ [[Sagnarigu Municipality|Sagnarigu Municipal]] din bɛ tudu yaɣili (Northern Region) Ghana ŋɔ la. Di bala daansi ni [[Bagabaga College of Education]], Tamale Technical University, Tamale College of Education ni tudu yaɣili (Northern Region) Education du zuɣu la ([[Ghana Education service (GES)|Ghana Education Service]]).
== Tamasco Zumma [[Jiŋli]] ==
[[Lahabali kɔligu:TAMASCO Central Mosque.jpg|thumb|Tamasco Jiŋ' titali]]
Tamale Senior High School (TAMASCO) nyɛla din mali jiŋ' karili ka di bɛ shikuru maa sunsuuni. Di puuni ka shikurubihi nti tabli karimbanima ban bɛ shikuru maa ni laɣindina n-ti puhiri jiŋli, di bahi bahindi [[Alizumba]] dali.
== Karimbi' Kura ==
Karimbikura nyɛla karimbi' shɛba ban naai shikuru ka be gɔmnanti mini tuma du' zuɣuri ni n-tumdi tuma. Tamale Senior High School nyɛla shikuru shɛli din wumsi karimbihi pam ka bɛ za zaashe' kara shɛhi pam [[Ghana]] ŋɔ. Bɛ shɛba n-nyɛ;
1) Dr. [[Mahamudu Bawumia]]<ref>{{Cite web|last=Nuhu|first=Osman|title=Biography Of His Excellency Dr. Mahamudu Bawumia - Ghanaontheglobe.com|url=https://ghanaontheglobe.com/2021/02/14/biography-of-his-excellency-dr-mahamudu-bawumia/|access-date=2021-11-23|language=en-US}}</ref>
2) Dr. [[Issahaku Nashiru]]
3) [[Gbadamoshi]]<ref>{{Cite web|title=Autobiography of Alhaji Gbadamosi launched in Accra|url=https://www.graphic.com.gh/features/features/autobiography-of-alhaji-gbadamosi-launched-in-accra.html|access-date=2021-11-23|website=Graphic Online|language=en-gb}}</ref>
4) Mr. [[Abu Wemah]]
5) Alhaji [[Aliu Mahama]]<ref>{{Cite web|title=Biography Of Aliu Mahama (Former Ghanaian Vice president). - Opera News|url=https://gh.opera.news/gh/en/politics/bde1bff492a133049ecd973c40429816|access-date=2021-11-23|website=gh.opera.news}}</ref>
6) Dr. [[Mohammed Ibn Chambas]]<ref>{{Cite web|title=Mohamed Ibn Chambas, Biography|url=https://www.ghanaweb.com/person/Mohamed-Ibn-Chambas-142|access-date=2021-11-23|website=www.ghanaweb.com}}</ref>
7) Mr [[Ibrahim Mahama (artist)|Ibrahim Mahama]]<ref>{{Citation|title=Ibrahim Mahama (businessman)|date=2021-10-19|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Ibrahim_Mahama_(businessman)&oldid=1050707644|work=Wikipedia|language=en|access-date=2021-11-23}}</ref>
8) Dr. [[Alhassan Wayo Seini]]
9) Alhaji [[Malik Al-Hassan Yakubu|Malik Alhassan Yakubu]]
10) Mr. [[Bavug Abdul Latif]]
11) Mr. [[Mohammed Gargo]]
12) Dr. [[Hilla Limann]]<ref name="myjoyonline.com">{{Cite web|title=Tamale Secondary School and 60 years of secondary education in northern Ghana - MyJoyOnline.com|url=https://www.myjoyonline.com/tamale-secondary-school-and-60-years-of-secondary-education-in-northern-ghana/|access-date=2021-11-23|website=www.myjoyonline.com|language=en-US}}</ref>
13) Alhaji [[Mohammad Mumuni]]
14) Professor [[Raymond Benning]]
15) [[Sheikh Imam Rashid Salawatiya]]
16) Dr. [[Abdulai Salifu]]
17) Dr. [[Adam Gamel Nasser]]<ref name="myjoyonline.com"/>
18) Dr.[[David Abdulai]]<ref>{{Cite web|date=2020-03-23|title=Medical philantropist Dr. Abdulai Choggu honoured posthumously in Tamale|url=https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/Medical-philantropist-Dr-Abdulai-Choggu-honoured-posthumously-in-Tamale-902110|access-date=2021-11-24|website=GhanaWeb|language=en}}</ref>
19) Mr. [[Alban Bagbin]]
20) Madam [[Theresa Oppong]]
21) Mr. [[Mubarak Mohammed Muntaka]]
22) Madam Otiko Afisa Djaba
23) Dr. Abdulai Salifu
24) Arch Bishop Gregory Kpembaya
25) Mr. B.A. Yakubu<ref name="ReferenceA">{{Cite web|title=Tamale Secondary School and 60 years of secondary education in northern Ghana - MyJoyOnline.com|url=https://www.myjoyonline.com/tamale-secondary-school-and-60-years-of-secondary-education-in-northern-ghana/|access-date=2021-11-26|website=www.myjoyonline.com|language=en-US}}</ref>
26) Professor Quartey
27) Professor John Kaburisie(RIP)
28)Dr. Gyader
29) Naa Proffessor John Nabila
30) Mr. Douglas Adjarbeng
31) Mr. Peter Illiasu
33) Mr. Ali Nakyea
34) Mr. Adam Sule
35) Alhaji Alhassan Mohammed Awal
36) Alhaji [[Abdul- Rahaman Mohammed Saani]] (Man Shani)
== Ban bɛ Gɔmnanti mini Siyaasa ni ==
# [[Hilla Limann]], O nyɛla Ghana gɔmnanti kuro' 1979-1981<ref>{{Cite web|last=Wundengba|first=Charles|date=2020-01-09|title=The Story of Dr. Hilla Limann, The Only President of the Third Republic of Ghana|url=http://northernghana.net/the-story-of-dr-hilla-limann-the-only-president-of-the-third-republic-of-ghana/|access-date=2021-11-22|website=Northernghana.net|language=en-US}}</ref>
# [[Aliu Mahama]], daa nyɛla [[Ghana]] gɔmnanti zuɣulaampaa 2001-2008<ref>{{Cite web|title=Alhaji Aliu Mahama, Biography|url=https://www.ghanaweb.com/person/Alhaji-Aliu-Mahama-189|access-date=2021-11-22|website=www.ghanaweb.com}}</ref>
# [[Mahamudu Bawumia]], O nyɛla Ghana gɔmnanti zuɣulaampaa, 2016<ref>{{Cite web|title=H.E Alhaji Dr. Mahamudu Bawumia {{!}} Ministry of Communications|url=https://moc.gov.gh/he-alhaji-dr-mahamudu-bawumia|access-date=2021-11-22|website=moc.gov.gh}}</ref>
# [[Alban Bagbin]]<ref>{{Cite web|last=Alabi|date=2021-10-23|title=Alban Bagbin Biography|url=https://alabigh.com/alban-bagbin-biography/|access-date=2021-11-22|website=Alabi GH|language=en-US}}</ref>, Alban Sumana Kingsford Bagbin nyɛla siyaasa nira. ŋuna n-nyɛ Ghana jintɔriba duu kpɛma saha ŋɔ.
# [[Malik Alhassan Yaakubu|Malik Al-hassan Yakubu]],<ref>{{Cite web|date=-001-11-30T00:00:00+00:00|title=Ex-Interior Minister: Rawlings Killed Ya-Na|url=https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/Ex-Interior-Minister-Rawlings-Killed-Ya-Na-206769|access-date=2021-11-22|website=GhanaWeb|language=en}}</ref>
#[[Mohammed Ibn Chambas]],<ref>{{Cite web|title=Mohamed Ibn Chambas, Biography|url=https://mobile.ghanaweb.com/person/Mohamed-Ibn-Chambas-142|access-date=2021-11-22|website=mobile.ghanaweb.com}}</ref> ŋuna n-daa nyɛ zuɣulana zaŋ ti Economic Community of West African States yaɣili (ECOWAS) yuuni 2006- 2009.
#[[Mohammad Mumuni|Mohammed Mumuni]],<ref>{{Cite web|title=Alhaji Muhammad Mumuni, Biography|url=https://mobile.ghanaweb.com/person/Alhaji-Muhammad-Mumuni-1159|access-date=2021-11-22|website=mobile.ghanaweb.com}}</ref> O nyɛla minista kuro zaŋ chaŋ tiŋduya gɔrim yaɣili(2009 —2013)
#[[Ibrahim Mahama (alkali)|Ibrahim Mahama]], O nyɛla minista kuro zaŋ chaŋ lahibali wuligibu yaɣili (1968-1969)
#[[Mahama Iddrisu]],<ref>{{Cite web|last=peoplepill.com|title=About Mahama Iddrisu: Ghanaian politician {{!}} Biography, Facts, Career, Wiki, Life|url=https://peoplepill.com/people/mahama-iddrisu|access-date=2021-11-22|website=peoplepill.com}}</ref> O nyɛla minista kuro zaŋ chaŋ lɔra gɔrim mini yɛltɔɣa yaɣili (1983-1987)
#[[Otiko Afisa Djaba]],<ref>{{Cite web|date=2018-08-21|title=I’m retiring from politics to take care of my sick ex-husband – Otiko|url=https://citinewsroom.com/2018/08/im-retiring-from-politics-to-take-care-of-my-sick-ex-husband-otiko/|access-date=2021-11-22|website=Citinewsroom - Comprehensive News in Ghana|language=en-US}}</ref> O nyɛla minista kuro zaŋ chaŋ paɣiba mini bihi biɛrisuŋ yaɣili (2017-2018)
#[[John Tia]],<ref>{{Cite web|title=John Tia returns to full time farming after ambassadorial duties|url=https://www.graphic.com.gh/business/business-news/john-tia-returns-to-full-time-farming-after-ambassadorial-duties.html|access-date=2021-11-22|website=Graphic Online|language=en-gb}}</ref> O nyɛla fukumsi kpambala kuro zaŋ chaŋ lahibali wuligibu (2010-2012)
#[[Mustapha Abdul-Hamid]],<ref>{{Cite web|title=Mustapha Hamid appointed NPA boss - MyJoyOnline.com|url=https://www.myjoyonline.com/mustapha-hamid-appointed-npa-boss/|access-date=2021-11-22|website=www.myjoyonline.com|language=en-US}}</ref> O nyɛla minista kuro zaŋ chaŋ lahibali wuligibu yaɣili (2017-2018), ka lahi nyɛ minista kuro zaŋ ti zongo tiŋ' puuni lɛbigimsim yaɣili (2018-2021), ni toondana zaŋ chaŋ kpam tuma polo din nyɛ National Petroleum Authority la (2021-)
#[[John S. Nabila]],<ref>{{Cite web|title=Professor John S. Nabila {{!}} Who's Who in Ghana|url=https://whoswhoghana.app/traditional-leaders/professor-john-s-nabila/|access-date=2021-11-22|website=whoswhoghana.app|language=en}}</ref> ŋuna n-nyɛ minista kuro zaŋ chaŋ lahibaya wuligibu yaɣili (1980-1981), ka daa lahi nyɛ zuɣulana zaŋ ti Ghana nanim' duu yaɣili (National House of Chiefs) 2008-2016.
#[[Abubakar Boniface Siddique]],<ref>{{Cite web|title=Madina: Group touts the achievements of Boniface Abubakar|url=https://www.modernghana.com/news/1053448/madina-group-touts-the-achievements-of-boniface.html|access-date=2021-11-22|website=Modern Ghana|language=en}}</ref> nyɛla minista kuro zaŋ chaŋ bi'pola mini tuma bɔbu yaɣili (2005-2007), ka daa lahi nyɛ minista kuro zaŋ ti kom mini ya mɛbu yaɣili (2007-2009)
#[[Mubarak Mohammed Muntaka]],<ref>{{Cite web|last=Annang|first=Evans|date=2021-11-01|title=Let’s be careful and not create a ‘monster’ in Dampare – Muntaka warns|url=https://www.pulse.com.gh/news/local/lets-be-careful-and-not-create-a-monster-in-dampare-muntaka-warns/3krtjs7|access-date=2021-11-22|website=Pulse Ghana|language=en}}</ref> nyɛla minista kuro zaŋ ti bi'pola mini bola yaɣili (Silimiin goli January 2009-June 2009)
#[[Eward Mahama|Edward Mahama]],<ref>{{Cite web|title=I’ve opted out of December elections — Dr Edward Mahama|url=https://www.graphic.com.gh/news/politics/i-ve-opted-out-of-december-elections-dr-edward-mahama.html|access-date=2021-11-22|website=Graphic Online|language=en-gb}}</ref> nyɛla toondaan' kuro zaŋ ti People's National Convention (PNC) paati
#[[Solomon Namliit Boar]],<ref>{{Cite web|date=2020-02-17|title=NPP Primaries: Solomon Boar seeks third term as Bunkpurugu MP|url=https://citinewsroom.com/2020/02/npp-primaries-solomon-boar-seeks-third-term-as-bunkpurugu-mp/|access-date=2021-11-22|website=Citinewsroom - Comprehensive News in Ghana|language=en-US}}</ref><ref>{{Cite web|date=2021-04-02|title=Retain the likes of fearless Alhaji Said Sinare or forget the 2024 - NDC activist to party|url=https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/Retain-the-likes-of-fearless-Alhaji-Said-Sinare-or-forget-the-2024-NDC-activist-to-party-1222573|access-date=2021-11-22|website=GhanaWeb|language=en}}</ref> nyɛla [[North East Region|North East]] fukumsi kpɛma (2019-)
#[[Gilbert Seidu Iddi]],<ref>{{Cite web|date=2016-06-21|title=Surcharge ex-SADA boss for blowing GHc186,000 on trips – PAC|url=https://citifmonline.com/2016/06/surcharge-ex-sada-boss-for-blowing-ghc186000-on-trips-pac/|access-date=2021-11-22|website=Citi 97.3 FM - Relevant Radio. Always|language=en-US}}</ref> nyɛla tudu yaɣili ŋɔ na fukumsi kpeen kuro (1997-1998 mini 2000-2001), nti pahi [[Volta Region|Volta]] kuligi duli fukumsi kpeen kuro (1998-2000)
#[[Joshua Alabi,]]<ref>{{Cite web|title=Some politicians are not helping Ghanaians - Joshua Alabi - MyJoyOnline.com|url=https://www.myjoyonline.com/some-politicians-are-not-helping-ghanaians-joshua-alabi/|access-date=2021-11-22|website=www.myjoyonline.com|language=en-US}}</ref> ŋuna n-daa nyɛ Greater Accra fukumsi kpeeni kuro (1997-1998 mini 2000-2001), ni tudu yaɣili ŋɔ na fukumsi kpeen kuro (1998-2000)
#[[Adam Mahama]],<ref>{{Citation|title=Adam Mahama|date=2021-10-19|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Adam_Mahama&oldid=1050778999|work=Wikipedia|language=en|access-date=2021-11-22}}</ref> O nyɛla jintɔri kuro zaŋ ti [[Damango]]-Daboya piibupiibu yaɣili (1997-2001)
#[[Jacob Bawiine Boon]],<ref>{{Cite web|title=Bawiine, Boon Jacob|url=https://ghanamps.com/mp/bawiine-boon-jacob/|access-date=2021-11-22|website=Ghana MPS|language=en-US}}</ref> O nyɛla jintɔri kuro zaŋ ti Lambussie piibupiibu yaɣili (1993-1997)
#[[Emmanuel Samba Zumakpeh]],<ref>{{Cite web|title=Zumakpeh, Samba Emmanuel|url=https://ghanamps.com/mp/zumakpeh-samba-emmanuel/|access-date=2021-11-22|website=Ghana MPS|language=en-US}}</ref> O nyɛla jintɔri kuro zaŋ ti [[Nadowli South]] piibupiibu yaɣili
#[[Zuwera Ibrahimah]],<ref>{{Cite web|title=Parliament of Ghana|url=https://www.parliament.gh/mps?mp=242|access-date=2021-11-22|website=www.parliament.gh}}</ref> ŋuna n-na nyɛ jintɔra zaŋ ti [[Salaga]] South piibupiibu yaɣili
#[[Alhassan Wayo Seini]],<ref>{{Cite web|date=-001-11-30T00:00:00+00:00|title=Wayo Seini quits NDC for NPP|url=https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/Wayo-Seini-quits-NDC-for-NPP-100284|access-date=2021-11-22|website=GhanaWeb|language=en}}</ref> O nyɛla jintɔri kuro zaŋ ti [[Tamale Central]] piibupiibu yaɣili (2005-2006)
#[[Said Sinare]],<ref>{{Cite web|date=2021-04-02|title=Retain the likes of fearless Alhaji Said Sinare or forget the 2024 - NDC activist to party|url=https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/Retain-the-likes-of-fearless-Alhaji-Said-Sinare-or-forget-the-2024-NDC-activist-to-party-1222573|access-date=2021-11-22|website=GhanaWeb|language=en}}</ref> O nyɛla [[Ayawaso Central]] piibupiibu yaɣili jintɔri kuro (1993-1997), ni Ghana ambassador zaŋ ti [[Egypt]] (2012-2014), nti lahi pahi Ghana ambassador zaŋ ti [[Saudi Arabia]] (2014-2017)
#[[Ben Baluri Saibu]],<ref>{{Cite web|title=Saibu, Ben Baluri|url=https://ghanamps.com/mp/saibu-ben-baluri/|access-date=2021-11-22|website=Ghana MPS|language=en-US}}</ref> O nyɛla [[West Mampurusi]] piibupiibu yaɣili jintɔri kuro (1993-1997)
#[[Yusuf Iddrisu]],<ref>{{Cite web|title=Iddrisu, Yusuf|url=https://ghanamps.com/mp/iddrisu-yusuf/|access-date=2021-11-22|website=Ghana MPS|language=en-US}}</ref> O nyɛla [[Yendi Municipality|Yendi]] piibupiibu yaɣili jintɔri kuro (1993-1997)
#[[Basit Abdulai Fuseini]],<ref>{{Cite web|date=-001-11-30T00:00:00+00:00|title=Late B.A Fuseini lauded as development oriented|url=https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/Late-B-A-Fuseini-lauded-as-development-oriented-114796|access-date=2021-11-22|website=GhanaWeb|language=en}}</ref> O nyɛla jintɔri kuro zaŋ ti Gukpegu-Sabonjida piibupiibu yaɣili (1993-1997)
#[[Edward Aliedong Alhassan]],<ref>{{Citation|title=Edward Aliedong Alhassan|date=2021-08-12|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Edward_Aliedong_Alhassan&oldid=1038353561|work=Wikipedia|language=en|access-date=2021-11-22}}</ref> nyɛla Damango-[[Daboya]] piibupiibu yaɣili jintɔri kuro (1993-1997)
#[[Muhammad Bawah Braimah]],<ref>{{Cite web|title=Mohammad Bawah Braimah, Biography|url=https://mobile.ghanaweb.com/person/Mohammad-Bawah-Braimah-2347|access-date=2021-11-22|website=mobile.ghanaweb.com}}</ref> ŋuna n-na nyɛ jintɔra zaŋ ti Ejura-Sekyedumase piibupiibu yaɣili (2017-)
#[[Issifu Pangabu Mohammed]],<ref>{{Cite web|title=Mohammed, Issifu Pangabu|url=https://ghanamps.com/mp/mohammed-issifu-pangabu/|access-date=2021-11-22|website=Ghana MPS|language=en-US}}</ref> nyɛla Ejura-Sekyedumase piibupiibu yaɣili jintɔri kuro (2005-2013)
#[[Kojo Bonsu]],<ref>{{Cite web|last=Bonney|first=Abigail|date=2021-09-25|title=Check out interesting facts about Former Kumasi Mayor, Kojo Bonsu|url=https://www.adomonline.com/check-out-interesting-facts-about-former-kumasi-mayor-kojo-bonsu/|access-date=2021-11-22|website=Adomonline.com|language=en-US}}</ref> nyɛla dundɔŋni gɔmnanti kpeen kuro zaŋ ti Kumasi (2013-2016)
#Alhaji Alhassan Mohammed Awal, nyela kpema zaŋ ti NORSAAC (Director of NORSAAC)
=== Ban nyɛ karimbanima ===
# Mr Suaib Wilberforce Adams, o nyɛla zuɣulaan' kuro zaŋ ti TAMASCO<ref>{{Cite web|title=Bawumia gives ¢65,000 to TAMASCO|url=https://www.modernghana.com/news/726679/bawumia-gives-65000-to-tamasco.html|access-date=2021-11-23|website=Modern Ghana|language=en}}</ref>
#Professor Quartey, o nyɛla karimba zaŋ ti University of Cape Coast, UCC<ref name="ReferenceA"/>.
#
#
#
=== Ban nyɛ Awurabanima ===
# Hajia Nadia Ali Dawood (CEO ZLB, Country Program Director, Civil Society Institutional Foundation).
#Madam Theressa Oppong, o nyɛla daa bia ka lahi nyɛ Chief Executive zaŋ ti MANET.<ref name="myjoyonline.com"/>
#Zuwera Ibrahimah, ŋuna n-nyɛ jintɔra zaŋ ti Salaga South piibupiibu yaɣili.
#Otiko Afisa Djaba, o nyɛla minista kuro zaŋ chaŋ paɣaba mini bihi bɛrisuŋ yaɣili, (2017-2018)<ref>{{Cite web|title=Otiko Djaba, Biography|url=https://www.ghanaweb.com/person/Otiko-Djaba-3932|access-date=2021-11-26|website=www.ghanaweb.com}}</ref>.
#
#
#
=== Ban nyɛ linjimanima ===
1. [[Joshua Hamidu]], Chief of Defence Staff (1978-1979)
2. [[Michael Samson-Oje]], Chief of Defence Staff (2016-2017)
3. [[Bawa Andani Yakubu]], Inspector General of the [[Ghana Police Service]] (1969-1971)
#
#
#
=== Ban nyɛ Alikalinima ===
# [[Joseph Bawa Akamba]], Justice of the Supreme Court
# [[William Atuguba]], Justice of Supreme Court.
== Tamasco Karimbakpeen' Kura ==
1.1960–1964 Mr. Kenneth L. Purser
2. 1964–1967 Mr. B. O. Ayittey
3. 1967–1969 Mr. A. F. Clayton
4. Sept. 1969–1970 Mr. W. A. Ofori
5.1970–1973 Mr. Adu
6. 1973–1981 Alhaji B. A. Fuseini
7. 1981–1982 Mr. S. M. Amankwa
8. 1983–1986 Mr. Mahama Adam (AG)
9. 1986–1988 Mr. L. M. Awuni (AG)
10. 1988–1990 Mr. E. K. Kudiabor
11. 1990–1991 Mr. A. A. Daramanu
12. 1991–1998 Mr. Bolina Saaka
13. 1998–2001 Alhaji Amadu Belko
14. Feb. 2001 – Oct. 2001 Mrs. [[Mary Asobayire Dan-Braimah]] (AG)
15. Oct. 2001–2004. Alhaji [[Mahamadu Saani Abdul-Rahman]]
16. 2005–2008 Alhaji T. A. Mahama
17. 2004–2005 Mr. J. B. Dakorah
18. 2008–2016 Mr. J. B. Dakorah
19. 2008–2016 Mrs. Mary Asobayire Dan-Braimah
20.2016–ŋun na beni Hajia Amina Musah
21. 2017 [[Shaibu Adams Wilberforce]]
22. 2021 Rev Edward Azika<ref>{{Cite web|last=Walter|first=Lilian|title=Headmaster of Tamale Senior High School appeals to government and old students to support the school with vehicles.|url=https://zaaradio.com/local/headmaster-of-tamale-senior-high-school-appeals-to-government-and-old-students-to-support-the-school-with-vehicles/|access-date=2021-11-27|language=en-GB}}</ref>
== Shikuru maa Salima ==
== Kompatisanima mini Kpaɣiribu shɛŋa din pahira ==
Tamasco nyɛla shikuru shɛli din bɛ kompatisanima mini kpaɣiribu ni saha kam ka di zooi pam. Di shɛŋa n-nyɛ;
# '''National Commission for Civic Education/ Project Citizens Ghana'''. Kompatisa ŋɔ daa nyɛla bɛ ni kpa shɛli ni di che ka shikurubihi pahiri saawara ni ka lahi yooi soli n-ti ba ni bɛ nya kpaŋmaŋa shɛŋa bɛ ni mali ka mali shiya din sa yɛn lee ba sɔhubiɛɣu kpamba<ref>{{Cite web|date=-001-11-30T00:00:00+00:00|title=TAMASCO emerges 2nd runners up in national competition contest|url=https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/TAMASCO-emerges-2nd-runners-up-in-national-competition-contest-164040|access-date=2021-11-23|website=GhanaWeb|language=en}}</ref>. TAMASCO, din daa di nasara dundɔŋni kompatisa, daa kɔŋ li n-ti Mawuli Senior High School din daa yi Volta Region la na. Tingbani zaa kpalinkpaa kompatisa ni, ka Adisadel College daa pahi buta zuɣu. Bɛ pina mi, bɛ daa deei kompiita diɣi din nyɛ zaɣpaɣlima la, cowbell binyɛri shɛŋa din daa pahi di shɛŋa n-daa nyɛ 1992 constitution kundi biɛlima bin yaaye yaaye,
# '''National Science and Mathematics Quiz'''<ref>{{Cite web|date=2021-11-17|title=Tamale SHS kicks out Achimota School in 2021 National Science and Maths Quiz|url=https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/Tamale-SHS-kicks-out-Achimota-School-in-2021-National-Science-and-Maths-Quiz-1403917|access-date=2021-11-23|website=GhanaWeb|language=en}}</ref>. 2021: Bɛ di nasara n-tirisi m-paai kpalinkpaa pirigili zaŋ kpa [[Ghana National Science and Maths Quiz]] kompatisa tuuli, baayan bɛ ni nyɛŋ [[Adisadel College]] mini [[Kumasi Academy]], ni dibu nambanima; [[Tamale Senior High School]] 59, Adisadel College 44 ni Kumasi Academy 30<ref>{{Cite web|title=Tamasco tramples on Adisco, Kumaca into NSMQ semi-final - MyJoyOnline.com|url=https://www.myjoyonline.com/tamasco-tramples-on-adisco-kumaca-into-nsmq-semi-final/|access-date=2021-11-23|website=www.myjoyonline.com|language=en-US}}</ref>.
#
#'''NHIS''' '''regional competition about it's operations'''<ref>{{Cite web|date=2016-06-29|title=NHIA holds regional quiz competitions about its operations|url=https://citifmonline.com/2016/06/nhia-holds-regional-quiz-competitions-about-its-operations/|access-date=2021-11-22|website=Citi 97.3 FM - Relevant Radio. Always|language=en-US}}</ref>
#'''Regional ICT Quiz Competition- 2008.''' Yuuni 2008, Regional Association of ICT Teachers daa nyɛla ban laɣim kpa kpaɣintibu ICT Kompatisa n-ti SHS shikuriti din be yaɣili ŋɔ na, ka Tamasco daa di buta zuɣu.
#'''National Milo SHS Soccer (boys) Volleyball (girls) Championship'''. Tamasco n-nyɛ tuuli shikuru shɛli [[Northern Region]] puuni n-di National Milo Soccer (boys) championship buta ni Volleyball (girls) Championship yim.
#'''Debate Competition- 2009.''' Foundation for Security and Human Development, Zangama laɣingu, daa zali kompatisa n-ti shikuru shɛŋa Tamale Metropolis. Lala kompatisa maa ni, Tamasco n-daa di tuuli<ref>{{Cite web|date=2021-07-12|title=Tamale Senior High School - Explore Schools in Ghana Find and connect with all schools in Ghana SHS Vocational, Universities and more.|url=https://ghanaschoolsonline.org/listing/tamale-senior-high-school/|access-date=2021-11-25|language=en}}</ref>.
#'''Independence Anniversary Parade - 2009.''' Tamale Senior High School Cadet Corps n-daa nyɛ ban di tuuli maŋsulinsi yuun' pihinu ni ayi (52nd) chuɣu puhibu dali, silimiin goli March ni.
== Karimbihi Duri Yuya ==
Tamale Senior High School nyɛla shikuru shɛli bɛ ni mali karimbihi biɛhigu shee. Lala zuɣu biɛhigu shee ŋɔ nyɛla bɛ ni pu karimbihi ŋɔ bɔŋbɔŋ ka bol' li ni ya. Yili kam din zaa be shikuru maa ni malila di yuli, Di yuya maa shɛŋa n-nyɛ:
# [[Nkrumah]] yili
# [[Heyfron]] yili
# [[Tamakloe]] yili
# [[Gbɛwaa]] yili
# [[Patterson]] yili
# [[Wemah]] yili
# [[Gbadamosi]] yili
# [[Bawumia]] yili
#
== Kundivihira ==
<references responsive="" />54. https://zaaradio.com/local/headmaster-of-tamale-senior-high-school-appeals-to-government-and-old-students-to-support-the-school-with-vehicles/
[[Pubu:Shikuriti]]
[[Pubu:Ghana Shikuriti]]
[[Pubu:Dagbanli]]
[[Pubu:B-Class]]
pr6qpji5mzdh1w6l9bxv5i4gndhwozt
Mary ameyaa
0
12196
41631
41238
2022-07-29T11:01:45Z
154.160.25.71
Correction of spellings errors
wikitext
text/x-wiki
{{Databox}}
'''Mary Ameyaa''' nyɛla [[paɣa]] so ŋun be siyaasa ni. Ŋuna n-na nyɛ gɔmnanti fukumsi kpambala zaŋ ti [[Dormaa West]] yaɣili, [[Ghana]] tingbani puuni.
==Piligu==
==Baŋsim bobu==
==Tuma==
==Kundivihira==
nxn8dwh6ltqdrmtl96cxqrbn7h9bwn5
Presby Senior High School, Tamale
0
12264
41553
41485
2022-07-28T12:40:21Z
IDDRISU ABDUL-KADIR NINDOO
1815
/* Di Taarihi */ added content
wikitext
text/x-wiki
'''Presby bɛɛ Presbyterian Senior High School''' yɛla shikuru karimzɔŋ din bɛ [[Tamali|Tamale]]<ref>{{Cite web|title=Presby Senior High School Tamale|url=https://ghadmissionforms.com/presby-senior-high-school-tamale/|access-date=2022-07-22|website=2022/2023 Ghadmin|language=en-US}}</ref>.
== Di Taarihi ==
Presby bee Presbyterian senior school nyɛla shikuru shɛli din be Tamale. Di nyɛla shɛli din kpa yuuni 2002, kadi nyɛla bɛni booni choochi shɛli Co-operation of Presbyterian Church of Ghana la mini Oikonomous Foundation of the Netherlands sababiyanima ni puuni ka di kpa.
Yuuni 2000, lala Presbyterian Church of Ghana ŋɔ nti pahi Tamale Unity Congregation daa tum bɛ bakɔi waɣinli tunshɛli bɛni boli "revival service" la bɛ asɔri duu puuni. Rev. Thomas Boakye nti pahi Pasita so ŋun zani ti bɛ lala yaɣili maa n-daa nyɛla Mr. Chr. Hammik, ŋun yi "Dutch Reform Bookshop" din nyɛ din be Ankara la ni oti kɔhi Baabuli (Bible) mini nolini baŋsim kundu din nyɛ asɔri dini ntiba. Mr. Hammik daa lahi kpa "Oikonomous Foundation "din nyɛ asɔri ʒɛngama laɣingu din nyɛ din bori sɔŋsim ntiri tunshɛŋa ŋan tumdi asɔri duri puuni.
Lala Presbyterian church of Ghana ŋɔ nti pahi Tamale Unity choochi daa bi bo yɔm ni bɛ bɔhi n-bo sɔŋsim n-ti kariŋ bi kpamba shikuru. Yaha, bɛ yubu zanchaŋ bɛ suhigu daa bɛ niŋ yɔmyɔm dini daa leei ka bɛ laasabu maa daa galisi la zuɣu. Di saha ka bɛ daa gbaai ni bɛ tuui m-me Juniya Haai Shikuru kadi zani bɛ ni booni shikuru du kuri sheli la "dilapidated old school" la. Lala choochi shɛli dini pum boli la kpaŋ di maŋa n-zaŋ bɛ ni daa tiba sɔŋsim shɛŋa maa n-tum tuma ka yuli tuma maa ni di viɛnyalinga saha, kamani Oikonomous Foundation ni daa pun dihi ba tabili ni bɛ ni zaŋ bɛ nina n-kpa lala shikuru bihi kura la kariŋ zɔŋɔ mebu.
Disa ka bɛ dihi nuu ni laɣi shɛli zuɣu din laasabu yisi shiiri miliyɔŋ kɔbisi nahi ni pihi nii (₵480,000.000) ni di zaŋ m-me lala shikuru bihi kura kariŋ zɔŋɔ maa n-zali Tamale Presby J.S.S poloni.
Lala nim ŋɔ daa kpa laɣingu ni ninvuɣi shɛba ni bi pili shikuru maa yuuni 2002. Lala niri bi ŋɔ n-nyɛ ; Mr. Kwame Britwum, Chairman, Mr. John Ali, Secretary, Mr. Samuel Yeboah, Mr. Paul Ansong, Dr. Paul Aryee, Mr. William Sekyere, Treasurer, mini Mrs. Louisa Britwum. Bɛ daa lahi kpa laɣingu bihi shɛŋa n-niŋ laɣingɔ shɛli bɛ ni daa pun kpa la puuni. Lala laɣim bihi maa n-nyɛ ; Finance, Administration mini Academic laɣinsi.
Rev. Thomas Boakye, ŋun daa nyɛ P.C.G, Tamale Urban District mini Northern Presbytery nim zaa kpɛm ŋɔ daa nyɛla ŋun suhi karimba nim zaa kpɛma ni o ti lala shikuru ŋɔ. Rev. Stephen Alando nti pahi Northern Presbytery ʒii daambolo n-daa zaŋ shikuru maa toon' tali suhigu ŋɔ nti ti General Assembly Council of the Presbyterian church of Ghana. Choochi nim ŋɔ daa piigi Rev. Edith Osafo -Affum, ka o daa leei shikuru maa karimbanima zaa toon' daan' tuuli.
Shikuru ŋɔ daa nyɛla din yoogi bee m-pili ni nimɔhi pilibu silimiin goli Okutoba beɣu pishi ni ata, yuuni 2002 (23rd October, 2002). Dura ayi mini ofisi (office )daa nyɛla bɛ ni ti shɛba kadi nyɛla bɛ J.S.S. sababiya ni. Shikuru ŋɔ daa pili mi ni bihi pihinii ni anu (85 students ). Bɛ daa nyɛla dabba pihinu ni anu (55boys ) nti pahi paɣiba pihita (30girls) ni bɛ pili Genera Arts mini Business. Regional mini Municipal Directorate nti pahi Ghana Education Service daa nyɛla ban sɔŋba ni karimbanima ata nti pahi ninvuɣi yino ŋun gbubi HND ni bɛ ti wuhi shikuru ŋɔ ni.
== Di Taachi ==
Taachi: Neesim deegi binbɔni (Motto: Light conquers darkness)
== Di Niya ==
== Di ni Wuhuri Baŋsim yaɣa shɛli ==
Business
General Arts
Home Economics
== Karim'ba Kpamba ==
== Karimbi' Kpamba ==
== Kundivihira ==
q8cvlqblwyyaj0ae1vsgfuo1ir5ju2n
41554
41553
2022-07-28T12:44:04Z
IDDRISU ABDUL-KADIR NINDOO
1815
Reference
wikitext
text/x-wiki
'''Presby bɛɛ Presbyterian Senior High School''' yɛla shikuru karimzɔŋ din bɛ [[Tamali|Tamale]]<ref>{{Cite web|title=Presby Senior High School Tamale|url=https://ghadmissionforms.com/presby-senior-high-school-tamale/|access-date=2022-07-22|website=2022/2023 Ghadmin|language=en-US}}</ref>.
== Di Taarihi ==
Presby bee Presbyterian senior school nyɛla shikuru shɛli din be Tamale. Di nyɛla shɛli din kpa yuuni 2002, kadi nyɛla bɛni booni choochi shɛli Co-operation of Presbyterian Church of Ghana la mini Oikonomous Foundation of the Netherlands sababiyanima ni puuni ka di kpa.
Yuuni 2000, lala Presbyterian Church of Ghana ŋɔ nti pahi Tamale Unity Congregation daa tum bɛ bakɔi waɣinli tunshɛli bɛni boli "revival service" la bɛ asɔri duu puuni. Rev. Thomas Boakye nti pahi Pasita so ŋun zani ti bɛ lala yaɣili maa n-daa nyɛla Mr. Chr. Hammik, ŋun yi "Dutch Reform Bookshop" din nyɛ din be Ankara la ni oti kɔhi Baabuli (Bible) mini nolini baŋsim kundu din nyɛ asɔri dini ntiba. Mr. Hammik daa lahi kpa "Oikonomous Foundation "din nyɛ asɔri ʒɛngama laɣingu din nyɛ din bori sɔŋsim ntiri tunshɛŋa ŋan tumdi asɔri duri puuni.<ref>{{Cite web|date=2021-07-12|title=Presbyterian Senior High School, Tamale - Explore Schools in Ghana Find and connect with all schools in Ghana SHS Vocational, Universities and more.|url=https://ghanaschoolsonline.org/listing/presbyterian-senior-high-school-tamale/|access-date=2022-07-28|language=en}}</ref>
Lala Presbyterian church of Ghana ŋɔ nti pahi Tamale Unity choochi daa bi bo yɔm ni bɛ bɔhi n-bo sɔŋsim n-ti kariŋ bi kpamba shikuru. Yaha, bɛ yubu zanchaŋ bɛ suhigu daa bɛ niŋ yɔmyɔm dini daa leei ka bɛ laasabu maa daa galisi la zuɣu. Di saha ka bɛ daa gbaai ni bɛ tuui m-me Juniya Haai Shikuru kadi zani bɛ ni booni shikuru du kuri sheli la "dilapidated old school" la. Lala choochi shɛli dini pum boli la kpaŋ di maŋa n-zaŋ bɛ ni daa tiba sɔŋsim shɛŋa maa n-tum tuma ka yuli tuma maa ni di viɛnyalinga saha, kamani Oikonomous Foundation ni daa pun dihi ba tabili ni bɛ ni zaŋ bɛ nina n-kpa lala shikuru bihi kura la kariŋ zɔŋɔ mebu.
Disa ka bɛ dihi nuu ni laɣi shɛli zuɣu din laasabu yisi shiiri miliyɔŋ kɔbisi nahi ni pihi nii (₵480,000.000) ni di zaŋ m-me lala shikuru bihi kura kariŋ zɔŋɔ maa n-zali Tamale Presby J.S.S poloni.
Lala nim ŋɔ daa kpa laɣingu ni ninvuɣi shɛba ni bi pili shikuru maa yuuni 2002. Lala niri bi ŋɔ n-nyɛ ; Mr. Kwame Britwum, Chairman, Mr. John Ali, Secretary, Mr. Samuel Yeboah, Mr. Paul Ansong, Dr. Paul Aryee, Mr. William Sekyere, Treasurer, mini Mrs. Louisa Britwum. Bɛ daa lahi kpa laɣingu bihi shɛŋa n-niŋ laɣingɔ shɛli bɛ ni daa pun kpa la puuni. Lala laɣim bihi maa n-nyɛ ; Finance, Administration mini Academic laɣinsi.
Rev. Thomas Boakye, ŋun daa nyɛ P.C.G, Tamale Urban District mini Northern Presbytery nim zaa kpɛm ŋɔ daa nyɛla ŋun suhi karimba nim zaa kpɛma ni o ti lala shikuru ŋɔ. Rev. Stephen Alando nti pahi Northern Presbytery ʒii daambolo n-daa zaŋ shikuru maa toon' tali suhigu ŋɔ nti ti General Assembly Council of the Presbyterian church of Ghana. Choochi nim ŋɔ daa piigi Rev. Edith Osafo -Affum, ka o daa leei shikuru maa karimbanima zaa toon' daan' tuuli.
Shikuru ŋɔ daa nyɛla din yoogi bee m-pili ni nimɔhi pilibu silimiin goli Okutoba beɣu pishi ni ata, yuuni 2002 (23rd October, 2002). Dura ayi mini ofisi (office )daa nyɛla bɛ ni ti shɛba kadi nyɛla bɛ J.S.S. sababiya ni. Shikuru ŋɔ daa pili mi ni bihi pihinii ni anu (85 students ). Bɛ daa nyɛla dabba pihinu ni anu (55boys ) nti pahi paɣiba pihita (30girls) ni bɛ pili Genera Arts mini Business. Regional mini Municipal Directorate nti pahi Ghana Education Service daa nyɛla ban sɔŋba ni karimbanima ata nti pahi ninvuɣi yino ŋun gbubi HND ni bɛ ti wuhi shikuru ŋɔ ni.
== Di Taachi ==
Taachi: Neesim deegi binbɔni (Motto: Light conquers darkness)
== Di Niya ==
== Di ni Wuhuri Baŋsim yaɣa shɛli ==
Business
General Arts
Home Economics
== Karim'ba Kpamba ==
== Karimbi' Kpamba ==
== Kundivihira ==
ouuplnkrsrbp1d7dbtrgi9s7yocbe8y
41555
41554
2022-07-28T12:46:07Z
IDDRISU ABDUL-KADIR NINDOO
1815
Link
wikitext
text/x-wiki
'''Presby bɛɛ Presbyterian Senior High School''' yɛla shikuru karimzɔŋ din bɛ [[Tamali|Tamale]]<ref>{{Cite web|title=Presby Senior High School Tamale|url=https://ghadmissionforms.com/presby-senior-high-school-tamale/|access-date=2022-07-22|website=2022/2023 Ghadmin|language=en-US}}</ref>.
== Di Taarihi ==
Presby bee Presbyterian senior school nyɛla shikuru shɛli din be Tamale. Di nyɛla shɛli din kpa yuuni 2002, kadi nyɛla bɛni booni choochi shɛli Co-operation of Presbyterian Church of Ghana la mini Oikonomous Foundation of the Netherlands sababiyanima ni puuni ka di kpa.
Yuuni 2000, lala Presbyterian Church of [[Ghana]] ŋɔ nti pahi Tamale Unity Congregation daa tum bɛ bakɔi waɣinli tunshɛli bɛni boli "revival service" la bɛ asɔri duu puuni. Rev. Thomas Boakye nti pahi Pasita so ŋun zani ti bɛ lala yaɣili maa n-daa nyɛla Mr. Chr. Hammik, ŋun yi "Dutch Reform Bookshop" din nyɛ din be Ankara la ni oti kɔhi Baabuli (Bible) mini nolini baŋsim kundu din nyɛ asɔri dini ntiba. Mr. Hammik daa lahi kpa "Oikonomous Foundation "din nyɛ asɔri ʒɛngama laɣingu din nyɛ din bori sɔŋsim ntiri tunshɛŋa ŋan tumdi asɔri duri puuni.<ref>{{Cite web|date=2021-07-12|title=Presbyterian Senior High School, Tamale - Explore Schools in Ghana Find and connect with all schools in Ghana SHS Vocational, Universities and more.|url=https://ghanaschoolsonline.org/listing/presbyterian-senior-high-school-tamale/|access-date=2022-07-28|language=en}}</ref>
Lala Presbyterian church of Ghana ŋɔ nti pahi Tamale Unity choochi daa bi bo yɔm ni bɛ bɔhi n-bo sɔŋsim n-ti kariŋ bi kpamba shikuru. Yaha, bɛ yubu zanchaŋ bɛ suhigu daa bɛ niŋ yɔmyɔm dini daa leei ka bɛ laasabu maa daa galisi la zuɣu. Di saha ka bɛ daa gbaai ni bɛ tuui m-me Juniya Haai Shikuru kadi zani bɛ ni booni shikuru du kuri sheli la "dilapidated old school" la. Lala choochi shɛli dini pum boli la kpaŋ di maŋa n-zaŋ bɛ ni daa tiba sɔŋsim shɛŋa maa n-tum tuma ka yuli tuma maa ni di viɛnyalinga saha, kamani Oikonomous Foundation ni daa pun dihi ba tabili ni bɛ ni zaŋ bɛ nina n-kpa lala shikuru bihi kura la kariŋ zɔŋɔ mebu.
Disa ka bɛ dihi nuu ni laɣi shɛli zuɣu din laasabu yisi shiiri miliyɔŋ kɔbisi nahi ni pihi nii (₵480,000.000) ni di zaŋ m-me lala shikuru bihi kura kariŋ zɔŋɔ maa n-zali Tamale Presby J.S.S poloni.
Lala nim ŋɔ daa kpa laɣingu ni ninvuɣi shɛba ni bi pili shikuru maa yuuni 2002. Lala niri bi ŋɔ n-nyɛ ; Mr. Kwame Britwum, Chairman, Mr. John Ali, Secretary, Mr. Samuel Yeboah, Mr. Paul Ansong, Dr. Paul Aryee, Mr. William Sekyere, Treasurer, mini Mrs. Louisa Britwum. Bɛ daa lahi kpa laɣingu bihi shɛŋa n-niŋ laɣingɔ shɛli bɛ ni daa pun kpa la puuni. Lala laɣim bihi maa n-nyɛ ; Finance, Administration mini Academic laɣinsi.
Rev. Thomas Boakye, ŋun daa nyɛ P.C.G, Tamale Urban District mini Northern Presbytery nim zaa kpɛm ŋɔ daa nyɛla ŋun suhi karimba nim zaa kpɛma ni o ti lala shikuru ŋɔ. Rev. Stephen Alando nti pahi Northern Presbytery ʒii daambolo n-daa zaŋ shikuru maa toon' tali suhigu ŋɔ nti ti General Assembly Council of the Presbyterian church of Ghana. Choochi nim ŋɔ daa piigi Rev. Edith Osafo -Affum, ka o daa leei shikuru maa karimbanima zaa toon' daan' tuuli.
Shikuru ŋɔ daa nyɛla din yoogi bee m-pili ni nimɔhi pilibu silimiin goli Okutoba beɣu pishi ni ata, yuuni 2002 (23rd October, 2002). Dura ayi mini ofisi (office )daa nyɛla bɛ ni ti shɛba kadi nyɛla bɛ J.S.S. sababiya ni. Shikuru ŋɔ daa pili mi ni bihi pihinii ni anu (85 students ). Bɛ daa nyɛla dabba pihinu ni anu (55boys ) nti pahi paɣiba pihita (30girls) ni bɛ pili Genera Arts mini Business. Regional mini Municipal Directorate nti pahi Ghana Education Service daa nyɛla ban sɔŋba ni karimbanima ata nti pahi ninvuɣi yino ŋun gbubi HND ni bɛ ti wuhi shikuru ŋɔ ni.
== Di Taachi ==
Taachi: Neesim deegi binbɔni (Motto: Light conquers darkness)
== Di Niya ==
== Di ni Wuhuri Baŋsim yaɣa shɛli ==
Business
General Arts
Home Economics
== Karim'ba Kpamba ==
== Karimbi' Kpamba ==
== Kundivihira ==
3mbvurjer0laiuhldmbpc2vojph660c
41556
41555
2022-07-28T12:54:39Z
IDDRISU ABDUL-KADIR NINDOO
1815
Link
wikitext
text/x-wiki
'''[[Tamale|Presby]] bɛɛ Presbyterian Senior High School''' yɛla shikuru karimzɔŋ din bɛ [[Tamali|Tamale]]<ref>{{Cite web|title=Presby Senior High School Tamale|url=https://ghadmissionforms.com/presby-senior-high-school-tamale/|access-date=2022-07-22|website=2022/2023 Ghadmin|language=en-US}}</ref>.
== Di Taarihi ==
Presby bee Presbyterian senior school nyɛla shikuru shɛli din be Tamale. Di nyɛla shɛli din kpa yuuni 2002, kadi nyɛla bɛni booni choochi shɛli Co-operation of Presbyterian Church of Ghana la mini Oikonomous Foundation of the Netherlands sababiyanima ni puuni ka di kpa.
Yuuni 2000, lala Presbyterian Church of [[Ghana]] ŋɔ nti pahi Tamale Unity Congregation daa tum bɛ bakɔi waɣinli tunshɛli bɛni boli "revival service" la bɛ asɔri duu puuni. Rev. Thomas Boakye nti pahi Pasita so ŋun zani ti bɛ lala yaɣili maa n-daa nyɛla Mr. Chr. Hammik, ŋun yi "Dutch Reform Bookshop" din nyɛ din be Ankara la ni oti kɔhi Baabuli (Bible) mini nolini baŋsim kundu din nyɛ asɔri dini ntiba. Mr. Hammik daa lahi kpa "Oikonomous Foundation "din nyɛ asɔri ʒɛngama laɣingu din nyɛ din bori sɔŋsim ntiri tunshɛŋa ŋan tumdi asɔri duri puuni.<ref>{{Cite web|date=2021-07-12|title=Presbyterian Senior High School, Tamale - Explore Schools in Ghana Find and connect with all schools in Ghana SHS Vocational, Universities and more.|url=https://ghanaschoolsonline.org/listing/presbyterian-senior-high-school-tamale/|access-date=2022-07-28|language=en}}</ref>
Lala Presbyterian church of Ghana ŋɔ nti pahi Tamale Unity choochi daa bi bo yɔm ni bɛ bɔhi n-bo sɔŋsim n-ti kariŋ bi kpamba shikuru. Yaha, bɛ yubu zanchaŋ bɛ suhigu daa bɛ niŋ yɔmyɔm dini daa leei ka bɛ laasabu maa daa galisi la zuɣu. Di saha ka bɛ daa gbaai ni bɛ tuui m-me Juniya Haai Shikuru kadi zani bɛ ni booni shikuru du kuri sheli la "dilapidated old school" la. Lala choochi shɛli dini pum boli la kpaŋ di maŋa n-zaŋ bɛ ni daa tiba sɔŋsim shɛŋa maa n-tum tuma ka yuli tuma maa ni di viɛnyalinga saha, kamani Oikonomous Foundation ni daa pun dihi ba tabili ni bɛ ni zaŋ bɛ nina n-kpa lala shikuru bihi kura la kariŋ zɔŋɔ mebu.<ref>{{Cite web|date=2021-07-12|title=Presbyterian Senior High School, Tamale - Explore Schools in Ghana Find and connect with all schools in Ghana SHS Vocational, Universities and more.|url=https://ghanaschoolsonline.org/listing/presbyterian-senior-high-school-tamale/|access-date=2022-07-28|language=en}}</ref>
Disa ka bɛ dihi nuu ni laɣi shɛli zuɣu din laasabu yisi shiiri miliyɔŋ kɔbisi nahi ni pihi nii (₵480,000.000) ni di zaŋ m-me lala shikuru bihi kura kariŋ zɔŋɔ maa n-zali Tamale Presby J.S.S poloni.
Lala nim ŋɔ daa kpa laɣingu ni ninvuɣi shɛba ni bi pili shikuru maa yuuni 2002. Lala niri bi ŋɔ n-nyɛ ; Mr. Kwame Britwum, Chairman, Mr. John Ali, Secretary, Mr. Samuel Yeboah, Mr. Paul Ansong, Dr. Paul Aryee, Mr. William Sekyere, Treasurer, mini Mrs. Louisa Britwum. Bɛ daa lahi kpa laɣingu bihi shɛŋa n-niŋ laɣingɔ shɛli bɛ ni daa pun kpa la puuni. Lala laɣim bihi maa n-nyɛ ; Finance, Administration mini Academic laɣinsi.
Rev. Thomas Boakye, ŋun daa nyɛ P.C.G, Tamale Urban District mini Northern Presbytery nim zaa kpɛm ŋɔ daa nyɛla ŋun suhi karimba nim zaa kpɛma ni o ti lala shikuru ŋɔ. Rev. Stephen Alando nti pahi Northern Presbytery ʒii daambolo n-daa zaŋ shikuru maa toon' tali suhigu ŋɔ nti ti General Assembly Council of the Presbyterian church of Ghana. Choochi nim ŋɔ daa piigi Rev. Edith Osafo -Affum, ka o daa leei shikuru maa karimbanima zaa toon' daan' tuuli.
Shikuru ŋɔ daa nyɛla din yoogi bee m-pili ni nimɔhi pilibu silimiin goli Okutoba beɣu pishi ni ata, yuuni 2002 (23rd October, 2002). Dura ayi mini ofisi (office )daa nyɛla bɛ ni ti shɛba kadi nyɛla bɛ J.S.S. sababiya ni. Shikuru ŋɔ daa pili mi ni bihi pihinii ni anu (85 students ). Bɛ daa nyɛla dabba pihinu ni anu (55boys ) nti pahi paɣiba pihita (30girls) ni bɛ pili Genera Arts mini Business. Regional mini Municipal Directorate nti pahi Ghana Education Service daa nyɛla ban sɔŋba ni karimbanima ata nti pahi ninvuɣi yino ŋun gbubi HND ni bɛ ti wuhi shikuru ŋɔ ni.
== Di Taachi ==
Taachi: Neesim deegi binbɔni (Motto: Light conquers darkness)
== Di Niya ==
== Di ni Wuhuri Baŋsim yaɣa shɛli ==
Business
General Arts
Home Economics
== Karim'ba Kpamba ==
== Karimbi' Kpamba ==
== Kundivihira ==
3pv7mqd9dg91f706gk0xqeapx3r0m47
41557
41556
2022-07-28T13:02:20Z
IDDRISU ABDUL-KADIR NINDOO
1815
Link
wikitext
text/x-wiki
'''[[Tamale|Presby]] bɛɛ Presbyterian Senior High School''' yɛla shikuru karimzɔŋ din bɛ [[Tamali|Tamale]]<ref>{{Cite web|title=Presby Senior High School Tamale|url=https://ghadmissionforms.com/presby-senior-high-school-tamale/|access-date=2022-07-22|website=2022/2023 Ghadmin|language=en-US}}</ref>.
== Di Taarihi ==
Presby bee Presbyterian senior school nyɛla shikuru shɛli din be Tamale. Di nyɛla shɛli din kpa yuuni 2002, kadi nyɛla bɛni booni choochi shɛli Co-operation of Presbyterian Church of Ghana la mini Oikonomous Foundation of the Netherlands sababiyanima ni puuni ka di kpa.
Yuuni 2000, lala Presbyterian Church of [[Ghana]] ŋɔ nti pahi Tamale Unity Congregation daa tum bɛ bakɔi waɣinli tunshɛli bɛni boli "revival service" la bɛ asɔri duu puuni. Rev. Thomas Boakye nti pahi Pasita so ŋun zani ti bɛ lala yaɣili maa n-daa nyɛla Mr. Chr. Hammik, ŋun yi "Dutch Reform Bookshop" din nyɛ din be Ankara la ni oti kɔhi Baabuli (Bible) mini nolini baŋsim kundu din nyɛ asɔri dini ntiba. Mr. Hammik daa lahi kpa "Oikonomous Foundation "din nyɛ asɔri ʒɛngama laɣingu din nyɛ din bori sɔŋsim ntiri tunshɛŋa ŋan tumdi asɔri duri puuni.<ref>{{Cite web|date=2021-07-12|title=Presbyterian Senior High School, Tamale - Explore Schools in Ghana Find and connect with all schools in Ghana SHS Vocational, Universities and more.|url=https://ghanaschoolsonline.org/listing/presbyterian-senior-high-school-tamale/|access-date=2022-07-28|language=en}}</ref>
Lala Presbyterian church of Ghana ŋɔ nti pahi Tamale Unity choochi daa bi bo yɔm ni bɛ bɔhi n-bo sɔŋsim n-ti kariŋ bi kpamba shikuru. Yaha, bɛ yubu zanchaŋ bɛ suhigu daa bɛ niŋ yɔmyɔm dini daa leei ka bɛ laasabu maa daa galisi la zuɣu. Di saha ka bɛ daa gbaai ni bɛ tuui m-me Juniya Haai Shikuru kadi zani bɛ ni booni shikuru du kuri sheli la "dilapidated old school" la. Lala choochi shɛli dini pum boli la kpaŋ di maŋa n-zaŋ bɛ ni daa tiba sɔŋsim shɛŋa maa n-tum tuma ka yuli tuma maa ni di viɛnyalinga saha, kamani Oikonomous Foundation ni daa pun dihi ba tabili ni bɛ ni zaŋ bɛ nina n-kpa lala shikuru bihi kura la kariŋ zɔŋɔ mebu.<ref>{{Cite web|date=2021-07-12|title=Presbyterian Senior High School, Tamale - Explore Schools in Ghana Find and connect with all schools in Ghana SHS Vocational, Universities and more.|url=https://ghanaschoolsonline.org/listing/presbyterian-senior-high-school-tamale/|access-date=2022-07-28|language=en}}</ref>
Disa ka bɛ dihi nuu ni laɣi shɛli zuɣu din laasabu yisi shiiri miliyɔŋ kɔbisi nahi ni pihi nii (₵480,000.000) ni di zaŋ m-me lala shikuru bihi kura kariŋ zɔŋɔ maa n-zali Tamale Presby J.S.S poloni.
Lala nim ŋɔ daa kpa laɣingu ni ninvuɣi shɛba ni bi pili shikuru maa yuuni 2002. Lala niri bi ŋɔ n-nyɛ ; Mr. Kwame Britwum, Chairman, Mr. John Ali, Secretary, Mr. Samuel Yeboah, Mr. Paul Ansong, Dr. Paul Aryee, Mr. William Sekyere, Treasurer, mini Mrs. Louisa Britwum. Bɛ daa lahi kpa laɣingu bihi shɛŋa n-niŋ laɣingɔ shɛli bɛ ni daa pun kpa la puuni. Lala laɣim bihi maa n-nyɛ ; Finance, Administration mini Academic laɣinsi.
Rev. Thomas Boakye, ŋun daa nyɛ P.C.G, Tamale Urban District mini Northern Presbytery nim zaa kpɛm ŋɔ daa nyɛla ŋun suhi karimba nim zaa kpɛma ni o ti lala shikuru ŋɔ. Rev. Stephen Alando nti pahi Northern Presbytery ʒii daambolo n-daa zaŋ shikuru maa toon' tali suhigu ŋɔ nti ti General Assembly Council of the Presbyterian church of Ghana. Choochi nim ŋɔ daa piigi Rev. Edith Osafo -Affum, ka o daa leei shikuru maa karimbanima zaa toon' daan' tuuli.
Shikuru ŋɔ daa nyɛla din yoogi bee m-pili ni nimɔhi pilibu silimiin goli Okutoba beɣu pishi ni ata, yuuni 2002 (23rd October, 2002). Dura ayi mini ofisi (office )daa nyɛla bɛ ni ti shɛba kadi nyɛla bɛ J.S.S. sababiya ni. Shikuru ŋɔ daa pili mi ni bihi pihinii ni anu (85 students ). Bɛ daa nyɛla dabba pihinu ni anu (55boys ) nti pahi paɣiba pihita (30girls) ni bɛ pili Genera Arts mini Business. Regional mini Municipal Directorate nti pahi [[Ghana Education service (GES)|Ghana Education Service]] daa nyɛla ban sɔŋba ni karimbanima ata nti pahi ninvuɣi yino ŋun gbubi HND ni bɛ ti wuhi shikuru ŋɔ ni.
== Di Taachi ==
Taachi: Neesim deegi binbɔni (Motto: Light conquers darkness)
== Di Niya ==
== Di ni Wuhuri Baŋsim yaɣa shɛli ==
Business
General Arts
Home Economics
== Karim'ba Kpamba ==
== Karimbi' Kpamba ==
== Kundivihira ==
pw3kaab7l2ujthuti5wybw7uhyvxntp
41558
41557
2022-07-28T13:06:48Z
IDDRISU ABDUL-KADIR NINDOO
1815
Link
wikitext
text/x-wiki
'''[[Tamale|Presby]] bɛɛ Presbyterian Senior High School''' yɛla shikuru karimzɔŋ din bɛ [[Tamali|Tamale]]<ref>{{Cite web|title=Presby Senior High School Tamale|url=https://ghadmissionforms.com/presby-senior-high-school-tamale/|access-date=2022-07-22|website=2022/2023 Ghadmin|language=en-US}}</ref>.
== Di Taarihi ==
Presby bee Presbyterian senior school nyɛla shikuru shɛli din be [[Tamali|Tamale]]. Di nyɛla shɛli din kpa yuuni 2002, kadi nyɛla bɛni booni choochi shɛli Co-operation of Presbyterian Church of Ghana la mini Oikonomous Foundation of the Netherlands sababiyanima ni puuni ka di kpa.
Yuuni 2000, lala Presbyterian Church of [[Ghana]] ŋɔ nti pahi Tamale Unity Congregation daa tum bɛ bakɔi waɣinli tunshɛli bɛni boli "revival service" la bɛ asɔri duu puuni. Rev. Thomas Boakye nti pahi Pasita so ŋun zani ti bɛ lala yaɣili maa n-daa nyɛla Mr. Chr. Hammik, ŋun yi "Dutch Reform Bookshop" din nyɛ din be Ankara la ni oti kɔhi Baabuli (Bible) mini nolini baŋsim kundu din nyɛ asɔri dini ntiba. Mr. Hammik daa lahi kpa "Oikonomous Foundation "din nyɛ asɔri ʒɛngama laɣingu din nyɛ din bori sɔŋsim ntiri tunshɛŋa ŋan tumdi asɔri duri puuni.<ref>{{Cite web|date=2021-07-12|title=Presbyterian Senior High School, Tamale - Explore Schools in Ghana Find and connect with all schools in Ghana SHS Vocational, Universities and more.|url=https://ghanaschoolsonline.org/listing/presbyterian-senior-high-school-tamale/|access-date=2022-07-28|language=en}}</ref>
Lala Presbyterian church of Ghana ŋɔ nti pahi Tamale Unity choochi daa bi bo yɔm ni bɛ bɔhi n-bo sɔŋsim n-ti kariŋ bi kpamba shikuru. Yaha, bɛ yubu zanchaŋ bɛ suhigu daa bɛ niŋ yɔmyɔm dini daa leei ka bɛ laasabu maa daa galisi la zuɣu. Di saha ka bɛ daa gbaai ni bɛ tuui m-me Juniya Haai Shikuru kadi zani bɛ ni booni shikuru du kuri sheli la "dilapidated old school" la. Lala choochi shɛli dini pum boli la kpaŋ di maŋa n-zaŋ bɛ ni daa tiba sɔŋsim shɛŋa maa n-tum tuma ka yuli tuma maa ni di viɛnyalinga saha, kamani Oikonomous Foundation ni daa pun dihi ba tabili ni bɛ ni zaŋ bɛ nina n-kpa lala shikuru bihi kura la kariŋ zɔŋɔ mebu.<ref>{{Cite web|date=2021-07-12|title=Presbyterian Senior High School, Tamale - Explore Schools in Ghana Find and connect with all schools in Ghana SHS Vocational, Universities and more.|url=https://ghanaschoolsonline.org/listing/presbyterian-senior-high-school-tamale/|access-date=2022-07-28|language=en}}</ref>
Disa ka bɛ dihi nuu ni laɣi shɛli zuɣu din laasabu yisi shiiri miliyɔŋ kɔbisi nahi ni pihi nii (₵480,000.000) ni di zaŋ m-me lala shikuru bihi kura kariŋ zɔŋɔ maa n-zali Tamale Presby J.S.S poloni.
Lala nim ŋɔ daa kpa laɣingu ni ninvuɣi shɛba ni bi pili shikuru maa yuuni 2002. Lala niri bi ŋɔ n-nyɛ ; Mr. Kwame Britwum, Chairman, Mr. John Ali, Secretary, Mr. Samuel Yeboah, Mr. Paul Ansong, Dr. Paul Aryee, Mr. William Sekyere, Treasurer, mini Mrs. Louisa Britwum. Bɛ daa lahi kpa laɣingu bihi shɛŋa n-niŋ laɣingɔ shɛli bɛ ni daa pun kpa la puuni. Lala laɣim bihi maa n-nyɛ ; Finance, Administration mini Academic laɣinsi.
Rev. Thomas Boakye, ŋun daa nyɛ P.C.G, Tamale Urban District mini Northern Presbytery nim zaa kpɛm ŋɔ daa nyɛla ŋun suhi karimba nim zaa kpɛma ni o ti lala shikuru ŋɔ. Rev. Stephen Alando nti pahi Northern Presbytery ʒii daambolo n-daa zaŋ shikuru maa toon' tali suhigu ŋɔ nti ti General Assembly Council of the Presbyterian church of Ghana. Choochi nim ŋɔ daa piigi Rev. Edith Osafo -Affum, ka o daa leei shikuru maa karimbanima zaa toon' daan' tuuli.
Shikuru ŋɔ daa nyɛla din yoogi bee m-pili ni nimɔhi pilibu silimiin goli Okutoba beɣu pishi ni ata, yuuni 2002 (23rd October, 2002). Dura ayi mini ofisi (office )daa nyɛla bɛ ni ti shɛba kadi nyɛla bɛ J.S.S. sababiya ni. Shikuru ŋɔ daa pili mi ni bihi pihinii ni anu (85 students ). Bɛ daa nyɛla dabba pihinu ni anu (55boys ) nti pahi paɣiba pihita (30girls) ni bɛ pili Genera Arts mini Business. Regional mini Municipal Directorate nti pahi [[Ghana Education service (GES)|Ghana Education Service]] daa nyɛla ban sɔŋba ni karimbanima ata nti pahi ninvuɣi yino ŋun gbubi HND ni bɛ ti wuhi shikuru ŋɔ ni.
== Di Taachi ==
Taachi: Neesim deegi binbɔni (Motto: Light conquers darkness)
== Di Niya ==
== Di ni Wuhuri Baŋsim yaɣa shɛli ==
Business
General Arts
Home Economics
== Karim'ba Kpamba ==
== Karimbi' Kpamba ==
== Kundivihira ==
dnc2y7x8wag6h7qwgzrbdkjoi9m48u8
41559
41558
2022-07-28T13:09:52Z
IDDRISU ABDUL-KADIR NINDOO
1815
Link
wikitext
text/x-wiki
'''[[Tamale|Presby]] bɛɛ Presbyterian Senior High School''' yɛla shikuru karimzɔŋ din bɛ [[Tamali|Tamale]]<ref>{{Cite web|title=Presby Senior High School Tamale|url=https://ghadmissionforms.com/presby-senior-high-school-tamale/|access-date=2022-07-22|website=2022/2023 Ghadmin|language=en-US}}</ref>.
== Di Taarihi ==
Presby bee Presbyterian senior school nyɛla shikuru shɛli din be [[Tamali|Tamale]]. Di nyɛla shɛli din kpa yuuni 2002, kadi nyɛla bɛni booni choochi shɛli Co-operation of Presbyterian Church of Ghana la mini Oikonomous Foundation of the Netherlands sababiyanima ni puuni ka di kpa.
Yuuni 2000, lala Presbyterian Church of [[Ghana]] ŋɔ nti pahi [[Tamali|Tamale]] Unity Congregation daa tum bɛ bakɔi waɣinli tunshɛli bɛni boli "revival service" la bɛ asɔri duu puuni. Rev. Thomas Boakye nti pahi Pasita so ŋun zani ti bɛ lala yaɣili maa n-daa nyɛla Mr. Chr. Hammik, ŋun yi "Dutch Reform Bookshop" din nyɛ din be Ankara la ni oti kɔhi Baabuli (Bible) mini nolini baŋsim kundu din nyɛ asɔri dini ntiba. Mr. Hammik daa lahi kpa "Oikonomous Foundation "din nyɛ asɔri ʒɛngama laɣingu din nyɛ din bori sɔŋsim ntiri tunshɛŋa ŋan tumdi asɔri duri puuni.<ref>{{Cite web|date=2021-07-12|title=Presbyterian Senior High School, Tamale - Explore Schools in Ghana Find and connect with all schools in Ghana SHS Vocational, Universities and more.|url=https://ghanaschoolsonline.org/listing/presbyterian-senior-high-school-tamale/|access-date=2022-07-28|language=en}}</ref>
Lala Presbyterian church of Ghana ŋɔ nti pahi Tamale Unity choochi daa bi bo yɔm ni bɛ bɔhi n-bo sɔŋsim n-ti kariŋ bi kpamba shikuru. Yaha, bɛ yubu zanchaŋ bɛ suhigu daa bɛ niŋ yɔmyɔm dini daa leei ka bɛ laasabu maa daa galisi la zuɣu. Di saha ka bɛ daa gbaai ni bɛ tuui m-me Juniya Haai Shikuru kadi zani bɛ ni booni shikuru du kuri sheli la "dilapidated old school" la. Lala choochi shɛli dini pum boli la kpaŋ di maŋa n-zaŋ bɛ ni daa tiba sɔŋsim shɛŋa maa n-tum tuma ka yuli tuma maa ni di viɛnyalinga saha, kamani Oikonomous Foundation ni daa pun dihi ba tabili ni bɛ ni zaŋ bɛ nina n-kpa lala shikuru bihi kura la kariŋ zɔŋɔ mebu.<ref>{{Cite web|date=2021-07-12|title=Presbyterian Senior High School, Tamale - Explore Schools in Ghana Find and connect with all schools in Ghana SHS Vocational, Universities and more.|url=https://ghanaschoolsonline.org/listing/presbyterian-senior-high-school-tamale/|access-date=2022-07-28|language=en}}</ref>
Disa ka bɛ dihi nuu ni laɣi shɛli zuɣu din laasabu yisi shiiri miliyɔŋ kɔbisi nahi ni pihi nii (₵480,000.000) ni di zaŋ m-me lala shikuru bihi kura kariŋ zɔŋɔ maa n-zali Tamale Presby J.S.S poloni.
Lala nim ŋɔ daa kpa laɣingu ni ninvuɣi shɛba ni bi pili shikuru maa yuuni 2002. Lala niri bi ŋɔ n-nyɛ ; Mr. Kwame Britwum, Chairman, Mr. John Ali, Secretary, Mr. Samuel Yeboah, Mr. Paul Ansong, Dr. Paul Aryee, Mr. William Sekyere, Treasurer, mini Mrs. Louisa Britwum. Bɛ daa lahi kpa laɣingu bihi shɛŋa n-niŋ laɣingɔ shɛli bɛ ni daa pun kpa la puuni. Lala laɣim bihi maa n-nyɛ ; Finance, Administration mini Academic laɣinsi.
Rev. Thomas Boakye, ŋun daa nyɛ P.C.G, Tamale Urban District mini Northern Presbytery nim zaa kpɛm ŋɔ daa nyɛla ŋun suhi karimba nim zaa kpɛma ni o ti lala shikuru ŋɔ. Rev. Stephen Alando nti pahi Northern Presbytery ʒii daambolo n-daa zaŋ shikuru maa toon' tali suhigu ŋɔ nti ti General Assembly Council of the Presbyterian church of Ghana. Choochi nim ŋɔ daa piigi Rev. Edith Osafo -Affum, ka o daa leei shikuru maa karimbanima zaa toon' daan' tuuli.
Shikuru ŋɔ daa nyɛla din yoogi bee m-pili ni nimɔhi pilibu silimiin goli Okutoba beɣu pishi ni ata, yuuni 2002 (23rd October, 2002). Dura ayi mini ofisi (office )daa nyɛla bɛ ni ti shɛba kadi nyɛla bɛ J.S.S. sababiya ni. Shikuru ŋɔ daa pili mi ni bihi pihinii ni anu (85 students ). Bɛ daa nyɛla dabba pihinu ni anu (55boys ) nti pahi paɣiba pihita (30girls) ni bɛ pili Genera Arts mini Business. Regional mini Municipal Directorate nti pahi [[Ghana Education service (GES)|Ghana Education Service]] daa nyɛla ban sɔŋba ni karimbanima ata nti pahi ninvuɣi yino ŋun gbubi HND ni bɛ ti wuhi shikuru ŋɔ ni.
== Di Taachi ==
Taachi: Neesim deegi binbɔni (Motto: Light conquers darkness)
== Di Niya ==
== Di ni Wuhuri Baŋsim yaɣa shɛli ==
Business
General Arts
Home Economics
== Karim'ba Kpamba ==
== Karimbi' Kpamba ==
== Kundivihira ==
ekyjy9n7cspg49csg41psnxu3fy7yyb
41565
41559
2022-07-28T15:16:01Z
IDDRISU ABDUL-KADIR NINDOO
1815
Link
wikitext
text/x-wiki
'''[[Tamale|Presby]] bɛɛ Presbyterian Senior High School''' yɛla shikuru karimzɔŋ din bɛ [[Tamali|Tamale]]<ref>{{Cite web|title=Presby Senior High School Tamale|url=https://ghadmissionforms.com/presby-senior-high-school-tamale/|access-date=2022-07-22|website=2022/2023 Ghadmin|language=en-US}}</ref>.
== Di Taarihi ==
Presby bee Presbyterian senior school nyɛla shikuru shɛli din be [[Tamali|Tamale]]. Di nyɛla shɛli din kpa yuuni 2002, kadi nyɛla bɛni booni choochi shɛli Co-operation of Presbyterian Church of Ghana la mini Oikonomous Foundation of the Netherlands sababiyanima ni puuni ka di kpa.
Yuuni 2000, lala Presbyterian Church of [[Ghana]] ŋɔ nti pahi [[Tamali|Tamale]] Unity Congregation daa tum bɛ bakɔi waɣinli tunshɛli bɛni boli "revival service" la bɛ asɔri duu puuni. Rev. Thomas Boakye nti pahi Pasita so ŋun zani ti bɛ lala yaɣili maa n-daa nyɛla Mr. Chr. Hammik, ŋun yi "Dutch Reform Bookshop" din nyɛ din be Ankara la ni oti kɔhi Baabuli (Bible) mini nolini baŋsim kundu din nyɛ asɔri dini ntiba. Mr. Hammik daa lahi kpa "Oikonomous Foundation "din nyɛ asɔri ʒɛngama laɣingu din nyɛ din bori sɔŋsim ntiri tunshɛŋa ŋan tumdi asɔri duri puuni.<ref>{{Cite web|date=2021-07-12|title=Presbyterian Senior High School, Tamale - Explore Schools in Ghana Find and connect with all schools in Ghana SHS Vocational, Universities and more.|url=https://ghanaschoolsonline.org/listing/presbyterian-senior-high-school-tamale/|access-date=2022-07-28|language=en}}</ref>
Lala Presbyterian church of Ghana ŋɔ nti pahi [[Tamali|Tamale]] Unity choochi daa bi bo yɔm ni bɛ bɔhi n-bo sɔŋsim n-ti kariŋ bi kpamba shikuru. Yaha, bɛ yubu zanchaŋ bɛ suhigu daa bɛ niŋ yɔmyɔm dini daa leei ka bɛ laasabu maa daa galisi la zuɣu. Di saha ka bɛ daa gbaai ni bɛ tuui m-me Juniya Haai Shikuru kadi zani bɛ ni booni shikuru du kuri sheli la "dilapidated old school" la. Lala choochi shɛli dini pum boli la kpaŋ di maŋa n-zaŋ bɛ ni daa tiba sɔŋsim shɛŋa maa n-tum tuma ka yuli tuma maa ni di viɛnyalinga saha, kamani Oikonomous Foundation ni daa pun dihi ba tabili ni bɛ ni zaŋ bɛ nina n-kpa lala shikuru bihi kura la kariŋ zɔŋɔ mebu.<ref>{{Cite web|date=2021-07-12|title=Presbyterian Senior High School, Tamale - Explore Schools in Ghana Find and connect with all schools in Ghana SHS Vocational, Universities and more.|url=https://ghanaschoolsonline.org/listing/presbyterian-senior-high-school-tamale/|access-date=2022-07-28|language=en}}</ref>
Disa ka bɛ dihi nuu ni laɣi shɛli zuɣu din laasabu yisi shiiri miliyɔŋ kɔbisi nahi ni pihi nii (₵480,000.000) ni di zaŋ m-me lala shikuru bihi kura kariŋ zɔŋɔ maa n-zali Tamale Presby J.S.S poloni.
Lala nim ŋɔ daa kpa laɣingu ni ninvuɣi shɛba ni bi pili shikuru maa yuuni 2002. Lala niri bi ŋɔ n-nyɛ ; Mr. Kwame Britwum, Chairman, Mr. John Ali, Secretary, Mr. Samuel Yeboah, Mr. Paul Ansong, Dr. Paul Aryee, Mr. William Sekyere, Treasurer, mini Mrs. Louisa Britwum. Bɛ daa lahi kpa laɣingu bihi shɛŋa n-niŋ laɣingɔ shɛli bɛ ni daa pun kpa la puuni. Lala laɣim bihi maa n-nyɛ ; Finance, Administration mini Academic laɣinsi.
Rev. Thomas Boakye, ŋun daa nyɛ P.C.G, Tamale Urban District mini Northern Presbytery nim zaa kpɛm ŋɔ daa nyɛla ŋun suhi karimba nim zaa kpɛma ni o ti lala shikuru ŋɔ. Rev. Stephen Alando nti pahi Northern Presbytery ʒii daambolo n-daa zaŋ shikuru maa toon' tali suhigu ŋɔ nti ti General Assembly Council of the Presbyterian church of Ghana. Choochi nim ŋɔ daa piigi Rev. Edith Osafo -Affum, ka o daa leei shikuru maa karimbanima zaa toon' daan' tuuli.
Shikuru ŋɔ daa nyɛla din yoogi bee m-pili ni nimɔhi pilibu silimiin goli Okutoba beɣu pishi ni ata, yuuni 2002 (23rd October, 2002). Dura ayi mini ofisi (office )daa nyɛla bɛ ni ti shɛba kadi nyɛla bɛ J.S.S. sababiya ni. Shikuru ŋɔ daa pili mi ni bihi pihinii ni anu (85 students ). Bɛ daa nyɛla dabba pihinu ni anu (55boys ) nti pahi paɣiba pihita (30girls) ni bɛ pili Genera Arts mini Business. Regional mini Municipal Directorate nti pahi [[Ghana Education service (GES)|Ghana Education Service]] daa nyɛla ban sɔŋba ni karimbanima ata nti pahi ninvuɣi yino ŋun gbubi HND ni bɛ ti wuhi shikuru ŋɔ ni.
== Di Taachi ==
Taachi: Neesim deegi binbɔni (Motto: Light conquers darkness)
== Di Niya ==
== Di ni Wuhuri Baŋsim yaɣa shɛli ==
Business
General Arts
Home Economics
== Karim'ba Kpamba ==
== Karimbi' Kpamba ==
== Kundivihira ==
9xpn9seuowp42aki6yqtsj8aut30uzb
41566
41565
2022-07-28T15:17:32Z
IDDRISU ABDUL-KADIR NINDOO
1815
Link
wikitext
text/x-wiki
'''[[Tamale|Presby]] bɛɛ Presbyterian Senior High School''' yɛla shikuru karimzɔŋ din bɛ [[Tamali|Tamale]]<ref>{{Cite web|title=Presby Senior High School Tamale|url=https://ghadmissionforms.com/presby-senior-high-school-tamale/|access-date=2022-07-22|website=2022/2023 Ghadmin|language=en-US}}</ref>.
== Di Taarihi ==
Presby bee Presbyterian senior school nyɛla shikuru shɛli din be [[Tamali|Tamale]]. Di nyɛla shɛli din kpa yuuni 2002, kadi nyɛla bɛni booni choochi shɛli Co-operation of Presbyterian Church of [[Ghana]] la mini Oikonomous Foundation of the Netherlands sababiyanima ni puuni ka di kpa.
Yuuni 2000, lala Presbyterian Church of [[Ghana]] ŋɔ nti pahi [[Tamali|Tamale]] Unity Congregation daa tum bɛ bakɔi waɣinli tunshɛli bɛni boli "revival service" la bɛ asɔri duu puuni. Rev. Thomas Boakye nti pahi Pasita so ŋun zani ti bɛ lala yaɣili maa n-daa nyɛla Mr. Chr. Hammik, ŋun yi "Dutch Reform Bookshop" din nyɛ din be Ankara la ni oti kɔhi Baabuli (Bible) mini nolini baŋsim kundu din nyɛ asɔri dini ntiba. Mr. Hammik daa lahi kpa "Oikonomous Foundation "din nyɛ asɔri ʒɛngama laɣingu din nyɛ din bori sɔŋsim ntiri tunshɛŋa ŋan tumdi asɔri duri puuni.<ref>{{Cite web|date=2021-07-12|title=Presbyterian Senior High School, Tamale - Explore Schools in Ghana Find and connect with all schools in Ghana SHS Vocational, Universities and more.|url=https://ghanaschoolsonline.org/listing/presbyterian-senior-high-school-tamale/|access-date=2022-07-28|language=en}}</ref>
Lala Presbyterian church of Ghana ŋɔ nti pahi [[Tamali|Tamale]] Unity choochi daa bi bo yɔm ni bɛ bɔhi n-bo sɔŋsim n-ti kariŋ bi kpamba shikuru. Yaha, bɛ yubu zanchaŋ bɛ suhigu daa bɛ niŋ yɔmyɔm dini daa leei ka bɛ laasabu maa daa galisi la zuɣu. Di saha ka bɛ daa gbaai ni bɛ tuui m-me Juniya Haai Shikuru kadi zani bɛ ni booni shikuru du kuri sheli la "dilapidated old school" la. Lala choochi shɛli dini pum boli la kpaŋ di maŋa n-zaŋ bɛ ni daa tiba sɔŋsim shɛŋa maa n-tum tuma ka yuli tuma maa ni di viɛnyalinga saha, kamani Oikonomous Foundation ni daa pun dihi ba tabili ni bɛ ni zaŋ bɛ nina n-kpa lala shikuru bihi kura la kariŋ zɔŋɔ mebu.<ref>{{Cite web|date=2021-07-12|title=Presbyterian Senior High School, Tamale - Explore Schools in Ghana Find and connect with all schools in Ghana SHS Vocational, Universities and more.|url=https://ghanaschoolsonline.org/listing/presbyterian-senior-high-school-tamale/|access-date=2022-07-28|language=en}}</ref>
Disa ka bɛ dihi nuu ni laɣi shɛli zuɣu din laasabu yisi shiiri miliyɔŋ kɔbisi nahi ni pihi nii (₵480,000.000) ni di zaŋ m-me lala shikuru bihi kura kariŋ zɔŋɔ maa n-zali Tamale Presby J.S.S poloni.
Lala nim ŋɔ daa kpa laɣingu ni ninvuɣi shɛba ni bi pili shikuru maa yuuni 2002. Lala niri bi ŋɔ n-nyɛ ; Mr. Kwame Britwum, Chairman, Mr. John Ali, Secretary, Mr. Samuel Yeboah, Mr. Paul Ansong, Dr. Paul Aryee, Mr. William Sekyere, Treasurer, mini Mrs. Louisa Britwum. Bɛ daa lahi kpa laɣingu bihi shɛŋa n-niŋ laɣingɔ shɛli bɛ ni daa pun kpa la puuni. Lala laɣim bihi maa n-nyɛ ; Finance, Administration mini Academic laɣinsi.
Rev. Thomas Boakye, ŋun daa nyɛ P.C.G, Tamale Urban District mini Northern Presbytery nim zaa kpɛm ŋɔ daa nyɛla ŋun suhi karimba nim zaa kpɛma ni o ti lala shikuru ŋɔ. Rev. Stephen Alando nti pahi Northern Presbytery ʒii daambolo n-daa zaŋ shikuru maa toon' tali suhigu ŋɔ nti ti General Assembly Council of the Presbyterian church of Ghana. Choochi nim ŋɔ daa piigi Rev. Edith Osafo -Affum, ka o daa leei shikuru maa karimbanima zaa toon' daan' tuuli.
Shikuru ŋɔ daa nyɛla din yoogi bee m-pili ni nimɔhi pilibu silimiin goli Okutoba beɣu pishi ni ata, yuuni 2002 (23rd October, 2002). Dura ayi mini ofisi (office )daa nyɛla bɛ ni ti shɛba kadi nyɛla bɛ J.S.S. sababiya ni. Shikuru ŋɔ daa pili mi ni bihi pihinii ni anu (85 students ). Bɛ daa nyɛla dabba pihinu ni anu (55boys ) nti pahi paɣiba pihita (30girls) ni bɛ pili Genera Arts mini Business. Regional mini Municipal Directorate nti pahi [[Ghana Education service (GES)|Ghana Education Service]] daa nyɛla ban sɔŋba ni karimbanima ata nti pahi ninvuɣi yino ŋun gbubi HND ni bɛ ti wuhi shikuru ŋɔ ni.
== Di Taachi ==
Taachi: Neesim deegi binbɔni (Motto: Light conquers darkness)
== Di Niya ==
== Di ni Wuhuri Baŋsim yaɣa shɛli ==
Business
General Arts
Home Economics
== Karim'ba Kpamba ==
== Karimbi' Kpamba ==
== Kundivihira ==
7oyf1edeg9kay0kpi58721czzpg9394
41567
41566
2022-07-28T15:20:25Z
IDDRISU ABDUL-KADIR NINDOO
1815
Link
wikitext
text/x-wiki
'''[[Tamale|Presby]] bɛɛ Presbyterian Senior High School''' yɛla shikuru karimzɔŋ din bɛ [[Tamali|Tamale]]<ref>{{Cite web|title=Presby Senior High School Tamale|url=https://ghadmissionforms.com/presby-senior-high-school-tamale/|access-date=2022-07-22|website=2022/2023 Ghadmin|language=en-US}}</ref>.
== Di Taarihi ==
Presby bee Presbyterian senior school nyɛla shikuru shɛli din be [[Tamali|Tamale]]. Di nyɛla shɛli din kpa yuuni 2002, kadi nyɛla bɛni booni choochi shɛli Co-operation of Presbyterian Church of [[Ghana]] la mini Oikonomous Foundation of the Netherlands sababiyanima ni puuni ka di kpa.
Yuuni 2000, lala Presbyterian Church of [[Ghana]] ŋɔ nti pahi [[Tamali|Tamale]] Unity Congregation daa tum bɛ bakɔi waɣinli tunshɛli bɛni boli "revival service" la bɛ asɔri duu puuni. Rev. Thomas Boakye nti pahi Pasita so ŋun zani ti bɛ lala yaɣili maa n-daa nyɛla Mr. Chr. Hammik, ŋun yi "Dutch Reform Bookshop" din nyɛ din be Ankara la ni oti kɔhi Baabuli (Bible) mini nolini baŋsim kundu din nyɛ asɔri dini ntiba. Mr. Hammik daa lahi kpa "Oikonomous Foundation "din nyɛ asɔri ʒɛngama laɣingu din nyɛ din bori sɔŋsim ntiri tunshɛŋa ŋan tumdi asɔri duri puuni.<ref>{{Cite web|date=2021-07-12|title=Presbyterian Senior High School, Tamale - Explore Schools in Ghana Find and connect with all schools in Ghana SHS Vocational, Universities and more.|url=https://ghanaschoolsonline.org/listing/presbyterian-senior-high-school-tamale/|access-date=2022-07-28|language=en}}</ref>
Lala Presbyterian church of Ghana ŋɔ nti pahi [[Tamali|Tamale]] Unity choochi daa bi bo yɔm ni bɛ bɔhi n-bo sɔŋsim n-ti kariŋ bi kpamba shikuru. Yaha, bɛ yubu zanchaŋ bɛ suhigu daa bɛ niŋ yɔmyɔm dini daa leei ka bɛ laasabu maa daa galisi la zuɣu. Di saha ka bɛ daa gbaai ni bɛ tuui m-me Juniya Haai Shikuru kadi zani bɛ ni booni shikuru du kuri sheli la "dilapidated old school" la. Lala choochi shɛli dini pum boli la kpaŋ di maŋa n-zaŋ bɛ ni daa tiba sɔŋsim shɛŋa maa n-tum tuma ka yuli tuma maa ni di viɛnyalinga saha, kamani Oikonomous Foundation ni daa pun dihi ba tabili ni bɛ ni zaŋ bɛ nina n-kpa lala shikuru bihi kura la kariŋ zɔŋɔ mebu.<ref>{{Cite web|date=2021-07-12|title=Presbyterian Senior High School, Tamale - Explore Schools in Ghana Find and connect with all schools in Ghana SHS Vocational, Universities and more.|url=https://ghanaschoolsonline.org/listing/presbyterian-senior-high-school-tamale/|access-date=2022-07-28|language=en}}</ref>
Disa ka bɛ dihi nuu ni laɣi shɛli zuɣu din laasabu yisi shiiri miliyɔŋ kɔbisi nahi ni pihi nii (₵480,000.000) ni di zaŋ m-me lala shikuru bihi kura kariŋ zɔŋɔ maa n-zali [[Tamali|Tamale]] Presby J.S.S poloni.
Lala nim ŋɔ daa kpa laɣingu ni ninvuɣi shɛba ni bi pili shikuru maa yuuni 2002. Lala niri bi ŋɔ n-nyɛ ; Mr. Kwame Britwum, Chairman, Mr. John Ali, Secretary, Mr. Samuel Yeboah, Mr. Paul Ansong, Dr. Paul Aryee, Mr. William Sekyere, Treasurer, mini Mrs. Louisa Britwum. Bɛ daa lahi kpa laɣingu bihi shɛŋa n-niŋ laɣingɔ shɛli bɛ ni daa pun kpa la puuni. Lala laɣim bihi maa n-nyɛ ; Finance, Administration mini Academic laɣinsi.
Rev. Thomas Boakye, ŋun daa nyɛ P.C.G, Tamale Urban District mini Northern Presbytery nim zaa kpɛm ŋɔ daa nyɛla ŋun suhi karimba nim zaa kpɛma ni o ti lala shikuru ŋɔ. Rev. Stephen Alando nti pahi Northern Presbytery ʒii daambolo n-daa zaŋ shikuru maa toon' tali suhigu ŋɔ nti ti General Assembly Council of the Presbyterian church of Ghana. Choochi nim ŋɔ daa piigi Rev. Edith Osafo -Affum, ka o daa leei shikuru maa karimbanima zaa toon' daan' tuuli.
Shikuru ŋɔ daa nyɛla din yoogi bee m-pili ni nimɔhi pilibu silimiin goli Okutoba beɣu pishi ni ata, yuuni 2002 (23rd October, 2002). Dura ayi mini ofisi (office )daa nyɛla bɛ ni ti shɛba kadi nyɛla bɛ J.S.S. sababiya ni. Shikuru ŋɔ daa pili mi ni bihi pihinii ni anu (85 students ). Bɛ daa nyɛla dabba pihinu ni anu (55boys ) nti pahi paɣiba pihita (30girls) ni bɛ pili Genera Arts mini Business. Regional mini Municipal Directorate nti pahi [[Ghana Education service (GES)|Ghana Education Service]] daa nyɛla ban sɔŋba ni karimbanima ata nti pahi ninvuɣi yino ŋun gbubi HND ni bɛ ti wuhi shikuru ŋɔ ni.
== Di Taachi ==
Taachi: Neesim deegi binbɔni (Motto: Light conquers darkness)
== Di Niya ==
== Di ni Wuhuri Baŋsim yaɣa shɛli ==
Business
General Arts
Home Economics
== Karim'ba Kpamba ==
== Karimbi' Kpamba ==
== Kundivihira ==
ek71ih42i8e0bu3vzdr1fwqp6r5qos6
41568
41567
2022-07-28T15:21:10Z
IDDRISU ABDUL-KADIR NINDOO
1815
Link
wikitext
text/x-wiki
'''[[Tamale|Presby]] bɛɛ Presbyterian Senior High School''' yɛla shikuru karimzɔŋ din bɛ [[Tamali|Tamale]]<ref>{{Cite web|title=Presby Senior High School Tamale|url=https://ghadmissionforms.com/presby-senior-high-school-tamale/|access-date=2022-07-22|website=2022/2023 Ghadmin|language=en-US}}</ref>.
== Di Taarihi ==
Presby bee Presbyterian senior school nyɛla shikuru shɛli din be [[Tamali|Tamale]]. Di nyɛla shɛli din kpa yuuni 2002, kadi nyɛla bɛni booni choochi shɛli Co-operation of Presbyterian Church of [[Ghana]] la mini Oikonomous Foundation of the Netherlands sababiyanima ni puuni ka di kpa.
Yuuni 2000, lala Presbyterian Church of [[Ghana]] ŋɔ nti pahi [[Tamali|Tamale]] Unity Congregation daa tum bɛ bakɔi waɣinli tunshɛli bɛni boli "revival service" la bɛ asɔri duu puuni. Rev. Thomas Boakye nti pahi Pasita so ŋun zani ti bɛ lala yaɣili maa n-daa nyɛla Mr. Chr. Hammik, ŋun yi "Dutch Reform Bookshop" din nyɛ din be Ankara la ni oti kɔhi Baabuli (Bible) mini nolini baŋsim kundu din nyɛ asɔri dini ntiba. Mr. Hammik daa lahi kpa "Oikonomous Foundation "din nyɛ asɔri ʒɛngama laɣingu din nyɛ din bori sɔŋsim ntiri tunshɛŋa ŋan tumdi asɔri duri puuni.<ref>{{Cite web|date=2021-07-12|title=Presbyterian Senior High School, Tamale - Explore Schools in Ghana Find and connect with all schools in Ghana SHS Vocational, Universities and more.|url=https://ghanaschoolsonline.org/listing/presbyterian-senior-high-school-tamale/|access-date=2022-07-28|language=en}}</ref>
Lala Presbyterian church of Ghana ŋɔ nti pahi [[Tamali|Tamale]] Unity choochi daa bi bo yɔm ni bɛ bɔhi n-bo sɔŋsim n-ti kariŋ bi kpamba shikuru. Yaha, bɛ yubu zanchaŋ bɛ suhigu daa bɛ niŋ yɔmyɔm dini daa leei ka bɛ laasabu maa daa galisi la zuɣu. Di saha ka bɛ daa gbaai ni bɛ tuui m-me Juniya Haai Shikuru kadi zani bɛ ni booni shikuru du kuri sheli la "dilapidated old school" la. Lala choochi shɛli dini pum boli la kpaŋ di maŋa n-zaŋ bɛ ni daa tiba sɔŋsim shɛŋa maa n-tum tuma ka yuli tuma maa ni di viɛnyalinga saha, kamani Oikonomous Foundation ni daa pun dihi ba tabili ni bɛ ni zaŋ bɛ nina n-kpa lala shikuru bihi kura la kariŋ zɔŋɔ mebu.<ref>{{Cite web|date=2021-07-12|title=Presbyterian Senior High School, Tamale - Explore Schools in Ghana Find and connect with all schools in Ghana SHS Vocational, Universities and more.|url=https://ghanaschoolsonline.org/listing/presbyterian-senior-high-school-tamale/|access-date=2022-07-28|language=en}}</ref>
Disa ka bɛ dihi nuu ni laɣi shɛli zuɣu din laasabu yisi shiiri miliyɔŋ kɔbisi nahi ni pihi nii (₵480,000.000) ni di zaŋ m-me lala shikuru bihi kura kariŋ zɔŋɔ maa n-zali [[Tamali|Tamale]] Presby J.S.S poloni.
Lala nim ŋɔ daa kpa laɣingu ni ninvuɣi shɛba ni bi pili shikuru maa yuuni 2002. Lala niri bi ŋɔ n-nyɛ ; Mr. Kwame Britwum, Chairman, Mr. John Ali, Secretary, Mr. Samuel Yeboah, Mr. Paul Ansong, Dr. Paul Aryee, Mr. William Sekyere, Treasurer, mini Mrs. Louisa Britwum. Bɛ daa lahi kpa laɣingu bihi shɛŋa n-niŋ laɣingɔ shɛli bɛ ni daa pun kpa la puuni. Lala laɣim bihi maa n-nyɛ ; Finance, Administration mini Academic laɣinsi.
Rev. Thomas Boakye, ŋun daa nyɛ P.C.G, [[Tamali|Tamale]] Urban District mini Northern Presbytery nim zaa kpɛm ŋɔ daa nyɛla ŋun suhi karimba nim zaa kpɛma ni o ti lala shikuru ŋɔ. Rev. Stephen Alando nti pahi Northern Presbytery ʒii daambolo n-daa zaŋ shikuru maa toon' tali suhigu ŋɔ nti ti General Assembly Council of the Presbyterian church of Ghana. Choochi nim ŋɔ daa piigi Rev. Edith Osafo -Affum, ka o daa leei shikuru maa karimbanima zaa toon' daan' tuuli.
Shikuru ŋɔ daa nyɛla din yoogi bee m-pili ni nimɔhi pilibu silimiin goli Okutoba beɣu pishi ni ata, yuuni 2002 (23rd October, 2002). Dura ayi mini ofisi (office )daa nyɛla bɛ ni ti shɛba kadi nyɛla bɛ J.S.S. sababiya ni. Shikuru ŋɔ daa pili mi ni bihi pihinii ni anu (85 students ). Bɛ daa nyɛla dabba pihinu ni anu (55boys ) nti pahi paɣiba pihita (30girls) ni bɛ pili Genera Arts mini Business. Regional mini Municipal Directorate nti pahi [[Ghana Education service (GES)|Ghana Education Service]] daa nyɛla ban sɔŋba ni karimbanima ata nti pahi ninvuɣi yino ŋun gbubi HND ni bɛ ti wuhi shikuru ŋɔ ni.
== Di Taachi ==
Taachi: Neesim deegi binbɔni (Motto: Light conquers darkness)
== Di Niya ==
== Di ni Wuhuri Baŋsim yaɣa shɛli ==
Business
General Arts
Home Economics
== Karim'ba Kpamba ==
== Karimbi' Kpamba ==
== Kundivihira ==
1saitl44ffhqrx249rqd1bflzkfdchb
41569
41568
2022-07-28T15:23:09Z
IDDRISU ABDUL-KADIR NINDOO
1815
Link
wikitext
text/x-wiki
'''[[Tamale|Presby]] bɛɛ Presbyterian Senior High School''' yɛla shikuru karimzɔŋ din bɛ [[Tamali|Tamale]]<ref>{{Cite web|title=Presby Senior High School Tamale|url=https://ghadmissionforms.com/presby-senior-high-school-tamale/|access-date=2022-07-22|website=2022/2023 Ghadmin|language=en-US}}</ref>.
== Di Taarihi ==
Presby bee Presbyterian senior school nyɛla shikuru shɛli din be [[Tamali|Tamale]]. Di nyɛla shɛli din kpa yuuni 2002, kadi nyɛla bɛni booni choochi shɛli Co-operation of Presbyterian Church of [[Ghana]] la mini Oikonomous Foundation of the Netherlands sababiyanima ni puuni ka di kpa.
Yuuni 2000, lala Presbyterian Church of [[Ghana]] ŋɔ nti pahi [[Tamali|Tamale]] Unity Congregation daa tum bɛ bakɔi waɣinli tunshɛli bɛni boli "revival service" la bɛ asɔri duu puuni. Rev. Thomas Boakye nti pahi Pasita so ŋun zani ti bɛ lala yaɣili maa n-daa nyɛla Mr. Chr. Hammik, ŋun yi "Dutch Reform Bookshop" din nyɛ din be Ankara la ni oti kɔhi Baabuli (Bible) mini nolini baŋsim kundu din nyɛ asɔri dini ntiba. Mr. Hammik daa lahi kpa "Oikonomous Foundation "din nyɛ asɔri ʒɛngama laɣingu din nyɛ din bori sɔŋsim ntiri tunshɛŋa ŋan tumdi asɔri duri puuni.<ref>{{Cite web|date=2021-07-12|title=Presbyterian Senior High School, Tamale - Explore Schools in Ghana Find and connect with all schools in Ghana SHS Vocational, Universities and more.|url=https://ghanaschoolsonline.org/listing/presbyterian-senior-high-school-tamale/|access-date=2022-07-28|language=en}}</ref>
Lala Presbyterian church of [[Ghana]] ŋɔ nti pahi [[Tamali|Tamale]] Unity choochi daa bi bo yɔm ni bɛ bɔhi n-bo sɔŋsim n-ti kariŋ bi kpamba shikuru. Yaha, bɛ yubu zanchaŋ bɛ suhigu daa bɛ niŋ yɔmyɔm dini daa leei ka bɛ laasabu maa daa galisi la zuɣu. Di saha ka bɛ daa gbaai ni bɛ tuui m-me Juniya Haai Shikuru kadi zani bɛ ni booni shikuru du kuri sheli la "dilapidated old school" la. Lala choochi shɛli dini pum boli la kpaŋ di maŋa n-zaŋ bɛ ni daa tiba sɔŋsim shɛŋa maa n-tum tuma ka yuli tuma maa ni di viɛnyalinga saha, kamani Oikonomous Foundation ni daa pun dihi ba tabili ni bɛ ni zaŋ bɛ nina n-kpa lala shikuru bihi kura la kariŋ zɔŋɔ mebu.<ref>{{Cite web|date=2021-07-12|title=Presbyterian Senior High School, Tamale - Explore Schools in Ghana Find and connect with all schools in Ghana SHS Vocational, Universities and more.|url=https://ghanaschoolsonline.org/listing/presbyterian-senior-high-school-tamale/|access-date=2022-07-28|language=en}}</ref>
Disa ka bɛ dihi nuu ni laɣi shɛli zuɣu din laasabu yisi shiiri miliyɔŋ kɔbisi nahi ni pihi nii (₵480,000.000) ni di zaŋ m-me lala shikuru bihi kura kariŋ zɔŋɔ maa n-zali [[Tamali|Tamale]] Presby J.S.S poloni.
Lala nim ŋɔ daa kpa laɣingu ni ninvuɣi shɛba ni bi pili shikuru maa yuuni 2002. Lala niri bi ŋɔ n-nyɛ ; Mr. Kwame Britwum, Chairman, Mr. John Ali, Secretary, Mr. Samuel Yeboah, Mr. Paul Ansong, Dr. Paul Aryee, Mr. William Sekyere, Treasurer, mini Mrs. Louisa Britwum. Bɛ daa lahi kpa laɣingu bihi shɛŋa n-niŋ laɣingɔ shɛli bɛ ni daa pun kpa la puuni. Lala laɣim bihi maa n-nyɛ ; Finance, Administration mini Academic laɣinsi.
Rev. Thomas Boakye, ŋun daa nyɛ P.C.G, [[Tamali|Tamale]] Urban District mini Northern Presbytery nim zaa kpɛm ŋɔ daa nyɛla ŋun suhi karimba nim zaa kpɛma ni o ti lala shikuru ŋɔ. Rev. Stephen Alando nti pahi Northern Presbytery ʒii daambolo n-daa zaŋ shikuru maa toon' tali suhigu ŋɔ nti ti General Assembly Council of the Presbyterian church of Ghana. Choochi nim ŋɔ daa piigi Rev. Edith Osafo -Affum, ka o daa leei shikuru maa karimbanima zaa toon' daan' tuuli.
Shikuru ŋɔ daa nyɛla din yoogi bee m-pili ni nimɔhi pilibu silimiin goli Okutoba beɣu pishi ni ata, yuuni 2002 (23rd October, 2002). Dura ayi mini ofisi (office )daa nyɛla bɛ ni ti shɛba kadi nyɛla bɛ J.S.S. sababiya ni. Shikuru ŋɔ daa pili mi ni bihi pihinii ni anu (85 students ). Bɛ daa nyɛla dabba pihinu ni anu (55boys ) nti pahi paɣiba pihita (30girls) ni bɛ pili Genera Arts mini Business. Regional mini Municipal Directorate nti pahi [[Ghana Education service (GES)|Ghana Education Service]] daa nyɛla ban sɔŋba ni karimbanima ata nti pahi ninvuɣi yino ŋun gbubi HND ni bɛ ti wuhi shikuru ŋɔ ni.
== Di Taachi ==
Taachi: Neesim deegi binbɔni (Motto: Light conquers darkness)
== Di Niya ==
== Di ni Wuhuri Baŋsim yaɣa shɛli ==
Business
General Arts
Home Economics
== Karim'ba Kpamba ==
== Karimbi' Kpamba ==
== Kundivihira ==
n212dyy4foyv8cef1bopo2cv4ydoq8v
41570
41569
2022-07-28T15:25:54Z
IDDRISU ABDUL-KADIR NINDOO
1815
Reference
wikitext
text/x-wiki
'''[[Tamale|Presby]] bɛɛ Presbyterian Senior High School''' yɛla shikuru karimzɔŋ din bɛ [[Tamali|Tamale]]<ref>{{Cite web|title=Presby Senior High School Tamale|url=https://ghadmissionforms.com/presby-senior-high-school-tamale/|access-date=2022-07-22|website=2022/2023 Ghadmin|language=en-US}}</ref>.
== Di Taarihi ==
Presby bee Presbyterian senior school nyɛla shikuru shɛli din be [[Tamali|Tamale]]. Di nyɛla shɛli din kpa yuuni 2002, kadi nyɛla bɛni booni choochi shɛli Co-operation of Presbyterian Church of [[Ghana]] la mini Oikonomous Foundation of the Netherlands sababiyanima ni puuni ka di kpa.
Yuuni 2000, lala Presbyterian Church of [[Ghana]] ŋɔ nti pahi [[Tamali|Tamale]] Unity Congregation daa tum bɛ bakɔi waɣinli tunshɛli bɛni boli "revival service" la bɛ asɔri duu puuni. Rev. Thomas Boakye nti pahi Pasita so ŋun zani ti bɛ lala yaɣili maa n-daa nyɛla Mr. Chr. Hammik, ŋun yi "Dutch Reform Bookshop" din nyɛ din be Ankara la ni oti kɔhi Baabuli (Bible) mini nolini baŋsim kundu din nyɛ asɔri dini ntiba. Mr. Hammik daa lahi kpa "Oikonomous Foundation "din nyɛ asɔri ʒɛngama laɣingu din nyɛ din bori sɔŋsim ntiri tunshɛŋa ŋan tumdi asɔri duri puuni.<ref>{{Cite web|date=2021-07-12|title=Presbyterian Senior High School, Tamale - Explore Schools in Ghana Find and connect with all schools in Ghana SHS Vocational, Universities and more.|url=https://ghanaschoolsonline.org/listing/presbyterian-senior-high-school-tamale/|access-date=2022-07-28|language=en}}</ref>
Lala Presbyterian church of [[Ghana]] ŋɔ nti pahi [[Tamali|Tamale]] Unity choochi daa bi bo yɔm ni bɛ bɔhi n-bo sɔŋsim n-ti kariŋ bi kpamba shikuru. Yaha, bɛ yubu zanchaŋ bɛ suhigu daa bɛ niŋ yɔmyɔm dini daa leei ka bɛ laasabu maa daa galisi la zuɣu. Di saha ka bɛ daa gbaai ni bɛ tuui m-me Juniya Haai Shikuru kadi zani bɛ ni booni shikuru du kuri sheli la "dilapidated old school" la. Lala choochi shɛli dini pum boli la kpaŋ di maŋa n-zaŋ bɛ ni daa tiba sɔŋsim shɛŋa maa n-tum tuma ka yuli tuma maa ni di viɛnyalinga saha, kamani Oikonomous Foundation ni daa pun dihi ba tabili ni bɛ ni zaŋ bɛ nina n-kpa lala shikuru bihi kura la kariŋ zɔŋɔ mebu.<ref>{{Cite web|date=2021-07-12|title=Presbyterian Senior High School, Tamale - Explore Schools in Ghana Find and connect with all schools in Ghana SHS Vocational, Universities and more.|url=https://ghanaschoolsonline.org/listing/presbyterian-senior-high-school-tamale/|access-date=2022-07-28|language=en}}</ref>
Disa ka bɛ dihi nuu ni laɣi shɛli zuɣu din laasabu yisi shiiri miliyɔŋ kɔbisi nahi ni pihi nii (₵480,000.000) ni di zaŋ m-me lala shikuru bihi kura kariŋ zɔŋɔ maa n-zali [[Tamali|Tamale]] Presby J.S.S poloni.<ref>{{Cite web|date=2021-07-12|title=Presbyterian Senior High School, Tamale - Explore Schools in Ghana Find and connect with all schools in Ghana SHS Vocational, Universities and more.|url=https://ghanaschoolsonline.org/listing/presbyterian-senior-high-school-tamale/|access-date=2022-07-28|language=en}}</ref>
Lala nim ŋɔ daa kpa laɣingu ni ninvuɣi shɛba ni bi pili shikuru maa yuuni 2002. Lala niri bi ŋɔ n-nyɛ ; Mr. Kwame Britwum, Chairman, Mr. John Ali, Secretary, Mr. Samuel Yeboah, Mr. Paul Ansong, Dr. Paul Aryee, Mr. William Sekyere, Treasurer, mini Mrs. Louisa Britwum. Bɛ daa lahi kpa laɣingu bihi shɛŋa n-niŋ laɣingɔ shɛli bɛ ni daa pun kpa la puuni. Lala laɣim bihi maa n-nyɛ ; Finance, Administration mini Academic laɣinsi.
Rev. Thomas Boakye, ŋun daa nyɛ P.C.G, [[Tamali|Tamale]] Urban District mini Northern Presbytery nim zaa kpɛm ŋɔ daa nyɛla ŋun suhi karimba nim zaa kpɛma ni o ti lala shikuru ŋɔ. Rev. Stephen Alando nti pahi Northern Presbytery ʒii daambolo n-daa zaŋ shikuru maa toon' tali suhigu ŋɔ nti ti General Assembly Council of the Presbyterian church of Ghana. Choochi nim ŋɔ daa piigi Rev. Edith Osafo -Affum, ka o daa leei shikuru maa karimbanima zaa toon' daan' tuuli.
Shikuru ŋɔ daa nyɛla din yoogi bee m-pili ni nimɔhi pilibu silimiin goli Okutoba beɣu pishi ni ata, yuuni 2002 (23rd October, 2002). Dura ayi mini ofisi (office )daa nyɛla bɛ ni ti shɛba kadi nyɛla bɛ J.S.S. sababiya ni. Shikuru ŋɔ daa pili mi ni bihi pihinii ni anu (85 students ). Bɛ daa nyɛla dabba pihinu ni anu (55boys ) nti pahi paɣiba pihita (30girls) ni bɛ pili Genera Arts mini Business. Regional mini Municipal Directorate nti pahi [[Ghana Education service (GES)|Ghana Education Service]] daa nyɛla ban sɔŋba ni karimbanima ata nti pahi ninvuɣi yino ŋun gbubi HND ni bɛ ti wuhi shikuru ŋɔ ni.
== Di Taachi ==
Taachi: Neesim deegi binbɔni (Motto: Light conquers darkness)
== Di Niya ==
== Di ni Wuhuri Baŋsim yaɣa shɛli ==
Business
General Arts
Home Economics
== Karim'ba Kpamba ==
== Karimbi' Kpamba ==
== Kundivihira ==
pjz4mbg7kb6l9m02dd4xplk52bip424
Senior High Shikuriti din bɛ Tamale
0
12265
41618
41281
2022-07-28T21:46:35Z
Abubakari Khadijah
116
added link
wikitext
text/x-wiki
■ [[Tamale Senior High School|TAMALE SENIOR HIGH SCHOOL]]
▪[[Anbariya Senior High School|AMBARIYA SENIOR HIGH SCHOOL]]
■ [[Bimbila Senior High School|BIMBILA SENIOR HIGH SCHOOL]]
▪ [[BUSINESS SENIOR HIGH SCHOOL]], [[Tamali|TAMALE]]
▪ [[DABOKPA VOC/TECHNICAL INSTITUTE]]
▪ [[DAGBON STATE SENIOR HIGH/TECH SCHOOL]]▪ E. P. AGRIC SENIOR HIGH/TECH SCHOOL
▪ [[Ghana Senior High School (Tamale)|GHANA SENIOR HIGH SCHOOL, TAMALE]]
▪ [[GUSHEGU SENIOR HIGH SCHOOL]]
▪ [[ISLAMIC SCIENCE SENIOR HIGH SCHOOL]],TAMALE
▪ [[Kalpohin Senior High school|KALPOHIN SENIOR HIGH SCHOOL]]
▪ KARAGA SENIOR HIGH SCHOOL (KASSEC)
▪ [[Kasuliyili Senior High School|KASULIYILI SENIOR HIGH SCHOOL]] (KASEC)
▪ KPANDAI SENIOR HIGH SCHOOL
▪ [[Kumbungu Senior High School|KUMBUNGU SENIOR HIGH SCHOOL]]
▪ [[NORTHERN SCHOOL OF BUSINESS]], TAMALE<ref>{{Cite web|last=Ghana|first=Skynews|date=2022-06-12|title=Full List Of Senior High Schools In the Northern Region-Education Ghana - Skynewsgh|url=https://skynewsgh.com/full-list-of-senior-high-schools-in-the-northern-region-education-ghana/|access-date=2022-07-22|language=en-US}}</ref>
▪ PONG-TAMALE SENIOR HIGH SCHOO
== KUNDIVIHIRA ==
8cd7yvu827ib5dw06sdrsy0wqv3vsyy
41620
41618
2022-07-28T21:50:03Z
Abubakari Khadijah
116
added link
wikitext
text/x-wiki
■ [[Tamale Senior High School|TAMALE SENIOR HIGH SCHOOL]]
▪[[Anbariya Senior High School|AMBARIYA SENIOR HIGH SCHOOL]]
■ [[Bimbila Senior High School|BIMBILA SENIOR HIGH SCHOOL]]
▪ [[BUSINESS SENIOR HIGH SCHOOL]], [[Tamali|TAMALE]]
▪ [[DABOKPA VOC/TECHNICAL INSTITUTE]]
▪ [[DAGBON STATE SENIOR HIGH/TECH SCHOOL]]▪ E. P. AGRIC SENIOR HIGH/TECH SCHOOL
▪ [[Ghana Senior High School (Tamale)|GHANA SENIOR HIGH SCHOOL, TAMALE]]
▪ [[GUSHEGU SENIOR HIGH SCHOOL]]
▪ [[ISLAMIC SCIENCE SENIOR HIGH SCHOOL]],TAMALE
▪ [[Kalpohin Senior High school|KALPOHIN SENIOR HIGH SCHOOL]]
▪ [[KARAGA SENIOR HIGH SCHOOL]] (KASSEC)
▪ [[Kasuliyili Senior High School|KASULIYILI SENIOR HIGH SCHOOL]] (KASEC)
▪ [[KPANDAI SENIOR HIGH SCHOOL]]
▪ [[Kumbungu Senior High School|KUMBUNGU SENIOR HIGH SCHOOL]]
▪ [[NORTHERN SCHOOL OF BUSINESS]], TAMALE<ref>{{Cite web|last=Ghana|first=Skynews|date=2022-06-12|title=Full List Of Senior High Schools In the Northern Region-Education Ghana - Skynewsgh|url=https://skynewsgh.com/full-list-of-senior-high-schools-in-the-northern-region-education-ghana/|access-date=2022-07-22|language=en-US}}</ref>
▪ [[PONG-TAMALE SENIOR HIGH SCHOOL]]
== KUNDIVIHIRA ==
1136r0zbqh2nz2ti6mauu9xoe7q2rqf
41622
41620
2022-07-28T21:54:24Z
Abubakari Khadijah
116
corrections
wikitext
text/x-wiki
# [[Tamale Senior High School|TAMALE SENIOR HIGH SCHOOL]]
# [[Anbariya Senior High School|AMBARIYA SENIOR HIGH SCHOOL]]
# [[Bimbila Senior High School|BIMBILA SENIOR HIGH SCHOOL]]
# [[BUSINESS SENIOR HIGH SCHOOL]], [[Tamali|TAMALE]]
# [[DABOKPA VOC/TECHNICAL INSTITUTE]]
# [[DAGBON STATE SENIOR HIGH/TECH SCHOOL]]▪ E. P. AGRIC SENIOR HIGH/TECH SCHOOL
# [[Ghana Senior High School (Tamale)|GHANA SENIOR HIGH SCHOOL, TAMALE]]
# [[GUSHEGU SENIOR HIGH SCHOOL]]
# [[ISLAMIC SCIENCE SENIOR HIGH SCHOOL]],TAMALE
# [[Kalpohin Senior High school|KALPOHIN SENIOR HIGH SCHOOL]]
# [[KARAGA SENIOR HIGH SCHOOL]] (KASSEC)
# [[Kasuliyili Senior High School|KASULIYILI SENIOR HIGH SCHOOL]] (KASEC)
# [[KPANDAI SENIOR HIGH SCHOOL]]
# [[Kumbungu Senior High School|KUMBUNGU SENIOR HIGH SCHOOL]]
# [[NORTHERN SCHOOL OF BUSINESS]], TAMALE<ref>{{Cite web|last=Ghana|first=Skynews|date=2022-06-12|title=Full List Of Senior High Schools In the Northern Region-Education Ghana - Skynewsgh|url=https://skynewsgh.com/full-list-of-senior-high-schools-in-the-northern-region-education-ghana/|access-date=2022-07-22|language=en-US}}</ref>
# [[PONG-TAMALE SENIOR HIGH SCHOOL]]
== KUNDIVIHIRA ==
4g6v6akbfgzl35ns04fgheow0vsfi5k
41623
41622
2022-07-28T22:04:32Z
Abubakari Khadijah
116
Added content
wikitext
text/x-wiki
# [[Tamale Senior High School|TAMALE SENIOR HIGH SCHOOL]]
# [[Anbariya Senior High School|AMBARIYA SENIOR HIGH SCHOOL]]
# [[Bimbila Senior High School|BIMBILA SENIOR HIGH SCHOOL]]
# [[BUSINESS SENIOR HIGH SCHOOL]], [[Tamali|TAMALE]]
# [[DABOKPA VOC/TECHNICAL INSTITUTE]]
# [[DAGBON STATE SENIOR HIGH/TECH SCHOOL]]▪ E. P. AGRIC SENIOR HIGH/TECH SCHOOL
# [[Ghana Senior High School (Tamale)|GHANA SENIOR HIGH SCHOOL, TAMALE]]
# [[GUSHEGU SENIOR HIGH SCHOOL]]
# [[ISLAMIC SCIENCE SENIOR HIGH SCHOOL]],TAMALE
# [[Kalpohin Senior High school|KALPOHIN SENIOR HIGH SCHOOL]]
# [[KARAGA SENIOR HIGH SCHOOL]] (KASSEC)
# [[Kasuliyili Senior High School|KASULIYILI SENIOR HIGH SCHOOL]] (KASEC)
# [[KPANDAI SENIOR HIGH SCHOOL]]
# [[Kumbungu Senior High School|KUMBUNGU SENIOR HIGH SCHOOL]]
# [[NORTHERN SCHOOL OF BUSINESS]], TAMALE<ref>{{Cite web|last=Ghana|first=Skynews|date=2022-06-12|title=Full List Of Senior High Schools In the Northern Region-Education Ghana - Skynewsgh|url=https://skynewsgh.com/full-list-of-senior-high-schools-in-the-northern-region-education-ghana/|access-date=2022-07-22|language=en-US}}</ref>
# [[PONG-TAMALE SENIOR HIGH SCHOOL]]
# AL-MAKTOUM ISLAMIC SENIOR HIGH SCHOOL
# PRESBYTERIAN SENIOR HIGH SCHOOL
# SABOBA E.P. SENIOR HIGH SCHOOL
# SANG COMMUNITY DAY SCHOOL
# SAVELUGU SENIOR HIGH SCHOOL
# TOLON SENIOR HIGH SCHOOL
# SAVELUGU VOCATIONAL INSTITUTE
# ST. CHARLES SENIOR HIGH SCHOOL, TAMALE
# TAMALE COMMUNITY DEVELOPMENT VOCATIONAL TRAINING INSTITUTE
# TAMALE GIRLS SENIOR HIGH SCHOOL, (PAƔANAA)
# TOLON TECHNICAL INSTITUE
# WAPULI COMMUNITY SENIOR HIGH SCHOOL
# WULENSI SENIOR HIGH SCHOOL
# ZABZUGU SENIOR HIGH SCHOOL
# ZION SENIOR HIGH SCHOOL, TAMALE
== KUNDIVIHIRA ==
7254jsw9g4w6apqj8b9wjvp8t93r5f3
41624
41623
2022-07-28T22:08:47Z
Abubakari Khadijah
116
Added link
wikitext
text/x-wiki
# [[Tamale Senior High School|TAMALE SENIOR HIGH SCHOOL]]
# [[Anbariya Senior High School|AMBARIYA SENIOR HIGH SCHOOL]]
# [[Bimbila Senior High School|BIMBILA SENIOR HIGH SCHOOL]]
# [[BUSINESS SENIOR HIGH SCHOOL]], [[Tamali|TAMALE]]
# [[DABOKPA VOC/TECHNICAL INSTITUTE]]
# [[DAGBON STATE SENIOR HIGH/TECH SCHOOL]]▪ E. P. AGRIC SENIOR HIGH/TECH SCHOOL
# [[Ghana Senior High School (Tamale)|GHANA SENIOR HIGH SCHOOL, TAMALE]]
# [[GUSHEGU SENIOR HIGH SCHOOL]]
# [[ISLAMIC SCIENCE SENIOR HIGH SCHOOL]],TAMALE
# [[Kalpohin Senior High school|KALPOHIN SENIOR HIGH SCHOOL]]
# [[KARAGA SENIOR HIGH SCHOOL]] (KASSEC)
# [[Kasuliyili Senior High School|KASULIYILI SENIOR HIGH SCHOOL]] (KASEC)
# [[KPANDAI SENIOR HIGH SCHOOL]]
# [[Kumbungu Senior High School|KUMBUNGU SENIOR HIGH SCHOOL]]
# [[NORTHERN SCHOOL OF BUSINESS]], TAMALE<ref>{{Cite web|last=Ghana|first=Skynews|date=2022-06-12|title=Full List Of Senior High Schools In the Northern Region-Education Ghana - Skynewsgh|url=https://skynewsgh.com/full-list-of-senior-high-schools-in-the-northern-region-education-ghana/|access-date=2022-07-22|language=en-US}}</ref>
# [[PONG-TAMALE SENIOR HIGH SCHOOL]]
# [[AL-MAKTOUM ISLAMIC SENIOR HIGH SCHOOL]]
# [[PRESBYTERIAN SENIOR HIGH SCHOOL]], TAMALE
# [[SABOBA E.P. SENIOR HIGH SCHOOL]]
# [[SANG COMMUNITY DAY SCHOOL]]
# [[SAVELUGU SENIOR HIGH SCHOOL]]
# [[TOLON SENIOR HIGH SCHOOL]]
# [[SAVELUGU VOCATIONAL INSTITUTE]]
# [[ST. CHARLES SENIOR HIGH SCHOOL]], TAMALE
# [[TAMALE COMMUNITY DEVELOPMENT VOCATIONAL TRAINING INSTITUTE]]
# [[Tamale Girls Senior High School (Paɣ'Naa)|TAMALE GIRLS SENIOR HIGH SCHOOL, (PAƔANAA)]]
# TOLON TECHNICAL INSTITUE
# WAPULI COMMUNITY SENIOR HIGH SCHOOL
# WULENSI SENIOR HIGH SCHOOL
# ZABZUGU SENIOR HIGH SCHOOL
# ZION SENIOR HIGH SCHOOL, TAMALE
== KUNDIVIHIRA ==
aj34eghi8ui22zb6qy0aytguy496mdw
41625
41624
2022-07-28T22:13:30Z
Abubakari Khadijah
116
ADDED LINK
wikitext
text/x-wiki
# [[Tamale Senior High School|TAMALE SENIOR HIGH SCHOOL]]
# [[Anbariya Senior High School|AMBARIYA SENIOR HIGH SCHOOL]]
# [[Bimbila Senior High School|BIMBILA SENIOR HIGH SCHOOL]]
# [[BUSINESS SENIOR HIGH SCHOOL]], [[Tamali|TAMALE]]
# [[DABOKPA VOC/TECHNICAL INSTITUTE]]
# [[DAGBON STATE SENIOR HIGH/TECH SCHOOL]]▪ E. P. AGRIC SENIOR HIGH/TECH SCHOOL
# [[Ghana Senior High School (Tamale)|GHANA SENIOR HIGH SCHOOL, TAMALE]]
# [[GUSHEGU SENIOR HIGH SCHOOL]]
# [[ISLAMIC SCIENCE SENIOR HIGH SCHOOL]],TAMALE
# [[Kalpohin Senior High school|KALPOHIN SENIOR HIGH SCHOOL]]
# [[KARAGA SENIOR HIGH SCHOOL]] (KASSEC)
# [[Kasuliyili Senior High School|KASULIYILI SENIOR HIGH SCHOOL]] (KASEC)
# [[KPANDAI SENIOR HIGH SCHOOL]]
# [[Kumbungu Senior High School|KUMBUNGU SENIOR HIGH SCHOOL]]
# [[NORTHERN SCHOOL OF BUSINESS]], TAMALE<ref>{{Cite web|last=Ghana|first=Skynews|date=2022-06-12|title=Full List Of Senior High Schools In the Northern Region-Education Ghana - Skynewsgh|url=https://skynewsgh.com/full-list-of-senior-high-schools-in-the-northern-region-education-ghana/|access-date=2022-07-22|language=en-US}}</ref>
# [[PONG-TAMALE SENIOR HIGH SCHOOL]]
# [[AL-MAKTOUM ISLAMIC SENIOR HIGH SCHOOL]]
# [[PRESBYTERIAN SENIOR HIGH SCHOOL]], TAMALE
# [[SABOBA E.P. SENIOR HIGH SCHOOL]]
# [[SANG COMMUNITY DAY SCHOOL]]
# [[SAVELUGU SENIOR HIGH SCHOOL]]
# [[TOLON SENIOR HIGH SCHOOL]]
# [[SAVELUGU VOCATIONAL INSTITUTE]]
# [[ST. CHARLES SENIOR HIGH SCHOOL]], TAMALE
# [[TAMALE COMMUNITY DEVELOPMENT VOCATIONAL TRAINING INSTITUTE]]
# [[Tamale Girls Senior High School (Paɣ'Naa)|TAMALE GIRLS SENIOR HIGH SCHOOL, (PAƔANAA)]]
# [[TOLON TECHNICAL INSTITUTE]]
# [[WAPULI COMMUNITY SENIOR HIGH SCHOOL]]
# [[Wulensi Senior High School|WULENSI SENIOR HIGH SCHOOL]]
# [[ZABZUGU SENIOR HIGH SCHOOL]]
# [[ZION SENIOR HIGH SCHOOL]], TAMALE
== KUNDIVIHIRA ==
ap6bxms5pz76yps3tlm1s110r4h5cz5
Koblimahagu Sobriya Islamic School, Tamale
0
12269
41572
2022-07-28T15:46:46Z
IDDRISU ABDUL-KADIR NINDOO
1815
Lahibali palli nambu
wikitext
text/x-wiki
Di Taarihi
jjiqgt7mvax1p43vte8voshgu24i0fg
41574
41572
2022-07-28T15:51:47Z
IDDRISU ABDUL-KADIR NINDOO
1815
Article creation
wikitext
text/x-wiki
Koblimahagu Sobriya Islamic School, Tamale
Di Taarihi
ee3qaypx18fqoc96aj2s7jg9st563p4
41575
41574
2022-07-28T15:54:33Z
IDDRISU ABDUL-KADIR NINDOO
1815
Remove content
wikitext
text/x-wiki
Di Taarihi
jjiqgt7mvax1p43vte8voshgu24i0fg
41576
41575
2022-07-28T16:05:09Z
IDDRISU ABDUL-KADIR NINDOO
1815
Added content
wikitext
text/x-wiki
Di Taarihi
Di ni Wuhiri Baŋsim Yaɣi Shɛŋa
Kundu Vihira
4a7b72ro4nt3ntiqu1sdpm3jt5anz2j
41579
41576
2022-07-28T17:49:05Z
IDDRISU ABDUL-KADIR NINDOO
1815
Added content
wikitext
text/x-wiki
Di Taarihi
Koblimahagu Sobriya Islamic School nyɛla gomnanti shikuruti la ni zaɣ'yini m-be Tamali yaɣ'li ŋɔ na (Northern Region). Shikuru ŋɔ daa nyɛla din kpa 1988 yuuni ni Alhaji Alhassan Sulemana sababiya puuni. Di daa kpami ni bihi pihinii ni apɔin. Yuuni 1992 gomnanti daa nyɛla ŋun deeli niŋ o sulinsi ni. Punpɔŋɔ shikuru ŋɔ nyɛla din mali bihi salo din yisi kɔb'sinii (800 student population ).
Di ni Wuhiri Baŋsim Yaɣi Shɛŋa
Kundu Vihira
q3tmn6yygp92l5n5gclh7cxa9jp5pir
41580
41579
2022-07-28T17:51:39Z
IDDRISU ABDUL-KADIR NINDOO
1815
Link
wikitext
text/x-wiki
Di Taarihi
Koblimahagu Sobriya Islamic School nyɛla gomnanti shikuruti la ni zaɣ'yini m-be Tamali yaɣ'li ŋɔ na ([[Northern Region]]). Shikuru ŋɔ daa nyɛla din kpa 1988 yuuni ni Alhaji Alhassan Sulemana sababiya puuni. Di daa kpami ni bihi pihinii ni apɔin. Yuuni 1992 gomnanti daa nyɛla ŋun deeli niŋ o sulinsi ni. Punpɔŋɔ shikuru ŋɔ nyɛla din mali bihi salo din yisi kɔb'sinii (800 student population ).
Di ni Wuhiri Baŋsim Yaɣi Shɛŋa
Kundu Vihira
5l9zvw2ljkswmhkg71d1b9i0fbmhmv0
41582
41580
2022-07-28T17:58:06Z
IDDRISU ABDUL-KADIR NINDOO
1815
Reference
wikitext
text/x-wiki
Di Taarihi
Koblimahagu Sobriya Islamic School nyɛla gomnanti shikuruti la ni zaɣ'yini m-be Tamali yaɣ'li ŋɔ na ([[Northern Region]]). Shikuru ŋɔ daa nyɛla din kpa 1988 yuuni ni Alhaji Alhassan Sulemana sababiya puuni. Di daa kpami ni bihi pihinii ni apɔin. Yuuni 1992 gomnanti daa nyɛla ŋun deeli niŋ o sulinsi ni. Punpɔŋɔ shikuru ŋɔ nyɛla din mali bihi salo din yisi kɔb'sinii (800 student population ).<ref>{{Cite web|last=Gyebi|first=Joseph Ziem And Edmond|date=2010-10-01|title=SAVANNAH NEWS: KOBILMAGU ISLAMIC SCHOOL IN DEEP CRISIS|url=http://savannahnewsblogspotcom.blogspot.com/2010/10/kobilmagu-islamic-school-in-deep-crisis.html|access-date=2022-07-28|website=SAVANNAH NEWS}}</ref>
Di ni Wuhiri Baŋsim Yaɣi Shɛŋa
Kundu Vihira
lpano88bg24hkb06qtnfhx9zjd5w36b
41583
41582
2022-07-28T18:04:15Z
IDDRISU ABDUL-KADIR NINDOO
1815
Added content
wikitext
text/x-wiki
DI TAARIHI:
Koblimahagu Sobriya Islamic School nyɛla gomnanti shikuruti la ni zaɣ'yini m-be Tamali yaɣ'li ŋɔ na ([[Northern Region]]). Shikuru ŋɔ daa nyɛla din kpa 1988 yuuni ni Alhaji Alhassan Sulemana sababiya puuni. Di daa kpami ni bihi pihinii ni apɔin. Yuuni 1992 gomnanti daa nyɛla ŋun deeli niŋ o sulinsi ni. Punpɔŋɔ shikuru ŋɔ nyɛla din mali bihi salo din yisi kɔb'sinii (800 student population ).<ref>{{Cite web|last=Gyebi|first=Joseph Ziem And Edmond|date=2010-10-01|title=SAVANNAH NEWS: KOBILMAGU ISLAMIC SCHOOL IN DEEP CRISIS|url=http://savannahnewsblogspotcom.blogspot.com/2010/10/kobilmagu-islamic-school-in-deep-crisis.html|access-date=2022-07-28|website=SAVANNAH NEWS}}</ref>
Di ni Wuhiri Baŋsim Yaɣi Shɛŋa
Kundu Vihira
4xhv7bn3i7geu9qyh0d7geijdoe77la
41584
41583
2022-07-28T18:06:11Z
IDDRISU ABDUL-KADIR NINDOO
1815
Added content
wikitext
text/x-wiki
DI TAARIHI:
Koblimahagu Sobriya Islamic School nyɛla gomnanti shikuruti la ni zaɣ'yini m-be Tamali yaɣ'li ŋɔ na ([[Northern Region]]). Shikuru ŋɔ daa nyɛla din kpa 1988 yuuni ni Alhaji Alhassan Sulemana sababiya puuni. Di daa kpami ni bihi pihinii ni apɔin. Yuuni 1992 gomnanti daa nyɛla ŋun deeli niŋ o sulinsi ni. Punpɔŋɔ shikuru ŋɔ nyɛla din mali bihi salo din yisi kɔb'sinii (800 student population ).<ref>{{Cite web|last=Gyebi|first=Joseph Ziem And Edmond|date=2010-10-01|title=SAVANNAH NEWS: KOBILMAGU ISLAMIC SCHOOL IN DEEP CRISIS|url=http://savannahnewsblogspotcom.blogspot.com/2010/10/kobilmagu-islamic-school-in-deep-crisis.html|access-date=2022-07-28|website=SAVANNAH NEWS}}</ref>
DI NI WUHIRI BAŊSIM YAƔ' SHƐŊA
Kundu Vihira
k23zhvi1ck1g3w7fjzq503sxl0eghuj
41585
41584
2022-07-28T18:07:18Z
IDDRISU ABDUL-KADIR NINDOO
1815
Added content
wikitext
text/x-wiki
DI TAARIHI:
Koblimahagu Sobriya Islamic School nyɛla gomnanti shikuruti la ni zaɣ'yini m-be Tamali yaɣ'li ŋɔ na ([[Northern Region]]). Shikuru ŋɔ daa nyɛla din kpa 1988 yuuni ni Alhaji Alhassan Sulemana sababiya puuni. Di daa kpami ni bihi pihinii ni apɔin. Yuuni 1992 gomnanti daa nyɛla ŋun deeli niŋ o sulinsi ni. Punpɔŋɔ shikuru ŋɔ nyɛla din mali bihi salo din yisi kɔb'sinii (800 student population ).<ref>{{Cite web|last=Gyebi|first=Joseph Ziem And Edmond|date=2010-10-01|title=SAVANNAH NEWS: KOBILMAGU ISLAMIC SCHOOL IN DEEP CRISIS|url=http://savannahnewsblogspotcom.blogspot.com/2010/10/kobilmagu-islamic-school-in-deep-crisis.html|access-date=2022-07-28|website=SAVANNAH NEWS}}</ref>
DI NI WUHIRI BAŊSIM YAƔ' SHƐŊ
KUNDU VIHIRA:
drl71406aip9kcg1nflei1eoy13kfex
41586
41585
2022-07-28T18:07:48Z
IDDRISU ABDUL-KADIR NINDOO
1815
Added content
wikitext
text/x-wiki
DI TAARIHI:
Koblimahagu Sobriya Islamic School nyɛla gomnanti shikuruti la ni zaɣ'yini m-be Tamali yaɣ'li ŋɔ na ([[Northern Region]]). Shikuru ŋɔ daa nyɛla din kpa 1988 yuuni ni Alhaji Alhassan Sulemana sababiya puuni. Di daa kpami ni bihi pihinii ni apɔin. Yuuni 1992 gomnanti daa nyɛla ŋun deeli niŋ o sulinsi ni. Punpɔŋɔ shikuru ŋɔ nyɛla din mali bihi salo din yisi kɔb'sinii (800 student population ).<ref>{{Cite web|last=Gyebi|first=Joseph Ziem And Edmond|date=2010-10-01|title=SAVANNAH NEWS: KOBILMAGU ISLAMIC SCHOOL IN DEEP CRISIS|url=http://savannahnewsblogspotcom.blogspot.com/2010/10/kobilmagu-islamic-school-in-deep-crisis.html|access-date=2022-07-28|website=SAVANNAH NEWS}}</ref>
DI NI WUHIRI BAŊSIM YAƔ' SHƐŊ:
KUNDU VIHIRA:
bdwoqpuaflbfgdsxdedex0ulg0cxw7w
41628
41586
2022-07-29T08:19:20Z
IDDRISU ABDUL-KADIR NINDOO
1815
Added content
wikitext
text/x-wiki
DI TAARIHI:
Koblimahagu Sobriya Islamic School nyɛla gomnanti shikuruti la ni zaɣ'yini m-be Tamali yaɣ'li ŋɔ na ([[Northern Region]]). Shikuru ŋɔ daa nyɛla din kpa 1988 yuuni ni Alhaji Alhassan Sulemana sababiya puuni. Di daa kpami ni bihi pihinii ni apɔin. Yuuni 1992 gomnanti daa nyɛla ŋun deeli niŋ o sulinsi ni. Punpɔŋɔ shikuru ŋɔ nyɛla din mali bihi salo din yisi kɔb'sinii (800 student population ).<ref>{{Cite web|last=Gyebi|first=Joseph Ziem And Edmond|date=2010-10-01|title=SAVANNAH NEWS: KOBILMAGU ISLAMIC SCHOOL IN DEEP CRISIS|url=http://savannahnewsblogspotcom.blogspot.com/2010/10/kobilmagu-islamic-school-in-deep-crisis.html|access-date=2022-07-28|website=SAVANNAH NEWS}}</ref>
Shikuru lahi nyɛla din mali karimba kpamba pihita ni anu (35 teaching staff) zaŋ gbaagi m-ma yaankalɛihi (kindergarten) maa sani hali ti gbaai shikuru bihi kura (Junior High School) maa sani. Kaito, shikuru ŋɔ nyɛla binshɛɣu dinka duri din niŋ kamaata, dibahibahindila "lower primary ".
DI NI WUHIRI BAŊSIM YAƔ' SHƐŊ:
KUNDU VIHIRA:
65mdgcmmuk7wi41qs8f9hto73of1gw0
41629
41628
2022-07-29T08:24:48Z
IDDRISU ABDUL-KADIR NINDOO
1815
Reference
wikitext
text/x-wiki
DI TAARIHI:
Koblimahagu Sobriya Islamic School nyɛla gomnanti shikuruti la ni zaɣ'yini m-be Tamali yaɣ'li ŋɔ na ([[Northern Region]]). Shikuru ŋɔ daa nyɛla din kpa 1988 yuuni ni Alhaji Alhassan Sulemana sababiya puuni. Di daa kpami ni bihi pihinii ni apɔin. Yuuni 1992 gomnanti daa nyɛla ŋun deeli niŋ o sulinsi ni. Punpɔŋɔ shikuru ŋɔ nyɛla din mali bihi salo din yisi kɔb'sinii (800 student population ).<ref>{{Cite web|last=Gyebi|first=Joseph Ziem And Edmond|date=2010-10-01|title=SAVANNAH NEWS: KOBILMAGU ISLAMIC SCHOOL IN DEEP CRISIS|url=http://savannahnewsblogspotcom.blogspot.com/2010/10/kobilmagu-islamic-school-in-deep-crisis.html|access-date=2022-07-28|website=SAVANNAH NEWS}}</ref>
Shikuru lahi nyɛla din mali karimba kpamba pihita ni anu (35 teaching staff) zaŋ gbaagi m-ma yaankalɛihi (kindergarten) maa sani hali ti gbaai shikuru bihi kura (Junior High School) maa sani. Kaito, shikuru ŋɔ nyɛla binshɛɣu dinka duri din niŋ kamaata, dibahibahindila "lower primary ".<ref>{{Citation|title=Koblimahagu Sobriya Islamic School, Tamale|date=2022-07-29|url=https://dag.wikipedia.org/w/index.php?title=Koblimahagu_Sobriya_Islamic_School,_Tamale&oldid=41628|work=Dagbani Wikipedia|access-date=2022-07-29}}</ref>
DI NI WUHIRI BAŊSIM YAƔ' SHƐŊ:
KUNDU VIHIRA:
03u9dlh3uhvp9lbuokwnb8ozmfcvryx
John Evans Fiifi Atta Mills.
0
12270
41610
2022-07-28T21:35:39Z
Abubakari Khadijah
116
Added content
wikitext
text/x-wiki
'''John Evans Fiifi attah Mills''' daa nyɛla Ghana siyaasa nira ŋun daa nyɛ Ghana zuɣulana yuuni 2009 hali ni yuuni 2012 ka Naawuni daa bohi o zuɣu. O daa deela zaa shee ŋɔ saha shɛli o ni daa luhi Nana Akufo Addo yuuni 2008 piibu piibu la ni. O daa pun nyɛla Ghana zuɣu lana paa Zaŋ ti zuɣulana Jerry John Rawlings yuuni 1997 zaŋ hali ti gbai yuuni 2001.
f6xfwty3dmjezvgtreh2r54pow0nrtk
41611
41610
2022-07-28T21:37:03Z
Abubakari Khadijah
116
Added link
wikitext
text/x-wiki
'''John Evans Fiifi attah Mills''' daa nyɛla [[Ghana]] siyaasa nira ŋun daa nyɛ Ghana zuɣulana yuuni 2009 hali ni yuuni 2012 ka Naawuni daa bohi o zuɣu. O daa deela zaa shee ŋɔ saha shɛli o ni daa luhi [[Nana Akufo Addo]] yuuni 2008 piibu piibu la ni. O daa pun nyɛla Ghana zuɣu lana paa Zaŋ ti zuɣulana [[Jerry John Rawlings]] yuuni 1997 zaŋ hali ti gbai yuuni 2001.
ksqdzbv08jjf0y98ih218826fycq80l
41612
41611
2022-07-28T21:38:00Z
Abubakari Khadijah
116
Added reference
wikitext
text/x-wiki
'''John Evans Fiifi attah Mills'''<ref>{{Citation|title=John Atta Mills|date=2022-05-02|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=John_Atta_Mills&oldid=1085852013|work=Wikipedia|language=en|access-date=2022-07-28}}</ref> daa nyɛla [[Ghana]] siyaasa nira ŋun daa nyɛ Ghana zuɣulana yuuni 2009 hali ni yuuni 2012 ka Naawuni daa bohi o zuɣu. O daa deela zaa shee ŋɔ saha shɛli o ni daa luhi [[Nana Akufo Addo]] yuuni 2008 piibu piibu la ni. O daa pun nyɛla Ghana zuɣu lana paa Zaŋ ti zuɣulana [[Jerry John Rawlings]] yuuni 1997 zaŋ hali ti gbai yuuni 2001.
1z9611rd3au9p8pmagd4pfl3ekbza47
41613
41612
2022-07-28T21:39:01Z
Abubakari Khadijah
116
Added heading
wikitext
text/x-wiki
'''John Evans Fiifi attah Mills'''<ref>{{Citation|title=John Atta Mills|date=2022-05-02|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=John_Atta_Mills&oldid=1085852013|work=Wikipedia|language=en|access-date=2022-07-28}}</ref> daa nyɛla [[Ghana]] siyaasa nira ŋun daa nyɛ Ghana zuɣulana yuuni 2009 hali ni yuuni 2012 ka Naawuni daa bohi o zuɣu. O daa deela zaa shee ŋɔ saha shɛli o ni daa luhi [[Nana Akufo Addo]] yuuni 2008 piibu piibu la ni. O daa pun nyɛla Ghana zuɣu lana paa Zaŋ ti zuɣulana [[Jerry John Rawlings]] yuuni 1997 zaŋ hali ti gbai yuuni 2001.
== O Piligu ==
cfz4bxk55dj257gewyl4w6x17lqnwnk
41614
41613
2022-07-28T21:40:36Z
Abubakari Khadijah
116
Added heading
wikitext
text/x-wiki
'''John Evans Fiifi attah Mills'''<ref>{{Citation|title=John Atta Mills|date=2022-05-02|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=John_Atta_Mills&oldid=1085852013|work=Wikipedia|language=en|access-date=2022-07-28}}</ref> daa nyɛla [[Ghana]] siyaasa nira ŋun daa nyɛ Ghana zuɣulana yuuni 2009 hali ni yuuni 2012 ka Naawuni daa bohi o zuɣu. O daa deela zaa shee ŋɔ saha shɛli o ni daa luhi [[Nana Akufo Addo]] yuuni 2008 piibu piibu la ni. O daa pun nyɛla Ghana zuɣu lana paa Zaŋ ti zuɣulana [[Jerry John Rawlings]] yuuni 1997 zaŋ hali ti gbai yuuni 2001.
== O Piligu ==
== Shikuru Baŋsim ==
ju00elh208b8u4bn4touuea3imnnm18
41615
41614
2022-07-28T21:41:24Z
Abubakari Khadijah
116
Added heading
wikitext
text/x-wiki
'''John Evans Fiifi attah Mills'''<ref>{{Citation|title=John Atta Mills|date=2022-05-02|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=John_Atta_Mills&oldid=1085852013|work=Wikipedia|language=en|access-date=2022-07-28}}</ref> daa nyɛla [[Ghana]] siyaasa nira ŋun daa nyɛ Ghana zuɣulana yuuni 2009 hali ni yuuni 2012 ka Naawuni daa bohi o zuɣu. O daa deela zaa shee ŋɔ saha shɛli o ni daa luhi [[Nana Akufo Addo]] yuuni 2008 piibu piibu la ni. O daa pun nyɛla Ghana zuɣu lana paa Zaŋ ti zuɣulana [[Jerry John Rawlings]] yuuni 1997 zaŋ hali ti gbai yuuni 2001.
== O Piligu ==
== Shikuru Baŋsim ==
== Siyaasa ==
ok0iizpb8iv70upe5pnsd9l0jk2t1vm