Dagbani Wikipedia
dagwiki
https://dag.wikipedia.org/wiki/Sol%C9%94%C9%A3u
MediaWiki 1.39.0-wmf.23
first-letter
Miidiya
Diŋ'gahim
Yɛltɔɣa
Ŋun su
Ŋun su yɛltɔɣa
Wikipedia
Wikipedia yɛltɔɣa
Lahabali kɔligu
Lahabali kɔligu yɛltɔɣa
MiidiyaWiki
MiidiyaWiki yɛltɔɣa
Tɛmplet
Tɛmplet yɛltɔɣa
Sɔŋsim
Sɔŋsim yɛltɔɣa
Pubu
Pubu yɛltɔɣa
Salima
Salima yɛltɔɣa
TimedText
TimedText talk
Module
Module talk
Gadget
Gadget talk
Gadget definition
Gadget definition talk
Ŋun su yɛltɔɣa:Masssly
3
8561
42344
41963
2022-08-08T14:37:53Z
MediaWiki message delivery
274
/* Wikidata weekly summary #532 */ new section
wikitext
text/x-wiki
# {{DISPLAYTITLE:User talk:<b><span style="color:yellow">Ma</span><span style="color:green">sss</span><span style="color:red">ly</span></b>}}
{{User:Masssly/Nav}}
| style="width:100%; margin:auto; background-color: #FFFFFF; border: 1px solid #{{User:Tiptoety/Color 2}}; border-right-width:4px; border-bottom-width:4px; vertical-align: top;" |
{{User comment}}
{{Usertalkback|me=watched|you=other}}
{| style="background-color:transparent;border: 0px"
|-
| <div style="text-align:left; font-family:verdana; font-size:8pt; background:white;">
'''My local time is:''' '''{{Time|UTC}}'''. Click <span class="plainlinks" id="purgelink">[{{fullurl:{{FULLPAGENAME}}|action=purge}} <span style="color:black">'''here'''</span>] to refresh.</span></div>
|}
</div>
{{Sidebar with collapsible lists
| title = Talk page archive
| image = [[File:A medium drum made in Northern Ghana.jpg|250px]]
| caption = Luŋa
| class = plainlist
| navbar = none
| style = width: 250px; font-family: 'Copperplate Gothic Light'; background-color: #F2F3F4; border: 1px solid #B31B1B; box-shadow: 0.1em 0.1em 0.5em rgba(200,0,0,0.75); -moz-box-shadow: 0.1em 0.1em 0.5em rgba(200,0,0,0.75); -webkit-box-shadow: 0.1em 0.1em 0.5em rgba(200,0,0,0.75); border-radius: 1em; -moz-border-radius: 1em; -webkit-border-radius: 1em; padding: 1em 2em 0 2em;
| list1title = 2021
| list1 =
* [[User talk:Masssly/Archive/July 2021|Archive 1]] [[July 2021]]
* [[User talk:Masssly/Archive/August 2021|Archive 2]] [[August 2021]]
* [[User talk:Masssly/Archive/September 2021|Archive 3]] [[September 2021]]
* [[User talk:Masssly/Archive/October 2021|Archive 4]] [[October 2021]]
* [[User talk:Masssly/Archive/November 2021|Archive 5]] [[November 2021]]
* [[User talk:Masssly/Archive/December 2021|Archive 6]] [[December 2021]]
| list2title = 2022
| list2 =
* [[User talk:Masssly/Archive/January 2022|Archive 7]] [[January 2022]]
* [[User talk:Masssly/Archive/February 2022|Archive 8]] [[February 2022]]
* [[User talk:Masssly/Archive/March 2022|Archive 9]] [[March 2022]]
* [[User talk:Masssly/Archive/April 2022|Archive 10]] [[April 2022]]
* [[User talk:Masssly/Archive/May 2022|Archive 11]] [[May 2022]]
* [[User talk:Masssly/Archive/June 2022|Archive 12]] [[June 2022]]
* [[User talk:Masssly/Archive/July 2022|Archive 13]] [[July 2022]]
| belowclass = hlist
| below =
{{#tag:inputbox|
bgcolor=transparent
type=fulltext
prefix={{FULLPAGENAME}}/
break=no
width=15
searchbuttonlabel=Search
}}
}}
== Wikidata weekly summary #531 ==
<div class="plainlinks mw-content-ltr" lang="en" dir="ltr">
[[File:Wikidata-logo-en.svg|150px|right]]
<div style="margin-top:10px; padding-left:5px; font-family:Georgia, Palatino, Palatino Linotype, Times, Times New Roman, serif;">''Here's your quick overview of what has been happening around Wikidata over the last week.''</div>
<div style="-moz-column-count:2; -webkit-column-count:2; column-count:2; -webkit-column-width: 400px; -moz-column-width: 400px; column-width: 400px;">
* '''Discussions'''
** New requests for permissions/Bot:
*** [[d:Wikidata:Requests for permissions/Bot/William Avery Bot 8|William Avery Bot 8]]. '''Task/s:''' Set qualifiers on [[:d:Property:P734|family name (P734)]] to standardised values, as discussed at [[d:Wikidata_talk:WikiProject_Names#Qualifiers_for_given_names_and_surnames_-_establish_a_guideline|Wikidata talk:WikiProject Names|Qualifiers for given names and surnames - establish a guideline]], and requested at [[d:Wikidata:Bot_requests#Request_to_replace_qualifiers_(2022-07-17)|Request to replace qualifiers (2022-07-17)]].
*** [[d:Wikidata:Requests for permissions/Bot/EnvlhBot 4|EnvlhBot 4]]. '''Task/s:''' import forms for French verbs on [[d:Wikidata:Lexicographical data|lexemes]].
* '''[[d:Special:MyLanguage/Wikidata:Events|Events]]'''
** Upcoming:
*** [https://twitter.com/wikimediatech/status/1547256861237268482 Mark your calendars for the Wikimania Hackathon!] The free, online, public event will take place from 16- 22 UTC August 12 and 12-17 UTC August 13, and include a final showcase on August 14.
*** [https://lists.wikimedia.org/hyperkitty/list/wikidata@lists.wikimedia.org/thread/4Q3W3SH23QKWMLLATPEIKYLOGEYZE2KU/ Talk to the Search Platform / Query Service Team. Date: Wednesday, August 3rd, 2022 Time: 15:00-16:00 UTC / 08:00-09:00 PDT / 11:00-12:00 EDT / 16:00-17:00 WAT / 17:00-18:00 CEST]
*** Wikidata Birthday is taking place in October 2022, and together we are celebrating 10 amazing years of Wikidata with decentralized community events! Discover more [[d:Special:MyLanguage/Wikidata:Tenth_Birthday|Wikidata:Tenth Birthday]] -- organize an event and [[d:Special:MyLanguage/Wikidata:Tenth_Birthday/Run_an_event|get funding]]
** Ongoing
*** Weekly Lexemes Challenge #52, [https://dicare.toolforge.org/lexemes/challenge.php?id=52 Software]
** Past:
*** Wikidata/Wikibase office hours logs ([[d:Wikidata:Events/IRC office hour 2022-07-27|2022-07-27]])
* '''[[d:Special:MyLanguage/Wikidata:Press coverage|Press, articles, blog posts, videos]]'''
** Blogs
*** [https://observablehq.com/@pac02/good-articles-in-wikipedia-in-french Insights about good articles in Wikipedia in French] This Observable's notebook uses SPARQL queries to get insights about good articles.
*** [https://observablehq.com/@pac02/tour-de-france-femmes Tour de France Femmes] : Notebook exploring data from Tour de France Femmes using Wikidata.
*** [https://blog.library.si.edu/blog/2022/07/28/smithsonian-libraries-and-archives-wikidata-smithsonian-research-online/#.YuacmXVByV5 Smithsonian Libraries and Archives & Wikidata: Smithsonian Research Online]
*** [https://wikimedia.org.au/wiki/Populating_Wikipedia:_New_tool_integrating_Australian_Census_data Populating Wikipedia: New tool integrating Australian Census data]
*** [http://magnusmanske.de/wordpress/?p=668 Quickstatements User Evaluation of Statements and Terms, or QUEST]
*** [https://w.wiki/5WmF Place of birth and death of people with Peruvian citizenship] ([https://twitter.com/WikidataPeru/status/1552925098067329025 source])
*** [https://www.theverge.com/2022/7/29/23283701/wikipediate-notable-people-ranking-map-search-scroll-zoom This interactive map highlights the most notable person from your hometown]
*** [https://tjukanovt.github.io/notable-people Map of notable people] based on [https://www.nature.com/articles/s41597-022-01369-4 A cross-verified database of notable people, 3500BC-2018AD] which is based on Wikidata. Made by [https://mobile.twitter.com/tjukanov Topi Tjukanov]
*** [[:w:Wikipedia:Wikipedia Signpost/2022-08-01/In focus|Wikidata insights from a handy little tool]] in [[:d:Wikipedia:Wikipedia Signpost|The Signpost]]
** Videos
*** The process of standardizing OpenStreetMap and Wikidata data - an example in the village of Xiliu (in Chinese) - [https://www.youtube.com/watch?v=LhVqRIp3gDY YouTube]
*** Wikidata – An attempt to analyse Wikidata Query - [https://www.youtube.com/watch?v=fDBoHoKgsEE YouTube]
*** Wikimedia Commons and Wikidata: why and how? - [https://www.youtube.com/watch?v=dw1QEXUa370 YouTube]
*** WikiProject Scholia - Brazilian Bioinformatics (in Portuguese) - [https://www.youtube.com/watch?v=Dsboib8fmaA YouTube]
*** Connecting an academic organization to Wikidata (Python script) (in Portuguese) - [https://www.youtube.com/watch?v=yvEs0IsKSKg YouTube]
*** SPARQL queries on trains (stations and lines), cartography (in French) by [[User:VIGNERON|VIGNERON]] and [[User:Auregann|Auregann]] - [https://www.youtube.com/watch?v=Ezr2aJtKC-w YouTube]
* '''Tool of the week'''
** [https://observablehq.com/@pac02/gender-diversity-inspector?collection=@pac02/wikipedia-tools Gender diversity inspector] is a new tool to inspect gender diversity in Wikipedia articles based on SPARQL and Wikidata.
* '''Other Noteworthy Stuff'''
** [[:d:Template:Generic queries for authors|Template:Generic queries for authors]] has now generic queries about narrative locations (P840) of works written by an author.
* '''Did you know?'''
<!-- NEW PROPERTIES DO NOT REMOVE -->
** Newest [[d:Special:ListProperties|properties]]:
*** General datatypes: [[:d:Property:P10888|contains the statistical territorial entity]], [[:d:Property:P10893|recordist]], [[:d:Property:P10894|spoken by]]
*** External identifiers: [[:d:Property:P10872|Palmares Cultural Foundation process number]], [[:d:Property:P10873|Mapping Museums ID]], [[:d:Property:P10874|gov.uk person ID]], [[:d:Property:P10875|Kazakhstan.travel tourist spot ID]], [[:d:Property:P10876|CVX vaccine code]], [[:d:Property:P10877|Applied Ecology Resources document ID]], [[:d:Property:P10878|ClimateCultures Directory ID]], [[:d:Property:P10879|Hamburger Professorinnen- und Professorenkatalog ID]], [[:d:Property:P10880|Catalogus Professorum (TU Berlin) person ID]], [[:d:Property:P10881|Kieler Gelehrtenverzeichnis ID]], [[:d:Property:P10882|Met Constituent ID]], [[:d:Property:P10883|The Encyclopedia of Fantasy ID]], [[:d:Property:P10884|Gitee username]], [[:d:Property:P10885|Anghami artist ID]], [[:d:Property:P10886|Austria-Forum person ID]], [[:d:Property:P10887|Base Budé person ID]], [[:d:Property:P10889|Israeli Company Number]], [[:d:Property:P10890|PM20 ware ID]], [[:d:Property:P10891|pad.ma person ID]], [[:d:Property:P10892|Bioconductor project]], [[:d:Property:P10895|Broadway World person ID]], [[:d:Property:P10896|pad.ma video ID]], [[:d:Property:P10897|ORKG ID]], [[:d:Property:P10898|International Baccalaureate school ID]], [[:d:Property:P10899|Prophy author ID]], [[:d:Property:P10900|Telmore Musik artist ID]], [[:d:Property:P10902|FirstCycling rider ID]]
<!-- END NEW PROPERTIES -->
<!-- NEW PROPOSALS DO NOT REMOVE -->
** New [[d:Special:MyLanguage/Wikidata:Property proposal|property proposals]] to review:
*** General datatypes: [[:d:Wikidata:Property proposal/chirality|chirality]], [[:d:Wikidata:Property proposal/UAE Street Code|UAE Street Code]], [[:d:Wikidata:Property proposal/field of this award|field of this award]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Anghami album ID|Anghami album ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Model image|Model image]], [[:d:Wikidata:Property proposal/fishery for|fishery for]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Matrix space|Matrix space]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Tribe|Tribe]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Prisoner's camp number|Prisoner's camp number]], [[:d:Wikidata:Property proposal/field of this item|field of this item]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Linkinfo ID|Linkinfo ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Zhihu question ID|Zhihu question ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Baidu Tieba name|Baidu Tieba name]]
*** External identifiers: [[:d:Wikidata:Property proposal/IndExs Exsiccata ID|IndExs Exsiccata ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Objekt-ID für Kulturgut in Liechtenstein|Objekt-ID für Kulturgut in Liechtenstein]], [[:d:Wikidata:Property proposal/AIPD member ID|AIPD member ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/SecondHandSongs release ID|SecondHandSongs release ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Walther, Initia carminum ID|Walther, Initia carminum ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Initia carminum Latinorum ID|Initia carminum Latinorum ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Repertorium hymnologicum ID|Repertorium hymnologicum ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/national-football-teams.com coach ID|national-football-teams.com coach ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/playmakerstats.com stadium ID|playmakerstats.com stadium ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/sambafoot team ID|sambafoot team ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/lila linked latin uri|lila linked latin uri]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Archivio della ceramica person ID|Archivio della ceramica person ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/TUBITAK Sosyal Bilimler Ansiklopedisi ID|TUBITAK Sosyal Bilimler Ansiklopedisi ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/elibrary.ru journal ID|elibrary.ru journal ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/IRIS private universities (1) IDs|IRIS private universities (1) IDs]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Arabic Ontology Lemma ID|Arabic Ontology Lemma ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Merchbar electronic dance music artist ID|Merchbar electronic dance music artist ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/JioSaavn album ID|JioSaavn album ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/JioSaavn artist ID|JioSaavn artist ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Revised Mandarin Chinese Dictionary ID|Revised Mandarin Chinese Dictionary ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/AEDA subject keyword ID|AEDA subject keyword ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/AEDA geographic keyword ID|AEDA geographic keyword ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/AEDA taxonomic keyword ID|AEDA taxonomic keyword ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Rare Plant Fact Sheets ID|Rare Plant Fact Sheets ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/100.histrf.ru ID|100.histrf.ru ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/elibrary.ru publisher ID|elibrary.ru publisher ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Livelib.ru publisher ID|Livelib.ru publisher ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/YAPPY profile ID|YAPPY profile ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Galleria Recta author ID|Galleria Recta author ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Business Online ID|Business Online ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Real Time IDs|Real Time IDs]], [[:d:Wikidata:Property proposal/The Devil's Porridge Museum Worker Database|The Devil's Porridge Museum Worker Database]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Artistic Gymnastics Federation of Russia ID|Artistic Gymnastics Federation of Russia ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Bobsleigh Federation of Russia ID|Bobsleigh Federation of Russia ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Russian Luge Federation ID|Russian Luge Federation ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Handball Federation of Russia ID|Handball Federation of Russia ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Russian Volleyball Federation ID|Russian Volleyball Federation ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/All-Russian Swimming Federation ID|All-Russian Swimming Federation ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Scinapse Author ID|Scinapse Author ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Russian Paralympic Committee athlete ID|Russian Paralympic Committee athlete ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/National Olympic Committee of the Republic of Kazakhstan ID|National Olympic Committee of the Republic of Kazakhstan ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/National Olympic Committee of Azerbaijan ID|National Olympic Committee of Azerbaijan ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Belgian Olympic Committee ID|Belgian Olympic Committee ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Olympic Federation of Ireland ID|Olympic Federation of Ireland ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Russian Football Union player ID|Russian Football Union player ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/All-Russian Sambo Federation ID|All-Russian Sambo Federation ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Dictionnaire Favereau (fr)|Dictionnaire Favereau (fr)]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Serbian Olympic Committee athlete ID (New)|Serbian Olympic Committee athlete ID (New)]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Singapore National Olympic Council athlete ID|Singapore National Olympic Council athlete ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/NOCNSF athlete ID|NOCNSF athlete ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/numéro d'inscription au Registre national des marques|numéro d'inscription au Registre national des marques]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Modstand person ID|Modstand person ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Danacode|Danacode]], [[:d:Wikidata:Property proposal/British Paralympic Association athlete ID|British Paralympic Association athlete ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Canadian Paralympic Committee athlete ID|Canadian Paralympic Committee athlete ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Paralympics Australia athlete ID|Paralympics Australia athlete ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Paralympics New Zealand athlete ID|Paralympics New Zealand athlete ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/ILAMDIR ID|ILAMDIR ID]]
<!-- END NEW PROPOSALS -->
** Query examples:
*** [https://w.wiki/5XCk Grammatical features used on forms of French lexemes] ([https://twitter.com/envlh/status/1553668952399675392 source])
*** [https://w.wiki/5WpF Most notable people] (by sitelinks) ([https://twitter.com/MagnusManske/status/1553020452469104640 source])
*** [https://w.wiki/5WWp List of draughts] ([https://twitter.com/WikidataThreads/status/1552542642684190720 source)]
*** [https://w.wiki/5Gfa Map of NZ graduates based on coordinates of employer] ([https://twitter.com/SiobhanLeachman/status/1552477015852617728 source])
* '''Development'''
** [Significant change] [https://lists.wikimedia.org/hyperkitty/list/wikidata@lists.wikimedia.org/thread/IN7FPRLU2QA2MVXUEEQ2WTILR4GIOPM3/ New search profile parameter in Wikidata’s wbsearchentities API module]
** REST API:
*** [https://lists.wikimedia.org/hyperkitty/list/wikidata@lists.wikimedia.org/thread/26Q4RUTPFN2SWZWOEA3TXBH5MCPHLEBU/ You can now check out the current development state of the upcoming REST API]
*** We are continuing work on the API route to remove and replace statements, focusing on error handling and corner cases.
** Lexicographical data: We are addressing the feedback from the first release of the new Special:NewLexeme page.
** Continuing work on allowing redirects and the target article as independent sitelinks if a redirect badge is used ([[phab:T313896]])
[[phab:maniphest/query/4RotIcw5oINo/#R|You can see all open tickets related to Wikidata here]]. If you want to help, you can also have a look at [https://phabricator.wikimedia.org/project/board/71/query/zfiRgTnZF7zu/?filter=zfiRgTnZF7zu&order=priority the tasks needing a volunteer].
* '''Monthly Tasks'''
** Add labels, in your own language(s), for the new properties listed above.
** Comment on property proposals: [[d:Wikidata:Property proposal/Overview|all open proposals]]
** Contribute to a [[d:Special:MyLanguage/Wikidata:Showcase items|Showcase item]].
** Help [[d:Special:LanguageStats|translate]] or proofread the interface and documentation pages, in your own language!
** [[d:User:Pasleim/projectmerge|Help merge identical items]] across Wikimedia projects.
** Remove the {{Q|Q1062083}} value for property {{P|31}}. See the [https://w.wiki/5WWb list] and the discussion in the project chat [[:d:Wikidata:Project_chat#Should_milliardaire_(Q1062083)_be_used_as_a_value_of_nature_de_l'%C3%A9l%C3%A9ment_(P31)?|Should billionaire (Q1062083) be used as a value of instance of (P31)?]]
** Help [[d:Wikidata:Status updates/Next|write the next summary!]]
</div>
<div style="margin-top:10px; font-size:90%; padding-left:5px; font-family:Georgia, Palatino, Palatino Linotype, Times, Times New Roman, serif;">'''[[:d:Special:MyLanguage/Wikidata:Status updates/2022 08 01|Read the full report]]''' · [[m:Global message delivery/Targets/Wikidata|Unsubscribe]] · [[:d:User:Mohammed Sadat (WMDE)|Mohammed Sadat (WMDE)]] 16:43, 1 Silimin gɔli August 2022 (GMT)
</div>
</div>
<!-- Message sent by User:Mohammed Sadat (WMDE)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Wikidata&oldid=23614914 -->
== Books & Bytes – Issue 51 ==
<div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
<div style = "color: #936c29; font-size: 4em; font-family: Copperplate, 'Copperplate Gothic Light', serif">
[[File:Wikipedia Library owl.svg|80px|link=The Wikipedia Library]] '''The Wikipedia Library'''
</div>
<div style = "font-size: 1.5em; margin: 0 100px">
[[File:Bookshelf.jpg|right|175px]]</div>
<div style = "line-height: 1.2">
<span style="font-size: 2em; font-family: Copperplate, 'Copperplate Gothic Light', serif">'''''Books & Bytes'''''</span><br />
Issue 51, May – June 2022
</div>
<div style = "margin-top: 1.5em; border: 3px solid #ae8c55; border-radius: .5em; padding: 1em 1.5em; font-size: 1.2em">
* New library partners
** SAGE Journals
** Elsevier ScienceDirect
** University of Chicago Press
** Information Processing Society of Japan
* Feedback requested on this newsletter
* 1Lib1Ref May 2022
<big>'''[[:m:The Wikipedia Library/Newsletter/May-June_2022|Read the full newsletter]]'''</big>
</div>
</div>
<small>Sent by [[m:User:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] on behalf of The Wikipedia Library team --16:46, 1 Silimin gɔli August 2022 (GMT)</small>
<!-- Message sent by User:Samwalton9@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=The_Wikipedia_Library/Newsletter/Recipients&oldid=23611998 -->
== <span lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">Tech News: 2022-31</span> ==
<div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
<section begin="technews-2022-W31"/><div class="plainlinks">
Latest '''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|tech news]]''' from the Wikimedia technical community. Please tell other users about these changes. Not all changes will affect you. [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/31|Translations]] are available.
'''Recent changes'''
* Improved [[m:Special:MyLanguage/Help:Displaying_a_formula#Phantom|LaTeX capabilities for math rendering]] are now available in the wikis thanks to supporting <bdi lang="zxx" dir="ltr"><code>Phantom</code></bdi> tags. This completes part of [[m:Community_Wishlist_Survey_2022/Editing/Missing_LaTeX_capabilities_for_math_rendering|the #59 wish]] of the 2022 Community Wishlist Survey.
'''Changes later this week'''
* [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|alt=|Recurrent item]] The [[mw:MediaWiki 1.39/wmf.23|new version]] of MediaWiki will be on test wikis and MediaWiki.org from {{#time:j xg|2022-08-02|en}}. It will be on non-Wikipedia wikis and some Wikipedias from {{#time:j xg|2022-08-03|en}}. It will be on all wikis from {{#time:j xg|2022-08-04|en}} ([[mw:MediaWiki 1.39/Roadmap|calendar]]).
* The [[mw:Special:MyLanguage/Help:Extension:WikiEditor/Realtime_Preview|Realtime Preview]] will be available as a Beta Feature on wikis in [https://noc.wikimedia.org/conf/highlight.php?file=dblists%2Fgroup0.dblist Group 0]. This feature was built in order to fulfill [[m:Special:MyLanguage/Community_Wishlist_Survey_2021/Real_Time_Preview_for_Wikitext|one of the Community Wishlist Survey proposals]].
'''Future changes'''
* The Beta Feature for [[mw:Special:MyLanguage/Help:DiscussionTools|DiscussionTools]] will be updated throughout August. Discussions will look different. You can see [[mw:Special:MyLanguage/Talk pages project/Usability/Prototype|some of the proposed changes]].
'''Future meetings'''
* This week, three meetings about [[mw:Special:MyLanguage/Reading/Web/Desktop Improvements|Vector (2022)]] with live interpretation will take place. On Tuesday, interpretation in Russian will be provided. On Thursday, meetings for Arabic and Spanish speakers will take place. [[mw:Special:MyLanguage/Reading/Web/Desktop Improvements/Updates/Talk to Web|See how to join]].
'''''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|Tech news]]''' prepared by [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Writers|Tech News writers]] and posted by [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|bot]] • [[m:Special:MyLanguage/Tech/News#contribute|Contribute]] • [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/31|Translate]] • [[m:Tech|Get help]] • [[m:Talk:Tech/News|Give feedback]] • [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|Subscribe or unsubscribe]].''
</div><section end="technews-2022-W31"/>
</div>
21:22, 1 Silimin gɔli August 2022 (GMT)
<!-- Message sent by User:Quiddity (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Tech_ambassadors&oldid=23615613 -->
== Wikidata weekly summary #532 ==
<div class="plainlinks mw-content-ltr" lang="en" dir="ltr">
[[File:Wikidata-logo-en.svg|150px|right]]
<div style="margin-top:10px; padding-left:5px; font-family:Georgia, Palatino, Palatino Linotype, Times, Times New Roman, serif;">''Here's your quick overview of what has been happening around Wikidata over the last week.''</div>
<div style="-moz-column-count:2; -webkit-column-count:2; column-count:2; -webkit-column-width: 400px; -moz-column-width: 400px; column-width: 400px;">
* '''Discussions'''
** New requests for permissions/Bot:
*** [[d:Wikidata:Requests for permissions/Bot/Pi bot 26|Pi bot 26]] '''Task/s:''' Auto-correct coordinates set to the wrong globe
*** [[d:Wikidata:Requests for permissions/Bot/Pi bot 27|Pi bot 27]] '''Task/s:''' Auto-copy coordinate globe to [[d:Property:P376|located on astronomical body (P376)]] (except for [[d:Q2|Q2]])
*** [[d:Wikidata:Requests for permissions/Bot/William Avery Bot 9|William Avery Bot 9]] '''Task/s:''' Remove tracking parameters from reference URLs, as suggested at [[d:Wikidata:Bot_requests#Tracking_parameters_in_reference_URLs|Wikidata:Bot requests § Tracking parameters in reference URLs]]. I would like to run this as a recurring task, after clearing the c. 2800 current instances.
** Closed request for permissions/Bot:
*** [[d:Wikidata:Requests for permissions/Bot/William Avery Bot 8|William Avery Bot 8]] (approved) '''Task/s:''' Set qualifiers on [[d:property:P734|family name (P734)]] to standardised values, as discussed at [[d:Wikidata talk:WikiProject Names#Qualifiers for given names and surnames - establish a guideline|Wikidata talk:WikiProject Names § Qualifiers for given names and surnames - establish a guideline]], and requested at [[d:WD:RBOT#Request to replace qualifiers (2022-07-17)|WD:RBOT § Request to replace qualifiers (2022-07-17)]]
* '''[[d:Special:MyLanguage/Wikidata:Events|Events]]'''
** Upcoming
*** [[wmania:Wikimania|Wikimania 2022]], August 11 to 14, online event. The [[wmania:Hackathon|Hackathon]] will take place August [[wmania:Hackathon/Schedule|12-14]]. On [[d:Wikidata:Wikimania 2022|this page]] you can find a summary of sessions and community gatherings related to Wikidata and Wikibase.
*** Next Linked Data for Libraries [[Wikidata: WikiProject LD4 Wikidata Affinity Group|LD4 Wikidata Affinity Group]] call August 9, 2022: Pieter Vander Vennet on MapComplete, a thematic OpenStreetMap viewer and editor which uses species, language, and image data from Wikidata. [https://docs.google.com/document/d/1LK33z_L6ARux-jzRXIVPlF4yApsFxx7INpKaaZ2MUIg/edit?usp=sharing Agenda].
*** The Wikimania Hackathon starts next Friday, August 16-22! There are still [[:wikimania:Hackathon/Schedule|lots of spots in the schedule]] to add your Wikidata related sessions or project ideas (anyone can present a session)
** Ongoing
*** Wikimedia Indonesia's [[d:Wikidata:WikiProject Indonesia/Kegiatan/Datathon|Wikidata edit-a-thon (''datathon'')]] for the 77th anniversary of the Indnesian Independence Day started on 5th August and will be held until 12th August. Participants are instructed to edit items containing the statement [[d:Property:P495|country of origin (P495)]]: [[d:Q252|Indonesia (Q252)]].
*** Toolhub is a catalog of 1500+ tools used every day in a wide variety of workflows across many Wiki projects. We are currently improving the search functionality and need your input – whether you are already familiar with Toolhub or not. Please take 5-10 minutes to leave [[m:en:Toolhub/Data_model/Feedback|feedback]].
** Ongoing
*** Weekly Lexemes Challenge #53, [https://dicare.toolforge.org/lexemes/challenge.php?id=53 Sheep]
** Past
*** First online meet-up fully organized by volunteers of the Indonesian Wikidata Community has been held on 30th July where we edited items on Indonesian ethnic groups.
* '''[[d:Special:MyLanguage/Wikidata:Press coverage|Press, articles, blog posts, videos]]'''
** Books
*** [https://iu.pressbooks.pub/wikidatascholcomm/ Wikidata for Scholarly Communication Librarianship]
** Blogs
*** [https://flowingdata.com/2022/08/02/most-notable-person-everywhere-in-the-world/ Most notable person, everywhere in the world]
*** [https://chem-bla-ics.blogspot.com/2022/08/wikidata-now-escapes-smiles-and-cxsmiles.html Wikidata now escapes SMILES and CXSMILES!]
*** [https://wikimedia.org.au/wiki/Bringing_the_whole_zoo_to_Wikidata Bringing the whole zoo to Wikidata] - [[d:User:MargaretRDonald|User:MargaretRDonald]]
*** [https://www.lehir.net/using-tfsl-to-clean-grammatical-features-on-wikidata-lexemes/ Using tfsl to clean grammatical features on Wikidata lexemes]
*** [https://www.linkedin.com/pulse/using-machine-learning-iiif-wikidata-find-female-scientists-jones/ Using Machine Learning, IIIF and Wikidata to find female scientists in historical Newspaper and Journals]
** Papers
***[https://digitalartsnation.ca/wp-content/uploads/2022/08/Embracing-Wikidata-Guide-2022.pdf Embracing Wikidata: How to Increase Discoverability for Musicians Online] - [https://twitter.com/ipetri/status/1554631438187827201 Tweet]
***
** Videos
***[https://www.youtube.com/watch?v=Ii2esyEaPjI New Zealand Thesis Project July 2022] - [[User:DrThneed|User:DrThneed]]
*** [https://www.youtube.com/watch?v=vj_lxwFS98I Wikidata academic bibliographic data and Scholia] (in French) by [[User:VIGNERON|VIGNERON]] and [[User:Jsamwrites|Jsamwrites]]
*** Wikidata: Just Three Steps to Turn Books into Data Collections (in Chinese) - [https://www.youtube.com/watch?v=zatu9UjI0VQ YouTube]
** Presentations:
*** [[:Commons:File:KB Wikibase.cloud Unboxing Experience, Netherlands Wikibase Knowlegde Group, 22-07-2022.pdf|KB Wikibase.cloud Unboxing Experience, Netherlands Wikibase Knowlegde Group]]
* '''Tool of the week'''
** [https://workspace.google.com/marketplace/app/wikipedia_and_wikidata_tools/595109124715?pann=cwsdp&hl=en Wiki tools] - adds dozens of Wikipedia and Wikidata functions to your Google sheets.
* '''Other Noteworthy Stuff'''
** [[d:Special:MyLanguage/Wikidata:Tenth Birthday|Wikidata's 10th birthday]]: you can contribute to the collaborative celebration video by sending a "happy birthday video" before September 18th, [[d:Special:MyLanguage/Wikidata:Tenth Birthday/Celebration video|more information here]]
* '''Did you know?'''
<!-- NEW PROPERTIES DO NOT REMOVE -->
** Newest [[d:Special:ListProperties|properties]]:
*** General datatypes: [[:d:Property:P10893|recordist]], [[:d:Property:P10894|spoken by]], [[:d:Property:P10906|foliage type]]
*** External identifiers: [[:d:Property:P10889|Israeli Company Number]], [[:d:Property:P10890|PM20 ware ID]], [[:d:Property:P10891|pad.ma person ID]], [[:d:Property:P10892|Bioconductor project]], [[:d:Property:P10895|Broadway World person ID]], [[:d:Property:P10896|pad.ma video ID]], [[:d:Property:P10897|ORKG ID]], [[:d:Property:P10898|International Baccalaureate school ID]], [[:d:Property:P10899|Prophy author ID]], [[:d:Property:P10900|Telmore Musik artist ID]], [[:d:Property:P10902|FirstCycling rider ID]], [[:d:Property:P10903|Super Basketball League ID]], [[:d:Property:P10904|Sport24.ru team ID]], [[:d:Property:P10905|P. League+ ID]], [[:d:Property:P10907|Paleobiology Database ID]], [[:d:Property:P10908|Kinokolo.ua person ID]], [[:d:Property:P10909|Theatrical Index person ID]], [[:d:Property:P10910|Korean Academy of Science and Technology member ID]]
<!-- END NEW PROPERTIES -->
<!-- NEW PROPOSALS DO NOT REMOVE -->
** New [[d:Special:MyLanguage/Wikidata:Property proposal|property proposals]] to review:
*** General datatypes: [[:d:Wikidata:Property proposal/Zhihu question ID|Zhihu question ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/counts instances of|counts instances of]], [[:d:Wikidata:Property proposal/holds diplomatic passport of|holds diplomatic passport of]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Identifier of Czechoslovak books|Identifier of Czechoslovak books]]
*** External identifiers: [[:d:Wikidata:Property proposal/Belgian Olympic Committee ID|Belgian Olympic Committee ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Olympic Federation of Ireland ID|Olympic Federation of Ireland ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Russian Football Union player ID|Russian Football Union player ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/All-Russian Sambo Federation ID|All-Russian Sambo Federation ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Baidu Tieba name|Baidu Tieba name]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Dictionnaire Favereau (fr)|Dictionnaire Favereau (fr)]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Serbian Olympic Committee athlete ID (New)|Serbian Olympic Committee athlete ID (New)]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Singapore National Olympic Council athlete ID|Singapore National Olympic Council athlete ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/NOCNSF athlete ID|NOCNSF athlete ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/numéro d'inscription au Registre national des marques|numéro d'inscription au Registre national des marques]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Modstand person ID|Modstand person ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Danacode|Danacode]], [[:d:Wikidata:Property proposal/British Paralympic Association athlete ID|British Paralympic Association athlete ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Canadian Paralympic Committee athlete ID|Canadian Paralympic Committee athlete ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Paralympics Australia athlete ID|Paralympics Australia athlete ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Paralympics New Zealand athlete ID|Paralympics New Zealand athlete ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/ILAMDIR ID|ILAMDIR ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/identifiant BD oubliées d'un auteur|identifiant BD oubliées d'un auteur]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Bolshoi Theatre person ID|Bolshoi Theatre person ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/kulturstiftung.org person ID|kulturstiftung.org person ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Mariinsky Theatre person ID|Mariinsky Theatre person ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Onestop ID|Onestop ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Federation Council reference ID|Federation Council reference ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/athletics.by person ID|athletics.by person ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/AFC player ID|AFC player ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/izsambo.ru person ID|izsambo.ru person ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Rugby Union of Russia athlete ID|Rugby Union of Russia athlete ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Online Torwali Dictionary ID|Online Torwali Dictionary ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/wrestdag.ru person ID|wrestdag.ru person ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Climbing Federation of Russia athlete ID|Climbing Federation of Russia athlete ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Shooting Union of Russia person ID|Shooting Union of Russia person ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Russian Trampoline Federation ID|Russian Trampoline Federation ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Freestyle Federation of Russia ID|Freestyle Federation of Russia ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Federation of Ski-Jumping and Nordic Combined of Russia ID|Federation of Ski-Jumping and Nordic Combined of Russia ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/USK ID|USK ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/BiatlonMag profile ID|BiatlonMag profile ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/motocross.ru profile ID|motocross.ru profile ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Football 24 article ID|Football 24 article ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/abART book series ID|abART book series ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Turkish Paralympic Committee athlete ID|Turkish Paralympic Committee athlete ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Jewish Pediatricians 1933–1945 ID|Jewish Pediatricians 1933–1945 ID]]
<!-- END NEW PROPOSALS -->
** Query examples:
*** [https://w.wiki/5XZ4 Most recent date not used as a date of birth (P569) or date of death (P570)]
*** [https://w.wiki/5YAx Map of war memorials, showing EN Wikipedia article if it exists] ([https://twitter.com/Tagishsimon/status/1555288388235821058 source])
*** [https://w.wiki/5XY7 Most frequent occupations of people born in Épinal] ([https://twitter.com/WikidataThreads/status/1554207788687138820 source])
*** [https://w.wiki/5XY2 Species named after places in the state of Espírito Santo] ([https://twitter.com/lubianat/status/1554202922132860928 source])
*** [https://w.wiki/5YKw Places named after Lenin] ([https://twitter.com/theklaneh/status/1555613271679537153 source])
* '''Development'''
** Lexicographical data:
*** Continuing to address feedback from the testing (e.g. [[phab:T312292]], [[phab:T313113]], [[phab:T313466]])
*** We have pushed back replacing Special:NewLexeme with the new Special:NewLexemeAlpha a bit to address more of the testing feedback.
** Continuing to tackle allowing sitelinks to redirects under some circumstances ([[phab:T278962]])
** REST API:
*** Finishing up the endpoints for removing and replacing statements and adding authentication and authorization to them
*** Looking into feedback from first testing
[[phab:maniphest/query/4RotIcw5oINo/#R|You can see all open tickets related to Wikidata here]]. If you want to help out, you can also have a look at [https://phabricator.wikimedia.org/project/board/71/query/zfiRgTnZF7zu/?filter=zfiRgTnZF7zu&order=priority the tasks needing a volunteer].
* '''Monthly Tasks'''
** Add labels, in your own language(s), for the new properties listed above.
** Comment on property proposals: [[d:Wikidata:Property proposal/Overview|all open proposals]]
** Contribute to a [[d:Special:MyLanguage/Wikidata:Showcase items|Showcase item]].
** Help [[d:Special:LanguageStats|translate]] or proofread the interface and documentation pages, in your own language!
** [[d:User:Pasleim/projectmerge|Help merge identical items]] across Wikimedia projects.
** Help [[d:Wikidata:Status updates/Next|write the next summary!]]
</div>
<div style="margin-top:10px; font-size:90%; padding-left:5px; font-family:Georgia, Palatino, Palatino Linotype, Times, Times New Roman, serif;">'''[[:d:Special:MyLanguage/Wikidata:Status updates/2022 08 08|Read the full report]]''' · [[m:Global message delivery/Targets/Wikidata|Unsubscribe]] · [[:d:User:Mohammed Sadat (WMDE)|Mohammed Sadat (WMDE)]] 14:37, 8 Silimin gɔli August 2022 (GMT)
</div>
</div>
<!-- Message sent by User:Mohammed Sadat (WMDE)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Wikidata&oldid=23614914 -->
hgkd322iafvmakk1xwvnc9ise10j777
42403
42344
2022-08-08T19:50:15Z
MediaWiki message delivery
274
/* Tech News: 2022-32 */ new section
wikitext
text/x-wiki
# {{DISPLAYTITLE:User talk:<b><span style="color:yellow">Ma</span><span style="color:green">sss</span><span style="color:red">ly</span></b>}}
{{User:Masssly/Nav}}
| style="width:100%; margin:auto; background-color: #FFFFFF; border: 1px solid #{{User:Tiptoety/Color 2}}; border-right-width:4px; border-bottom-width:4px; vertical-align: top;" |
{{User comment}}
{{Usertalkback|me=watched|you=other}}
{| style="background-color:transparent;border: 0px"
|-
| <div style="text-align:left; font-family:verdana; font-size:8pt; background:white;">
'''My local time is:''' '''{{Time|UTC}}'''. Click <span class="plainlinks" id="purgelink">[{{fullurl:{{FULLPAGENAME}}|action=purge}} <span style="color:black">'''here'''</span>] to refresh.</span></div>
|}
</div>
{{Sidebar with collapsible lists
| title = Talk page archive
| image = [[File:A medium drum made in Northern Ghana.jpg|250px]]
| caption = Luŋa
| class = plainlist
| navbar = none
| style = width: 250px; font-family: 'Copperplate Gothic Light'; background-color: #F2F3F4; border: 1px solid #B31B1B; box-shadow: 0.1em 0.1em 0.5em rgba(200,0,0,0.75); -moz-box-shadow: 0.1em 0.1em 0.5em rgba(200,0,0,0.75); -webkit-box-shadow: 0.1em 0.1em 0.5em rgba(200,0,0,0.75); border-radius: 1em; -moz-border-radius: 1em; -webkit-border-radius: 1em; padding: 1em 2em 0 2em;
| list1title = 2021
| list1 =
* [[User talk:Masssly/Archive/July 2021|Archive 1]] [[July 2021]]
* [[User talk:Masssly/Archive/August 2021|Archive 2]] [[August 2021]]
* [[User talk:Masssly/Archive/September 2021|Archive 3]] [[September 2021]]
* [[User talk:Masssly/Archive/October 2021|Archive 4]] [[October 2021]]
* [[User talk:Masssly/Archive/November 2021|Archive 5]] [[November 2021]]
* [[User talk:Masssly/Archive/December 2021|Archive 6]] [[December 2021]]
| list2title = 2022
| list2 =
* [[User talk:Masssly/Archive/January 2022|Archive 7]] [[January 2022]]
* [[User talk:Masssly/Archive/February 2022|Archive 8]] [[February 2022]]
* [[User talk:Masssly/Archive/March 2022|Archive 9]] [[March 2022]]
* [[User talk:Masssly/Archive/April 2022|Archive 10]] [[April 2022]]
* [[User talk:Masssly/Archive/May 2022|Archive 11]] [[May 2022]]
* [[User talk:Masssly/Archive/June 2022|Archive 12]] [[June 2022]]
* [[User talk:Masssly/Archive/July 2022|Archive 13]] [[July 2022]]
| belowclass = hlist
| below =
{{#tag:inputbox|
bgcolor=transparent
type=fulltext
prefix={{FULLPAGENAME}}/
break=no
width=15
searchbuttonlabel=Search
}}
}}
== Wikidata weekly summary #531 ==
<div class="plainlinks mw-content-ltr" lang="en" dir="ltr">
[[File:Wikidata-logo-en.svg|150px|right]]
<div style="margin-top:10px; padding-left:5px; font-family:Georgia, Palatino, Palatino Linotype, Times, Times New Roman, serif;">''Here's your quick overview of what has been happening around Wikidata over the last week.''</div>
<div style="-moz-column-count:2; -webkit-column-count:2; column-count:2; -webkit-column-width: 400px; -moz-column-width: 400px; column-width: 400px;">
* '''Discussions'''
** New requests for permissions/Bot:
*** [[d:Wikidata:Requests for permissions/Bot/William Avery Bot 8|William Avery Bot 8]]. '''Task/s:''' Set qualifiers on [[:d:Property:P734|family name (P734)]] to standardised values, as discussed at [[d:Wikidata_talk:WikiProject_Names#Qualifiers_for_given_names_and_surnames_-_establish_a_guideline|Wikidata talk:WikiProject Names|Qualifiers for given names and surnames - establish a guideline]], and requested at [[d:Wikidata:Bot_requests#Request_to_replace_qualifiers_(2022-07-17)|Request to replace qualifiers (2022-07-17)]].
*** [[d:Wikidata:Requests for permissions/Bot/EnvlhBot 4|EnvlhBot 4]]. '''Task/s:''' import forms for French verbs on [[d:Wikidata:Lexicographical data|lexemes]].
* '''[[d:Special:MyLanguage/Wikidata:Events|Events]]'''
** Upcoming:
*** [https://twitter.com/wikimediatech/status/1547256861237268482 Mark your calendars for the Wikimania Hackathon!] The free, online, public event will take place from 16- 22 UTC August 12 and 12-17 UTC August 13, and include a final showcase on August 14.
*** [https://lists.wikimedia.org/hyperkitty/list/wikidata@lists.wikimedia.org/thread/4Q3W3SH23QKWMLLATPEIKYLOGEYZE2KU/ Talk to the Search Platform / Query Service Team. Date: Wednesday, August 3rd, 2022 Time: 15:00-16:00 UTC / 08:00-09:00 PDT / 11:00-12:00 EDT / 16:00-17:00 WAT / 17:00-18:00 CEST]
*** Wikidata Birthday is taking place in October 2022, and together we are celebrating 10 amazing years of Wikidata with decentralized community events! Discover more [[d:Special:MyLanguage/Wikidata:Tenth_Birthday|Wikidata:Tenth Birthday]] -- organize an event and [[d:Special:MyLanguage/Wikidata:Tenth_Birthday/Run_an_event|get funding]]
** Ongoing
*** Weekly Lexemes Challenge #52, [https://dicare.toolforge.org/lexemes/challenge.php?id=52 Software]
** Past:
*** Wikidata/Wikibase office hours logs ([[d:Wikidata:Events/IRC office hour 2022-07-27|2022-07-27]])
* '''[[d:Special:MyLanguage/Wikidata:Press coverage|Press, articles, blog posts, videos]]'''
** Blogs
*** [https://observablehq.com/@pac02/good-articles-in-wikipedia-in-french Insights about good articles in Wikipedia in French] This Observable's notebook uses SPARQL queries to get insights about good articles.
*** [https://observablehq.com/@pac02/tour-de-france-femmes Tour de France Femmes] : Notebook exploring data from Tour de France Femmes using Wikidata.
*** [https://blog.library.si.edu/blog/2022/07/28/smithsonian-libraries-and-archives-wikidata-smithsonian-research-online/#.YuacmXVByV5 Smithsonian Libraries and Archives & Wikidata: Smithsonian Research Online]
*** [https://wikimedia.org.au/wiki/Populating_Wikipedia:_New_tool_integrating_Australian_Census_data Populating Wikipedia: New tool integrating Australian Census data]
*** [http://magnusmanske.de/wordpress/?p=668 Quickstatements User Evaluation of Statements and Terms, or QUEST]
*** [https://w.wiki/5WmF Place of birth and death of people with Peruvian citizenship] ([https://twitter.com/WikidataPeru/status/1552925098067329025 source])
*** [https://www.theverge.com/2022/7/29/23283701/wikipediate-notable-people-ranking-map-search-scroll-zoom This interactive map highlights the most notable person from your hometown]
*** [https://tjukanovt.github.io/notable-people Map of notable people] based on [https://www.nature.com/articles/s41597-022-01369-4 A cross-verified database of notable people, 3500BC-2018AD] which is based on Wikidata. Made by [https://mobile.twitter.com/tjukanov Topi Tjukanov]
*** [[:w:Wikipedia:Wikipedia Signpost/2022-08-01/In focus|Wikidata insights from a handy little tool]] in [[:d:Wikipedia:Wikipedia Signpost|The Signpost]]
** Videos
*** The process of standardizing OpenStreetMap and Wikidata data - an example in the village of Xiliu (in Chinese) - [https://www.youtube.com/watch?v=LhVqRIp3gDY YouTube]
*** Wikidata – An attempt to analyse Wikidata Query - [https://www.youtube.com/watch?v=fDBoHoKgsEE YouTube]
*** Wikimedia Commons and Wikidata: why and how? - [https://www.youtube.com/watch?v=dw1QEXUa370 YouTube]
*** WikiProject Scholia - Brazilian Bioinformatics (in Portuguese) - [https://www.youtube.com/watch?v=Dsboib8fmaA YouTube]
*** Connecting an academic organization to Wikidata (Python script) (in Portuguese) - [https://www.youtube.com/watch?v=yvEs0IsKSKg YouTube]
*** SPARQL queries on trains (stations and lines), cartography (in French) by [[User:VIGNERON|VIGNERON]] and [[User:Auregann|Auregann]] - [https://www.youtube.com/watch?v=Ezr2aJtKC-w YouTube]
* '''Tool of the week'''
** [https://observablehq.com/@pac02/gender-diversity-inspector?collection=@pac02/wikipedia-tools Gender diversity inspector] is a new tool to inspect gender diversity in Wikipedia articles based on SPARQL and Wikidata.
* '''Other Noteworthy Stuff'''
** [[:d:Template:Generic queries for authors|Template:Generic queries for authors]] has now generic queries about narrative locations (P840) of works written by an author.
* '''Did you know?'''
<!-- NEW PROPERTIES DO NOT REMOVE -->
** Newest [[d:Special:ListProperties|properties]]:
*** General datatypes: [[:d:Property:P10888|contains the statistical territorial entity]], [[:d:Property:P10893|recordist]], [[:d:Property:P10894|spoken by]]
*** External identifiers: [[:d:Property:P10872|Palmares Cultural Foundation process number]], [[:d:Property:P10873|Mapping Museums ID]], [[:d:Property:P10874|gov.uk person ID]], [[:d:Property:P10875|Kazakhstan.travel tourist spot ID]], [[:d:Property:P10876|CVX vaccine code]], [[:d:Property:P10877|Applied Ecology Resources document ID]], [[:d:Property:P10878|ClimateCultures Directory ID]], [[:d:Property:P10879|Hamburger Professorinnen- und Professorenkatalog ID]], [[:d:Property:P10880|Catalogus Professorum (TU Berlin) person ID]], [[:d:Property:P10881|Kieler Gelehrtenverzeichnis ID]], [[:d:Property:P10882|Met Constituent ID]], [[:d:Property:P10883|The Encyclopedia of Fantasy ID]], [[:d:Property:P10884|Gitee username]], [[:d:Property:P10885|Anghami artist ID]], [[:d:Property:P10886|Austria-Forum person ID]], [[:d:Property:P10887|Base Budé person ID]], [[:d:Property:P10889|Israeli Company Number]], [[:d:Property:P10890|PM20 ware ID]], [[:d:Property:P10891|pad.ma person ID]], [[:d:Property:P10892|Bioconductor project]], [[:d:Property:P10895|Broadway World person ID]], [[:d:Property:P10896|pad.ma video ID]], [[:d:Property:P10897|ORKG ID]], [[:d:Property:P10898|International Baccalaureate school ID]], [[:d:Property:P10899|Prophy author ID]], [[:d:Property:P10900|Telmore Musik artist ID]], [[:d:Property:P10902|FirstCycling rider ID]]
<!-- END NEW PROPERTIES -->
<!-- NEW PROPOSALS DO NOT REMOVE -->
** New [[d:Special:MyLanguage/Wikidata:Property proposal|property proposals]] to review:
*** General datatypes: [[:d:Wikidata:Property proposal/chirality|chirality]], [[:d:Wikidata:Property proposal/UAE Street Code|UAE Street Code]], [[:d:Wikidata:Property proposal/field of this award|field of this award]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Anghami album ID|Anghami album ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Model image|Model image]], [[:d:Wikidata:Property proposal/fishery for|fishery for]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Matrix space|Matrix space]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Tribe|Tribe]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Prisoner's camp number|Prisoner's camp number]], [[:d:Wikidata:Property proposal/field of this item|field of this item]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Linkinfo ID|Linkinfo ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Zhihu question ID|Zhihu question ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Baidu Tieba name|Baidu Tieba name]]
*** External identifiers: [[:d:Wikidata:Property proposal/IndExs Exsiccata ID|IndExs Exsiccata ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Objekt-ID für Kulturgut in Liechtenstein|Objekt-ID für Kulturgut in Liechtenstein]], [[:d:Wikidata:Property proposal/AIPD member ID|AIPD member ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/SecondHandSongs release ID|SecondHandSongs release ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Walther, Initia carminum ID|Walther, Initia carminum ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Initia carminum Latinorum ID|Initia carminum Latinorum ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Repertorium hymnologicum ID|Repertorium hymnologicum ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/national-football-teams.com coach ID|national-football-teams.com coach ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/playmakerstats.com stadium ID|playmakerstats.com stadium ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/sambafoot team ID|sambafoot team ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/lila linked latin uri|lila linked latin uri]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Archivio della ceramica person ID|Archivio della ceramica person ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/TUBITAK Sosyal Bilimler Ansiklopedisi ID|TUBITAK Sosyal Bilimler Ansiklopedisi ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/elibrary.ru journal ID|elibrary.ru journal ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/IRIS private universities (1) IDs|IRIS private universities (1) IDs]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Arabic Ontology Lemma ID|Arabic Ontology Lemma ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Merchbar electronic dance music artist ID|Merchbar electronic dance music artist ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/JioSaavn album ID|JioSaavn album ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/JioSaavn artist ID|JioSaavn artist ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Revised Mandarin Chinese Dictionary ID|Revised Mandarin Chinese Dictionary ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/AEDA subject keyword ID|AEDA subject keyword ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/AEDA geographic keyword ID|AEDA geographic keyword ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/AEDA taxonomic keyword ID|AEDA taxonomic keyword ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Rare Plant Fact Sheets ID|Rare Plant Fact Sheets ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/100.histrf.ru ID|100.histrf.ru ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/elibrary.ru publisher ID|elibrary.ru publisher ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Livelib.ru publisher ID|Livelib.ru publisher ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/YAPPY profile ID|YAPPY profile ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Galleria Recta author ID|Galleria Recta author ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Business Online ID|Business Online ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Real Time IDs|Real Time IDs]], [[:d:Wikidata:Property proposal/The Devil's Porridge Museum Worker Database|The Devil's Porridge Museum Worker Database]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Artistic Gymnastics Federation of Russia ID|Artistic Gymnastics Federation of Russia ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Bobsleigh Federation of Russia ID|Bobsleigh Federation of Russia ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Russian Luge Federation ID|Russian Luge Federation ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Handball Federation of Russia ID|Handball Federation of Russia ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Russian Volleyball Federation ID|Russian Volleyball Federation ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/All-Russian Swimming Federation ID|All-Russian Swimming Federation ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Scinapse Author ID|Scinapse Author ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Russian Paralympic Committee athlete ID|Russian Paralympic Committee athlete ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/National Olympic Committee of the Republic of Kazakhstan ID|National Olympic Committee of the Republic of Kazakhstan ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/National Olympic Committee of Azerbaijan ID|National Olympic Committee of Azerbaijan ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Belgian Olympic Committee ID|Belgian Olympic Committee ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Olympic Federation of Ireland ID|Olympic Federation of Ireland ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Russian Football Union player ID|Russian Football Union player ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/All-Russian Sambo Federation ID|All-Russian Sambo Federation ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Dictionnaire Favereau (fr)|Dictionnaire Favereau (fr)]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Serbian Olympic Committee athlete ID (New)|Serbian Olympic Committee athlete ID (New)]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Singapore National Olympic Council athlete ID|Singapore National Olympic Council athlete ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/NOCNSF athlete ID|NOCNSF athlete ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/numéro d'inscription au Registre national des marques|numéro d'inscription au Registre national des marques]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Modstand person ID|Modstand person ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Danacode|Danacode]], [[:d:Wikidata:Property proposal/British Paralympic Association athlete ID|British Paralympic Association athlete ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Canadian Paralympic Committee athlete ID|Canadian Paralympic Committee athlete ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Paralympics Australia athlete ID|Paralympics Australia athlete ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Paralympics New Zealand athlete ID|Paralympics New Zealand athlete ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/ILAMDIR ID|ILAMDIR ID]]
<!-- END NEW PROPOSALS -->
** Query examples:
*** [https://w.wiki/5XCk Grammatical features used on forms of French lexemes] ([https://twitter.com/envlh/status/1553668952399675392 source])
*** [https://w.wiki/5WpF Most notable people] (by sitelinks) ([https://twitter.com/MagnusManske/status/1553020452469104640 source])
*** [https://w.wiki/5WWp List of draughts] ([https://twitter.com/WikidataThreads/status/1552542642684190720 source)]
*** [https://w.wiki/5Gfa Map of NZ graduates based on coordinates of employer] ([https://twitter.com/SiobhanLeachman/status/1552477015852617728 source])
* '''Development'''
** [Significant change] [https://lists.wikimedia.org/hyperkitty/list/wikidata@lists.wikimedia.org/thread/IN7FPRLU2QA2MVXUEEQ2WTILR4GIOPM3/ New search profile parameter in Wikidata’s wbsearchentities API module]
** REST API:
*** [https://lists.wikimedia.org/hyperkitty/list/wikidata@lists.wikimedia.org/thread/26Q4RUTPFN2SWZWOEA3TXBH5MCPHLEBU/ You can now check out the current development state of the upcoming REST API]
*** We are continuing work on the API route to remove and replace statements, focusing on error handling and corner cases.
** Lexicographical data: We are addressing the feedback from the first release of the new Special:NewLexeme page.
** Continuing work on allowing redirects and the target article as independent sitelinks if a redirect badge is used ([[phab:T313896]])
[[phab:maniphest/query/4RotIcw5oINo/#R|You can see all open tickets related to Wikidata here]]. If you want to help, you can also have a look at [https://phabricator.wikimedia.org/project/board/71/query/zfiRgTnZF7zu/?filter=zfiRgTnZF7zu&order=priority the tasks needing a volunteer].
* '''Monthly Tasks'''
** Add labels, in your own language(s), for the new properties listed above.
** Comment on property proposals: [[d:Wikidata:Property proposal/Overview|all open proposals]]
** Contribute to a [[d:Special:MyLanguage/Wikidata:Showcase items|Showcase item]].
** Help [[d:Special:LanguageStats|translate]] or proofread the interface and documentation pages, in your own language!
** [[d:User:Pasleim/projectmerge|Help merge identical items]] across Wikimedia projects.
** Remove the {{Q|Q1062083}} value for property {{P|31}}. See the [https://w.wiki/5WWb list] and the discussion in the project chat [[:d:Wikidata:Project_chat#Should_milliardaire_(Q1062083)_be_used_as_a_value_of_nature_de_l'%C3%A9l%C3%A9ment_(P31)?|Should billionaire (Q1062083) be used as a value of instance of (P31)?]]
** Help [[d:Wikidata:Status updates/Next|write the next summary!]]
</div>
<div style="margin-top:10px; font-size:90%; padding-left:5px; font-family:Georgia, Palatino, Palatino Linotype, Times, Times New Roman, serif;">'''[[:d:Special:MyLanguage/Wikidata:Status updates/2022 08 01|Read the full report]]''' · [[m:Global message delivery/Targets/Wikidata|Unsubscribe]] · [[:d:User:Mohammed Sadat (WMDE)|Mohammed Sadat (WMDE)]] 16:43, 1 Silimin gɔli August 2022 (GMT)
</div>
</div>
<!-- Message sent by User:Mohammed Sadat (WMDE)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Wikidata&oldid=23614914 -->
== Books & Bytes – Issue 51 ==
<div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
<div style = "color: #936c29; font-size: 4em; font-family: Copperplate, 'Copperplate Gothic Light', serif">
[[File:Wikipedia Library owl.svg|80px|link=The Wikipedia Library]] '''The Wikipedia Library'''
</div>
<div style = "font-size: 1.5em; margin: 0 100px">
[[File:Bookshelf.jpg|right|175px]]</div>
<div style = "line-height: 1.2">
<span style="font-size: 2em; font-family: Copperplate, 'Copperplate Gothic Light', serif">'''''Books & Bytes'''''</span><br />
Issue 51, May – June 2022
</div>
<div style = "margin-top: 1.5em; border: 3px solid #ae8c55; border-radius: .5em; padding: 1em 1.5em; font-size: 1.2em">
* New library partners
** SAGE Journals
** Elsevier ScienceDirect
** University of Chicago Press
** Information Processing Society of Japan
* Feedback requested on this newsletter
* 1Lib1Ref May 2022
<big>'''[[:m:The Wikipedia Library/Newsletter/May-June_2022|Read the full newsletter]]'''</big>
</div>
</div>
<small>Sent by [[m:User:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] on behalf of The Wikipedia Library team --16:46, 1 Silimin gɔli August 2022 (GMT)</small>
<!-- Message sent by User:Samwalton9@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=The_Wikipedia_Library/Newsletter/Recipients&oldid=23611998 -->
== <span lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">Tech News: 2022-31</span> ==
<div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
<section begin="technews-2022-W31"/><div class="plainlinks">
Latest '''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|tech news]]''' from the Wikimedia technical community. Please tell other users about these changes. Not all changes will affect you. [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/31|Translations]] are available.
'''Recent changes'''
* Improved [[m:Special:MyLanguage/Help:Displaying_a_formula#Phantom|LaTeX capabilities for math rendering]] are now available in the wikis thanks to supporting <bdi lang="zxx" dir="ltr"><code>Phantom</code></bdi> tags. This completes part of [[m:Community_Wishlist_Survey_2022/Editing/Missing_LaTeX_capabilities_for_math_rendering|the #59 wish]] of the 2022 Community Wishlist Survey.
'''Changes later this week'''
* [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|alt=|Recurrent item]] The [[mw:MediaWiki 1.39/wmf.23|new version]] of MediaWiki will be on test wikis and MediaWiki.org from {{#time:j xg|2022-08-02|en}}. It will be on non-Wikipedia wikis and some Wikipedias from {{#time:j xg|2022-08-03|en}}. It will be on all wikis from {{#time:j xg|2022-08-04|en}} ([[mw:MediaWiki 1.39/Roadmap|calendar]]).
* The [[mw:Special:MyLanguage/Help:Extension:WikiEditor/Realtime_Preview|Realtime Preview]] will be available as a Beta Feature on wikis in [https://noc.wikimedia.org/conf/highlight.php?file=dblists%2Fgroup0.dblist Group 0]. This feature was built in order to fulfill [[m:Special:MyLanguage/Community_Wishlist_Survey_2021/Real_Time_Preview_for_Wikitext|one of the Community Wishlist Survey proposals]].
'''Future changes'''
* The Beta Feature for [[mw:Special:MyLanguage/Help:DiscussionTools|DiscussionTools]] will be updated throughout August. Discussions will look different. You can see [[mw:Special:MyLanguage/Talk pages project/Usability/Prototype|some of the proposed changes]].
'''Future meetings'''
* This week, three meetings about [[mw:Special:MyLanguage/Reading/Web/Desktop Improvements|Vector (2022)]] with live interpretation will take place. On Tuesday, interpretation in Russian will be provided. On Thursday, meetings for Arabic and Spanish speakers will take place. [[mw:Special:MyLanguage/Reading/Web/Desktop Improvements/Updates/Talk to Web|See how to join]].
'''''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|Tech news]]''' prepared by [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Writers|Tech News writers]] and posted by [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|bot]] • [[m:Special:MyLanguage/Tech/News#contribute|Contribute]] • [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/31|Translate]] • [[m:Tech|Get help]] • [[m:Talk:Tech/News|Give feedback]] • [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|Subscribe or unsubscribe]].''
</div><section end="technews-2022-W31"/>
</div>
21:22, 1 Silimin gɔli August 2022 (GMT)
<!-- Message sent by User:Quiddity (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Tech_ambassadors&oldid=23615613 -->
== Wikidata weekly summary #532 ==
<div class="plainlinks mw-content-ltr" lang="en" dir="ltr">
[[File:Wikidata-logo-en.svg|150px|right]]
<div style="margin-top:10px; padding-left:5px; font-family:Georgia, Palatino, Palatino Linotype, Times, Times New Roman, serif;">''Here's your quick overview of what has been happening around Wikidata over the last week.''</div>
<div style="-moz-column-count:2; -webkit-column-count:2; column-count:2; -webkit-column-width: 400px; -moz-column-width: 400px; column-width: 400px;">
* '''Discussions'''
** New requests for permissions/Bot:
*** [[d:Wikidata:Requests for permissions/Bot/Pi bot 26|Pi bot 26]] '''Task/s:''' Auto-correct coordinates set to the wrong globe
*** [[d:Wikidata:Requests for permissions/Bot/Pi bot 27|Pi bot 27]] '''Task/s:''' Auto-copy coordinate globe to [[d:Property:P376|located on astronomical body (P376)]] (except for [[d:Q2|Q2]])
*** [[d:Wikidata:Requests for permissions/Bot/William Avery Bot 9|William Avery Bot 9]] '''Task/s:''' Remove tracking parameters from reference URLs, as suggested at [[d:Wikidata:Bot_requests#Tracking_parameters_in_reference_URLs|Wikidata:Bot requests § Tracking parameters in reference URLs]]. I would like to run this as a recurring task, after clearing the c. 2800 current instances.
** Closed request for permissions/Bot:
*** [[d:Wikidata:Requests for permissions/Bot/William Avery Bot 8|William Avery Bot 8]] (approved) '''Task/s:''' Set qualifiers on [[d:property:P734|family name (P734)]] to standardised values, as discussed at [[d:Wikidata talk:WikiProject Names#Qualifiers for given names and surnames - establish a guideline|Wikidata talk:WikiProject Names § Qualifiers for given names and surnames - establish a guideline]], and requested at [[d:WD:RBOT#Request to replace qualifiers (2022-07-17)|WD:RBOT § Request to replace qualifiers (2022-07-17)]]
* '''[[d:Special:MyLanguage/Wikidata:Events|Events]]'''
** Upcoming
*** [[wmania:Wikimania|Wikimania 2022]], August 11 to 14, online event. The [[wmania:Hackathon|Hackathon]] will take place August [[wmania:Hackathon/Schedule|12-14]]. On [[d:Wikidata:Wikimania 2022|this page]] you can find a summary of sessions and community gatherings related to Wikidata and Wikibase.
*** Next Linked Data for Libraries [[Wikidata: WikiProject LD4 Wikidata Affinity Group|LD4 Wikidata Affinity Group]] call August 9, 2022: Pieter Vander Vennet on MapComplete, a thematic OpenStreetMap viewer and editor which uses species, language, and image data from Wikidata. [https://docs.google.com/document/d/1LK33z_L6ARux-jzRXIVPlF4yApsFxx7INpKaaZ2MUIg/edit?usp=sharing Agenda].
*** The Wikimania Hackathon starts next Friday, August 16-22! There are still [[:wikimania:Hackathon/Schedule|lots of spots in the schedule]] to add your Wikidata related sessions or project ideas (anyone can present a session)
** Ongoing
*** Wikimedia Indonesia's [[d:Wikidata:WikiProject Indonesia/Kegiatan/Datathon|Wikidata edit-a-thon (''datathon'')]] for the 77th anniversary of the Indnesian Independence Day started on 5th August and will be held until 12th August. Participants are instructed to edit items containing the statement [[d:Property:P495|country of origin (P495)]]: [[d:Q252|Indonesia (Q252)]].
*** Toolhub is a catalog of 1500+ tools used every day in a wide variety of workflows across many Wiki projects. We are currently improving the search functionality and need your input – whether you are already familiar with Toolhub or not. Please take 5-10 minutes to leave [[m:en:Toolhub/Data_model/Feedback|feedback]].
** Ongoing
*** Weekly Lexemes Challenge #53, [https://dicare.toolforge.org/lexemes/challenge.php?id=53 Sheep]
** Past
*** First online meet-up fully organized by volunteers of the Indonesian Wikidata Community has been held on 30th July where we edited items on Indonesian ethnic groups.
* '''[[d:Special:MyLanguage/Wikidata:Press coverage|Press, articles, blog posts, videos]]'''
** Books
*** [https://iu.pressbooks.pub/wikidatascholcomm/ Wikidata for Scholarly Communication Librarianship]
** Blogs
*** [https://flowingdata.com/2022/08/02/most-notable-person-everywhere-in-the-world/ Most notable person, everywhere in the world]
*** [https://chem-bla-ics.blogspot.com/2022/08/wikidata-now-escapes-smiles-and-cxsmiles.html Wikidata now escapes SMILES and CXSMILES!]
*** [https://wikimedia.org.au/wiki/Bringing_the_whole_zoo_to_Wikidata Bringing the whole zoo to Wikidata] - [[d:User:MargaretRDonald|User:MargaretRDonald]]
*** [https://www.lehir.net/using-tfsl-to-clean-grammatical-features-on-wikidata-lexemes/ Using tfsl to clean grammatical features on Wikidata lexemes]
*** [https://www.linkedin.com/pulse/using-machine-learning-iiif-wikidata-find-female-scientists-jones/ Using Machine Learning, IIIF and Wikidata to find female scientists in historical Newspaper and Journals]
** Papers
***[https://digitalartsnation.ca/wp-content/uploads/2022/08/Embracing-Wikidata-Guide-2022.pdf Embracing Wikidata: How to Increase Discoverability for Musicians Online] - [https://twitter.com/ipetri/status/1554631438187827201 Tweet]
***
** Videos
***[https://www.youtube.com/watch?v=Ii2esyEaPjI New Zealand Thesis Project July 2022] - [[User:DrThneed|User:DrThneed]]
*** [https://www.youtube.com/watch?v=vj_lxwFS98I Wikidata academic bibliographic data and Scholia] (in French) by [[User:VIGNERON|VIGNERON]] and [[User:Jsamwrites|Jsamwrites]]
*** Wikidata: Just Three Steps to Turn Books into Data Collections (in Chinese) - [https://www.youtube.com/watch?v=zatu9UjI0VQ YouTube]
** Presentations:
*** [[:Commons:File:KB Wikibase.cloud Unboxing Experience, Netherlands Wikibase Knowlegde Group, 22-07-2022.pdf|KB Wikibase.cloud Unboxing Experience, Netherlands Wikibase Knowlegde Group]]
* '''Tool of the week'''
** [https://workspace.google.com/marketplace/app/wikipedia_and_wikidata_tools/595109124715?pann=cwsdp&hl=en Wiki tools] - adds dozens of Wikipedia and Wikidata functions to your Google sheets.
* '''Other Noteworthy Stuff'''
** [[d:Special:MyLanguage/Wikidata:Tenth Birthday|Wikidata's 10th birthday]]: you can contribute to the collaborative celebration video by sending a "happy birthday video" before September 18th, [[d:Special:MyLanguage/Wikidata:Tenth Birthday/Celebration video|more information here]]
* '''Did you know?'''
<!-- NEW PROPERTIES DO NOT REMOVE -->
** Newest [[d:Special:ListProperties|properties]]:
*** General datatypes: [[:d:Property:P10893|recordist]], [[:d:Property:P10894|spoken by]], [[:d:Property:P10906|foliage type]]
*** External identifiers: [[:d:Property:P10889|Israeli Company Number]], [[:d:Property:P10890|PM20 ware ID]], [[:d:Property:P10891|pad.ma person ID]], [[:d:Property:P10892|Bioconductor project]], [[:d:Property:P10895|Broadway World person ID]], [[:d:Property:P10896|pad.ma video ID]], [[:d:Property:P10897|ORKG ID]], [[:d:Property:P10898|International Baccalaureate school ID]], [[:d:Property:P10899|Prophy author ID]], [[:d:Property:P10900|Telmore Musik artist ID]], [[:d:Property:P10902|FirstCycling rider ID]], [[:d:Property:P10903|Super Basketball League ID]], [[:d:Property:P10904|Sport24.ru team ID]], [[:d:Property:P10905|P. League+ ID]], [[:d:Property:P10907|Paleobiology Database ID]], [[:d:Property:P10908|Kinokolo.ua person ID]], [[:d:Property:P10909|Theatrical Index person ID]], [[:d:Property:P10910|Korean Academy of Science and Technology member ID]]
<!-- END NEW PROPERTIES -->
<!-- NEW PROPOSALS DO NOT REMOVE -->
** New [[d:Special:MyLanguage/Wikidata:Property proposal|property proposals]] to review:
*** General datatypes: [[:d:Wikidata:Property proposal/Zhihu question ID|Zhihu question ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/counts instances of|counts instances of]], [[:d:Wikidata:Property proposal/holds diplomatic passport of|holds diplomatic passport of]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Identifier of Czechoslovak books|Identifier of Czechoslovak books]]
*** External identifiers: [[:d:Wikidata:Property proposal/Belgian Olympic Committee ID|Belgian Olympic Committee ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Olympic Federation of Ireland ID|Olympic Federation of Ireland ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Russian Football Union player ID|Russian Football Union player ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/All-Russian Sambo Federation ID|All-Russian Sambo Federation ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Baidu Tieba name|Baidu Tieba name]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Dictionnaire Favereau (fr)|Dictionnaire Favereau (fr)]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Serbian Olympic Committee athlete ID (New)|Serbian Olympic Committee athlete ID (New)]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Singapore National Olympic Council athlete ID|Singapore National Olympic Council athlete ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/NOCNSF athlete ID|NOCNSF athlete ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/numéro d'inscription au Registre national des marques|numéro d'inscription au Registre national des marques]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Modstand person ID|Modstand person ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Danacode|Danacode]], [[:d:Wikidata:Property proposal/British Paralympic Association athlete ID|British Paralympic Association athlete ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Canadian Paralympic Committee athlete ID|Canadian Paralympic Committee athlete ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Paralympics Australia athlete ID|Paralympics Australia athlete ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Paralympics New Zealand athlete ID|Paralympics New Zealand athlete ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/ILAMDIR ID|ILAMDIR ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/identifiant BD oubliées d'un auteur|identifiant BD oubliées d'un auteur]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Bolshoi Theatre person ID|Bolshoi Theatre person ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/kulturstiftung.org person ID|kulturstiftung.org person ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Mariinsky Theatre person ID|Mariinsky Theatre person ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Onestop ID|Onestop ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Federation Council reference ID|Federation Council reference ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/athletics.by person ID|athletics.by person ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/AFC player ID|AFC player ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/izsambo.ru person ID|izsambo.ru person ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Rugby Union of Russia athlete ID|Rugby Union of Russia athlete ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Online Torwali Dictionary ID|Online Torwali Dictionary ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/wrestdag.ru person ID|wrestdag.ru person ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Climbing Federation of Russia athlete ID|Climbing Federation of Russia athlete ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Shooting Union of Russia person ID|Shooting Union of Russia person ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Russian Trampoline Federation ID|Russian Trampoline Federation ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Freestyle Federation of Russia ID|Freestyle Federation of Russia ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Federation of Ski-Jumping and Nordic Combined of Russia ID|Federation of Ski-Jumping and Nordic Combined of Russia ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/USK ID|USK ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/BiatlonMag profile ID|BiatlonMag profile ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/motocross.ru profile ID|motocross.ru profile ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Football 24 article ID|Football 24 article ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/abART book series ID|abART book series ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Turkish Paralympic Committee athlete ID|Turkish Paralympic Committee athlete ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Jewish Pediatricians 1933–1945 ID|Jewish Pediatricians 1933–1945 ID]]
<!-- END NEW PROPOSALS -->
** Query examples:
*** [https://w.wiki/5XZ4 Most recent date not used as a date of birth (P569) or date of death (P570)]
*** [https://w.wiki/5YAx Map of war memorials, showing EN Wikipedia article if it exists] ([https://twitter.com/Tagishsimon/status/1555288388235821058 source])
*** [https://w.wiki/5XY7 Most frequent occupations of people born in Épinal] ([https://twitter.com/WikidataThreads/status/1554207788687138820 source])
*** [https://w.wiki/5XY2 Species named after places in the state of Espírito Santo] ([https://twitter.com/lubianat/status/1554202922132860928 source])
*** [https://w.wiki/5YKw Places named after Lenin] ([https://twitter.com/theklaneh/status/1555613271679537153 source])
* '''Development'''
** Lexicographical data:
*** Continuing to address feedback from the testing (e.g. [[phab:T312292]], [[phab:T313113]], [[phab:T313466]])
*** We have pushed back replacing Special:NewLexeme with the new Special:NewLexemeAlpha a bit to address more of the testing feedback.
** Continuing to tackle allowing sitelinks to redirects under some circumstances ([[phab:T278962]])
** REST API:
*** Finishing up the endpoints for removing and replacing statements and adding authentication and authorization to them
*** Looking into feedback from first testing
[[phab:maniphest/query/4RotIcw5oINo/#R|You can see all open tickets related to Wikidata here]]. If you want to help out, you can also have a look at [https://phabricator.wikimedia.org/project/board/71/query/zfiRgTnZF7zu/?filter=zfiRgTnZF7zu&order=priority the tasks needing a volunteer].
* '''Monthly Tasks'''
** Add labels, in your own language(s), for the new properties listed above.
** Comment on property proposals: [[d:Wikidata:Property proposal/Overview|all open proposals]]
** Contribute to a [[d:Special:MyLanguage/Wikidata:Showcase items|Showcase item]].
** Help [[d:Special:LanguageStats|translate]] or proofread the interface and documentation pages, in your own language!
** [[d:User:Pasleim/projectmerge|Help merge identical items]] across Wikimedia projects.
** Help [[d:Wikidata:Status updates/Next|write the next summary!]]
</div>
<div style="margin-top:10px; font-size:90%; padding-left:5px; font-family:Georgia, Palatino, Palatino Linotype, Times, Times New Roman, serif;">'''[[:d:Special:MyLanguage/Wikidata:Status updates/2022 08 08|Read the full report]]''' · [[m:Global message delivery/Targets/Wikidata|Unsubscribe]] · [[:d:User:Mohammed Sadat (WMDE)|Mohammed Sadat (WMDE)]] 14:37, 8 Silimin gɔli August 2022 (GMT)
</div>
</div>
<!-- Message sent by User:Mohammed Sadat (WMDE)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Wikidata&oldid=23614914 -->
== <span lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">Tech News: 2022-32</span> ==
<div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
<section begin="technews-2022-W32"/><div class="plainlinks">
Latest '''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|tech news]]''' from the Wikimedia technical community. Please tell other users about these changes. Not all changes will affect you. [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/32|Translations]] are available.
'''Recent changes'''
* [[:m:Special:MyLanguage/Meta:GUS2Wiki/Script|GUS2Wiki]] copies the information from [[{{#special:GadgetUsage}}]] to an on-wiki page so you can review its history. If your project isn't already listed on the [[d:Q113143828|Wikidata entry for Project:GUS2Wiki]] you can either run GUS2Wiki yourself or [[:m:Special:MyLanguage/Meta:GUS2Wiki/Script#Opting|make a request to receive updates]]. [https://phabricator.wikimedia.org/T121049]
'''Changes later this week'''
* There is no new MediaWiki version this week.
* [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|alt=|Recurrent item]] Some wikis will be in read-only for a few minutes because of a switch of their main database. It will be performed on {{#time:j xg|2022-08-09|en}} at 07:00 UTC ([https://noc.wikimedia.org/conf/highlight.php?file=dblists/s5.dblist targeted wikis]) and on {{#time:j xg|2022-08-11|en}} at 7:00 UTC ([https://noc.wikimedia.org/conf/highlight.php?file=dblists/s2.dblist targeted wikis]).
'''Future meetings'''
* The [[wmania:Special:MyLanguage/Hackathon|Wikimania Hackathon]] will take place online from August 12–14. Don't miss [[wmania:Special:MyLanguage/Hackathon/Schedule|the pre-hacking showcase]] to learn about projects and find collaborators. Anyone can [[phab:/project/board/6030/|propose a project]] or [[wmania:Special:MyLanguage/Hackathon/Schedule|host a session]]. [[wmania:Special:MyLanguage/Hackathon/Newcomers|Newcomers are welcome]]!
'''''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|Tech news]]''' prepared by [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Writers|Tech News writers]] and posted by [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|bot]] • [[m:Special:MyLanguage/Tech/News#contribute|Contribute]] • [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/32|Translate]] • [[m:Tech|Get help]] • [[m:Talk:Tech/News|Give feedback]] • [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|Subscribe or unsubscribe]].''
</div><section end="technews-2022-W32"/>
</div>
19:50, 8 Silimin gɔli August 2022 (GMT)
<!-- Message sent by User:Quiddity (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Tech_ambassadors&oldid=23627807 -->
aic4pq7kwn6fu3x2dag1dd5gum9unz0
42404
42403
2022-08-09T01:24:41Z
MediaWiki message delivery
274
/* This Month in GLAM: July 2022 */ new section
wikitext
text/x-wiki
# {{DISPLAYTITLE:User talk:<b><span style="color:yellow">Ma</span><span style="color:green">sss</span><span style="color:red">ly</span></b>}}
{{User:Masssly/Nav}}
| style="width:100%; margin:auto; background-color: #FFFFFF; border: 1px solid #{{User:Tiptoety/Color 2}}; border-right-width:4px; border-bottom-width:4px; vertical-align: top;" |
{{User comment}}
{{Usertalkback|me=watched|you=other}}
{| style="background-color:transparent;border: 0px"
|-
| <div style="text-align:left; font-family:verdana; font-size:8pt; background:white;">
'''My local time is:''' '''{{Time|UTC}}'''. Click <span class="plainlinks" id="purgelink">[{{fullurl:{{FULLPAGENAME}}|action=purge}} <span style="color:black">'''here'''</span>] to refresh.</span></div>
|}
</div>
{{Sidebar with collapsible lists
| title = Talk page archive
| image = [[File:A medium drum made in Northern Ghana.jpg|250px]]
| caption = Luŋa
| class = plainlist
| navbar = none
| style = width: 250px; font-family: 'Copperplate Gothic Light'; background-color: #F2F3F4; border: 1px solid #B31B1B; box-shadow: 0.1em 0.1em 0.5em rgba(200,0,0,0.75); -moz-box-shadow: 0.1em 0.1em 0.5em rgba(200,0,0,0.75); -webkit-box-shadow: 0.1em 0.1em 0.5em rgba(200,0,0,0.75); border-radius: 1em; -moz-border-radius: 1em; -webkit-border-radius: 1em; padding: 1em 2em 0 2em;
| list1title = 2021
| list1 =
* [[User talk:Masssly/Archive/July 2021|Archive 1]] [[July 2021]]
* [[User talk:Masssly/Archive/August 2021|Archive 2]] [[August 2021]]
* [[User talk:Masssly/Archive/September 2021|Archive 3]] [[September 2021]]
* [[User talk:Masssly/Archive/October 2021|Archive 4]] [[October 2021]]
* [[User talk:Masssly/Archive/November 2021|Archive 5]] [[November 2021]]
* [[User talk:Masssly/Archive/December 2021|Archive 6]] [[December 2021]]
| list2title = 2022
| list2 =
* [[User talk:Masssly/Archive/January 2022|Archive 7]] [[January 2022]]
* [[User talk:Masssly/Archive/February 2022|Archive 8]] [[February 2022]]
* [[User talk:Masssly/Archive/March 2022|Archive 9]] [[March 2022]]
* [[User talk:Masssly/Archive/April 2022|Archive 10]] [[April 2022]]
* [[User talk:Masssly/Archive/May 2022|Archive 11]] [[May 2022]]
* [[User talk:Masssly/Archive/June 2022|Archive 12]] [[June 2022]]
* [[User talk:Masssly/Archive/July 2022|Archive 13]] [[July 2022]]
| belowclass = hlist
| below =
{{#tag:inputbox|
bgcolor=transparent
type=fulltext
prefix={{FULLPAGENAME}}/
break=no
width=15
searchbuttonlabel=Search
}}
}}
== Wikidata weekly summary #531 ==
<div class="plainlinks mw-content-ltr" lang="en" dir="ltr">
[[File:Wikidata-logo-en.svg|150px|right]]
<div style="margin-top:10px; padding-left:5px; font-family:Georgia, Palatino, Palatino Linotype, Times, Times New Roman, serif;">''Here's your quick overview of what has been happening around Wikidata over the last week.''</div>
<div style="-moz-column-count:2; -webkit-column-count:2; column-count:2; -webkit-column-width: 400px; -moz-column-width: 400px; column-width: 400px;">
* '''Discussions'''
** New requests for permissions/Bot:
*** [[d:Wikidata:Requests for permissions/Bot/William Avery Bot 8|William Avery Bot 8]]. '''Task/s:''' Set qualifiers on [[:d:Property:P734|family name (P734)]] to standardised values, as discussed at [[d:Wikidata_talk:WikiProject_Names#Qualifiers_for_given_names_and_surnames_-_establish_a_guideline|Wikidata talk:WikiProject Names|Qualifiers for given names and surnames - establish a guideline]], and requested at [[d:Wikidata:Bot_requests#Request_to_replace_qualifiers_(2022-07-17)|Request to replace qualifiers (2022-07-17)]].
*** [[d:Wikidata:Requests for permissions/Bot/EnvlhBot 4|EnvlhBot 4]]. '''Task/s:''' import forms for French verbs on [[d:Wikidata:Lexicographical data|lexemes]].
* '''[[d:Special:MyLanguage/Wikidata:Events|Events]]'''
** Upcoming:
*** [https://twitter.com/wikimediatech/status/1547256861237268482 Mark your calendars for the Wikimania Hackathon!] The free, online, public event will take place from 16- 22 UTC August 12 and 12-17 UTC August 13, and include a final showcase on August 14.
*** [https://lists.wikimedia.org/hyperkitty/list/wikidata@lists.wikimedia.org/thread/4Q3W3SH23QKWMLLATPEIKYLOGEYZE2KU/ Talk to the Search Platform / Query Service Team. Date: Wednesday, August 3rd, 2022 Time: 15:00-16:00 UTC / 08:00-09:00 PDT / 11:00-12:00 EDT / 16:00-17:00 WAT / 17:00-18:00 CEST]
*** Wikidata Birthday is taking place in October 2022, and together we are celebrating 10 amazing years of Wikidata with decentralized community events! Discover more [[d:Special:MyLanguage/Wikidata:Tenth_Birthday|Wikidata:Tenth Birthday]] -- organize an event and [[d:Special:MyLanguage/Wikidata:Tenth_Birthday/Run_an_event|get funding]]
** Ongoing
*** Weekly Lexemes Challenge #52, [https://dicare.toolforge.org/lexemes/challenge.php?id=52 Software]
** Past:
*** Wikidata/Wikibase office hours logs ([[d:Wikidata:Events/IRC office hour 2022-07-27|2022-07-27]])
* '''[[d:Special:MyLanguage/Wikidata:Press coverage|Press, articles, blog posts, videos]]'''
** Blogs
*** [https://observablehq.com/@pac02/good-articles-in-wikipedia-in-french Insights about good articles in Wikipedia in French] This Observable's notebook uses SPARQL queries to get insights about good articles.
*** [https://observablehq.com/@pac02/tour-de-france-femmes Tour de France Femmes] : Notebook exploring data from Tour de France Femmes using Wikidata.
*** [https://blog.library.si.edu/blog/2022/07/28/smithsonian-libraries-and-archives-wikidata-smithsonian-research-online/#.YuacmXVByV5 Smithsonian Libraries and Archives & Wikidata: Smithsonian Research Online]
*** [https://wikimedia.org.au/wiki/Populating_Wikipedia:_New_tool_integrating_Australian_Census_data Populating Wikipedia: New tool integrating Australian Census data]
*** [http://magnusmanske.de/wordpress/?p=668 Quickstatements User Evaluation of Statements and Terms, or QUEST]
*** [https://w.wiki/5WmF Place of birth and death of people with Peruvian citizenship] ([https://twitter.com/WikidataPeru/status/1552925098067329025 source])
*** [https://www.theverge.com/2022/7/29/23283701/wikipediate-notable-people-ranking-map-search-scroll-zoom This interactive map highlights the most notable person from your hometown]
*** [https://tjukanovt.github.io/notable-people Map of notable people] based on [https://www.nature.com/articles/s41597-022-01369-4 A cross-verified database of notable people, 3500BC-2018AD] which is based on Wikidata. Made by [https://mobile.twitter.com/tjukanov Topi Tjukanov]
*** [[:w:Wikipedia:Wikipedia Signpost/2022-08-01/In focus|Wikidata insights from a handy little tool]] in [[:d:Wikipedia:Wikipedia Signpost|The Signpost]]
** Videos
*** The process of standardizing OpenStreetMap and Wikidata data - an example in the village of Xiliu (in Chinese) - [https://www.youtube.com/watch?v=LhVqRIp3gDY YouTube]
*** Wikidata – An attempt to analyse Wikidata Query - [https://www.youtube.com/watch?v=fDBoHoKgsEE YouTube]
*** Wikimedia Commons and Wikidata: why and how? - [https://www.youtube.com/watch?v=dw1QEXUa370 YouTube]
*** WikiProject Scholia - Brazilian Bioinformatics (in Portuguese) - [https://www.youtube.com/watch?v=Dsboib8fmaA YouTube]
*** Connecting an academic organization to Wikidata (Python script) (in Portuguese) - [https://www.youtube.com/watch?v=yvEs0IsKSKg YouTube]
*** SPARQL queries on trains (stations and lines), cartography (in French) by [[User:VIGNERON|VIGNERON]] and [[User:Auregann|Auregann]] - [https://www.youtube.com/watch?v=Ezr2aJtKC-w YouTube]
* '''Tool of the week'''
** [https://observablehq.com/@pac02/gender-diversity-inspector?collection=@pac02/wikipedia-tools Gender diversity inspector] is a new tool to inspect gender diversity in Wikipedia articles based on SPARQL and Wikidata.
* '''Other Noteworthy Stuff'''
** [[:d:Template:Generic queries for authors|Template:Generic queries for authors]] has now generic queries about narrative locations (P840) of works written by an author.
* '''Did you know?'''
<!-- NEW PROPERTIES DO NOT REMOVE -->
** Newest [[d:Special:ListProperties|properties]]:
*** General datatypes: [[:d:Property:P10888|contains the statistical territorial entity]], [[:d:Property:P10893|recordist]], [[:d:Property:P10894|spoken by]]
*** External identifiers: [[:d:Property:P10872|Palmares Cultural Foundation process number]], [[:d:Property:P10873|Mapping Museums ID]], [[:d:Property:P10874|gov.uk person ID]], [[:d:Property:P10875|Kazakhstan.travel tourist spot ID]], [[:d:Property:P10876|CVX vaccine code]], [[:d:Property:P10877|Applied Ecology Resources document ID]], [[:d:Property:P10878|ClimateCultures Directory ID]], [[:d:Property:P10879|Hamburger Professorinnen- und Professorenkatalog ID]], [[:d:Property:P10880|Catalogus Professorum (TU Berlin) person ID]], [[:d:Property:P10881|Kieler Gelehrtenverzeichnis ID]], [[:d:Property:P10882|Met Constituent ID]], [[:d:Property:P10883|The Encyclopedia of Fantasy ID]], [[:d:Property:P10884|Gitee username]], [[:d:Property:P10885|Anghami artist ID]], [[:d:Property:P10886|Austria-Forum person ID]], [[:d:Property:P10887|Base Budé person ID]], [[:d:Property:P10889|Israeli Company Number]], [[:d:Property:P10890|PM20 ware ID]], [[:d:Property:P10891|pad.ma person ID]], [[:d:Property:P10892|Bioconductor project]], [[:d:Property:P10895|Broadway World person ID]], [[:d:Property:P10896|pad.ma video ID]], [[:d:Property:P10897|ORKG ID]], [[:d:Property:P10898|International Baccalaureate school ID]], [[:d:Property:P10899|Prophy author ID]], [[:d:Property:P10900|Telmore Musik artist ID]], [[:d:Property:P10902|FirstCycling rider ID]]
<!-- END NEW PROPERTIES -->
<!-- NEW PROPOSALS DO NOT REMOVE -->
** New [[d:Special:MyLanguage/Wikidata:Property proposal|property proposals]] to review:
*** General datatypes: [[:d:Wikidata:Property proposal/chirality|chirality]], [[:d:Wikidata:Property proposal/UAE Street Code|UAE Street Code]], [[:d:Wikidata:Property proposal/field of this award|field of this award]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Anghami album ID|Anghami album ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Model image|Model image]], [[:d:Wikidata:Property proposal/fishery for|fishery for]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Matrix space|Matrix space]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Tribe|Tribe]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Prisoner's camp number|Prisoner's camp number]], [[:d:Wikidata:Property proposal/field of this item|field of this item]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Linkinfo ID|Linkinfo ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Zhihu question ID|Zhihu question ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Baidu Tieba name|Baidu Tieba name]]
*** External identifiers: [[:d:Wikidata:Property proposal/IndExs Exsiccata ID|IndExs Exsiccata ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Objekt-ID für Kulturgut in Liechtenstein|Objekt-ID für Kulturgut in Liechtenstein]], [[:d:Wikidata:Property proposal/AIPD member ID|AIPD member ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/SecondHandSongs release ID|SecondHandSongs release ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Walther, Initia carminum ID|Walther, Initia carminum ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Initia carminum Latinorum ID|Initia carminum Latinorum ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Repertorium hymnologicum ID|Repertorium hymnologicum ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/national-football-teams.com coach ID|national-football-teams.com coach ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/playmakerstats.com stadium ID|playmakerstats.com stadium ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/sambafoot team ID|sambafoot team ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/lila linked latin uri|lila linked latin uri]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Archivio della ceramica person ID|Archivio della ceramica person ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/TUBITAK Sosyal Bilimler Ansiklopedisi ID|TUBITAK Sosyal Bilimler Ansiklopedisi ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/elibrary.ru journal ID|elibrary.ru journal ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/IRIS private universities (1) IDs|IRIS private universities (1) IDs]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Arabic Ontology Lemma ID|Arabic Ontology Lemma ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Merchbar electronic dance music artist ID|Merchbar electronic dance music artist ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/JioSaavn album ID|JioSaavn album ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/JioSaavn artist ID|JioSaavn artist ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Revised Mandarin Chinese Dictionary ID|Revised Mandarin Chinese Dictionary ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/AEDA subject keyword ID|AEDA subject keyword ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/AEDA geographic keyword ID|AEDA geographic keyword ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/AEDA taxonomic keyword ID|AEDA taxonomic keyword ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Rare Plant Fact Sheets ID|Rare Plant Fact Sheets ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/100.histrf.ru ID|100.histrf.ru ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/elibrary.ru publisher ID|elibrary.ru publisher ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Livelib.ru publisher ID|Livelib.ru publisher ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/YAPPY profile ID|YAPPY profile ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Galleria Recta author ID|Galleria Recta author ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Business Online ID|Business Online ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Real Time IDs|Real Time IDs]], [[:d:Wikidata:Property proposal/The Devil's Porridge Museum Worker Database|The Devil's Porridge Museum Worker Database]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Artistic Gymnastics Federation of Russia ID|Artistic Gymnastics Federation of Russia ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Bobsleigh Federation of Russia ID|Bobsleigh Federation of Russia ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Russian Luge Federation ID|Russian Luge Federation ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Handball Federation of Russia ID|Handball Federation of Russia ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Russian Volleyball Federation ID|Russian Volleyball Federation ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/All-Russian Swimming Federation ID|All-Russian Swimming Federation ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Scinapse Author ID|Scinapse Author ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Russian Paralympic Committee athlete ID|Russian Paralympic Committee athlete ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/National Olympic Committee of the Republic of Kazakhstan ID|National Olympic Committee of the Republic of Kazakhstan ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/National Olympic Committee of Azerbaijan ID|National Olympic Committee of Azerbaijan ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Belgian Olympic Committee ID|Belgian Olympic Committee ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Olympic Federation of Ireland ID|Olympic Federation of Ireland ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Russian Football Union player ID|Russian Football Union player ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/All-Russian Sambo Federation ID|All-Russian Sambo Federation ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Dictionnaire Favereau (fr)|Dictionnaire Favereau (fr)]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Serbian Olympic Committee athlete ID (New)|Serbian Olympic Committee athlete ID (New)]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Singapore National Olympic Council athlete ID|Singapore National Olympic Council athlete ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/NOCNSF athlete ID|NOCNSF athlete ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/numéro d'inscription au Registre national des marques|numéro d'inscription au Registre national des marques]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Modstand person ID|Modstand person ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Danacode|Danacode]], [[:d:Wikidata:Property proposal/British Paralympic Association athlete ID|British Paralympic Association athlete ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Canadian Paralympic Committee athlete ID|Canadian Paralympic Committee athlete ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Paralympics Australia athlete ID|Paralympics Australia athlete ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Paralympics New Zealand athlete ID|Paralympics New Zealand athlete ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/ILAMDIR ID|ILAMDIR ID]]
<!-- END NEW PROPOSALS -->
** Query examples:
*** [https://w.wiki/5XCk Grammatical features used on forms of French lexemes] ([https://twitter.com/envlh/status/1553668952399675392 source])
*** [https://w.wiki/5WpF Most notable people] (by sitelinks) ([https://twitter.com/MagnusManske/status/1553020452469104640 source])
*** [https://w.wiki/5WWp List of draughts] ([https://twitter.com/WikidataThreads/status/1552542642684190720 source)]
*** [https://w.wiki/5Gfa Map of NZ graduates based on coordinates of employer] ([https://twitter.com/SiobhanLeachman/status/1552477015852617728 source])
* '''Development'''
** [Significant change] [https://lists.wikimedia.org/hyperkitty/list/wikidata@lists.wikimedia.org/thread/IN7FPRLU2QA2MVXUEEQ2WTILR4GIOPM3/ New search profile parameter in Wikidata’s wbsearchentities API module]
** REST API:
*** [https://lists.wikimedia.org/hyperkitty/list/wikidata@lists.wikimedia.org/thread/26Q4RUTPFN2SWZWOEA3TXBH5MCPHLEBU/ You can now check out the current development state of the upcoming REST API]
*** We are continuing work on the API route to remove and replace statements, focusing on error handling and corner cases.
** Lexicographical data: We are addressing the feedback from the first release of the new Special:NewLexeme page.
** Continuing work on allowing redirects and the target article as independent sitelinks if a redirect badge is used ([[phab:T313896]])
[[phab:maniphest/query/4RotIcw5oINo/#R|You can see all open tickets related to Wikidata here]]. If you want to help, you can also have a look at [https://phabricator.wikimedia.org/project/board/71/query/zfiRgTnZF7zu/?filter=zfiRgTnZF7zu&order=priority the tasks needing a volunteer].
* '''Monthly Tasks'''
** Add labels, in your own language(s), for the new properties listed above.
** Comment on property proposals: [[d:Wikidata:Property proposal/Overview|all open proposals]]
** Contribute to a [[d:Special:MyLanguage/Wikidata:Showcase items|Showcase item]].
** Help [[d:Special:LanguageStats|translate]] or proofread the interface and documentation pages, in your own language!
** [[d:User:Pasleim/projectmerge|Help merge identical items]] across Wikimedia projects.
** Remove the {{Q|Q1062083}} value for property {{P|31}}. See the [https://w.wiki/5WWb list] and the discussion in the project chat [[:d:Wikidata:Project_chat#Should_milliardaire_(Q1062083)_be_used_as_a_value_of_nature_de_l'%C3%A9l%C3%A9ment_(P31)?|Should billionaire (Q1062083) be used as a value of instance of (P31)?]]
** Help [[d:Wikidata:Status updates/Next|write the next summary!]]
</div>
<div style="margin-top:10px; font-size:90%; padding-left:5px; font-family:Georgia, Palatino, Palatino Linotype, Times, Times New Roman, serif;">'''[[:d:Special:MyLanguage/Wikidata:Status updates/2022 08 01|Read the full report]]''' · [[m:Global message delivery/Targets/Wikidata|Unsubscribe]] · [[:d:User:Mohammed Sadat (WMDE)|Mohammed Sadat (WMDE)]] 16:43, 1 Silimin gɔli August 2022 (GMT)
</div>
</div>
<!-- Message sent by User:Mohammed Sadat (WMDE)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Wikidata&oldid=23614914 -->
== Books & Bytes – Issue 51 ==
<div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
<div style = "color: #936c29; font-size: 4em; font-family: Copperplate, 'Copperplate Gothic Light', serif">
[[File:Wikipedia Library owl.svg|80px|link=The Wikipedia Library]] '''The Wikipedia Library'''
</div>
<div style = "font-size: 1.5em; margin: 0 100px">
[[File:Bookshelf.jpg|right|175px]]</div>
<div style = "line-height: 1.2">
<span style="font-size: 2em; font-family: Copperplate, 'Copperplate Gothic Light', serif">'''''Books & Bytes'''''</span><br />
Issue 51, May – June 2022
</div>
<div style = "margin-top: 1.5em; border: 3px solid #ae8c55; border-radius: .5em; padding: 1em 1.5em; font-size: 1.2em">
* New library partners
** SAGE Journals
** Elsevier ScienceDirect
** University of Chicago Press
** Information Processing Society of Japan
* Feedback requested on this newsletter
* 1Lib1Ref May 2022
<big>'''[[:m:The Wikipedia Library/Newsletter/May-June_2022|Read the full newsletter]]'''</big>
</div>
</div>
<small>Sent by [[m:User:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] on behalf of The Wikipedia Library team --16:46, 1 Silimin gɔli August 2022 (GMT)</small>
<!-- Message sent by User:Samwalton9@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=The_Wikipedia_Library/Newsletter/Recipients&oldid=23611998 -->
== <span lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">Tech News: 2022-31</span> ==
<div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
<section begin="technews-2022-W31"/><div class="plainlinks">
Latest '''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|tech news]]''' from the Wikimedia technical community. Please tell other users about these changes. Not all changes will affect you. [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/31|Translations]] are available.
'''Recent changes'''
* Improved [[m:Special:MyLanguage/Help:Displaying_a_formula#Phantom|LaTeX capabilities for math rendering]] are now available in the wikis thanks to supporting <bdi lang="zxx" dir="ltr"><code>Phantom</code></bdi> tags. This completes part of [[m:Community_Wishlist_Survey_2022/Editing/Missing_LaTeX_capabilities_for_math_rendering|the #59 wish]] of the 2022 Community Wishlist Survey.
'''Changes later this week'''
* [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|alt=|Recurrent item]] The [[mw:MediaWiki 1.39/wmf.23|new version]] of MediaWiki will be on test wikis and MediaWiki.org from {{#time:j xg|2022-08-02|en}}. It will be on non-Wikipedia wikis and some Wikipedias from {{#time:j xg|2022-08-03|en}}. It will be on all wikis from {{#time:j xg|2022-08-04|en}} ([[mw:MediaWiki 1.39/Roadmap|calendar]]).
* The [[mw:Special:MyLanguage/Help:Extension:WikiEditor/Realtime_Preview|Realtime Preview]] will be available as a Beta Feature on wikis in [https://noc.wikimedia.org/conf/highlight.php?file=dblists%2Fgroup0.dblist Group 0]. This feature was built in order to fulfill [[m:Special:MyLanguage/Community_Wishlist_Survey_2021/Real_Time_Preview_for_Wikitext|one of the Community Wishlist Survey proposals]].
'''Future changes'''
* The Beta Feature for [[mw:Special:MyLanguage/Help:DiscussionTools|DiscussionTools]] will be updated throughout August. Discussions will look different. You can see [[mw:Special:MyLanguage/Talk pages project/Usability/Prototype|some of the proposed changes]].
'''Future meetings'''
* This week, three meetings about [[mw:Special:MyLanguage/Reading/Web/Desktop Improvements|Vector (2022)]] with live interpretation will take place. On Tuesday, interpretation in Russian will be provided. On Thursday, meetings for Arabic and Spanish speakers will take place. [[mw:Special:MyLanguage/Reading/Web/Desktop Improvements/Updates/Talk to Web|See how to join]].
'''''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|Tech news]]''' prepared by [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Writers|Tech News writers]] and posted by [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|bot]] • [[m:Special:MyLanguage/Tech/News#contribute|Contribute]] • [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/31|Translate]] • [[m:Tech|Get help]] • [[m:Talk:Tech/News|Give feedback]] • [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|Subscribe or unsubscribe]].''
</div><section end="technews-2022-W31"/>
</div>
21:22, 1 Silimin gɔli August 2022 (GMT)
<!-- Message sent by User:Quiddity (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Tech_ambassadors&oldid=23615613 -->
== Wikidata weekly summary #532 ==
<div class="plainlinks mw-content-ltr" lang="en" dir="ltr">
[[File:Wikidata-logo-en.svg|150px|right]]
<div style="margin-top:10px; padding-left:5px; font-family:Georgia, Palatino, Palatino Linotype, Times, Times New Roman, serif;">''Here's your quick overview of what has been happening around Wikidata over the last week.''</div>
<div style="-moz-column-count:2; -webkit-column-count:2; column-count:2; -webkit-column-width: 400px; -moz-column-width: 400px; column-width: 400px;">
* '''Discussions'''
** New requests for permissions/Bot:
*** [[d:Wikidata:Requests for permissions/Bot/Pi bot 26|Pi bot 26]] '''Task/s:''' Auto-correct coordinates set to the wrong globe
*** [[d:Wikidata:Requests for permissions/Bot/Pi bot 27|Pi bot 27]] '''Task/s:''' Auto-copy coordinate globe to [[d:Property:P376|located on astronomical body (P376)]] (except for [[d:Q2|Q2]])
*** [[d:Wikidata:Requests for permissions/Bot/William Avery Bot 9|William Avery Bot 9]] '''Task/s:''' Remove tracking parameters from reference URLs, as suggested at [[d:Wikidata:Bot_requests#Tracking_parameters_in_reference_URLs|Wikidata:Bot requests § Tracking parameters in reference URLs]]. I would like to run this as a recurring task, after clearing the c. 2800 current instances.
** Closed request for permissions/Bot:
*** [[d:Wikidata:Requests for permissions/Bot/William Avery Bot 8|William Avery Bot 8]] (approved) '''Task/s:''' Set qualifiers on [[d:property:P734|family name (P734)]] to standardised values, as discussed at [[d:Wikidata talk:WikiProject Names#Qualifiers for given names and surnames - establish a guideline|Wikidata talk:WikiProject Names § Qualifiers for given names and surnames - establish a guideline]], and requested at [[d:WD:RBOT#Request to replace qualifiers (2022-07-17)|WD:RBOT § Request to replace qualifiers (2022-07-17)]]
* '''[[d:Special:MyLanguage/Wikidata:Events|Events]]'''
** Upcoming
*** [[wmania:Wikimania|Wikimania 2022]], August 11 to 14, online event. The [[wmania:Hackathon|Hackathon]] will take place August [[wmania:Hackathon/Schedule|12-14]]. On [[d:Wikidata:Wikimania 2022|this page]] you can find a summary of sessions and community gatherings related to Wikidata and Wikibase.
*** Next Linked Data for Libraries [[Wikidata: WikiProject LD4 Wikidata Affinity Group|LD4 Wikidata Affinity Group]] call August 9, 2022: Pieter Vander Vennet on MapComplete, a thematic OpenStreetMap viewer and editor which uses species, language, and image data from Wikidata. [https://docs.google.com/document/d/1LK33z_L6ARux-jzRXIVPlF4yApsFxx7INpKaaZ2MUIg/edit?usp=sharing Agenda].
*** The Wikimania Hackathon starts next Friday, August 16-22! There are still [[:wikimania:Hackathon/Schedule|lots of spots in the schedule]] to add your Wikidata related sessions or project ideas (anyone can present a session)
** Ongoing
*** Wikimedia Indonesia's [[d:Wikidata:WikiProject Indonesia/Kegiatan/Datathon|Wikidata edit-a-thon (''datathon'')]] for the 77th anniversary of the Indnesian Independence Day started on 5th August and will be held until 12th August. Participants are instructed to edit items containing the statement [[d:Property:P495|country of origin (P495)]]: [[d:Q252|Indonesia (Q252)]].
*** Toolhub is a catalog of 1500+ tools used every day in a wide variety of workflows across many Wiki projects. We are currently improving the search functionality and need your input – whether you are already familiar with Toolhub or not. Please take 5-10 minutes to leave [[m:en:Toolhub/Data_model/Feedback|feedback]].
** Ongoing
*** Weekly Lexemes Challenge #53, [https://dicare.toolforge.org/lexemes/challenge.php?id=53 Sheep]
** Past
*** First online meet-up fully organized by volunteers of the Indonesian Wikidata Community has been held on 30th July where we edited items on Indonesian ethnic groups.
* '''[[d:Special:MyLanguage/Wikidata:Press coverage|Press, articles, blog posts, videos]]'''
** Books
*** [https://iu.pressbooks.pub/wikidatascholcomm/ Wikidata for Scholarly Communication Librarianship]
** Blogs
*** [https://flowingdata.com/2022/08/02/most-notable-person-everywhere-in-the-world/ Most notable person, everywhere in the world]
*** [https://chem-bla-ics.blogspot.com/2022/08/wikidata-now-escapes-smiles-and-cxsmiles.html Wikidata now escapes SMILES and CXSMILES!]
*** [https://wikimedia.org.au/wiki/Bringing_the_whole_zoo_to_Wikidata Bringing the whole zoo to Wikidata] - [[d:User:MargaretRDonald|User:MargaretRDonald]]
*** [https://www.lehir.net/using-tfsl-to-clean-grammatical-features-on-wikidata-lexemes/ Using tfsl to clean grammatical features on Wikidata lexemes]
*** [https://www.linkedin.com/pulse/using-machine-learning-iiif-wikidata-find-female-scientists-jones/ Using Machine Learning, IIIF and Wikidata to find female scientists in historical Newspaper and Journals]
** Papers
***[https://digitalartsnation.ca/wp-content/uploads/2022/08/Embracing-Wikidata-Guide-2022.pdf Embracing Wikidata: How to Increase Discoverability for Musicians Online] - [https://twitter.com/ipetri/status/1554631438187827201 Tweet]
***
** Videos
***[https://www.youtube.com/watch?v=Ii2esyEaPjI New Zealand Thesis Project July 2022] - [[User:DrThneed|User:DrThneed]]
*** [https://www.youtube.com/watch?v=vj_lxwFS98I Wikidata academic bibliographic data and Scholia] (in French) by [[User:VIGNERON|VIGNERON]] and [[User:Jsamwrites|Jsamwrites]]
*** Wikidata: Just Three Steps to Turn Books into Data Collections (in Chinese) - [https://www.youtube.com/watch?v=zatu9UjI0VQ YouTube]
** Presentations:
*** [[:Commons:File:KB Wikibase.cloud Unboxing Experience, Netherlands Wikibase Knowlegde Group, 22-07-2022.pdf|KB Wikibase.cloud Unboxing Experience, Netherlands Wikibase Knowlegde Group]]
* '''Tool of the week'''
** [https://workspace.google.com/marketplace/app/wikipedia_and_wikidata_tools/595109124715?pann=cwsdp&hl=en Wiki tools] - adds dozens of Wikipedia and Wikidata functions to your Google sheets.
* '''Other Noteworthy Stuff'''
** [[d:Special:MyLanguage/Wikidata:Tenth Birthday|Wikidata's 10th birthday]]: you can contribute to the collaborative celebration video by sending a "happy birthday video" before September 18th, [[d:Special:MyLanguage/Wikidata:Tenth Birthday/Celebration video|more information here]]
* '''Did you know?'''
<!-- NEW PROPERTIES DO NOT REMOVE -->
** Newest [[d:Special:ListProperties|properties]]:
*** General datatypes: [[:d:Property:P10893|recordist]], [[:d:Property:P10894|spoken by]], [[:d:Property:P10906|foliage type]]
*** External identifiers: [[:d:Property:P10889|Israeli Company Number]], [[:d:Property:P10890|PM20 ware ID]], [[:d:Property:P10891|pad.ma person ID]], [[:d:Property:P10892|Bioconductor project]], [[:d:Property:P10895|Broadway World person ID]], [[:d:Property:P10896|pad.ma video ID]], [[:d:Property:P10897|ORKG ID]], [[:d:Property:P10898|International Baccalaureate school ID]], [[:d:Property:P10899|Prophy author ID]], [[:d:Property:P10900|Telmore Musik artist ID]], [[:d:Property:P10902|FirstCycling rider ID]], [[:d:Property:P10903|Super Basketball League ID]], [[:d:Property:P10904|Sport24.ru team ID]], [[:d:Property:P10905|P. League+ ID]], [[:d:Property:P10907|Paleobiology Database ID]], [[:d:Property:P10908|Kinokolo.ua person ID]], [[:d:Property:P10909|Theatrical Index person ID]], [[:d:Property:P10910|Korean Academy of Science and Technology member ID]]
<!-- END NEW PROPERTIES -->
<!-- NEW PROPOSALS DO NOT REMOVE -->
** New [[d:Special:MyLanguage/Wikidata:Property proposal|property proposals]] to review:
*** General datatypes: [[:d:Wikidata:Property proposal/Zhihu question ID|Zhihu question ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/counts instances of|counts instances of]], [[:d:Wikidata:Property proposal/holds diplomatic passport of|holds diplomatic passport of]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Identifier of Czechoslovak books|Identifier of Czechoslovak books]]
*** External identifiers: [[:d:Wikidata:Property proposal/Belgian Olympic Committee ID|Belgian Olympic Committee ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Olympic Federation of Ireland ID|Olympic Federation of Ireland ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Russian Football Union player ID|Russian Football Union player ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/All-Russian Sambo Federation ID|All-Russian Sambo Federation ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Baidu Tieba name|Baidu Tieba name]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Dictionnaire Favereau (fr)|Dictionnaire Favereau (fr)]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Serbian Olympic Committee athlete ID (New)|Serbian Olympic Committee athlete ID (New)]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Singapore National Olympic Council athlete ID|Singapore National Olympic Council athlete ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/NOCNSF athlete ID|NOCNSF athlete ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/numéro d'inscription au Registre national des marques|numéro d'inscription au Registre national des marques]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Modstand person ID|Modstand person ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Danacode|Danacode]], [[:d:Wikidata:Property proposal/British Paralympic Association athlete ID|British Paralympic Association athlete ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Canadian Paralympic Committee athlete ID|Canadian Paralympic Committee athlete ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Paralympics Australia athlete ID|Paralympics Australia athlete ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Paralympics New Zealand athlete ID|Paralympics New Zealand athlete ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/ILAMDIR ID|ILAMDIR ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/identifiant BD oubliées d'un auteur|identifiant BD oubliées d'un auteur]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Bolshoi Theatre person ID|Bolshoi Theatre person ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/kulturstiftung.org person ID|kulturstiftung.org person ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Mariinsky Theatre person ID|Mariinsky Theatre person ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Onestop ID|Onestop ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Federation Council reference ID|Federation Council reference ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/athletics.by person ID|athletics.by person ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/AFC player ID|AFC player ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/izsambo.ru person ID|izsambo.ru person ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Rugby Union of Russia athlete ID|Rugby Union of Russia athlete ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Online Torwali Dictionary ID|Online Torwali Dictionary ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/wrestdag.ru person ID|wrestdag.ru person ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Climbing Federation of Russia athlete ID|Climbing Federation of Russia athlete ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Shooting Union of Russia person ID|Shooting Union of Russia person ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Russian Trampoline Federation ID|Russian Trampoline Federation ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Freestyle Federation of Russia ID|Freestyle Federation of Russia ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Federation of Ski-Jumping and Nordic Combined of Russia ID|Federation of Ski-Jumping and Nordic Combined of Russia ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/USK ID|USK ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/BiatlonMag profile ID|BiatlonMag profile ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/motocross.ru profile ID|motocross.ru profile ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Football 24 article ID|Football 24 article ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/abART book series ID|abART book series ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Turkish Paralympic Committee athlete ID|Turkish Paralympic Committee athlete ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Jewish Pediatricians 1933–1945 ID|Jewish Pediatricians 1933–1945 ID]]
<!-- END NEW PROPOSALS -->
** Query examples:
*** [https://w.wiki/5XZ4 Most recent date not used as a date of birth (P569) or date of death (P570)]
*** [https://w.wiki/5YAx Map of war memorials, showing EN Wikipedia article if it exists] ([https://twitter.com/Tagishsimon/status/1555288388235821058 source])
*** [https://w.wiki/5XY7 Most frequent occupations of people born in Épinal] ([https://twitter.com/WikidataThreads/status/1554207788687138820 source])
*** [https://w.wiki/5XY2 Species named after places in the state of Espírito Santo] ([https://twitter.com/lubianat/status/1554202922132860928 source])
*** [https://w.wiki/5YKw Places named after Lenin] ([https://twitter.com/theklaneh/status/1555613271679537153 source])
* '''Development'''
** Lexicographical data:
*** Continuing to address feedback from the testing (e.g. [[phab:T312292]], [[phab:T313113]], [[phab:T313466]])
*** We have pushed back replacing Special:NewLexeme with the new Special:NewLexemeAlpha a bit to address more of the testing feedback.
** Continuing to tackle allowing sitelinks to redirects under some circumstances ([[phab:T278962]])
** REST API:
*** Finishing up the endpoints for removing and replacing statements and adding authentication and authorization to them
*** Looking into feedback from first testing
[[phab:maniphest/query/4RotIcw5oINo/#R|You can see all open tickets related to Wikidata here]]. If you want to help out, you can also have a look at [https://phabricator.wikimedia.org/project/board/71/query/zfiRgTnZF7zu/?filter=zfiRgTnZF7zu&order=priority the tasks needing a volunteer].
* '''Monthly Tasks'''
** Add labels, in your own language(s), for the new properties listed above.
** Comment on property proposals: [[d:Wikidata:Property proposal/Overview|all open proposals]]
** Contribute to a [[d:Special:MyLanguage/Wikidata:Showcase items|Showcase item]].
** Help [[d:Special:LanguageStats|translate]] or proofread the interface and documentation pages, in your own language!
** [[d:User:Pasleim/projectmerge|Help merge identical items]] across Wikimedia projects.
** Help [[d:Wikidata:Status updates/Next|write the next summary!]]
</div>
<div style="margin-top:10px; font-size:90%; padding-left:5px; font-family:Georgia, Palatino, Palatino Linotype, Times, Times New Roman, serif;">'''[[:d:Special:MyLanguage/Wikidata:Status updates/2022 08 08|Read the full report]]''' · [[m:Global message delivery/Targets/Wikidata|Unsubscribe]] · [[:d:User:Mohammed Sadat (WMDE)|Mohammed Sadat (WMDE)]] 14:37, 8 Silimin gɔli August 2022 (GMT)
</div>
</div>
<!-- Message sent by User:Mohammed Sadat (WMDE)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Wikidata&oldid=23614914 -->
== <span lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">Tech News: 2022-32</span> ==
<div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
<section begin="technews-2022-W32"/><div class="plainlinks">
Latest '''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|tech news]]''' from the Wikimedia technical community. Please tell other users about these changes. Not all changes will affect you. [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/32|Translations]] are available.
'''Recent changes'''
* [[:m:Special:MyLanguage/Meta:GUS2Wiki/Script|GUS2Wiki]] copies the information from [[{{#special:GadgetUsage}}]] to an on-wiki page so you can review its history. If your project isn't already listed on the [[d:Q113143828|Wikidata entry for Project:GUS2Wiki]] you can either run GUS2Wiki yourself or [[:m:Special:MyLanguage/Meta:GUS2Wiki/Script#Opting|make a request to receive updates]]. [https://phabricator.wikimedia.org/T121049]
'''Changes later this week'''
* There is no new MediaWiki version this week.
* [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|alt=|Recurrent item]] Some wikis will be in read-only for a few minutes because of a switch of their main database. It will be performed on {{#time:j xg|2022-08-09|en}} at 07:00 UTC ([https://noc.wikimedia.org/conf/highlight.php?file=dblists/s5.dblist targeted wikis]) and on {{#time:j xg|2022-08-11|en}} at 7:00 UTC ([https://noc.wikimedia.org/conf/highlight.php?file=dblists/s2.dblist targeted wikis]).
'''Future meetings'''
* The [[wmania:Special:MyLanguage/Hackathon|Wikimania Hackathon]] will take place online from August 12–14. Don't miss [[wmania:Special:MyLanguage/Hackathon/Schedule|the pre-hacking showcase]] to learn about projects and find collaborators. Anyone can [[phab:/project/board/6030/|propose a project]] or [[wmania:Special:MyLanguage/Hackathon/Schedule|host a session]]. [[wmania:Special:MyLanguage/Hackathon/Newcomers|Newcomers are welcome]]!
'''''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|Tech news]]''' prepared by [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Writers|Tech News writers]] and posted by [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|bot]] • [[m:Special:MyLanguage/Tech/News#contribute|Contribute]] • [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/32|Translate]] • [[m:Tech|Get help]] • [[m:Talk:Tech/News|Give feedback]] • [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|Subscribe or unsubscribe]].''
</div><section end="technews-2022-W32"/>
</div>
19:50, 8 Silimin gɔli August 2022 (GMT)
<!-- Message sent by User:Quiddity (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Tech_ambassadors&oldid=23627807 -->
== ''This Month in GLAM'': July 2022 ==
{| style="width:100%;"
| valign="top" align="center" style="border:1px gray solid; padding:1em;" |
{| align="center"
|-
| style="text-align: center;" | [[File:This Month in GLAM logo 2018.png|350px|center|link=outreach:GLAM/Newsletter]]<br />
<hr />
<div style="font-size:12pt; font-family:Times New Roman; text-align:center;">[[outreach:GLAM/Newsletter/July 2022|<span style="color:darkslategray;">This Month in GLAM – Volume XII, Issue VII, July 2022</span>]]</div>
<hr /><br />
|- style="text-align: center;"
| <span style="font-size:12pt; font-family:Times New Roman;"> '''<u>Headlines</u>'''</span>
|- style="font-size:10pt; font-family:Times New Roman; text-align:center;"
| <div style="text-align:left; column-count:2; column-width:28em; -moz-column-count:2; -moz-column-width:28em; -webkit-column-count:2; -webkit-column-width:28em; vertical-align:top;">
* [[outreach:GLAM/Newsletter/July 2022/Contents/Argentina report|Argentina report]]: Provinces: our main characters
* [[outreach:GLAM/Newsletter/July 2022/Contents/Brazil report|Brazil report]]: Brazil holds its National Wiki Conference, and many GLAM partners join
* [[outreach:GLAM/Newsletter/July 2022/Contents/Colombia report|Colombia report]]: A very busy July for Colombian libraries / Un Julio bastante movido para las bibliotecas colombianas
* [[outreach:GLAM/Newsletter/July 2022/Contents/France report|France report]]: Wikimedian in residence in Clermont-Ferrand
* [[outreach:GLAM/Newsletter/July 2022/Contents/New Zealand report|New Zealand report]]: News from Auckland Museum, the West Coast, and New Zealand's thesis repositories
* [[outreach:GLAM/Newsletter/July 2022/Contents/Poland report|Poland report]]: Edit-a-thon in the National Museum in Cracow, GLAM editing contest on the collection of artworks
* [[outreach:GLAM/Newsletter/July 2022/Contents/Portugal report|Portugal report]]: Portugal’s first GLAM-Wiki open access museum project is launched!!
* [[outreach:GLAM/Newsletter/July 2022/Contents/Serbia report|Serbia report]]: Presentation of GLAM activities at Edu Wiki Camp
* [[outreach:GLAM/Newsletter/July 2022/Contents/UK report|UK report]]: Khalili Collections
* [[outreach:GLAM/Newsletter/July 2022/Contents/USA report|USA report]]: GLAM for the Masses
* [[outreach:GLAM/Newsletter/July 2022/Contents/AvoinGLAM report|AvoinGLAM report]]: Wikimania
* [[outreach:GLAM/Newsletter/July 2022/Contents/Content Partnerships Hub report|Content Partnerships Hub report]]: Wikimania activities
* [[outreach:GLAM/Newsletter/July 2022/Contents/WMF GLAM report|WMF GLAM report]]: What next for 1Lib1Ref?
* [[outreach:GLAM/Newsletter/July 2022/Contents/Events|Calendar]]: August's GLAM events
</div>
|-
| style="font-family:Times New Roman; text-align:center; font-size:85%;" | [[outreach:GLAM/Newsletter|Read this edition in full]] • [[outreach:GLAM/Newsletter/July 2022/Single|Single-page]]
|-
| valign="top" colspan="2" style="padding:0.5em; font-family:Times New Roman;text-align:center; font-size:85%;" |
To assist with preparing the newsletter, please visit the [[outreach:GLAM/Newsletter/Newsroom|newsroom]]. Past editions may be viewed [[outreach:GLAM/Newsletter/Archives|here]].
|-
|}
|}
<div style="margin-top:10px; font-size:90%; padding-left:5px; font-family:Georgia, Palatino, Palatino Linotype, Times, Times New Roman, serif;">[[m:GLAM/Newsletter/About|About ''This Month in GLAM'']] · [[m:Global message delivery/Targets/GLAM|Subscribe/Unsubscribe]] · [[m:MassMessage|Global message delivery]] · [[:m:User:Romaine|Romaine]] 01:24, 9 Silimin gɔli August 2022 (GMT)</div>
<!-- Message sent by User:Romaine@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/GLAM&oldid=23554599 -->
j90g0bpmd5xsoc24yq04mpi0z2c3d0f
Buɣim Chuɣu
0
9475
42342
42341
2022-08-08T13:11:26Z
Adam Kamaldeen
1825
/* Shili Maalibu Zaŋ kpa Buɣim Chuɣu */Added a content
wikitext
text/x-wiki
{{Databox}}
{{C-Class}}
'''Buɣim Chuɣu''' nyɛla chuɣu shɛli tini puhiri [[Buɣim goli]] ni.<ref>Naden, Tony. 2014. [https://www.webonary.org/dagbani/download/ ''Dagbani dictionary'']. Webonary.</ref><ref>https://www.hopinacademy.org/2021/08/18/the-story-of-buɣum-chugu-fire-festival-hopin-academy/</ref>
==Di Piligu==
[[File:Fire estival.jpg|thumb|left]]
[[File:Fire festival1.jpg|thumb|right]]
[[File:Fire festival2.jpg|thumb|right]]
[[File:Fire festival4.jpg|thumb|right]]
Taarihi wuhiya ni [[Buɣum|Buɣim]] Chuɣu nyɛla [[Dagbamba]] chuɣu kurili. Goli ŋɔ ka Dagbamba mali piini bɛ yuuni. Di piligu zaŋmi gbaai [[:en:15th century|15th century]] din daa niŋ ka [[Naa Zoligu]] nyɛ Dagboŋ Naa.
[[Naa Zoligu]] n-daa nyɛ Yaa-Nanima puuni ŋun pahiri ayopɔin zaŋ gbaai Naa [[Naa Shitɔbu|Shitɔbu]] n-di Yani gbana<ref>{{Cite web|last=Malik|date=2021-08-15|title=The Bugum festival ( Buɣum chuɣu) among the Dagomba people : • Dagbon Kingdom - Home Of Culture, History & Tourism|url=https://dagbonkingdom.com/bugum-festival-among-dagomba-people/|access-date=2022-08-07|language=en-US}}</ref> [[Naa Nyaɣisi]] Wumbee Yani gbana zuɣu ʒinibu nyaaŋa.
O Nam dibu daa gbaala yuuni 1469 hali ti kpa yuuni 1486.
O Nam dibu yuuni ka o tuuli yaaŋa, Naa Dariʒɛiɣu daa barigi mɔɣini.<ref>{{Cite web|last=Ibrahim|first=Mohammed|title=Celebration of fire festival underway in the Northern Region|url=https://zaaradio.com/local/celebration-of-fire-festival-underway-in-the-northern-region/|access-date=2022-08-07|language=en-GB}}</ref> Di mi daa ka Mina n-ti lu goli ŋɔ dahinyini dali.Taaarihi din yi noli ni wuhiya, ni kpukparisi bee yɔɣasi n-daa kpuɣi o.
Kpamba buɣisiya ni bɛ daa bo bia ŋɔ dabisi munaanii ka bi nya o. Wahala kam bɛ ni daa di m-bɔri Naa Zoligu<ref>{{Cite web|title=Bugum Chugu {{!}} Beyond The Return|url=https://beyondthereturn.org/bugum-chugu/|access-date=2022-08-07|language=en-US}}</ref> yaan' yurigu ŋɔ shee daa bahi la yoli. Ka Naa Zoligu mi yɛli ni shee ka bɛ bo Dariʒɛiɣu shee dama baɣisi daa yɛliya ni o be o nyɛvuli ni ka mali alaafee.
[[Naa Dariʒiɛɣu|Naa Dariʒɛiɣu]] bɔbu daa lɛbila maliŋ, ka bɛ bɔri o yuŋ ni wuntaŋ ni, n-kpɛri barina yɔrini.
Barina mini dabiɛm din daa be o bɔbu shee la zuɣu, doo kam daa yi mi na ni bɛ ti tiɣisi o, m mali o shili di yi ti niŋ ka muɣisigu kam paagi o mɔɣu maa ni, ka o ni tooi tiligi.
Baɣisi daa yɛliya ni dabisili din pahiri awɔi dali ka bɛ yɛn bo n-nya Dariʒiɛɣu, ni di mi ti yɛn niŋla yuŋ. Lala ŋɔ zuɣu, yuŋ kam, bɛ daa yɛn nyɔla buɣum mɔ'kpala<ref>{{Cite web|title=Yani celebrates Fire Festival after 17-year break|url=https://www.graphic.com.gh/news/general-news/yani-celebrates-fire-festival-after-17-year-break.html|access-date=2022-08-07|website=Graphic Online|language=en-gb}}</ref> din yɛn niŋ ka bɛ nyari soli. Bɛ daa ti nyala bia ŋɔ ni do tia gbunni n-gbihira. Ka ban daa bo n-nya o maa dihitabili ni tia maa mali dabara, di ni daa niŋ ka di nyɛla kpukparisi bee yɔɣasi n-daa zaŋ o sɔɣi dini maa. Shɛba daa dii zaŋla buɣum mo' kpala maa n-labiri tia maa zuɣu ka shɛba mi kabisiri di vari ni bɛ zaŋ ku bukaata. Ka bɛ dii ŋmɛri [[guŋgɔna]] ka wari wahi n-ʒi Naa Dariʒiɛɣu kuna yiŋa. Lala niŋsim ŋɔ n-daa kpuri buɣum chuɣu hali ni zuŋɔ.<ref>{{Cite web|last=MyNewsGH|date=2018-09-23|title=Chief killed in Fire Festival gunshot; police hunt for suspect|url=https://www.mynewsgh.com/fire-festival-chief-killed-police-hunt-for-the-suspect/|access-date=2022-08-07|website=MyNewsGh|language=en-US}}</ref>
== Dini Tɔri Shɛm ==
Di tɔbu ni, bɛ yiini la [[Ʒiɛm Yila|ʒiɛm yila]].<ref>{{Cite web|last=theprotour|date=2019-05-23|title=Bugum Chugu Festival|url=https://protour.africa/bugum-chugu-festival/|access-date=2022-08-07|website=ProTour Africa|language=en-US}}</ref> Buɣim chuɣu tɔrila [[Buɣum (goli)|Buɣim gol]]<nowiki/>i dabaawei dali. Di nyɛla dabisi' shɛli Naa Zoligu yaan yurigu ni daa barigi.
[[Churi|Chuɣu]] ŋɔ nyɛla chuɣu tuuli din pahi churi anu shɛli Dagbamba ni puhira.
Di bahi bahindi chuɣu ŋɔ pilila [[Dagbɔŋ|Dagbaŋ]], zuliya shɛŋa kamani [[Zabaɣisi]], [[Kusahi]] nti pahi [[Mamprusi|ŋmamprisi]] taɣimi n-deei li, n che ka di wuligi gili duniya luɣuli kam n-wuhiri ni di nyɛla Tudu yaɣili ŋɔ na chuɣu.
== Shili Maalibu Zaŋ kpa Buɣim Chuɣu ==
Shili maalibu zaŋ kpa buɣum chuɣu piinila di yi ti niŋ ka bɛ nya buɣim goli. Saha ŋɔ ka bihi kpɛri mɔɣini n-ti bo mɔri pam bɛ ni tooi nya, n-lɔ mɔ' kpala.
Ka bɛ naan yi pili n-gili tari bɛ ŋahinima, bɛ yab' donima nti pahi Yab'paɣnima. Lala niŋsim maa yɛn chɛ mi ka ninkura ŋɔ kulahi kpe mɔɣini bɛ maŋmaŋa. Tɔ amaa lala mɔ' kpala zaŋ ti ninkura ŋɔ yɛn lɛbila samli n-ti ba ka bɛ yɔli chuɣu maa yi puhi naai. Bɛ yɛn yɔla samli ŋɔ ka di nyɛ liɣiri ka [[Dagbamba]] boli "Liɣiri awei". Buɣim tɔbu ni ka mo'kpala ko ka bɛ gbubira,nachimba tooi gbubiri su'kara,su'bihi,piɛm mini piɛm mola nti pahi lebihi ka di ŋmani tɔbu ni ka bɛ be,ka di lahi che ka buɣim maa tɔbu mali jiri.
Binshɛɣu din tooi lahi niŋdi buɣum goli dabaa anu saha nyɛla daadama gindimi laɣindi binkɔbiri dibahi bahindi nɔhi mini buhi. Lala binkɔbiri ŋɔ ka bɛ mali maani tiŋgbana mini buɣa din be niriba dundona ni ka ti booni Daŋ Tia. Buɣum tɔbu nyɛla Dagbaŋdabba chuɣu. Di nyɛla goli shɛli bɛ ni maani malima ka bɛ mali guri ka taɣiri bɛ daŋ. Din zuɣu ka bɛ booni li " Dagbaŋdabba chuɣu.
== Buɣim Chuɣu Tɔbu Dabsili ==
Buɣim tɔbu piinila saɣidihili nyaaŋa. Din dali maa bindirigu nyɛla bindiri gahindili dama nimma n kuli nyɛli ʒii zaa. Daŋ kpamba zaŋdila saɣibora m-pa goma zuɣu ni kpiinkura gba di. Pɔi ka yuŋ zibi, niriba yɛn zaŋla lala saha ŋɔ m-mali bɛ tobu tima shɛŋa ti ni booni noli wuna. Jɛbihi gba nyɛla bɛ ni tibigi shɛba, ka tiri ba pina ni bɛ bo alibarika bɛ sani, bɛ ni yɛn chaŋ nimohi chandi shɛli maa zuɣu.
Shɛba gba zaŋdila dabaa awɔi dali ŋɔ wuntaŋ ni n-zahindi bɛ tima pɔi ka yuŋ naai zibi. Nayili sampaani ka Naa Limam niŋ nimmohi m-maani sabba sɔŋda n-guhiri yuŋ.
Buɣim tɔbu dali yuŋ saɣidihili nyaaŋa, guŋgɔŋ' karili yɛn kumla nayili samban'ni. Guŋgɔŋ ŋɔ kumsi yɛn laɣimla bihi ni ninkura nayili pɔi ka buɣim tɔbu ŋɔ naan yi pili. Kpambaliba n-yɛn zaŋ Naa yina ka o ti di zamaatu maa alizama. O yɛn zaŋla saha bihi n-wuhi kali ŋɔ ni pili shɛm hali ti paai zuŋɔ. O lahi yɛn saɣisila salo maa zaŋ kpa tuun' shɛŋa din ni tooi saɣim chuɣu maa zaɣi vɛil’tali.
Naa n-yɛn taai buɣim maa tuuli, ka [[kpambaliba]] mi taai o sani, ka salo maa gba taai taba sani hali ni ŋun bahindi nyaaŋa. Naa bi pahiri ban chani buɣim tɔbu ŋɔ ni, o yɛn doliba mi n-chaŋ bɛla ka labi zɔŋ ni.
Buɣim tɔribi ŋɔ yɛn dolila so shɛli din tu ni bɛ doli, ka yiini yila ka ŋmɛri ʒiɛm, ka piɛbiri yuri nti pahi gungɔŋ' kara kumsi ni malifa ti ŋmam. So n-yɛn yiini ʒiɛm kuligi ata yila ka ban kpalim mi saɣira ni yaa.
N ŋɔ ka yila maa chana;
Buɣim dima mɔɣini ka n-zo kuli n ya"
Yoo yoo yoo yaa yo
Yoo yoo yoo yaa yo
Yoo yoo yoo yaa yo
Buɣim dima mɔɣini ka n-zo kuli n ya".
Bia ŋun ʒiɛm ti Naa ŋɔ yeei
O ʒiɛm saa nyinnyɛɣu
Bia ŋun ʒiɛm ti Naa ŋɔ yeei
O ʒiɛm saa nyinnɛɣu
O ʒɛm saanyinnyaɣu.
Siblaa bia be mɔɣuni
Bo n-diri o yee?
Yoo yoo yoo yaa yoo
Kɔlaa bia be mɔɣuni
Bo n-diri o yee
Yoo yoo yoo yaa yoo
<ref>{{Cite web|last=Malik|date=2021-08-15|title=The Bugum festival ( Buɣim chuɣu) among the Dagomba people : • Dagbon Kingdom - Home Of Culture, History & Tourism|url=https://dagbonkingdom.com/bugum-festival-among-dagomba-people/|access-date=2022-08-07|language=en-US}}</ref>
==Zuliya Shɛba Ban Tɔri Buɣum==
Zuliya shɛba ban tɔri Buɣum n-nyɛ: Dagbamba, Nanumba, Zabaɣisi, ŋmampurisi, Kusahi, Mohi, Gurinsi, Kpunkpaamba ni ban pahi.
Zuliya ŋɔ zaa nyɛla ban tɔri buɣum ka di daliri nyɛla bɛ zaa yila Naa Gbewaa zuliya ni na, gbaai yihi kpunkpaamba. Amaa bɛ gba puhirili ka di daliri nyɛla bɛ ni be Naa Gbewaa sulinsi ni la zuɣu.
== Di Daanfaani ==
*Di teeri ti yɛli kura.
*Di kpaŋsiri ti kaya ni taɣaada.
*Di laɣindi simli ni dɔɣim nangbanyini.
*Di che ka bihi baŋdi bɛ kaya ni taɣada.
* Di teeri ti yuuni piligu.
* Di tiri ti zosimli.
*Di kahigiri ti nii, ka kpaŋsiri ti daalaafee.
*Di kpaŋsiri ti kali,ka booni ninvuɣusuma na ti biɛhigu ni.
*Di tiriti ni'nyambo.<ref>{{Cite w
eb|last=Malik|date=2021-08-15|title=The Bugum festival ( Buɣim chuɣu) among the Dagomba people : • Dagbon Kingdom - Home Of Culture, History & Tourism|url=https://dagbonkingdom.com/bugum-festival-among-dagomba-people/|access-date=2022-08-07|language=en-US}}</ref>
*Di che ka ti baŋdi ni ti zaa yila yaankur’yino ni na.
*Di che ka tiŋduya nima baŋdi ti kali ŋɔ yɛla.
*Di che ka ti nyari saan’suma ti tingbani ni.
== Kundivihira ==
{{Reflist}}
*[https://www.youtube.com/watch?v=3iMhNrvcB-g buɣum Chugu (2021)], YouTube
*[https://www.youtube.com/watch?v=g1zwNzno8eY buɣum Chugu (Fire Festival) (2021)], YouTube
{{Chuɣu}}
[[Pubu:Lahabaya zaa]]
[[Pubu:Ghana]]
[[Pubu:Chuɣu]]
[[Pubu:Lahabaya zaa]]
[[Pubu:Dagbaŋ]]
[[Pubu:Dagbamba]]
o89lod6agc800up25c4w3by09dqy5du
42346
42342
2022-08-08T16:26:03Z
Basiru amina
465
Correct word spelling in shili maalibu zang kpa Bugum chugu
wikitext
text/x-wiki
{{Databox}}
{{C-Class}}
'''Buɣim Chuɣu''' nyɛla chuɣu shɛli tini puhiri [[Buɣim goli]] ni.<ref>Naden, Tony. 2014. [https://www.webonary.org/dagbani/download/ ''Dagbani dictionary'']. Webonary.</ref><ref>https://www.hopinacademy.org/2021/08/18/the-story-of-buɣum-chugu-fire-festival-hopin-academy/</ref>
==Di Piligu==
[[File:Fire estival.jpg|thumb|left]]
[[File:Fire festival1.jpg|thumb|right]]
[[File:Fire festival2.jpg|thumb|right]]
[[File:Fire festival4.jpg|thumb|right]]
Taarihi wuhiya ni [[Buɣum|Buɣim]] Chuɣu nyɛla [[Dagbamba]] chuɣu kurili. Goli ŋɔ ka Dagbamba mali piini bɛ yuuni. Di piligu zaŋmi gbaai [[:en:15th century|15th century]] din daa niŋ ka [[Naa Zoligu]] nyɛ Dagboŋ Naa.
[[Naa Zoligu]] n-daa nyɛ Yaa-Nanima puuni ŋun pahiri ayopɔin zaŋ gbaai Naa [[Naa Shitɔbu|Shitɔbu]] n-di Yani gbana<ref>{{Cite web|last=Malik|date=2021-08-15|title=The Bugum festival ( Buɣum chuɣu) among the Dagomba people : • Dagbon Kingdom - Home Of Culture, History & Tourism|url=https://dagbonkingdom.com/bugum-festival-among-dagomba-people/|access-date=2022-08-07|language=en-US}}</ref> [[Naa Nyaɣisi]] Wumbee Yani gbana zuɣu ʒinibu nyaaŋa.
O Nam dibu daa gbaala yuuni 1469 hali ti kpa yuuni 1486.
O Nam dibu yuuni ka o tuuli yaaŋa, Naa Dariʒɛiɣu daa barigi mɔɣini.<ref>{{Cite web|last=Ibrahim|first=Mohammed|title=Celebration of fire festival underway in the Northern Region|url=https://zaaradio.com/local/celebration-of-fire-festival-underway-in-the-northern-region/|access-date=2022-08-07|language=en-GB}}</ref> Di mi daa ka Mina n-ti lu goli ŋɔ dahinyini dali.Taaarihi din yi noli ni wuhiya, ni kpukparisi bee yɔɣasi n-daa kpuɣi o.
Kpamba buɣisiya ni bɛ daa bo bia ŋɔ dabisi munaanii ka bi nya o. Wahala kam bɛ ni daa di m-bɔri Naa Zoligu<ref>{{Cite web|title=Bugum Chugu {{!}} Beyond The Return|url=https://beyondthereturn.org/bugum-chugu/|access-date=2022-08-07|language=en-US}}</ref> yaan' yurigu ŋɔ shee daa bahi la yoli. Ka Naa Zoligu mi yɛli ni shee ka bɛ bo Dariʒɛiɣu shee dama baɣisi daa yɛliya ni o be o nyɛvuli ni ka mali alaafee.
[[Naa Dariʒiɛɣu|Naa Dariʒɛiɣu]] bɔbu daa lɛbila maliŋ, ka bɛ bɔri o yuŋ ni wuntaŋ ni, n-kpɛri barina yɔrini.
Barina mini dabiɛm din daa be o bɔbu shee la zuɣu, doo kam daa yi mi na ni bɛ ti tiɣisi o, m mali o shili di yi ti niŋ ka muɣisigu kam paagi o mɔɣu maa ni, ka o ni tooi tiligi.
Baɣisi daa yɛliya ni dabisili din pahiri awɔi dali ka bɛ yɛn bo n-nya Dariʒiɛɣu, ni di mi ti yɛn niŋla yuŋ. Lala ŋɔ zuɣu, yuŋ kam, bɛ daa yɛn nyɔla buɣum mɔ'kpala<ref>{{Cite web|title=Yani celebrates Fire Festival after 17-year break|url=https://www.graphic.com.gh/news/general-news/yani-celebrates-fire-festival-after-17-year-break.html|access-date=2022-08-07|website=Graphic Online|language=en-gb}}</ref> din yɛn niŋ ka bɛ nyari soli. Bɛ daa ti nyala bia ŋɔ ni do tia gbunni n-gbihira. Ka ban daa bo n-nya o maa dihitabili ni tia maa mali dabara, di ni daa niŋ ka di nyɛla kpukparisi bee yɔɣasi n-daa zaŋ o sɔɣi dini maa. Shɛba daa dii zaŋla buɣum mo' kpala maa n-labiri tia maa zuɣu ka shɛba mi kabisiri di vari ni bɛ zaŋ ku bukaata. Ka bɛ dii ŋmɛri [[guŋgɔna]] ka wari wahi n-ʒi Naa Dariʒiɛɣu kuna yiŋa. Lala niŋsim ŋɔ n-daa kpuri buɣum chuɣu hali ni zuŋɔ.<ref>{{Cite web|last=MyNewsGH|date=2018-09-23|title=Chief killed in Fire Festival gunshot; police hunt for suspect|url=https://www.mynewsgh.com/fire-festival-chief-killed-police-hunt-for-the-suspect/|access-date=2022-08-07|website=MyNewsGh|language=en-US}}</ref>
== Dini Tɔri Shɛm ==
Di tɔbu ni, bɛ yiini la [[Ʒiɛm Yila|ʒiɛm yila]].<ref>{{Cite web|last=theprotour|date=2019-05-23|title=Bugum Chugu Festival|url=https://protour.africa/bugum-chugu-festival/|access-date=2022-08-07|website=ProTour Africa|language=en-US}}</ref> Buɣim chuɣu tɔrila [[Buɣum (goli)|Buɣim gol]]<nowiki/>i dabaawei dali. Di nyɛla dabisi' shɛli Naa Zoligu yaan yurigu ni daa barigi.
[[Churi|Chuɣu]] ŋɔ nyɛla chuɣu tuuli din pahi churi anu shɛli Dagbamba ni puhira.
Di bahi bahindi chuɣu ŋɔ pilila [[Dagbɔŋ|Dagbaŋ]], zuliya shɛŋa kamani [[Zabaɣisi]], [[Kusahi]] nti pahi [[Mamprusi|ŋmamprisi]] taɣimi n-deei li, n che ka di wuligi gili duniya luɣuli kam n-wuhiri ni di nyɛla Tudu yaɣili ŋɔ na chuɣu.
== Shili Maalibu Zaŋ kpa Buɣim Chuɣu ==
Shili maalibu zaŋ kpa buɣim chuɣu piinila di yi ti niŋ ka bɛ nya buɣim goli. Saha ŋɔ ka bihi kpɛri mɔɣini n-ti bo mɔri pam bɛ ni tooi nya, n-lɔ mɔ' kpala.
Ka bɛ naan yi pili n-gili tari bɛ ŋahinima, bɛ yab' donima nti pahi Yab'paɣnima. Lala niŋsim maa yɛn chɛ mi ka ninkura ŋɔ kulahi kpe mɔɣini bɛ maŋmaŋa. Tɔ amaa lala mɔ' kpala zaŋ ti ninkura ŋɔ yɛn lɛbila samli n-ti ba ka bɛ yɔli chuɣu maa yi puhi naai. Bɛ yɛn yɔla samli ŋɔ ka di nyɛ liɣiri ka [[Dagbamba]] boli "Liɣiri awei". Buɣim tɔbu ni ka mo'kpala ko ka bɛ gbubira,nachimba tooi gbubiri su'kara,su'bihi,piɛm mini piɛm mola nti pahi lebihi ka di ŋmani tɔbu ni ka bɛ be,ka di lahi che ka buɣim maa tɔbu mali jiri.
Binshɛɣu din tooi lahi niŋdi buɣum goli dabaa anu saha nyɛla daadama gindimi laɣindi binkɔbiri dibahi bahindi nɔhi mini buhi. Lala binkɔbiri ŋɔ ka bɛ mali maani tiŋgbana mini buɣa din be niriba dundona ni ka ti booni Daŋ Tia. Buɣum tɔbu nyɛla Dagbaŋdabba chuɣu. Di nyɛla goli shɛli bɛ ni maani malima ka bɛ mali guri ka taɣiri bɛ daŋ. Din zuɣu ka bɛ booni li " Dagbaŋdabba chuɣu.
== Buɣim Chuɣu Tɔbu Dabsili ==
Buɣim tɔbu piinila saɣidihili nyaaŋa. Din dali maa bindirigu nyɛla bindiri gahindili dama nimma n kuli nyɛli ʒii zaa. Daŋ kpamba zaŋdila saɣibora m-pa goma zuɣu ni kpiinkura gba di. Pɔi ka yuŋ zibi, niriba yɛn zaŋla lala saha ŋɔ m-mali bɛ tobu tima shɛŋa ti ni booni noli wuna. Jɛbihi gba nyɛla bɛ ni tibigi shɛba, ka tiri ba pina ni bɛ bo alibarika bɛ sani, bɛ ni yɛn chaŋ nimohi chandi shɛli maa zuɣu.
Shɛba gba zaŋdila dabaa awɔi dali ŋɔ wuntaŋ ni n-zahindi bɛ tima pɔi ka yuŋ naai zibi. Nayili sampaani ka Naa Limam niŋ nimmohi m-maani sabba sɔŋda n-guhiri yuŋ.
Buɣim tɔbu dali yuŋ saɣidihili nyaaŋa, guŋgɔŋ' karili yɛn kumla nayili samban'ni. Guŋgɔŋ ŋɔ kumsi yɛn laɣimla bihi ni ninkura nayili pɔi ka buɣim tɔbu ŋɔ naan yi pili. Kpambaliba n-yɛn zaŋ Naa yina ka o ti di zamaatu maa alizama. O yɛn zaŋla saha bihi n-wuhi kali ŋɔ ni pili shɛm hali ti paai zuŋɔ. O lahi yɛn saɣisila salo maa zaŋ kpa tuun' shɛŋa din ni tooi saɣim chuɣu maa zaɣi vɛil’tali.
Naa n-yɛn taai buɣim maa tuuli, ka [[kpambaliba]] mi taai o sani, ka salo maa gba taai taba sani hali ni ŋun bahindi nyaaŋa. Naa bi pahiri ban chani buɣim tɔbu ŋɔ ni, o yɛn doliba mi n-chaŋ bɛla ka labi zɔŋ ni.
Buɣim tɔribi ŋɔ yɛn dolila so shɛli din tu ni bɛ doli, ka yiini yila ka ŋmɛri ʒiɛm, ka piɛbiri yuri nti pahi gungɔŋ' kara kumsi ni malifa ti ŋmam. So n-yɛn yiini ʒiɛm kuligi ata yila ka ban kpalim mi saɣira ni yaa.
N ŋɔ ka yila maa chana;
Buɣim dima mɔɣini ka n-zo kuli n ya"
Yoo yoo yoo yaa yo
Yoo yoo yoo yaa yo
Yoo yoo yoo yaa yo
Buɣim dima mɔɣini ka n-zo kuli n ya".
Bia ŋun ʒiɛm ti Naa ŋɔ yeei
O ʒiɛm saa nyinnyɛɣu
Bia ŋun ʒiɛm ti Naa ŋɔ yeei
O ʒiɛm saa nyinnɛɣu
O ʒɛm saanyinnyaɣu.
Siblaa bia be mɔɣuni
Bo n-diri o yee?
Yoo yoo yoo yaa yoo
Kɔlaa bia be mɔɣuni
Bo n-diri o yee
Yoo yoo yoo yaa yoo
<ref>{{Cite web|last=Malik|date=2021-08-15|title=The Bugum festival ( Buɣim chuɣu) among the Dagomba people : • Dagbon Kingdom - Home Of Culture, History & Tourism|url=https://dagbonkingdom.com/bugum-festival-among-dagomba-people/|access-date=2022-08-07|language=en-US}}</ref>
==Zuliya Shɛba Ban Tɔri Buɣum==
Zuliya shɛba ban tɔri Buɣum n-nyɛ: Dagbamba, Nanumba, Zabaɣisi, ŋmampurisi, Kusahi, Mohi, Gurinsi, Kpunkpaamba ni ban pahi.
Zuliya ŋɔ zaa nyɛla ban tɔri buɣum ka di daliri nyɛla bɛ zaa yila Naa Gbewaa zuliya ni na, gbaai yihi kpunkpaamba. Amaa bɛ gba puhirili ka di daliri nyɛla bɛ ni be Naa Gbewaa sulinsi ni la zuɣu.
== Di Daanfaani ==
*Di teeri ti yɛli kura.
*Di kpaŋsiri ti kaya ni taɣaada.
*Di laɣindi simli ni dɔɣim nangbanyini.
*Di che ka bihi baŋdi bɛ kaya ni taɣada.
* Di teeri ti yuuni piligu.
* Di tiri ti zosimli.
*Di kahigiri ti nii, ka kpaŋsiri ti daalaafee.
*Di kpaŋsiri ti kali,ka booni ninvuɣusuma na ti biɛhigu ni.
*Di tiriti ni'nyambo.<ref>{{Cite w
eb|last=Malik|date=2021-08-15|title=The Bugum festival ( Buɣim chuɣu) among the Dagomba people : • Dagbon Kingdom - Home Of Culture, History & Tourism|url=https://dagbonkingdom.com/bugum-festival-among-dagomba-people/|access-date=2022-08-07|language=en-US}}</ref>
*Di che ka ti baŋdi ni ti zaa yila yaankur’yino ni na.
*Di che ka tiŋduya nima baŋdi ti kali ŋɔ yɛla.
*Di che ka ti nyari saan’suma ti tingbani ni.
== Kundivihira ==
{{Reflist}}
*[https://www.youtube.com/watch?v=3iMhNrvcB-g buɣum Chugu (2021)], YouTube
*[https://www.youtube.com/watch?v=g1zwNzno8eY buɣum Chugu (Fire Festival) (2021)], YouTube
{{Chuɣu}}
[[Pubu:Lahabaya zaa]]
[[Pubu:Ghana]]
[[Pubu:Chuɣu]]
[[Pubu:Lahabaya zaa]]
[[Pubu:Dagbaŋ]]
[[Pubu:Dagbamba]]
ncbawhmt6qmea2v63qiu8kr43q3wmoo
42347
42346
2022-08-08T16:30:02Z
Basiru amina
465
Correct words spelling in shili maalibu zang kpa Bugum chugu
wikitext
text/x-wiki
{{Databox}}
{{C-Class}}
'''Buɣim Chuɣu''' nyɛla chuɣu shɛli tini puhiri [[Buɣim goli]] ni.<ref>Naden, Tony. 2014. [https://www.webonary.org/dagbani/download/ ''Dagbani dictionary'']. Webonary.</ref><ref>https://www.hopinacademy.org/2021/08/18/the-story-of-buɣum-chugu-fire-festival-hopin-academy/</ref>
==Di Piligu==
[[File:Fire estival.jpg|thumb|left]]
[[File:Fire festival1.jpg|thumb|right]]
[[File:Fire festival2.jpg|thumb|right]]
[[File:Fire festival4.jpg|thumb|right]]
Taarihi wuhiya ni [[Buɣum|Buɣim]] Chuɣu nyɛla [[Dagbamba]] chuɣu kurili. Goli ŋɔ ka Dagbamba mali piini bɛ yuuni. Di piligu zaŋmi gbaai [[:en:15th century|15th century]] din daa niŋ ka [[Naa Zoligu]] nyɛ Dagboŋ Naa.
[[Naa Zoligu]] n-daa nyɛ Yaa-Nanima puuni ŋun pahiri ayopɔin zaŋ gbaai Naa [[Naa Shitɔbu|Shitɔbu]] n-di Yani gbana<ref>{{Cite web|last=Malik|date=2021-08-15|title=The Bugum festival ( Buɣum chuɣu) among the Dagomba people : • Dagbon Kingdom - Home Of Culture, History & Tourism|url=https://dagbonkingdom.com/bugum-festival-among-dagomba-people/|access-date=2022-08-07|language=en-US}}</ref> [[Naa Nyaɣisi]] Wumbee Yani gbana zuɣu ʒinibu nyaaŋa.
O Nam dibu daa gbaala yuuni 1469 hali ti kpa yuuni 1486.
O Nam dibu yuuni ka o tuuli yaaŋa, Naa Dariʒɛiɣu daa barigi mɔɣini.<ref>{{Cite web|last=Ibrahim|first=Mohammed|title=Celebration of fire festival underway in the Northern Region|url=https://zaaradio.com/local/celebration-of-fire-festival-underway-in-the-northern-region/|access-date=2022-08-07|language=en-GB}}</ref> Di mi daa ka Mina n-ti lu goli ŋɔ dahinyini dali.Taaarihi din yi noli ni wuhiya, ni kpukparisi bee yɔɣasi n-daa kpuɣi o.
Kpamba buɣisiya ni bɛ daa bo bia ŋɔ dabisi munaanii ka bi nya o. Wahala kam bɛ ni daa di m-bɔri Naa Zoligu<ref>{{Cite web|title=Bugum Chugu {{!}} Beyond The Return|url=https://beyondthereturn.org/bugum-chugu/|access-date=2022-08-07|language=en-US}}</ref> yaan' yurigu ŋɔ shee daa bahi la yoli. Ka Naa Zoligu mi yɛli ni shee ka bɛ bo Dariʒɛiɣu shee dama baɣisi daa yɛliya ni o be o nyɛvuli ni ka mali alaafee.
[[Naa Dariʒiɛɣu|Naa Dariʒɛiɣu]] bɔbu daa lɛbila maliŋ, ka bɛ bɔri o yuŋ ni wuntaŋ ni, n-kpɛri barina yɔrini.
Barina mini dabiɛm din daa be o bɔbu shee la zuɣu, doo kam daa yi mi na ni bɛ ti tiɣisi o, m mali o shili di yi ti niŋ ka muɣisigu kam paagi o mɔɣu maa ni, ka o ni tooi tiligi.
Baɣisi daa yɛliya ni dabisili din pahiri awɔi dali ka bɛ yɛn bo n-nya Dariʒiɛɣu, ni di mi ti yɛn niŋla yuŋ. Lala ŋɔ zuɣu, yuŋ kam, bɛ daa yɛn nyɔla buɣum mɔ'kpala<ref>{{Cite web|title=Yani celebrates Fire Festival after 17-year break|url=https://www.graphic.com.gh/news/general-news/yani-celebrates-fire-festival-after-17-year-break.html|access-date=2022-08-07|website=Graphic Online|language=en-gb}}</ref> din yɛn niŋ ka bɛ nyari soli. Bɛ daa ti nyala bia ŋɔ ni do tia gbunni n-gbihira. Ka ban daa bo n-nya o maa dihitabili ni tia maa mali dabara, di ni daa niŋ ka di nyɛla kpukparisi bee yɔɣasi n-daa zaŋ o sɔɣi dini maa. Shɛba daa dii zaŋla buɣum mo' kpala maa n-labiri tia maa zuɣu ka shɛba mi kabisiri di vari ni bɛ zaŋ ku bukaata. Ka bɛ dii ŋmɛri [[guŋgɔna]] ka wari wahi n-ʒi Naa Dariʒiɛɣu kuna yiŋa. Lala niŋsim ŋɔ n-daa kpuri buɣum chuɣu hali ni zuŋɔ.<ref>{{Cite web|last=MyNewsGH|date=2018-09-23|title=Chief killed in Fire Festival gunshot; police hunt for suspect|url=https://www.mynewsgh.com/fire-festival-chief-killed-police-hunt-for-the-suspect/|access-date=2022-08-07|website=MyNewsGh|language=en-US}}</ref>
== Dini Tɔri Shɛm ==
Di tɔbu ni, bɛ yiini la [[Ʒiɛm Yila|ʒiɛm yila]].<ref>{{Cite web|last=theprotour|date=2019-05-23|title=Bugum Chugu Festival|url=https://protour.africa/bugum-chugu-festival/|access-date=2022-08-07|website=ProTour Africa|language=en-US}}</ref> Buɣim chuɣu tɔrila [[Buɣum (goli)|Buɣim gol]]<nowiki/>i dabaawei dali. Di nyɛla dabisi' shɛli Naa Zoligu yaan yurigu ni daa barigi.
[[Churi|Chuɣu]] ŋɔ nyɛla chuɣu tuuli din pahi churi anu shɛli Dagbamba ni puhira.
Di bahi bahindi chuɣu ŋɔ pilila [[Dagbɔŋ|Dagbaŋ]], zuliya shɛŋa kamani [[Zabaɣisi]], [[Kusahi]] nti pahi [[Mamprusi|ŋmamprisi]] taɣimi n-deei li, n che ka di wuligi gili duniya luɣuli kam n-wuhiri ni di nyɛla Tudu yaɣili ŋɔ na chuɣu.
== Shili Maalibu Zaŋ kpa Buɣim Chuɣu ==
Shili maalibu zaŋ kpa buɣim chuɣu piinila di yi ti niŋ ka bɛ nya buɣim goli. Saha ŋɔ ka bihi kpɛri mɔɣini n-ti bo mɔri pam bɛ ni tooi nya, n-lɔ mɔ' kpala.
Ka bɛ naan yi pili n-gili tari bɛ ŋahinima, bɛ yab' donima nti pahi Yab'paɣnima. Lala niŋsim maa yɛn chɛ mi ka ninkura ŋɔ kulahi kpe mɔɣini bɛ maŋmaŋa. Tɔ amaa lala mɔ' kpala zaŋ ti ninkura ŋɔ yɛn lɛbila samli n-ti ba ka bɛ yɔli chuɣu maa yi puhi naai. Bɛ yɛn yɔla samli ŋɔ ka di nyɛ liɣiri ka [[Dagbamba]] boli "Liɣiri awei". Buɣim tɔbu ni ka mo'kpala ko ka bɛ gbubira,nachimba tooi gbubiri su'kara,su'bihi,piɛm mini piɛm mola nti pahi lebihi ka di ŋmani tɔbu ni ka bɛ be,ka di lahi che ka buɣim maa tɔbu mali jiri.
Binshɛɣu din tooi lahi niŋdi buɣum goli dabaa anu saha nyɛla daadama gindimi laɣindi binkɔbiri dibahi bahindi nɔhi mini buhi. Lala binkɔbiri ŋɔ ka bɛ mali maani tiŋgbana mini buɣa din be niriba dundona ni ka ti booni Daŋ Tia. Buɣim tɔbu nyɛla Dagbandabba chuɣu. Di nyɛla goli shɛli bɛ ni maani malima ka bɛ mali guri ka taɣiri bɛ daŋ. Din zuɣu ka bɛ booni li " Dagbandabba chuɣu.
== Buɣim Chuɣu Tɔbu Dabsili ==
Buɣim tɔbu piinila saɣidihili nyaaŋa. Din dali maa bindirigu nyɛla bindiri gahindili dama nimma n kuli nyɛli ʒii zaa. Daŋ kpamba zaŋdila saɣibora m-pa goma zuɣu ni kpiinkura gba di. Pɔi ka yuŋ zibi, niriba yɛn zaŋla lala saha ŋɔ m-mali bɛ tobu tima shɛŋa ti ni booni noli wuna. Jɛbihi gba nyɛla bɛ ni tibigi shɛba, ka tiri ba pina ni bɛ bo alibarika bɛ sani, bɛ ni yɛn chaŋ nimohi chandi shɛli maa zuɣu.
Shɛba gba zaŋdila dabaa awɔi dali ŋɔ wuntaŋ ni n-zahindi bɛ tima pɔi ka yuŋ naai zibi. Nayili sampaani ka Naa Limam niŋ nimmohi m-maani sabba sɔŋda n-guhiri yuŋ.
Buɣim tɔbu dali yuŋ saɣidihili nyaaŋa, guŋgɔŋ' karili yɛn kumla nayili samban'ni. Guŋgɔŋ ŋɔ kumsi yɛn laɣimla bihi ni ninkura nayili pɔi ka buɣim tɔbu ŋɔ naan yi pili. Kpambaliba n-yɛn zaŋ Naa yina ka o ti di zamaatu maa alizama. O yɛn zaŋla saha bihi n-wuhi kali ŋɔ ni pili shɛm hali ti paai zuŋɔ. O lahi yɛn saɣisila salo maa zaŋ kpa tuun' shɛŋa din ni tooi saɣim chuɣu maa zaɣi vɛil’tali.
Naa n-yɛn taai buɣim maa tuuli, ka [[kpambaliba]] mi taai o sani, ka salo maa gba taai taba sani hali ni ŋun bahindi nyaaŋa. Naa bi pahiri ban chani buɣim tɔbu ŋɔ ni, o yɛn doliba mi n-chaŋ bɛla ka labi zɔŋ ni.
Buɣim tɔribi ŋɔ yɛn dolila so shɛli din tu ni bɛ doli, ka yiini yila ka ŋmɛri ʒiɛm, ka piɛbiri yuri nti pahi gungɔŋ' kara kumsi ni malifa ti ŋmam. So n-yɛn yiini ʒiɛm kuligi ata yila ka ban kpalim mi saɣira ni yaa.
N ŋɔ ka yila maa chana;
Buɣim dima mɔɣini ka n-zo kuli n ya"
Yoo yoo yoo yaa yo
Yoo yoo yoo yaa yo
Yoo yoo yoo yaa yo
Buɣim dima mɔɣini ka n-zo kuli n ya".
Bia ŋun ʒiɛm ti Naa ŋɔ yeei
O ʒiɛm saa nyinnyɛɣu
Bia ŋun ʒiɛm ti Naa ŋɔ yeei
O ʒiɛm saa nyinnɛɣu
O ʒɛm saanyinnyaɣu.
Siblaa bia be mɔɣuni
Bo n-diri o yee?
Yoo yoo yoo yaa yoo
Kɔlaa bia be mɔɣuni
Bo n-diri o yee
Yoo yoo yoo yaa yoo
<ref>{{Cite web|last=Malik|date=2021-08-15|title=The Bugum festival ( Buɣim chuɣu) among the Dagomba people : • Dagbon Kingdom - Home Of Culture, History & Tourism|url=https://dagbonkingdom.com/bugum-festival-among-dagomba-people/|access-date=2022-08-07|language=en-US}}</ref>
==Zuliya Shɛba Ban Tɔri Buɣum==
Zuliya shɛba ban tɔri Buɣum n-nyɛ: Dagbamba, Nanumba, Zabaɣisi, ŋmampurisi, Kusahi, Mohi, Gurinsi, Kpunkpaamba ni ban pahi.
Zuliya ŋɔ zaa nyɛla ban tɔri buɣum ka di daliri nyɛla bɛ zaa yila Naa Gbewaa zuliya ni na, gbaai yihi kpunkpaamba. Amaa bɛ gba puhirili ka di daliri nyɛla bɛ ni be Naa Gbewaa sulinsi ni la zuɣu.
== Di Daanfaani ==
*Di teeri ti yɛli kura.
*Di kpaŋsiri ti kaya ni taɣaada.
*Di laɣindi simli ni dɔɣim nangbanyini.
*Di che ka bihi baŋdi bɛ kaya ni taɣada.
* Di teeri ti yuuni piligu.
* Di tiri ti zosimli.
*Di kahigiri ti nii, ka kpaŋsiri ti daalaafee.
*Di kpaŋsiri ti kali,ka booni ninvuɣusuma na ti biɛhigu ni.
*Di tiriti ni'nyambo.<ref>{{Cite w
eb|last=Malik|date=2021-08-15|title=The Bugum festival ( Buɣim chuɣu) among the Dagomba people : • Dagbon Kingdom - Home Of Culture, History & Tourism|url=https://dagbonkingdom.com/bugum-festival-among-dagomba-people/|access-date=2022-08-07|language=en-US}}</ref>
*Di che ka ti baŋdi ni ti zaa yila yaankur’yino ni na.
*Di che ka tiŋduya nima baŋdi ti kali ŋɔ yɛla.
*Di che ka ti nyari saan’suma ti tingbani ni.
== Kundivihira ==
{{Reflist}}
*[https://www.youtube.com/watch?v=3iMhNrvcB-g buɣum Chugu (2021)], YouTube
*[https://www.youtube.com/watch?v=g1zwNzno8eY buɣum Chugu (Fire Festival) (2021)], YouTube
{{Chuɣu}}
[[Pubu:Lahabaya zaa]]
[[Pubu:Ghana]]
[[Pubu:Chuɣu]]
[[Pubu:Lahabaya zaa]]
[[Pubu:Dagbaŋ]]
[[Pubu:Dagbamba]]
6ak1g90q1v9nruj21a3cgdcuc1ildyq
42348
42347
2022-08-08T16:38:33Z
Basiru amina
465
Add word and correct words spelling in di piligu
wikitext
text/x-wiki
{{Databox}}
{{C-Class}}
'''Buɣim Chuɣu''' nyɛla chuɣu shɛli tini puhiri [[Buɣim goli]] ni.<ref>Naden, Tony. 2014. [https://www.webonary.org/dagbani/download/ ''Dagbani dictionary'']. Webonary.</ref><ref>https://www.hopinacademy.org/2021/08/18/the-story-of-buɣum-chugu-fire-festival-hopin-academy/</ref>
==Di Piligu==
[[File:Fire estival.jpg|thumb|left]]
[[File:Fire festival1.jpg|thumb|right]]
[[File:Fire festival2.jpg|thumb|right]]
[[File:Fire festival4.jpg|thumb|right]]
Taarihi wuhiya ni [[Buɣum|Buɣim]] Chuɣu nyɛla [[Dagbamba]] chuɣu kurili. Goli ŋɔ ka Dagbamba mali piini bɛ yuuni. Di piligu zaŋmi gbaai [[:en:15th century|15th century]] din daa niŋ ka [[Naa Zoligu]] nyɛ Dagboŋ Naa.
[[Naa Zoligu]] n-daa nyɛ Yaa-Nanima puuni ŋun pahiri ayopɔin zaŋ gbaai Naa [[Naa Shitɔbu|Shitɔbu]] n-di Yani gbana<ref>{{Cite web|last=Malik|date=2021-08-15|title=The Bugum festival ( Buɣum chuɣu) among the Dagomba people : • Dagbon Kingdom - Home Of Culture, History & Tourism|url=https://dagbonkingdom.com/bugum-festival-among-dagomba-people/|access-date=2022-08-07|language=en-US}}</ref> [[Naa Nyaɣisi]] Wumbee Yani gbana zuɣu ʒinibu nyaaŋa.
O Nam dibu daa gbaala yuuni 1469 hali ti kpa yuuni 1486.
O Nam dibu yuuni ka o tuuli yaaŋa, Naa Dariʒɛiɣu daa barigi mɔɣini.<ref>{{Cite web|last=Ibrahim|first=Mohammed|title=Celebration of fire festival underway in the Northern Region|url=https://zaaradio.com/local/celebration-of-fire-festival-underway-in-the-northern-region/|access-date=2022-08-07|language=en-GB}}</ref> Di mi daa ka Mina n-ti lu goli ŋɔ dahinyini dali.Taaarihi din yi noli ni wuhiya, ni kpukparisi bee yɔɣasi n-daa kpuɣi o.
Kpamba buɣisiya ni bɛ daa bo bia ŋɔ dabisi munaanii ka bi nya o. Wahala kam bɛ ni daa di m-bɔri Naa Zoligu<ref>{{Cite web|title=Bugum Chugu {{!}} Beyond The Return|url=https://beyondthereturn.org/bugum-chugu/|access-date=2022-08-07|language=en-US}}</ref> yaan' yurigu ŋɔ shee daa bahi la yoli. Ka Naa Zoligu mi yɛli ni shee ka bɛ bo Dariʒɛiɣu shee dama baɣisi daa yɛliya ni o be o nyɛvuli ni ka mali alaafee.
[[Naa Dariʒiɛɣu|Naa Dariʒɛiɣu]] bɔbu daa lɛbila maliŋ, ka bɛ bɔri o yuŋ ni wuntaŋ ni, n-kpɛri barina yɔrini.
Barina mini dabiɛm din daa be o bɔbu shee la zuɣu, doo kam daa yi mi na ni bɛ ti tiɣisi o, ka mali o shili di yi ti niŋ ka muɣisigu kam paagi o mɔɣu maa ni, ka o ni tooi tiligi.
Baɣisi daa yɛliya ni dabisili din pahiri awɔi dali ka bɛ yɛn bo n-nya Dariʒiɛɣu, ni di mi ti yɛn niŋla yuŋ. Lala ŋɔ zuɣu, yuŋ kam, bɛ daa yɛn nyɔla buɣim mɔ'kpala<ref>{{Cite web|title=Yani celebrates Fire Festival after 17-year break|url=https://www.graphic.com.gh/news/general-news/yani-celebrates-fire-festival-after-17-year-break.html|access-date=2022-08-07|website=Graphic Online|language=en-gb}}</ref> din yɛn niŋ ka bɛ nyari soli. Bɛ daa ti nyala bia ŋɔ ni do tia gbunni n-gbihira. Ka ban daa bo n-nya o maa dihitabili ni tia maa mali dabara, di ni daa niŋ ka di nyɛla kpukparisi bee yɔɣasi n-daa zaŋ o sɔɣi dini maa. Shɛba daa dii zaŋla buɣim mo' kpala maa n-labiri tia maa zuɣu ka shɛba mi kabisiri di vari ni bɛ zaŋ ku bukaata. Ka bɛ dii ŋmɛri [[guŋgɔna]] ka wari wahi n-ʒi Naa Dariʒiɛɣu kuna yiŋa. Lala niŋsim ŋɔ n-daa kpuri buɣim chuɣu hali ni zuŋɔ.<ref>{{Cite web|last=MyNewsGH|date=2018-09-23|title=Chief killed in Fire Festival gunshot; police hunt for suspect|url=https://www.mynewsgh.com/fire-festival-chief-killed-police-hunt-for-the-suspect/|access-date=2022-08-07|website=MyNewsGh|language=en-US}}</ref>
== Dini Tɔri Shɛm ==
Di tɔbu ni, bɛ yiini la [[Ʒiɛm Yila|ʒiɛm yila]].<ref>{{Cite web|last=theprotour|date=2019-05-23|title=Bugum Chugu Festival|url=https://protour.africa/bugum-chugu-festival/|access-date=2022-08-07|website=ProTour Africa|language=en-US}}</ref> Buɣim chuɣu tɔrila [[Buɣum (goli)|Buɣim gol]]<nowiki/>i dabaawei dali. Di nyɛla dabisi' shɛli Naa Zoligu yaan yurigu ni daa barigi.
[[Churi|Chuɣu]] ŋɔ nyɛla chuɣu tuuli din pahi churi anu shɛli Dagbamba ni puhira.
Di bahi bahindi chuɣu ŋɔ pilila [[Dagbɔŋ|Dagbaŋ]], zuliya shɛŋa kamani [[Zabaɣisi]], [[Kusahi]] nti pahi [[Mamprusi|ŋmamprisi]] taɣimi n-deei li, n che ka di wuligi gili duniya luɣuli kam n-wuhiri ni di nyɛla Tudu yaɣili ŋɔ na chuɣu.
== Shili Maalibu Zaŋ kpa Buɣim Chuɣu ==
Shili maalibu zaŋ kpa buɣim chuɣu piinila di yi ti niŋ ka bɛ nya buɣim goli. Saha ŋɔ ka bihi kpɛri mɔɣini n-ti bo mɔri pam bɛ ni tooi nya, n-lɔ mɔ' kpala.
Ka bɛ naan yi pili n-gili tari bɛ ŋahinima, bɛ yab' donima nti pahi Yab'paɣnima. Lala niŋsim maa yɛn chɛ mi ka ninkura ŋɔ kulahi kpe mɔɣini bɛ maŋmaŋa. Tɔ amaa lala mɔ' kpala zaŋ ti ninkura ŋɔ yɛn lɛbila samli n-ti ba ka bɛ yɔli chuɣu maa yi puhi naai. Bɛ yɛn yɔla samli ŋɔ ka di nyɛ liɣiri ka [[Dagbamba]] boli "Liɣiri awei". Buɣim tɔbu ni ka mo'kpala ko ka bɛ gbubira,nachimba tooi gbubiri su'kara,su'bihi,piɛm mini piɛm mola nti pahi lebihi ka di ŋmani tɔbu ni ka bɛ be,ka di lahi che ka buɣim maa tɔbu mali jiri.
Binshɛɣu din tooi lahi niŋdi buɣum goli dabaa anu saha nyɛla daadama gindimi laɣindi binkɔbiri dibahi bahindi nɔhi mini buhi. Lala binkɔbiri ŋɔ ka bɛ mali maani tiŋgbana mini buɣa din be niriba dundona ni ka ti booni Daŋ Tia. Buɣim tɔbu nyɛla Dagbandabba chuɣu. Di nyɛla goli shɛli bɛ ni maani malima ka bɛ mali guri ka taɣiri bɛ daŋ. Din zuɣu ka bɛ booni li " Dagbandabba chuɣu.
== Buɣim Chuɣu Tɔbu Dabsili ==
Buɣim tɔbu piinila saɣidihili nyaaŋa. Din dali maa bindirigu nyɛla bindiri gahindili dama nimma n kuli nyɛli ʒii zaa. Daŋ kpamba zaŋdila saɣibora m-pa goma zuɣu ni kpiinkura gba di. Pɔi ka yuŋ zibi, niriba yɛn zaŋla lala saha ŋɔ m-mali bɛ tobu tima shɛŋa ti ni booni noli wuna. Jɛbihi gba nyɛla bɛ ni tibigi shɛba, ka tiri ba pina ni bɛ bo alibarika bɛ sani, bɛ ni yɛn chaŋ nimohi chandi shɛli maa zuɣu.
Shɛba gba zaŋdila dabaa awɔi dali ŋɔ wuntaŋ ni n-zahindi bɛ tima pɔi ka yuŋ naai zibi. Nayili sampaani ka Naa Limam niŋ nimmohi m-maani sabba sɔŋda n-guhiri yuŋ.
Buɣim tɔbu dali yuŋ saɣidihili nyaaŋa, guŋgɔŋ' karili yɛn kumla nayili samban'ni. Guŋgɔŋ ŋɔ kumsi yɛn laɣimla bihi ni ninkura nayili pɔi ka buɣim tɔbu ŋɔ naan yi pili. Kpambaliba n-yɛn zaŋ Naa yina ka o ti di zamaatu maa alizama. O yɛn zaŋla saha bihi n-wuhi kali ŋɔ ni pili shɛm hali ti paai zuŋɔ. O lahi yɛn saɣisila salo maa zaŋ kpa tuun' shɛŋa din ni tooi saɣim chuɣu maa zaɣi vɛil’tali.
Naa n-yɛn taai buɣim maa tuuli, ka [[kpambaliba]] mi taai o sani, ka salo maa gba taai taba sani hali ni ŋun bahindi nyaaŋa. Naa bi pahiri ban chani buɣim tɔbu ŋɔ ni, o yɛn doliba mi n-chaŋ bɛla ka labi zɔŋ ni.
Buɣim tɔribi ŋɔ yɛn dolila so shɛli din tu ni bɛ doli, ka yiini yila ka ŋmɛri ʒiɛm, ka piɛbiri yuri nti pahi gungɔŋ' kara kumsi ni malifa ti ŋmam. So n-yɛn yiini ʒiɛm kuligi ata yila ka ban kpalim mi saɣira ni yaa.
N ŋɔ ka yila maa chana;
Buɣim dima mɔɣini ka n-zo kuli n ya"
Yoo yoo yoo yaa yo
Yoo yoo yoo yaa yo
Yoo yoo yoo yaa yo
Buɣim dima mɔɣini ka n-zo kuli n ya".
Bia ŋun ʒiɛm ti Naa ŋɔ yeei
O ʒiɛm saa nyinnyɛɣu
Bia ŋun ʒiɛm ti Naa ŋɔ yeei
O ʒiɛm saa nyinnɛɣu
O ʒɛm saanyinnyaɣu.
Siblaa bia be mɔɣuni
Bo n-diri o yee?
Yoo yoo yoo yaa yoo
Kɔlaa bia be mɔɣuni
Bo n-diri o yee
Yoo yoo yoo yaa yoo
<ref>{{Cite web|last=Malik|date=2021-08-15|title=The Bugum festival ( Buɣim chuɣu) among the Dagomba people : • Dagbon Kingdom - Home Of Culture, History & Tourism|url=https://dagbonkingdom.com/bugum-festival-among-dagomba-people/|access-date=2022-08-07|language=en-US}}</ref>
==Zuliya Shɛba Ban Tɔri Buɣum==
Zuliya shɛba ban tɔri Buɣum n-nyɛ: Dagbamba, Nanumba, Zabaɣisi, ŋmampurisi, Kusahi, Mohi, Gurinsi, Kpunkpaamba ni ban pahi.
Zuliya ŋɔ zaa nyɛla ban tɔri buɣum ka di daliri nyɛla bɛ zaa yila Naa Gbewaa zuliya ni na, gbaai yihi kpunkpaamba. Amaa bɛ gba puhirili ka di daliri nyɛla bɛ ni be Naa Gbewaa sulinsi ni la zuɣu.
== Di Daanfaani ==
*Di teeri ti yɛli kura.
*Di kpaŋsiri ti kaya ni taɣaada.
*Di laɣindi simli ni dɔɣim nangbanyini.
*Di che ka bihi baŋdi bɛ kaya ni taɣada.
* Di teeri ti yuuni piligu.
* Di tiri ti zosimli.
*Di kahigiri ti nii, ka kpaŋsiri ti daalaafee.
*Di kpaŋsiri ti kali,ka booni ninvuɣusuma na ti biɛhigu ni.
*Di tiriti ni'nyambo.<ref>{{Cite w
eb|last=Malik|date=2021-08-15|title=The Bugum festival ( Buɣim chuɣu) among the Dagomba people : • Dagbon Kingdom - Home Of Culture, History & Tourism|url=https://dagbonkingdom.com/bugum-festival-among-dagomba-people/|access-date=2022-08-07|language=en-US}}</ref>
*Di che ka ti baŋdi ni ti zaa yila yaankur’yino ni na.
*Di che ka tiŋduya nima baŋdi ti kali ŋɔ yɛla.
*Di che ka ti nyari saan’suma ti tingbani ni.
== Kundivihira ==
{{Reflist}}
*[https://www.youtube.com/watch?v=3iMhNrvcB-g buɣum Chugu (2021)], YouTube
*[https://www.youtube.com/watch?v=g1zwNzno8eY buɣum Chugu (Fire Festival) (2021)], YouTube
{{Chuɣu}}
[[Pubu:Lahabaya zaa]]
[[Pubu:Ghana]]
[[Pubu:Chuɣu]]
[[Pubu:Lahabaya zaa]]
[[Pubu:Dagbaŋ]]
[[Pubu:Dagbamba]]
1hpyxujvbn6a0arzlduqd0sqw6719wl
42349
42348
2022-08-08T16:42:53Z
Basiru amina
465
Correct word spelling in shili maalibu zang kpa Bugum chugu
wikitext
text/x-wiki
{{Databox}}
{{C-Class}}
'''Buɣim Chuɣu''' nyɛla chuɣu shɛli tini puhiri [[Buɣim goli]] ni.<ref>Naden, Tony. 2014. [https://www.webonary.org/dagbani/download/ ''Dagbani dictionary'']. Webonary.</ref><ref>https://www.hopinacademy.org/2021/08/18/the-story-of-buɣum-chugu-fire-festival-hopin-academy/</ref>
==Di Piligu==
[[File:Fire estival.jpg|thumb|left]]
[[File:Fire festival1.jpg|thumb|right]]
[[File:Fire festival2.jpg|thumb|right]]
[[File:Fire festival4.jpg|thumb|right]]
Taarihi wuhiya ni [[Buɣum|Buɣim]] Chuɣu nyɛla [[Dagbamba]] chuɣu kurili. Goli ŋɔ ka Dagbamba mali piini bɛ yuuni. Di piligu zaŋmi gbaai [[:en:15th century|15th century]] din daa niŋ ka [[Naa Zoligu]] nyɛ Dagboŋ Naa.
[[Naa Zoligu]] n-daa nyɛ Yaa-Nanima puuni ŋun pahiri ayopɔin zaŋ gbaai Naa [[Naa Shitɔbu|Shitɔbu]] n-di Yani gbana<ref>{{Cite web|last=Malik|date=2021-08-15|title=The Bugum festival ( Buɣum chuɣu) among the Dagomba people : • Dagbon Kingdom - Home Of Culture, History & Tourism|url=https://dagbonkingdom.com/bugum-festival-among-dagomba-people/|access-date=2022-08-07|language=en-US}}</ref> [[Naa Nyaɣisi]] Wumbee Yani gbana zuɣu ʒinibu nyaaŋa.
O Nam dibu daa gbaala yuuni 1469 hali ti kpa yuuni 1486.
O Nam dibu yuuni ka o tuuli yaaŋa, Naa Dariʒɛiɣu daa barigi mɔɣini.<ref>{{Cite web|last=Ibrahim|first=Mohammed|title=Celebration of fire festival underway in the Northern Region|url=https://zaaradio.com/local/celebration-of-fire-festival-underway-in-the-northern-region/|access-date=2022-08-07|language=en-GB}}</ref> Di mi daa ka Mina n-ti lu goli ŋɔ dahinyini dali.Taaarihi din yi noli ni wuhiya, ni kpukparisi bee yɔɣasi n-daa kpuɣi o.
Kpamba buɣisiya ni bɛ daa bo bia ŋɔ dabisi munaanii ka bi nya o. Wahala kam bɛ ni daa di m-bɔri Naa Zoligu<ref>{{Cite web|title=Bugum Chugu {{!}} Beyond The Return|url=https://beyondthereturn.org/bugum-chugu/|access-date=2022-08-07|language=en-US}}</ref> yaan' yurigu ŋɔ shee daa bahi la yoli. Ka Naa Zoligu mi yɛli ni shee ka bɛ bo Dariʒɛiɣu shee dama baɣisi daa yɛliya ni o be o nyɛvuli ni ka mali alaafee.
[[Naa Dariʒiɛɣu|Naa Dariʒɛiɣu]] bɔbu daa lɛbila maliŋ, ka bɛ bɔri o yuŋ ni wuntaŋ ni, n-kpɛri barina yɔrini.
Barina mini dabiɛm din daa be o bɔbu shee la zuɣu, doo kam daa yi mi na ni bɛ ti tiɣisi o, ka mali o shili di yi ti niŋ ka muɣisigu kam paagi o mɔɣu maa ni, ka o ni tooi tiligi.
Baɣisi daa yɛliya ni dabisili din pahiri awɔi dali ka bɛ yɛn bo n-nya Dariʒiɛɣu, ni di mi ti yɛn niŋla yuŋ. Lala ŋɔ zuɣu, yuŋ kam, bɛ daa yɛn nyɔla buɣim mɔ'kpala<ref>{{Cite web|title=Yani celebrates Fire Festival after 17-year break|url=https://www.graphic.com.gh/news/general-news/yani-celebrates-fire-festival-after-17-year-break.html|access-date=2022-08-07|website=Graphic Online|language=en-gb}}</ref> din yɛn niŋ ka bɛ nyari soli. Bɛ daa ti nyala bia ŋɔ ni do tia gbunni n-gbihira. Ka ban daa bo n-nya o maa dihitabili ni tia maa mali dabara, di ni daa niŋ ka di nyɛla kpukparisi bee yɔɣasi n-daa zaŋ o sɔɣi dini maa. Shɛba daa dii zaŋla buɣim mo' kpala maa n-labiri tia maa zuɣu ka shɛba mi kabisiri di vari ni bɛ zaŋ ku bukaata. Ka bɛ dii ŋmɛri [[guŋgɔna]] ka wari wahi n-ʒi Naa Dariʒiɛɣu kuna yiŋa. Lala niŋsim ŋɔ n-daa kpuri buɣim chuɣu hali ni zuŋɔ.<ref>{{Cite web|last=MyNewsGH|date=2018-09-23|title=Chief killed in Fire Festival gunshot; police hunt for suspect|url=https://www.mynewsgh.com/fire-festival-chief-killed-police-hunt-for-the-suspect/|access-date=2022-08-07|website=MyNewsGh|language=en-US}}</ref>
== Dini Tɔri Shɛm ==
Di tɔbu ni, bɛ yiini la [[Ʒiɛm Yila|ʒiɛm yila]].<ref>{{Cite web|last=theprotour|date=2019-05-23|title=Bugum Chugu Festival|url=https://protour.africa/bugum-chugu-festival/|access-date=2022-08-07|website=ProTour Africa|language=en-US}}</ref> Buɣim chuɣu tɔrila [[Buɣum (goli)|Buɣim gol]]<nowiki/>i dabaawei dali. Di nyɛla dabisi' shɛli Naa Zoligu yaan yurigu ni daa barigi.
[[Churi|Chuɣu]] ŋɔ nyɛla chuɣu tuuli din pahi churi anu shɛli Dagbamba ni puhira.
Di bahi bahindi chuɣu ŋɔ pilila [[Dagbɔŋ|Dagbaŋ]], zuliya shɛŋa kamani [[Zabaɣisi]], [[Kusahi]] nti pahi [[Mamprusi|ŋmamprisi]] taɣimi n-deei li, n che ka di wuligi gili duniya luɣuli kam n-wuhiri ni di nyɛla Tudu yaɣili ŋɔ na chuɣu.
== Shili Maalibu Zaŋ kpa Buɣim Chuɣu ==
Shili maalibu zaŋ kpa buɣim chuɣu piinila di yi ti niŋ ka bɛ nya buɣim goli. Saha ŋɔ ka bihi kpɛri mɔɣini n-ti bo mɔri pam bɛ ni tooi nya, n-lɔ mɔ' kpala.
Ka bɛ naan yi pili n-gili tari bɛ ŋahinima, bɛ yab' donima nti pahi Yab'paɣnima. Lala niŋsim maa yɛn chɛ mi ka ninkura ŋɔ kulahi kpe mɔɣini bɛ maŋmaŋa. Tɔ amaa lala mɔ' kpala zaŋ ti ninkura ŋɔ yɛn lɛbila samli n-ti ba ka bɛ yɔli chuɣu maa yi puhi naai. Bɛ yɛn yɔla samli ŋɔ ka di nyɛ liɣiri ka [[Dagbamba]] boli "Liɣiri awei". Buɣim tɔbu ni ka mo'kpala ko ka bɛ gbubira,nachimba tooi gbubiri su'kara,su'bihi,piɛm mini piɛm mola nti pahi lebihi ka di ŋmani tɔbu ni ka bɛ be,ka di lahi che ka buɣim maa tɔbu mali jiri.
Binshɛɣu din tooi lahi niŋdi buɣim goli dabaa anu saha nyɛla daadama gindimi laɣindi binkɔbiri dibahi bahindi nɔhi mini buhi. Lala binkɔbiri ŋɔ ka bɛ mali maani tiŋgbana mini buɣa din be niriba dundona ni ka ti booni Daŋ Tia. Buɣim tɔbu nyɛla Dagbandabba chuɣu. Di nyɛla goli shɛli bɛ ni maani malima ka bɛ mali guri ka taɣiri bɛ daŋ. Din zuɣu ka bɛ booni li " Dagbandabba chuɣu.
== Buɣim Chuɣu Tɔbu Dabsili ==
Buɣim tɔbu piinila saɣidihili nyaaŋa. Din dali maa bindirigu nyɛla bindiri gahindili dama nimma n kuli nyɛli ʒii zaa. Daŋ kpamba zaŋdila saɣibora m-pa goma zuɣu ni kpiinkura gba di. Pɔi ka yuŋ zibi, niriba yɛn zaŋla lala saha ŋɔ m-mali bɛ tobu tima shɛŋa ti ni booni noli wuna. Jɛbihi gba nyɛla bɛ ni tibigi shɛba, ka tiri ba pina ni bɛ bo alibarika bɛ sani, bɛ ni yɛn chaŋ nimohi chandi shɛli maa zuɣu.
Shɛba gba zaŋdila dabaa awɔi dali ŋɔ wuntaŋ ni n-zahindi bɛ tima pɔi ka yuŋ naai zibi. Nayili sampaani ka Naa Limam niŋ nimmohi m-maani sabba sɔŋda n-guhiri yuŋ.
Buɣim tɔbu dali yuŋ saɣidihili nyaaŋa, guŋgɔŋ' karili yɛn kumla nayili samban'ni. Guŋgɔŋ ŋɔ kumsi yɛn laɣimla bihi ni ninkura nayili pɔi ka buɣim tɔbu ŋɔ naan yi pili. Kpambaliba n-yɛn zaŋ Naa yina ka o ti di zamaatu maa alizama. O yɛn zaŋla saha bihi n-wuhi kali ŋɔ ni pili shɛm hali ti paai zuŋɔ. O lahi yɛn saɣisila salo maa zaŋ kpa tuun' shɛŋa din ni tooi saɣim chuɣu maa zaɣi vɛil’tali.
Naa n-yɛn taai buɣim maa tuuli, ka [[kpambaliba]] mi taai o sani, ka salo maa gba taai taba sani hali ni ŋun bahindi nyaaŋa. Naa bi pahiri ban chani buɣim tɔbu ŋɔ ni, o yɛn doliba mi n-chaŋ bɛla ka labi zɔŋ ni.
Buɣim tɔribi ŋɔ yɛn dolila so shɛli din tu ni bɛ doli, ka yiini yila ka ŋmɛri ʒiɛm, ka piɛbiri yuri nti pahi gungɔŋ' kara kumsi ni malifa ti ŋmam. So n-yɛn yiini ʒiɛm kuligi ata yila ka ban kpalim mi saɣira ni yaa.
N ŋɔ ka yila maa chana;
Buɣim dima mɔɣini ka n-zo kuli n ya"
Yoo yoo yoo yaa yo
Yoo yoo yoo yaa yo
Yoo yoo yoo yaa yo
Buɣim dima mɔɣini ka n-zo kuli n ya".
Bia ŋun ʒiɛm ti Naa ŋɔ yeei
O ʒiɛm saa nyinnyɛɣu
Bia ŋun ʒiɛm ti Naa ŋɔ yeei
O ʒiɛm saa nyinnɛɣu
O ʒɛm saanyinnyaɣu.
Siblaa bia be mɔɣuni
Bo n-diri o yee?
Yoo yoo yoo yaa yoo
Kɔlaa bia be mɔɣuni
Bo n-diri o yee
Yoo yoo yoo yaa yoo
<ref>{{Cite web|last=Malik|date=2021-08-15|title=The Bugum festival ( Buɣim chuɣu) among the Dagomba people : • Dagbon Kingdom - Home Of Culture, History & Tourism|url=https://dagbonkingdom.com/bugum-festival-among-dagomba-people/|access-date=2022-08-07|language=en-US}}</ref>
==Zuliya Shɛba Ban Tɔri Buɣum==
Zuliya shɛba ban tɔri Buɣum n-nyɛ: Dagbamba, Nanumba, Zabaɣisi, ŋmampurisi, Kusahi, Mohi, Gurinsi, Kpunkpaamba ni ban pahi.
Zuliya ŋɔ zaa nyɛla ban tɔri buɣum ka di daliri nyɛla bɛ zaa yila Naa Gbewaa zuliya ni na, gbaai yihi kpunkpaamba. Amaa bɛ gba puhirili ka di daliri nyɛla bɛ ni be Naa Gbewaa sulinsi ni la zuɣu.
== Di Daanfaani ==
*Di teeri ti yɛli kura.
*Di kpaŋsiri ti kaya ni taɣaada.
*Di laɣindi simli ni dɔɣim nangbanyini.
*Di che ka bihi baŋdi bɛ kaya ni taɣada.
* Di teeri ti yuuni piligu.
* Di tiri ti zosimli.
*Di kahigiri ti nii, ka kpaŋsiri ti daalaafee.
*Di kpaŋsiri ti kali,ka booni ninvuɣusuma na ti biɛhigu ni.
*Di tiriti ni'nyambo.<ref>{{Cite w
eb|last=Malik|date=2021-08-15|title=The Bugum festival ( Buɣim chuɣu) among the Dagomba people : • Dagbon Kingdom - Home Of Culture, History & Tourism|url=https://dagbonkingdom.com/bugum-festival-among-dagomba-people/|access-date=2022-08-07|language=en-US}}</ref>
*Di che ka ti baŋdi ni ti zaa yila yaankur’yino ni na.
*Di che ka tiŋduya nima baŋdi ti kali ŋɔ yɛla.
*Di che ka ti nyari saan’suma ti tingbani ni.
== Kundivihira ==
{{Reflist}}
*[https://www.youtube.com/watch?v=3iMhNrvcB-g buɣum Chugu (2021)], YouTube
*[https://www.youtube.com/watch?v=g1zwNzno8eY buɣum Chugu (Fire Festival) (2021)], YouTube
{{Chuɣu}}
[[Pubu:Lahabaya zaa]]
[[Pubu:Ghana]]
[[Pubu:Chuɣu]]
[[Pubu:Lahabaya zaa]]
[[Pubu:Dagbaŋ]]
[[Pubu:Dagbamba]]
rdyokwnngitglqn6v42cxjeys31j0nz
42350
42349
2022-08-08T16:46:15Z
AFAIBRAHIM
1206
/* Di Piligu */
wikitext
text/x-wiki
{{Databox}}
{{C-Class}}
'''Buɣim Chuɣu''' nyɛla chuɣu shɛli tini puhiri [[Buɣim goli]] ni.<ref>Naden, Tony. 2014. [https://www.webonary.org/dagbani/download/ ''Dagbani dictionary'']. Webonary.</ref><ref>https://www.hopinacademy.org/2021/08/18/the-story-of-buɣum-chugu-fire-festival-hopin-academy/</ref>
==Di Piligu==
[[File:Fire estival.jpg|thumb|left]]
[[File:Fire festival1.jpg|thumb|right]]
[[File:Fire festival2.jpg|thumb|right]]
[[File:Fire festival4.jpg|thumb|right]]
Taarihi wuhiya ni [[Buɣum|Buɣim]] Chuɣu nyɛla [[Dagbamba]] chuɣu kurili. Goli ŋɔ ka Dagbamba mali piini bɛ yuuni. Di piligu zaŋmi gbaai [[:en:15th century|15th century]], din daa niŋ ka [[Naa Zoligu]] nyɛ Dagboŋ Naa.
[[Naa Zoligu]] n-daa nyɛ Yaa-Nanima puuni ŋun pahiri ayopɔin zaŋ gbaai Naa [[Naa Shitɔbu|Shitɔbu]] n-di Yani gbana<ref>{{Cite web|last=Malik|date=2021-08-15|title=The Bugum festival ( Buɣum chuɣu) among the Dagomba people : • Dagbon Kingdom - Home Of Culture, History & Tourism|url=https://dagbonkingdom.com/bugum-festival-among-dagomba-people/|access-date=2022-08-07|language=en-US}}</ref> [[Naa Nyaɣisi]] Wumbee Yani gbana zuɣu ʒinibu nyaaŋa.
O Nam dibu daa gbaala yuuni 1469 hali ti kpa yuuni 1486.
O Nam dibu yuuni ka o tuuli yaaŋa, Naa Dariʒɛiɣu daa barigi mɔɣini.<ref>{{Cite web|last=Ibrahim|first=Mohammed|title=Celebration of fire festival underway in the Northern Region|url=https://zaaradio.com/local/celebration-of-fire-festival-underway-in-the-northern-region/|access-date=2022-08-07|language=en-GB}}</ref> Di mi daa ka Mina n-ti lu goli ŋɔ dahinyini dali.Taaarihi din yi noli ni wuhiya, ni kpukparisi bee yɔɣasi n-daa kpuɣi o.
Kpamba buɣisiya ni bɛ daa bo bia ŋɔ dabisi munaanii ka bi nya o. Wahala kam bɛ ni daa di m-bɔri Naa Zoligu<ref>{{Cite web|title=Bugum Chugu {{!}} Beyond The Return|url=https://beyondthereturn.org/bugum-chugu/|access-date=2022-08-07|language=en-US}}</ref> yaan' yurigu ŋɔ shee daa bahi la yoli. Ka Naa Zoligu mi yɛli ni shee ka bɛ bo Dariʒɛiɣu shee dama baɣisi daa yɛliya ni o be o nyɛvuli ni ka mali alaafee.
[[Naa Dariʒiɛɣu|Naa Dariʒɛiɣu]] bɔbu daa lɛbila maliŋ, ka bɛ bɔri o yuŋ ni wuntaŋ ni, n-kpɛri barina yɔrini.
Barina mini dabiɛm din daa be o bɔbu shee la zuɣu, doo kam daa yi mi na ni bɛ ti tiɣisi o, ka mali o shili di yi ti niŋ ka muɣisigu kam paagi o mɔɣu maa ni, ka o ni tooi tiligi.
Baɣisi daa yɛliya ni dabisili din pahiri awɔi dali ka bɛ yɛn bo n-nya Dariʒiɛɣu, ni di mi ti yɛn niŋla yuŋ. Lala ŋɔ zuɣu, yuŋ kam, bɛ daa yɛn nyɔla buɣim mɔ'kpala<ref>{{Cite web|title=Yani celebrates Fire Festival after 17-year break|url=https://www.graphic.com.gh/news/general-news/yani-celebrates-fire-festival-after-17-year-break.html|access-date=2022-08-07|website=Graphic Online|language=en-gb}}</ref> din yɛn niŋ ka bɛ nyari soli. Bɛ daa ti nyala bia ŋɔ ni do tia gbunni n-gbihira. Ka ban daa bo n-nya o maa dihitabili ni tia maa mali dabara, di ni daa niŋ ka di nyɛla kpukparisi bee yɔɣasi n-daa zaŋ o sɔɣi dini maa. Shɛba daa dii zaŋla buɣim mo' kpala maa n-labiri tia maa zuɣu ka shɛba mi kabisiri di vari ni bɛ zaŋ ku bukaata. Ka bɛ dii ŋmɛri [[guŋgɔna]] ka wari wahi n-ʒi Naa Dariʒiɛɣu kuna yiŋa. Lala niŋsim ŋɔ n-daa kpuri buɣim chuɣu hali ni zuŋɔ.<ref>{{Cite web|last=MyNewsGH|date=2018-09-23|title=Chief killed in Fire Festival gunshot; police hunt for suspect|url=https://www.mynewsgh.com/fire-festival-chief-killed-police-hunt-for-the-suspect/|access-date=2022-08-07|website=MyNewsGh|language=en-US}}</ref>
== Dini Tɔri Shɛm ==
Di tɔbu ni, bɛ yiini la [[Ʒiɛm Yila|ʒiɛm yila]].<ref>{{Cite web|last=theprotour|date=2019-05-23|title=Bugum Chugu Festival|url=https://protour.africa/bugum-chugu-festival/|access-date=2022-08-07|website=ProTour Africa|language=en-US}}</ref> Buɣim chuɣu tɔrila [[Buɣum (goli)|Buɣim gol]]<nowiki/>i dabaawei dali. Di nyɛla dabisi' shɛli Naa Zoligu yaan yurigu ni daa barigi.
[[Churi|Chuɣu]] ŋɔ nyɛla chuɣu tuuli din pahi churi anu shɛli Dagbamba ni puhira.
Di bahi bahindi chuɣu ŋɔ pilila [[Dagbɔŋ|Dagbaŋ]], zuliya shɛŋa kamani [[Zabaɣisi]], [[Kusahi]] nti pahi [[Mamprusi|ŋmamprisi]] taɣimi n-deei li, n che ka di wuligi gili duniya luɣuli kam n-wuhiri ni di nyɛla Tudu yaɣili ŋɔ na chuɣu.
== Shili Maalibu Zaŋ kpa Buɣim Chuɣu ==
Shili maalibu zaŋ kpa buɣim chuɣu piinila di yi ti niŋ ka bɛ nya buɣim goli. Saha ŋɔ ka bihi kpɛri mɔɣini n-ti bo mɔri pam bɛ ni tooi nya, n-lɔ mɔ' kpala.
Ka bɛ naan yi pili n-gili tari bɛ ŋahinima, bɛ yab' donima nti pahi Yab'paɣnima. Lala niŋsim maa yɛn chɛ mi ka ninkura ŋɔ kulahi kpe mɔɣini bɛ maŋmaŋa. Tɔ amaa lala mɔ' kpala zaŋ ti ninkura ŋɔ yɛn lɛbila samli n-ti ba ka bɛ yɔli chuɣu maa yi puhi naai. Bɛ yɛn yɔla samli ŋɔ ka di nyɛ liɣiri ka [[Dagbamba]] boli "Liɣiri awei". Buɣim tɔbu ni ka mo'kpala ko ka bɛ gbubira,nachimba tooi gbubiri su'kara,su'bihi,piɛm mini piɛm mola nti pahi lebihi ka di ŋmani tɔbu ni ka bɛ be,ka di lahi che ka buɣim maa tɔbu mali jiri.
Binshɛɣu din tooi lahi niŋdi buɣim goli dabaa anu saha nyɛla daadama gindimi laɣindi binkɔbiri dibahi bahindi nɔhi mini buhi. Lala binkɔbiri ŋɔ ka bɛ mali maani tiŋgbana mini buɣa din be niriba dundona ni ka ti booni Daŋ Tia. Buɣim tɔbu nyɛla Dagbandabba chuɣu. Di nyɛla goli shɛli bɛ ni maani malima ka bɛ mali guri ka taɣiri bɛ daŋ. Din zuɣu ka bɛ booni li " Dagbandabba chuɣu.
== Buɣim Chuɣu Tɔbu Dabsili ==
Buɣim tɔbu piinila saɣidihili nyaaŋa. Din dali maa bindirigu nyɛla bindiri gahindili dama nimma n kuli nyɛli ʒii zaa. Daŋ kpamba zaŋdila saɣibora m-pa goma zuɣu ni kpiinkura gba di. Pɔi ka yuŋ zibi, niriba yɛn zaŋla lala saha ŋɔ m-mali bɛ tobu tima shɛŋa ti ni booni noli wuna. Jɛbihi gba nyɛla bɛ ni tibigi shɛba, ka tiri ba pina ni bɛ bo alibarika bɛ sani, bɛ ni yɛn chaŋ nimohi chandi shɛli maa zuɣu.
Shɛba gba zaŋdila dabaa awɔi dali ŋɔ wuntaŋ ni n-zahindi bɛ tima pɔi ka yuŋ naai zibi. Nayili sampaani ka Naa Limam niŋ nimmohi m-maani sabba sɔŋda n-guhiri yuŋ.
Buɣim tɔbu dali yuŋ saɣidihili nyaaŋa, guŋgɔŋ' karili yɛn kumla nayili samban'ni. Guŋgɔŋ ŋɔ kumsi yɛn laɣimla bihi ni ninkura nayili pɔi ka buɣim tɔbu ŋɔ naan yi pili. Kpambaliba n-yɛn zaŋ Naa yina ka o ti di zamaatu maa alizama. O yɛn zaŋla saha bihi n-wuhi kali ŋɔ ni pili shɛm hali ti paai zuŋɔ. O lahi yɛn saɣisila salo maa zaŋ kpa tuun' shɛŋa din ni tooi saɣim chuɣu maa zaɣi vɛil’tali.
Naa n-yɛn taai buɣim maa tuuli, ka [[kpambaliba]] mi taai o sani, ka salo maa gba taai taba sani hali ni ŋun bahindi nyaaŋa. Naa bi pahiri ban chani buɣim tɔbu ŋɔ ni, o yɛn doliba mi n-chaŋ bɛla ka labi zɔŋ ni.
Buɣim tɔribi ŋɔ yɛn dolila so shɛli din tu ni bɛ doli, ka yiini yila ka ŋmɛri ʒiɛm, ka piɛbiri yuri nti pahi gungɔŋ' kara kumsi ni malifa ti ŋmam. So n-yɛn yiini ʒiɛm kuligi ata yila ka ban kpalim mi saɣira ni yaa.
N ŋɔ ka yila maa chana;
Buɣim dima mɔɣini ka n-zo kuli n ya"
Yoo yoo yoo yaa yo
Yoo yoo yoo yaa yo
Yoo yoo yoo yaa yo
Buɣim dima mɔɣini ka n-zo kuli n ya".
Bia ŋun ʒiɛm ti Naa ŋɔ yeei
O ʒiɛm saa nyinnyɛɣu
Bia ŋun ʒiɛm ti Naa ŋɔ yeei
O ʒiɛm saa nyinnɛɣu
O ʒɛm saanyinnyaɣu.
Siblaa bia be mɔɣuni
Bo n-diri o yee?
Yoo yoo yoo yaa yoo
Kɔlaa bia be mɔɣuni
Bo n-diri o yee
Yoo yoo yoo yaa yoo
<ref>{{Cite web|last=Malik|date=2021-08-15|title=The Bugum festival ( Buɣim chuɣu) among the Dagomba people : • Dagbon Kingdom - Home Of Culture, History & Tourism|url=https://dagbonkingdom.com/bugum-festival-among-dagomba-people/|access-date=2022-08-07|language=en-US}}</ref>
==Zuliya Shɛba Ban Tɔri Buɣum==
Zuliya shɛba ban tɔri Buɣum n-nyɛ: Dagbamba, Nanumba, Zabaɣisi, ŋmampurisi, Kusahi, Mohi, Gurinsi, Kpunkpaamba ni ban pahi.
Zuliya ŋɔ zaa nyɛla ban tɔri buɣum ka di daliri nyɛla bɛ zaa yila Naa Gbewaa zuliya ni na, gbaai yihi kpunkpaamba. Amaa bɛ gba puhirili ka di daliri nyɛla bɛ ni be Naa Gbewaa sulinsi ni la zuɣu.
== Di Daanfaani ==
*Di teeri ti yɛli kura.
*Di kpaŋsiri ti kaya ni taɣaada.
*Di laɣindi simli ni dɔɣim nangbanyini.
*Di che ka bihi baŋdi bɛ kaya ni taɣada.
* Di teeri ti yuuni piligu.
* Di tiri ti zosimli.
*Di kahigiri ti nii, ka kpaŋsiri ti daalaafee.
*Di kpaŋsiri ti kali,ka booni ninvuɣusuma na ti biɛhigu ni.
*Di tiriti ni'nyambo.<ref>{{Cite w
eb|last=Malik|date=2021-08-15|title=The Bugum festival ( Buɣim chuɣu) among the Dagomba people : • Dagbon Kingdom - Home Of Culture, History & Tourism|url=https://dagbonkingdom.com/bugum-festival-among-dagomba-people/|access-date=2022-08-07|language=en-US}}</ref>
*Di che ka ti baŋdi ni ti zaa yila yaankur’yino ni na.
*Di che ka tiŋduya nima baŋdi ti kali ŋɔ yɛla.
*Di che ka ti nyari saan’suma ti tingbani ni.
== Kundivihira ==
{{Reflist}}
*[https://www.youtube.com/watch?v=3iMhNrvcB-g buɣum Chugu (2021)], YouTube
*[https://www.youtube.com/watch?v=g1zwNzno8eY buɣum Chugu (Fire Festival) (2021)], YouTube
{{Chuɣu}}
[[Pubu:Lahabaya zaa]]
[[Pubu:Ghana]]
[[Pubu:Chuɣu]]
[[Pubu:Lahabaya zaa]]
[[Pubu:Dagbaŋ]]
[[Pubu:Dagbamba]]
j1bfocy30mswa50uchqy1i6ov33zt5s
42351
42350
2022-08-08T16:47:39Z
Basiru amina
465
Change word spelling in zuliya sheba ban tori Bugum
wikitext
text/x-wiki
{{Databox}}
{{C-Class}}
'''Buɣim Chuɣu''' nyɛla chuɣu shɛli tini puhiri [[Buɣim goli]] ni.<ref>Naden, Tony. 2014. [https://www.webonary.org/dagbani/download/ ''Dagbani dictionary'']. Webonary.</ref><ref>https://www.hopinacademy.org/2021/08/18/the-story-of-buɣum-chugu-fire-festival-hopin-academy/</ref>
==Di Piligu==
[[File:Fire estival.jpg|thumb|left]]
[[File:Fire festival1.jpg|thumb|right]]
[[File:Fire festival2.jpg|thumb|right]]
[[File:Fire festival4.jpg|thumb|right]]
Taarihi wuhiya ni [[Buɣum|Buɣim]] Chuɣu nyɛla [[Dagbamba]] chuɣu kurili. Goli ŋɔ ka Dagbamba mali piini bɛ yuuni. Di piligu zaŋmi gbaai [[:en:15th century|15th century]], din daa niŋ ka [[Naa Zoligu]] nyɛ Dagboŋ Naa.
[[Naa Zoligu]] n-daa nyɛ Yaa-Nanima puuni ŋun pahiri ayopɔin zaŋ gbaai Naa [[Naa Shitɔbu|Shitɔbu]] n-di Yani gbana<ref>{{Cite web|last=Malik|date=2021-08-15|title=The Bugum festival ( Buɣum chuɣu) among the Dagomba people : • Dagbon Kingdom - Home Of Culture, History & Tourism|url=https://dagbonkingdom.com/bugum-festival-among-dagomba-people/|access-date=2022-08-07|language=en-US}}</ref> [[Naa Nyaɣisi]] Wumbee Yani gbana zuɣu ʒinibu nyaaŋa.
O Nam dibu daa gbaala yuuni 1469 hali ti kpa yuuni 1486.
O Nam dibu yuuni ka o tuuli yaaŋa, Naa Dariʒɛiɣu daa barigi mɔɣini.<ref>{{Cite web|last=Ibrahim|first=Mohammed|title=Celebration of fire festival underway in the Northern Region|url=https://zaaradio.com/local/celebration-of-fire-festival-underway-in-the-northern-region/|access-date=2022-08-07|language=en-GB}}</ref> Di mi daa ka Mina n-ti lu goli ŋɔ dahinyini dali.Taaarihi din yi noli ni wuhiya, ni kpukparisi bee yɔɣasi n-daa kpuɣi o.
Kpamba buɣisiya ni bɛ daa bo bia ŋɔ dabisi munaanii ka bi nya o. Wahala kam bɛ ni daa di m-bɔri Naa Zoligu<ref>{{Cite web|title=Bugum Chugu {{!}} Beyond The Return|url=https://beyondthereturn.org/bugum-chugu/|access-date=2022-08-07|language=en-US}}</ref> yaan' yurigu ŋɔ shee daa bahi la yoli. Ka Naa Zoligu mi yɛli ni shee ka bɛ bo Dariʒɛiɣu shee dama baɣisi daa yɛliya ni o be o nyɛvuli ni ka mali alaafee.
[[Naa Dariʒiɛɣu|Naa Dariʒɛiɣu]] bɔbu daa lɛbila maliŋ, ka bɛ bɔri o yuŋ ni wuntaŋ ni, n-kpɛri barina yɔrini.
Barina mini dabiɛm din daa be o bɔbu shee la zuɣu, doo kam daa yi mi na ni bɛ ti tiɣisi o, ka mali o shili di yi ti niŋ ka muɣisigu kam paagi o mɔɣu maa ni, ka o ni tooi tiligi.
Baɣisi daa yɛliya ni dabisili din pahiri awɔi dali ka bɛ yɛn bo n-nya Dariʒiɛɣu, ni di mi ti yɛn niŋla yuŋ. Lala ŋɔ zuɣu, yuŋ kam, bɛ daa yɛn nyɔla buɣim mɔ'kpala<ref>{{Cite web|title=Yani celebrates Fire Festival after 17-year break|url=https://www.graphic.com.gh/news/general-news/yani-celebrates-fire-festival-after-17-year-break.html|access-date=2022-08-07|website=Graphic Online|language=en-gb}}</ref> din yɛn niŋ ka bɛ nyari soli. Bɛ daa ti nyala bia ŋɔ ni do tia gbunni n-gbihira. Ka ban daa bo n-nya o maa dihitabili ni tia maa mali dabara, di ni daa niŋ ka di nyɛla kpukparisi bee yɔɣasi n-daa zaŋ o sɔɣi dini maa. Shɛba daa dii zaŋla buɣim mo' kpala maa n-labiri tia maa zuɣu ka shɛba mi kabisiri di vari ni bɛ zaŋ ku bukaata. Ka bɛ dii ŋmɛri [[guŋgɔna]] ka wari wahi n-ʒi Naa Dariʒiɛɣu kuna yiŋa. Lala niŋsim ŋɔ n-daa kpuri buɣim chuɣu hali ni zuŋɔ.<ref>{{Cite web|last=MyNewsGH|date=2018-09-23|title=Chief killed in Fire Festival gunshot; police hunt for suspect|url=https://www.mynewsgh.com/fire-festival-chief-killed-police-hunt-for-the-suspect/|access-date=2022-08-07|website=MyNewsGh|language=en-US}}</ref>
== Dini Tɔri Shɛm ==
Di tɔbu ni, bɛ yiini la [[Ʒiɛm Yila|ʒiɛm yila]].<ref>{{Cite web|last=theprotour|date=2019-05-23|title=Bugum Chugu Festival|url=https://protour.africa/bugum-chugu-festival/|access-date=2022-08-07|website=ProTour Africa|language=en-US}}</ref> Buɣim chuɣu tɔrila [[Buɣum (goli)|Buɣim gol]]<nowiki/>i dabaawei dali. Di nyɛla dabisi' shɛli Naa Zoligu yaan yurigu ni daa barigi.
[[Churi|Chuɣu]] ŋɔ nyɛla chuɣu tuuli din pahi churi anu shɛli Dagbamba ni puhira.
Di bahi bahindi chuɣu ŋɔ pilila [[Dagbɔŋ|Dagbaŋ]], zuliya shɛŋa kamani [[Zabaɣisi]], [[Kusahi]] nti pahi [[Mamprusi|ŋmamprisi]] taɣimi n-deei li, n che ka di wuligi gili duniya luɣuli kam n-wuhiri ni di nyɛla Tudu yaɣili ŋɔ na chuɣu.
== Shili Maalibu Zaŋ kpa Buɣim Chuɣu ==
Shili maalibu zaŋ kpa buɣim chuɣu piinila di yi ti niŋ ka bɛ nya buɣim goli. Saha ŋɔ ka bihi kpɛri mɔɣini n-ti bo mɔri pam bɛ ni tooi nya, n-lɔ mɔ' kpala.
Ka bɛ naan yi pili n-gili tari bɛ ŋahinima, bɛ yab' donima nti pahi Yab'paɣnima. Lala niŋsim maa yɛn chɛ mi ka ninkura ŋɔ kulahi kpe mɔɣini bɛ maŋmaŋa. Tɔ amaa lala mɔ' kpala zaŋ ti ninkura ŋɔ yɛn lɛbila samli n-ti ba ka bɛ yɔli chuɣu maa yi puhi naai. Bɛ yɛn yɔla samli ŋɔ ka di nyɛ liɣiri ka [[Dagbamba]] boli "Liɣiri awei". Buɣim tɔbu ni ka mo'kpala ko ka bɛ gbubira,nachimba tooi gbubiri su'kara,su'bihi,piɛm mini piɛm mola nti pahi lebihi ka di ŋmani tɔbu ni ka bɛ be,ka di lahi che ka buɣim maa tɔbu mali jiri.
Binshɛɣu din tooi lahi niŋdi buɣim goli dabaa anu saha nyɛla daadama gindimi laɣindi binkɔbiri dibahi bahindi nɔhi mini buhi. Lala binkɔbiri ŋɔ ka bɛ mali maani tiŋgbana mini buɣa din be niriba dundona ni ka ti booni Daŋ Tia. Buɣim tɔbu nyɛla Dagbandabba chuɣu. Di nyɛla goli shɛli bɛ ni maani malima ka bɛ mali guri ka taɣiri bɛ daŋ. Din zuɣu ka bɛ booni li " Dagbandabba chuɣu.
== Buɣim Chuɣu Tɔbu Dabsili ==
Buɣim tɔbu piinila saɣidihili nyaaŋa. Din dali maa bindirigu nyɛla bindiri gahindili dama nimma n kuli nyɛli ʒii zaa. Daŋ kpamba zaŋdila saɣibora m-pa goma zuɣu ni kpiinkura gba di. Pɔi ka yuŋ zibi, niriba yɛn zaŋla lala saha ŋɔ m-mali bɛ tobu tima shɛŋa ti ni booni noli wuna. Jɛbihi gba nyɛla bɛ ni tibigi shɛba, ka tiri ba pina ni bɛ bo alibarika bɛ sani, bɛ ni yɛn chaŋ nimohi chandi shɛli maa zuɣu.
Shɛba gba zaŋdila dabaa awɔi dali ŋɔ wuntaŋ ni n-zahindi bɛ tima pɔi ka yuŋ naai zibi. Nayili sampaani ka Naa Limam niŋ nimmohi m-maani sabba sɔŋda n-guhiri yuŋ.
Buɣim tɔbu dali yuŋ saɣidihili nyaaŋa, guŋgɔŋ' karili yɛn kumla nayili samban'ni. Guŋgɔŋ ŋɔ kumsi yɛn laɣimla bihi ni ninkura nayili pɔi ka buɣim tɔbu ŋɔ naan yi pili. Kpambaliba n-yɛn zaŋ Naa yina ka o ti di zamaatu maa alizama. O yɛn zaŋla saha bihi n-wuhi kali ŋɔ ni pili shɛm hali ti paai zuŋɔ. O lahi yɛn saɣisila salo maa zaŋ kpa tuun' shɛŋa din ni tooi saɣim chuɣu maa zaɣi vɛil’tali.
Naa n-yɛn taai buɣim maa tuuli, ka [[kpambaliba]] mi taai o sani, ka salo maa gba taai taba sani hali ni ŋun bahindi nyaaŋa. Naa bi pahiri ban chani buɣim tɔbu ŋɔ ni, o yɛn doliba mi n-chaŋ bɛla ka labi zɔŋ ni.
Buɣim tɔribi ŋɔ yɛn dolila so shɛli din tu ni bɛ doli, ka yiini yila ka ŋmɛri ʒiɛm, ka piɛbiri yuri nti pahi gungɔŋ' kara kumsi ni malifa ti ŋmam. So n-yɛn yiini ʒiɛm kuligi ata yila ka ban kpalim mi saɣira ni yaa.
N ŋɔ ka yila maa chana;
Buɣim dima mɔɣini ka n-zo kuli n ya"
Yoo yoo yoo yaa yo
Yoo yoo yoo yaa yo
Yoo yoo yoo yaa yo
Buɣim dima mɔɣini ka n-zo kuli n ya".
Bia ŋun ʒiɛm ti Naa ŋɔ yeei
O ʒiɛm saa nyinnyɛɣu
Bia ŋun ʒiɛm ti Naa ŋɔ yeei
O ʒiɛm saa nyinnɛɣu
O ʒɛm saanyinnyaɣu.
Siblaa bia be mɔɣuni
Bo n-diri o yee?
Yoo yoo yoo yaa yoo
Kɔlaa bia be mɔɣuni
Bo n-diri o yee
Yoo yoo yoo yaa yoo
<ref>{{Cite web|last=Malik|date=2021-08-15|title=The Bugum festival ( Buɣim chuɣu) among the Dagomba people : • Dagbon Kingdom - Home Of Culture, History & Tourism|url=https://dagbonkingdom.com/bugum-festival-among-dagomba-people/|access-date=2022-08-07|language=en-US}}</ref>
==Zuliya Shɛba Ban Tɔri Buɣim==
Zuliya shɛba ban tɔri Buɣim n-nyɛ: Dagbamba, Nanumba, Zabaɣisi, ŋmampurisi, Kusahi, Mohi, Gurinsi, Kpunkpaamba ni ban pahi.
Zuliya ŋɔ zaa nyɛla ban tɔri buɣim ka di daliri nyɛla bɛ zaa yila Naa Gbewaa zuliya ni na, gbaai yihi kpunkpaamba. Amaa bɛ gba puhirili ka di daliri nyɛla bɛ ni be Naa Gbewaa sulinsi ni la zuɣu.
== Di Daanfaani ==
*Di teeri ti yɛli kura.
*Di kpaŋsiri ti kaya ni taɣaada.
*Di laɣindi simli ni dɔɣim nangbanyini.
*Di che ka bihi baŋdi bɛ kaya ni taɣada.
* Di teeri ti yuuni piligu.
* Di tiri ti zosimli.
*Di kahigiri ti nii, ka kpaŋsiri ti daalaafee.
*Di kpaŋsiri ti kali,ka booni ninvuɣusuma na ti biɛhigu ni.
*Di tiriti ni'nyambo.<ref>{{Cite w
eb|last=Malik|date=2021-08-15|title=The Bugum festival ( Buɣim chuɣu) among the Dagomba people : • Dagbon Kingdom - Home Of Culture, History & Tourism|url=https://dagbonkingdom.com/bugum-festival-among-dagomba-people/|access-date=2022-08-07|language=en-US}}</ref>
*Di che ka ti baŋdi ni ti zaa yila yaankur’yino ni na.
*Di che ka tiŋduya nima baŋdi ti kali ŋɔ yɛla.
*Di che ka ti nyari saan’suma ti tingbani ni.
== Kundivihira ==
{{Reflist}}
*[https://www.youtube.com/watch?v=3iMhNrvcB-g buɣum Chugu (2021)], YouTube
*[https://www.youtube.com/watch?v=g1zwNzno8eY buɣum Chugu (Fire Festival) (2021)], YouTube
{{Chuɣu}}
[[Pubu:Lahabaya zaa]]
[[Pubu:Ghana]]
[[Pubu:Chuɣu]]
[[Pubu:Lahabaya zaa]]
[[Pubu:Dagbaŋ]]
[[Pubu:Dagbamba]]
oqx853c58e5iimwn70g52zmzbwe5nqp
42352
42351
2022-08-08T16:48:21Z
AFAIBRAHIM
1206
/* Di Piligu */
wikitext
text/x-wiki
{{Databox}}
{{C-Class}}
'''Buɣim Chuɣu''' nyɛla chuɣu shɛli tini puhiri [[Buɣim goli]] ni.<ref>Naden, Tony. 2014. [https://www.webonary.org/dagbani/download/ ''Dagbani dictionary'']. Webonary.</ref><ref>https://www.hopinacademy.org/2021/08/18/the-story-of-buɣum-chugu-fire-festival-hopin-academy/</ref>
==Di Piligu==
[[File:Fire estival.jpg|thumb|left]]
[[File:Fire festival1.jpg|thumb|right]]
[[File:Fire festival2.jpg|thumb|right]]
[[File:Fire festival4.jpg|thumb|right]]
Taarihi wuhiya ni [[Buɣum|Buɣim]] Chuɣu nyɛla [[Dagbamba]] chuɣu kurili. Goli ŋɔ ka Dagbamba mali piini bɛ yuuni. Di piligu zaŋmi gbaai [[:en:15th century|15th century]], din daa niŋ ka [[Naa Zoligu]] nyɛ Dagboŋ Naa.
[[Naa Zoligu]] n-daa nyɛ Yaa-Nanima puuni ŋun pahiri ayopɔin zaŋ gbaai Naa [[Naa Shitɔbu|Shitɔbu]] n-di Yani gbana<ref>{{Cite web|last=Malik|date=2021-08-15|title=The Bugum festival ( Buɣum chuɣu) among the Dagomba people : • Dagbon Kingdom - Home Of Culture, History & Tourism|url=https://dagbonkingdom.com/bugum-festival-among-dagomba-people/|access-date=2022-08-07|language=en-US}}</ref> [[Naa Nyaɣisi]] Wumbee Yani gbana zuɣu ʒinibu nyaaŋa.
O Nam dibu daa gbaala yuuni 1469 hali ti kpa yuuni 1486.
O Nam dibu yuuni ka o tuuli yaaŋa, Naa Dariʒɛiɣu daa barigi mɔɣini.<ref>{{Cite web|last=Ibrahim|first=Mohammed|title=Celebration of fire festival underway in the Northern Region|url=https://zaaradio.com/local/celebration-of-fire-festival-underway-in-the-northern-region/|access-date=2022-08-07|language=en-GB}}</ref> Di mi daa kamina n-ti lu goli ŋɔ dahinyini dali.Taaarihi din yi noli ni wuhiya, ni kpukparisi bee yɔɣasi n-daa kpuɣi o.
Kpamba buɣisiya ni bɛ daa bo bia ŋɔ dabisi munaanii ka bi nya o. Wahala kam bɛ ni daa di m-bɔri Naa Zoligu<ref>{{Cite web|title=Bugum Chugu {{!}} Beyond The Return|url=https://beyondthereturn.org/bugum-chugu/|access-date=2022-08-07|language=en-US}}</ref> yaan' yurigu ŋɔ shee daa bahi la yoli. Ka Naa Zoligu mi yɛli ni shee ka bɛ bo Dariʒɛiɣu shee dama baɣisi daa yɛliya ni o be o nyɛvuli ni ka mali alaafee.
[[Naa Dariʒiɛɣu|Naa Dariʒɛiɣu]] bɔbu daa lɛbila maliŋ, ka bɛ bɔri o yuŋ ni wuntaŋ ni, n-kpɛri barina yɔrini.
Barina mini dabiɛm din daa be o bɔbu shee la zuɣu, doo kam daa yi mi na ni bɛ ti tiɣisi o, ka mali o shili di yi ti niŋ ka muɣisigu kam paagi o mɔɣu maa ni, ka o ni tooi tiligi.
Baɣisi daa yɛliya ni dabisili din pahiri awɔi dali ka bɛ yɛn bo n-nya Dariʒiɛɣu, ni di mi ti yɛn niŋla yuŋ. Lala ŋɔ zuɣu, yuŋ kam, bɛ daa yɛn nyɔla buɣim mɔ'kpala<ref>{{Cite web|title=Yani celebrates Fire Festival after 17-year break|url=https://www.graphic.com.gh/news/general-news/yani-celebrates-fire-festival-after-17-year-break.html|access-date=2022-08-07|website=Graphic Online|language=en-gb}}</ref> din yɛn niŋ ka bɛ nyari soli. Bɛ daa ti nyala bia ŋɔ ni do tia gbunni n-gbihira. Ka ban daa bo n-nya o maa dihitabili ni tia maa mali dabara, di ni daa niŋ ka di nyɛla kpukparisi bee yɔɣasi n-daa zaŋ o sɔɣi dini maa. Shɛba daa dii zaŋla buɣim mo' kpala maa n-labiri tia maa zuɣu ka shɛba mi kabisiri di vari ni bɛ zaŋ ku bukaata. Ka bɛ dii ŋmɛri [[guŋgɔna]] ka wari wahi n-ʒi Naa Dariʒiɛɣu kuna yiŋa. Lala niŋsim ŋɔ n-daa kpuri buɣim chuɣu hali ni zuŋɔ.<ref>{{Cite web|last=MyNewsGH|date=2018-09-23|title=Chief killed in Fire Festival gunshot; police hunt for suspect|url=https://www.mynewsgh.com/fire-festival-chief-killed-police-hunt-for-the-suspect/|access-date=2022-08-07|website=MyNewsGh|language=en-US}}</ref>
== Dini Tɔri Shɛm ==
Di tɔbu ni, bɛ yiini la [[Ʒiɛm Yila|ʒiɛm yila]].<ref>{{Cite web|last=theprotour|date=2019-05-23|title=Bugum Chugu Festival|url=https://protour.africa/bugum-chugu-festival/|access-date=2022-08-07|website=ProTour Africa|language=en-US}}</ref> Buɣim chuɣu tɔrila [[Buɣum (goli)|Buɣim gol]]<nowiki/>i dabaawei dali. Di nyɛla dabisi' shɛli Naa Zoligu yaan yurigu ni daa barigi.
[[Churi|Chuɣu]] ŋɔ nyɛla chuɣu tuuli din pahi churi anu shɛli Dagbamba ni puhira.
Di bahi bahindi chuɣu ŋɔ pilila [[Dagbɔŋ|Dagbaŋ]], zuliya shɛŋa kamani [[Zabaɣisi]], [[Kusahi]] nti pahi [[Mamprusi|ŋmamprisi]] taɣimi n-deei li, n che ka di wuligi gili duniya luɣuli kam n-wuhiri ni di nyɛla Tudu yaɣili ŋɔ na chuɣu.
== Shili Maalibu Zaŋ kpa Buɣim Chuɣu ==
Shili maalibu zaŋ kpa buɣim chuɣu piinila di yi ti niŋ ka bɛ nya buɣim goli. Saha ŋɔ ka bihi kpɛri mɔɣini n-ti bo mɔri pam bɛ ni tooi nya, n-lɔ mɔ' kpala.
Ka bɛ naan yi pili n-gili tari bɛ ŋahinima, bɛ yab' donima nti pahi Yab'paɣnima. Lala niŋsim maa yɛn chɛ mi ka ninkura ŋɔ kulahi kpe mɔɣini bɛ maŋmaŋa. Tɔ amaa lala mɔ' kpala zaŋ ti ninkura ŋɔ yɛn lɛbila samli n-ti ba ka bɛ yɔli chuɣu maa yi puhi naai. Bɛ yɛn yɔla samli ŋɔ ka di nyɛ liɣiri ka [[Dagbamba]] boli "Liɣiri awei". Buɣim tɔbu ni ka mo'kpala ko ka bɛ gbubira,nachimba tooi gbubiri su'kara,su'bihi,piɛm mini piɛm mola nti pahi lebihi ka di ŋmani tɔbu ni ka bɛ be,ka di lahi che ka buɣim maa tɔbu mali jiri.
Binshɛɣu din tooi lahi niŋdi buɣim goli dabaa anu saha nyɛla daadama gindimi laɣindi binkɔbiri dibahi bahindi nɔhi mini buhi. Lala binkɔbiri ŋɔ ka bɛ mali maani tiŋgbana mini buɣa din be niriba dundona ni ka ti booni Daŋ Tia. Buɣim tɔbu nyɛla Dagbandabba chuɣu. Di nyɛla goli shɛli bɛ ni maani malima ka bɛ mali guri ka taɣiri bɛ daŋ. Din zuɣu ka bɛ booni li " Dagbandabba chuɣu.
== Buɣim Chuɣu Tɔbu Dabsili ==
Buɣim tɔbu piinila saɣidihili nyaaŋa. Din dali maa bindirigu nyɛla bindiri gahindili dama nimma n kuli nyɛli ʒii zaa. Daŋ kpamba zaŋdila saɣibora m-pa goma zuɣu ni kpiinkura gba di. Pɔi ka yuŋ zibi, niriba yɛn zaŋla lala saha ŋɔ m-mali bɛ tobu tima shɛŋa ti ni booni noli wuna. Jɛbihi gba nyɛla bɛ ni tibigi shɛba, ka tiri ba pina ni bɛ bo alibarika bɛ sani, bɛ ni yɛn chaŋ nimohi chandi shɛli maa zuɣu.
Shɛba gba zaŋdila dabaa awɔi dali ŋɔ wuntaŋ ni n-zahindi bɛ tima pɔi ka yuŋ naai zibi. Nayili sampaani ka Naa Limam niŋ nimmohi m-maani sabba sɔŋda n-guhiri yuŋ.
Buɣim tɔbu dali yuŋ saɣidihili nyaaŋa, guŋgɔŋ' karili yɛn kumla nayili samban'ni. Guŋgɔŋ ŋɔ kumsi yɛn laɣimla bihi ni ninkura nayili pɔi ka buɣim tɔbu ŋɔ naan yi pili. Kpambaliba n-yɛn zaŋ Naa yina ka o ti di zamaatu maa alizama. O yɛn zaŋla saha bihi n-wuhi kali ŋɔ ni pili shɛm hali ti paai zuŋɔ. O lahi yɛn saɣisila salo maa zaŋ kpa tuun' shɛŋa din ni tooi saɣim chuɣu maa zaɣi vɛil’tali.
Naa n-yɛn taai buɣim maa tuuli, ka [[kpambaliba]] mi taai o sani, ka salo maa gba taai taba sani hali ni ŋun bahindi nyaaŋa. Naa bi pahiri ban chani buɣim tɔbu ŋɔ ni, o yɛn doliba mi n-chaŋ bɛla ka labi zɔŋ ni.
Buɣim tɔribi ŋɔ yɛn dolila so shɛli din tu ni bɛ doli, ka yiini yila ka ŋmɛri ʒiɛm, ka piɛbiri yuri nti pahi gungɔŋ' kara kumsi ni malifa ti ŋmam. So n-yɛn yiini ʒiɛm kuligi ata yila ka ban kpalim mi saɣira ni yaa.
N ŋɔ ka yila maa chana;
Buɣim dima mɔɣini ka n-zo kuli n ya"
Yoo yoo yoo yaa yo
Yoo yoo yoo yaa yo
Yoo yoo yoo yaa yo
Buɣim dima mɔɣini ka n-zo kuli n ya".
Bia ŋun ʒiɛm ti Naa ŋɔ yeei
O ʒiɛm saa nyinnyɛɣu
Bia ŋun ʒiɛm ti Naa ŋɔ yeei
O ʒiɛm saa nyinnɛɣu
O ʒɛm saanyinnyaɣu.
Siblaa bia be mɔɣuni
Bo n-diri o yee?
Yoo yoo yoo yaa yoo
Kɔlaa bia be mɔɣuni
Bo n-diri o yee
Yoo yoo yoo yaa yoo
<ref>{{Cite web|last=Malik|date=2021-08-15|title=The Bugum festival ( Buɣim chuɣu) among the Dagomba people : • Dagbon Kingdom - Home Of Culture, History & Tourism|url=https://dagbonkingdom.com/bugum-festival-among-dagomba-people/|access-date=2022-08-07|language=en-US}}</ref>
==Zuliya Shɛba Ban Tɔri Buɣim==
Zuliya shɛba ban tɔri Buɣim n-nyɛ: Dagbamba, Nanumba, Zabaɣisi, ŋmampurisi, Kusahi, Mohi, Gurinsi, Kpunkpaamba ni ban pahi.
Zuliya ŋɔ zaa nyɛla ban tɔri buɣim ka di daliri nyɛla bɛ zaa yila Naa Gbewaa zuliya ni na, gbaai yihi kpunkpaamba. Amaa bɛ gba puhirili ka di daliri nyɛla bɛ ni be Naa Gbewaa sulinsi ni la zuɣu.
== Di Daanfaani ==
*Di teeri ti yɛli kura.
*Di kpaŋsiri ti kaya ni taɣaada.
*Di laɣindi simli ni dɔɣim nangbanyini.
*Di che ka bihi baŋdi bɛ kaya ni taɣada.
* Di teeri ti yuuni piligu.
* Di tiri ti zosimli.
*Di kahigiri ti nii, ka kpaŋsiri ti daalaafee.
*Di kpaŋsiri ti kali,ka booni ninvuɣusuma na ti biɛhigu ni.
*Di tiriti ni'nyambo.<ref>{{Cite w
eb|last=Malik|date=2021-08-15|title=The Bugum festival ( Buɣim chuɣu) among the Dagomba people : • Dagbon Kingdom - Home Of Culture, History & Tourism|url=https://dagbonkingdom.com/bugum-festival-among-dagomba-people/|access-date=2022-08-07|language=en-US}}</ref>
*Di che ka ti baŋdi ni ti zaa yila yaankur’yino ni na.
*Di che ka tiŋduya nima baŋdi ti kali ŋɔ yɛla.
*Di che ka ti nyari saan’suma ti tingbani ni.
== Kundivihira ==
{{Reflist}}
*[https://www.youtube.com/watch?v=3iMhNrvcB-g buɣum Chugu (2021)], YouTube
*[https://www.youtube.com/watch?v=g1zwNzno8eY buɣum Chugu (Fire Festival) (2021)], YouTube
{{Chuɣu}}
[[Pubu:Lahabaya zaa]]
[[Pubu:Ghana]]
[[Pubu:Chuɣu]]
[[Pubu:Lahabaya zaa]]
[[Pubu:Dagbaŋ]]
[[Pubu:Dagbamba]]
ne1ny7vi11dvpphpy38w5h3hx7de744
42353
42352
2022-08-08T16:49:03Z
AFAIBRAHIM
1206
/* Di Piligu */
wikitext
text/x-wiki
{{Databox}}
{{C-Class}}
'''Buɣim Chuɣu''' nyɛla chuɣu shɛli tini puhiri [[Buɣim goli]] ni.<ref>Naden, Tony. 2014. [https://www.webonary.org/dagbani/download/ ''Dagbani dictionary'']. Webonary.</ref><ref>https://www.hopinacademy.org/2021/08/18/the-story-of-buɣum-chugu-fire-festival-hopin-academy/</ref>
==Di Piligu==
[[File:Fire estival.jpg|thumb|left]]
[[File:Fire festival1.jpg|thumb|right]]
[[File:Fire festival2.jpg|thumb|right]]
[[File:Fire festival4.jpg|thumb|right]]
Taarihi wuhiya ni [[Buɣum|Buɣim]] Chuɣu nyɛla [[Dagbamba]] chuɣu kurili. Goli ŋɔ ka Dagbamba mali piini bɛ yuuni. Di piligu zaŋmi gbaai [[:en:15th century|15th century]], din daa niŋ ka [[Naa Zoligu]] nyɛ Dagboŋ Naa.
[[Naa Zoligu]] n-daa nyɛ Yaa-Nanima puuni ŋun pahiri ayopɔin zaŋ gbaai Naa [[Naa Shitɔbu|Shitɔbu]] n-di Yani gbana<ref>{{Cite web|last=Malik|date=2021-08-15|title=The Bugum festival ( Buɣum chuɣu) among the Dagomba people : • Dagbon Kingdom - Home Of Culture, History & Tourism|url=https://dagbonkingdom.com/bugum-festival-among-dagomba-people/|access-date=2022-08-07|language=en-US}}</ref> [[Naa Nyaɣisi]] Wumbee Yani gbana zuɣu ʒinibu nyaaŋa.
O Nam dibu daa gbaala yuuni 1469 hali ti kpa yuuni 1486.
O Nam dibu yuuni ka o tuuli yaaŋa, Naa Dariʒɛiɣu daa barigi mɔɣini.<ref>{{Cite web|last=Ibrahim|first=Mohammed|title=Celebration of fire festival underway in the Northern Region|url=https://zaaradio.com/local/celebration-of-fire-festival-underway-in-the-northern-region/|access-date=2022-08-07|language=en-GB}}</ref> Di mi daa kamina n-ti lu goli ŋɔ dahinyini dali. Taaarihi din yi noli ni wuhiya, ni kpukparisi bee yɔɣasi n-daa kpuɣi o.
Kpamba buɣisiya ni bɛ daa bo bia ŋɔ dabisi munaanii ka bi nya o. Wahala kam bɛ ni daa di m-bɔri Naa Zoligu<ref>{{Cite web|title=Bugum Chugu {{!}} Beyond The Return|url=https://beyondthereturn.org/bugum-chugu/|access-date=2022-08-07|language=en-US}}</ref> yaan' yurigu ŋɔ shee daa bahi la yoli. Ka Naa Zoligu mi yɛli ni shee ka bɛ bo Dariʒɛiɣu shee dama baɣisi daa yɛliya ni o be o nyɛvuli ni ka mali alaafee.
[[Naa Dariʒiɛɣu|Naa Dariʒɛiɣu]] bɔbu daa lɛbila maliŋ, ka bɛ bɔri o yuŋ ni wuntaŋ ni, n-kpɛri barina yɔrini.
Barina mini dabiɛm din daa be o bɔbu shee la zuɣu, doo kam daa yi mi na ni bɛ ti tiɣisi o, ka mali o shili di yi ti niŋ ka muɣisigu kam paagi o mɔɣu maa ni, ka o ni tooi tiligi.
Baɣisi daa yɛliya ni dabisili din pahiri awɔi dali ka bɛ yɛn bo n-nya Dariʒiɛɣu, ni di mi ti yɛn niŋla yuŋ. Lala ŋɔ zuɣu, yuŋ kam, bɛ daa yɛn nyɔla buɣim mɔ'kpala<ref>{{Cite web|title=Yani celebrates Fire Festival after 17-year break|url=https://www.graphic.com.gh/news/general-news/yani-celebrates-fire-festival-after-17-year-break.html|access-date=2022-08-07|website=Graphic Online|language=en-gb}}</ref> din yɛn niŋ ka bɛ nyari soli. Bɛ daa ti nyala bia ŋɔ ni do tia gbunni n-gbihira. Ka ban daa bo n-nya o maa dihitabili ni tia maa mali dabara, di ni daa niŋ ka di nyɛla kpukparisi bee yɔɣasi n-daa zaŋ o sɔɣi dini maa. Shɛba daa dii zaŋla buɣim mo' kpala maa n-labiri tia maa zuɣu ka shɛba mi kabisiri di vari ni bɛ zaŋ ku bukaata. Ka bɛ dii ŋmɛri [[guŋgɔna]] ka wari wahi n-ʒi Naa Dariʒiɛɣu kuna yiŋa. Lala niŋsim ŋɔ n-daa kpuri buɣim chuɣu hali ni zuŋɔ.<ref>{{Cite web|last=MyNewsGH|date=2018-09-23|title=Chief killed in Fire Festival gunshot; police hunt for suspect|url=https://www.mynewsgh.com/fire-festival-chief-killed-police-hunt-for-the-suspect/|access-date=2022-08-07|website=MyNewsGh|language=en-US}}</ref>
== Dini Tɔri Shɛm ==
Di tɔbu ni, bɛ yiini la [[Ʒiɛm Yila|ʒiɛm yila]].<ref>{{Cite web|last=theprotour|date=2019-05-23|title=Bugum Chugu Festival|url=https://protour.africa/bugum-chugu-festival/|access-date=2022-08-07|website=ProTour Africa|language=en-US}}</ref> Buɣim chuɣu tɔrila [[Buɣum (goli)|Buɣim gol]]<nowiki/>i dabaawei dali. Di nyɛla dabisi' shɛli Naa Zoligu yaan yurigu ni daa barigi.
[[Churi|Chuɣu]] ŋɔ nyɛla chuɣu tuuli din pahi churi anu shɛli Dagbamba ni puhira.
Di bahi bahindi chuɣu ŋɔ pilila [[Dagbɔŋ|Dagbaŋ]], zuliya shɛŋa kamani [[Zabaɣisi]], [[Kusahi]] nti pahi [[Mamprusi|ŋmamprisi]] taɣimi n-deei li, n che ka di wuligi gili duniya luɣuli kam n-wuhiri ni di nyɛla Tudu yaɣili ŋɔ na chuɣu.
== Shili Maalibu Zaŋ kpa Buɣim Chuɣu ==
Shili maalibu zaŋ kpa buɣim chuɣu piinila di yi ti niŋ ka bɛ nya buɣim goli. Saha ŋɔ ka bihi kpɛri mɔɣini n-ti bo mɔri pam bɛ ni tooi nya, n-lɔ mɔ' kpala.
Ka bɛ naan yi pili n-gili tari bɛ ŋahinima, bɛ yab' donima nti pahi Yab'paɣnima. Lala niŋsim maa yɛn chɛ mi ka ninkura ŋɔ kulahi kpe mɔɣini bɛ maŋmaŋa. Tɔ amaa lala mɔ' kpala zaŋ ti ninkura ŋɔ yɛn lɛbila samli n-ti ba ka bɛ yɔli chuɣu maa yi puhi naai. Bɛ yɛn yɔla samli ŋɔ ka di nyɛ liɣiri ka [[Dagbamba]] boli "Liɣiri awei". Buɣim tɔbu ni ka mo'kpala ko ka bɛ gbubira,nachimba tooi gbubiri su'kara,su'bihi,piɛm mini piɛm mola nti pahi lebihi ka di ŋmani tɔbu ni ka bɛ be,ka di lahi che ka buɣim maa tɔbu mali jiri.
Binshɛɣu din tooi lahi niŋdi buɣim goli dabaa anu saha nyɛla daadama gindimi laɣindi binkɔbiri dibahi bahindi nɔhi mini buhi. Lala binkɔbiri ŋɔ ka bɛ mali maani tiŋgbana mini buɣa din be niriba dundona ni ka ti booni Daŋ Tia. Buɣim tɔbu nyɛla Dagbandabba chuɣu. Di nyɛla goli shɛli bɛ ni maani malima ka bɛ mali guri ka taɣiri bɛ daŋ. Din zuɣu ka bɛ booni li " Dagbandabba chuɣu.
== Buɣim Chuɣu Tɔbu Dabsili ==
Buɣim tɔbu piinila saɣidihili nyaaŋa. Din dali maa bindirigu nyɛla bindiri gahindili dama nimma n kuli nyɛli ʒii zaa. Daŋ kpamba zaŋdila saɣibora m-pa goma zuɣu ni kpiinkura gba di. Pɔi ka yuŋ zibi, niriba yɛn zaŋla lala saha ŋɔ m-mali bɛ tobu tima shɛŋa ti ni booni noli wuna. Jɛbihi gba nyɛla bɛ ni tibigi shɛba, ka tiri ba pina ni bɛ bo alibarika bɛ sani, bɛ ni yɛn chaŋ nimohi chandi shɛli maa zuɣu.
Shɛba gba zaŋdila dabaa awɔi dali ŋɔ wuntaŋ ni n-zahindi bɛ tima pɔi ka yuŋ naai zibi. Nayili sampaani ka Naa Limam niŋ nimmohi m-maani sabba sɔŋda n-guhiri yuŋ.
Buɣim tɔbu dali yuŋ saɣidihili nyaaŋa, guŋgɔŋ' karili yɛn kumla nayili samban'ni. Guŋgɔŋ ŋɔ kumsi yɛn laɣimla bihi ni ninkura nayili pɔi ka buɣim tɔbu ŋɔ naan yi pili. Kpambaliba n-yɛn zaŋ Naa yina ka o ti di zamaatu maa alizama. O yɛn zaŋla saha bihi n-wuhi kali ŋɔ ni pili shɛm hali ti paai zuŋɔ. O lahi yɛn saɣisila salo maa zaŋ kpa tuun' shɛŋa din ni tooi saɣim chuɣu maa zaɣi vɛil’tali.
Naa n-yɛn taai buɣim maa tuuli, ka [[kpambaliba]] mi taai o sani, ka salo maa gba taai taba sani hali ni ŋun bahindi nyaaŋa. Naa bi pahiri ban chani buɣim tɔbu ŋɔ ni, o yɛn doliba mi n-chaŋ bɛla ka labi zɔŋ ni.
Buɣim tɔribi ŋɔ yɛn dolila so shɛli din tu ni bɛ doli, ka yiini yila ka ŋmɛri ʒiɛm, ka piɛbiri yuri nti pahi gungɔŋ' kara kumsi ni malifa ti ŋmam. So n-yɛn yiini ʒiɛm kuligi ata yila ka ban kpalim mi saɣira ni yaa.
N ŋɔ ka yila maa chana;
Buɣim dima mɔɣini ka n-zo kuli n ya"
Yoo yoo yoo yaa yo
Yoo yoo yoo yaa yo
Yoo yoo yoo yaa yo
Buɣim dima mɔɣini ka n-zo kuli n ya".
Bia ŋun ʒiɛm ti Naa ŋɔ yeei
O ʒiɛm saa nyinnyɛɣu
Bia ŋun ʒiɛm ti Naa ŋɔ yeei
O ʒiɛm saa nyinnɛɣu
O ʒɛm saanyinnyaɣu.
Siblaa bia be mɔɣuni
Bo n-diri o yee?
Yoo yoo yoo yaa yoo
Kɔlaa bia be mɔɣuni
Bo n-diri o yee
Yoo yoo yoo yaa yoo
<ref>{{Cite web|last=Malik|date=2021-08-15|title=The Bugum festival ( Buɣim chuɣu) among the Dagomba people : • Dagbon Kingdom - Home Of Culture, History & Tourism|url=https://dagbonkingdom.com/bugum-festival-among-dagomba-people/|access-date=2022-08-07|language=en-US}}</ref>
==Zuliya Shɛba Ban Tɔri Buɣim==
Zuliya shɛba ban tɔri Buɣim n-nyɛ: Dagbamba, Nanumba, Zabaɣisi, ŋmampurisi, Kusahi, Mohi, Gurinsi, Kpunkpaamba ni ban pahi.
Zuliya ŋɔ zaa nyɛla ban tɔri buɣim ka di daliri nyɛla bɛ zaa yila Naa Gbewaa zuliya ni na, gbaai yihi kpunkpaamba. Amaa bɛ gba puhirili ka di daliri nyɛla bɛ ni be Naa Gbewaa sulinsi ni la zuɣu.
== Di Daanfaani ==
*Di teeri ti yɛli kura.
*Di kpaŋsiri ti kaya ni taɣaada.
*Di laɣindi simli ni dɔɣim nangbanyini.
*Di che ka bihi baŋdi bɛ kaya ni taɣada.
* Di teeri ti yuuni piligu.
* Di tiri ti zosimli.
*Di kahigiri ti nii, ka kpaŋsiri ti daalaafee.
*Di kpaŋsiri ti kali,ka booni ninvuɣusuma na ti biɛhigu ni.
*Di tiriti ni'nyambo.<ref>{{Cite w
eb|last=Malik|date=2021-08-15|title=The Bugum festival ( Buɣim chuɣu) among the Dagomba people : • Dagbon Kingdom - Home Of Culture, History & Tourism|url=https://dagbonkingdom.com/bugum-festival-among-dagomba-people/|access-date=2022-08-07|language=en-US}}</ref>
*Di che ka ti baŋdi ni ti zaa yila yaankur’yino ni na.
*Di che ka tiŋduya nima baŋdi ti kali ŋɔ yɛla.
*Di che ka ti nyari saan’suma ti tingbani ni.
== Kundivihira ==
{{Reflist}}
*[https://www.youtube.com/watch?v=3iMhNrvcB-g buɣum Chugu (2021)], YouTube
*[https://www.youtube.com/watch?v=g1zwNzno8eY buɣum Chugu (Fire Festival) (2021)], YouTube
{{Chuɣu}}
[[Pubu:Lahabaya zaa]]
[[Pubu:Ghana]]
[[Pubu:Chuɣu]]
[[Pubu:Lahabaya zaa]]
[[Pubu:Dagbaŋ]]
[[Pubu:Dagbamba]]
q92upfysyrqqujimz22a98xvxch7qw5
42354
42353
2022-08-08T16:52:18Z
AFAIBRAHIM
1206
/* Di Piligu */
wikitext
text/x-wiki
{{Databox}}
{{C-Class}}
'''Buɣim Chuɣu''' nyɛla chuɣu shɛli tini puhiri [[Buɣim goli]] ni.<ref>Naden, Tony. 2014. [https://www.webonary.org/dagbani/download/ ''Dagbani dictionary'']. Webonary.</ref><ref>https://www.hopinacademy.org/2021/08/18/the-story-of-buɣum-chugu-fire-festival-hopin-academy/</ref>
==Di Piligu==
[[File:Fire estival.jpg|thumb|left]]
[[File:Fire festival1.jpg|thumb|right]]
[[File:Fire festival2.jpg|thumb|right]]
[[File:Fire festival4.jpg|thumb|right]]
Taarihi wuhiya ni [[Buɣum|Buɣim]] Chuɣu nyɛla [[Dagbamba]] chuɣu kurili. Goli ŋɔ ka Dagbamba mali piini bɛ yuuni. Di piligu zaŋmi gbaai [[:en:15th century|15th century]], din daa niŋ ka [[Naa Zoligu]] nyɛ Dagboŋ Naa.
[[Naa Zoligu]] n-daa nyɛ Yaa-Nanima puuni ŋun pahiri ayopɔin zaŋ gbaai Naa [[Naa Shitɔbu|Shitɔbu]] n-di Yani gbana<ref>{{Cite web|last=Malik|date=2021-08-15|title=The Bugum festival ( Buɣum chuɣu) among the Dagomba people : • Dagbon Kingdom - Home Of Culture, History & Tourism|url=https://dagbonkingdom.com/bugum-festival-among-dagomba-people/|access-date=2022-08-07|language=en-US}}</ref> [[Naa Nyaɣisi]] Wumbee Yani gbana zuɣu ʒinibu nyaaŋa.
O Nam dibu daa gbaala yuuni 1469 hali ti kpa yuuni 1486.
O Nam dibu yuuni ka o tuuli yaaŋa, Naa Dariʒɛiɣu daa barigi mɔɣini.<ref>{{Cite web|last=Ibrahim|first=Mohammed|title=Celebration of fire festival underway in the Northern Region|url=https://zaaradio.com/local/celebration-of-fire-festival-underway-in-the-northern-region/|access-date=2022-08-07|language=en-GB}}</ref> Di mi daa kamina n-ti lu goli ŋɔ dahinyini dali. Taaarihi din yi noli ni wuhiya, ni kpukparisi bee yɔɣasi n-daa kpuɣi o.
Kpamba buɣisiya ni bɛ daa bo bia ŋɔ dabisi munaanii ka bi nya o. Wahala kam bɛ ni daa di m-bɔri Naa Zoligu<ref>{{Cite web|title=Bugum Chugu {{!}} Beyond The Return|url=https://beyondthereturn.org/bugum-chugu/|access-date=2022-08-07|language=en-US}}</ref> yaan' yurigu ŋɔ shee daa bahi la yoli. Ka Naa Zoligu mi yɛli ni shee ka bɛ bo Dariʒɛiɣu shee dama baɣisi daa yɛliya ni o be o nyɛvuli ni ka mali alaafee.
[[Naa Dariʒiɛɣu|Naa Dariʒɛiɣu]] bɔbu daa lɛbila maliŋ, ka bɛ bɔri o yuŋ ni wuntaŋ ni, n-kpɛri barina yɔrini.
Barina mini dabiɛm din daa be o bɔbu shee la zuɣu, doo kam daa yi mi na ni bɛ ti tiɣisi o, ka mali o shili di yi ti niŋ ka muɣisigu kam paagi o mɔɣu maa ni, ka o ni tooi tiligi.
Baɣisi daa yɛliya ni dabisili din pahiri awɔi dali ka bɛ yɛn bo n-nya Dariʒiɛɣu, ni di mi ti yɛn niŋla yuŋ. Lala ŋɔ zuɣu, yuŋ kam, bɛ daa yɛn nyɔla buɣim mɔ'kpala<ref>{{Cite web|title=Yani celebrates Fire Festival after 17-year break|url=https://www.graphic.com.gh/news/general-news/yani-celebrates-fire-festival-after-17-year-break.html|access-date=2022-08-07|website=Graphic Online|language=en-gb}}</ref> din yɛn niŋ ka bɛ nyari soli. Bɛ daa ti nyala bia ŋɔ ni do tia gbunni n-gbihira. Ka ban daa bo n-nya o maa dihitabili ni tia maa mali dabara, di ni daa niŋ ka di nyɛla kpukparisi bee yɔɣasi n-daa zaŋ o sɔɣi dini maa. Shɛba daa dii zaŋla buɣim mo' kpala maa n-labiri tia maa zuɣu ka shɛba mi kabisiri di vari ni bɛ zaŋ ku bukaata. Ka bɛ dii ŋmɛri [[guŋgɔna]] ka wari wahi n-ʒi Naa Dariʒiɛɣu kuna yiŋa. Lala niŋsim ŋɔ n-daa kpuri buɣim chuɣu hali ni zuŋɔ.<ref>{{Cite web|last=MyNewsGH|date=2018-09-23|title=Chief killed in Fire Festival gunshot; police hunt for suspect|url=https://www.mynewsgh.com/fire-festival-chief-killed-police-hunt-for-the-suspect/|access-date=2022-08-07|website=MyNewsGh|language=en-US}}</ref>
== Dini Tɔri Shɛm ==
Di tɔbu ni, bɛ yiini la [[Ʒiɛm Yila|ʒiɛm yila]].<ref>{{Cite web|last=theprotour|date=2019-05-23|title=Bugum Chugu Festival|url=https://protour.africa/bugum-chugu-festival/|access-date=2022-08-07|website=ProTour Africa|language=en-US}}</ref> Buɣim chuɣu tɔrila [[Buɣum (goli)|Buɣim gol]]<nowiki/>i dabaawɔi dali. Di nyɛla dabisi' shɛli Naa Zoligu yaan yurigu ni daa barigi.
[[Churi|Chuɣu]] ŋɔ nyɛla chuɣu tuuli din pahi churi anu shɛli Dagbamba ni puhira.
Di bahi bahindi chuɣu ŋɔ pilila [[Dagbɔŋ|Dagbaŋ]], zuliya shɛŋa kamani [[Zabaɣisi]], [[Kusahi]] nti pahi [[Mamprusi|ŋmamprisi]] taɣimi n-deei li, n che ka di wuligi gili duniya luɣuli kam n-wuhiri ni di nyɛla Tudu yaɣili ŋɔ na chuɣu.
== Shili Maalibu Zaŋ kpa Buɣim Chuɣu ==
Shili maalibu zaŋ kpa buɣim chuɣu piinila di yi ti niŋ ka bɛ nya buɣim goli. Saha ŋɔ ka bihi kpɛri mɔɣini n-ti bo mɔri pam bɛ ni tooi nya, n-lɔ mɔ' kpala.
Ka bɛ naan yi pili n-gili tari bɛ ŋahinima, bɛ yab' donima nti pahi Yab'paɣnima. Lala niŋsim maa yɛn chɛ mi ka ninkura ŋɔ kulahi kpe mɔɣini bɛ maŋmaŋa. Tɔ amaa lala mɔ' kpala zaŋ ti ninkura ŋɔ yɛn lɛbila samli n-ti ba ka bɛ yɔli chuɣu maa yi puhi naai. Bɛ yɛn yɔla samli ŋɔ ka di nyɛ liɣiri ka [[Dagbamba]] boli "Liɣiri awei". Buɣim tɔbu ni ka mo'kpala ko ka bɛ gbubira,nachimba tooi gbubiri su'kara,su'bihi,piɛm mini piɛm mola nti pahi lebihi ka di ŋmani tɔbu ni ka bɛ be,ka di lahi che ka buɣim maa tɔbu mali jiri.
Binshɛɣu din tooi lahi niŋdi buɣim goli dabaa anu saha nyɛla daadama gindimi laɣindi binkɔbiri dibahi bahindi nɔhi mini buhi. Lala binkɔbiri ŋɔ ka bɛ mali maani tiŋgbana mini buɣa din be niriba dundona ni ka ti booni Daŋ Tia. Buɣim tɔbu nyɛla Dagbandabba chuɣu. Di nyɛla goli shɛli bɛ ni maani malima ka bɛ mali guri ka taɣiri bɛ daŋ. Din zuɣu ka bɛ booni li " Dagbandabba chuɣu.
== Buɣim Chuɣu Tɔbu Dabsili ==
Buɣim tɔbu piinila saɣidihili nyaaŋa. Din dali maa bindirigu nyɛla bindiri gahindili dama nimma n kuli nyɛli ʒii zaa. Daŋ kpamba zaŋdila saɣibora m-pa goma zuɣu ni kpiinkura gba di. Pɔi ka yuŋ zibi, niriba yɛn zaŋla lala saha ŋɔ m-mali bɛ tobu tima shɛŋa ti ni booni noli wuna. Jɛbihi gba nyɛla bɛ ni tibigi shɛba, ka tiri ba pina ni bɛ bo alibarika bɛ sani, bɛ ni yɛn chaŋ nimohi chandi shɛli maa zuɣu.
Shɛba gba zaŋdila dabaa awɔi dali ŋɔ wuntaŋ ni n-zahindi bɛ tima pɔi ka yuŋ naai zibi. Nayili sampaani ka Naa Limam niŋ nimmohi m-maani sabba sɔŋda n-guhiri yuŋ.
Buɣim tɔbu dali yuŋ saɣidihili nyaaŋa, guŋgɔŋ' karili yɛn kumla nayili samban'ni. Guŋgɔŋ ŋɔ kumsi yɛn laɣimla bihi ni ninkura nayili pɔi ka buɣim tɔbu ŋɔ naan yi pili. Kpambaliba n-yɛn zaŋ Naa yina ka o ti di zamaatu maa alizama. O yɛn zaŋla saha bihi n-wuhi kali ŋɔ ni pili shɛm hali ti paai zuŋɔ. O lahi yɛn saɣisila salo maa zaŋ kpa tuun' shɛŋa din ni tooi saɣim chuɣu maa zaɣi vɛil’tali.
Naa n-yɛn taai buɣim maa tuuli, ka [[kpambaliba]] mi taai o sani, ka salo maa gba taai taba sani hali ni ŋun bahindi nyaaŋa. Naa bi pahiri ban chani buɣim tɔbu ŋɔ ni, o yɛn doliba mi n-chaŋ bɛla ka labi zɔŋ ni.
Buɣim tɔribi ŋɔ yɛn dolila so shɛli din tu ni bɛ doli, ka yiini yila ka ŋmɛri ʒiɛm, ka piɛbiri yuri nti pahi gungɔŋ' kara kumsi ni malifa ti ŋmam. So n-yɛn yiini ʒiɛm kuligi ata yila ka ban kpalim mi saɣira ni yaa.
N ŋɔ ka yila maa chana;
Buɣim dima mɔɣini ka n-zo kuli n ya"
Yoo yoo yoo yaa yo
Yoo yoo yoo yaa yo
Yoo yoo yoo yaa yo
Buɣim dima mɔɣini ka n-zo kuli n ya".
Bia ŋun ʒiɛm ti Naa ŋɔ yeei
O ʒiɛm saa nyinnyɛɣu
Bia ŋun ʒiɛm ti Naa ŋɔ yeei
O ʒiɛm saa nyinnɛɣu
O ʒɛm saanyinnyaɣu.
Siblaa bia be mɔɣuni
Bo n-diri o yee?
Yoo yoo yoo yaa yoo
Kɔlaa bia be mɔɣuni
Bo n-diri o yee
Yoo yoo yoo yaa yoo
<ref>{{Cite web|last=Malik|date=2021-08-15|title=The Bugum festival ( Buɣim chuɣu) among the Dagomba people : • Dagbon Kingdom - Home Of Culture, History & Tourism|url=https://dagbonkingdom.com/bugum-festival-among-dagomba-people/|access-date=2022-08-07|language=en-US}}</ref>
==Zuliya Shɛba Ban Tɔri Buɣim==
Zuliya shɛba ban tɔri Buɣim n-nyɛ: Dagbamba, Nanumba, Zabaɣisi, ŋmampurisi, Kusahi, Mohi, Gurinsi, Kpunkpaamba ni ban pahi.
Zuliya ŋɔ zaa nyɛla ban tɔri buɣim ka di daliri nyɛla bɛ zaa yila Naa Gbewaa zuliya ni na, gbaai yihi kpunkpaamba. Amaa bɛ gba puhirili ka di daliri nyɛla bɛ ni be Naa Gbewaa sulinsi ni la zuɣu.
== Di Daanfaani ==
*Di teeri ti yɛli kura.
*Di kpaŋsiri ti kaya ni taɣaada.
*Di laɣindi simli ni dɔɣim nangbanyini.
*Di che ka bihi baŋdi bɛ kaya ni taɣada.
* Di teeri ti yuuni piligu.
* Di tiri ti zosimli.
*Di kahigiri ti nii, ka kpaŋsiri ti daalaafee.
*Di kpaŋsiri ti kali,ka booni ninvuɣusuma na ti biɛhigu ni.
*Di tiriti ni'nyambo.<ref>{{Cite w
eb|last=Malik|date=2021-08-15|title=The Bugum festival ( Buɣim chuɣu) among the Dagomba people : • Dagbon Kingdom - Home Of Culture, History & Tourism|url=https://dagbonkingdom.com/bugum-festival-among-dagomba-people/|access-date=2022-08-07|language=en-US}}</ref>
*Di che ka ti baŋdi ni ti zaa yila yaankur’yino ni na.
*Di che ka tiŋduya nima baŋdi ti kali ŋɔ yɛla.
*Di che ka ti nyari saan’suma ti tingbani ni.
== Kundivihira ==
{{Reflist}}
*[https://www.youtube.com/watch?v=3iMhNrvcB-g buɣum Chugu (2021)], YouTube
*[https://www.youtube.com/watch?v=g1zwNzno8eY buɣum Chugu (Fire Festival) (2021)], YouTube
{{Chuɣu}}
[[Pubu:Lahabaya zaa]]
[[Pubu:Ghana]]
[[Pubu:Chuɣu]]
[[Pubu:Lahabaya zaa]]
[[Pubu:Dagbaŋ]]
[[Pubu:Dagbamba]]
24wh5ywgq07jggsag77kulo2n1uuck8
42355
42354
2022-08-08T16:53:54Z
Basiru amina
465
Add punctuation in Bugum chugu tobu dabisili
wikitext
text/x-wiki
{{Databox}}
{{C-Class}}
'''Buɣim Chuɣu''' nyɛla chuɣu shɛli tini puhiri [[Buɣim goli]] ni.<ref>Naden, Tony. 2014. [https://www.webonary.org/dagbani/download/ ''Dagbani dictionary'']. Webonary.</ref><ref>https://www.hopinacademy.org/2021/08/18/the-story-of-buɣum-chugu-fire-festival-hopin-academy/</ref>
==Di Piligu==
[[File:Fire estival.jpg|thumb|left]]
[[File:Fire festival1.jpg|thumb|right]]
[[File:Fire festival2.jpg|thumb|right]]
[[File:Fire festival4.jpg|thumb|right]]
Taarihi wuhiya ni [[Buɣum|Buɣim]] Chuɣu nyɛla [[Dagbamba]] chuɣu kurili. Goli ŋɔ ka Dagbamba mali piini bɛ yuuni. Di piligu zaŋmi gbaai [[:en:15th century|15th century]], din daa niŋ ka [[Naa Zoligu]] nyɛ Dagboŋ Naa.
[[Naa Zoligu]] n-daa nyɛ Yaa-Nanima puuni ŋun pahiri ayopɔin zaŋ gbaai Naa [[Naa Shitɔbu|Shitɔbu]] n-di Yani gbana<ref>{{Cite web|last=Malik|date=2021-08-15|title=The Bugum festival ( Buɣum chuɣu) among the Dagomba people : • Dagbon Kingdom - Home Of Culture, History & Tourism|url=https://dagbonkingdom.com/bugum-festival-among-dagomba-people/|access-date=2022-08-07|language=en-US}}</ref> [[Naa Nyaɣisi]] Wumbee Yani gbana zuɣu ʒinibu nyaaŋa.
O Nam dibu daa gbaala yuuni 1469 hali ti kpa yuuni 1486.
O Nam dibu yuuni ka o tuuli yaaŋa, Naa Dariʒɛiɣu daa barigi mɔɣini.<ref>{{Cite web|last=Ibrahim|first=Mohammed|title=Celebration of fire festival underway in the Northern Region|url=https://zaaradio.com/local/celebration-of-fire-festival-underway-in-the-northern-region/|access-date=2022-08-07|language=en-GB}}</ref> Di mi daa kamina n-ti lu goli ŋɔ dahinyini dali. Taaarihi din yi noli ni wuhiya, ni kpukparisi bee yɔɣasi n-daa kpuɣi o.
Kpamba buɣisiya ni bɛ daa bo bia ŋɔ dabisi munaanii ka bi nya o. Wahala kam bɛ ni daa di m-bɔri Naa Zoligu<ref>{{Cite web|title=Bugum Chugu {{!}} Beyond The Return|url=https://beyondthereturn.org/bugum-chugu/|access-date=2022-08-07|language=en-US}}</ref> yaan' yurigu ŋɔ shee daa bahi la yoli. Ka Naa Zoligu mi yɛli ni shee ka bɛ bo Dariʒɛiɣu shee dama baɣisi daa yɛliya ni o be o nyɛvuli ni ka mali alaafee.
[[Naa Dariʒiɛɣu|Naa Dariʒɛiɣu]] bɔbu daa lɛbila maliŋ, ka bɛ bɔri o yuŋ ni wuntaŋ ni, n-kpɛri barina yɔrini.
Barina mini dabiɛm din daa be o bɔbu shee la zuɣu, doo kam daa yi mi na ni bɛ ti tiɣisi o, ka mali o shili di yi ti niŋ ka muɣisigu kam paagi o mɔɣu maa ni, ka o ni tooi tiligi.
Baɣisi daa yɛliya ni dabisili din pahiri awɔi dali ka bɛ yɛn bo n-nya Dariʒiɛɣu, ni di mi ti yɛn niŋla yuŋ. Lala ŋɔ zuɣu, yuŋ kam, bɛ daa yɛn nyɔla buɣim mɔ'kpala<ref>{{Cite web|title=Yani celebrates Fire Festival after 17-year break|url=https://www.graphic.com.gh/news/general-news/yani-celebrates-fire-festival-after-17-year-break.html|access-date=2022-08-07|website=Graphic Online|language=en-gb}}</ref> din yɛn niŋ ka bɛ nyari soli. Bɛ daa ti nyala bia ŋɔ ni do tia gbunni n-gbihira. Ka ban daa bo n-nya o maa dihitabili ni tia maa mali dabara, di ni daa niŋ ka di nyɛla kpukparisi bee yɔɣasi n-daa zaŋ o sɔɣi dini maa. Shɛba daa dii zaŋla buɣim mo' kpala maa n-labiri tia maa zuɣu ka shɛba mi kabisiri di vari ni bɛ zaŋ ku bukaata. Ka bɛ dii ŋmɛri [[guŋgɔna]] ka wari wahi n-ʒi Naa Dariʒiɛɣu kuna yiŋa. Lala niŋsim ŋɔ n-daa kpuri buɣim chuɣu hali ni zuŋɔ.<ref>{{Cite web|last=MyNewsGH|date=2018-09-23|title=Chief killed in Fire Festival gunshot; police hunt for suspect|url=https://www.mynewsgh.com/fire-festival-chief-killed-police-hunt-for-the-suspect/|access-date=2022-08-07|website=MyNewsGh|language=en-US}}</ref>
== Dini Tɔri Shɛm ==
Di tɔbu ni, bɛ yiini la [[Ʒiɛm Yila|ʒiɛm yila]].<ref>{{Cite web|last=theprotour|date=2019-05-23|title=Bugum Chugu Festival|url=https://protour.africa/bugum-chugu-festival/|access-date=2022-08-07|website=ProTour Africa|language=en-US}}</ref> Buɣim chuɣu tɔrila [[Buɣum (goli)|Buɣim gol]]<nowiki/>i dabaawɔi dali. Di nyɛla dabisi' shɛli Naa Zoligu yaan yurigu ni daa barigi.
[[Churi|Chuɣu]] ŋɔ nyɛla chuɣu tuuli din pahi churi anu shɛli Dagbamba ni puhira.
Di bahi bahindi chuɣu ŋɔ pilila [[Dagbɔŋ|Dagbaŋ]], zuliya shɛŋa kamani [[Zabaɣisi]], [[Kusahi]] nti pahi [[Mamprusi|ŋmamprisi]] taɣimi n-deei li, n che ka di wuligi gili duniya luɣuli kam n-wuhiri ni di nyɛla Tudu yaɣili ŋɔ na chuɣu.
== Shili Maalibu Zaŋ kpa Buɣim Chuɣu ==
Shili maalibu zaŋ kpa buɣim chuɣu piinila di yi ti niŋ ka bɛ nya buɣim goli. Saha ŋɔ ka bihi kpɛri mɔɣini n-ti bo mɔri pam bɛ ni tooi nya, n-lɔ mɔ' kpala.
Ka bɛ naan yi pili n-gili tari bɛ ŋahinima, bɛ yab' donima nti pahi Yab'paɣnima. Lala niŋsim maa yɛn chɛ mi ka ninkura ŋɔ kulahi kpe mɔɣini bɛ maŋmaŋa. Tɔ amaa lala mɔ' kpala zaŋ ti ninkura ŋɔ yɛn lɛbila samli n-ti ba ka bɛ yɔli chuɣu maa yi puhi naai. Bɛ yɛn yɔla samli ŋɔ ka di nyɛ liɣiri ka [[Dagbamba]] boli "Liɣiri awei". Buɣim tɔbu ni ka mo'kpala ko ka bɛ gbubira,nachimba tooi gbubiri su'kara,su'bihi,piɛm mini piɛm mola nti pahi lebihi ka di ŋmani tɔbu ni ka bɛ be,ka di lahi che ka buɣim maa tɔbu mali jiri.
Binshɛɣu din tooi lahi niŋdi buɣim goli dabaa anu saha nyɛla daadama gindimi laɣindi binkɔbiri dibahi bahindi nɔhi mini buhi. Lala binkɔbiri ŋɔ ka bɛ mali maani tiŋgbana mini buɣa din be niriba dundona ni ka ti booni Daŋ Tia. Buɣim tɔbu nyɛla Dagbandabba chuɣu. Di nyɛla goli shɛli bɛ ni maani malima ka bɛ mali guri ka taɣiri bɛ daŋ. Din zuɣu ka bɛ booni li " Dagbandabba chuɣu.
== Buɣim Chuɣu Tɔbu Dabsili ==
Buɣim tɔbu piinila saɣidihili nyaaŋa. Din dali maa bindirigu nyɛla bindiri gahindili dama nimma n kuli nyɛli ʒii zaa. Daŋ kpamba zaŋdila saɣibora m-pa goma zuɣu ni kpiinkura gba di. Pɔi ka yuŋ zibi, niriba yɛn zaŋla lala saha ŋɔ m-mali bɛ tobu tima shɛŋa ti ni booni noli wuna. Jɛbihi gba nyɛla bɛ ni tibigi shɛba, ka tiri ba pina ni bɛ bo alibarika bɛ sani, bɛ ni yɛn chaŋ nimohi chandi shɛli maa zuɣu.
Shɛba gba zaŋdila dabaa awɔi dali ŋɔ wuntaŋ ni n-zahindi bɛ tima pɔi ka yuŋ naai zibi. Nayili sampaani ka Naa Limam niŋ nimmohi m-maani sabba sɔŋda n-guhiri yuŋ.
Buɣim tɔbu dali yuŋ saɣidihili nyaaŋa, guŋgɔŋ' karili yɛn kumla nayili samban'ni. Guŋgɔŋ ŋɔ kumsi yɛn laɣimla bihi ni ninkura nayili pɔi ka buɣim tɔbu ŋɔ naan yi pili. Kpambaliba n-yɛn zaŋ Naa yina ka o ti di zamaatu maa alizama. O yɛn zaŋla saha bihi n-wuhi kali ŋɔ ni pili shɛm hali ti paai zuŋɔ. O lahi yɛn saɣisila salo maa zaŋ kpa tuun' shɛŋa din ni tooi saɣim chuɣu maa zaɣi vɛil’tali.
Naa n-yɛn taai buɣim maa tuuli, ka [[kpambaliba]] mi taai o sani, ka salo maa gba taai taba sani hali ni ŋun bahindi nyaaŋa. Naa bi pahiri ban chani buɣim tɔbu ŋɔ ni, o yɛn doliba mi n-chaŋ bɛla ka labi zɔŋ ni.
Buɣim tɔribi ŋɔ yɛn dolila so shɛli din tu ni bɛ doli, ka yiini yila ka ŋmɛri ʒiɛm, ka piɛbiri yuri nti pahi gungɔŋ' kara kumsi ni malifa ti ŋmam. So n-yɛn yiini ʒiɛm kuligi ata yila, ka ban kpalim mi saɣira ni yaa.
N ŋɔ ka yila maa chana;
Buɣim dima mɔɣini ka n-zo kuli n ya"
Yoo yoo yoo yaa yo
Yoo yoo yoo yaa yo
Yoo yoo yoo yaa yo
Buɣim dima mɔɣini ka n-zo kuli n ya".
Bia ŋun ʒiɛm ti Naa ŋɔ yeei
O ʒiɛm saa nyinnyɛɣu
Bia ŋun ʒiɛm ti Naa ŋɔ yeei
O ʒiɛm saa nyinnɛɣu
O ʒɛm saanyinnyaɣu.
Siblaa bia be mɔɣuni
Bo n-diri o yee?
Yoo yoo yoo yaa yoo
Kɔlaa bia be mɔɣuni
Bo n-diri o yee
Yoo yoo yoo yaa yoo
<ref>{{Cite web|last=Malik|date=2021-08-15|title=The Bugum festival ( Buɣim chuɣu) among the Dagomba people : • Dagbon Kingdom - Home Of Culture, History & Tourism|url=https://dagbonkingdom.com/bugum-festival-among-dagomba-people/|access-date=2022-08-07|language=en-US}}</ref>
==Zuliya Shɛba Ban Tɔri Buɣim==
Zuliya shɛba ban tɔri Buɣim n-nyɛ: Dagbamba, Nanumba, Zabaɣisi, ŋmampurisi, Kusahi, Mohi, Gurinsi, Kpunkpaamba ni ban pahi.
Zuliya ŋɔ zaa nyɛla ban tɔri buɣim ka di daliri nyɛla bɛ zaa yila Naa Gbewaa zuliya ni na, gbaai yihi kpunkpaamba. Amaa bɛ gba puhirili ka di daliri nyɛla bɛ ni be Naa Gbewaa sulinsi ni la zuɣu.
== Di Daanfaani ==
*Di teeri ti yɛli kura.
*Di kpaŋsiri ti kaya ni taɣaada.
*Di laɣindi simli ni dɔɣim nangbanyini.
*Di che ka bihi baŋdi bɛ kaya ni taɣada.
* Di teeri ti yuuni piligu.
* Di tiri ti zosimli.
*Di kahigiri ti nii, ka kpaŋsiri ti daalaafee.
*Di kpaŋsiri ti kali,ka booni ninvuɣusuma na ti biɛhigu ni.
*Di tiriti ni'nyambo.<ref>{{Cite w
eb|last=Malik|date=2021-08-15|title=The Bugum festival ( Buɣim chuɣu) among the Dagomba people : • Dagbon Kingdom - Home Of Culture, History & Tourism|url=https://dagbonkingdom.com/bugum-festival-among-dagomba-people/|access-date=2022-08-07|language=en-US}}</ref>
*Di che ka ti baŋdi ni ti zaa yila yaankur’yino ni na.
*Di che ka tiŋduya nima baŋdi ti kali ŋɔ yɛla.
*Di che ka ti nyari saan’suma ti tingbani ni.
== Kundivihira ==
{{Reflist}}
*[https://www.youtube.com/watch?v=3iMhNrvcB-g buɣum Chugu (2021)], YouTube
*[https://www.youtube.com/watch?v=g1zwNzno8eY buɣum Chugu (Fire Festival) (2021)], YouTube
{{Chuɣu}}
[[Pubu:Lahabaya zaa]]
[[Pubu:Ghana]]
[[Pubu:Chuɣu]]
[[Pubu:Lahabaya zaa]]
[[Pubu:Dagbaŋ]]
[[Pubu:Dagbamba]]
6yc70x3mqbmohaf2m23hfhoo87kjvik
42356
42355
2022-08-08T16:54:44Z
AFAIBRAHIM
1206
/* Dini Tɔri Shɛm */
wikitext
text/x-wiki
{{Databox}}
{{C-Class}}
'''Buɣim Chuɣu''' nyɛla chuɣu shɛli tini puhiri [[Buɣim goli]] ni.<ref>Naden, Tony. 2014. [https://www.webonary.org/dagbani/download/ ''Dagbani dictionary'']. Webonary.</ref><ref>https://www.hopinacademy.org/2021/08/18/the-story-of-buɣum-chugu-fire-festival-hopin-academy/</ref>
==Di Piligu==
[[File:Fire estival.jpg|thumb|left]]
[[File:Fire festival1.jpg|thumb|right]]
[[File:Fire festival2.jpg|thumb|right]]
[[File:Fire festival4.jpg|thumb|right]]
Taarihi wuhiya ni [[Buɣum|Buɣim]] Chuɣu nyɛla [[Dagbamba]] chuɣu kurili. Goli ŋɔ ka Dagbamba mali piini bɛ yuuni. Di piligu zaŋmi gbaai [[:en:15th century|15th century]], din daa niŋ ka [[Naa Zoligu]] nyɛ Dagboŋ Naa.
[[Naa Zoligu]] n-daa nyɛ Yaa-Nanima puuni ŋun pahiri ayopɔin zaŋ gbaai Naa [[Naa Shitɔbu|Shitɔbu]] n-di Yani gbana<ref>{{Cite web|last=Malik|date=2021-08-15|title=The Bugum festival ( Buɣum chuɣu) among the Dagomba people : • Dagbon Kingdom - Home Of Culture, History & Tourism|url=https://dagbonkingdom.com/bugum-festival-among-dagomba-people/|access-date=2022-08-07|language=en-US}}</ref> [[Naa Nyaɣisi]] Wumbee Yani gbana zuɣu ʒinibu nyaaŋa.
O Nam dibu daa gbaala yuuni 1469 hali ti kpa yuuni 1486.
O Nam dibu yuuni ka o tuuli yaaŋa, Naa Dariʒɛiɣu daa barigi mɔɣini.<ref>{{Cite web|last=Ibrahim|first=Mohammed|title=Celebration of fire festival underway in the Northern Region|url=https://zaaradio.com/local/celebration-of-fire-festival-underway-in-the-northern-region/|access-date=2022-08-07|language=en-GB}}</ref> Di mi daa kamina n-ti lu goli ŋɔ dahinyini dali. Taaarihi din yi noli ni wuhiya, ni kpukparisi bee yɔɣasi n-daa kpuɣi o.
Kpamba buɣisiya ni bɛ daa bo bia ŋɔ dabisi munaanii ka bi nya o. Wahala kam bɛ ni daa di m-bɔri Naa Zoligu<ref>{{Cite web|title=Bugum Chugu {{!}} Beyond The Return|url=https://beyondthereturn.org/bugum-chugu/|access-date=2022-08-07|language=en-US}}</ref> yaan' yurigu ŋɔ shee daa bahi la yoli. Ka Naa Zoligu mi yɛli ni shee ka bɛ bo Dariʒɛiɣu shee dama baɣisi daa yɛliya ni o be o nyɛvuli ni ka mali alaafee.
[[Naa Dariʒiɛɣu|Naa Dariʒɛiɣu]] bɔbu daa lɛbila maliŋ, ka bɛ bɔri o yuŋ ni wuntaŋ ni, n-kpɛri barina yɔrini.
Barina mini dabiɛm din daa be o bɔbu shee la zuɣu, doo kam daa yi mi na ni bɛ ti tiɣisi o, ka mali o shili di yi ti niŋ ka muɣisigu kam paagi o mɔɣu maa ni, ka o ni tooi tiligi.
Baɣisi daa yɛliya ni dabisili din pahiri awɔi dali ka bɛ yɛn bo n-nya Dariʒiɛɣu, ni di mi ti yɛn niŋla yuŋ. Lala ŋɔ zuɣu, yuŋ kam, bɛ daa yɛn nyɔla buɣim mɔ'kpala<ref>{{Cite web|title=Yani celebrates Fire Festival after 17-year break|url=https://www.graphic.com.gh/news/general-news/yani-celebrates-fire-festival-after-17-year-break.html|access-date=2022-08-07|website=Graphic Online|language=en-gb}}</ref> din yɛn niŋ ka bɛ nyari soli. Bɛ daa ti nyala bia ŋɔ ni do tia gbunni n-gbihira. Ka ban daa bo n-nya o maa dihitabili ni tia maa mali dabara, di ni daa niŋ ka di nyɛla kpukparisi bee yɔɣasi n-daa zaŋ o sɔɣi dini maa. Shɛba daa dii zaŋla buɣim mo' kpala maa n-labiri tia maa zuɣu ka shɛba mi kabisiri di vari ni bɛ zaŋ ku bukaata. Ka bɛ dii ŋmɛri [[guŋgɔna]] ka wari wahi n-ʒi Naa Dariʒiɛɣu kuna yiŋa. Lala niŋsim ŋɔ n-daa kpuri buɣim chuɣu hali ni zuŋɔ.<ref>{{Cite web|last=MyNewsGH|date=2018-09-23|title=Chief killed in Fire Festival gunshot; police hunt for suspect|url=https://www.mynewsgh.com/fire-festival-chief-killed-police-hunt-for-the-suspect/|access-date=2022-08-07|website=MyNewsGh|language=en-US}}</ref>
== Dini Tɔri Shɛm ==
Di tɔbu ni, bɛ yiini la [[Ʒiɛm Yila|ʒiɛm yila]].<ref>{{Cite web|last=theprotour|date=2019-05-23|title=Bugum Chugu Festival|url=https://protour.africa/bugum-chugu-festival/|access-date=2022-08-07|website=ProTour Africa|language=en-US}}</ref> Buɣim chuɣu tɔrila [[Buɣum (goli)|Buɣim gol]]<nowiki/>i dabaawɔi dali. Di nyɛla dabisi' shɛli Naa Zoligu yaan yurigu ni daa barigi.
[[Churi|Chuɣu]] ŋɔ nyɛla chuɣu tuuli din pahi churi anu shɛli Dagbamba ni puhira.
Di mini chuɣu ŋɔ ku pilila [[Dagbɔŋ|Dagbaŋ]], zuliya shɛŋa kamani [[Zabaɣisi]], [[Kusahi]] nti pahi [[Mamprusi|ŋmamprisi]] taɣimi n-deei li, n che ka di wuligi gili duniya luɣuli kam n-wuhiri ni di nyɛla Tudu yaɣili ŋɔ na chuɣu.
== Shili Maalibu Zaŋ kpa Buɣim Chuɣu ==
Shili maalibu zaŋ kpa buɣim chuɣu piinila di yi ti niŋ ka bɛ nya buɣim goli. Saha ŋɔ ka bihi kpɛri mɔɣini n-ti bo mɔri pam bɛ ni tooi nya, n-lɔ mɔ' kpala.
Ka bɛ naan yi pili n-gili tari bɛ ŋahinima, bɛ yab' donima nti pahi Yab'paɣnima. Lala niŋsim maa yɛn chɛ mi ka ninkura ŋɔ kulahi kpe mɔɣini bɛ maŋmaŋa. Tɔ amaa lala mɔ' kpala zaŋ ti ninkura ŋɔ yɛn lɛbila samli n-ti ba ka bɛ yɔli chuɣu maa yi puhi naai. Bɛ yɛn yɔla samli ŋɔ ka di nyɛ liɣiri ka [[Dagbamba]] boli "Liɣiri awei". Buɣim tɔbu ni ka mo'kpala ko ka bɛ gbubira,nachimba tooi gbubiri su'kara,su'bihi,piɛm mini piɛm mola nti pahi lebihi ka di ŋmani tɔbu ni ka bɛ be,ka di lahi che ka buɣim maa tɔbu mali jiri.
Binshɛɣu din tooi lahi niŋdi buɣim goli dabaa anu saha nyɛla daadama gindimi laɣindi binkɔbiri dibahi bahindi nɔhi mini buhi. Lala binkɔbiri ŋɔ ka bɛ mali maani tiŋgbana mini buɣa din be niriba dundona ni ka ti booni Daŋ Tia. Buɣim tɔbu nyɛla Dagbandabba chuɣu. Di nyɛla goli shɛli bɛ ni maani malima ka bɛ mali guri ka taɣiri bɛ daŋ. Din zuɣu ka bɛ booni li " Dagbandabba chuɣu.
== Buɣim Chuɣu Tɔbu Dabsili ==
Buɣim tɔbu piinila saɣidihili nyaaŋa. Din dali maa bindirigu nyɛla bindiri gahindili dama nimma n kuli nyɛli ʒii zaa. Daŋ kpamba zaŋdila saɣibora m-pa goma zuɣu ni kpiinkura gba di. Pɔi ka yuŋ zibi, niriba yɛn zaŋla lala saha ŋɔ m-mali bɛ tobu tima shɛŋa ti ni booni noli wuna. Jɛbihi gba nyɛla bɛ ni tibigi shɛba, ka tiri ba pina ni bɛ bo alibarika bɛ sani, bɛ ni yɛn chaŋ nimohi chandi shɛli maa zuɣu.
Shɛba gba zaŋdila dabaa awɔi dali ŋɔ wuntaŋ ni n-zahindi bɛ tima pɔi ka yuŋ naai zibi. Nayili sampaani ka Naa Limam niŋ nimmohi m-maani sabba sɔŋda n-guhiri yuŋ.
Buɣim tɔbu dali yuŋ saɣidihili nyaaŋa, guŋgɔŋ' karili yɛn kumla nayili samban'ni. Guŋgɔŋ ŋɔ kumsi yɛn laɣimla bihi ni ninkura nayili pɔi ka buɣim tɔbu ŋɔ naan yi pili. Kpambaliba n-yɛn zaŋ Naa yina ka o ti di zamaatu maa alizama. O yɛn zaŋla saha bihi n-wuhi kali ŋɔ ni pili shɛm hali ti paai zuŋɔ. O lahi yɛn saɣisila salo maa zaŋ kpa tuun' shɛŋa din ni tooi saɣim chuɣu maa zaɣi vɛil’tali.
Naa n-yɛn taai buɣim maa tuuli, ka [[kpambaliba]] mi taai o sani, ka salo maa gba taai taba sani hali ni ŋun bahindi nyaaŋa. Naa bi pahiri ban chani buɣim tɔbu ŋɔ ni, o yɛn doliba mi n-chaŋ bɛla ka labi zɔŋ ni.
Buɣim tɔribi ŋɔ yɛn dolila so shɛli din tu ni bɛ doli, ka yiini yila ka ŋmɛri ʒiɛm, ka piɛbiri yuri nti pahi gungɔŋ' kara kumsi ni malifa ti ŋmam. So n-yɛn yiini ʒiɛm kuligi ata yila, ka ban kpalim mi saɣira ni yaa.
N ŋɔ ka yila maa chana;
Buɣim dima mɔɣini ka n-zo kuli n ya"
Yoo yoo yoo yaa yo
Yoo yoo yoo yaa yo
Yoo yoo yoo yaa yo
Buɣim dima mɔɣini ka n-zo kuli n ya".
Bia ŋun ʒiɛm ti Naa ŋɔ yeei
O ʒiɛm saa nyinnyɛɣu
Bia ŋun ʒiɛm ti Naa ŋɔ yeei
O ʒiɛm saa nyinnɛɣu
O ʒɛm saanyinnyaɣu.
Siblaa bia be mɔɣuni
Bo n-diri o yee?
Yoo yoo yoo yaa yoo
Kɔlaa bia be mɔɣuni
Bo n-diri o yee
Yoo yoo yoo yaa yoo
<ref>{{Cite web|last=Malik|date=2021-08-15|title=The Bugum festival ( Buɣim chuɣu) among the Dagomba people : • Dagbon Kingdom - Home Of Culture, History & Tourism|url=https://dagbonkingdom.com/bugum-festival-among-dagomba-people/|access-date=2022-08-07|language=en-US}}</ref>
==Zuliya Shɛba Ban Tɔri Buɣim==
Zuliya shɛba ban tɔri Buɣim n-nyɛ: Dagbamba, Nanumba, Zabaɣisi, ŋmampurisi, Kusahi, Mohi, Gurinsi, Kpunkpaamba ni ban pahi.
Zuliya ŋɔ zaa nyɛla ban tɔri buɣim ka di daliri nyɛla bɛ zaa yila Naa Gbewaa zuliya ni na, gbaai yihi kpunkpaamba. Amaa bɛ gba puhirili ka di daliri nyɛla bɛ ni be Naa Gbewaa sulinsi ni la zuɣu.
== Di Daanfaani ==
*Di teeri ti yɛli kura.
*Di kpaŋsiri ti kaya ni taɣaada.
*Di laɣindi simli ni dɔɣim nangbanyini.
*Di che ka bihi baŋdi bɛ kaya ni taɣada.
* Di teeri ti yuuni piligu.
* Di tiri ti zosimli.
*Di kahigiri ti nii, ka kpaŋsiri ti daalaafee.
*Di kpaŋsiri ti kali,ka booni ninvuɣusuma na ti biɛhigu ni.
*Di tiriti ni'nyambo.<ref>{{Cite w
eb|last=Malik|date=2021-08-15|title=The Bugum festival ( Buɣim chuɣu) among the Dagomba people : • Dagbon Kingdom - Home Of Culture, History & Tourism|url=https://dagbonkingdom.com/bugum-festival-among-dagomba-people/|access-date=2022-08-07|language=en-US}}</ref>
*Di che ka ti baŋdi ni ti zaa yila yaankur’yino ni na.
*Di che ka tiŋduya nima baŋdi ti kali ŋɔ yɛla.
*Di che ka ti nyari saan’suma ti tingbani ni.
== Kundivihira ==
{{Reflist}}
*[https://www.youtube.com/watch?v=3iMhNrvcB-g buɣum Chugu (2021)], YouTube
*[https://www.youtube.com/watch?v=g1zwNzno8eY buɣum Chugu (Fire Festival) (2021)], YouTube
{{Chuɣu}}
[[Pubu:Lahabaya zaa]]
[[Pubu:Ghana]]
[[Pubu:Chuɣu]]
[[Pubu:Lahabaya zaa]]
[[Pubu:Dagbaŋ]]
[[Pubu:Dagbamba]]
9lv5dcxekd5kzudshapzhfl49rbbzj1
42357
42356
2022-08-08T16:55:18Z
AFAIBRAHIM
1206
/* Dini Tɔri Shɛm */
wikitext
text/x-wiki
{{Databox}}
{{C-Class}}
'''Buɣim Chuɣu''' nyɛla chuɣu shɛli tini puhiri [[Buɣim goli]] ni.<ref>Naden, Tony. 2014. [https://www.webonary.org/dagbani/download/ ''Dagbani dictionary'']. Webonary.</ref><ref>https://www.hopinacademy.org/2021/08/18/the-story-of-buɣum-chugu-fire-festival-hopin-academy/</ref>
==Di Piligu==
[[File:Fire estival.jpg|thumb|left]]
[[File:Fire festival1.jpg|thumb|right]]
[[File:Fire festival2.jpg|thumb|right]]
[[File:Fire festival4.jpg|thumb|right]]
Taarihi wuhiya ni [[Buɣum|Buɣim]] Chuɣu nyɛla [[Dagbamba]] chuɣu kurili. Goli ŋɔ ka Dagbamba mali piini bɛ yuuni. Di piligu zaŋmi gbaai [[:en:15th century|15th century]], din daa niŋ ka [[Naa Zoligu]] nyɛ Dagboŋ Naa.
[[Naa Zoligu]] n-daa nyɛ Yaa-Nanima puuni ŋun pahiri ayopɔin zaŋ gbaai Naa [[Naa Shitɔbu|Shitɔbu]] n-di Yani gbana<ref>{{Cite web|last=Malik|date=2021-08-15|title=The Bugum festival ( Buɣum chuɣu) among the Dagomba people : • Dagbon Kingdom - Home Of Culture, History & Tourism|url=https://dagbonkingdom.com/bugum-festival-among-dagomba-people/|access-date=2022-08-07|language=en-US}}</ref> [[Naa Nyaɣisi]] Wumbee Yani gbana zuɣu ʒinibu nyaaŋa.
O Nam dibu daa gbaala yuuni 1469 hali ti kpa yuuni 1486.
O Nam dibu yuuni ka o tuuli yaaŋa, Naa Dariʒɛiɣu daa barigi mɔɣini.<ref>{{Cite web|last=Ibrahim|first=Mohammed|title=Celebration of fire festival underway in the Northern Region|url=https://zaaradio.com/local/celebration-of-fire-festival-underway-in-the-northern-region/|access-date=2022-08-07|language=en-GB}}</ref> Di mi daa kamina n-ti lu goli ŋɔ dahinyini dali. Taaarihi din yi noli ni wuhiya, ni kpukparisi bee yɔɣasi n-daa kpuɣi o.
Kpamba buɣisiya ni bɛ daa bo bia ŋɔ dabisi munaanii ka bi nya o. Wahala kam bɛ ni daa di m-bɔri Naa Zoligu<ref>{{Cite web|title=Bugum Chugu {{!}} Beyond The Return|url=https://beyondthereturn.org/bugum-chugu/|access-date=2022-08-07|language=en-US}}</ref> yaan' yurigu ŋɔ shee daa bahi la yoli. Ka Naa Zoligu mi yɛli ni shee ka bɛ bo Dariʒɛiɣu shee dama baɣisi daa yɛliya ni o be o nyɛvuli ni ka mali alaafee.
[[Naa Dariʒiɛɣu|Naa Dariʒɛiɣu]] bɔbu daa lɛbila maliŋ, ka bɛ bɔri o yuŋ ni wuntaŋ ni, n-kpɛri barina yɔrini.
Barina mini dabiɛm din daa be o bɔbu shee la zuɣu, doo kam daa yi mi na ni bɛ ti tiɣisi o, ka mali o shili di yi ti niŋ ka muɣisigu kam paagi o mɔɣu maa ni, ka o ni tooi tiligi.
Baɣisi daa yɛliya ni dabisili din pahiri awɔi dali ka bɛ yɛn bo n-nya Dariʒiɛɣu, ni di mi ti yɛn niŋla yuŋ. Lala ŋɔ zuɣu, yuŋ kam, bɛ daa yɛn nyɔla buɣim mɔ'kpala<ref>{{Cite web|title=Yani celebrates Fire Festival after 17-year break|url=https://www.graphic.com.gh/news/general-news/yani-celebrates-fire-festival-after-17-year-break.html|access-date=2022-08-07|website=Graphic Online|language=en-gb}}</ref> din yɛn niŋ ka bɛ nyari soli. Bɛ daa ti nyala bia ŋɔ ni do tia gbunni n-gbihira. Ka ban daa bo n-nya o maa dihitabili ni tia maa mali dabara, di ni daa niŋ ka di nyɛla kpukparisi bee yɔɣasi n-daa zaŋ o sɔɣi dini maa. Shɛba daa dii zaŋla buɣim mo' kpala maa n-labiri tia maa zuɣu ka shɛba mi kabisiri di vari ni bɛ zaŋ ku bukaata. Ka bɛ dii ŋmɛri [[guŋgɔna]] ka wari wahi n-ʒi Naa Dariʒiɛɣu kuna yiŋa. Lala niŋsim ŋɔ n-daa kpuri buɣim chuɣu hali ni zuŋɔ.<ref>{{Cite web|last=MyNewsGH|date=2018-09-23|title=Chief killed in Fire Festival gunshot; police hunt for suspect|url=https://www.mynewsgh.com/fire-festival-chief-killed-police-hunt-for-the-suspect/|access-date=2022-08-07|website=MyNewsGh|language=en-US}}</ref>
== Dini Tɔri Shɛm ==
Di tɔbu ni, bɛ yiini la [[Ʒiɛm Yila|ʒiɛm yila]].<ref>{{Cite web|last=theprotour|date=2019-05-23|title=Bugum Chugu Festival|url=https://protour.africa/bugum-chugu-festival/|access-date=2022-08-07|website=ProTour Africa|language=en-US}}</ref> Buɣim chuɣu tɔrila [[Buɣum (goli)|Buɣim gol]]<nowiki/>i dabaawɔi dali. Di nyɛla dabisi' shɛli Naa Zoligu yaan yurigu ni daa barigi.
[[Churi|Chuɣu]] ŋɔ nyɛla chuɣu tuuli din pahi churi anu shɛli Dagbamba ni puhira.
Di mini chuɣu ŋɔ ku pilila [[Dagbɔŋ|Dagbaŋ]] maa zaa, zuliya shɛŋa kamani [[Zabaɣisi]], [[Kusahi]] nti pahi [[Mamprusi|ŋmamprisi]] taɣimi n-deei li, n che ka di wuligi gili duniya luɣuli kam n-wuhiri ni di nyɛla Tudu yaɣili ŋɔ na chuɣu.
== Shili Maalibu Zaŋ kpa Buɣim Chuɣu ==
Shili maalibu zaŋ kpa buɣim chuɣu piinila di yi ti niŋ ka bɛ nya buɣim goli. Saha ŋɔ ka bihi kpɛri mɔɣini n-ti bo mɔri pam bɛ ni tooi nya, n-lɔ mɔ' kpala.
Ka bɛ naan yi pili n-gili tari bɛ ŋahinima, bɛ yab' donima nti pahi Yab'paɣnima. Lala niŋsim maa yɛn chɛ mi ka ninkura ŋɔ kulahi kpe mɔɣini bɛ maŋmaŋa. Tɔ amaa lala mɔ' kpala zaŋ ti ninkura ŋɔ yɛn lɛbila samli n-ti ba ka bɛ yɔli chuɣu maa yi puhi naai. Bɛ yɛn yɔla samli ŋɔ ka di nyɛ liɣiri ka [[Dagbamba]] boli "Liɣiri awei". Buɣim tɔbu ni ka mo'kpala ko ka bɛ gbubira,nachimba tooi gbubiri su'kara,su'bihi,piɛm mini piɛm mola nti pahi lebihi ka di ŋmani tɔbu ni ka bɛ be,ka di lahi che ka buɣim maa tɔbu mali jiri.
Binshɛɣu din tooi lahi niŋdi buɣim goli dabaa anu saha nyɛla daadama gindimi laɣindi binkɔbiri dibahi bahindi nɔhi mini buhi. Lala binkɔbiri ŋɔ ka bɛ mali maani tiŋgbana mini buɣa din be niriba dundona ni ka ti booni Daŋ Tia. Buɣim tɔbu nyɛla Dagbandabba chuɣu. Di nyɛla goli shɛli bɛ ni maani malima ka bɛ mali guri ka taɣiri bɛ daŋ. Din zuɣu ka bɛ booni li " Dagbandabba chuɣu.
== Buɣim Chuɣu Tɔbu Dabsili ==
Buɣim tɔbu piinila saɣidihili nyaaŋa. Din dali maa bindirigu nyɛla bindiri gahindili dama nimma n kuli nyɛli ʒii zaa. Daŋ kpamba zaŋdila saɣibora m-pa goma zuɣu ni kpiinkura gba di. Pɔi ka yuŋ zibi, niriba yɛn zaŋla lala saha ŋɔ m-mali bɛ tobu tima shɛŋa ti ni booni noli wuna. Jɛbihi gba nyɛla bɛ ni tibigi shɛba, ka tiri ba pina ni bɛ bo alibarika bɛ sani, bɛ ni yɛn chaŋ nimohi chandi shɛli maa zuɣu.
Shɛba gba zaŋdila dabaa awɔi dali ŋɔ wuntaŋ ni n-zahindi bɛ tima pɔi ka yuŋ naai zibi. Nayili sampaani ka Naa Limam niŋ nimmohi m-maani sabba sɔŋda n-guhiri yuŋ.
Buɣim tɔbu dali yuŋ saɣidihili nyaaŋa, guŋgɔŋ' karili yɛn kumla nayili samban'ni. Guŋgɔŋ ŋɔ kumsi yɛn laɣimla bihi ni ninkura nayili pɔi ka buɣim tɔbu ŋɔ naan yi pili. Kpambaliba n-yɛn zaŋ Naa yina ka o ti di zamaatu maa alizama. O yɛn zaŋla saha bihi n-wuhi kali ŋɔ ni pili shɛm hali ti paai zuŋɔ. O lahi yɛn saɣisila salo maa zaŋ kpa tuun' shɛŋa din ni tooi saɣim chuɣu maa zaɣi vɛil’tali.
Naa n-yɛn taai buɣim maa tuuli, ka [[kpambaliba]] mi taai o sani, ka salo maa gba taai taba sani hali ni ŋun bahindi nyaaŋa. Naa bi pahiri ban chani buɣim tɔbu ŋɔ ni, o yɛn doliba mi n-chaŋ bɛla ka labi zɔŋ ni.
Buɣim tɔribi ŋɔ yɛn dolila so shɛli din tu ni bɛ doli, ka yiini yila ka ŋmɛri ʒiɛm, ka piɛbiri yuri nti pahi gungɔŋ' kara kumsi ni malifa ti ŋmam. So n-yɛn yiini ʒiɛm kuligi ata yila, ka ban kpalim mi saɣira ni yaa.
N ŋɔ ka yila maa chana;
Buɣim dima mɔɣini ka n-zo kuli n ya"
Yoo yoo yoo yaa yo
Yoo yoo yoo yaa yo
Yoo yoo yoo yaa yo
Buɣim dima mɔɣini ka n-zo kuli n ya".
Bia ŋun ʒiɛm ti Naa ŋɔ yeei
O ʒiɛm saa nyinnyɛɣu
Bia ŋun ʒiɛm ti Naa ŋɔ yeei
O ʒiɛm saa nyinnɛɣu
O ʒɛm saanyinnyaɣu.
Siblaa bia be mɔɣuni
Bo n-diri o yee?
Yoo yoo yoo yaa yoo
Kɔlaa bia be mɔɣuni
Bo n-diri o yee
Yoo yoo yoo yaa yoo
<ref>{{Cite web|last=Malik|date=2021-08-15|title=The Bugum festival ( Buɣim chuɣu) among the Dagomba people : • Dagbon Kingdom - Home Of Culture, History & Tourism|url=https://dagbonkingdom.com/bugum-festival-among-dagomba-people/|access-date=2022-08-07|language=en-US}}</ref>
==Zuliya Shɛba Ban Tɔri Buɣim==
Zuliya shɛba ban tɔri Buɣim n-nyɛ: Dagbamba, Nanumba, Zabaɣisi, ŋmampurisi, Kusahi, Mohi, Gurinsi, Kpunkpaamba ni ban pahi.
Zuliya ŋɔ zaa nyɛla ban tɔri buɣim ka di daliri nyɛla bɛ zaa yila Naa Gbewaa zuliya ni na, gbaai yihi kpunkpaamba. Amaa bɛ gba puhirili ka di daliri nyɛla bɛ ni be Naa Gbewaa sulinsi ni la zuɣu.
== Di Daanfaani ==
*Di teeri ti yɛli kura.
*Di kpaŋsiri ti kaya ni taɣaada.
*Di laɣindi simli ni dɔɣim nangbanyini.
*Di che ka bihi baŋdi bɛ kaya ni taɣada.
* Di teeri ti yuuni piligu.
* Di tiri ti zosimli.
*Di kahigiri ti nii, ka kpaŋsiri ti daalaafee.
*Di kpaŋsiri ti kali,ka booni ninvuɣusuma na ti biɛhigu ni.
*Di tiriti ni'nyambo.<ref>{{Cite w
eb|last=Malik|date=2021-08-15|title=The Bugum festival ( Buɣim chuɣu) among the Dagomba people : • Dagbon Kingdom - Home Of Culture, History & Tourism|url=https://dagbonkingdom.com/bugum-festival-among-dagomba-people/|access-date=2022-08-07|language=en-US}}</ref>
*Di che ka ti baŋdi ni ti zaa yila yaankur’yino ni na.
*Di che ka tiŋduya nima baŋdi ti kali ŋɔ yɛla.
*Di che ka ti nyari saan’suma ti tingbani ni.
== Kundivihira ==
{{Reflist}}
*[https://www.youtube.com/watch?v=3iMhNrvcB-g buɣum Chugu (2021)], YouTube
*[https://www.youtube.com/watch?v=g1zwNzno8eY buɣum Chugu (Fire Festival) (2021)], YouTube
{{Chuɣu}}
[[Pubu:Lahabaya zaa]]
[[Pubu:Ghana]]
[[Pubu:Chuɣu]]
[[Pubu:Lahabaya zaa]]
[[Pubu:Dagbaŋ]]
[[Pubu:Dagbamba]]
ck27oq3152ml421d370lr6z58f22ewb
42358
42357
2022-08-08T16:55:44Z
AFAIBRAHIM
1206
/* Dini Tɔri Shɛm */
wikitext
text/x-wiki
{{Databox}}
{{C-Class}}
'''Buɣim Chuɣu''' nyɛla chuɣu shɛli tini puhiri [[Buɣim goli]] ni.<ref>Naden, Tony. 2014. [https://www.webonary.org/dagbani/download/ ''Dagbani dictionary'']. Webonary.</ref><ref>https://www.hopinacademy.org/2021/08/18/the-story-of-buɣum-chugu-fire-festival-hopin-academy/</ref>
==Di Piligu==
[[File:Fire estival.jpg|thumb|left]]
[[File:Fire festival1.jpg|thumb|right]]
[[File:Fire festival2.jpg|thumb|right]]
[[File:Fire festival4.jpg|thumb|right]]
Taarihi wuhiya ni [[Buɣum|Buɣim]] Chuɣu nyɛla [[Dagbamba]] chuɣu kurili. Goli ŋɔ ka Dagbamba mali piini bɛ yuuni. Di piligu zaŋmi gbaai [[:en:15th century|15th century]], din daa niŋ ka [[Naa Zoligu]] nyɛ Dagboŋ Naa.
[[Naa Zoligu]] n-daa nyɛ Yaa-Nanima puuni ŋun pahiri ayopɔin zaŋ gbaai Naa [[Naa Shitɔbu|Shitɔbu]] n-di Yani gbana<ref>{{Cite web|last=Malik|date=2021-08-15|title=The Bugum festival ( Buɣum chuɣu) among the Dagomba people : • Dagbon Kingdom - Home Of Culture, History & Tourism|url=https://dagbonkingdom.com/bugum-festival-among-dagomba-people/|access-date=2022-08-07|language=en-US}}</ref> [[Naa Nyaɣisi]] Wumbee Yani gbana zuɣu ʒinibu nyaaŋa.
O Nam dibu daa gbaala yuuni 1469 hali ti kpa yuuni 1486.
O Nam dibu yuuni ka o tuuli yaaŋa, Naa Dariʒɛiɣu daa barigi mɔɣini.<ref>{{Cite web|last=Ibrahim|first=Mohammed|title=Celebration of fire festival underway in the Northern Region|url=https://zaaradio.com/local/celebration-of-fire-festival-underway-in-the-northern-region/|access-date=2022-08-07|language=en-GB}}</ref> Di mi daa kamina n-ti lu goli ŋɔ dahinyini dali. Taaarihi din yi noli ni wuhiya, ni kpukparisi bee yɔɣasi n-daa kpuɣi o.
Kpamba buɣisiya ni bɛ daa bo bia ŋɔ dabisi munaanii ka bi nya o. Wahala kam bɛ ni daa di m-bɔri Naa Zoligu<ref>{{Cite web|title=Bugum Chugu {{!}} Beyond The Return|url=https://beyondthereturn.org/bugum-chugu/|access-date=2022-08-07|language=en-US}}</ref> yaan' yurigu ŋɔ shee daa bahi la yoli. Ka Naa Zoligu mi yɛli ni shee ka bɛ bo Dariʒɛiɣu shee dama baɣisi daa yɛliya ni o be o nyɛvuli ni ka mali alaafee.
[[Naa Dariʒiɛɣu|Naa Dariʒɛiɣu]] bɔbu daa lɛbila maliŋ, ka bɛ bɔri o yuŋ ni wuntaŋ ni, n-kpɛri barina yɔrini.
Barina mini dabiɛm din daa be o bɔbu shee la zuɣu, doo kam daa yi mi na ni bɛ ti tiɣisi o, ka mali o shili di yi ti niŋ ka muɣisigu kam paagi o mɔɣu maa ni, ka o ni tooi tiligi.
Baɣisi daa yɛliya ni dabisili din pahiri awɔi dali ka bɛ yɛn bo n-nya Dariʒiɛɣu, ni di mi ti yɛn niŋla yuŋ. Lala ŋɔ zuɣu, yuŋ kam, bɛ daa yɛn nyɔla buɣim mɔ'kpala<ref>{{Cite web|title=Yani celebrates Fire Festival after 17-year break|url=https://www.graphic.com.gh/news/general-news/yani-celebrates-fire-festival-after-17-year-break.html|access-date=2022-08-07|website=Graphic Online|language=en-gb}}</ref> din yɛn niŋ ka bɛ nyari soli. Bɛ daa ti nyala bia ŋɔ ni do tia gbunni n-gbihira. Ka ban daa bo n-nya o maa dihitabili ni tia maa mali dabara, di ni daa niŋ ka di nyɛla kpukparisi bee yɔɣasi n-daa zaŋ o sɔɣi dini maa. Shɛba daa dii zaŋla buɣim mo' kpala maa n-labiri tia maa zuɣu ka shɛba mi kabisiri di vari ni bɛ zaŋ ku bukaata. Ka bɛ dii ŋmɛri [[guŋgɔna]] ka wari wahi n-ʒi Naa Dariʒiɛɣu kuna yiŋa. Lala niŋsim ŋɔ n-daa kpuri buɣim chuɣu hali ni zuŋɔ.<ref>{{Cite web|last=MyNewsGH|date=2018-09-23|title=Chief killed in Fire Festival gunshot; police hunt for suspect|url=https://www.mynewsgh.com/fire-festival-chief-killed-police-hunt-for-the-suspect/|access-date=2022-08-07|website=MyNewsGh|language=en-US}}</ref>
== Dini Tɔri Shɛm ==
Di tɔbu ni, bɛ yiini la [[Ʒiɛm Yila|ʒiɛm yila]].<ref>{{Cite web|last=theprotour|date=2019-05-23|title=Bugum Chugu Festival|url=https://protour.africa/bugum-chugu-festival/|access-date=2022-08-07|website=ProTour Africa|language=en-US}}</ref> Buɣim chuɣu tɔrila [[Buɣum (goli)|Buɣim gol]]<nowiki/>i dabaawɔi dali. Di nyɛla dabisi' shɛli Naa Zoligu yaan yurigu ni daa barigi.
[[Churi|Chuɣu]] ŋɔ nyɛla chuɣu tuuli din pahi churi anu shɛli Dagbamba ni puhira.
Di mini chuɣu ŋɔ ku pilila [[Dagbɔŋ|Dagbaŋ]] maa zaa yoli, zuliya shɛŋa kamani [[Zabaɣisi]], [[Kusahi]] nti pahi [[Mamprusi|ŋmamprisi]] taɣimi n-deei li, n che ka di wuligi gili duniya luɣuli kam n-wuhiri ni di nyɛla Tudu yaɣili ŋɔ na chuɣu.
== Shili Maalibu Zaŋ kpa Buɣim Chuɣu ==
Shili maalibu zaŋ kpa buɣim chuɣu piinila di yi ti niŋ ka bɛ nya buɣim goli. Saha ŋɔ ka bihi kpɛri mɔɣini n-ti bo mɔri pam bɛ ni tooi nya, n-lɔ mɔ' kpala.
Ka bɛ naan yi pili n-gili tari bɛ ŋahinima, bɛ yab' donima nti pahi Yab'paɣnima. Lala niŋsim maa yɛn chɛ mi ka ninkura ŋɔ kulahi kpe mɔɣini bɛ maŋmaŋa. Tɔ amaa lala mɔ' kpala zaŋ ti ninkura ŋɔ yɛn lɛbila samli n-ti ba ka bɛ yɔli chuɣu maa yi puhi naai. Bɛ yɛn yɔla samli ŋɔ ka di nyɛ liɣiri ka [[Dagbamba]] boli "Liɣiri awei". Buɣim tɔbu ni ka mo'kpala ko ka bɛ gbubira,nachimba tooi gbubiri su'kara,su'bihi,piɛm mini piɛm mola nti pahi lebihi ka di ŋmani tɔbu ni ka bɛ be,ka di lahi che ka buɣim maa tɔbu mali jiri.
Binshɛɣu din tooi lahi niŋdi buɣim goli dabaa anu saha nyɛla daadama gindimi laɣindi binkɔbiri dibahi bahindi nɔhi mini buhi. Lala binkɔbiri ŋɔ ka bɛ mali maani tiŋgbana mini buɣa din be niriba dundona ni ka ti booni Daŋ Tia. Buɣim tɔbu nyɛla Dagbandabba chuɣu. Di nyɛla goli shɛli bɛ ni maani malima ka bɛ mali guri ka taɣiri bɛ daŋ. Din zuɣu ka bɛ booni li " Dagbandabba chuɣu.
== Buɣim Chuɣu Tɔbu Dabsili ==
Buɣim tɔbu piinila saɣidihili nyaaŋa. Din dali maa bindirigu nyɛla bindiri gahindili dama nimma n kuli nyɛli ʒii zaa. Daŋ kpamba zaŋdila saɣibora m-pa goma zuɣu ni kpiinkura gba di. Pɔi ka yuŋ zibi, niriba yɛn zaŋla lala saha ŋɔ m-mali bɛ tobu tima shɛŋa ti ni booni noli wuna. Jɛbihi gba nyɛla bɛ ni tibigi shɛba, ka tiri ba pina ni bɛ bo alibarika bɛ sani, bɛ ni yɛn chaŋ nimohi chandi shɛli maa zuɣu.
Shɛba gba zaŋdila dabaa awɔi dali ŋɔ wuntaŋ ni n-zahindi bɛ tima pɔi ka yuŋ naai zibi. Nayili sampaani ka Naa Limam niŋ nimmohi m-maani sabba sɔŋda n-guhiri yuŋ.
Buɣim tɔbu dali yuŋ saɣidihili nyaaŋa, guŋgɔŋ' karili yɛn kumla nayili samban'ni. Guŋgɔŋ ŋɔ kumsi yɛn laɣimla bihi ni ninkura nayili pɔi ka buɣim tɔbu ŋɔ naan yi pili. Kpambaliba n-yɛn zaŋ Naa yina ka o ti di zamaatu maa alizama. O yɛn zaŋla saha bihi n-wuhi kali ŋɔ ni pili shɛm hali ti paai zuŋɔ. O lahi yɛn saɣisila salo maa zaŋ kpa tuun' shɛŋa din ni tooi saɣim chuɣu maa zaɣi vɛil’tali.
Naa n-yɛn taai buɣim maa tuuli, ka [[kpambaliba]] mi taai o sani, ka salo maa gba taai taba sani hali ni ŋun bahindi nyaaŋa. Naa bi pahiri ban chani buɣim tɔbu ŋɔ ni, o yɛn doliba mi n-chaŋ bɛla ka labi zɔŋ ni.
Buɣim tɔribi ŋɔ yɛn dolila so shɛli din tu ni bɛ doli, ka yiini yila ka ŋmɛri ʒiɛm, ka piɛbiri yuri nti pahi gungɔŋ' kara kumsi ni malifa ti ŋmam. So n-yɛn yiini ʒiɛm kuligi ata yila, ka ban kpalim mi saɣira ni yaa.
N ŋɔ ka yila maa chana;
Buɣim dima mɔɣini ka n-zo kuli n ya"
Yoo yoo yoo yaa yo
Yoo yoo yoo yaa yo
Yoo yoo yoo yaa yo
Buɣim dima mɔɣini ka n-zo kuli n ya".
Bia ŋun ʒiɛm ti Naa ŋɔ yeei
O ʒiɛm saa nyinnyɛɣu
Bia ŋun ʒiɛm ti Naa ŋɔ yeei
O ʒiɛm saa nyinnɛɣu
O ʒɛm saanyinnyaɣu.
Siblaa bia be mɔɣuni
Bo n-diri o yee?
Yoo yoo yoo yaa yoo
Kɔlaa bia be mɔɣuni
Bo n-diri o yee
Yoo yoo yoo yaa yoo
<ref>{{Cite web|last=Malik|date=2021-08-15|title=The Bugum festival ( Buɣim chuɣu) among the Dagomba people : • Dagbon Kingdom - Home Of Culture, History & Tourism|url=https://dagbonkingdom.com/bugum-festival-among-dagomba-people/|access-date=2022-08-07|language=en-US}}</ref>
==Zuliya Shɛba Ban Tɔri Buɣim==
Zuliya shɛba ban tɔri Buɣim n-nyɛ: Dagbamba, Nanumba, Zabaɣisi, ŋmampurisi, Kusahi, Mohi, Gurinsi, Kpunkpaamba ni ban pahi.
Zuliya ŋɔ zaa nyɛla ban tɔri buɣim ka di daliri nyɛla bɛ zaa yila Naa Gbewaa zuliya ni na, gbaai yihi kpunkpaamba. Amaa bɛ gba puhirili ka di daliri nyɛla bɛ ni be Naa Gbewaa sulinsi ni la zuɣu.
== Di Daanfaani ==
*Di teeri ti yɛli kura.
*Di kpaŋsiri ti kaya ni taɣaada.
*Di laɣindi simli ni dɔɣim nangbanyini.
*Di che ka bihi baŋdi bɛ kaya ni taɣada.
* Di teeri ti yuuni piligu.
* Di tiri ti zosimli.
*Di kahigiri ti nii, ka kpaŋsiri ti daalaafee.
*Di kpaŋsiri ti kali,ka booni ninvuɣusuma na ti biɛhigu ni.
*Di tiriti ni'nyambo.<ref>{{Cite w
eb|last=Malik|date=2021-08-15|title=The Bugum festival ( Buɣim chuɣu) among the Dagomba people : • Dagbon Kingdom - Home Of Culture, History & Tourism|url=https://dagbonkingdom.com/bugum-festival-among-dagomba-people/|access-date=2022-08-07|language=en-US}}</ref>
*Di che ka ti baŋdi ni ti zaa yila yaankur’yino ni na.
*Di che ka tiŋduya nima baŋdi ti kali ŋɔ yɛla.
*Di che ka ti nyari saan’suma ti tingbani ni.
== Kundivihira ==
{{Reflist}}
*[https://www.youtube.com/watch?v=3iMhNrvcB-g buɣum Chugu (2021)], YouTube
*[https://www.youtube.com/watch?v=g1zwNzno8eY buɣum Chugu (Fire Festival) (2021)], YouTube
{{Chuɣu}}
[[Pubu:Lahabaya zaa]]
[[Pubu:Ghana]]
[[Pubu:Chuɣu]]
[[Pubu:Lahabaya zaa]]
[[Pubu:Dagbaŋ]]
[[Pubu:Dagbamba]]
36utkcadbntke4928neaj4y61bxo672
42359
42358
2022-08-08T16:57:22Z
AFAIBRAHIM
1206
/* Shili Maalibu Zaŋ kpa Buɣim Chuɣu */
wikitext
text/x-wiki
{{Databox}}
{{C-Class}}
'''Buɣim Chuɣu''' nyɛla chuɣu shɛli tini puhiri [[Buɣim goli]] ni.<ref>Naden, Tony. 2014. [https://www.webonary.org/dagbani/download/ ''Dagbani dictionary'']. Webonary.</ref><ref>https://www.hopinacademy.org/2021/08/18/the-story-of-buɣum-chugu-fire-festival-hopin-academy/</ref>
==Di Piligu==
[[File:Fire estival.jpg|thumb|left]]
[[File:Fire festival1.jpg|thumb|right]]
[[File:Fire festival2.jpg|thumb|right]]
[[File:Fire festival4.jpg|thumb|right]]
Taarihi wuhiya ni [[Buɣum|Buɣim]] Chuɣu nyɛla [[Dagbamba]] chuɣu kurili. Goli ŋɔ ka Dagbamba mali piini bɛ yuuni. Di piligu zaŋmi gbaai [[:en:15th century|15th century]], din daa niŋ ka [[Naa Zoligu]] nyɛ Dagboŋ Naa.
[[Naa Zoligu]] n-daa nyɛ Yaa-Nanima puuni ŋun pahiri ayopɔin zaŋ gbaai Naa [[Naa Shitɔbu|Shitɔbu]] n-di Yani gbana<ref>{{Cite web|last=Malik|date=2021-08-15|title=The Bugum festival ( Buɣum chuɣu) among the Dagomba people : • Dagbon Kingdom - Home Of Culture, History & Tourism|url=https://dagbonkingdom.com/bugum-festival-among-dagomba-people/|access-date=2022-08-07|language=en-US}}</ref> [[Naa Nyaɣisi]] Wumbee Yani gbana zuɣu ʒinibu nyaaŋa.
O Nam dibu daa gbaala yuuni 1469 hali ti kpa yuuni 1486.
O Nam dibu yuuni ka o tuuli yaaŋa, Naa Dariʒɛiɣu daa barigi mɔɣini.<ref>{{Cite web|last=Ibrahim|first=Mohammed|title=Celebration of fire festival underway in the Northern Region|url=https://zaaradio.com/local/celebration-of-fire-festival-underway-in-the-northern-region/|access-date=2022-08-07|language=en-GB}}</ref> Di mi daa kamina n-ti lu goli ŋɔ dahinyini dali. Taaarihi din yi noli ni wuhiya, ni kpukparisi bee yɔɣasi n-daa kpuɣi o.
Kpamba buɣisiya ni bɛ daa bo bia ŋɔ dabisi munaanii ka bi nya o. Wahala kam bɛ ni daa di m-bɔri Naa Zoligu<ref>{{Cite web|title=Bugum Chugu {{!}} Beyond The Return|url=https://beyondthereturn.org/bugum-chugu/|access-date=2022-08-07|language=en-US}}</ref> yaan' yurigu ŋɔ shee daa bahi la yoli. Ka Naa Zoligu mi yɛli ni shee ka bɛ bo Dariʒɛiɣu shee dama baɣisi daa yɛliya ni o be o nyɛvuli ni ka mali alaafee.
[[Naa Dariʒiɛɣu|Naa Dariʒɛiɣu]] bɔbu daa lɛbila maliŋ, ka bɛ bɔri o yuŋ ni wuntaŋ ni, n-kpɛri barina yɔrini.
Barina mini dabiɛm din daa be o bɔbu shee la zuɣu, doo kam daa yi mi na ni bɛ ti tiɣisi o, ka mali o shili di yi ti niŋ ka muɣisigu kam paagi o mɔɣu maa ni, ka o ni tooi tiligi.
Baɣisi daa yɛliya ni dabisili din pahiri awɔi dali ka bɛ yɛn bo n-nya Dariʒiɛɣu, ni di mi ti yɛn niŋla yuŋ. Lala ŋɔ zuɣu, yuŋ kam, bɛ daa yɛn nyɔla buɣim mɔ'kpala<ref>{{Cite web|title=Yani celebrates Fire Festival after 17-year break|url=https://www.graphic.com.gh/news/general-news/yani-celebrates-fire-festival-after-17-year-break.html|access-date=2022-08-07|website=Graphic Online|language=en-gb}}</ref> din yɛn niŋ ka bɛ nyari soli. Bɛ daa ti nyala bia ŋɔ ni do tia gbunni n-gbihira. Ka ban daa bo n-nya o maa dihitabili ni tia maa mali dabara, di ni daa niŋ ka di nyɛla kpukparisi bee yɔɣasi n-daa zaŋ o sɔɣi dini maa. Shɛba daa dii zaŋla buɣim mo' kpala maa n-labiri tia maa zuɣu ka shɛba mi kabisiri di vari ni bɛ zaŋ ku bukaata. Ka bɛ dii ŋmɛri [[guŋgɔna]] ka wari wahi n-ʒi Naa Dariʒiɛɣu kuna yiŋa. Lala niŋsim ŋɔ n-daa kpuri buɣim chuɣu hali ni zuŋɔ.<ref>{{Cite web|last=MyNewsGH|date=2018-09-23|title=Chief killed in Fire Festival gunshot; police hunt for suspect|url=https://www.mynewsgh.com/fire-festival-chief-killed-police-hunt-for-the-suspect/|access-date=2022-08-07|website=MyNewsGh|language=en-US}}</ref>
== Dini Tɔri Shɛm ==
Di tɔbu ni, bɛ yiini la [[Ʒiɛm Yila|ʒiɛm yila]].<ref>{{Cite web|last=theprotour|date=2019-05-23|title=Bugum Chugu Festival|url=https://protour.africa/bugum-chugu-festival/|access-date=2022-08-07|website=ProTour Africa|language=en-US}}</ref> Buɣim chuɣu tɔrila [[Buɣum (goli)|Buɣim gol]]<nowiki/>i dabaawɔi dali. Di nyɛla dabisi' shɛli Naa Zoligu yaan yurigu ni daa barigi.
[[Churi|Chuɣu]] ŋɔ nyɛla chuɣu tuuli din pahi churi anu shɛli Dagbamba ni puhira.
Di mini chuɣu ŋɔ ku pilila [[Dagbɔŋ|Dagbaŋ]] maa zaa yoli, zuliya shɛŋa kamani [[Zabaɣisi]], [[Kusahi]] nti pahi [[Mamprusi|ŋmamprisi]] taɣimi n-deei li, n che ka di wuligi gili duniya luɣuli kam n-wuhiri ni di nyɛla Tudu yaɣili ŋɔ na chuɣu.
== Shili Maalibu Zaŋ kpa Buɣim Chuɣu ==
Shili maalibu zaŋ kpa buɣim chuɣu piinila di yi ti niŋ ka bɛ nya buɣim goli. Saha ŋɔ ka bihi kpɛri mɔɣini n-ti bo mɔri pam bɛ ni tooi nya, n-lɔ mɔ' kpala.
Ka bɛ naan yi pili n-gili tari bɛ ŋahinima, bɛ yab' donima nti pahi bɛ yab'paɣnima. Lala niŋsim maa yɛn chɛ mi ka ninkura ŋɔ kulahi kpe mɔɣini bɛ maŋmaŋa. Tɔ amaa lala mɔ' kpala zaŋ ti ninkura ŋɔ yɛn lɛbila samli n-ti ba ka bɛ yɔli chuɣu maa yi puhi naai. Bɛ yɛn yɔla samli ŋɔ ka di nyɛ liɣiri ka [[Dagbamba]] boli "Liɣiri awei". Buɣim tɔbu ni ka mo'kpala ko ka bɛ gbubira,nachimba tooi gbubiri su'kara,su'bihi,piɛm mini piɛm mola nti pahi lebihi ka di ŋmani tɔbu ni ka bɛ be,ka di lahi che ka buɣim maa tɔbu mali jiri.
Binshɛɣu din tooi lahi niŋdi buɣim goli dabaa anu saha nyɛla daadama gindimi laɣindi binkɔbiri dibahi bahindi nɔhi mini buhi. Lala binkɔbiri ŋɔ ka bɛ mali maani tiŋgbana mini buɣa din be niriba dundona ni ka ti booni Daŋ Tia. Buɣim tɔbu nyɛla Dagbandabba chuɣu. Di nyɛla goli shɛli bɛ ni maani malima ka bɛ mali guri ka taɣiri bɛ daŋ. Din zuɣu ka bɛ booni li " Dagbandabba chuɣu.
== Buɣim Chuɣu Tɔbu Dabsili ==
Buɣim tɔbu piinila saɣidihili nyaaŋa. Din dali maa bindirigu nyɛla bindiri gahindili dama nimma n kuli nyɛli ʒii zaa. Daŋ kpamba zaŋdila saɣibora m-pa goma zuɣu ni kpiinkura gba di. Pɔi ka yuŋ zibi, niriba yɛn zaŋla lala saha ŋɔ m-mali bɛ tobu tima shɛŋa ti ni booni noli wuna. Jɛbihi gba nyɛla bɛ ni tibigi shɛba, ka tiri ba pina ni bɛ bo alibarika bɛ sani, bɛ ni yɛn chaŋ nimohi chandi shɛli maa zuɣu.
Shɛba gba zaŋdila dabaa awɔi dali ŋɔ wuntaŋ ni n-zahindi bɛ tima pɔi ka yuŋ naai zibi. Nayili sampaani ka Naa Limam niŋ nimmohi m-maani sabba sɔŋda n-guhiri yuŋ.
Buɣim tɔbu dali yuŋ saɣidihili nyaaŋa, guŋgɔŋ' karili yɛn kumla nayili samban'ni. Guŋgɔŋ ŋɔ kumsi yɛn laɣimla bihi ni ninkura nayili pɔi ka buɣim tɔbu ŋɔ naan yi pili. Kpambaliba n-yɛn zaŋ Naa yina ka o ti di zamaatu maa alizama. O yɛn zaŋla saha bihi n-wuhi kali ŋɔ ni pili shɛm hali ti paai zuŋɔ. O lahi yɛn saɣisila salo maa zaŋ kpa tuun' shɛŋa din ni tooi saɣim chuɣu maa zaɣi vɛil’tali.
Naa n-yɛn taai buɣim maa tuuli, ka [[kpambaliba]] mi taai o sani, ka salo maa gba taai taba sani hali ni ŋun bahindi nyaaŋa. Naa bi pahiri ban chani buɣim tɔbu ŋɔ ni, o yɛn doliba mi n-chaŋ bɛla ka labi zɔŋ ni.
Buɣim tɔribi ŋɔ yɛn dolila so shɛli din tu ni bɛ doli, ka yiini yila ka ŋmɛri ʒiɛm, ka piɛbiri yuri nti pahi gungɔŋ' kara kumsi ni malifa ti ŋmam. So n-yɛn yiini ʒiɛm kuligi ata yila, ka ban kpalim mi saɣira ni yaa.
N ŋɔ ka yila maa chana;
Buɣim dima mɔɣini ka n-zo kuli n ya"
Yoo yoo yoo yaa yo
Yoo yoo yoo yaa yo
Yoo yoo yoo yaa yo
Buɣim dima mɔɣini ka n-zo kuli n ya".
Bia ŋun ʒiɛm ti Naa ŋɔ yeei
O ʒiɛm saa nyinnyɛɣu
Bia ŋun ʒiɛm ti Naa ŋɔ yeei
O ʒiɛm saa nyinnɛɣu
O ʒɛm saanyinnyaɣu.
Siblaa bia be mɔɣuni
Bo n-diri o yee?
Yoo yoo yoo yaa yoo
Kɔlaa bia be mɔɣuni
Bo n-diri o yee
Yoo yoo yoo yaa yoo
<ref>{{Cite web|last=Malik|date=2021-08-15|title=The Bugum festival ( Buɣim chuɣu) among the Dagomba people : • Dagbon Kingdom - Home Of Culture, History & Tourism|url=https://dagbonkingdom.com/bugum-festival-among-dagomba-people/|access-date=2022-08-07|language=en-US}}</ref>
==Zuliya Shɛba Ban Tɔri Buɣim==
Zuliya shɛba ban tɔri Buɣim n-nyɛ: Dagbamba, Nanumba, Zabaɣisi, ŋmampurisi, Kusahi, Mohi, Gurinsi, Kpunkpaamba ni ban pahi.
Zuliya ŋɔ zaa nyɛla ban tɔri buɣim ka di daliri nyɛla bɛ zaa yila Naa Gbewaa zuliya ni na, gbaai yihi kpunkpaamba. Amaa bɛ gba puhirili ka di daliri nyɛla bɛ ni be Naa Gbewaa sulinsi ni la zuɣu.
== Di Daanfaani ==
*Di teeri ti yɛli kura.
*Di kpaŋsiri ti kaya ni taɣaada.
*Di laɣindi simli ni dɔɣim nangbanyini.
*Di che ka bihi baŋdi bɛ kaya ni taɣada.
* Di teeri ti yuuni piligu.
* Di tiri ti zosimli.
*Di kahigiri ti nii, ka kpaŋsiri ti daalaafee.
*Di kpaŋsiri ti kali,ka booni ninvuɣusuma na ti biɛhigu ni.
*Di tiriti ni'nyambo.<ref>{{Cite w
eb|last=Malik|date=2021-08-15|title=The Bugum festival ( Buɣim chuɣu) among the Dagomba people : • Dagbon Kingdom - Home Of Culture, History & Tourism|url=https://dagbonkingdom.com/bugum-festival-among-dagomba-people/|access-date=2022-08-07|language=en-US}}</ref>
*Di che ka ti baŋdi ni ti zaa yila yaankur’yino ni na.
*Di che ka tiŋduya nima baŋdi ti kali ŋɔ yɛla.
*Di che ka ti nyari saan’suma ti tingbani ni.
== Kundivihira ==
{{Reflist}}
*[https://www.youtube.com/watch?v=3iMhNrvcB-g buɣum Chugu (2021)], YouTube
*[https://www.youtube.com/watch?v=g1zwNzno8eY buɣum Chugu (Fire Festival) (2021)], YouTube
{{Chuɣu}}
[[Pubu:Lahabaya zaa]]
[[Pubu:Ghana]]
[[Pubu:Chuɣu]]
[[Pubu:Lahabaya zaa]]
[[Pubu:Dagbaŋ]]
[[Pubu:Dagbamba]]
7i6ovknrpk1e0fs8p6d9xcsr3xfp3er
42360
42359
2022-08-08T16:58:05Z
AFAIBRAHIM
1206
/* Shili Maalibu Zaŋ kpa Buɣim Chuɣu */
wikitext
text/x-wiki
{{Databox}}
{{C-Class}}
'''Buɣim Chuɣu''' nyɛla chuɣu shɛli tini puhiri [[Buɣim goli]] ni.<ref>Naden, Tony. 2014. [https://www.webonary.org/dagbani/download/ ''Dagbani dictionary'']. Webonary.</ref><ref>https://www.hopinacademy.org/2021/08/18/the-story-of-buɣum-chugu-fire-festival-hopin-academy/</ref>
==Di Piligu==
[[File:Fire estival.jpg|thumb|left]]
[[File:Fire festival1.jpg|thumb|right]]
[[File:Fire festival2.jpg|thumb|right]]
[[File:Fire festival4.jpg|thumb|right]]
Taarihi wuhiya ni [[Buɣum|Buɣim]] Chuɣu nyɛla [[Dagbamba]] chuɣu kurili. Goli ŋɔ ka Dagbamba mali piini bɛ yuuni. Di piligu zaŋmi gbaai [[:en:15th century|15th century]], din daa niŋ ka [[Naa Zoligu]] nyɛ Dagboŋ Naa.
[[Naa Zoligu]] n-daa nyɛ Yaa-Nanima puuni ŋun pahiri ayopɔin zaŋ gbaai Naa [[Naa Shitɔbu|Shitɔbu]] n-di Yani gbana<ref>{{Cite web|last=Malik|date=2021-08-15|title=The Bugum festival ( Buɣum chuɣu) among the Dagomba people : • Dagbon Kingdom - Home Of Culture, History & Tourism|url=https://dagbonkingdom.com/bugum-festival-among-dagomba-people/|access-date=2022-08-07|language=en-US}}</ref> [[Naa Nyaɣisi]] Wumbee Yani gbana zuɣu ʒinibu nyaaŋa.
O Nam dibu daa gbaala yuuni 1469 hali ti kpa yuuni 1486.
O Nam dibu yuuni ka o tuuli yaaŋa, Naa Dariʒɛiɣu daa barigi mɔɣini.<ref>{{Cite web|last=Ibrahim|first=Mohammed|title=Celebration of fire festival underway in the Northern Region|url=https://zaaradio.com/local/celebration-of-fire-festival-underway-in-the-northern-region/|access-date=2022-08-07|language=en-GB}}</ref> Di mi daa kamina n-ti lu goli ŋɔ dahinyini dali. Taaarihi din yi noli ni wuhiya, ni kpukparisi bee yɔɣasi n-daa kpuɣi o.
Kpamba buɣisiya ni bɛ daa bo bia ŋɔ dabisi munaanii ka bi nya o. Wahala kam bɛ ni daa di m-bɔri Naa Zoligu<ref>{{Cite web|title=Bugum Chugu {{!}} Beyond The Return|url=https://beyondthereturn.org/bugum-chugu/|access-date=2022-08-07|language=en-US}}</ref> yaan' yurigu ŋɔ shee daa bahi la yoli. Ka Naa Zoligu mi yɛli ni shee ka bɛ bo Dariʒɛiɣu shee dama baɣisi daa yɛliya ni o be o nyɛvuli ni ka mali alaafee.
[[Naa Dariʒiɛɣu|Naa Dariʒɛiɣu]] bɔbu daa lɛbila maliŋ, ka bɛ bɔri o yuŋ ni wuntaŋ ni, n-kpɛri barina yɔrini.
Barina mini dabiɛm din daa be o bɔbu shee la zuɣu, doo kam daa yi mi na ni bɛ ti tiɣisi o, ka mali o shili di yi ti niŋ ka muɣisigu kam paagi o mɔɣu maa ni, ka o ni tooi tiligi.
Baɣisi daa yɛliya ni dabisili din pahiri awɔi dali ka bɛ yɛn bo n-nya Dariʒiɛɣu, ni di mi ti yɛn niŋla yuŋ. Lala ŋɔ zuɣu, yuŋ kam, bɛ daa yɛn nyɔla buɣim mɔ'kpala<ref>{{Cite web|title=Yani celebrates Fire Festival after 17-year break|url=https://www.graphic.com.gh/news/general-news/yani-celebrates-fire-festival-after-17-year-break.html|access-date=2022-08-07|website=Graphic Online|language=en-gb}}</ref> din yɛn niŋ ka bɛ nyari soli. Bɛ daa ti nyala bia ŋɔ ni do tia gbunni n-gbihira. Ka ban daa bo n-nya o maa dihitabili ni tia maa mali dabara, di ni daa niŋ ka di nyɛla kpukparisi bee yɔɣasi n-daa zaŋ o sɔɣi dini maa. Shɛba daa dii zaŋla buɣim mo' kpala maa n-labiri tia maa zuɣu ka shɛba mi kabisiri di vari ni bɛ zaŋ ku bukaata. Ka bɛ dii ŋmɛri [[guŋgɔna]] ka wari wahi n-ʒi Naa Dariʒiɛɣu kuna yiŋa. Lala niŋsim ŋɔ n-daa kpuri buɣim chuɣu hali ni zuŋɔ.<ref>{{Cite web|last=MyNewsGH|date=2018-09-23|title=Chief killed in Fire Festival gunshot; police hunt for suspect|url=https://www.mynewsgh.com/fire-festival-chief-killed-police-hunt-for-the-suspect/|access-date=2022-08-07|website=MyNewsGh|language=en-US}}</ref>
== Dini Tɔri Shɛm ==
Di tɔbu ni, bɛ yiini la [[Ʒiɛm Yila|ʒiɛm yila]].<ref>{{Cite web|last=theprotour|date=2019-05-23|title=Bugum Chugu Festival|url=https://protour.africa/bugum-chugu-festival/|access-date=2022-08-07|website=ProTour Africa|language=en-US}}</ref> Buɣim chuɣu tɔrila [[Buɣum (goli)|Buɣim gol]]<nowiki/>i dabaawɔi dali. Di nyɛla dabisi' shɛli Naa Zoligu yaan yurigu ni daa barigi.
[[Churi|Chuɣu]] ŋɔ nyɛla chuɣu tuuli din pahi churi anu shɛli Dagbamba ni puhira.
Di mini chuɣu ŋɔ ku pilila [[Dagbɔŋ|Dagbaŋ]] maa zaa yoli, zuliya shɛŋa kamani [[Zabaɣisi]], [[Kusahi]] nti pahi [[Mamprusi|ŋmamprisi]] taɣimi n-deei li, n che ka di wuligi gili duniya luɣuli kam n-wuhiri ni di nyɛla Tudu yaɣili ŋɔ na chuɣu.
== Shili Maalibu Zaŋ kpa Buɣim Chuɣu ==
Shili maalibu zaŋ kpa buɣim chuɣu piinila di yi ti niŋ ka bɛ nya buɣim goli. Saha ŋɔ ka bihi kpɛri mɔɣini n-ti bo mɔri pam bɛ ni tooi nya, n-lɔ mɔ' kpala.
Ka bɛ naan yi pili n-gili tari bɛ ŋahinima, bɛ yab' donima nti pahi bɛ yab'paɣnima. Lala niŋsim maa yɛn chɛ mi ka ninkura ŋɔ kulahi kpe mɔɣini bɛ maŋmaŋa. Tɔ amaa lala mɔ' kpala zaŋ ti ninkura ŋɔ yɛn lɛbila samli n-ti ba ka bɛ ti yɔli chuɣu maa yi puhi naai. Bɛ yɛn yɔla samli ŋɔ ka di nyɛ liɣiri ka [[Dagbamba]] boli "Liɣiri awei". Buɣim tɔbu ni ka mo'kpala ko ka bɛ gbubira,nachimba tooi gbubiri su'kara,su'bihi,piɛm mini piɛm mola nti pahi lebihi ka di ŋmani tɔbu ni ka bɛ be,ka di lahi che ka buɣim maa tɔbu mali jiri.
Binshɛɣu din tooi lahi niŋdi buɣim goli dabaa anu saha nyɛla daadama gindimi laɣindi binkɔbiri dibahi bahindi nɔhi mini buhi. Lala binkɔbiri ŋɔ ka bɛ mali maani tiŋgbana mini buɣa din be niriba dundona ni ka ti booni Daŋ Tia. Buɣim tɔbu nyɛla Dagbandabba chuɣu. Di nyɛla goli shɛli bɛ ni maani malima ka bɛ mali guri ka taɣiri bɛ daŋ. Din zuɣu ka bɛ booni li " Dagbandabba chuɣu.
== Buɣim Chuɣu Tɔbu Dabsili ==
Buɣim tɔbu piinila saɣidihili nyaaŋa. Din dali maa bindirigu nyɛla bindiri gahindili dama nimma n kuli nyɛli ʒii zaa. Daŋ kpamba zaŋdila saɣibora m-pa goma zuɣu ni kpiinkura gba di. Pɔi ka yuŋ zibi, niriba yɛn zaŋla lala saha ŋɔ m-mali bɛ tobu tima shɛŋa ti ni booni noli wuna. Jɛbihi gba nyɛla bɛ ni tibigi shɛba, ka tiri ba pina ni bɛ bo alibarika bɛ sani, bɛ ni yɛn chaŋ nimohi chandi shɛli maa zuɣu.
Shɛba gba zaŋdila dabaa awɔi dali ŋɔ wuntaŋ ni n-zahindi bɛ tima pɔi ka yuŋ naai zibi. Nayili sampaani ka Naa Limam niŋ nimmohi m-maani sabba sɔŋda n-guhiri yuŋ.
Buɣim tɔbu dali yuŋ saɣidihili nyaaŋa, guŋgɔŋ' karili yɛn kumla nayili samban'ni. Guŋgɔŋ ŋɔ kumsi yɛn laɣimla bihi ni ninkura nayili pɔi ka buɣim tɔbu ŋɔ naan yi pili. Kpambaliba n-yɛn zaŋ Naa yina ka o ti di zamaatu maa alizama. O yɛn zaŋla saha bihi n-wuhi kali ŋɔ ni pili shɛm hali ti paai zuŋɔ. O lahi yɛn saɣisila salo maa zaŋ kpa tuun' shɛŋa din ni tooi saɣim chuɣu maa zaɣi vɛil’tali.
Naa n-yɛn taai buɣim maa tuuli, ka [[kpambaliba]] mi taai o sani, ka salo maa gba taai taba sani hali ni ŋun bahindi nyaaŋa. Naa bi pahiri ban chani buɣim tɔbu ŋɔ ni, o yɛn doliba mi n-chaŋ bɛla ka labi zɔŋ ni.
Buɣim tɔribi ŋɔ yɛn dolila so shɛli din tu ni bɛ doli, ka yiini yila ka ŋmɛri ʒiɛm, ka piɛbiri yuri nti pahi gungɔŋ' kara kumsi ni malifa ti ŋmam. So n-yɛn yiini ʒiɛm kuligi ata yila, ka ban kpalim mi saɣira ni yaa.
N ŋɔ ka yila maa chana;
Buɣim dima mɔɣini ka n-zo kuli n ya"
Yoo yoo yoo yaa yo
Yoo yoo yoo yaa yo
Yoo yoo yoo yaa yo
Buɣim dima mɔɣini ka n-zo kuli n ya".
Bia ŋun ʒiɛm ti Naa ŋɔ yeei
O ʒiɛm saa nyinnyɛɣu
Bia ŋun ʒiɛm ti Naa ŋɔ yeei
O ʒiɛm saa nyinnɛɣu
O ʒɛm saanyinnyaɣu.
Siblaa bia be mɔɣuni
Bo n-diri o yee?
Yoo yoo yoo yaa yoo
Kɔlaa bia be mɔɣuni
Bo n-diri o yee
Yoo yoo yoo yaa yoo
<ref>{{Cite web|last=Malik|date=2021-08-15|title=The Bugum festival ( Buɣim chuɣu) among the Dagomba people : • Dagbon Kingdom - Home Of Culture, History & Tourism|url=https://dagbonkingdom.com/bugum-festival-among-dagomba-people/|access-date=2022-08-07|language=en-US}}</ref>
==Zuliya Shɛba Ban Tɔri Buɣim==
Zuliya shɛba ban tɔri Buɣim n-nyɛ: Dagbamba, Nanumba, Zabaɣisi, ŋmampurisi, Kusahi, Mohi, Gurinsi, Kpunkpaamba ni ban pahi.
Zuliya ŋɔ zaa nyɛla ban tɔri buɣim ka di daliri nyɛla bɛ zaa yila Naa Gbewaa zuliya ni na, gbaai yihi kpunkpaamba. Amaa bɛ gba puhirili ka di daliri nyɛla bɛ ni be Naa Gbewaa sulinsi ni la zuɣu.
== Di Daanfaani ==
*Di teeri ti yɛli kura.
*Di kpaŋsiri ti kaya ni taɣaada.
*Di laɣindi simli ni dɔɣim nangbanyini.
*Di che ka bihi baŋdi bɛ kaya ni taɣada.
* Di teeri ti yuuni piligu.
* Di tiri ti zosimli.
*Di kahigiri ti nii, ka kpaŋsiri ti daalaafee.
*Di kpaŋsiri ti kali,ka booni ninvuɣusuma na ti biɛhigu ni.
*Di tiriti ni'nyambo.<ref>{{Cite w
eb|last=Malik|date=2021-08-15|title=The Bugum festival ( Buɣim chuɣu) among the Dagomba people : • Dagbon Kingdom - Home Of Culture, History & Tourism|url=https://dagbonkingdom.com/bugum-festival-among-dagomba-people/|access-date=2022-08-07|language=en-US}}</ref>
*Di che ka ti baŋdi ni ti zaa yila yaankur’yino ni na.
*Di che ka tiŋduya nima baŋdi ti kali ŋɔ yɛla.
*Di che ka ti nyari saan’suma ti tingbani ni.
== Kundivihira ==
{{Reflist}}
*[https://www.youtube.com/watch?v=3iMhNrvcB-g buɣum Chugu (2021)], YouTube
*[https://www.youtube.com/watch?v=g1zwNzno8eY buɣum Chugu (Fire Festival) (2021)], YouTube
{{Chuɣu}}
[[Pubu:Lahabaya zaa]]
[[Pubu:Ghana]]
[[Pubu:Chuɣu]]
[[Pubu:Lahabaya zaa]]
[[Pubu:Dagbaŋ]]
[[Pubu:Dagbamba]]
39l5cbmqbdcf9jen5u5ylcvp5ik91du
42361
42360
2022-08-08T16:58:46Z
AFAIBRAHIM
1206
/* Shili Maalibu Zaŋ kpa Buɣim Chuɣu */
wikitext
text/x-wiki
{{Databox}}
{{C-Class}}
'''Buɣim Chuɣu''' nyɛla chuɣu shɛli tini puhiri [[Buɣim goli]] ni.<ref>Naden, Tony. 2014. [https://www.webonary.org/dagbani/download/ ''Dagbani dictionary'']. Webonary.</ref><ref>https://www.hopinacademy.org/2021/08/18/the-story-of-buɣum-chugu-fire-festival-hopin-academy/</ref>
==Di Piligu==
[[File:Fire estival.jpg|thumb|left]]
[[File:Fire festival1.jpg|thumb|right]]
[[File:Fire festival2.jpg|thumb|right]]
[[File:Fire festival4.jpg|thumb|right]]
Taarihi wuhiya ni [[Buɣum|Buɣim]] Chuɣu nyɛla [[Dagbamba]] chuɣu kurili. Goli ŋɔ ka Dagbamba mali piini bɛ yuuni. Di piligu zaŋmi gbaai [[:en:15th century|15th century]], din daa niŋ ka [[Naa Zoligu]] nyɛ Dagboŋ Naa.
[[Naa Zoligu]] n-daa nyɛ Yaa-Nanima puuni ŋun pahiri ayopɔin zaŋ gbaai Naa [[Naa Shitɔbu|Shitɔbu]] n-di Yani gbana<ref>{{Cite web|last=Malik|date=2021-08-15|title=The Bugum festival ( Buɣum chuɣu) among the Dagomba people : • Dagbon Kingdom - Home Of Culture, History & Tourism|url=https://dagbonkingdom.com/bugum-festival-among-dagomba-people/|access-date=2022-08-07|language=en-US}}</ref> [[Naa Nyaɣisi]] Wumbee Yani gbana zuɣu ʒinibu nyaaŋa.
O Nam dibu daa gbaala yuuni 1469 hali ti kpa yuuni 1486.
O Nam dibu yuuni ka o tuuli yaaŋa, Naa Dariʒɛiɣu daa barigi mɔɣini.<ref>{{Cite web|last=Ibrahim|first=Mohammed|title=Celebration of fire festival underway in the Northern Region|url=https://zaaradio.com/local/celebration-of-fire-festival-underway-in-the-northern-region/|access-date=2022-08-07|language=en-GB}}</ref> Di mi daa kamina n-ti lu goli ŋɔ dahinyini dali. Taaarihi din yi noli ni wuhiya, ni kpukparisi bee yɔɣasi n-daa kpuɣi o.
Kpamba buɣisiya ni bɛ daa bo bia ŋɔ dabisi munaanii ka bi nya o. Wahala kam bɛ ni daa di m-bɔri Naa Zoligu<ref>{{Cite web|title=Bugum Chugu {{!}} Beyond The Return|url=https://beyondthereturn.org/bugum-chugu/|access-date=2022-08-07|language=en-US}}</ref> yaan' yurigu ŋɔ shee daa bahi la yoli. Ka Naa Zoligu mi yɛli ni shee ka bɛ bo Dariʒɛiɣu shee dama baɣisi daa yɛliya ni o be o nyɛvuli ni ka mali alaafee.
[[Naa Dariʒiɛɣu|Naa Dariʒɛiɣu]] bɔbu daa lɛbila maliŋ, ka bɛ bɔri o yuŋ ni wuntaŋ ni, n-kpɛri barina yɔrini.
Barina mini dabiɛm din daa be o bɔbu shee la zuɣu, doo kam daa yi mi na ni bɛ ti tiɣisi o, ka mali o shili di yi ti niŋ ka muɣisigu kam paagi o mɔɣu maa ni, ka o ni tooi tiligi.
Baɣisi daa yɛliya ni dabisili din pahiri awɔi dali ka bɛ yɛn bo n-nya Dariʒiɛɣu, ni di mi ti yɛn niŋla yuŋ. Lala ŋɔ zuɣu, yuŋ kam, bɛ daa yɛn nyɔla buɣim mɔ'kpala<ref>{{Cite web|title=Yani celebrates Fire Festival after 17-year break|url=https://www.graphic.com.gh/news/general-news/yani-celebrates-fire-festival-after-17-year-break.html|access-date=2022-08-07|website=Graphic Online|language=en-gb}}</ref> din yɛn niŋ ka bɛ nyari soli. Bɛ daa ti nyala bia ŋɔ ni do tia gbunni n-gbihira. Ka ban daa bo n-nya o maa dihitabili ni tia maa mali dabara, di ni daa niŋ ka di nyɛla kpukparisi bee yɔɣasi n-daa zaŋ o sɔɣi dini maa. Shɛba daa dii zaŋla buɣim mo' kpala maa n-labiri tia maa zuɣu ka shɛba mi kabisiri di vari ni bɛ zaŋ ku bukaata. Ka bɛ dii ŋmɛri [[guŋgɔna]] ka wari wahi n-ʒi Naa Dariʒiɛɣu kuna yiŋa. Lala niŋsim ŋɔ n-daa kpuri buɣim chuɣu hali ni zuŋɔ.<ref>{{Cite web|last=MyNewsGH|date=2018-09-23|title=Chief killed in Fire Festival gunshot; police hunt for suspect|url=https://www.mynewsgh.com/fire-festival-chief-killed-police-hunt-for-the-suspect/|access-date=2022-08-07|website=MyNewsGh|language=en-US}}</ref>
== Dini Tɔri Shɛm ==
Di tɔbu ni, bɛ yiini la [[Ʒiɛm Yila|ʒiɛm yila]].<ref>{{Cite web|last=theprotour|date=2019-05-23|title=Bugum Chugu Festival|url=https://protour.africa/bugum-chugu-festival/|access-date=2022-08-07|website=ProTour Africa|language=en-US}}</ref> Buɣim chuɣu tɔrila [[Buɣum (goli)|Buɣim gol]]<nowiki/>i dabaawɔi dali. Di nyɛla dabisi' shɛli Naa Zoligu yaan yurigu ni daa barigi.
[[Churi|Chuɣu]] ŋɔ nyɛla chuɣu tuuli din pahi churi anu shɛli Dagbamba ni puhira.
Di mini chuɣu ŋɔ ku pilila [[Dagbɔŋ|Dagbaŋ]] maa zaa yoli, zuliya shɛŋa kamani [[Zabaɣisi]], [[Kusahi]] nti pahi [[Mamprusi|ŋmamprisi]] taɣimi n-deei li, n che ka di wuligi gili duniya luɣuli kam n-wuhiri ni di nyɛla Tudu yaɣili ŋɔ na chuɣu.
== Shili Maalibu Zaŋ kpa Buɣim Chuɣu ==
Shili maalibu zaŋ kpa buɣim chuɣu piinila di yi ti niŋ ka bɛ nya buɣim goli. Saha ŋɔ ka bihi kpɛri mɔɣini n-ti bo mɔri pam bɛ ni tooi nya, n-lɔ mɔ' kpala.
Ka bɛ naan yi pili n-gili tari bɛ ŋahinima, bɛ yab' donima nti pahi bɛ yab'paɣnima. Lala niŋsim maa yɛn chɛ mi ka ninkura ŋɔ kulahi kpe mɔɣini bɛ maŋmaŋa. Tɔ amaa lala mɔ' kpala zaŋ ti ninkura ŋɔ yɛn lɛbila samli n-ti ba ka bɛ ti yɔli chuɣu maa yi puhi naai neei. Bɛ yɛn yɔla samli ŋɔ ka di nyɛ liɣiri ka [[Dagbamba]] boli "Liɣiri awei". Buɣim tɔbu ni ka mo'kpala ko ka bɛ gbubira,nachimba tooi gbubiri su'kara,su'bihi,piɛm mini piɛm mola nti pahi lebihi ka di ŋmani tɔbu ni ka bɛ be,ka di lahi che ka buɣim maa tɔbu mali jiri.
Binshɛɣu din tooi lahi niŋdi buɣim goli dabaa anu saha nyɛla daadama gindimi laɣindi binkɔbiri dibahi bahindi nɔhi mini buhi. Lala binkɔbiri ŋɔ ka bɛ mali maani tiŋgbana mini buɣa din be niriba dundona ni ka ti booni Daŋ Tia. Buɣim tɔbu nyɛla Dagbandabba chuɣu. Di nyɛla goli shɛli bɛ ni maani malima ka bɛ mali guri ka taɣiri bɛ daŋ. Din zuɣu ka bɛ booni li " Dagbandabba chuɣu.
== Buɣim Chuɣu Tɔbu Dabsili ==
Buɣim tɔbu piinila saɣidihili nyaaŋa. Din dali maa bindirigu nyɛla bindiri gahindili dama nimma n kuli nyɛli ʒii zaa. Daŋ kpamba zaŋdila saɣibora m-pa goma zuɣu ni kpiinkura gba di. Pɔi ka yuŋ zibi, niriba yɛn zaŋla lala saha ŋɔ m-mali bɛ tobu tima shɛŋa ti ni booni noli wuna. Jɛbihi gba nyɛla bɛ ni tibigi shɛba, ka tiri ba pina ni bɛ bo alibarika bɛ sani, bɛ ni yɛn chaŋ nimohi chandi shɛli maa zuɣu.
Shɛba gba zaŋdila dabaa awɔi dali ŋɔ wuntaŋ ni n-zahindi bɛ tima pɔi ka yuŋ naai zibi. Nayili sampaani ka Naa Limam niŋ nimmohi m-maani sabba sɔŋda n-guhiri yuŋ.
Buɣim tɔbu dali yuŋ saɣidihili nyaaŋa, guŋgɔŋ' karili yɛn kumla nayili samban'ni. Guŋgɔŋ ŋɔ kumsi yɛn laɣimla bihi ni ninkura nayili pɔi ka buɣim tɔbu ŋɔ naan yi pili. Kpambaliba n-yɛn zaŋ Naa yina ka o ti di zamaatu maa alizama. O yɛn zaŋla saha bihi n-wuhi kali ŋɔ ni pili shɛm hali ti paai zuŋɔ. O lahi yɛn saɣisila salo maa zaŋ kpa tuun' shɛŋa din ni tooi saɣim chuɣu maa zaɣi vɛil’tali.
Naa n-yɛn taai buɣim maa tuuli, ka [[kpambaliba]] mi taai o sani, ka salo maa gba taai taba sani hali ni ŋun bahindi nyaaŋa. Naa bi pahiri ban chani buɣim tɔbu ŋɔ ni, o yɛn doliba mi n-chaŋ bɛla ka labi zɔŋ ni.
Buɣim tɔribi ŋɔ yɛn dolila so shɛli din tu ni bɛ doli, ka yiini yila ka ŋmɛri ʒiɛm, ka piɛbiri yuri nti pahi gungɔŋ' kara kumsi ni malifa ti ŋmam. So n-yɛn yiini ʒiɛm kuligi ata yila, ka ban kpalim mi saɣira ni yaa.
N ŋɔ ka yila maa chana;
Buɣim dima mɔɣini ka n-zo kuli n ya"
Yoo yoo yoo yaa yo
Yoo yoo yoo yaa yo
Yoo yoo yoo yaa yo
Buɣim dima mɔɣini ka n-zo kuli n ya".
Bia ŋun ʒiɛm ti Naa ŋɔ yeei
O ʒiɛm saa nyinnyɛɣu
Bia ŋun ʒiɛm ti Naa ŋɔ yeei
O ʒiɛm saa nyinnɛɣu
O ʒɛm saanyinnyaɣu.
Siblaa bia be mɔɣuni
Bo n-diri o yee?
Yoo yoo yoo yaa yoo
Kɔlaa bia be mɔɣuni
Bo n-diri o yee
Yoo yoo yoo yaa yoo
<ref>{{Cite web|last=Malik|date=2021-08-15|title=The Bugum festival ( Buɣim chuɣu) among the Dagomba people : • Dagbon Kingdom - Home Of Culture, History & Tourism|url=https://dagbonkingdom.com/bugum-festival-among-dagomba-people/|access-date=2022-08-07|language=en-US}}</ref>
==Zuliya Shɛba Ban Tɔri Buɣim==
Zuliya shɛba ban tɔri Buɣim n-nyɛ: Dagbamba, Nanumba, Zabaɣisi, ŋmampurisi, Kusahi, Mohi, Gurinsi, Kpunkpaamba ni ban pahi.
Zuliya ŋɔ zaa nyɛla ban tɔri buɣim ka di daliri nyɛla bɛ zaa yila Naa Gbewaa zuliya ni na, gbaai yihi kpunkpaamba. Amaa bɛ gba puhirili ka di daliri nyɛla bɛ ni be Naa Gbewaa sulinsi ni la zuɣu.
== Di Daanfaani ==
*Di teeri ti yɛli kura.
*Di kpaŋsiri ti kaya ni taɣaada.
*Di laɣindi simli ni dɔɣim nangbanyini.
*Di che ka bihi baŋdi bɛ kaya ni taɣada.
* Di teeri ti yuuni piligu.
* Di tiri ti zosimli.
*Di kahigiri ti nii, ka kpaŋsiri ti daalaafee.
*Di kpaŋsiri ti kali,ka booni ninvuɣusuma na ti biɛhigu ni.
*Di tiriti ni'nyambo.<ref>{{Cite w
eb|last=Malik|date=2021-08-15|title=The Bugum festival ( Buɣim chuɣu) among the Dagomba people : • Dagbon Kingdom - Home Of Culture, History & Tourism|url=https://dagbonkingdom.com/bugum-festival-among-dagomba-people/|access-date=2022-08-07|language=en-US}}</ref>
*Di che ka ti baŋdi ni ti zaa yila yaankur’yino ni na.
*Di che ka tiŋduya nima baŋdi ti kali ŋɔ yɛla.
*Di che ka ti nyari saan’suma ti tingbani ni.
== Kundivihira ==
{{Reflist}}
*[https://www.youtube.com/watch?v=3iMhNrvcB-g buɣum Chugu (2021)], YouTube
*[https://www.youtube.com/watch?v=g1zwNzno8eY buɣum Chugu (Fire Festival) (2021)], YouTube
{{Chuɣu}}
[[Pubu:Lahabaya zaa]]
[[Pubu:Ghana]]
[[Pubu:Chuɣu]]
[[Pubu:Lahabaya zaa]]
[[Pubu:Dagbaŋ]]
[[Pubu:Dagbamba]]
t26cqd1t4r9uhdmuc8hzwlfhfhe7hdw
42362
42361
2022-08-08T16:59:03Z
AFAIBRAHIM
1206
/* Shili Maalibu Zaŋ kpa Buɣim Chuɣu */
wikitext
text/x-wiki
{{Databox}}
{{C-Class}}
'''Buɣim Chuɣu''' nyɛla chuɣu shɛli tini puhiri [[Buɣim goli]] ni.<ref>Naden, Tony. 2014. [https://www.webonary.org/dagbani/download/ ''Dagbani dictionary'']. Webonary.</ref><ref>https://www.hopinacademy.org/2021/08/18/the-story-of-buɣum-chugu-fire-festival-hopin-academy/</ref>
==Di Piligu==
[[File:Fire estival.jpg|thumb|left]]
[[File:Fire festival1.jpg|thumb|right]]
[[File:Fire festival2.jpg|thumb|right]]
[[File:Fire festival4.jpg|thumb|right]]
Taarihi wuhiya ni [[Buɣum|Buɣim]] Chuɣu nyɛla [[Dagbamba]] chuɣu kurili. Goli ŋɔ ka Dagbamba mali piini bɛ yuuni. Di piligu zaŋmi gbaai [[:en:15th century|15th century]], din daa niŋ ka [[Naa Zoligu]] nyɛ Dagboŋ Naa.
[[Naa Zoligu]] n-daa nyɛ Yaa-Nanima puuni ŋun pahiri ayopɔin zaŋ gbaai Naa [[Naa Shitɔbu|Shitɔbu]] n-di Yani gbana<ref>{{Cite web|last=Malik|date=2021-08-15|title=The Bugum festival ( Buɣum chuɣu) among the Dagomba people : • Dagbon Kingdom - Home Of Culture, History & Tourism|url=https://dagbonkingdom.com/bugum-festival-among-dagomba-people/|access-date=2022-08-07|language=en-US}}</ref> [[Naa Nyaɣisi]] Wumbee Yani gbana zuɣu ʒinibu nyaaŋa.
O Nam dibu daa gbaala yuuni 1469 hali ti kpa yuuni 1486.
O Nam dibu yuuni ka o tuuli yaaŋa, Naa Dariʒɛiɣu daa barigi mɔɣini.<ref>{{Cite web|last=Ibrahim|first=Mohammed|title=Celebration of fire festival underway in the Northern Region|url=https://zaaradio.com/local/celebration-of-fire-festival-underway-in-the-northern-region/|access-date=2022-08-07|language=en-GB}}</ref> Di mi daa kamina n-ti lu goli ŋɔ dahinyini dali. Taaarihi din yi noli ni wuhiya, ni kpukparisi bee yɔɣasi n-daa kpuɣi o.
Kpamba buɣisiya ni bɛ daa bo bia ŋɔ dabisi munaanii ka bi nya o. Wahala kam bɛ ni daa di m-bɔri Naa Zoligu<ref>{{Cite web|title=Bugum Chugu {{!}} Beyond The Return|url=https://beyondthereturn.org/bugum-chugu/|access-date=2022-08-07|language=en-US}}</ref> yaan' yurigu ŋɔ shee daa bahi la yoli. Ka Naa Zoligu mi yɛli ni shee ka bɛ bo Dariʒɛiɣu shee dama baɣisi daa yɛliya ni o be o nyɛvuli ni ka mali alaafee.
[[Naa Dariʒiɛɣu|Naa Dariʒɛiɣu]] bɔbu daa lɛbila maliŋ, ka bɛ bɔri o yuŋ ni wuntaŋ ni, n-kpɛri barina yɔrini.
Barina mini dabiɛm din daa be o bɔbu shee la zuɣu, doo kam daa yi mi na ni bɛ ti tiɣisi o, ka mali o shili di yi ti niŋ ka muɣisigu kam paagi o mɔɣu maa ni, ka o ni tooi tiligi.
Baɣisi daa yɛliya ni dabisili din pahiri awɔi dali ka bɛ yɛn bo n-nya Dariʒiɛɣu, ni di mi ti yɛn niŋla yuŋ. Lala ŋɔ zuɣu, yuŋ kam, bɛ daa yɛn nyɔla buɣim mɔ'kpala<ref>{{Cite web|title=Yani celebrates Fire Festival after 17-year break|url=https://www.graphic.com.gh/news/general-news/yani-celebrates-fire-festival-after-17-year-break.html|access-date=2022-08-07|website=Graphic Online|language=en-gb}}</ref> din yɛn niŋ ka bɛ nyari soli. Bɛ daa ti nyala bia ŋɔ ni do tia gbunni n-gbihira. Ka ban daa bo n-nya o maa dihitabili ni tia maa mali dabara, di ni daa niŋ ka di nyɛla kpukparisi bee yɔɣasi n-daa zaŋ o sɔɣi dini maa. Shɛba daa dii zaŋla buɣim mo' kpala maa n-labiri tia maa zuɣu ka shɛba mi kabisiri di vari ni bɛ zaŋ ku bukaata. Ka bɛ dii ŋmɛri [[guŋgɔna]] ka wari wahi n-ʒi Naa Dariʒiɛɣu kuna yiŋa. Lala niŋsim ŋɔ n-daa kpuri buɣim chuɣu hali ni zuŋɔ.<ref>{{Cite web|last=MyNewsGH|date=2018-09-23|title=Chief killed in Fire Festival gunshot; police hunt for suspect|url=https://www.mynewsgh.com/fire-festival-chief-killed-police-hunt-for-the-suspect/|access-date=2022-08-07|website=MyNewsGh|language=en-US}}</ref>
== Dini Tɔri Shɛm ==
Di tɔbu ni, bɛ yiini la [[Ʒiɛm Yila|ʒiɛm yila]].<ref>{{Cite web|last=theprotour|date=2019-05-23|title=Bugum Chugu Festival|url=https://protour.africa/bugum-chugu-festival/|access-date=2022-08-07|website=ProTour Africa|language=en-US}}</ref> Buɣim chuɣu tɔrila [[Buɣum (goli)|Buɣim gol]]<nowiki/>i dabaawɔi dali. Di nyɛla dabisi' shɛli Naa Zoligu yaan yurigu ni daa barigi.
[[Churi|Chuɣu]] ŋɔ nyɛla chuɣu tuuli din pahi churi anu shɛli Dagbamba ni puhira.
Di mini chuɣu ŋɔ ku pilila [[Dagbɔŋ|Dagbaŋ]] maa zaa yoli, zuliya shɛŋa kamani [[Zabaɣisi]], [[Kusahi]] nti pahi [[Mamprusi|ŋmamprisi]] taɣimi n-deei li, n che ka di wuligi gili duniya luɣuli kam n-wuhiri ni di nyɛla Tudu yaɣili ŋɔ na chuɣu.
== Shili Maalibu Zaŋ kpa Buɣim Chuɣu ==
Shili maalibu zaŋ kpa buɣim chuɣu piinila di yi ti niŋ ka bɛ nya buɣim goli. Saha ŋɔ ka bihi kpɛri mɔɣini n-ti bo mɔri pam bɛ ni tooi nya, n-lɔ mɔ' kpala.
Ka bɛ naan yi pili n-gili tari bɛ ŋahinima, bɛ yab' donima nti pahi bɛ yab'paɣnima. Lala niŋsim maa yɛn chɛ mi ka ninkura ŋɔ kulahi kpe mɔɣini bɛ maŋmaŋa. Tɔ amaa lala mɔ' kpala zaŋ ti ninkura ŋɔ yɛn lɛbila samli n-ti ba ka bɛ ti yɔli chuɣu maa yi puhi naai neei. Bɛ yɛn yɔla samli ŋɔ ka di nyɛ liɣiri ka [[Dagbamba]] boli "Liɣiri awei". Buɣim tɔbu ni ka mo'kpala ko ka bɛ gbubira, nachimba tooi gbubiri su'kara,su'bihi,piɛm mini piɛm mola nti pahi lebihi ka di ŋmani tɔbu ni ka bɛ be,ka di lahi che ka buɣim maa tɔbu mali jiri.
Binshɛɣu din tooi lahi niŋdi buɣim goli dabaa anu saha nyɛla daadama gindimi laɣindi binkɔbiri dibahi bahindi nɔhi mini buhi. Lala binkɔbiri ŋɔ ka bɛ mali maani tiŋgbana mini buɣa din be niriba dundona ni ka ti booni Daŋ Tia. Buɣim tɔbu nyɛla Dagbandabba chuɣu. Di nyɛla goli shɛli bɛ ni maani malima ka bɛ mali guri ka taɣiri bɛ daŋ. Din zuɣu ka bɛ booni li " Dagbandabba chuɣu.
== Buɣim Chuɣu Tɔbu Dabsili ==
Buɣim tɔbu piinila saɣidihili nyaaŋa. Din dali maa bindirigu nyɛla bindiri gahindili dama nimma n kuli nyɛli ʒii zaa. Daŋ kpamba zaŋdila saɣibora m-pa goma zuɣu ni kpiinkura gba di. Pɔi ka yuŋ zibi, niriba yɛn zaŋla lala saha ŋɔ m-mali bɛ tobu tima shɛŋa ti ni booni noli wuna. Jɛbihi gba nyɛla bɛ ni tibigi shɛba, ka tiri ba pina ni bɛ bo alibarika bɛ sani, bɛ ni yɛn chaŋ nimohi chandi shɛli maa zuɣu.
Shɛba gba zaŋdila dabaa awɔi dali ŋɔ wuntaŋ ni n-zahindi bɛ tima pɔi ka yuŋ naai zibi. Nayili sampaani ka Naa Limam niŋ nimmohi m-maani sabba sɔŋda n-guhiri yuŋ.
Buɣim tɔbu dali yuŋ saɣidihili nyaaŋa, guŋgɔŋ' karili yɛn kumla nayili samban'ni. Guŋgɔŋ ŋɔ kumsi yɛn laɣimla bihi ni ninkura nayili pɔi ka buɣim tɔbu ŋɔ naan yi pili. Kpambaliba n-yɛn zaŋ Naa yina ka o ti di zamaatu maa alizama. O yɛn zaŋla saha bihi n-wuhi kali ŋɔ ni pili shɛm hali ti paai zuŋɔ. O lahi yɛn saɣisila salo maa zaŋ kpa tuun' shɛŋa din ni tooi saɣim chuɣu maa zaɣi vɛil’tali.
Naa n-yɛn taai buɣim maa tuuli, ka [[kpambaliba]] mi taai o sani, ka salo maa gba taai taba sani hali ni ŋun bahindi nyaaŋa. Naa bi pahiri ban chani buɣim tɔbu ŋɔ ni, o yɛn doliba mi n-chaŋ bɛla ka labi zɔŋ ni.
Buɣim tɔribi ŋɔ yɛn dolila so shɛli din tu ni bɛ doli, ka yiini yila ka ŋmɛri ʒiɛm, ka piɛbiri yuri nti pahi gungɔŋ' kara kumsi ni malifa ti ŋmam. So n-yɛn yiini ʒiɛm kuligi ata yila, ka ban kpalim mi saɣira ni yaa.
N ŋɔ ka yila maa chana;
Buɣim dima mɔɣini ka n-zo kuli n ya"
Yoo yoo yoo yaa yo
Yoo yoo yoo yaa yo
Yoo yoo yoo yaa yo
Buɣim dima mɔɣini ka n-zo kuli n ya".
Bia ŋun ʒiɛm ti Naa ŋɔ yeei
O ʒiɛm saa nyinnyɛɣu
Bia ŋun ʒiɛm ti Naa ŋɔ yeei
O ʒiɛm saa nyinnɛɣu
O ʒɛm saanyinnyaɣu.
Siblaa bia be mɔɣuni
Bo n-diri o yee?
Yoo yoo yoo yaa yoo
Kɔlaa bia be mɔɣuni
Bo n-diri o yee
Yoo yoo yoo yaa yoo
<ref>{{Cite web|last=Malik|date=2021-08-15|title=The Bugum festival ( Buɣim chuɣu) among the Dagomba people : • Dagbon Kingdom - Home Of Culture, History & Tourism|url=https://dagbonkingdom.com/bugum-festival-among-dagomba-people/|access-date=2022-08-07|language=en-US}}</ref>
==Zuliya Shɛba Ban Tɔri Buɣim==
Zuliya shɛba ban tɔri Buɣim n-nyɛ: Dagbamba, Nanumba, Zabaɣisi, ŋmampurisi, Kusahi, Mohi, Gurinsi, Kpunkpaamba ni ban pahi.
Zuliya ŋɔ zaa nyɛla ban tɔri buɣim ka di daliri nyɛla bɛ zaa yila Naa Gbewaa zuliya ni na, gbaai yihi kpunkpaamba. Amaa bɛ gba puhirili ka di daliri nyɛla bɛ ni be Naa Gbewaa sulinsi ni la zuɣu.
== Di Daanfaani ==
*Di teeri ti yɛli kura.
*Di kpaŋsiri ti kaya ni taɣaada.
*Di laɣindi simli ni dɔɣim nangbanyini.
*Di che ka bihi baŋdi bɛ kaya ni taɣada.
* Di teeri ti yuuni piligu.
* Di tiri ti zosimli.
*Di kahigiri ti nii, ka kpaŋsiri ti daalaafee.
*Di kpaŋsiri ti kali,ka booni ninvuɣusuma na ti biɛhigu ni.
*Di tiriti ni'nyambo.<ref>{{Cite w
eb|last=Malik|date=2021-08-15|title=The Bugum festival ( Buɣim chuɣu) among the Dagomba people : • Dagbon Kingdom - Home Of Culture, History & Tourism|url=https://dagbonkingdom.com/bugum-festival-among-dagomba-people/|access-date=2022-08-07|language=en-US}}</ref>
*Di che ka ti baŋdi ni ti zaa yila yaankur’yino ni na.
*Di che ka tiŋduya nima baŋdi ti kali ŋɔ yɛla.
*Di che ka ti nyari saan’suma ti tingbani ni.
== Kundivihira ==
{{Reflist}}
*[https://www.youtube.com/watch?v=3iMhNrvcB-g buɣum Chugu (2021)], YouTube
*[https://www.youtube.com/watch?v=g1zwNzno8eY buɣum Chugu (Fire Festival) (2021)], YouTube
{{Chuɣu}}
[[Pubu:Lahabaya zaa]]
[[Pubu:Ghana]]
[[Pubu:Chuɣu]]
[[Pubu:Lahabaya zaa]]
[[Pubu:Dagbaŋ]]
[[Pubu:Dagbamba]]
40ejfu9tc9s0z3y461fr6dxqgz7ppv8
42363
42362
2022-08-08T16:59:28Z
AFAIBRAHIM
1206
/* Shili Maalibu Zaŋ kpa Buɣim Chuɣu */
wikitext
text/x-wiki
{{Databox}}
{{C-Class}}
'''Buɣim Chuɣu''' nyɛla chuɣu shɛli tini puhiri [[Buɣim goli]] ni.<ref>Naden, Tony. 2014. [https://www.webonary.org/dagbani/download/ ''Dagbani dictionary'']. Webonary.</ref><ref>https://www.hopinacademy.org/2021/08/18/the-story-of-buɣum-chugu-fire-festival-hopin-academy/</ref>
==Di Piligu==
[[File:Fire estival.jpg|thumb|left]]
[[File:Fire festival1.jpg|thumb|right]]
[[File:Fire festival2.jpg|thumb|right]]
[[File:Fire festival4.jpg|thumb|right]]
Taarihi wuhiya ni [[Buɣum|Buɣim]] Chuɣu nyɛla [[Dagbamba]] chuɣu kurili. Goli ŋɔ ka Dagbamba mali piini bɛ yuuni. Di piligu zaŋmi gbaai [[:en:15th century|15th century]], din daa niŋ ka [[Naa Zoligu]] nyɛ Dagboŋ Naa.
[[Naa Zoligu]] n-daa nyɛ Yaa-Nanima puuni ŋun pahiri ayopɔin zaŋ gbaai Naa [[Naa Shitɔbu|Shitɔbu]] n-di Yani gbana<ref>{{Cite web|last=Malik|date=2021-08-15|title=The Bugum festival ( Buɣum chuɣu) among the Dagomba people : • Dagbon Kingdom - Home Of Culture, History & Tourism|url=https://dagbonkingdom.com/bugum-festival-among-dagomba-people/|access-date=2022-08-07|language=en-US}}</ref> [[Naa Nyaɣisi]] Wumbee Yani gbana zuɣu ʒinibu nyaaŋa.
O Nam dibu daa gbaala yuuni 1469 hali ti kpa yuuni 1486.
O Nam dibu yuuni ka o tuuli yaaŋa, Naa Dariʒɛiɣu daa barigi mɔɣini.<ref>{{Cite web|last=Ibrahim|first=Mohammed|title=Celebration of fire festival underway in the Northern Region|url=https://zaaradio.com/local/celebration-of-fire-festival-underway-in-the-northern-region/|access-date=2022-08-07|language=en-GB}}</ref> Di mi daa kamina n-ti lu goli ŋɔ dahinyini dali. Taaarihi din yi noli ni wuhiya, ni kpukparisi bee yɔɣasi n-daa kpuɣi o.
Kpamba buɣisiya ni bɛ daa bo bia ŋɔ dabisi munaanii ka bi nya o. Wahala kam bɛ ni daa di m-bɔri Naa Zoligu<ref>{{Cite web|title=Bugum Chugu {{!}} Beyond The Return|url=https://beyondthereturn.org/bugum-chugu/|access-date=2022-08-07|language=en-US}}</ref> yaan' yurigu ŋɔ shee daa bahi la yoli. Ka Naa Zoligu mi yɛli ni shee ka bɛ bo Dariʒɛiɣu shee dama baɣisi daa yɛliya ni o be o nyɛvuli ni ka mali alaafee.
[[Naa Dariʒiɛɣu|Naa Dariʒɛiɣu]] bɔbu daa lɛbila maliŋ, ka bɛ bɔri o yuŋ ni wuntaŋ ni, n-kpɛri barina yɔrini.
Barina mini dabiɛm din daa be o bɔbu shee la zuɣu, doo kam daa yi mi na ni bɛ ti tiɣisi o, ka mali o shili di yi ti niŋ ka muɣisigu kam paagi o mɔɣu maa ni, ka o ni tooi tiligi.
Baɣisi daa yɛliya ni dabisili din pahiri awɔi dali ka bɛ yɛn bo n-nya Dariʒiɛɣu, ni di mi ti yɛn niŋla yuŋ. Lala ŋɔ zuɣu, yuŋ kam, bɛ daa yɛn nyɔla buɣim mɔ'kpala<ref>{{Cite web|title=Yani celebrates Fire Festival after 17-year break|url=https://www.graphic.com.gh/news/general-news/yani-celebrates-fire-festival-after-17-year-break.html|access-date=2022-08-07|website=Graphic Online|language=en-gb}}</ref> din yɛn niŋ ka bɛ nyari soli. Bɛ daa ti nyala bia ŋɔ ni do tia gbunni n-gbihira. Ka ban daa bo n-nya o maa dihitabili ni tia maa mali dabara, di ni daa niŋ ka di nyɛla kpukparisi bee yɔɣasi n-daa zaŋ o sɔɣi dini maa. Shɛba daa dii zaŋla buɣim mo' kpala maa n-labiri tia maa zuɣu ka shɛba mi kabisiri di vari ni bɛ zaŋ ku bukaata. Ka bɛ dii ŋmɛri [[guŋgɔna]] ka wari wahi n-ʒi Naa Dariʒiɛɣu kuna yiŋa. Lala niŋsim ŋɔ n-daa kpuri buɣim chuɣu hali ni zuŋɔ.<ref>{{Cite web|last=MyNewsGH|date=2018-09-23|title=Chief killed in Fire Festival gunshot; police hunt for suspect|url=https://www.mynewsgh.com/fire-festival-chief-killed-police-hunt-for-the-suspect/|access-date=2022-08-07|website=MyNewsGh|language=en-US}}</ref>
== Dini Tɔri Shɛm ==
Di tɔbu ni, bɛ yiini la [[Ʒiɛm Yila|ʒiɛm yila]].<ref>{{Cite web|last=theprotour|date=2019-05-23|title=Bugum Chugu Festival|url=https://protour.africa/bugum-chugu-festival/|access-date=2022-08-07|website=ProTour Africa|language=en-US}}</ref> Buɣim chuɣu tɔrila [[Buɣum (goli)|Buɣim gol]]<nowiki/>i dabaawɔi dali. Di nyɛla dabisi' shɛli Naa Zoligu yaan yurigu ni daa barigi.
[[Churi|Chuɣu]] ŋɔ nyɛla chuɣu tuuli din pahi churi anu shɛli Dagbamba ni puhira.
Di mini chuɣu ŋɔ ku pilila [[Dagbɔŋ|Dagbaŋ]] maa zaa yoli, zuliya shɛŋa kamani [[Zabaɣisi]], [[Kusahi]] nti pahi [[Mamprusi|ŋmamprisi]] taɣimi n-deei li, n che ka di wuligi gili duniya luɣuli kam n-wuhiri ni di nyɛla Tudu yaɣili ŋɔ na chuɣu.
== Shili Maalibu Zaŋ kpa Buɣim Chuɣu ==
Shili maalibu zaŋ kpa buɣim chuɣu piinila di yi ti niŋ ka bɛ nya buɣim goli. Saha ŋɔ ka bihi kpɛri mɔɣini n-ti bo mɔri pam bɛ ni tooi nya, n-lɔ mɔ' kpala.
Ka bɛ naan yi pili n-gili tari bɛ ŋahinima, bɛ yab' donima nti pahi bɛ yab'paɣnima. Lala niŋsim maa yɛn chɛ mi ka ninkura ŋɔ kulahi kpe mɔɣini bɛ maŋmaŋa. Tɔ amaa lala mɔ' kpala zaŋ ti ninkura ŋɔ yɛn lɛbila samli n-ti ba ka bɛ ti yɔli chuɣu maa yi puhi naai neei. Bɛ yɛn yɔla samli ŋɔ ka di nyɛ liɣiri ka [[Dagbamba]] boli "Liɣiri awei". Buɣim tɔbu ni ka mɔ'kpala ko ka bɛ gbubira, nachimba tooi gbubiri su'kara,su'bihi,piɛm mini piɛm mola nti pahi lebihi ka di ŋmani tɔbu ni ka bɛ be,ka di lahi che ka buɣim maa tɔbu mali jiri.
Binshɛɣu din tooi lahi niŋdi buɣim goli dabaa anu saha nyɛla daadama gindimi laɣindi binkɔbiri dibahi bahindi nɔhi mini buhi. Lala binkɔbiri ŋɔ ka bɛ mali maani tiŋgbana mini buɣa din be niriba dundona ni ka ti booni Daŋ Tia. Buɣim tɔbu nyɛla Dagbandabba chuɣu. Di nyɛla goli shɛli bɛ ni maani malima ka bɛ mali guri ka taɣiri bɛ daŋ. Din zuɣu ka bɛ booni li " Dagbandabba chuɣu.
== Buɣim Chuɣu Tɔbu Dabsili ==
Buɣim tɔbu piinila saɣidihili nyaaŋa. Din dali maa bindirigu nyɛla bindiri gahindili dama nimma n kuli nyɛli ʒii zaa. Daŋ kpamba zaŋdila saɣibora m-pa goma zuɣu ni kpiinkura gba di. Pɔi ka yuŋ zibi, niriba yɛn zaŋla lala saha ŋɔ m-mali bɛ tobu tima shɛŋa ti ni booni noli wuna. Jɛbihi gba nyɛla bɛ ni tibigi shɛba, ka tiri ba pina ni bɛ bo alibarika bɛ sani, bɛ ni yɛn chaŋ nimohi chandi shɛli maa zuɣu.
Shɛba gba zaŋdila dabaa awɔi dali ŋɔ wuntaŋ ni n-zahindi bɛ tima pɔi ka yuŋ naai zibi. Nayili sampaani ka Naa Limam niŋ nimmohi m-maani sabba sɔŋda n-guhiri yuŋ.
Buɣim tɔbu dali yuŋ saɣidihili nyaaŋa, guŋgɔŋ' karili yɛn kumla nayili samban'ni. Guŋgɔŋ ŋɔ kumsi yɛn laɣimla bihi ni ninkura nayili pɔi ka buɣim tɔbu ŋɔ naan yi pili. Kpambaliba n-yɛn zaŋ Naa yina ka o ti di zamaatu maa alizama. O yɛn zaŋla saha bihi n-wuhi kali ŋɔ ni pili shɛm hali ti paai zuŋɔ. O lahi yɛn saɣisila salo maa zaŋ kpa tuun' shɛŋa din ni tooi saɣim chuɣu maa zaɣi vɛil’tali.
Naa n-yɛn taai buɣim maa tuuli, ka [[kpambaliba]] mi taai o sani, ka salo maa gba taai taba sani hali ni ŋun bahindi nyaaŋa. Naa bi pahiri ban chani buɣim tɔbu ŋɔ ni, o yɛn doliba mi n-chaŋ bɛla ka labi zɔŋ ni.
Buɣim tɔribi ŋɔ yɛn dolila so shɛli din tu ni bɛ doli, ka yiini yila ka ŋmɛri ʒiɛm, ka piɛbiri yuri nti pahi gungɔŋ' kara kumsi ni malifa ti ŋmam. So n-yɛn yiini ʒiɛm kuligi ata yila, ka ban kpalim mi saɣira ni yaa.
N ŋɔ ka yila maa chana;
Buɣim dima mɔɣini ka n-zo kuli n ya"
Yoo yoo yoo yaa yo
Yoo yoo yoo yaa yo
Yoo yoo yoo yaa yo
Buɣim dima mɔɣini ka n-zo kuli n ya".
Bia ŋun ʒiɛm ti Naa ŋɔ yeei
O ʒiɛm saa nyinnyɛɣu
Bia ŋun ʒiɛm ti Naa ŋɔ yeei
O ʒiɛm saa nyinnɛɣu
O ʒɛm saanyinnyaɣu.
Siblaa bia be mɔɣuni
Bo n-diri o yee?
Yoo yoo yoo yaa yoo
Kɔlaa bia be mɔɣuni
Bo n-diri o yee
Yoo yoo yoo yaa yoo
<ref>{{Cite web|last=Malik|date=2021-08-15|title=The Bugum festival ( Buɣim chuɣu) among the Dagomba people : • Dagbon Kingdom - Home Of Culture, History & Tourism|url=https://dagbonkingdom.com/bugum-festival-among-dagomba-people/|access-date=2022-08-07|language=en-US}}</ref>
==Zuliya Shɛba Ban Tɔri Buɣim==
Zuliya shɛba ban tɔri Buɣim n-nyɛ: Dagbamba, Nanumba, Zabaɣisi, ŋmampurisi, Kusahi, Mohi, Gurinsi, Kpunkpaamba ni ban pahi.
Zuliya ŋɔ zaa nyɛla ban tɔri buɣim ka di daliri nyɛla bɛ zaa yila Naa Gbewaa zuliya ni na, gbaai yihi kpunkpaamba. Amaa bɛ gba puhirili ka di daliri nyɛla bɛ ni be Naa Gbewaa sulinsi ni la zuɣu.
== Di Daanfaani ==
*Di teeri ti yɛli kura.
*Di kpaŋsiri ti kaya ni taɣaada.
*Di laɣindi simli ni dɔɣim nangbanyini.
*Di che ka bihi baŋdi bɛ kaya ni taɣada.
* Di teeri ti yuuni piligu.
* Di tiri ti zosimli.
*Di kahigiri ti nii, ka kpaŋsiri ti daalaafee.
*Di kpaŋsiri ti kali,ka booni ninvuɣusuma na ti biɛhigu ni.
*Di tiriti ni'nyambo.<ref>{{Cite w
eb|last=Malik|date=2021-08-15|title=The Bugum festival ( Buɣim chuɣu) among the Dagomba people : • Dagbon Kingdom - Home Of Culture, History & Tourism|url=https://dagbonkingdom.com/bugum-festival-among-dagomba-people/|access-date=2022-08-07|language=en-US}}</ref>
*Di che ka ti baŋdi ni ti zaa yila yaankur’yino ni na.
*Di che ka tiŋduya nima baŋdi ti kali ŋɔ yɛla.
*Di che ka ti nyari saan’suma ti tingbani ni.
== Kundivihira ==
{{Reflist}}
*[https://www.youtube.com/watch?v=3iMhNrvcB-g buɣum Chugu (2021)], YouTube
*[https://www.youtube.com/watch?v=g1zwNzno8eY buɣum Chugu (Fire Festival) (2021)], YouTube
{{Chuɣu}}
[[Pubu:Lahabaya zaa]]
[[Pubu:Ghana]]
[[Pubu:Chuɣu]]
[[Pubu:Lahabaya zaa]]
[[Pubu:Dagbaŋ]]
[[Pubu:Dagbamba]]
20spjwsp48g9sl16zxe8spdy1vkx489
42364
42363
2022-08-08T16:59:58Z
AFAIBRAHIM
1206
/* Shili Maalibu Zaŋ kpa Buɣim Chuɣu */
wikitext
text/x-wiki
{{Databox}}
{{C-Class}}
'''Buɣim Chuɣu''' nyɛla chuɣu shɛli tini puhiri [[Buɣim goli]] ni.<ref>Naden, Tony. 2014. [https://www.webonary.org/dagbani/download/ ''Dagbani dictionary'']. Webonary.</ref><ref>https://www.hopinacademy.org/2021/08/18/the-story-of-buɣum-chugu-fire-festival-hopin-academy/</ref>
==Di Piligu==
[[File:Fire estival.jpg|thumb|left]]
[[File:Fire festival1.jpg|thumb|right]]
[[File:Fire festival2.jpg|thumb|right]]
[[File:Fire festival4.jpg|thumb|right]]
Taarihi wuhiya ni [[Buɣum|Buɣim]] Chuɣu nyɛla [[Dagbamba]] chuɣu kurili. Goli ŋɔ ka Dagbamba mali piini bɛ yuuni. Di piligu zaŋmi gbaai [[:en:15th century|15th century]], din daa niŋ ka [[Naa Zoligu]] nyɛ Dagboŋ Naa.
[[Naa Zoligu]] n-daa nyɛ Yaa-Nanima puuni ŋun pahiri ayopɔin zaŋ gbaai Naa [[Naa Shitɔbu|Shitɔbu]] n-di Yani gbana<ref>{{Cite web|last=Malik|date=2021-08-15|title=The Bugum festival ( Buɣum chuɣu) among the Dagomba people : • Dagbon Kingdom - Home Of Culture, History & Tourism|url=https://dagbonkingdom.com/bugum-festival-among-dagomba-people/|access-date=2022-08-07|language=en-US}}</ref> [[Naa Nyaɣisi]] Wumbee Yani gbana zuɣu ʒinibu nyaaŋa.
O Nam dibu daa gbaala yuuni 1469 hali ti kpa yuuni 1486.
O Nam dibu yuuni ka o tuuli yaaŋa, Naa Dariʒɛiɣu daa barigi mɔɣini.<ref>{{Cite web|last=Ibrahim|first=Mohammed|title=Celebration of fire festival underway in the Northern Region|url=https://zaaradio.com/local/celebration-of-fire-festival-underway-in-the-northern-region/|access-date=2022-08-07|language=en-GB}}</ref> Di mi daa kamina n-ti lu goli ŋɔ dahinyini dali. Taaarihi din yi noli ni wuhiya, ni kpukparisi bee yɔɣasi n-daa kpuɣi o.
Kpamba buɣisiya ni bɛ daa bo bia ŋɔ dabisi munaanii ka bi nya o. Wahala kam bɛ ni daa di m-bɔri Naa Zoligu<ref>{{Cite web|title=Bugum Chugu {{!}} Beyond The Return|url=https://beyondthereturn.org/bugum-chugu/|access-date=2022-08-07|language=en-US}}</ref> yaan' yurigu ŋɔ shee daa bahi la yoli. Ka Naa Zoligu mi yɛli ni shee ka bɛ bo Dariʒɛiɣu shee dama baɣisi daa yɛliya ni o be o nyɛvuli ni ka mali alaafee.
[[Naa Dariʒiɛɣu|Naa Dariʒɛiɣu]] bɔbu daa lɛbila maliŋ, ka bɛ bɔri o yuŋ ni wuntaŋ ni, n-kpɛri barina yɔrini.
Barina mini dabiɛm din daa be o bɔbu shee la zuɣu, doo kam daa yi mi na ni bɛ ti tiɣisi o, ka mali o shili di yi ti niŋ ka muɣisigu kam paagi o mɔɣu maa ni, ka o ni tooi tiligi.
Baɣisi daa yɛliya ni dabisili din pahiri awɔi dali ka bɛ yɛn bo n-nya Dariʒiɛɣu, ni di mi ti yɛn niŋla yuŋ. Lala ŋɔ zuɣu, yuŋ kam, bɛ daa yɛn nyɔla buɣim mɔ'kpala<ref>{{Cite web|title=Yani celebrates Fire Festival after 17-year break|url=https://www.graphic.com.gh/news/general-news/yani-celebrates-fire-festival-after-17-year-break.html|access-date=2022-08-07|website=Graphic Online|language=en-gb}}</ref> din yɛn niŋ ka bɛ nyari soli. Bɛ daa ti nyala bia ŋɔ ni do tia gbunni n-gbihira. Ka ban daa bo n-nya o maa dihitabili ni tia maa mali dabara, di ni daa niŋ ka di nyɛla kpukparisi bee yɔɣasi n-daa zaŋ o sɔɣi dini maa. Shɛba daa dii zaŋla buɣim mo' kpala maa n-labiri tia maa zuɣu ka shɛba mi kabisiri di vari ni bɛ zaŋ ku bukaata. Ka bɛ dii ŋmɛri [[guŋgɔna]] ka wari wahi n-ʒi Naa Dariʒiɛɣu kuna yiŋa. Lala niŋsim ŋɔ n-daa kpuri buɣim chuɣu hali ni zuŋɔ.<ref>{{Cite web|last=MyNewsGH|date=2018-09-23|title=Chief killed in Fire Festival gunshot; police hunt for suspect|url=https://www.mynewsgh.com/fire-festival-chief-killed-police-hunt-for-the-suspect/|access-date=2022-08-07|website=MyNewsGh|language=en-US}}</ref>
== Dini Tɔri Shɛm ==
Di tɔbu ni, bɛ yiini la [[Ʒiɛm Yila|ʒiɛm yila]].<ref>{{Cite web|last=theprotour|date=2019-05-23|title=Bugum Chugu Festival|url=https://protour.africa/bugum-chugu-festival/|access-date=2022-08-07|website=ProTour Africa|language=en-US}}</ref> Buɣim chuɣu tɔrila [[Buɣum (goli)|Buɣim gol]]<nowiki/>i dabaawɔi dali. Di nyɛla dabisi' shɛli Naa Zoligu yaan yurigu ni daa barigi.
[[Churi|Chuɣu]] ŋɔ nyɛla chuɣu tuuli din pahi churi anu shɛli Dagbamba ni puhira.
Di mini chuɣu ŋɔ ku pilila [[Dagbɔŋ|Dagbaŋ]] maa zaa yoli, zuliya shɛŋa kamani [[Zabaɣisi]], [[Kusahi]] nti pahi [[Mamprusi|ŋmamprisi]] taɣimi n-deei li, n che ka di wuligi gili duniya luɣuli kam n-wuhiri ni di nyɛla Tudu yaɣili ŋɔ na chuɣu.
== Shili Maalibu Zaŋ kpa Buɣim Chuɣu ==
Shili maalibu zaŋ kpa buɣim chuɣu piinila di yi ti niŋ ka bɛ nya buɣim goli. Saha ŋɔ ka bihi kpɛri mɔɣini n-ti bo mɔri pam bɛ ni tooi nya, n-lɔ mɔ' kpala.
Ka bɛ naan yi pili n-gili tari bɛ ŋahinima, bɛ yab' donima nti pahi bɛ yab'paɣnima. Lala niŋsim maa yɛn chɛ mi ka ninkura ŋɔ kulahi kpe mɔɣini bɛ maŋmaŋa. Tɔ amaa lala mɔ' kpala zaŋ ti ninkura ŋɔ yɛn lɛbila samli n-ti ba ka bɛ ti yɔli chuɣu maa yi puhi naai neei biɛɣu. Bɛ yɛn yɔla samli ŋɔ ka di nyɛ liɣiri ka [[Dagbamba]] boli "Liɣiri awei". Buɣim tɔbu ni ka mɔ'kpala ko ka bɛ gbubira, nachimba tooi gbubiri su'kara,su'bihi,piɛm mini piɛm mola nti pahi lebihi ka di ŋmani tɔbu ni ka bɛ be,ka di lahi che ka buɣim maa tɔbu mali jiri.
Binshɛɣu din tooi lahi niŋdi buɣim goli dabaa anu saha nyɛla daadama gindimi laɣindi binkɔbiri dibahi bahindi nɔhi mini buhi. Lala binkɔbiri ŋɔ ka bɛ mali maani tiŋgbana mini buɣa din be niriba dundona ni ka ti booni Daŋ Tia. Buɣim tɔbu nyɛla Dagbandabba chuɣu. Di nyɛla goli shɛli bɛ ni maani malima ka bɛ mali guri ka taɣiri bɛ daŋ. Din zuɣu ka bɛ booni li " Dagbandabba chuɣu.
== Buɣim Chuɣu Tɔbu Dabsili ==
Buɣim tɔbu piinila saɣidihili nyaaŋa. Din dali maa bindirigu nyɛla bindiri gahindili dama nimma n kuli nyɛli ʒii zaa. Daŋ kpamba zaŋdila saɣibora m-pa goma zuɣu ni kpiinkura gba di. Pɔi ka yuŋ zibi, niriba yɛn zaŋla lala saha ŋɔ m-mali bɛ tobu tima shɛŋa ti ni booni noli wuna. Jɛbihi gba nyɛla bɛ ni tibigi shɛba, ka tiri ba pina ni bɛ bo alibarika bɛ sani, bɛ ni yɛn chaŋ nimohi chandi shɛli maa zuɣu.
Shɛba gba zaŋdila dabaa awɔi dali ŋɔ wuntaŋ ni n-zahindi bɛ tima pɔi ka yuŋ naai zibi. Nayili sampaani ka Naa Limam niŋ nimmohi m-maani sabba sɔŋda n-guhiri yuŋ.
Buɣim tɔbu dali yuŋ saɣidihili nyaaŋa, guŋgɔŋ' karili yɛn kumla nayili samban'ni. Guŋgɔŋ ŋɔ kumsi yɛn laɣimla bihi ni ninkura nayili pɔi ka buɣim tɔbu ŋɔ naan yi pili. Kpambaliba n-yɛn zaŋ Naa yina ka o ti di zamaatu maa alizama. O yɛn zaŋla saha bihi n-wuhi kali ŋɔ ni pili shɛm hali ti paai zuŋɔ. O lahi yɛn saɣisila salo maa zaŋ kpa tuun' shɛŋa din ni tooi saɣim chuɣu maa zaɣi vɛil’tali.
Naa n-yɛn taai buɣim maa tuuli, ka [[kpambaliba]] mi taai o sani, ka salo maa gba taai taba sani hali ni ŋun bahindi nyaaŋa. Naa bi pahiri ban chani buɣim tɔbu ŋɔ ni, o yɛn doliba mi n-chaŋ bɛla ka labi zɔŋ ni.
Buɣim tɔribi ŋɔ yɛn dolila so shɛli din tu ni bɛ doli, ka yiini yila ka ŋmɛri ʒiɛm, ka piɛbiri yuri nti pahi gungɔŋ' kara kumsi ni malifa ti ŋmam. So n-yɛn yiini ʒiɛm kuligi ata yila, ka ban kpalim mi saɣira ni yaa.
N ŋɔ ka yila maa chana;
Buɣim dima mɔɣini ka n-zo kuli n ya"
Yoo yoo yoo yaa yo
Yoo yoo yoo yaa yo
Yoo yoo yoo yaa yo
Buɣim dima mɔɣini ka n-zo kuli n ya".
Bia ŋun ʒiɛm ti Naa ŋɔ yeei
O ʒiɛm saa nyinnyɛɣu
Bia ŋun ʒiɛm ti Naa ŋɔ yeei
O ʒiɛm saa nyinnɛɣu
O ʒɛm saanyinnyaɣu.
Siblaa bia be mɔɣuni
Bo n-diri o yee?
Yoo yoo yoo yaa yoo
Kɔlaa bia be mɔɣuni
Bo n-diri o yee
Yoo yoo yoo yaa yoo
<ref>{{Cite web|last=Malik|date=2021-08-15|title=The Bugum festival ( Buɣim chuɣu) among the Dagomba people : • Dagbon Kingdom - Home Of Culture, History & Tourism|url=https://dagbonkingdom.com/bugum-festival-among-dagomba-people/|access-date=2022-08-07|language=en-US}}</ref>
==Zuliya Shɛba Ban Tɔri Buɣim==
Zuliya shɛba ban tɔri Buɣim n-nyɛ: Dagbamba, Nanumba, Zabaɣisi, ŋmampurisi, Kusahi, Mohi, Gurinsi, Kpunkpaamba ni ban pahi.
Zuliya ŋɔ zaa nyɛla ban tɔri buɣim ka di daliri nyɛla bɛ zaa yila Naa Gbewaa zuliya ni na, gbaai yihi kpunkpaamba. Amaa bɛ gba puhirili ka di daliri nyɛla bɛ ni be Naa Gbewaa sulinsi ni la zuɣu.
== Di Daanfaani ==
*Di teeri ti yɛli kura.
*Di kpaŋsiri ti kaya ni taɣaada.
*Di laɣindi simli ni dɔɣim nangbanyini.
*Di che ka bihi baŋdi bɛ kaya ni taɣada.
* Di teeri ti yuuni piligu.
* Di tiri ti zosimli.
*Di kahigiri ti nii, ka kpaŋsiri ti daalaafee.
*Di kpaŋsiri ti kali,ka booni ninvuɣusuma na ti biɛhigu ni.
*Di tiriti ni'nyambo.<ref>{{Cite w
eb|last=Malik|date=2021-08-15|title=The Bugum festival ( Buɣim chuɣu) among the Dagomba people : • Dagbon Kingdom - Home Of Culture, History & Tourism|url=https://dagbonkingdom.com/bugum-festival-among-dagomba-people/|access-date=2022-08-07|language=en-US}}</ref>
*Di che ka ti baŋdi ni ti zaa yila yaankur’yino ni na.
*Di che ka tiŋduya nima baŋdi ti kali ŋɔ yɛla.
*Di che ka ti nyari saan’suma ti tingbani ni.
== Kundivihira ==
{{Reflist}}
*[https://www.youtube.com/watch?v=3iMhNrvcB-g buɣum Chugu (2021)], YouTube
*[https://www.youtube.com/watch?v=g1zwNzno8eY buɣum Chugu (Fire Festival) (2021)], YouTube
{{Chuɣu}}
[[Pubu:Lahabaya zaa]]
[[Pubu:Ghana]]
[[Pubu:Chuɣu]]
[[Pubu:Lahabaya zaa]]
[[Pubu:Dagbaŋ]]
[[Pubu:Dagbamba]]
sw1a4jvlt2hbt8st6aahoj7a94ur9jt
42365
42364
2022-08-08T17:01:04Z
AFAIBRAHIM
1206
/* Shili Maalibu Zaŋ kpa Buɣim Chuɣu */
wikitext
text/x-wiki
{{Databox}}
{{C-Class}}
'''Buɣim Chuɣu''' nyɛla chuɣu shɛli tini puhiri [[Buɣim goli]] ni.<ref>Naden, Tony. 2014. [https://www.webonary.org/dagbani/download/ ''Dagbani dictionary'']. Webonary.</ref><ref>https://www.hopinacademy.org/2021/08/18/the-story-of-buɣum-chugu-fire-festival-hopin-academy/</ref>
==Di Piligu==
[[File:Fire estival.jpg|thumb|left]]
[[File:Fire festival1.jpg|thumb|right]]
[[File:Fire festival2.jpg|thumb|right]]
[[File:Fire festival4.jpg|thumb|right]]
Taarihi wuhiya ni [[Buɣum|Buɣim]] Chuɣu nyɛla [[Dagbamba]] chuɣu kurili. Goli ŋɔ ka Dagbamba mali piini bɛ yuuni. Di piligu zaŋmi gbaai [[:en:15th century|15th century]], din daa niŋ ka [[Naa Zoligu]] nyɛ Dagboŋ Naa.
[[Naa Zoligu]] n-daa nyɛ Yaa-Nanima puuni ŋun pahiri ayopɔin zaŋ gbaai Naa [[Naa Shitɔbu|Shitɔbu]] n-di Yani gbana<ref>{{Cite web|last=Malik|date=2021-08-15|title=The Bugum festival ( Buɣum chuɣu) among the Dagomba people : • Dagbon Kingdom - Home Of Culture, History & Tourism|url=https://dagbonkingdom.com/bugum-festival-among-dagomba-people/|access-date=2022-08-07|language=en-US}}</ref> [[Naa Nyaɣisi]] Wumbee Yani gbana zuɣu ʒinibu nyaaŋa.
O Nam dibu daa gbaala yuuni 1469 hali ti kpa yuuni 1486.
O Nam dibu yuuni ka o tuuli yaaŋa, Naa Dariʒɛiɣu daa barigi mɔɣini.<ref>{{Cite web|last=Ibrahim|first=Mohammed|title=Celebration of fire festival underway in the Northern Region|url=https://zaaradio.com/local/celebration-of-fire-festival-underway-in-the-northern-region/|access-date=2022-08-07|language=en-GB}}</ref> Di mi daa kamina n-ti lu goli ŋɔ dahinyini dali. Taaarihi din yi noli ni wuhiya, ni kpukparisi bee yɔɣasi n-daa kpuɣi o.
Kpamba buɣisiya ni bɛ daa bo bia ŋɔ dabisi munaanii ka bi nya o. Wahala kam bɛ ni daa di m-bɔri Naa Zoligu<ref>{{Cite web|title=Bugum Chugu {{!}} Beyond The Return|url=https://beyondthereturn.org/bugum-chugu/|access-date=2022-08-07|language=en-US}}</ref> yaan' yurigu ŋɔ shee daa bahi la yoli. Ka Naa Zoligu mi yɛli ni shee ka bɛ bo Dariʒɛiɣu shee dama baɣisi daa yɛliya ni o be o nyɛvuli ni ka mali alaafee.
[[Naa Dariʒiɛɣu|Naa Dariʒɛiɣu]] bɔbu daa lɛbila maliŋ, ka bɛ bɔri o yuŋ ni wuntaŋ ni, n-kpɛri barina yɔrini.
Barina mini dabiɛm din daa be o bɔbu shee la zuɣu, doo kam daa yi mi na ni bɛ ti tiɣisi o, ka mali o shili di yi ti niŋ ka muɣisigu kam paagi o mɔɣu maa ni, ka o ni tooi tiligi.
Baɣisi daa yɛliya ni dabisili din pahiri awɔi dali ka bɛ yɛn bo n-nya Dariʒiɛɣu, ni di mi ti yɛn niŋla yuŋ. Lala ŋɔ zuɣu, yuŋ kam, bɛ daa yɛn nyɔla buɣim mɔ'kpala<ref>{{Cite web|title=Yani celebrates Fire Festival after 17-year break|url=https://www.graphic.com.gh/news/general-news/yani-celebrates-fire-festival-after-17-year-break.html|access-date=2022-08-07|website=Graphic Online|language=en-gb}}</ref> din yɛn niŋ ka bɛ nyari soli. Bɛ daa ti nyala bia ŋɔ ni do tia gbunni n-gbihira. Ka ban daa bo n-nya o maa dihitabili ni tia maa mali dabara, di ni daa niŋ ka di nyɛla kpukparisi bee yɔɣasi n-daa zaŋ o sɔɣi dini maa. Shɛba daa dii zaŋla buɣim mo' kpala maa n-labiri tia maa zuɣu ka shɛba mi kabisiri di vari ni bɛ zaŋ ku bukaata. Ka bɛ dii ŋmɛri [[guŋgɔna]] ka wari wahi n-ʒi Naa Dariʒiɛɣu kuna yiŋa. Lala niŋsim ŋɔ n-daa kpuri buɣim chuɣu hali ni zuŋɔ.<ref>{{Cite web|last=MyNewsGH|date=2018-09-23|title=Chief killed in Fire Festival gunshot; police hunt for suspect|url=https://www.mynewsgh.com/fire-festival-chief-killed-police-hunt-for-the-suspect/|access-date=2022-08-07|website=MyNewsGh|language=en-US}}</ref>
== Dini Tɔri Shɛm ==
Di tɔbu ni, bɛ yiini la [[Ʒiɛm Yila|ʒiɛm yila]].<ref>{{Cite web|last=theprotour|date=2019-05-23|title=Bugum Chugu Festival|url=https://protour.africa/bugum-chugu-festival/|access-date=2022-08-07|website=ProTour Africa|language=en-US}}</ref> Buɣim chuɣu tɔrila [[Buɣum (goli)|Buɣim gol]]<nowiki/>i dabaawɔi dali. Di nyɛla dabisi' shɛli Naa Zoligu yaan yurigu ni daa barigi.
[[Churi|Chuɣu]] ŋɔ nyɛla chuɣu tuuli din pahi churi anu shɛli Dagbamba ni puhira.
Di mini chuɣu ŋɔ ku pilila [[Dagbɔŋ|Dagbaŋ]] maa zaa yoli, zuliya shɛŋa kamani [[Zabaɣisi]], [[Kusahi]] nti pahi [[Mamprusi|ŋmamprisi]] taɣimi n-deei li, n che ka di wuligi gili duniya luɣuli kam n-wuhiri ni di nyɛla Tudu yaɣili ŋɔ na chuɣu.
== Shili Maalibu Zaŋ kpa Buɣim Chuɣu ==
Shili maalibu zaŋ kpa buɣim chuɣu piinila di yi ti niŋ ka bɛ nya buɣim goli. Saha ŋɔ ka bihi kpɛri mɔɣini n-ti bo mɔri pam bɛ ni tooi nya, n-lɔ mɔ' kpala.
Ka bɛ naan yi pili n-gili tari bɛ ŋahinima, bɛ yab' donima nti pahi bɛ yab'paɣnima. Lala niŋsim maa yɛn chɛ mi ka ninkura ŋɔ kulahi kpe mɔɣini bɛ maŋmaŋa. Tɔ amaa lala mɔ' kpala zaŋ ti ninkura ŋɔ yɛn lɛbila samli n-ti ba ka bɛ ti yɔli chuɣu maa yi puhi naai neei biɛɣu. Bɛ yɛn yɔla samli ŋɔ ka di nyɛ liɣiri ka [[Dagbamba]] bolli "liɣiri awei". Buɣim tɔbu ni ka mɔ'kpala ko ka bɛ gbubira, nachimba tooi gbubiri su'kara,su'bihi,piɛm mini piɛm mola nti pahi lebihi ka di ŋmani tɔbu ni ka bɛ be,ka di lahi che ka buɣim maa tɔbu mali jiri.
Binshɛɣu din tooi lahi niŋdi buɣim goli dabaa anu saha nyɛla daadama gindimi laɣindi binkɔbiri dibahi bahindi nɔhi mini buhi. Lala binkɔbiri ŋɔ ka bɛ mali maani tiŋgbana mini buɣa din be niriba dundona ni ka ti booni Daŋ Tia. Buɣim tɔbu nyɛla Dagbandabba chuɣu. Di nyɛla goli shɛli bɛ ni maani malima ka bɛ mali guri ka taɣiri bɛ daŋ. Din zuɣu ka bɛ booni li " Dagbandabba chuɣu.
== Buɣim Chuɣu Tɔbu Dabsili ==
Buɣim tɔbu piinila saɣidihili nyaaŋa. Din dali maa bindirigu nyɛla bindiri gahindili dama nimma n kuli nyɛli ʒii zaa. Daŋ kpamba zaŋdila saɣibora m-pa goma zuɣu ni kpiinkura gba di. Pɔi ka yuŋ zibi, niriba yɛn zaŋla lala saha ŋɔ m-mali bɛ tobu tima shɛŋa ti ni booni noli wuna. Jɛbihi gba nyɛla bɛ ni tibigi shɛba, ka tiri ba pina ni bɛ bo alibarika bɛ sani, bɛ ni yɛn chaŋ nimohi chandi shɛli maa zuɣu.
Shɛba gba zaŋdila dabaa awɔi dali ŋɔ wuntaŋ ni n-zahindi bɛ tima pɔi ka yuŋ naai zibi. Nayili sampaani ka Naa Limam niŋ nimmohi m-maani sabba sɔŋda n-guhiri yuŋ.
Buɣim tɔbu dali yuŋ saɣidihili nyaaŋa, guŋgɔŋ' karili yɛn kumla nayili samban'ni. Guŋgɔŋ ŋɔ kumsi yɛn laɣimla bihi ni ninkura nayili pɔi ka buɣim tɔbu ŋɔ naan yi pili. Kpambaliba n-yɛn zaŋ Naa yina ka o ti di zamaatu maa alizama. O yɛn zaŋla saha bihi n-wuhi kali ŋɔ ni pili shɛm hali ti paai zuŋɔ. O lahi yɛn saɣisila salo maa zaŋ kpa tuun' shɛŋa din ni tooi saɣim chuɣu maa zaɣi vɛil’tali.
Naa n-yɛn taai buɣim maa tuuli, ka [[kpambaliba]] mi taai o sani, ka salo maa gba taai taba sani hali ni ŋun bahindi nyaaŋa. Naa bi pahiri ban chani buɣim tɔbu ŋɔ ni, o yɛn doliba mi n-chaŋ bɛla ka labi zɔŋ ni.
Buɣim tɔribi ŋɔ yɛn dolila so shɛli din tu ni bɛ doli, ka yiini yila ka ŋmɛri ʒiɛm, ka piɛbiri yuri nti pahi gungɔŋ' kara kumsi ni malifa ti ŋmam. So n-yɛn yiini ʒiɛm kuligi ata yila, ka ban kpalim mi saɣira ni yaa.
N ŋɔ ka yila maa chana;
Buɣim dima mɔɣini ka n-zo kuli n ya"
Yoo yoo yoo yaa yo
Yoo yoo yoo yaa yo
Yoo yoo yoo yaa yo
Buɣim dima mɔɣini ka n-zo kuli n ya".
Bia ŋun ʒiɛm ti Naa ŋɔ yeei
O ʒiɛm saa nyinnyɛɣu
Bia ŋun ʒiɛm ti Naa ŋɔ yeei
O ʒiɛm saa nyinnɛɣu
O ʒɛm saanyinnyaɣu.
Siblaa bia be mɔɣuni
Bo n-diri o yee?
Yoo yoo yoo yaa yoo
Kɔlaa bia be mɔɣuni
Bo n-diri o yee
Yoo yoo yoo yaa yoo
<ref>{{Cite web|last=Malik|date=2021-08-15|title=The Bugum festival ( Buɣim chuɣu) among the Dagomba people : • Dagbon Kingdom - Home Of Culture, History & Tourism|url=https://dagbonkingdom.com/bugum-festival-among-dagomba-people/|access-date=2022-08-07|language=en-US}}</ref>
==Zuliya Shɛba Ban Tɔri Buɣim==
Zuliya shɛba ban tɔri Buɣim n-nyɛ: Dagbamba, Nanumba, Zabaɣisi, ŋmampurisi, Kusahi, Mohi, Gurinsi, Kpunkpaamba ni ban pahi.
Zuliya ŋɔ zaa nyɛla ban tɔri buɣim ka di daliri nyɛla bɛ zaa yila Naa Gbewaa zuliya ni na, gbaai yihi kpunkpaamba. Amaa bɛ gba puhirili ka di daliri nyɛla bɛ ni be Naa Gbewaa sulinsi ni la zuɣu.
== Di Daanfaani ==
*Di teeri ti yɛli kura.
*Di kpaŋsiri ti kaya ni taɣaada.
*Di laɣindi simli ni dɔɣim nangbanyini.
*Di che ka bihi baŋdi bɛ kaya ni taɣada.
* Di teeri ti yuuni piligu.
* Di tiri ti zosimli.
*Di kahigiri ti nii, ka kpaŋsiri ti daalaafee.
*Di kpaŋsiri ti kali,ka booni ninvuɣusuma na ti biɛhigu ni.
*Di tiriti ni'nyambo.<ref>{{Cite w
eb|last=Malik|date=2021-08-15|title=The Bugum festival ( Buɣim chuɣu) among the Dagomba people : • Dagbon Kingdom - Home Of Culture, History & Tourism|url=https://dagbonkingdom.com/bugum-festival-among-dagomba-people/|access-date=2022-08-07|language=en-US}}</ref>
*Di che ka ti baŋdi ni ti zaa yila yaankur’yino ni na.
*Di che ka tiŋduya nima baŋdi ti kali ŋɔ yɛla.
*Di che ka ti nyari saan’suma ti tingbani ni.
== Kundivihira ==
{{Reflist}}
*[https://www.youtube.com/watch?v=3iMhNrvcB-g buɣum Chugu (2021)], YouTube
*[https://www.youtube.com/watch?v=g1zwNzno8eY buɣum Chugu (Fire Festival) (2021)], YouTube
{{Chuɣu}}
[[Pubu:Lahabaya zaa]]
[[Pubu:Ghana]]
[[Pubu:Chuɣu]]
[[Pubu:Lahabaya zaa]]
[[Pubu:Dagbaŋ]]
[[Pubu:Dagbamba]]
eb30t307vefmasci5iidhtqvs4vtylt
42366
42365
2022-08-08T17:02:06Z
AFAIBRAHIM
1206
/* Shili Maalibu Zaŋ kpa Buɣim Chuɣu */
wikitext
text/x-wiki
{{Databox}}
{{C-Class}}
'''Buɣim Chuɣu''' nyɛla chuɣu shɛli tini puhiri [[Buɣim goli]] ni.<ref>Naden, Tony. 2014. [https://www.webonary.org/dagbani/download/ ''Dagbani dictionary'']. Webonary.</ref><ref>https://www.hopinacademy.org/2021/08/18/the-story-of-buɣum-chugu-fire-festival-hopin-academy/</ref>
==Di Piligu==
[[File:Fire estival.jpg|thumb|left]]
[[File:Fire festival1.jpg|thumb|right]]
[[File:Fire festival2.jpg|thumb|right]]
[[File:Fire festival4.jpg|thumb|right]]
Taarihi wuhiya ni [[Buɣum|Buɣim]] Chuɣu nyɛla [[Dagbamba]] chuɣu kurili. Goli ŋɔ ka Dagbamba mali piini bɛ yuuni. Di piligu zaŋmi gbaai [[:en:15th century|15th century]], din daa niŋ ka [[Naa Zoligu]] nyɛ Dagboŋ Naa.
[[Naa Zoligu]] n-daa nyɛ Yaa-Nanima puuni ŋun pahiri ayopɔin zaŋ gbaai Naa [[Naa Shitɔbu|Shitɔbu]] n-di Yani gbana<ref>{{Cite web|last=Malik|date=2021-08-15|title=The Bugum festival ( Buɣum chuɣu) among the Dagomba people : • Dagbon Kingdom - Home Of Culture, History & Tourism|url=https://dagbonkingdom.com/bugum-festival-among-dagomba-people/|access-date=2022-08-07|language=en-US}}</ref> [[Naa Nyaɣisi]] Wumbee Yani gbana zuɣu ʒinibu nyaaŋa.
O Nam dibu daa gbaala yuuni 1469 hali ti kpa yuuni 1486.
O Nam dibu yuuni ka o tuuli yaaŋa, Naa Dariʒɛiɣu daa barigi mɔɣini.<ref>{{Cite web|last=Ibrahim|first=Mohammed|title=Celebration of fire festival underway in the Northern Region|url=https://zaaradio.com/local/celebration-of-fire-festival-underway-in-the-northern-region/|access-date=2022-08-07|language=en-GB}}</ref> Di mi daa kamina n-ti lu goli ŋɔ dahinyini dali. Taaarihi din yi noli ni wuhiya, ni kpukparisi bee yɔɣasi n-daa kpuɣi o.
Kpamba buɣisiya ni bɛ daa bo bia ŋɔ dabisi munaanii ka bi nya o. Wahala kam bɛ ni daa di m-bɔri Naa Zoligu<ref>{{Cite web|title=Bugum Chugu {{!}} Beyond The Return|url=https://beyondthereturn.org/bugum-chugu/|access-date=2022-08-07|language=en-US}}</ref> yaan' yurigu ŋɔ shee daa bahi la yoli. Ka Naa Zoligu mi yɛli ni shee ka bɛ bo Dariʒɛiɣu shee dama baɣisi daa yɛliya ni o be o nyɛvuli ni ka mali alaafee.
[[Naa Dariʒiɛɣu|Naa Dariʒɛiɣu]] bɔbu daa lɛbila maliŋ, ka bɛ bɔri o yuŋ ni wuntaŋ ni, n-kpɛri barina yɔrini.
Barina mini dabiɛm din daa be o bɔbu shee la zuɣu, doo kam daa yi mi na ni bɛ ti tiɣisi o, ka mali o shili di yi ti niŋ ka muɣisigu kam paagi o mɔɣu maa ni, ka o ni tooi tiligi.
Baɣisi daa yɛliya ni dabisili din pahiri awɔi dali ka bɛ yɛn bo n-nya Dariʒiɛɣu, ni di mi ti yɛn niŋla yuŋ. Lala ŋɔ zuɣu, yuŋ kam, bɛ daa yɛn nyɔla buɣim mɔ'kpala<ref>{{Cite web|title=Yani celebrates Fire Festival after 17-year break|url=https://www.graphic.com.gh/news/general-news/yani-celebrates-fire-festival-after-17-year-break.html|access-date=2022-08-07|website=Graphic Online|language=en-gb}}</ref> din yɛn niŋ ka bɛ nyari soli. Bɛ daa ti nyala bia ŋɔ ni do tia gbunni n-gbihira. Ka ban daa bo n-nya o maa dihitabili ni tia maa mali dabara, di ni daa niŋ ka di nyɛla kpukparisi bee yɔɣasi n-daa zaŋ o sɔɣi dini maa. Shɛba daa dii zaŋla buɣim mo' kpala maa n-labiri tia maa zuɣu ka shɛba mi kabisiri di vari ni bɛ zaŋ ku bukaata. Ka bɛ dii ŋmɛri [[guŋgɔna]] ka wari wahi n-ʒi Naa Dariʒiɛɣu kuna yiŋa. Lala niŋsim ŋɔ n-daa kpuri buɣim chuɣu hali ni zuŋɔ.<ref>{{Cite web|last=MyNewsGH|date=2018-09-23|title=Chief killed in Fire Festival gunshot; police hunt for suspect|url=https://www.mynewsgh.com/fire-festival-chief-killed-police-hunt-for-the-suspect/|access-date=2022-08-07|website=MyNewsGh|language=en-US}}</ref>
== Dini Tɔri Shɛm ==
Di tɔbu ni, bɛ yiini la [[Ʒiɛm Yila|ʒiɛm yila]].<ref>{{Cite web|last=theprotour|date=2019-05-23|title=Bugum Chugu Festival|url=https://protour.africa/bugum-chugu-festival/|access-date=2022-08-07|website=ProTour Africa|language=en-US}}</ref> Buɣim chuɣu tɔrila [[Buɣum (goli)|Buɣim gol]]<nowiki/>i dabaawɔi dali. Di nyɛla dabisi' shɛli Naa Zoligu yaan yurigu ni daa barigi.
[[Churi|Chuɣu]] ŋɔ nyɛla chuɣu tuuli din pahi churi anu shɛli Dagbamba ni puhira.
Di mini chuɣu ŋɔ ku pilila [[Dagbɔŋ|Dagbaŋ]] maa zaa yoli, zuliya shɛŋa kamani [[Zabaɣisi]], [[Kusahi]] nti pahi [[Mamprusi|ŋmamprisi]] taɣimi n-deei li, n che ka di wuligi gili duniya luɣuli kam n-wuhiri ni di nyɛla Tudu yaɣili ŋɔ na chuɣu.
== Shili Maalibu Zaŋ kpa Buɣim Chuɣu ==
Shili maalibu zaŋ kpa buɣim chuɣu piinila di yi ti niŋ ka bɛ nya buɣim goli. Saha ŋɔ ka bihi kpɛri mɔɣini n-ti bo mɔri pam bɛ ni tooi nya, n-lɔ mɔ' kpala.
Ka bɛ naan yi pili n-gili tari bɛ ŋahinima, bɛ yab' donima nti pahi bɛ yab'paɣnima. Lala niŋsim maa yɛn chɛ mi ka ninkura ŋɔ kulahi kpe mɔɣini bɛ maŋmaŋa. Tɔ amaa lala mɔ' kpala zaŋ ti ninkura ŋɔ yɛn lɛbila samli n-ti ba ka bɛ ti yɔli chuɣu maa yi puhi naai neei biɛɣu. Bɛ yɛn yɔla samli ŋɔ ka di nyɛ liɣiri ka [[Dagbamba]] bolli "liɣiri awɔi". Buɣim tɔbu ni ka mɔ'kpala ko ka bɛ gbubira, nachimba tooi gbubiri su'kara,su'bihi,piɛm mini piɛm mola nti pahi lebihi ka di ŋmani tɔbu ni ka bɛ be,ka di lahi che ka buɣim maa tɔbu mali jiri.
Binshɛɣu din tooi lahi niŋdi buɣim goli dabaa anu saha nyɛla daadama gindimi laɣindi binkɔbiri dibahi bahindi nɔhi mini buhi. Lala binkɔbiri ŋɔ ka bɛ mali maani tiŋgbana mini buɣa din be niriba dundona ni ka ti booni Daŋ Tia. Buɣim tɔbu nyɛla Dagbandabba chuɣu. Di nyɛla goli shɛli bɛ ni maani malima ka bɛ mali guri ka taɣiri bɛ daŋ. Din zuɣu ka bɛ booni li " Dagbandabba chuɣu.
== Buɣim Chuɣu Tɔbu Dabsili ==
Buɣim tɔbu piinila saɣidihili nyaaŋa. Din dali maa bindirigu nyɛla bindiri gahindili dama nimma n kuli nyɛli ʒii zaa. Daŋ kpamba zaŋdila saɣibora m-pa goma zuɣu ni kpiinkura gba di. Pɔi ka yuŋ zibi, niriba yɛn zaŋla lala saha ŋɔ m-mali bɛ tobu tima shɛŋa ti ni booni noli wuna. Jɛbihi gba nyɛla bɛ ni tibigi shɛba, ka tiri ba pina ni bɛ bo alibarika bɛ sani, bɛ ni yɛn chaŋ nimohi chandi shɛli maa zuɣu.
Shɛba gba zaŋdila dabaa awɔi dali ŋɔ wuntaŋ ni n-zahindi bɛ tima pɔi ka yuŋ naai zibi. Nayili sampaani ka Naa Limam niŋ nimmohi m-maani sabba sɔŋda n-guhiri yuŋ.
Buɣim tɔbu dali yuŋ saɣidihili nyaaŋa, guŋgɔŋ' karili yɛn kumla nayili samban'ni. Guŋgɔŋ ŋɔ kumsi yɛn laɣimla bihi ni ninkura nayili pɔi ka buɣim tɔbu ŋɔ naan yi pili. Kpambaliba n-yɛn zaŋ Naa yina ka o ti di zamaatu maa alizama. O yɛn zaŋla saha bihi n-wuhi kali ŋɔ ni pili shɛm hali ti paai zuŋɔ. O lahi yɛn saɣisila salo maa zaŋ kpa tuun' shɛŋa din ni tooi saɣim chuɣu maa zaɣi vɛil’tali.
Naa n-yɛn taai buɣim maa tuuli, ka [[kpambaliba]] mi taai o sani, ka salo maa gba taai taba sani hali ni ŋun bahindi nyaaŋa. Naa bi pahiri ban chani buɣim tɔbu ŋɔ ni, o yɛn doliba mi n-chaŋ bɛla ka labi zɔŋ ni.
Buɣim tɔribi ŋɔ yɛn dolila so shɛli din tu ni bɛ doli, ka yiini yila ka ŋmɛri ʒiɛm, ka piɛbiri yuri nti pahi gungɔŋ' kara kumsi ni malifa ti ŋmam. So n-yɛn yiini ʒiɛm kuligi ata yila, ka ban kpalim mi saɣira ni yaa.
N ŋɔ ka yila maa chana;
Buɣim dima mɔɣini ka n-zo kuli n ya"
Yoo yoo yoo yaa yo
Yoo yoo yoo yaa yo
Yoo yoo yoo yaa yo
Buɣim dima mɔɣini ka n-zo kuli n ya".
Bia ŋun ʒiɛm ti Naa ŋɔ yeei
O ʒiɛm saa nyinnyɛɣu
Bia ŋun ʒiɛm ti Naa ŋɔ yeei
O ʒiɛm saa nyinnɛɣu
O ʒɛm saanyinnyaɣu.
Siblaa bia be mɔɣuni
Bo n-diri o yee?
Yoo yoo yoo yaa yoo
Kɔlaa bia be mɔɣuni
Bo n-diri o yee
Yoo yoo yoo yaa yoo
<ref>{{Cite web|last=Malik|date=2021-08-15|title=The Bugum festival ( Buɣim chuɣu) among the Dagomba people : • Dagbon Kingdom - Home Of Culture, History & Tourism|url=https://dagbonkingdom.com/bugum-festival-among-dagomba-people/|access-date=2022-08-07|language=en-US}}</ref>
==Zuliya Shɛba Ban Tɔri Buɣim==
Zuliya shɛba ban tɔri Buɣim n-nyɛ: Dagbamba, Nanumba, Zabaɣisi, ŋmampurisi, Kusahi, Mohi, Gurinsi, Kpunkpaamba ni ban pahi.
Zuliya ŋɔ zaa nyɛla ban tɔri buɣim ka di daliri nyɛla bɛ zaa yila Naa Gbewaa zuliya ni na, gbaai yihi kpunkpaamba. Amaa bɛ gba puhirili ka di daliri nyɛla bɛ ni be Naa Gbewaa sulinsi ni la zuɣu.
== Di Daanfaani ==
*Di teeri ti yɛli kura.
*Di kpaŋsiri ti kaya ni taɣaada.
*Di laɣindi simli ni dɔɣim nangbanyini.
*Di che ka bihi baŋdi bɛ kaya ni taɣada.
* Di teeri ti yuuni piligu.
* Di tiri ti zosimli.
*Di kahigiri ti nii, ka kpaŋsiri ti daalaafee.
*Di kpaŋsiri ti kali,ka booni ninvuɣusuma na ti biɛhigu ni.
*Di tiriti ni'nyambo.<ref>{{Cite w
eb|last=Malik|date=2021-08-15|title=The Bugum festival ( Buɣim chuɣu) among the Dagomba people : • Dagbon Kingdom - Home Of Culture, History & Tourism|url=https://dagbonkingdom.com/bugum-festival-among-dagomba-people/|access-date=2022-08-07|language=en-US}}</ref>
*Di che ka ti baŋdi ni ti zaa yila yaankur’yino ni na.
*Di che ka tiŋduya nima baŋdi ti kali ŋɔ yɛla.
*Di che ka ti nyari saan’suma ti tingbani ni.
== Kundivihira ==
{{Reflist}}
*[https://www.youtube.com/watch?v=3iMhNrvcB-g buɣum Chugu (2021)], YouTube
*[https://www.youtube.com/watch?v=g1zwNzno8eY buɣum Chugu (Fire Festival) (2021)], YouTube
{{Chuɣu}}
[[Pubu:Lahabaya zaa]]
[[Pubu:Ghana]]
[[Pubu:Chuɣu]]
[[Pubu:Lahabaya zaa]]
[[Pubu:Dagbaŋ]]
[[Pubu:Dagbamba]]
rcjr8tnw4dn3xlgs0htqjluv0kng2tc
42367
42366
2022-08-08T17:04:47Z
AFAIBRAHIM
1206
/* Shili Maalibu Zaŋ kpa Buɣim Chuɣu */
wikitext
text/x-wiki
{{Databox}}
{{C-Class}}
'''Buɣim Chuɣu''' nyɛla chuɣu shɛli tini puhiri [[Buɣim goli]] ni.<ref>Naden, Tony. 2014. [https://www.webonary.org/dagbani/download/ ''Dagbani dictionary'']. Webonary.</ref><ref>https://www.hopinacademy.org/2021/08/18/the-story-of-buɣum-chugu-fire-festival-hopin-academy/</ref>
==Di Piligu==
[[File:Fire estival.jpg|thumb|left]]
[[File:Fire festival1.jpg|thumb|right]]
[[File:Fire festival2.jpg|thumb|right]]
[[File:Fire festival4.jpg|thumb|right]]
Taarihi wuhiya ni [[Buɣum|Buɣim]] Chuɣu nyɛla [[Dagbamba]] chuɣu kurili. Goli ŋɔ ka Dagbamba mali piini bɛ yuuni. Di piligu zaŋmi gbaai [[:en:15th century|15th century]], din daa niŋ ka [[Naa Zoligu]] nyɛ Dagboŋ Naa.
[[Naa Zoligu]] n-daa nyɛ Yaa-Nanima puuni ŋun pahiri ayopɔin zaŋ gbaai Naa [[Naa Shitɔbu|Shitɔbu]] n-di Yani gbana<ref>{{Cite web|last=Malik|date=2021-08-15|title=The Bugum festival ( Buɣum chuɣu) among the Dagomba people : • Dagbon Kingdom - Home Of Culture, History & Tourism|url=https://dagbonkingdom.com/bugum-festival-among-dagomba-people/|access-date=2022-08-07|language=en-US}}</ref> [[Naa Nyaɣisi]] Wumbee Yani gbana zuɣu ʒinibu nyaaŋa.
O Nam dibu daa gbaala yuuni 1469 hali ti kpa yuuni 1486.
O Nam dibu yuuni ka o tuuli yaaŋa, Naa Dariʒɛiɣu daa barigi mɔɣini.<ref>{{Cite web|last=Ibrahim|first=Mohammed|title=Celebration of fire festival underway in the Northern Region|url=https://zaaradio.com/local/celebration-of-fire-festival-underway-in-the-northern-region/|access-date=2022-08-07|language=en-GB}}</ref> Di mi daa kamina n-ti lu goli ŋɔ dahinyini dali. Taaarihi din yi noli ni wuhiya, ni kpukparisi bee yɔɣasi n-daa kpuɣi o.
Kpamba buɣisiya ni bɛ daa bo bia ŋɔ dabisi munaanii ka bi nya o. Wahala kam bɛ ni daa di m-bɔri Naa Zoligu<ref>{{Cite web|title=Bugum Chugu {{!}} Beyond The Return|url=https://beyondthereturn.org/bugum-chugu/|access-date=2022-08-07|language=en-US}}</ref> yaan' yurigu ŋɔ shee daa bahi la yoli. Ka Naa Zoligu mi yɛli ni shee ka bɛ bo Dariʒɛiɣu shee dama baɣisi daa yɛliya ni o be o nyɛvuli ni ka mali alaafee.
[[Naa Dariʒiɛɣu|Naa Dariʒɛiɣu]] bɔbu daa lɛbila maliŋ, ka bɛ bɔri o yuŋ ni wuntaŋ ni, n-kpɛri barina yɔrini.
Barina mini dabiɛm din daa be o bɔbu shee la zuɣu, doo kam daa yi mi na ni bɛ ti tiɣisi o, ka mali o shili di yi ti niŋ ka muɣisigu kam paagi o mɔɣu maa ni, ka o ni tooi tiligi.
Baɣisi daa yɛliya ni dabisili din pahiri awɔi dali ka bɛ yɛn bo n-nya Dariʒiɛɣu, ni di mi ti yɛn niŋla yuŋ. Lala ŋɔ zuɣu, yuŋ kam, bɛ daa yɛn nyɔla buɣim mɔ'kpala<ref>{{Cite web|title=Yani celebrates Fire Festival after 17-year break|url=https://www.graphic.com.gh/news/general-news/yani-celebrates-fire-festival-after-17-year-break.html|access-date=2022-08-07|website=Graphic Online|language=en-gb}}</ref> din yɛn niŋ ka bɛ nyari soli. Bɛ daa ti nyala bia ŋɔ ni do tia gbunni n-gbihira. Ka ban daa bo n-nya o maa dihitabili ni tia maa mali dabara, di ni daa niŋ ka di nyɛla kpukparisi bee yɔɣasi n-daa zaŋ o sɔɣi dini maa. Shɛba daa dii zaŋla buɣim mo' kpala maa n-labiri tia maa zuɣu ka shɛba mi kabisiri di vari ni bɛ zaŋ ku bukaata. Ka bɛ dii ŋmɛri [[guŋgɔna]] ka wari wahi n-ʒi Naa Dariʒiɛɣu kuna yiŋa. Lala niŋsim ŋɔ n-daa kpuri buɣim chuɣu hali ni zuŋɔ.<ref>{{Cite web|last=MyNewsGH|date=2018-09-23|title=Chief killed in Fire Festival gunshot; police hunt for suspect|url=https://www.mynewsgh.com/fire-festival-chief-killed-police-hunt-for-the-suspect/|access-date=2022-08-07|website=MyNewsGh|language=en-US}}</ref>
== Dini Tɔri Shɛm ==
Di tɔbu ni, bɛ yiini la [[Ʒiɛm Yila|ʒiɛm yila]].<ref>{{Cite web|last=theprotour|date=2019-05-23|title=Bugum Chugu Festival|url=https://protour.africa/bugum-chugu-festival/|access-date=2022-08-07|website=ProTour Africa|language=en-US}}</ref> Buɣim chuɣu tɔrila [[Buɣum (goli)|Buɣim gol]]<nowiki/>i dabaawɔi dali. Di nyɛla dabisi' shɛli Naa Zoligu yaan yurigu ni daa barigi.
[[Churi|Chuɣu]] ŋɔ nyɛla chuɣu tuuli din pahi churi anu shɛli Dagbamba ni puhira.
Di mini chuɣu ŋɔ ku pilila [[Dagbɔŋ|Dagbaŋ]] maa zaa yoli, zuliya shɛŋa kamani [[Zabaɣisi]], [[Kusahi]] nti pahi [[Mamprusi|ŋmamprisi]] taɣimi n-deei li, n che ka di wuligi gili duniya luɣuli kam n-wuhiri ni di nyɛla Tudu yaɣili ŋɔ na chuɣu.
== Shili Maalibu Zaŋ kpa Buɣim Chuɣu ==
Shili maalibu zaŋ kpa buɣim chuɣu piinila di yi ti niŋ ka bɛ nya buɣim goli. Saha ŋɔ ka bihi kpɛri mɔɣini n-ti bo mɔri pam bɛ ni tooi nya, n-lɔ mɔ' kpala.
Ka bɛ naan yi pili n-gili tari bɛ ŋahinima, bɛ yab' donima nti pahi bɛ yab'paɣnima. Lala niŋsim maa yɛn chɛ mi ka ninkura ŋɔ kulahi kpe mɔɣini bɛ maŋmaŋa. Tɔ amaa lala mɔ' kpala zaŋ ti ninkura ŋɔ yɛn lɛbila samli n-ti ba ka bɛ ti yɔli chuɣu maa yi puhi naai neei biɛɣu. Bɛ yɛn yɔla samli ŋɔ ka di nyɛ liɣiri ka [[Dagbamba]] bolli "liɣiri awɔi". Buɣim tɔbu ni ka mɔ'kpala ko ka bɛ gbubira, nachimba tooi gbubiri su'kara, su'bihi,piɛm mini piɛm mola nti pahi lebihi ka di ŋmani tɔbu ni ka bɛ be,ka di lahi che ka buɣim maa tɔbu mali jiri.
Binshɛɣu din tooi lahi niŋdi buɣim goli dabaa anu saha nyɛla daadama gindimi laɣindi binkɔbiri dibahi bahindi nɔhi mini buhi. Lala binkɔbiri ŋɔ ka bɛ mali maani tiŋgbana mini buɣa din be niriba dundona ni ka ti booni Daŋ Tia. Buɣim tɔbu nyɛla Dagbandabba chuɣu. Di nyɛla goli shɛli bɛ ni maani malima ka bɛ mali guri ka taɣiri bɛ daŋ. Din zuɣu ka bɛ booni li " Dagbandabba chuɣu.
== Buɣim Chuɣu Tɔbu Dabsili ==
Buɣim tɔbu piinila saɣidihili nyaaŋa. Din dali maa bindirigu nyɛla bindiri gahindili dama nimma n kuli nyɛli ʒii zaa. Daŋ kpamba zaŋdila saɣibora m-pa goma zuɣu ni kpiinkura gba di. Pɔi ka yuŋ zibi, niriba yɛn zaŋla lala saha ŋɔ m-mali bɛ tobu tima shɛŋa ti ni booni noli wuna. Jɛbihi gba nyɛla bɛ ni tibigi shɛba, ka tiri ba pina ni bɛ bo alibarika bɛ sani, bɛ ni yɛn chaŋ nimohi chandi shɛli maa zuɣu.
Shɛba gba zaŋdila dabaa awɔi dali ŋɔ wuntaŋ ni n-zahindi bɛ tima pɔi ka yuŋ naai zibi. Nayili sampaani ka Naa Limam niŋ nimmohi m-maani sabba sɔŋda n-guhiri yuŋ.
Buɣim tɔbu dali yuŋ saɣidihili nyaaŋa, guŋgɔŋ' karili yɛn kumla nayili samban'ni. Guŋgɔŋ ŋɔ kumsi yɛn laɣimla bihi ni ninkura nayili pɔi ka buɣim tɔbu ŋɔ naan yi pili. Kpambaliba n-yɛn zaŋ Naa yina ka o ti di zamaatu maa alizama. O yɛn zaŋla saha bihi n-wuhi kali ŋɔ ni pili shɛm hali ti paai zuŋɔ. O lahi yɛn saɣisila salo maa zaŋ kpa tuun' shɛŋa din ni tooi saɣim chuɣu maa zaɣi vɛil’tali.
Naa n-yɛn taai buɣim maa tuuli, ka [[kpambaliba]] mi taai o sani, ka salo maa gba taai taba sani hali ni ŋun bahindi nyaaŋa. Naa bi pahiri ban chani buɣim tɔbu ŋɔ ni, o yɛn doliba mi n-chaŋ bɛla ka labi zɔŋ ni.
Buɣim tɔribi ŋɔ yɛn dolila so shɛli din tu ni bɛ doli, ka yiini yila ka ŋmɛri ʒiɛm, ka piɛbiri yuri nti pahi gungɔŋ' kara kumsi ni malifa ti ŋmam. So n-yɛn yiini ʒiɛm kuligi ata yila, ka ban kpalim mi saɣira ni yaa.
N ŋɔ ka yila maa chana;
Buɣim dima mɔɣini ka n-zo kuli n ya"
Yoo yoo yoo yaa yo
Yoo yoo yoo yaa yo
Yoo yoo yoo yaa yo
Buɣim dima mɔɣini ka n-zo kuli n ya".
Bia ŋun ʒiɛm ti Naa ŋɔ yeei
O ʒiɛm saa nyinnyɛɣu
Bia ŋun ʒiɛm ti Naa ŋɔ yeei
O ʒiɛm saa nyinnɛɣu
O ʒɛm saanyinnyaɣu.
Siblaa bia be mɔɣuni
Bo n-diri o yee?
Yoo yoo yoo yaa yoo
Kɔlaa bia be mɔɣuni
Bo n-diri o yee
Yoo yoo yoo yaa yoo
<ref>{{Cite web|last=Malik|date=2021-08-15|title=The Bugum festival ( Buɣim chuɣu) among the Dagomba people : • Dagbon Kingdom - Home Of Culture, History & Tourism|url=https://dagbonkingdom.com/bugum-festival-among-dagomba-people/|access-date=2022-08-07|language=en-US}}</ref>
==Zuliya Shɛba Ban Tɔri Buɣim==
Zuliya shɛba ban tɔri Buɣim n-nyɛ: Dagbamba, Nanumba, Zabaɣisi, ŋmampurisi, Kusahi, Mohi, Gurinsi, Kpunkpaamba ni ban pahi.
Zuliya ŋɔ zaa nyɛla ban tɔri buɣim ka di daliri nyɛla bɛ zaa yila Naa Gbewaa zuliya ni na, gbaai yihi kpunkpaamba. Amaa bɛ gba puhirili ka di daliri nyɛla bɛ ni be Naa Gbewaa sulinsi ni la zuɣu.
== Di Daanfaani ==
*Di teeri ti yɛli kura.
*Di kpaŋsiri ti kaya ni taɣaada.
*Di laɣindi simli ni dɔɣim nangbanyini.
*Di che ka bihi baŋdi bɛ kaya ni taɣada.
* Di teeri ti yuuni piligu.
* Di tiri ti zosimli.
*Di kahigiri ti nii, ka kpaŋsiri ti daalaafee.
*Di kpaŋsiri ti kali,ka booni ninvuɣusuma na ti biɛhigu ni.
*Di tiriti ni'nyambo.<ref>{{Cite w
eb|last=Malik|date=2021-08-15|title=The Bugum festival ( Buɣim chuɣu) among the Dagomba people : • Dagbon Kingdom - Home Of Culture, History & Tourism|url=https://dagbonkingdom.com/bugum-festival-among-dagomba-people/|access-date=2022-08-07|language=en-US}}</ref>
*Di che ka ti baŋdi ni ti zaa yila yaankur’yino ni na.
*Di che ka tiŋduya nima baŋdi ti kali ŋɔ yɛla.
*Di che ka ti nyari saan’suma ti tingbani ni.
== Kundivihira ==
{{Reflist}}
*[https://www.youtube.com/watch?v=3iMhNrvcB-g buɣum Chugu (2021)], YouTube
*[https://www.youtube.com/watch?v=g1zwNzno8eY buɣum Chugu (Fire Festival) (2021)], YouTube
{{Chuɣu}}
[[Pubu:Lahabaya zaa]]
[[Pubu:Ghana]]
[[Pubu:Chuɣu]]
[[Pubu:Lahabaya zaa]]
[[Pubu:Dagbaŋ]]
[[Pubu:Dagbamba]]
efw69eql4ffggja9ykbo51f1fbb9v1r
42368
42367
2022-08-08T17:05:20Z
AFAIBRAHIM
1206
/* Shili Maalibu Zaŋ kpa Buɣim Chuɣu */
wikitext
text/x-wiki
{{Databox}}
{{C-Class}}
'''Buɣim Chuɣu''' nyɛla chuɣu shɛli tini puhiri [[Buɣim goli]] ni.<ref>Naden, Tony. 2014. [https://www.webonary.org/dagbani/download/ ''Dagbani dictionary'']. Webonary.</ref><ref>https://www.hopinacademy.org/2021/08/18/the-story-of-buɣum-chugu-fire-festival-hopin-academy/</ref>
==Di Piligu==
[[File:Fire estival.jpg|thumb|left]]
[[File:Fire festival1.jpg|thumb|right]]
[[File:Fire festival2.jpg|thumb|right]]
[[File:Fire festival4.jpg|thumb|right]]
Taarihi wuhiya ni [[Buɣum|Buɣim]] Chuɣu nyɛla [[Dagbamba]] chuɣu kurili. Goli ŋɔ ka Dagbamba mali piini bɛ yuuni. Di piligu zaŋmi gbaai [[:en:15th century|15th century]], din daa niŋ ka [[Naa Zoligu]] nyɛ Dagboŋ Naa.
[[Naa Zoligu]] n-daa nyɛ Yaa-Nanima puuni ŋun pahiri ayopɔin zaŋ gbaai Naa [[Naa Shitɔbu|Shitɔbu]] n-di Yani gbana<ref>{{Cite web|last=Malik|date=2021-08-15|title=The Bugum festival ( Buɣum chuɣu) among the Dagomba people : • Dagbon Kingdom - Home Of Culture, History & Tourism|url=https://dagbonkingdom.com/bugum-festival-among-dagomba-people/|access-date=2022-08-07|language=en-US}}</ref> [[Naa Nyaɣisi]] Wumbee Yani gbana zuɣu ʒinibu nyaaŋa.
O Nam dibu daa gbaala yuuni 1469 hali ti kpa yuuni 1486.
O Nam dibu yuuni ka o tuuli yaaŋa, Naa Dariʒɛiɣu daa barigi mɔɣini.<ref>{{Cite web|last=Ibrahim|first=Mohammed|title=Celebration of fire festival underway in the Northern Region|url=https://zaaradio.com/local/celebration-of-fire-festival-underway-in-the-northern-region/|access-date=2022-08-07|language=en-GB}}</ref> Di mi daa kamina n-ti lu goli ŋɔ dahinyini dali. Taaarihi din yi noli ni wuhiya, ni kpukparisi bee yɔɣasi n-daa kpuɣi o.
Kpamba buɣisiya ni bɛ daa bo bia ŋɔ dabisi munaanii ka bi nya o. Wahala kam bɛ ni daa di m-bɔri Naa Zoligu<ref>{{Cite web|title=Bugum Chugu {{!}} Beyond The Return|url=https://beyondthereturn.org/bugum-chugu/|access-date=2022-08-07|language=en-US}}</ref> yaan' yurigu ŋɔ shee daa bahi la yoli. Ka Naa Zoligu mi yɛli ni shee ka bɛ bo Dariʒɛiɣu shee dama baɣisi daa yɛliya ni o be o nyɛvuli ni ka mali alaafee.
[[Naa Dariʒiɛɣu|Naa Dariʒɛiɣu]] bɔbu daa lɛbila maliŋ, ka bɛ bɔri o yuŋ ni wuntaŋ ni, n-kpɛri barina yɔrini.
Barina mini dabiɛm din daa be o bɔbu shee la zuɣu, doo kam daa yi mi na ni bɛ ti tiɣisi o, ka mali o shili di yi ti niŋ ka muɣisigu kam paagi o mɔɣu maa ni, ka o ni tooi tiligi.
Baɣisi daa yɛliya ni dabisili din pahiri awɔi dali ka bɛ yɛn bo n-nya Dariʒiɛɣu, ni di mi ti yɛn niŋla yuŋ. Lala ŋɔ zuɣu, yuŋ kam, bɛ daa yɛn nyɔla buɣim mɔ'kpala<ref>{{Cite web|title=Yani celebrates Fire Festival after 17-year break|url=https://www.graphic.com.gh/news/general-news/yani-celebrates-fire-festival-after-17-year-break.html|access-date=2022-08-07|website=Graphic Online|language=en-gb}}</ref> din yɛn niŋ ka bɛ nyari soli. Bɛ daa ti nyala bia ŋɔ ni do tia gbunni n-gbihira. Ka ban daa bo n-nya o maa dihitabili ni tia maa mali dabara, di ni daa niŋ ka di nyɛla kpukparisi bee yɔɣasi n-daa zaŋ o sɔɣi dini maa. Shɛba daa dii zaŋla buɣim mo' kpala maa n-labiri tia maa zuɣu ka shɛba mi kabisiri di vari ni bɛ zaŋ ku bukaata. Ka bɛ dii ŋmɛri [[guŋgɔna]] ka wari wahi n-ʒi Naa Dariʒiɛɣu kuna yiŋa. Lala niŋsim ŋɔ n-daa kpuri buɣim chuɣu hali ni zuŋɔ.<ref>{{Cite web|last=MyNewsGH|date=2018-09-23|title=Chief killed in Fire Festival gunshot; police hunt for suspect|url=https://www.mynewsgh.com/fire-festival-chief-killed-police-hunt-for-the-suspect/|access-date=2022-08-07|website=MyNewsGh|language=en-US}}</ref>
== Dini Tɔri Shɛm ==
Di tɔbu ni, bɛ yiini la [[Ʒiɛm Yila|ʒiɛm yila]].<ref>{{Cite web|last=theprotour|date=2019-05-23|title=Bugum Chugu Festival|url=https://protour.africa/bugum-chugu-festival/|access-date=2022-08-07|website=ProTour Africa|language=en-US}}</ref> Buɣim chuɣu tɔrila [[Buɣum (goli)|Buɣim gol]]<nowiki/>i dabaawɔi dali. Di nyɛla dabisi' shɛli Naa Zoligu yaan yurigu ni daa barigi.
[[Churi|Chuɣu]] ŋɔ nyɛla chuɣu tuuli din pahi churi anu shɛli Dagbamba ni puhira.
Di mini chuɣu ŋɔ ku pilila [[Dagbɔŋ|Dagbaŋ]] maa zaa yoli, zuliya shɛŋa kamani [[Zabaɣisi]], [[Kusahi]] nti pahi [[Mamprusi|ŋmamprisi]] taɣimi n-deei li, n che ka di wuligi gili duniya luɣuli kam n-wuhiri ni di nyɛla Tudu yaɣili ŋɔ na chuɣu.
== Shili Maalibu Zaŋ kpa Buɣim Chuɣu ==
Shili maalibu zaŋ kpa buɣim chuɣu piinila di yi ti niŋ ka bɛ nya buɣim goli. Saha ŋɔ ka bihi kpɛri mɔɣini n-ti bo mɔri pam bɛ ni tooi nya, n-lɔ mɔ' kpala.
Ka bɛ naan yi pili n-gili tari bɛ ŋahinima, bɛ yab' donima nti pahi bɛ yab'paɣnima. Lala niŋsim maa yɛn chɛ mi ka ninkura ŋɔ kulahi kpe mɔɣini bɛ maŋmaŋa. Tɔ amaa lala mɔ' kpala zaŋ ti ninkura ŋɔ yɛn lɛbila samli n-ti ba ka bɛ ti yɔli chuɣu maa yi puhi naai neei biɛɣu. Bɛ yɛn yɔla samli ŋɔ ka di nyɛ liɣiri ka [[Dagbamba]] bolli "liɣiri awɔi". Buɣim tɔbu ni ka mɔ'kpala ko ka bɛ gbubira, nachimba tooi gbubiri su'kara, su'bihi, piɛma mini piɛm-mola nti pahi lebihi ka di ŋmani tɔbu ni ka bɛ be,ka di lahi che ka buɣim maa tɔbu mali jiri.
Binshɛɣu din tooi lahi niŋdi buɣim goli dabaa anu saha nyɛla daadama gindimi laɣindi binkɔbiri dibahi bahindi nɔhi mini buhi. Lala binkɔbiri ŋɔ ka bɛ mali maani tiŋgbana mini buɣa din be niriba dundona ni ka ti booni Daŋ Tia. Buɣim tɔbu nyɛla Dagbandabba chuɣu. Di nyɛla goli shɛli bɛ ni maani malima ka bɛ mali guri ka taɣiri bɛ daŋ. Din zuɣu ka bɛ booni li " Dagbandabba chuɣu.
== Buɣim Chuɣu Tɔbu Dabsili ==
Buɣim tɔbu piinila saɣidihili nyaaŋa. Din dali maa bindirigu nyɛla bindiri gahindili dama nimma n kuli nyɛli ʒii zaa. Daŋ kpamba zaŋdila saɣibora m-pa goma zuɣu ni kpiinkura gba di. Pɔi ka yuŋ zibi, niriba yɛn zaŋla lala saha ŋɔ m-mali bɛ tobu tima shɛŋa ti ni booni noli wuna. Jɛbihi gba nyɛla bɛ ni tibigi shɛba, ka tiri ba pina ni bɛ bo alibarika bɛ sani, bɛ ni yɛn chaŋ nimohi chandi shɛli maa zuɣu.
Shɛba gba zaŋdila dabaa awɔi dali ŋɔ wuntaŋ ni n-zahindi bɛ tima pɔi ka yuŋ naai zibi. Nayili sampaani ka Naa Limam niŋ nimmohi m-maani sabba sɔŋda n-guhiri yuŋ.
Buɣim tɔbu dali yuŋ saɣidihili nyaaŋa, guŋgɔŋ' karili yɛn kumla nayili samban'ni. Guŋgɔŋ ŋɔ kumsi yɛn laɣimla bihi ni ninkura nayili pɔi ka buɣim tɔbu ŋɔ naan yi pili. Kpambaliba n-yɛn zaŋ Naa yina ka o ti di zamaatu maa alizama. O yɛn zaŋla saha bihi n-wuhi kali ŋɔ ni pili shɛm hali ti paai zuŋɔ. O lahi yɛn saɣisila salo maa zaŋ kpa tuun' shɛŋa din ni tooi saɣim chuɣu maa zaɣi vɛil’tali.
Naa n-yɛn taai buɣim maa tuuli, ka [[kpambaliba]] mi taai o sani, ka salo maa gba taai taba sani hali ni ŋun bahindi nyaaŋa. Naa bi pahiri ban chani buɣim tɔbu ŋɔ ni, o yɛn doliba mi n-chaŋ bɛla ka labi zɔŋ ni.
Buɣim tɔribi ŋɔ yɛn dolila so shɛli din tu ni bɛ doli, ka yiini yila ka ŋmɛri ʒiɛm, ka piɛbiri yuri nti pahi gungɔŋ' kara kumsi ni malifa ti ŋmam. So n-yɛn yiini ʒiɛm kuligi ata yila, ka ban kpalim mi saɣira ni yaa.
N ŋɔ ka yila maa chana;
Buɣim dima mɔɣini ka n-zo kuli n ya"
Yoo yoo yoo yaa yo
Yoo yoo yoo yaa yo
Yoo yoo yoo yaa yo
Buɣim dima mɔɣini ka n-zo kuli n ya".
Bia ŋun ʒiɛm ti Naa ŋɔ yeei
O ʒiɛm saa nyinnyɛɣu
Bia ŋun ʒiɛm ti Naa ŋɔ yeei
O ʒiɛm saa nyinnɛɣu
O ʒɛm saanyinnyaɣu.
Siblaa bia be mɔɣuni
Bo n-diri o yee?
Yoo yoo yoo yaa yoo
Kɔlaa bia be mɔɣuni
Bo n-diri o yee
Yoo yoo yoo yaa yoo
<ref>{{Cite web|last=Malik|date=2021-08-15|title=The Bugum festival ( Buɣim chuɣu) among the Dagomba people : • Dagbon Kingdom - Home Of Culture, History & Tourism|url=https://dagbonkingdom.com/bugum-festival-among-dagomba-people/|access-date=2022-08-07|language=en-US}}</ref>
==Zuliya Shɛba Ban Tɔri Buɣim==
Zuliya shɛba ban tɔri Buɣim n-nyɛ: Dagbamba, Nanumba, Zabaɣisi, ŋmampurisi, Kusahi, Mohi, Gurinsi, Kpunkpaamba ni ban pahi.
Zuliya ŋɔ zaa nyɛla ban tɔri buɣim ka di daliri nyɛla bɛ zaa yila Naa Gbewaa zuliya ni na, gbaai yihi kpunkpaamba. Amaa bɛ gba puhirili ka di daliri nyɛla bɛ ni be Naa Gbewaa sulinsi ni la zuɣu.
== Di Daanfaani ==
*Di teeri ti yɛli kura.
*Di kpaŋsiri ti kaya ni taɣaada.
*Di laɣindi simli ni dɔɣim nangbanyini.
*Di che ka bihi baŋdi bɛ kaya ni taɣada.
* Di teeri ti yuuni piligu.
* Di tiri ti zosimli.
*Di kahigiri ti nii, ka kpaŋsiri ti daalaafee.
*Di kpaŋsiri ti kali,ka booni ninvuɣusuma na ti biɛhigu ni.
*Di tiriti ni'nyambo.<ref>{{Cite w
eb|last=Malik|date=2021-08-15|title=The Bugum festival ( Buɣim chuɣu) among the Dagomba people : • Dagbon Kingdom - Home Of Culture, History & Tourism|url=https://dagbonkingdom.com/bugum-festival-among-dagomba-people/|access-date=2022-08-07|language=en-US}}</ref>
*Di che ka ti baŋdi ni ti zaa yila yaankur’yino ni na.
*Di che ka tiŋduya nima baŋdi ti kali ŋɔ yɛla.
*Di che ka ti nyari saan’suma ti tingbani ni.
== Kundivihira ==
{{Reflist}}
*[https://www.youtube.com/watch?v=3iMhNrvcB-g buɣum Chugu (2021)], YouTube
*[https://www.youtube.com/watch?v=g1zwNzno8eY buɣum Chugu (Fire Festival) (2021)], YouTube
{{Chuɣu}}
[[Pubu:Lahabaya zaa]]
[[Pubu:Ghana]]
[[Pubu:Chuɣu]]
[[Pubu:Lahabaya zaa]]
[[Pubu:Dagbaŋ]]
[[Pubu:Dagbamba]]
sdprlqbp94bfszn4cg7p5qzkmzl5x1j
42369
42368
2022-08-08T17:05:55Z
AFAIBRAHIM
1206
/* Shili Maalibu Zaŋ kpa Buɣim Chuɣu */
wikitext
text/x-wiki
{{Databox}}
{{C-Class}}
'''Buɣim Chuɣu''' nyɛla chuɣu shɛli tini puhiri [[Buɣim goli]] ni.<ref>Naden, Tony. 2014. [https://www.webonary.org/dagbani/download/ ''Dagbani dictionary'']. Webonary.</ref><ref>https://www.hopinacademy.org/2021/08/18/the-story-of-buɣum-chugu-fire-festival-hopin-academy/</ref>
==Di Piligu==
[[File:Fire estival.jpg|thumb|left]]
[[File:Fire festival1.jpg|thumb|right]]
[[File:Fire festival2.jpg|thumb|right]]
[[File:Fire festival4.jpg|thumb|right]]
Taarihi wuhiya ni [[Buɣum|Buɣim]] Chuɣu nyɛla [[Dagbamba]] chuɣu kurili. Goli ŋɔ ka Dagbamba mali piini bɛ yuuni. Di piligu zaŋmi gbaai [[:en:15th century|15th century]], din daa niŋ ka [[Naa Zoligu]] nyɛ Dagboŋ Naa.
[[Naa Zoligu]] n-daa nyɛ Yaa-Nanima puuni ŋun pahiri ayopɔin zaŋ gbaai Naa [[Naa Shitɔbu|Shitɔbu]] n-di Yani gbana<ref>{{Cite web|last=Malik|date=2021-08-15|title=The Bugum festival ( Buɣum chuɣu) among the Dagomba people : • Dagbon Kingdom - Home Of Culture, History & Tourism|url=https://dagbonkingdom.com/bugum-festival-among-dagomba-people/|access-date=2022-08-07|language=en-US}}</ref> [[Naa Nyaɣisi]] Wumbee Yani gbana zuɣu ʒinibu nyaaŋa.
O Nam dibu daa gbaala yuuni 1469 hali ti kpa yuuni 1486.
O Nam dibu yuuni ka o tuuli yaaŋa, Naa Dariʒɛiɣu daa barigi mɔɣini.<ref>{{Cite web|last=Ibrahim|first=Mohammed|title=Celebration of fire festival underway in the Northern Region|url=https://zaaradio.com/local/celebration-of-fire-festival-underway-in-the-northern-region/|access-date=2022-08-07|language=en-GB}}</ref> Di mi daa kamina n-ti lu goli ŋɔ dahinyini dali. Taaarihi din yi noli ni wuhiya, ni kpukparisi bee yɔɣasi n-daa kpuɣi o.
Kpamba buɣisiya ni bɛ daa bo bia ŋɔ dabisi munaanii ka bi nya o. Wahala kam bɛ ni daa di m-bɔri Naa Zoligu<ref>{{Cite web|title=Bugum Chugu {{!}} Beyond The Return|url=https://beyondthereturn.org/bugum-chugu/|access-date=2022-08-07|language=en-US}}</ref> yaan' yurigu ŋɔ shee daa bahi la yoli. Ka Naa Zoligu mi yɛli ni shee ka bɛ bo Dariʒɛiɣu shee dama baɣisi daa yɛliya ni o be o nyɛvuli ni ka mali alaafee.
[[Naa Dariʒiɛɣu|Naa Dariʒɛiɣu]] bɔbu daa lɛbila maliŋ, ka bɛ bɔri o yuŋ ni wuntaŋ ni, n-kpɛri barina yɔrini.
Barina mini dabiɛm din daa be o bɔbu shee la zuɣu, doo kam daa yi mi na ni bɛ ti tiɣisi o, ka mali o shili di yi ti niŋ ka muɣisigu kam paagi o mɔɣu maa ni, ka o ni tooi tiligi.
Baɣisi daa yɛliya ni dabisili din pahiri awɔi dali ka bɛ yɛn bo n-nya Dariʒiɛɣu, ni di mi ti yɛn niŋla yuŋ. Lala ŋɔ zuɣu, yuŋ kam, bɛ daa yɛn nyɔla buɣim mɔ'kpala<ref>{{Cite web|title=Yani celebrates Fire Festival after 17-year break|url=https://www.graphic.com.gh/news/general-news/yani-celebrates-fire-festival-after-17-year-break.html|access-date=2022-08-07|website=Graphic Online|language=en-gb}}</ref> din yɛn niŋ ka bɛ nyari soli. Bɛ daa ti nyala bia ŋɔ ni do tia gbunni n-gbihira. Ka ban daa bo n-nya o maa dihitabili ni tia maa mali dabara, di ni daa niŋ ka di nyɛla kpukparisi bee yɔɣasi n-daa zaŋ o sɔɣi dini maa. Shɛba daa dii zaŋla buɣim mo' kpala maa n-labiri tia maa zuɣu ka shɛba mi kabisiri di vari ni bɛ zaŋ ku bukaata. Ka bɛ dii ŋmɛri [[guŋgɔna]] ka wari wahi n-ʒi Naa Dariʒiɛɣu kuna yiŋa. Lala niŋsim ŋɔ n-daa kpuri buɣim chuɣu hali ni zuŋɔ.<ref>{{Cite web|last=MyNewsGH|date=2018-09-23|title=Chief killed in Fire Festival gunshot; police hunt for suspect|url=https://www.mynewsgh.com/fire-festival-chief-killed-police-hunt-for-the-suspect/|access-date=2022-08-07|website=MyNewsGh|language=en-US}}</ref>
== Dini Tɔri Shɛm ==
Di tɔbu ni, bɛ yiini la [[Ʒiɛm Yila|ʒiɛm yila]].<ref>{{Cite web|last=theprotour|date=2019-05-23|title=Bugum Chugu Festival|url=https://protour.africa/bugum-chugu-festival/|access-date=2022-08-07|website=ProTour Africa|language=en-US}}</ref> Buɣim chuɣu tɔrila [[Buɣum (goli)|Buɣim gol]]<nowiki/>i dabaawɔi dali. Di nyɛla dabisi' shɛli Naa Zoligu yaan yurigu ni daa barigi.
[[Churi|Chuɣu]] ŋɔ nyɛla chuɣu tuuli din pahi churi anu shɛli Dagbamba ni puhira.
Di mini chuɣu ŋɔ ku pilila [[Dagbɔŋ|Dagbaŋ]] maa zaa yoli, zuliya shɛŋa kamani [[Zabaɣisi]], [[Kusahi]] nti pahi [[Mamprusi|ŋmamprisi]] taɣimi n-deei li, n che ka di wuligi gili duniya luɣuli kam n-wuhiri ni di nyɛla Tudu yaɣili ŋɔ na chuɣu.
== Shili Maalibu Zaŋ kpa Buɣim Chuɣu ==
Shili maalibu zaŋ kpa buɣim chuɣu piinila di yi ti niŋ ka bɛ nya buɣim goli. Saha ŋɔ ka bihi kpɛri mɔɣini n-ti bo mɔri pam bɛ ni tooi nya, n-lɔ mɔ' kpala.
Ka bɛ naan yi pili n-gili tari bɛ ŋahinima, bɛ yab' donima nti pahi bɛ yab'paɣnima. Lala niŋsim maa yɛn chɛ mi ka ninkura ŋɔ kulahi kpe mɔɣini bɛ maŋmaŋa. Tɔ amaa lala mɔ' kpala zaŋ ti ninkura ŋɔ yɛn lɛbila samli n-ti ba ka bɛ ti yɔli chuɣu maa yi puhi naai neei biɛɣu. Bɛ yɛn yɔla samli ŋɔ ka di nyɛ liɣiri ka [[Dagbamba]] bolli "liɣiri awɔi". Buɣim tɔbu ni ka mɔ'kpala ko ka bɛ gbubira, nachimba tooi gbubiri su'kara, su'bihi, piɛma mini piɛm-mola nti pahi lebihi ka di ŋmani tɔbu ni ka bɛ be, ka di lahi che ka buɣim maa tɔbu mali jiri.
Binshɛɣu din tooi lahi niŋdi buɣim goli dabaa anu saha nyɛla daadama gindimi laɣindi binkɔbiri dibahi bahindi nɔhi mini buhi. Lala binkɔbiri ŋɔ ka bɛ mali maani tiŋgbana mini buɣa din be niriba dundona ni ka ti booni Daŋ Tia. Buɣim tɔbu nyɛla Dagbandabba chuɣu. Di nyɛla goli shɛli bɛ ni maani malima ka bɛ mali guri ka taɣiri bɛ daŋ. Din zuɣu ka bɛ booni li " Dagbandabba chuɣu.
== Buɣim Chuɣu Tɔbu Dabsili ==
Buɣim tɔbu piinila saɣidihili nyaaŋa. Din dali maa bindirigu nyɛla bindiri gahindili dama nimma n kuli nyɛli ʒii zaa. Daŋ kpamba zaŋdila saɣibora m-pa goma zuɣu ni kpiinkura gba di. Pɔi ka yuŋ zibi, niriba yɛn zaŋla lala saha ŋɔ m-mali bɛ tobu tima shɛŋa ti ni booni noli wuna. Jɛbihi gba nyɛla bɛ ni tibigi shɛba, ka tiri ba pina ni bɛ bo alibarika bɛ sani, bɛ ni yɛn chaŋ nimohi chandi shɛli maa zuɣu.
Shɛba gba zaŋdila dabaa awɔi dali ŋɔ wuntaŋ ni n-zahindi bɛ tima pɔi ka yuŋ naai zibi. Nayili sampaani ka Naa Limam niŋ nimmohi m-maani sabba sɔŋda n-guhiri yuŋ.
Buɣim tɔbu dali yuŋ saɣidihili nyaaŋa, guŋgɔŋ' karili yɛn kumla nayili samban'ni. Guŋgɔŋ ŋɔ kumsi yɛn laɣimla bihi ni ninkura nayili pɔi ka buɣim tɔbu ŋɔ naan yi pili. Kpambaliba n-yɛn zaŋ Naa yina ka o ti di zamaatu maa alizama. O yɛn zaŋla saha bihi n-wuhi kali ŋɔ ni pili shɛm hali ti paai zuŋɔ. O lahi yɛn saɣisila salo maa zaŋ kpa tuun' shɛŋa din ni tooi saɣim chuɣu maa zaɣi vɛil’tali.
Naa n-yɛn taai buɣim maa tuuli, ka [[kpambaliba]] mi taai o sani, ka salo maa gba taai taba sani hali ni ŋun bahindi nyaaŋa. Naa bi pahiri ban chani buɣim tɔbu ŋɔ ni, o yɛn doliba mi n-chaŋ bɛla ka labi zɔŋ ni.
Buɣim tɔribi ŋɔ yɛn dolila so shɛli din tu ni bɛ doli, ka yiini yila ka ŋmɛri ʒiɛm, ka piɛbiri yuri nti pahi gungɔŋ' kara kumsi ni malifa ti ŋmam. So n-yɛn yiini ʒiɛm kuligi ata yila, ka ban kpalim mi saɣira ni yaa.
N ŋɔ ka yila maa chana;
Buɣim dima mɔɣini ka n-zo kuli n ya"
Yoo yoo yoo yaa yo
Yoo yoo yoo yaa yo
Yoo yoo yoo yaa yo
Buɣim dima mɔɣini ka n-zo kuli n ya".
Bia ŋun ʒiɛm ti Naa ŋɔ yeei
O ʒiɛm saa nyinnyɛɣu
Bia ŋun ʒiɛm ti Naa ŋɔ yeei
O ʒiɛm saa nyinnɛɣu
O ʒɛm saanyinnyaɣu.
Siblaa bia be mɔɣuni
Bo n-diri o yee?
Yoo yoo yoo yaa yoo
Kɔlaa bia be mɔɣuni
Bo n-diri o yee
Yoo yoo yoo yaa yoo
<ref>{{Cite web|last=Malik|date=2021-08-15|title=The Bugum festival ( Buɣim chuɣu) among the Dagomba people : • Dagbon Kingdom - Home Of Culture, History & Tourism|url=https://dagbonkingdom.com/bugum-festival-among-dagomba-people/|access-date=2022-08-07|language=en-US}}</ref>
==Zuliya Shɛba Ban Tɔri Buɣim==
Zuliya shɛba ban tɔri Buɣim n-nyɛ: Dagbamba, Nanumba, Zabaɣisi, ŋmampurisi, Kusahi, Mohi, Gurinsi, Kpunkpaamba ni ban pahi.
Zuliya ŋɔ zaa nyɛla ban tɔri buɣim ka di daliri nyɛla bɛ zaa yila Naa Gbewaa zuliya ni na, gbaai yihi kpunkpaamba. Amaa bɛ gba puhirili ka di daliri nyɛla bɛ ni be Naa Gbewaa sulinsi ni la zuɣu.
== Di Daanfaani ==
*Di teeri ti yɛli kura.
*Di kpaŋsiri ti kaya ni taɣaada.
*Di laɣindi simli ni dɔɣim nangbanyini.
*Di che ka bihi baŋdi bɛ kaya ni taɣada.
* Di teeri ti yuuni piligu.
* Di tiri ti zosimli.
*Di kahigiri ti nii, ka kpaŋsiri ti daalaafee.
*Di kpaŋsiri ti kali,ka booni ninvuɣusuma na ti biɛhigu ni.
*Di tiriti ni'nyambo.<ref>{{Cite w
eb|last=Malik|date=2021-08-15|title=The Bugum festival ( Buɣim chuɣu) among the Dagomba people : • Dagbon Kingdom - Home Of Culture, History & Tourism|url=https://dagbonkingdom.com/bugum-festival-among-dagomba-people/|access-date=2022-08-07|language=en-US}}</ref>
*Di che ka ti baŋdi ni ti zaa yila yaankur’yino ni na.
*Di che ka tiŋduya nima baŋdi ti kali ŋɔ yɛla.
*Di che ka ti nyari saan’suma ti tingbani ni.
== Kundivihira ==
{{Reflist}}
*[https://www.youtube.com/watch?v=3iMhNrvcB-g buɣum Chugu (2021)], YouTube
*[https://www.youtube.com/watch?v=g1zwNzno8eY buɣum Chugu (Fire Festival) (2021)], YouTube
{{Chuɣu}}
[[Pubu:Lahabaya zaa]]
[[Pubu:Ghana]]
[[Pubu:Chuɣu]]
[[Pubu:Lahabaya zaa]]
[[Pubu:Dagbaŋ]]
[[Pubu:Dagbamba]]
dh1pwyameno69yl38q6qv2el9fufeeu
42370
42369
2022-08-08T17:07:12Z
AFAIBRAHIM
1206
/* Shili Maalibu Zaŋ kpa Buɣim Chuɣu */
wikitext
text/x-wiki
{{Databox}}
{{C-Class}}
'''Buɣim Chuɣu''' nyɛla chuɣu shɛli tini puhiri [[Buɣim goli]] ni.<ref>Naden, Tony. 2014. [https://www.webonary.org/dagbani/download/ ''Dagbani dictionary'']. Webonary.</ref><ref>https://www.hopinacademy.org/2021/08/18/the-story-of-buɣum-chugu-fire-festival-hopin-academy/</ref>
==Di Piligu==
[[File:Fire estival.jpg|thumb|left]]
[[File:Fire festival1.jpg|thumb|right]]
[[File:Fire festival2.jpg|thumb|right]]
[[File:Fire festival4.jpg|thumb|right]]
Taarihi wuhiya ni [[Buɣum|Buɣim]] Chuɣu nyɛla [[Dagbamba]] chuɣu kurili. Goli ŋɔ ka Dagbamba mali piini bɛ yuuni. Di piligu zaŋmi gbaai [[:en:15th century|15th century]], din daa niŋ ka [[Naa Zoligu]] nyɛ Dagboŋ Naa.
[[Naa Zoligu]] n-daa nyɛ Yaa-Nanima puuni ŋun pahiri ayopɔin zaŋ gbaai Naa [[Naa Shitɔbu|Shitɔbu]] n-di Yani gbana<ref>{{Cite web|last=Malik|date=2021-08-15|title=The Bugum festival ( Buɣum chuɣu) among the Dagomba people : • Dagbon Kingdom - Home Of Culture, History & Tourism|url=https://dagbonkingdom.com/bugum-festival-among-dagomba-people/|access-date=2022-08-07|language=en-US}}</ref> [[Naa Nyaɣisi]] Wumbee Yani gbana zuɣu ʒinibu nyaaŋa.
O Nam dibu daa gbaala yuuni 1469 hali ti kpa yuuni 1486.
O Nam dibu yuuni ka o tuuli yaaŋa, Naa Dariʒɛiɣu daa barigi mɔɣini.<ref>{{Cite web|last=Ibrahim|first=Mohammed|title=Celebration of fire festival underway in the Northern Region|url=https://zaaradio.com/local/celebration-of-fire-festival-underway-in-the-northern-region/|access-date=2022-08-07|language=en-GB}}</ref> Di mi daa kamina n-ti lu goli ŋɔ dahinyini dali. Taaarihi din yi noli ni wuhiya, ni kpukparisi bee yɔɣasi n-daa kpuɣi o.
Kpamba buɣisiya ni bɛ daa bo bia ŋɔ dabisi munaanii ka bi nya o. Wahala kam bɛ ni daa di m-bɔri Naa Zoligu<ref>{{Cite web|title=Bugum Chugu {{!}} Beyond The Return|url=https://beyondthereturn.org/bugum-chugu/|access-date=2022-08-07|language=en-US}}</ref> yaan' yurigu ŋɔ shee daa bahi la yoli. Ka Naa Zoligu mi yɛli ni shee ka bɛ bo Dariʒɛiɣu shee dama baɣisi daa yɛliya ni o be o nyɛvuli ni ka mali alaafee.
[[Naa Dariʒiɛɣu|Naa Dariʒɛiɣu]] bɔbu daa lɛbila maliŋ, ka bɛ bɔri o yuŋ ni wuntaŋ ni, n-kpɛri barina yɔrini.
Barina mini dabiɛm din daa be o bɔbu shee la zuɣu, doo kam daa yi mi na ni bɛ ti tiɣisi o, ka mali o shili di yi ti niŋ ka muɣisigu kam paagi o mɔɣu maa ni, ka o ni tooi tiligi.
Baɣisi daa yɛliya ni dabisili din pahiri awɔi dali ka bɛ yɛn bo n-nya Dariʒiɛɣu, ni di mi ti yɛn niŋla yuŋ. Lala ŋɔ zuɣu, yuŋ kam, bɛ daa yɛn nyɔla buɣim mɔ'kpala<ref>{{Cite web|title=Yani celebrates Fire Festival after 17-year break|url=https://www.graphic.com.gh/news/general-news/yani-celebrates-fire-festival-after-17-year-break.html|access-date=2022-08-07|website=Graphic Online|language=en-gb}}</ref> din yɛn niŋ ka bɛ nyari soli. Bɛ daa ti nyala bia ŋɔ ni do tia gbunni n-gbihira. Ka ban daa bo n-nya o maa dihitabili ni tia maa mali dabara, di ni daa niŋ ka di nyɛla kpukparisi bee yɔɣasi n-daa zaŋ o sɔɣi dini maa. Shɛba daa dii zaŋla buɣim mo' kpala maa n-labiri tia maa zuɣu ka shɛba mi kabisiri di vari ni bɛ zaŋ ku bukaata. Ka bɛ dii ŋmɛri [[guŋgɔna]] ka wari wahi n-ʒi Naa Dariʒiɛɣu kuna yiŋa. Lala niŋsim ŋɔ n-daa kpuri buɣim chuɣu hali ni zuŋɔ.<ref>{{Cite web|last=MyNewsGH|date=2018-09-23|title=Chief killed in Fire Festival gunshot; police hunt for suspect|url=https://www.mynewsgh.com/fire-festival-chief-killed-police-hunt-for-the-suspect/|access-date=2022-08-07|website=MyNewsGh|language=en-US}}</ref>
== Dini Tɔri Shɛm ==
Di tɔbu ni, bɛ yiini la [[Ʒiɛm Yila|ʒiɛm yila]].<ref>{{Cite web|last=theprotour|date=2019-05-23|title=Bugum Chugu Festival|url=https://protour.africa/bugum-chugu-festival/|access-date=2022-08-07|website=ProTour Africa|language=en-US}}</ref> Buɣim chuɣu tɔrila [[Buɣum (goli)|Buɣim gol]]<nowiki/>i dabaawɔi dali. Di nyɛla dabisi' shɛli Naa Zoligu yaan yurigu ni daa barigi.
[[Churi|Chuɣu]] ŋɔ nyɛla chuɣu tuuli din pahi churi anu shɛli Dagbamba ni puhira.
Di mini chuɣu ŋɔ ku pilila [[Dagbɔŋ|Dagbaŋ]] maa zaa yoli, zuliya shɛŋa kamani [[Zabaɣisi]], [[Kusahi]] nti pahi [[Mamprusi|ŋmamprisi]] taɣimi n-deei li, n che ka di wuligi gili duniya luɣuli kam n-wuhiri ni di nyɛla Tudu yaɣili ŋɔ na chuɣu.
== Shili Maalibu Zaŋ kpa Buɣim Chuɣu ==
Shili maalibu zaŋ kpa buɣim chuɣu piinila di yi ti niŋ ka bɛ nya buɣim goli. Saha ŋɔ ka bihi kpɛri mɔɣini n-ti bo mɔri pam bɛ ni tooi nya, n-lɔ mɔ' kpala.
Ka bɛ naan yi pili n-gili tari bɛ ŋahinima, bɛ yab' donima nti pahi bɛ yab'paɣnima. Lala niŋsim maa yɛn chɛ mi ka ninkura ŋɔ kulahi kpe mɔɣini bɛ maŋmaŋa. Tɔ amaa lala mɔ' kpala zaŋ ti ninkura ŋɔ yɛn lɛbila samli n-ti ba ka bɛ ti yɔli chuɣu maa yi puhi naai neei biɛɣu. Bɛ yɛn yɔla samli ŋɔ ka di nyɛ liɣiri ka [[Dagbamba]] bolli "liɣiri awɔi". Buɣim tɔbu ni ka mɔ'kpala ko ka bɛ gbubira, nachimba tooi gbubiri su'kara, su'bihi, piɛma mini piɛm-mola nti pahi lebihi ka di ŋmani tɔbu ni ka bɛ be, ka di lahi che ka buɣim maa tɔbu mali jiri.
Binshɛɣu din tooi lahi niŋdi buɣim goli dabaa anu saha nyɛla daadama gindimi laɣindi binkɔbiri din gbaai nɔhi mini buhi. Lala binkɔbiri ŋɔ ka bɛ mali maani tiŋgbana mini buɣa din be niriba dundona ni ka ti booni Daŋ Tia. Buɣim tɔbu nyɛla Dagbandabba chuɣu. Di nyɛla goli shɛli bɛ ni maani malima ka bɛ mali guri ka taɣiri bɛ daŋ. Din zuɣu ka bɛ booni li " Dagbandabba chuɣu.
== Buɣim Chuɣu Tɔbu Dabsili ==
Buɣim tɔbu piinila saɣidihili nyaaŋa. Din dali maa bindirigu nyɛla bindiri gahindili dama nimma n kuli nyɛli ʒii zaa. Daŋ kpamba zaŋdila saɣibora m-pa goma zuɣu ni kpiinkura gba di. Pɔi ka yuŋ zibi, niriba yɛn zaŋla lala saha ŋɔ m-mali bɛ tobu tima shɛŋa ti ni booni noli wuna. Jɛbihi gba nyɛla bɛ ni tibigi shɛba, ka tiri ba pina ni bɛ bo alibarika bɛ sani, bɛ ni yɛn chaŋ nimohi chandi shɛli maa zuɣu.
Shɛba gba zaŋdila dabaa awɔi dali ŋɔ wuntaŋ ni n-zahindi bɛ tima pɔi ka yuŋ naai zibi. Nayili sampaani ka Naa Limam niŋ nimmohi m-maani sabba sɔŋda n-guhiri yuŋ.
Buɣim tɔbu dali yuŋ saɣidihili nyaaŋa, guŋgɔŋ' karili yɛn kumla nayili samban'ni. Guŋgɔŋ ŋɔ kumsi yɛn laɣimla bihi ni ninkura nayili pɔi ka buɣim tɔbu ŋɔ naan yi pili. Kpambaliba n-yɛn zaŋ Naa yina ka o ti di zamaatu maa alizama. O yɛn zaŋla saha bihi n-wuhi kali ŋɔ ni pili shɛm hali ti paai zuŋɔ. O lahi yɛn saɣisila salo maa zaŋ kpa tuun' shɛŋa din ni tooi saɣim chuɣu maa zaɣi vɛil’tali.
Naa n-yɛn taai buɣim maa tuuli, ka [[kpambaliba]] mi taai o sani, ka salo maa gba taai taba sani hali ni ŋun bahindi nyaaŋa. Naa bi pahiri ban chani buɣim tɔbu ŋɔ ni, o yɛn doliba mi n-chaŋ bɛla ka labi zɔŋ ni.
Buɣim tɔribi ŋɔ yɛn dolila so shɛli din tu ni bɛ doli, ka yiini yila ka ŋmɛri ʒiɛm, ka piɛbiri yuri nti pahi gungɔŋ' kara kumsi ni malifa ti ŋmam. So n-yɛn yiini ʒiɛm kuligi ata yila, ka ban kpalim mi saɣira ni yaa.
N ŋɔ ka yila maa chana;
Buɣim dima mɔɣini ka n-zo kuli n ya"
Yoo yoo yoo yaa yo
Yoo yoo yoo yaa yo
Yoo yoo yoo yaa yo
Buɣim dima mɔɣini ka n-zo kuli n ya".
Bia ŋun ʒiɛm ti Naa ŋɔ yeei
O ʒiɛm saa nyinnyɛɣu
Bia ŋun ʒiɛm ti Naa ŋɔ yeei
O ʒiɛm saa nyinnɛɣu
O ʒɛm saanyinnyaɣu.
Siblaa bia be mɔɣuni
Bo n-diri o yee?
Yoo yoo yoo yaa yoo
Kɔlaa bia be mɔɣuni
Bo n-diri o yee
Yoo yoo yoo yaa yoo
<ref>{{Cite web|last=Malik|date=2021-08-15|title=The Bugum festival ( Buɣim chuɣu) among the Dagomba people : • Dagbon Kingdom - Home Of Culture, History & Tourism|url=https://dagbonkingdom.com/bugum-festival-among-dagomba-people/|access-date=2022-08-07|language=en-US}}</ref>
==Zuliya Shɛba Ban Tɔri Buɣim==
Zuliya shɛba ban tɔri Buɣim n-nyɛ: Dagbamba, Nanumba, Zabaɣisi, ŋmampurisi, Kusahi, Mohi, Gurinsi, Kpunkpaamba ni ban pahi.
Zuliya ŋɔ zaa nyɛla ban tɔri buɣim ka di daliri nyɛla bɛ zaa yila Naa Gbewaa zuliya ni na, gbaai yihi kpunkpaamba. Amaa bɛ gba puhirili ka di daliri nyɛla bɛ ni be Naa Gbewaa sulinsi ni la zuɣu.
== Di Daanfaani ==
*Di teeri ti yɛli kura.
*Di kpaŋsiri ti kaya ni taɣaada.
*Di laɣindi simli ni dɔɣim nangbanyini.
*Di che ka bihi baŋdi bɛ kaya ni taɣada.
* Di teeri ti yuuni piligu.
* Di tiri ti zosimli.
*Di kahigiri ti nii, ka kpaŋsiri ti daalaafee.
*Di kpaŋsiri ti kali,ka booni ninvuɣusuma na ti biɛhigu ni.
*Di tiriti ni'nyambo.<ref>{{Cite w
eb|last=Malik|date=2021-08-15|title=The Bugum festival ( Buɣim chuɣu) among the Dagomba people : • Dagbon Kingdom - Home Of Culture, History & Tourism|url=https://dagbonkingdom.com/bugum-festival-among-dagomba-people/|access-date=2022-08-07|language=en-US}}</ref>
*Di che ka ti baŋdi ni ti zaa yila yaankur’yino ni na.
*Di che ka tiŋduya nima baŋdi ti kali ŋɔ yɛla.
*Di che ka ti nyari saan’suma ti tingbani ni.
== Kundivihira ==
{{Reflist}}
*[https://www.youtube.com/watch?v=3iMhNrvcB-g buɣum Chugu (2021)], YouTube
*[https://www.youtube.com/watch?v=g1zwNzno8eY buɣum Chugu (Fire Festival) (2021)], YouTube
{{Chuɣu}}
[[Pubu:Lahabaya zaa]]
[[Pubu:Ghana]]
[[Pubu:Chuɣu]]
[[Pubu:Lahabaya zaa]]
[[Pubu:Dagbaŋ]]
[[Pubu:Dagbamba]]
06awcoo6ffsm3yge02ths3rnsc6fpt1
42371
42370
2022-08-08T17:08:39Z
AFAIBRAHIM
1206
/* Shili Maalibu Zaŋ kpa Buɣim Chuɣu */
wikitext
text/x-wiki
{{Databox}}
{{C-Class}}
'''Buɣim Chuɣu''' nyɛla chuɣu shɛli tini puhiri [[Buɣim goli]] ni.<ref>Naden, Tony. 2014. [https://www.webonary.org/dagbani/download/ ''Dagbani dictionary'']. Webonary.</ref><ref>https://www.hopinacademy.org/2021/08/18/the-story-of-buɣum-chugu-fire-festival-hopin-academy/</ref>
==Di Piligu==
[[File:Fire estival.jpg|thumb|left]]
[[File:Fire festival1.jpg|thumb|right]]
[[File:Fire festival2.jpg|thumb|right]]
[[File:Fire festival4.jpg|thumb|right]]
Taarihi wuhiya ni [[Buɣum|Buɣim]] Chuɣu nyɛla [[Dagbamba]] chuɣu kurili. Goli ŋɔ ka Dagbamba mali piini bɛ yuuni. Di piligu zaŋmi gbaai [[:en:15th century|15th century]], din daa niŋ ka [[Naa Zoligu]] nyɛ Dagboŋ Naa.
[[Naa Zoligu]] n-daa nyɛ Yaa-Nanima puuni ŋun pahiri ayopɔin zaŋ gbaai Naa [[Naa Shitɔbu|Shitɔbu]] n-di Yani gbana<ref>{{Cite web|last=Malik|date=2021-08-15|title=The Bugum festival ( Buɣum chuɣu) among the Dagomba people : • Dagbon Kingdom - Home Of Culture, History & Tourism|url=https://dagbonkingdom.com/bugum-festival-among-dagomba-people/|access-date=2022-08-07|language=en-US}}</ref> [[Naa Nyaɣisi]] Wumbee Yani gbana zuɣu ʒinibu nyaaŋa.
O Nam dibu daa gbaala yuuni 1469 hali ti kpa yuuni 1486.
O Nam dibu yuuni ka o tuuli yaaŋa, Naa Dariʒɛiɣu daa barigi mɔɣini.<ref>{{Cite web|last=Ibrahim|first=Mohammed|title=Celebration of fire festival underway in the Northern Region|url=https://zaaradio.com/local/celebration-of-fire-festival-underway-in-the-northern-region/|access-date=2022-08-07|language=en-GB}}</ref> Di mi daa kamina n-ti lu goli ŋɔ dahinyini dali. Taaarihi din yi noli ni wuhiya, ni kpukparisi bee yɔɣasi n-daa kpuɣi o.
Kpamba buɣisiya ni bɛ daa bo bia ŋɔ dabisi munaanii ka bi nya o. Wahala kam bɛ ni daa di m-bɔri Naa Zoligu<ref>{{Cite web|title=Bugum Chugu {{!}} Beyond The Return|url=https://beyondthereturn.org/bugum-chugu/|access-date=2022-08-07|language=en-US}}</ref> yaan' yurigu ŋɔ shee daa bahi la yoli. Ka Naa Zoligu mi yɛli ni shee ka bɛ bo Dariʒɛiɣu shee dama baɣisi daa yɛliya ni o be o nyɛvuli ni ka mali alaafee.
[[Naa Dariʒiɛɣu|Naa Dariʒɛiɣu]] bɔbu daa lɛbila maliŋ, ka bɛ bɔri o yuŋ ni wuntaŋ ni, n-kpɛri barina yɔrini.
Barina mini dabiɛm din daa be o bɔbu shee la zuɣu, doo kam daa yi mi na ni bɛ ti tiɣisi o, ka mali o shili di yi ti niŋ ka muɣisigu kam paagi o mɔɣu maa ni, ka o ni tooi tiligi.
Baɣisi daa yɛliya ni dabisili din pahiri awɔi dali ka bɛ yɛn bo n-nya Dariʒiɛɣu, ni di mi ti yɛn niŋla yuŋ. Lala ŋɔ zuɣu, yuŋ kam, bɛ daa yɛn nyɔla buɣim mɔ'kpala<ref>{{Cite web|title=Yani celebrates Fire Festival after 17-year break|url=https://www.graphic.com.gh/news/general-news/yani-celebrates-fire-festival-after-17-year-break.html|access-date=2022-08-07|website=Graphic Online|language=en-gb}}</ref> din yɛn niŋ ka bɛ nyari soli. Bɛ daa ti nyala bia ŋɔ ni do tia gbunni n-gbihira. Ka ban daa bo n-nya o maa dihitabili ni tia maa mali dabara, di ni daa niŋ ka di nyɛla kpukparisi bee yɔɣasi n-daa zaŋ o sɔɣi dini maa. Shɛba daa dii zaŋla buɣim mo' kpala maa n-labiri tia maa zuɣu ka shɛba mi kabisiri di vari ni bɛ zaŋ ku bukaata. Ka bɛ dii ŋmɛri [[guŋgɔna]] ka wari wahi n-ʒi Naa Dariʒiɛɣu kuna yiŋa. Lala niŋsim ŋɔ n-daa kpuri buɣim chuɣu hali ni zuŋɔ.<ref>{{Cite web|last=MyNewsGH|date=2018-09-23|title=Chief killed in Fire Festival gunshot; police hunt for suspect|url=https://www.mynewsgh.com/fire-festival-chief-killed-police-hunt-for-the-suspect/|access-date=2022-08-07|website=MyNewsGh|language=en-US}}</ref>
== Dini Tɔri Shɛm ==
Di tɔbu ni, bɛ yiini la [[Ʒiɛm Yila|ʒiɛm yila]].<ref>{{Cite web|last=theprotour|date=2019-05-23|title=Bugum Chugu Festival|url=https://protour.africa/bugum-chugu-festival/|access-date=2022-08-07|website=ProTour Africa|language=en-US}}</ref> Buɣim chuɣu tɔrila [[Buɣum (goli)|Buɣim gol]]<nowiki/>i dabaawɔi dali. Di nyɛla dabisi' shɛli Naa Zoligu yaan yurigu ni daa barigi.
[[Churi|Chuɣu]] ŋɔ nyɛla chuɣu tuuli din pahi churi anu shɛli Dagbamba ni puhira.
Di mini chuɣu ŋɔ ku pilila [[Dagbɔŋ|Dagbaŋ]] maa zaa yoli, zuliya shɛŋa kamani [[Zabaɣisi]], [[Kusahi]] nti pahi [[Mamprusi|ŋmamprisi]] taɣimi n-deei li, n che ka di wuligi gili duniya luɣuli kam n-wuhiri ni di nyɛla Tudu yaɣili ŋɔ na chuɣu.
== Shili Maalibu Zaŋ kpa Buɣim Chuɣu ==
Shili maalibu zaŋ kpa buɣim chuɣu piinila di yi ti niŋ ka bɛ nya buɣim goli. Saha ŋɔ ka bihi kpɛri mɔɣini n-ti bo mɔri pam bɛ ni tooi nya, n-lɔ mɔ' kpala.
Ka bɛ naan yi pili n-gili tari bɛ ŋahinima, bɛ yab' donima nti pahi bɛ yab'paɣnima. Lala niŋsim maa yɛn chɛ mi ka ninkura ŋɔ kulahi kpe mɔɣini bɛ maŋmaŋa. Tɔ amaa lala mɔ' kpala zaŋ ti ninkura ŋɔ yɛn lɛbila samli n-ti ba ka bɛ ti yɔli chuɣu maa yi puhi naai neei biɛɣu. Bɛ yɛn yɔla samli ŋɔ ka di nyɛ liɣiri ka [[Dagbamba]] bolli "liɣiri awɔi". Buɣim tɔbu ni ka mɔ'kpala ko ka bɛ gbubira, nachimba tooi gbubiri su'kara, su'bihi, piɛma mini piɛm-mola nti pahi lebihi ka di ŋmani tɔbu ni ka bɛ be, ka di lahi che ka buɣim maa tɔbu mali jiri.
Binshɛɣu din tooi lahi niŋdi buɣim goli dabaa anu saha nyɛla daadama gindimi laɣindi binkɔbiri din gbaai nɔhi mini buhi. Lala binkɔbiri ŋɔ ka bɛ mali maani tiŋgbana mini buɣa din be niriba dundona ni ka ti booni li Daŋ Tia. Buɣim tɔbu nyɛla Dagbandabba chuɣu. Di nyɛla goli shɛli bɛ ni maani malima ka bɛ mali guri ka taɣiri bɛ daŋ. Din zuɣu ka bɛ booni li " Dagbandabba chuɣu.
== Buɣim Chuɣu Tɔbu Dabsili ==
Buɣim tɔbu piinila saɣidihili nyaaŋa. Din dali maa bindirigu nyɛla bindiri gahindili dama nimma n kuli nyɛli ʒii zaa. Daŋ kpamba zaŋdila saɣibora m-pa goma zuɣu ni kpiinkura gba di. Pɔi ka yuŋ zibi, niriba yɛn zaŋla lala saha ŋɔ m-mali bɛ tobu tima shɛŋa ti ni booni noli wuna. Jɛbihi gba nyɛla bɛ ni tibigi shɛba, ka tiri ba pina ni bɛ bo alibarika bɛ sani, bɛ ni yɛn chaŋ nimohi chandi shɛli maa zuɣu.
Shɛba gba zaŋdila dabaa awɔi dali ŋɔ wuntaŋ ni n-zahindi bɛ tima pɔi ka yuŋ naai zibi. Nayili sampaani ka Naa Limam niŋ nimmohi m-maani sabba sɔŋda n-guhiri yuŋ.
Buɣim tɔbu dali yuŋ saɣidihili nyaaŋa, guŋgɔŋ' karili yɛn kumla nayili samban'ni. Guŋgɔŋ ŋɔ kumsi yɛn laɣimla bihi ni ninkura nayili pɔi ka buɣim tɔbu ŋɔ naan yi pili. Kpambaliba n-yɛn zaŋ Naa yina ka o ti di zamaatu maa alizama. O yɛn zaŋla saha bihi n-wuhi kali ŋɔ ni pili shɛm hali ti paai zuŋɔ. O lahi yɛn saɣisila salo maa zaŋ kpa tuun' shɛŋa din ni tooi saɣim chuɣu maa zaɣi vɛil’tali.
Naa n-yɛn taai buɣim maa tuuli, ka [[kpambaliba]] mi taai o sani, ka salo maa gba taai taba sani hali ni ŋun bahindi nyaaŋa. Naa bi pahiri ban chani buɣim tɔbu ŋɔ ni, o yɛn doliba mi n-chaŋ bɛla ka labi zɔŋ ni.
Buɣim tɔribi ŋɔ yɛn dolila so shɛli din tu ni bɛ doli, ka yiini yila ka ŋmɛri ʒiɛm, ka piɛbiri yuri nti pahi gungɔŋ' kara kumsi ni malifa ti ŋmam. So n-yɛn yiini ʒiɛm kuligi ata yila, ka ban kpalim mi saɣira ni yaa.
N ŋɔ ka yila maa chana;
Buɣim dima mɔɣini ka n-zo kuli n ya"
Yoo yoo yoo yaa yo
Yoo yoo yoo yaa yo
Yoo yoo yoo yaa yo
Buɣim dima mɔɣini ka n-zo kuli n ya".
Bia ŋun ʒiɛm ti Naa ŋɔ yeei
O ʒiɛm saa nyinnyɛɣu
Bia ŋun ʒiɛm ti Naa ŋɔ yeei
O ʒiɛm saa nyinnɛɣu
O ʒɛm saanyinnyaɣu.
Siblaa bia be mɔɣuni
Bo n-diri o yee?
Yoo yoo yoo yaa yoo
Kɔlaa bia be mɔɣuni
Bo n-diri o yee
Yoo yoo yoo yaa yoo
<ref>{{Cite web|last=Malik|date=2021-08-15|title=The Bugum festival ( Buɣim chuɣu) among the Dagomba people : • Dagbon Kingdom - Home Of Culture, History & Tourism|url=https://dagbonkingdom.com/bugum-festival-among-dagomba-people/|access-date=2022-08-07|language=en-US}}</ref>
==Zuliya Shɛba Ban Tɔri Buɣim==
Zuliya shɛba ban tɔri Buɣim n-nyɛ: Dagbamba, Nanumba, Zabaɣisi, ŋmampurisi, Kusahi, Mohi, Gurinsi, Kpunkpaamba ni ban pahi.
Zuliya ŋɔ zaa nyɛla ban tɔri buɣim ka di daliri nyɛla bɛ zaa yila Naa Gbewaa zuliya ni na, gbaai yihi kpunkpaamba. Amaa bɛ gba puhirili ka di daliri nyɛla bɛ ni be Naa Gbewaa sulinsi ni la zuɣu.
== Di Daanfaani ==
*Di teeri ti yɛli kura.
*Di kpaŋsiri ti kaya ni taɣaada.
*Di laɣindi simli ni dɔɣim nangbanyini.
*Di che ka bihi baŋdi bɛ kaya ni taɣada.
* Di teeri ti yuuni piligu.
* Di tiri ti zosimli.
*Di kahigiri ti nii, ka kpaŋsiri ti daalaafee.
*Di kpaŋsiri ti kali,ka booni ninvuɣusuma na ti biɛhigu ni.
*Di tiriti ni'nyambo.<ref>{{Cite w
eb|last=Malik|date=2021-08-15|title=The Bugum festival ( Buɣim chuɣu) among the Dagomba people : • Dagbon Kingdom - Home Of Culture, History & Tourism|url=https://dagbonkingdom.com/bugum-festival-among-dagomba-people/|access-date=2022-08-07|language=en-US}}</ref>
*Di che ka ti baŋdi ni ti zaa yila yaankur’yino ni na.
*Di che ka tiŋduya nima baŋdi ti kali ŋɔ yɛla.
*Di che ka ti nyari saan’suma ti tingbani ni.
== Kundivihira ==
{{Reflist}}
*[https://www.youtube.com/watch?v=3iMhNrvcB-g buɣum Chugu (2021)], YouTube
*[https://www.youtube.com/watch?v=g1zwNzno8eY buɣum Chugu (Fire Festival) (2021)], YouTube
{{Chuɣu}}
[[Pubu:Lahabaya zaa]]
[[Pubu:Ghana]]
[[Pubu:Chuɣu]]
[[Pubu:Lahabaya zaa]]
[[Pubu:Dagbaŋ]]
[[Pubu:Dagbamba]]
jf2ekos9bedd0zazxdc4r8ytnu53k2j
42372
42371
2022-08-08T17:12:01Z
AFAIBRAHIM
1206
/* Shili Maalibu Zaŋ kpa Buɣim Chuɣu */
wikitext
text/x-wiki
{{Databox}}
{{C-Class}}
'''Buɣim Chuɣu''' nyɛla chuɣu shɛli tini puhiri [[Buɣim goli]] ni.<ref>Naden, Tony. 2014. [https://www.webonary.org/dagbani/download/ ''Dagbani dictionary'']. Webonary.</ref><ref>https://www.hopinacademy.org/2021/08/18/the-story-of-buɣum-chugu-fire-festival-hopin-academy/</ref>
==Di Piligu==
[[File:Fire estival.jpg|thumb|left]]
[[File:Fire festival1.jpg|thumb|right]]
[[File:Fire festival2.jpg|thumb|right]]
[[File:Fire festival4.jpg|thumb|right]]
Taarihi wuhiya ni [[Buɣum|Buɣim]] Chuɣu nyɛla [[Dagbamba]] chuɣu kurili. Goli ŋɔ ka Dagbamba mali piini bɛ yuuni. Di piligu zaŋmi gbaai [[:en:15th century|15th century]], din daa niŋ ka [[Naa Zoligu]] nyɛ Dagboŋ Naa.
[[Naa Zoligu]] n-daa nyɛ Yaa-Nanima puuni ŋun pahiri ayopɔin zaŋ gbaai Naa [[Naa Shitɔbu|Shitɔbu]] n-di Yani gbana<ref>{{Cite web|last=Malik|date=2021-08-15|title=The Bugum festival ( Buɣum chuɣu) among the Dagomba people : • Dagbon Kingdom - Home Of Culture, History & Tourism|url=https://dagbonkingdom.com/bugum-festival-among-dagomba-people/|access-date=2022-08-07|language=en-US}}</ref> [[Naa Nyaɣisi]] Wumbee Yani gbana zuɣu ʒinibu nyaaŋa.
O Nam dibu daa gbaala yuuni 1469 hali ti kpa yuuni 1486.
O Nam dibu yuuni ka o tuuli yaaŋa, Naa Dariʒɛiɣu daa barigi mɔɣini.<ref>{{Cite web|last=Ibrahim|first=Mohammed|title=Celebration of fire festival underway in the Northern Region|url=https://zaaradio.com/local/celebration-of-fire-festival-underway-in-the-northern-region/|access-date=2022-08-07|language=en-GB}}</ref> Di mi daa kamina n-ti lu goli ŋɔ dahinyini dali. Taaarihi din yi noli ni wuhiya, ni kpukparisi bee yɔɣasi n-daa kpuɣi o.
Kpamba buɣisiya ni bɛ daa bo bia ŋɔ dabisi munaanii ka bi nya o. Wahala kam bɛ ni daa di m-bɔri Naa Zoligu<ref>{{Cite web|title=Bugum Chugu {{!}} Beyond The Return|url=https://beyondthereturn.org/bugum-chugu/|access-date=2022-08-07|language=en-US}}</ref> yaan' yurigu ŋɔ shee daa bahi la yoli. Ka Naa Zoligu mi yɛli ni shee ka bɛ bo Dariʒɛiɣu shee dama baɣisi daa yɛliya ni o be o nyɛvuli ni ka mali alaafee.
[[Naa Dariʒiɛɣu|Naa Dariʒɛiɣu]] bɔbu daa lɛbila maliŋ, ka bɛ bɔri o yuŋ ni wuntaŋ ni, n-kpɛri barina yɔrini.
Barina mini dabiɛm din daa be o bɔbu shee la zuɣu, doo kam daa yi mi na ni bɛ ti tiɣisi o, ka mali o shili di yi ti niŋ ka muɣisigu kam paagi o mɔɣu maa ni, ka o ni tooi tiligi.
Baɣisi daa yɛliya ni dabisili din pahiri awɔi dali ka bɛ yɛn bo n-nya Dariʒiɛɣu, ni di mi ti yɛn niŋla yuŋ. Lala ŋɔ zuɣu, yuŋ kam, bɛ daa yɛn nyɔla buɣim mɔ'kpala<ref>{{Cite web|title=Yani celebrates Fire Festival after 17-year break|url=https://www.graphic.com.gh/news/general-news/yani-celebrates-fire-festival-after-17-year-break.html|access-date=2022-08-07|website=Graphic Online|language=en-gb}}</ref> din yɛn niŋ ka bɛ nyari soli. Bɛ daa ti nyala bia ŋɔ ni do tia gbunni n-gbihira. Ka ban daa bo n-nya o maa dihitabili ni tia maa mali dabara, di ni daa niŋ ka di nyɛla kpukparisi bee yɔɣasi n-daa zaŋ o sɔɣi dini maa. Shɛba daa dii zaŋla buɣim mo' kpala maa n-labiri tia maa zuɣu ka shɛba mi kabisiri di vari ni bɛ zaŋ ku bukaata. Ka bɛ dii ŋmɛri [[guŋgɔna]] ka wari wahi n-ʒi Naa Dariʒiɛɣu kuna yiŋa. Lala niŋsim ŋɔ n-daa kpuri buɣim chuɣu hali ni zuŋɔ.<ref>{{Cite web|last=MyNewsGH|date=2018-09-23|title=Chief killed in Fire Festival gunshot; police hunt for suspect|url=https://www.mynewsgh.com/fire-festival-chief-killed-police-hunt-for-the-suspect/|access-date=2022-08-07|website=MyNewsGh|language=en-US}}</ref>
== Dini Tɔri Shɛm ==
Di tɔbu ni, bɛ yiini la [[Ʒiɛm Yila|ʒiɛm yila]].<ref>{{Cite web|last=theprotour|date=2019-05-23|title=Bugum Chugu Festival|url=https://protour.africa/bugum-chugu-festival/|access-date=2022-08-07|website=ProTour Africa|language=en-US}}</ref> Buɣim chuɣu tɔrila [[Buɣum (goli)|Buɣim gol]]<nowiki/>i dabaawɔi dali. Di nyɛla dabisi' shɛli Naa Zoligu yaan yurigu ni daa barigi.
[[Churi|Chuɣu]] ŋɔ nyɛla chuɣu tuuli din pahi churi anu shɛli Dagbamba ni puhira.
Di mini chuɣu ŋɔ ku pilila [[Dagbɔŋ|Dagbaŋ]] maa zaa yoli, zuliya shɛŋa kamani [[Zabaɣisi]], [[Kusahi]] nti pahi [[Mamprusi|ŋmamprisi]] taɣimi n-deei li, n che ka di wuligi gili duniya luɣuli kam n-wuhiri ni di nyɛla Tudu yaɣili ŋɔ na chuɣu.
== Shili Maalibu Zaŋ kpa Buɣim Chuɣu ==
Shili maalibu zaŋ kpa buɣim chuɣu piinila di yi ti niŋ ka bɛ nya buɣim goli. Saha ŋɔ ka bihi kpɛri mɔɣini n-ti bo mɔri pam bɛ ni tooi nya, n-lɔ mɔ' kpala.
Ka bɛ naan yi pili n-gili tari bɛ ŋahinima, bɛ yab' donima nti pahi bɛ yab'paɣnima. Lala niŋsim maa yɛn chɛ mi ka ninkura ŋɔ kulahi kpe mɔɣini bɛ maŋmaŋa. Tɔ amaa lala mɔ' kpala zaŋ ti ninkura ŋɔ yɛn lɛbila samli n-ti ba ka bɛ ti yɔli chuɣu maa yi puhi naai neei biɛɣu. Bɛ yɛn yɔla samli ŋɔ ka di nyɛ liɣiri ka [[Dagbamba]] bolli "liɣiri awɔi". Buɣim tɔbu ni ka mɔ'kpala ko ka bɛ gbubira, nachimba tooi gbubiri su'kara, su'bihi, piɛma mini piɛm-mola nti pahi lebihi ka di ŋmani tɔbu ni ka bɛ be, ka di lahi che ka buɣim maa tɔbu mali jiri.
Binshɛɣu din tooi lahi niŋdi buɣim goli dabaa anu saha nyɛla daadama gindimi laɣindi binkɔbiri din gbaai nɔhi mini buhi. Lala binkɔbiri ŋɔ ka bɛ mali maani tiŋgbana mini buɣa din be niriba dundona ni ka ti booni li Daŋ Tia. Buɣim tɔbu nyɛla Dagbandabba chuɣu. Di nyɛla goli shɛli bɛ ni maani malima din guri ka taɣiri bɛ daŋ. Din zuɣu ka bɛ booni li " Dagbandabba chuɣu.
== Buɣim Chuɣu Tɔbu Dabsili ==
Buɣim tɔbu piinila saɣidihili nyaaŋa. Din dali maa bindirigu nyɛla bindiri gahindili dama nimma n kuli nyɛli ʒii zaa. Daŋ kpamba zaŋdila saɣibora m-pa goma zuɣu ni kpiinkura gba di. Pɔi ka yuŋ zibi, niriba yɛn zaŋla lala saha ŋɔ m-mali bɛ tobu tima shɛŋa ti ni booni noli wuna. Jɛbihi gba nyɛla bɛ ni tibigi shɛba, ka tiri ba pina ni bɛ bo alibarika bɛ sani, bɛ ni yɛn chaŋ nimohi chandi shɛli maa zuɣu.
Shɛba gba zaŋdila dabaa awɔi dali ŋɔ wuntaŋ ni n-zahindi bɛ tima pɔi ka yuŋ naai zibi. Nayili sampaani ka Naa Limam niŋ nimmohi m-maani sabba sɔŋda n-guhiri yuŋ.
Buɣim tɔbu dali yuŋ saɣidihili nyaaŋa, guŋgɔŋ' karili yɛn kumla nayili samban'ni. Guŋgɔŋ ŋɔ kumsi yɛn laɣimla bihi ni ninkura nayili pɔi ka buɣim tɔbu ŋɔ naan yi pili. Kpambaliba n-yɛn zaŋ Naa yina ka o ti di zamaatu maa alizama. O yɛn zaŋla saha bihi n-wuhi kali ŋɔ ni pili shɛm hali ti paai zuŋɔ. O lahi yɛn saɣisila salo maa zaŋ kpa tuun' shɛŋa din ni tooi saɣim chuɣu maa zaɣi vɛil’tali.
Naa n-yɛn taai buɣim maa tuuli, ka [[kpambaliba]] mi taai o sani, ka salo maa gba taai taba sani hali ni ŋun bahindi nyaaŋa. Naa bi pahiri ban chani buɣim tɔbu ŋɔ ni, o yɛn doliba mi n-chaŋ bɛla ka labi zɔŋ ni.
Buɣim tɔribi ŋɔ yɛn dolila so shɛli din tu ni bɛ doli, ka yiini yila ka ŋmɛri ʒiɛm, ka piɛbiri yuri nti pahi gungɔŋ' kara kumsi ni malifa ti ŋmam. So n-yɛn yiini ʒiɛm kuligi ata yila, ka ban kpalim mi saɣira ni yaa.
N ŋɔ ka yila maa chana;
Buɣim dima mɔɣini ka n-zo kuli n ya"
Yoo yoo yoo yaa yo
Yoo yoo yoo yaa yo
Yoo yoo yoo yaa yo
Buɣim dima mɔɣini ka n-zo kuli n ya".
Bia ŋun ʒiɛm ti Naa ŋɔ yeei
O ʒiɛm saa nyinnyɛɣu
Bia ŋun ʒiɛm ti Naa ŋɔ yeei
O ʒiɛm saa nyinnɛɣu
O ʒɛm saanyinnyaɣu.
Siblaa bia be mɔɣuni
Bo n-diri o yee?
Yoo yoo yoo yaa yoo
Kɔlaa bia be mɔɣuni
Bo n-diri o yee
Yoo yoo yoo yaa yoo
<ref>{{Cite web|last=Malik|date=2021-08-15|title=The Bugum festival ( Buɣim chuɣu) among the Dagomba people : • Dagbon Kingdom - Home Of Culture, History & Tourism|url=https://dagbonkingdom.com/bugum-festival-among-dagomba-people/|access-date=2022-08-07|language=en-US}}</ref>
==Zuliya Shɛba Ban Tɔri Buɣim==
Zuliya shɛba ban tɔri Buɣim n-nyɛ: Dagbamba, Nanumba, Zabaɣisi, ŋmampurisi, Kusahi, Mohi, Gurinsi, Kpunkpaamba ni ban pahi.
Zuliya ŋɔ zaa nyɛla ban tɔri buɣim ka di daliri nyɛla bɛ zaa yila Naa Gbewaa zuliya ni na, gbaai yihi kpunkpaamba. Amaa bɛ gba puhirili ka di daliri nyɛla bɛ ni be Naa Gbewaa sulinsi ni la zuɣu.
== Di Daanfaani ==
*Di teeri ti yɛli kura.
*Di kpaŋsiri ti kaya ni taɣaada.
*Di laɣindi simli ni dɔɣim nangbanyini.
*Di che ka bihi baŋdi bɛ kaya ni taɣada.
* Di teeri ti yuuni piligu.
* Di tiri ti zosimli.
*Di kahigiri ti nii, ka kpaŋsiri ti daalaafee.
*Di kpaŋsiri ti kali,ka booni ninvuɣusuma na ti biɛhigu ni.
*Di tiriti ni'nyambo.<ref>{{Cite w
eb|last=Malik|date=2021-08-15|title=The Bugum festival ( Buɣim chuɣu) among the Dagomba people : • Dagbon Kingdom - Home Of Culture, History & Tourism|url=https://dagbonkingdom.com/bugum-festival-among-dagomba-people/|access-date=2022-08-07|language=en-US}}</ref>
*Di che ka ti baŋdi ni ti zaa yila yaankur’yino ni na.
*Di che ka tiŋduya nima baŋdi ti kali ŋɔ yɛla.
*Di che ka ti nyari saan’suma ti tingbani ni.
== Kundivihira ==
{{Reflist}}
*[https://www.youtube.com/watch?v=3iMhNrvcB-g buɣum Chugu (2021)], YouTube
*[https://www.youtube.com/watch?v=g1zwNzno8eY buɣum Chugu (Fire Festival) (2021)], YouTube
{{Chuɣu}}
[[Pubu:Lahabaya zaa]]
[[Pubu:Ghana]]
[[Pubu:Chuɣu]]
[[Pubu:Lahabaya zaa]]
[[Pubu:Dagbaŋ]]
[[Pubu:Dagbamba]]
ppduawbmd2evcp3g78ljxoypgs7nerp
42373
42372
2022-08-08T17:12:32Z
AFAIBRAHIM
1206
/* Shili Maalibu Zaŋ kpa Buɣim Chuɣu */
wikitext
text/x-wiki
{{Databox}}
{{C-Class}}
'''Buɣim Chuɣu''' nyɛla chuɣu shɛli tini puhiri [[Buɣim goli]] ni.<ref>Naden, Tony. 2014. [https://www.webonary.org/dagbani/download/ ''Dagbani dictionary'']. Webonary.</ref><ref>https://www.hopinacademy.org/2021/08/18/the-story-of-buɣum-chugu-fire-festival-hopin-academy/</ref>
==Di Piligu==
[[File:Fire estival.jpg|thumb|left]]
[[File:Fire festival1.jpg|thumb|right]]
[[File:Fire festival2.jpg|thumb|right]]
[[File:Fire festival4.jpg|thumb|right]]
Taarihi wuhiya ni [[Buɣum|Buɣim]] Chuɣu nyɛla [[Dagbamba]] chuɣu kurili. Goli ŋɔ ka Dagbamba mali piini bɛ yuuni. Di piligu zaŋmi gbaai [[:en:15th century|15th century]], din daa niŋ ka [[Naa Zoligu]] nyɛ Dagboŋ Naa.
[[Naa Zoligu]] n-daa nyɛ Yaa-Nanima puuni ŋun pahiri ayopɔin zaŋ gbaai Naa [[Naa Shitɔbu|Shitɔbu]] n-di Yani gbana<ref>{{Cite web|last=Malik|date=2021-08-15|title=The Bugum festival ( Buɣum chuɣu) among the Dagomba people : • Dagbon Kingdom - Home Of Culture, History & Tourism|url=https://dagbonkingdom.com/bugum-festival-among-dagomba-people/|access-date=2022-08-07|language=en-US}}</ref> [[Naa Nyaɣisi]] Wumbee Yani gbana zuɣu ʒinibu nyaaŋa.
O Nam dibu daa gbaala yuuni 1469 hali ti kpa yuuni 1486.
O Nam dibu yuuni ka o tuuli yaaŋa, Naa Dariʒɛiɣu daa barigi mɔɣini.<ref>{{Cite web|last=Ibrahim|first=Mohammed|title=Celebration of fire festival underway in the Northern Region|url=https://zaaradio.com/local/celebration-of-fire-festival-underway-in-the-northern-region/|access-date=2022-08-07|language=en-GB}}</ref> Di mi daa kamina n-ti lu goli ŋɔ dahinyini dali. Taaarihi din yi noli ni wuhiya, ni kpukparisi bee yɔɣasi n-daa kpuɣi o.
Kpamba buɣisiya ni bɛ daa bo bia ŋɔ dabisi munaanii ka bi nya o. Wahala kam bɛ ni daa di m-bɔri Naa Zoligu<ref>{{Cite web|title=Bugum Chugu {{!}} Beyond The Return|url=https://beyondthereturn.org/bugum-chugu/|access-date=2022-08-07|language=en-US}}</ref> yaan' yurigu ŋɔ shee daa bahi la yoli. Ka Naa Zoligu mi yɛli ni shee ka bɛ bo Dariʒɛiɣu shee dama baɣisi daa yɛliya ni o be o nyɛvuli ni ka mali alaafee.
[[Naa Dariʒiɛɣu|Naa Dariʒɛiɣu]] bɔbu daa lɛbila maliŋ, ka bɛ bɔri o yuŋ ni wuntaŋ ni, n-kpɛri barina yɔrini.
Barina mini dabiɛm din daa be o bɔbu shee la zuɣu, doo kam daa yi mi na ni bɛ ti tiɣisi o, ka mali o shili di yi ti niŋ ka muɣisigu kam paagi o mɔɣu maa ni, ka o ni tooi tiligi.
Baɣisi daa yɛliya ni dabisili din pahiri awɔi dali ka bɛ yɛn bo n-nya Dariʒiɛɣu, ni di mi ti yɛn niŋla yuŋ. Lala ŋɔ zuɣu, yuŋ kam, bɛ daa yɛn nyɔla buɣim mɔ'kpala<ref>{{Cite web|title=Yani celebrates Fire Festival after 17-year break|url=https://www.graphic.com.gh/news/general-news/yani-celebrates-fire-festival-after-17-year-break.html|access-date=2022-08-07|website=Graphic Online|language=en-gb}}</ref> din yɛn niŋ ka bɛ nyari soli. Bɛ daa ti nyala bia ŋɔ ni do tia gbunni n-gbihira. Ka ban daa bo n-nya o maa dihitabili ni tia maa mali dabara, di ni daa niŋ ka di nyɛla kpukparisi bee yɔɣasi n-daa zaŋ o sɔɣi dini maa. Shɛba daa dii zaŋla buɣim mo' kpala maa n-labiri tia maa zuɣu ka shɛba mi kabisiri di vari ni bɛ zaŋ ku bukaata. Ka bɛ dii ŋmɛri [[guŋgɔna]] ka wari wahi n-ʒi Naa Dariʒiɛɣu kuna yiŋa. Lala niŋsim ŋɔ n-daa kpuri buɣim chuɣu hali ni zuŋɔ.<ref>{{Cite web|last=MyNewsGH|date=2018-09-23|title=Chief killed in Fire Festival gunshot; police hunt for suspect|url=https://www.mynewsgh.com/fire-festival-chief-killed-police-hunt-for-the-suspect/|access-date=2022-08-07|website=MyNewsGh|language=en-US}}</ref>
== Dini Tɔri Shɛm ==
Di tɔbu ni, bɛ yiini la [[Ʒiɛm Yila|ʒiɛm yila]].<ref>{{Cite web|last=theprotour|date=2019-05-23|title=Bugum Chugu Festival|url=https://protour.africa/bugum-chugu-festival/|access-date=2022-08-07|website=ProTour Africa|language=en-US}}</ref> Buɣim chuɣu tɔrila [[Buɣum (goli)|Buɣim gol]]<nowiki/>i dabaawɔi dali. Di nyɛla dabisi' shɛli Naa Zoligu yaan yurigu ni daa barigi.
[[Churi|Chuɣu]] ŋɔ nyɛla chuɣu tuuli din pahi churi anu shɛli Dagbamba ni puhira.
Di mini chuɣu ŋɔ ku pilila [[Dagbɔŋ|Dagbaŋ]] maa zaa yoli, zuliya shɛŋa kamani [[Zabaɣisi]], [[Kusahi]] nti pahi [[Mamprusi|ŋmamprisi]] taɣimi n-deei li, n che ka di wuligi gili duniya luɣuli kam n-wuhiri ni di nyɛla Tudu yaɣili ŋɔ na chuɣu.
== Shili Maalibu Zaŋ kpa Buɣim Chuɣu ==
Shili maalibu zaŋ kpa buɣim chuɣu piinila di yi ti niŋ ka bɛ nya buɣim goli. Saha ŋɔ ka bihi kpɛri mɔɣini n-ti bo mɔri pam bɛ ni tooi nya, n-lɔ mɔ' kpala.
Ka bɛ naan yi pili n-gili tari bɛ ŋahinima, bɛ yab' donima nti pahi bɛ yab'paɣnima. Lala niŋsim maa yɛn chɛ mi ka ninkura ŋɔ kulahi kpe mɔɣini bɛ maŋmaŋa. Tɔ amaa lala mɔ' kpala zaŋ ti ninkura ŋɔ yɛn lɛbila samli n-ti ba ka bɛ ti yɔli chuɣu maa yi puhi naai neei biɛɣu. Bɛ yɛn yɔla samli ŋɔ ka di nyɛ liɣiri ka [[Dagbamba]] bolli "liɣiri awɔi". Buɣim tɔbu ni ka mɔ'kpala ko ka bɛ gbubira, nachimba tooi gbubiri su'kara, su'bihi, piɛma mini piɛm-mola nti pahi lebihi ka di ŋmani tɔbu ni ka bɛ be, ka di lahi che ka buɣim maa tɔbu mali jiri.
Binshɛɣu din tooi lahi niŋdi buɣim goli dabaa anu saha nyɛla daadama gindimi laɣindi binkɔbiri din gbaai nɔhi mini buhi. Lala binkɔbiri ŋɔ ka bɛ mali maani tiŋgbana mini buɣa din be niriba dundona ni ka ti booni li Daŋ Tia. Buɣim tɔbu nyɛla Dagbandabba chuɣu. Di nyɛla goli shɛli bɛ ni maani malima din guri ka taɣiri bɛ daŋ. Din zuɣu ka bɛ booni li " Dagbandabba chuɣu maa.
== Buɣim Chuɣu Tɔbu Dabsili ==
Buɣim tɔbu piinila saɣidihili nyaaŋa. Din dali maa bindirigu nyɛla bindiri gahindili dama nimma n kuli nyɛli ʒii zaa. Daŋ kpamba zaŋdila saɣibora m-pa goma zuɣu ni kpiinkura gba di. Pɔi ka yuŋ zibi, niriba yɛn zaŋla lala saha ŋɔ m-mali bɛ tobu tima shɛŋa ti ni booni noli wuna. Jɛbihi gba nyɛla bɛ ni tibigi shɛba, ka tiri ba pina ni bɛ bo alibarika bɛ sani, bɛ ni yɛn chaŋ nimohi chandi shɛli maa zuɣu.
Shɛba gba zaŋdila dabaa awɔi dali ŋɔ wuntaŋ ni n-zahindi bɛ tima pɔi ka yuŋ naai zibi. Nayili sampaani ka Naa Limam niŋ nimmohi m-maani sabba sɔŋda n-guhiri yuŋ.
Buɣim tɔbu dali yuŋ saɣidihili nyaaŋa, guŋgɔŋ' karili yɛn kumla nayili samban'ni. Guŋgɔŋ ŋɔ kumsi yɛn laɣimla bihi ni ninkura nayili pɔi ka buɣim tɔbu ŋɔ naan yi pili. Kpambaliba n-yɛn zaŋ Naa yina ka o ti di zamaatu maa alizama. O yɛn zaŋla saha bihi n-wuhi kali ŋɔ ni pili shɛm hali ti paai zuŋɔ. O lahi yɛn saɣisila salo maa zaŋ kpa tuun' shɛŋa din ni tooi saɣim chuɣu maa zaɣi vɛil’tali.
Naa n-yɛn taai buɣim maa tuuli, ka [[kpambaliba]] mi taai o sani, ka salo maa gba taai taba sani hali ni ŋun bahindi nyaaŋa. Naa bi pahiri ban chani buɣim tɔbu ŋɔ ni, o yɛn doliba mi n-chaŋ bɛla ka labi zɔŋ ni.
Buɣim tɔribi ŋɔ yɛn dolila so shɛli din tu ni bɛ doli, ka yiini yila ka ŋmɛri ʒiɛm, ka piɛbiri yuri nti pahi gungɔŋ' kara kumsi ni malifa ti ŋmam. So n-yɛn yiini ʒiɛm kuligi ata yila, ka ban kpalim mi saɣira ni yaa.
N ŋɔ ka yila maa chana;
Buɣim dima mɔɣini ka n-zo kuli n ya"
Yoo yoo yoo yaa yo
Yoo yoo yoo yaa yo
Yoo yoo yoo yaa yo
Buɣim dima mɔɣini ka n-zo kuli n ya".
Bia ŋun ʒiɛm ti Naa ŋɔ yeei
O ʒiɛm saa nyinnyɛɣu
Bia ŋun ʒiɛm ti Naa ŋɔ yeei
O ʒiɛm saa nyinnɛɣu
O ʒɛm saanyinnyaɣu.
Siblaa bia be mɔɣuni
Bo n-diri o yee?
Yoo yoo yoo yaa yoo
Kɔlaa bia be mɔɣuni
Bo n-diri o yee
Yoo yoo yoo yaa yoo
<ref>{{Cite web|last=Malik|date=2021-08-15|title=The Bugum festival ( Buɣim chuɣu) among the Dagomba people : • Dagbon Kingdom - Home Of Culture, History & Tourism|url=https://dagbonkingdom.com/bugum-festival-among-dagomba-people/|access-date=2022-08-07|language=en-US}}</ref>
==Zuliya Shɛba Ban Tɔri Buɣim==
Zuliya shɛba ban tɔri Buɣim n-nyɛ: Dagbamba, Nanumba, Zabaɣisi, ŋmampurisi, Kusahi, Mohi, Gurinsi, Kpunkpaamba ni ban pahi.
Zuliya ŋɔ zaa nyɛla ban tɔri buɣim ka di daliri nyɛla bɛ zaa yila Naa Gbewaa zuliya ni na, gbaai yihi kpunkpaamba. Amaa bɛ gba puhirili ka di daliri nyɛla bɛ ni be Naa Gbewaa sulinsi ni la zuɣu.
== Di Daanfaani ==
*Di teeri ti yɛli kura.
*Di kpaŋsiri ti kaya ni taɣaada.
*Di laɣindi simli ni dɔɣim nangbanyini.
*Di che ka bihi baŋdi bɛ kaya ni taɣada.
* Di teeri ti yuuni piligu.
* Di tiri ti zosimli.
*Di kahigiri ti nii, ka kpaŋsiri ti daalaafee.
*Di kpaŋsiri ti kali,ka booni ninvuɣusuma na ti biɛhigu ni.
*Di tiriti ni'nyambo.<ref>{{Cite w
eb|last=Malik|date=2021-08-15|title=The Bugum festival ( Buɣim chuɣu) among the Dagomba people : • Dagbon Kingdom - Home Of Culture, History & Tourism|url=https://dagbonkingdom.com/bugum-festival-among-dagomba-people/|access-date=2022-08-07|language=en-US}}</ref>
*Di che ka ti baŋdi ni ti zaa yila yaankur’yino ni na.
*Di che ka tiŋduya nima baŋdi ti kali ŋɔ yɛla.
*Di che ka ti nyari saan’suma ti tingbani ni.
== Kundivihira ==
{{Reflist}}
*[https://www.youtube.com/watch?v=3iMhNrvcB-g buɣum Chugu (2021)], YouTube
*[https://www.youtube.com/watch?v=g1zwNzno8eY buɣum Chugu (Fire Festival) (2021)], YouTube
{{Chuɣu}}
[[Pubu:Lahabaya zaa]]
[[Pubu:Ghana]]
[[Pubu:Chuɣu]]
[[Pubu:Lahabaya zaa]]
[[Pubu:Dagbaŋ]]
[[Pubu:Dagbamba]]
bk50708dwt54vhnlygoyvhpq7clw509
42374
42373
2022-08-08T17:13:21Z
AFAIBRAHIM
1206
/* Buɣim Chuɣu Tɔbu Dabsili */
wikitext
text/x-wiki
{{Databox}}
{{C-Class}}
'''Buɣim Chuɣu''' nyɛla chuɣu shɛli tini puhiri [[Buɣim goli]] ni.<ref>Naden, Tony. 2014. [https://www.webonary.org/dagbani/download/ ''Dagbani dictionary'']. Webonary.</ref><ref>https://www.hopinacademy.org/2021/08/18/the-story-of-buɣum-chugu-fire-festival-hopin-academy/</ref>
==Di Piligu==
[[File:Fire estival.jpg|thumb|left]]
[[File:Fire festival1.jpg|thumb|right]]
[[File:Fire festival2.jpg|thumb|right]]
[[File:Fire festival4.jpg|thumb|right]]
Taarihi wuhiya ni [[Buɣum|Buɣim]] Chuɣu nyɛla [[Dagbamba]] chuɣu kurili. Goli ŋɔ ka Dagbamba mali piini bɛ yuuni. Di piligu zaŋmi gbaai [[:en:15th century|15th century]], din daa niŋ ka [[Naa Zoligu]] nyɛ Dagboŋ Naa.
[[Naa Zoligu]] n-daa nyɛ Yaa-Nanima puuni ŋun pahiri ayopɔin zaŋ gbaai Naa [[Naa Shitɔbu|Shitɔbu]] n-di Yani gbana<ref>{{Cite web|last=Malik|date=2021-08-15|title=The Bugum festival ( Buɣum chuɣu) among the Dagomba people : • Dagbon Kingdom - Home Of Culture, History & Tourism|url=https://dagbonkingdom.com/bugum-festival-among-dagomba-people/|access-date=2022-08-07|language=en-US}}</ref> [[Naa Nyaɣisi]] Wumbee Yani gbana zuɣu ʒinibu nyaaŋa.
O Nam dibu daa gbaala yuuni 1469 hali ti kpa yuuni 1486.
O Nam dibu yuuni ka o tuuli yaaŋa, Naa Dariʒɛiɣu daa barigi mɔɣini.<ref>{{Cite web|last=Ibrahim|first=Mohammed|title=Celebration of fire festival underway in the Northern Region|url=https://zaaradio.com/local/celebration-of-fire-festival-underway-in-the-northern-region/|access-date=2022-08-07|language=en-GB}}</ref> Di mi daa kamina n-ti lu goli ŋɔ dahinyini dali. Taaarihi din yi noli ni wuhiya, ni kpukparisi bee yɔɣasi n-daa kpuɣi o.
Kpamba buɣisiya ni bɛ daa bo bia ŋɔ dabisi munaanii ka bi nya o. Wahala kam bɛ ni daa di m-bɔri Naa Zoligu<ref>{{Cite web|title=Bugum Chugu {{!}} Beyond The Return|url=https://beyondthereturn.org/bugum-chugu/|access-date=2022-08-07|language=en-US}}</ref> yaan' yurigu ŋɔ shee daa bahi la yoli. Ka Naa Zoligu mi yɛli ni shee ka bɛ bo Dariʒɛiɣu shee dama baɣisi daa yɛliya ni o be o nyɛvuli ni ka mali alaafee.
[[Naa Dariʒiɛɣu|Naa Dariʒɛiɣu]] bɔbu daa lɛbila maliŋ, ka bɛ bɔri o yuŋ ni wuntaŋ ni, n-kpɛri barina yɔrini.
Barina mini dabiɛm din daa be o bɔbu shee la zuɣu, doo kam daa yi mi na ni bɛ ti tiɣisi o, ka mali o shili di yi ti niŋ ka muɣisigu kam paagi o mɔɣu maa ni, ka o ni tooi tiligi.
Baɣisi daa yɛliya ni dabisili din pahiri awɔi dali ka bɛ yɛn bo n-nya Dariʒiɛɣu, ni di mi ti yɛn niŋla yuŋ. Lala ŋɔ zuɣu, yuŋ kam, bɛ daa yɛn nyɔla buɣim mɔ'kpala<ref>{{Cite web|title=Yani celebrates Fire Festival after 17-year break|url=https://www.graphic.com.gh/news/general-news/yani-celebrates-fire-festival-after-17-year-break.html|access-date=2022-08-07|website=Graphic Online|language=en-gb}}</ref> din yɛn niŋ ka bɛ nyari soli. Bɛ daa ti nyala bia ŋɔ ni do tia gbunni n-gbihira. Ka ban daa bo n-nya o maa dihitabili ni tia maa mali dabara, di ni daa niŋ ka di nyɛla kpukparisi bee yɔɣasi n-daa zaŋ o sɔɣi dini maa. Shɛba daa dii zaŋla buɣim mo' kpala maa n-labiri tia maa zuɣu ka shɛba mi kabisiri di vari ni bɛ zaŋ ku bukaata. Ka bɛ dii ŋmɛri [[guŋgɔna]] ka wari wahi n-ʒi Naa Dariʒiɛɣu kuna yiŋa. Lala niŋsim ŋɔ n-daa kpuri buɣim chuɣu hali ni zuŋɔ.<ref>{{Cite web|last=MyNewsGH|date=2018-09-23|title=Chief killed in Fire Festival gunshot; police hunt for suspect|url=https://www.mynewsgh.com/fire-festival-chief-killed-police-hunt-for-the-suspect/|access-date=2022-08-07|website=MyNewsGh|language=en-US}}</ref>
== Dini Tɔri Shɛm ==
Di tɔbu ni, bɛ yiini la [[Ʒiɛm Yila|ʒiɛm yila]].<ref>{{Cite web|last=theprotour|date=2019-05-23|title=Bugum Chugu Festival|url=https://protour.africa/bugum-chugu-festival/|access-date=2022-08-07|website=ProTour Africa|language=en-US}}</ref> Buɣim chuɣu tɔrila [[Buɣum (goli)|Buɣim gol]]<nowiki/>i dabaawɔi dali. Di nyɛla dabisi' shɛli Naa Zoligu yaan yurigu ni daa barigi.
[[Churi|Chuɣu]] ŋɔ nyɛla chuɣu tuuli din pahi churi anu shɛli Dagbamba ni puhira.
Di mini chuɣu ŋɔ ku pilila [[Dagbɔŋ|Dagbaŋ]] maa zaa yoli, zuliya shɛŋa kamani [[Zabaɣisi]], [[Kusahi]] nti pahi [[Mamprusi|ŋmamprisi]] taɣimi n-deei li, n che ka di wuligi gili duniya luɣuli kam n-wuhiri ni di nyɛla Tudu yaɣili ŋɔ na chuɣu.
== Shili Maalibu Zaŋ kpa Buɣim Chuɣu ==
Shili maalibu zaŋ kpa buɣim chuɣu piinila di yi ti niŋ ka bɛ nya buɣim goli. Saha ŋɔ ka bihi kpɛri mɔɣini n-ti bo mɔri pam bɛ ni tooi nya, n-lɔ mɔ' kpala.
Ka bɛ naan yi pili n-gili tari bɛ ŋahinima, bɛ yab' donima nti pahi bɛ yab'paɣnima. Lala niŋsim maa yɛn chɛ mi ka ninkura ŋɔ kulahi kpe mɔɣini bɛ maŋmaŋa. Tɔ amaa lala mɔ' kpala zaŋ ti ninkura ŋɔ yɛn lɛbila samli n-ti ba ka bɛ ti yɔli chuɣu maa yi puhi naai neei biɛɣu. Bɛ yɛn yɔla samli ŋɔ ka di nyɛ liɣiri ka [[Dagbamba]] bolli "liɣiri awɔi". Buɣim tɔbu ni ka mɔ'kpala ko ka bɛ gbubira, nachimba tooi gbubiri su'kara, su'bihi, piɛma mini piɛm-mola nti pahi lebihi ka di ŋmani tɔbu ni ka bɛ be, ka di lahi che ka buɣim maa tɔbu mali jiri.
Binshɛɣu din tooi lahi niŋdi buɣim goli dabaa anu saha nyɛla daadama gindimi laɣindi binkɔbiri din gbaai nɔhi mini buhi. Lala binkɔbiri ŋɔ ka bɛ mali maani tiŋgbana mini buɣa din be niriba dundona ni ka ti booni li Daŋ Tia. Buɣim tɔbu nyɛla Dagbandabba chuɣu. Di nyɛla goli shɛli bɛ ni maani malima din guri ka taɣiri bɛ daŋ. Din zuɣu ka bɛ booni li " Dagbandabba chuɣu maa.
== Buɣim Chuɣu Tɔbu Dabsili ==
Buɣim tɔbu piinila saɣidihili nyaaŋa. Din dali maa bindirigu nyɛla bindiri gahindili dama nima n kuli nyɛli ʒii zaa. Daŋ kpamba zaŋdila saɣibora m-pa goma zuɣu ni kpiinkura gba di. Pɔi ka yuŋ zibi, niriba yɛn zaŋla lala saha ŋɔ m-mali bɛ tobu tima shɛŋa ti ni booni noli wuna. Jɛbihi gba nyɛla bɛ ni tibigi shɛba, ka tiri ba pina ni bɛ bo alibarika bɛ sani, bɛ ni yɛn chaŋ nimohi chandi shɛli maa zuɣu.
Shɛba gba zaŋdila dabaa awɔi dali ŋɔ wuntaŋ ni n-zahindi bɛ tima pɔi ka yuŋ naai zibi. Nayili sampaani ka Naa Limam niŋ nimmohi m-maani sabba sɔŋda n-guhiri yuŋ.
Buɣim tɔbu dali yuŋ saɣidihili nyaaŋa, guŋgɔŋ' karili yɛn kumla nayili samban'ni. Guŋgɔŋ ŋɔ kumsi yɛn laɣimla bihi ni ninkura nayili pɔi ka buɣim tɔbu ŋɔ naan yi pili. Kpambaliba n-yɛn zaŋ Naa yina ka o ti di zamaatu maa alizama. O yɛn zaŋla saha bihi n-wuhi kali ŋɔ ni pili shɛm hali ti paai zuŋɔ. O lahi yɛn saɣisila salo maa zaŋ kpa tuun' shɛŋa din ni tooi saɣim chuɣu maa zaɣi vɛil’tali.
Naa n-yɛn taai buɣim maa tuuli, ka [[kpambaliba]] mi taai o sani, ka salo maa gba taai taba sani hali ni ŋun bahindi nyaaŋa. Naa bi pahiri ban chani buɣim tɔbu ŋɔ ni, o yɛn doliba mi n-chaŋ bɛla ka labi zɔŋ ni.
Buɣim tɔribi ŋɔ yɛn dolila so shɛli din tu ni bɛ doli, ka yiini yila ka ŋmɛri ʒiɛm, ka piɛbiri yuri nti pahi gungɔŋ' kara kumsi ni malifa ti ŋmam. So n-yɛn yiini ʒiɛm kuligi ata yila, ka ban kpalim mi saɣira ni yaa.
N ŋɔ ka yila maa chana;
Buɣim dima mɔɣini ka n-zo kuli n ya"
Yoo yoo yoo yaa yo
Yoo yoo yoo yaa yo
Yoo yoo yoo yaa yo
Buɣim dima mɔɣini ka n-zo kuli n ya".
Bia ŋun ʒiɛm ti Naa ŋɔ yeei
O ʒiɛm saa nyinnyɛɣu
Bia ŋun ʒiɛm ti Naa ŋɔ yeei
O ʒiɛm saa nyinnɛɣu
O ʒɛm saanyinnyaɣu.
Siblaa bia be mɔɣuni
Bo n-diri o yee?
Yoo yoo yoo yaa yoo
Kɔlaa bia be mɔɣuni
Bo n-diri o yee
Yoo yoo yoo yaa yoo
<ref>{{Cite web|last=Malik|date=2021-08-15|title=The Bugum festival ( Buɣim chuɣu) among the Dagomba people : • Dagbon Kingdom - Home Of Culture, History & Tourism|url=https://dagbonkingdom.com/bugum-festival-among-dagomba-people/|access-date=2022-08-07|language=en-US}}</ref>
==Zuliya Shɛba Ban Tɔri Buɣim==
Zuliya shɛba ban tɔri Buɣim n-nyɛ: Dagbamba, Nanumba, Zabaɣisi, ŋmampurisi, Kusahi, Mohi, Gurinsi, Kpunkpaamba ni ban pahi.
Zuliya ŋɔ zaa nyɛla ban tɔri buɣim ka di daliri nyɛla bɛ zaa yila Naa Gbewaa zuliya ni na, gbaai yihi kpunkpaamba. Amaa bɛ gba puhirili ka di daliri nyɛla bɛ ni be Naa Gbewaa sulinsi ni la zuɣu.
== Di Daanfaani ==
*Di teeri ti yɛli kura.
*Di kpaŋsiri ti kaya ni taɣaada.
*Di laɣindi simli ni dɔɣim nangbanyini.
*Di che ka bihi baŋdi bɛ kaya ni taɣada.
* Di teeri ti yuuni piligu.
* Di tiri ti zosimli.
*Di kahigiri ti nii, ka kpaŋsiri ti daalaafee.
*Di kpaŋsiri ti kali,ka booni ninvuɣusuma na ti biɛhigu ni.
*Di tiriti ni'nyambo.<ref>{{Cite w
eb|last=Malik|date=2021-08-15|title=The Bugum festival ( Buɣim chuɣu) among the Dagomba people : • Dagbon Kingdom - Home Of Culture, History & Tourism|url=https://dagbonkingdom.com/bugum-festival-among-dagomba-people/|access-date=2022-08-07|language=en-US}}</ref>
*Di che ka ti baŋdi ni ti zaa yila yaankur’yino ni na.
*Di che ka tiŋduya nima baŋdi ti kali ŋɔ yɛla.
*Di che ka ti nyari saan’suma ti tingbani ni.
== Kundivihira ==
{{Reflist}}
*[https://www.youtube.com/watch?v=3iMhNrvcB-g buɣum Chugu (2021)], YouTube
*[https://www.youtube.com/watch?v=g1zwNzno8eY buɣum Chugu (Fire Festival) (2021)], YouTube
{{Chuɣu}}
[[Pubu:Lahabaya zaa]]
[[Pubu:Ghana]]
[[Pubu:Chuɣu]]
[[Pubu:Lahabaya zaa]]
[[Pubu:Dagbaŋ]]
[[Pubu:Dagbamba]]
4sjji2lmatdb3ubr3wxw4q4076r84va
42375
42374
2022-08-08T17:15:03Z
AFAIBRAHIM
1206
/* Buɣim Chuɣu Tɔbu Dabsili */
wikitext
text/x-wiki
{{Databox}}
{{C-Class}}
'''Buɣim Chuɣu''' nyɛla chuɣu shɛli tini puhiri [[Buɣim goli]] ni.<ref>Naden, Tony. 2014. [https://www.webonary.org/dagbani/download/ ''Dagbani dictionary'']. Webonary.</ref><ref>https://www.hopinacademy.org/2021/08/18/the-story-of-buɣum-chugu-fire-festival-hopin-academy/</ref>
==Di Piligu==
[[File:Fire estival.jpg|thumb|left]]
[[File:Fire festival1.jpg|thumb|right]]
[[File:Fire festival2.jpg|thumb|right]]
[[File:Fire festival4.jpg|thumb|right]]
Taarihi wuhiya ni [[Buɣum|Buɣim]] Chuɣu nyɛla [[Dagbamba]] chuɣu kurili. Goli ŋɔ ka Dagbamba mali piini bɛ yuuni. Di piligu zaŋmi gbaai [[:en:15th century|15th century]], din daa niŋ ka [[Naa Zoligu]] nyɛ Dagboŋ Naa.
[[Naa Zoligu]] n-daa nyɛ Yaa-Nanima puuni ŋun pahiri ayopɔin zaŋ gbaai Naa [[Naa Shitɔbu|Shitɔbu]] n-di Yani gbana<ref>{{Cite web|last=Malik|date=2021-08-15|title=The Bugum festival ( Buɣum chuɣu) among the Dagomba people : • Dagbon Kingdom - Home Of Culture, History & Tourism|url=https://dagbonkingdom.com/bugum-festival-among-dagomba-people/|access-date=2022-08-07|language=en-US}}</ref> [[Naa Nyaɣisi]] Wumbee Yani gbana zuɣu ʒinibu nyaaŋa.
O Nam dibu daa gbaala yuuni 1469 hali ti kpa yuuni 1486.
O Nam dibu yuuni ka o tuuli yaaŋa, Naa Dariʒɛiɣu daa barigi mɔɣini.<ref>{{Cite web|last=Ibrahim|first=Mohammed|title=Celebration of fire festival underway in the Northern Region|url=https://zaaradio.com/local/celebration-of-fire-festival-underway-in-the-northern-region/|access-date=2022-08-07|language=en-GB}}</ref> Di mi daa kamina n-ti lu goli ŋɔ dahinyini dali. Taaarihi din yi noli ni wuhiya, ni kpukparisi bee yɔɣasi n-daa kpuɣi o.
Kpamba buɣisiya ni bɛ daa bo bia ŋɔ dabisi munaanii ka bi nya o. Wahala kam bɛ ni daa di m-bɔri Naa Zoligu<ref>{{Cite web|title=Bugum Chugu {{!}} Beyond The Return|url=https://beyondthereturn.org/bugum-chugu/|access-date=2022-08-07|language=en-US}}</ref> yaan' yurigu ŋɔ shee daa bahi la yoli. Ka Naa Zoligu mi yɛli ni shee ka bɛ bo Dariʒɛiɣu shee dama baɣisi daa yɛliya ni o be o nyɛvuli ni ka mali alaafee.
[[Naa Dariʒiɛɣu|Naa Dariʒɛiɣu]] bɔbu daa lɛbila maliŋ, ka bɛ bɔri o yuŋ ni wuntaŋ ni, n-kpɛri barina yɔrini.
Barina mini dabiɛm din daa be o bɔbu shee la zuɣu, doo kam daa yi mi na ni bɛ ti tiɣisi o, ka mali o shili di yi ti niŋ ka muɣisigu kam paagi o mɔɣu maa ni, ka o ni tooi tiligi.
Baɣisi daa yɛliya ni dabisili din pahiri awɔi dali ka bɛ yɛn bo n-nya Dariʒiɛɣu, ni di mi ti yɛn niŋla yuŋ. Lala ŋɔ zuɣu, yuŋ kam, bɛ daa yɛn nyɔla buɣim mɔ'kpala<ref>{{Cite web|title=Yani celebrates Fire Festival after 17-year break|url=https://www.graphic.com.gh/news/general-news/yani-celebrates-fire-festival-after-17-year-break.html|access-date=2022-08-07|website=Graphic Online|language=en-gb}}</ref> din yɛn niŋ ka bɛ nyari soli. Bɛ daa ti nyala bia ŋɔ ni do tia gbunni n-gbihira. Ka ban daa bo n-nya o maa dihitabili ni tia maa mali dabara, di ni daa niŋ ka di nyɛla kpukparisi bee yɔɣasi n-daa zaŋ o sɔɣi dini maa. Shɛba daa dii zaŋla buɣim mo' kpala maa n-labiri tia maa zuɣu ka shɛba mi kabisiri di vari ni bɛ zaŋ ku bukaata. Ka bɛ dii ŋmɛri [[guŋgɔna]] ka wari wahi n-ʒi Naa Dariʒiɛɣu kuna yiŋa. Lala niŋsim ŋɔ n-daa kpuri buɣim chuɣu hali ni zuŋɔ.<ref>{{Cite web|last=MyNewsGH|date=2018-09-23|title=Chief killed in Fire Festival gunshot; police hunt for suspect|url=https://www.mynewsgh.com/fire-festival-chief-killed-police-hunt-for-the-suspect/|access-date=2022-08-07|website=MyNewsGh|language=en-US}}</ref>
== Dini Tɔri Shɛm ==
Di tɔbu ni, bɛ yiini la [[Ʒiɛm Yila|ʒiɛm yila]].<ref>{{Cite web|last=theprotour|date=2019-05-23|title=Bugum Chugu Festival|url=https://protour.africa/bugum-chugu-festival/|access-date=2022-08-07|website=ProTour Africa|language=en-US}}</ref> Buɣim chuɣu tɔrila [[Buɣum (goli)|Buɣim gol]]<nowiki/>i dabaawɔi dali. Di nyɛla dabisi' shɛli Naa Zoligu yaan yurigu ni daa barigi.
[[Churi|Chuɣu]] ŋɔ nyɛla chuɣu tuuli din pahi churi anu shɛli Dagbamba ni puhira.
Di mini chuɣu ŋɔ ku pilila [[Dagbɔŋ|Dagbaŋ]] maa zaa yoli, zuliya shɛŋa kamani [[Zabaɣisi]], [[Kusahi]] nti pahi [[Mamprusi|ŋmamprisi]] taɣimi n-deei li, n che ka di wuligi gili duniya luɣuli kam n-wuhiri ni di nyɛla Tudu yaɣili ŋɔ na chuɣu.
== Shili Maalibu Zaŋ kpa Buɣim Chuɣu ==
Shili maalibu zaŋ kpa buɣim chuɣu piinila di yi ti niŋ ka bɛ nya buɣim goli. Saha ŋɔ ka bihi kpɛri mɔɣini n-ti bo mɔri pam bɛ ni tooi nya, n-lɔ mɔ' kpala.
Ka bɛ naan yi pili n-gili tari bɛ ŋahinima, bɛ yab' donima nti pahi bɛ yab'paɣnima. Lala niŋsim maa yɛn chɛ mi ka ninkura ŋɔ kulahi kpe mɔɣini bɛ maŋmaŋa. Tɔ amaa lala mɔ' kpala zaŋ ti ninkura ŋɔ yɛn lɛbila samli n-ti ba ka bɛ ti yɔli chuɣu maa yi puhi naai neei biɛɣu. Bɛ yɛn yɔla samli ŋɔ ka di nyɛ liɣiri ka [[Dagbamba]] bolli "liɣiri awɔi". Buɣim tɔbu ni ka mɔ'kpala ko ka bɛ gbubira, nachimba tooi gbubiri su'kara, su'bihi, piɛma mini piɛm-mola nti pahi lebihi ka di ŋmani tɔbu ni ka bɛ be, ka di lahi che ka buɣim maa tɔbu mali jiri.
Binshɛɣu din tooi lahi niŋdi buɣim goli dabaa anu saha nyɛla daadama gindimi laɣindi binkɔbiri din gbaai nɔhi mini buhi. Lala binkɔbiri ŋɔ ka bɛ mali maani tiŋgbana mini buɣa din be niriba dundona ni ka ti booni li Daŋ Tia. Buɣim tɔbu nyɛla Dagbandabba chuɣu. Di nyɛla goli shɛli bɛ ni maani malima din guri ka taɣiri bɛ daŋ. Din zuɣu ka bɛ booni li " Dagbandabba chuɣu maa.
== Buɣim Chuɣu Tɔbu Dabsili ==
Buɣim tɔbu piinila saɣidihili nyaaŋa. Din dali maa bindirigu nyɛla bindiri gahindili dama nima n kuli nyɛli ʒii zaa. Daŋ kpamba zaŋdila saɣibora m-pa goma zuɣu ni kpiinkura gba di. Pɔi ka yuŋ zibi, niriba yɛn zaŋla lala saha ŋɔ m-mali bɛ tobu tima shɛŋa ti ni booni noli wuna. Jɛbihi gba nyɛla bɛ ni tibigi shɛba, ka tiri ba pina ni bɛ bo alibarika bɛ sani, bɛ ni yɛn chaŋ nimohi chandi shɛli maa zuɣu.
Shɛba gba zaŋdila dabaa awɔi dali ŋɔ wuntaŋ ni n-zahindi bɛ tima pɔi ka yuŋ naai zibi. Nayili sampaani ka Naa Limam niŋ nimmohi m-maani sabba sɔŋda n-guhiri yuŋ.
Buɣim tɔbu dali yuŋ saɣidihili nyaaŋa, guŋgɔŋ' karili yɛn kumla nayili sambanni. Guŋgɔŋ ŋɔ kumsi yɛn laɣimla bihi ni ninkura nayili pɔi ka buɣim tɔbu ŋɔ naan yi pili. Kpambaliba n-yɛn zaŋ Naa yina ka o ti di zamaatu maa alizama. O yɛn zaŋla saha bihi n-wuhi kali ŋɔ ni pili shɛm hali ti paai zuŋɔ. O lahi yɛn saɣisila salo maa zaŋ kpa tuun' shɛŋa din ni tooi saɣim chuɣu maa zaɣi vɛil’tali.
Naa n-yɛn taai buɣim maa tuuli, ka [[kpambaliba]] mi taai o sani, ka salo maa gba taai taba sani hali ni ŋun bahindi nyaaŋa. Naa bi pahiri ban chani buɣim tɔbu ŋɔ ni, o yɛn doliba mi n-chaŋ bɛla ka labi zɔŋ ni.
Buɣim tɔribi ŋɔ yɛn dolila so shɛli din tu ni bɛ doli, ka yiini yila ka ŋmɛri ʒiɛm, ka piɛbiri yuri nti pahi gungɔŋ' kara kumsi ni malifa ti ŋmam. So n-yɛn yiini ʒiɛm kuligi ata yila, ka ban kpalim mi saɣira ni yaa.
N ŋɔ ka yila maa chana;
Buɣim dima mɔɣini ka n-zo kuli n ya"
Yoo yoo yoo yaa yo
Yoo yoo yoo yaa yo
Yoo yoo yoo yaa yo
Buɣim dima mɔɣini ka n-zo kuli n ya".
Bia ŋun ʒiɛm ti Naa ŋɔ yeei
O ʒiɛm saa nyinnyɛɣu
Bia ŋun ʒiɛm ti Naa ŋɔ yeei
O ʒiɛm saa nyinnɛɣu
O ʒɛm saanyinnyaɣu.
Siblaa bia be mɔɣuni
Bo n-diri o yee?
Yoo yoo yoo yaa yoo
Kɔlaa bia be mɔɣuni
Bo n-diri o yee
Yoo yoo yoo yaa yoo
<ref>{{Cite web|last=Malik|date=2021-08-15|title=The Bugum festival ( Buɣim chuɣu) among the Dagomba people : • Dagbon Kingdom - Home Of Culture, History & Tourism|url=https://dagbonkingdom.com/bugum-festival-among-dagomba-people/|access-date=2022-08-07|language=en-US}}</ref>
==Zuliya Shɛba Ban Tɔri Buɣim==
Zuliya shɛba ban tɔri Buɣim n-nyɛ: Dagbamba, Nanumba, Zabaɣisi, ŋmampurisi, Kusahi, Mohi, Gurinsi, Kpunkpaamba ni ban pahi.
Zuliya ŋɔ zaa nyɛla ban tɔri buɣim ka di daliri nyɛla bɛ zaa yila Naa Gbewaa zuliya ni na, gbaai yihi kpunkpaamba. Amaa bɛ gba puhirili ka di daliri nyɛla bɛ ni be Naa Gbewaa sulinsi ni la zuɣu.
== Di Daanfaani ==
*Di teeri ti yɛli kura.
*Di kpaŋsiri ti kaya ni taɣaada.
*Di laɣindi simli ni dɔɣim nangbanyini.
*Di che ka bihi baŋdi bɛ kaya ni taɣada.
* Di teeri ti yuuni piligu.
* Di tiri ti zosimli.
*Di kahigiri ti nii, ka kpaŋsiri ti daalaafee.
*Di kpaŋsiri ti kali,ka booni ninvuɣusuma na ti biɛhigu ni.
*Di tiriti ni'nyambo.<ref>{{Cite w
eb|last=Malik|date=2021-08-15|title=The Bugum festival ( Buɣim chuɣu) among the Dagomba people : • Dagbon Kingdom - Home Of Culture, History & Tourism|url=https://dagbonkingdom.com/bugum-festival-among-dagomba-people/|access-date=2022-08-07|language=en-US}}</ref>
*Di che ka ti baŋdi ni ti zaa yila yaankur’yino ni na.
*Di che ka tiŋduya nima baŋdi ti kali ŋɔ yɛla.
*Di che ka ti nyari saan’suma ti tingbani ni.
== Kundivihira ==
{{Reflist}}
*[https://www.youtube.com/watch?v=3iMhNrvcB-g buɣum Chugu (2021)], YouTube
*[https://www.youtube.com/watch?v=g1zwNzno8eY buɣum Chugu (Fire Festival) (2021)], YouTube
{{Chuɣu}}
[[Pubu:Lahabaya zaa]]
[[Pubu:Ghana]]
[[Pubu:Chuɣu]]
[[Pubu:Lahabaya zaa]]
[[Pubu:Dagbaŋ]]
[[Pubu:Dagbamba]]
fxw1t2g9buispfxzar2zwngt86gs3uq
42376
42375
2022-08-08T17:17:36Z
AFAIBRAHIM
1206
/* Buɣim Chuɣu Tɔbu Dabsili */
wikitext
text/x-wiki
{{Databox}}
{{C-Class}}
'''Buɣim Chuɣu''' nyɛla chuɣu shɛli tini puhiri [[Buɣim goli]] ni.<ref>Naden, Tony. 2014. [https://www.webonary.org/dagbani/download/ ''Dagbani dictionary'']. Webonary.</ref><ref>https://www.hopinacademy.org/2021/08/18/the-story-of-buɣum-chugu-fire-festival-hopin-academy/</ref>
==Di Piligu==
[[File:Fire estival.jpg|thumb|left]]
[[File:Fire festival1.jpg|thumb|right]]
[[File:Fire festival2.jpg|thumb|right]]
[[File:Fire festival4.jpg|thumb|right]]
Taarihi wuhiya ni [[Buɣum|Buɣim]] Chuɣu nyɛla [[Dagbamba]] chuɣu kurili. Goli ŋɔ ka Dagbamba mali piini bɛ yuuni. Di piligu zaŋmi gbaai [[:en:15th century|15th century]], din daa niŋ ka [[Naa Zoligu]] nyɛ Dagboŋ Naa.
[[Naa Zoligu]] n-daa nyɛ Yaa-Nanima puuni ŋun pahiri ayopɔin zaŋ gbaai Naa [[Naa Shitɔbu|Shitɔbu]] n-di Yani gbana<ref>{{Cite web|last=Malik|date=2021-08-15|title=The Bugum festival ( Buɣum chuɣu) among the Dagomba people : • Dagbon Kingdom - Home Of Culture, History & Tourism|url=https://dagbonkingdom.com/bugum-festival-among-dagomba-people/|access-date=2022-08-07|language=en-US}}</ref> [[Naa Nyaɣisi]] Wumbee Yani gbana zuɣu ʒinibu nyaaŋa.
O Nam dibu daa gbaala yuuni 1469 hali ti kpa yuuni 1486.
O Nam dibu yuuni ka o tuuli yaaŋa, Naa Dariʒɛiɣu daa barigi mɔɣini.<ref>{{Cite web|last=Ibrahim|first=Mohammed|title=Celebration of fire festival underway in the Northern Region|url=https://zaaradio.com/local/celebration-of-fire-festival-underway-in-the-northern-region/|access-date=2022-08-07|language=en-GB}}</ref> Di mi daa kamina n-ti lu goli ŋɔ dahinyini dali. Taaarihi din yi noli ni wuhiya, ni kpukparisi bee yɔɣasi n-daa kpuɣi o.
Kpamba buɣisiya ni bɛ daa bo bia ŋɔ dabisi munaanii ka bi nya o. Wahala kam bɛ ni daa di m-bɔri Naa Zoligu<ref>{{Cite web|title=Bugum Chugu {{!}} Beyond The Return|url=https://beyondthereturn.org/bugum-chugu/|access-date=2022-08-07|language=en-US}}</ref> yaan' yurigu ŋɔ shee daa bahi la yoli. Ka Naa Zoligu mi yɛli ni shee ka bɛ bo Dariʒɛiɣu shee dama baɣisi daa yɛliya ni o be o nyɛvuli ni ka mali alaafee.
[[Naa Dariʒiɛɣu|Naa Dariʒɛiɣu]] bɔbu daa lɛbila maliŋ, ka bɛ bɔri o yuŋ ni wuntaŋ ni, n-kpɛri barina yɔrini.
Barina mini dabiɛm din daa be o bɔbu shee la zuɣu, doo kam daa yi mi na ni bɛ ti tiɣisi o, ka mali o shili di yi ti niŋ ka muɣisigu kam paagi o mɔɣu maa ni, ka o ni tooi tiligi.
Baɣisi daa yɛliya ni dabisili din pahiri awɔi dali ka bɛ yɛn bo n-nya Dariʒiɛɣu, ni di mi ti yɛn niŋla yuŋ. Lala ŋɔ zuɣu, yuŋ kam, bɛ daa yɛn nyɔla buɣim mɔ'kpala<ref>{{Cite web|title=Yani celebrates Fire Festival after 17-year break|url=https://www.graphic.com.gh/news/general-news/yani-celebrates-fire-festival-after-17-year-break.html|access-date=2022-08-07|website=Graphic Online|language=en-gb}}</ref> din yɛn niŋ ka bɛ nyari soli. Bɛ daa ti nyala bia ŋɔ ni do tia gbunni n-gbihira. Ka ban daa bo n-nya o maa dihitabili ni tia maa mali dabara, di ni daa niŋ ka di nyɛla kpukparisi bee yɔɣasi n-daa zaŋ o sɔɣi dini maa. Shɛba daa dii zaŋla buɣim mo' kpala maa n-labiri tia maa zuɣu ka shɛba mi kabisiri di vari ni bɛ zaŋ ku bukaata. Ka bɛ dii ŋmɛri [[guŋgɔna]] ka wari wahi n-ʒi Naa Dariʒiɛɣu kuna yiŋa. Lala niŋsim ŋɔ n-daa kpuri buɣim chuɣu hali ni zuŋɔ.<ref>{{Cite web|last=MyNewsGH|date=2018-09-23|title=Chief killed in Fire Festival gunshot; police hunt for suspect|url=https://www.mynewsgh.com/fire-festival-chief-killed-police-hunt-for-the-suspect/|access-date=2022-08-07|website=MyNewsGh|language=en-US}}</ref>
== Dini Tɔri Shɛm ==
Di tɔbu ni, bɛ yiini la [[Ʒiɛm Yila|ʒiɛm yila]].<ref>{{Cite web|last=theprotour|date=2019-05-23|title=Bugum Chugu Festival|url=https://protour.africa/bugum-chugu-festival/|access-date=2022-08-07|website=ProTour Africa|language=en-US}}</ref> Buɣim chuɣu tɔrila [[Buɣum (goli)|Buɣim gol]]<nowiki/>i dabaawɔi dali. Di nyɛla dabisi' shɛli Naa Zoligu yaan yurigu ni daa barigi.
[[Churi|Chuɣu]] ŋɔ nyɛla chuɣu tuuli din pahi churi anu shɛli Dagbamba ni puhira.
Di mini chuɣu ŋɔ ku pilila [[Dagbɔŋ|Dagbaŋ]] maa zaa yoli, zuliya shɛŋa kamani [[Zabaɣisi]], [[Kusahi]] nti pahi [[Mamprusi|ŋmamprisi]] taɣimi n-deei li, n che ka di wuligi gili duniya luɣuli kam n-wuhiri ni di nyɛla Tudu yaɣili ŋɔ na chuɣu.
== Shili Maalibu Zaŋ kpa Buɣim Chuɣu ==
Shili maalibu zaŋ kpa buɣim chuɣu piinila di yi ti niŋ ka bɛ nya buɣim goli. Saha ŋɔ ka bihi kpɛri mɔɣini n-ti bo mɔri pam bɛ ni tooi nya, n-lɔ mɔ' kpala.
Ka bɛ naan yi pili n-gili tari bɛ ŋahinima, bɛ yab' donima nti pahi bɛ yab'paɣnima. Lala niŋsim maa yɛn chɛ mi ka ninkura ŋɔ kulahi kpe mɔɣini bɛ maŋmaŋa. Tɔ amaa lala mɔ' kpala zaŋ ti ninkura ŋɔ yɛn lɛbila samli n-ti ba ka bɛ ti yɔli chuɣu maa yi puhi naai neei biɛɣu. Bɛ yɛn yɔla samli ŋɔ ka di nyɛ liɣiri ka [[Dagbamba]] bolli "liɣiri awɔi". Buɣim tɔbu ni ka mɔ'kpala ko ka bɛ gbubira, nachimba tooi gbubiri su'kara, su'bihi, piɛma mini piɛm-mola nti pahi lebihi ka di ŋmani tɔbu ni ka bɛ be, ka di lahi che ka buɣim maa tɔbu mali jiri.
Binshɛɣu din tooi lahi niŋdi buɣim goli dabaa anu saha nyɛla daadama gindimi laɣindi binkɔbiri din gbaai nɔhi mini buhi. Lala binkɔbiri ŋɔ ka bɛ mali maani tiŋgbana mini buɣa din be niriba dundona ni ka ti booni li Daŋ Tia. Buɣim tɔbu nyɛla Dagbandabba chuɣu. Di nyɛla goli shɛli bɛ ni maani malima din guri ka taɣiri bɛ daŋ. Din zuɣu ka bɛ booni li " Dagbandabba chuɣu maa.
== Buɣim Chuɣu Tɔbu Dabsili ==
Buɣim tɔbu piinila saɣidihili nyaaŋa. Din dali maa bindirigu nyɛla bindiri gahindili dama nima n kuli nyɛli ʒii zaa. Daŋ kpamba zaŋdila saɣibora m-pa goma zuɣu ni kpiinkura gba di. Pɔi ka yuŋ zibi, niriba yɛn zaŋla lala saha ŋɔ m-mali bɛ tobu tima shɛŋa ti ni booni noli wuna. Jɛbihi gba nyɛla bɛ ni tibigi shɛba, ka tiri ba pina ni bɛ bo alibarika bɛ sani, bɛ ni yɛn chaŋ nimohi chandi shɛli maa zuɣu.
Shɛba gba zaŋdila dabaa awɔi dali ŋɔ wuntaŋ ni n-zahindi bɛ tima pɔi ka yuŋ naai zibi. Nayili sampaani ka Naa Limam niŋ nimmohi m-maani sabba sɔŋda n-guhiri yuŋ.
Buɣim tɔbu dali yuŋ saɣidihili nyaaŋa, guŋgɔŋ' karili yɛn kumla nayili sambanni. Guŋgɔŋ ŋɔ kumsi yɛn laɣimla bihi ni ninkura nayili pɔi ka buɣim tɔbu ŋɔ naan yi pili. Kpambaliba n-yɛn zaŋ Naa yina ka o ti di zamaatu maa alizama. O yɛn zaŋla saha bihi n-wuhi kali ŋɔ ni pili shɛm hali ti paai zuŋɔ. O lahi yɛn saɣisila salo maa zaŋ kpa tuun' shɛŋa din ni tooi saɣim chuɣu maa zaɣi vɛil’tali.
Naa n-yɛn taai buɣim maa tuuli, ka [[kpambaliba]] mi taai o sani, ka salo maa gba taai taba sani hali ni ŋun bahindi nyaaŋa. Naa bi pahiri ban chani buɣim tɔbu ŋɔ ni, o yɛn doliba mi n-chaŋ bɛla ka labi zɔŋ ni.
Buɣim tɔribi ŋɔ yɛn dolila so shɛli din tu ni bɛ doli, ka yiini yila ka ŋmɛri ʒiɛm, ka piɛbiri yuhi nti pahi gungɔŋ' kara kumsi ni malifa ti ŋmam. So n-yɛn yiini ʒiɛm kuligi ata yila, ka ban kpalim mi saɣira ni yaa.
N ŋɔ ka yila maa chana;
Buɣim dima mɔɣini ka n-zo kuli n ya"
Yoo yoo yoo yaa yo
Yoo yoo yoo yaa yo
Yoo yoo yoo yaa yo
Buɣim dima mɔɣini ka n-zo kuli n ya".
Bia ŋun ʒiɛm ti Naa ŋɔ yeei
O ʒiɛm saa nyinnyɛɣu
Bia ŋun ʒiɛm ti Naa ŋɔ yeei
O ʒiɛm saa nyinnɛɣu
O ʒɛm saanyinnyaɣu.
Siblaa bia be mɔɣuni
Bo n-diri o yee?
Yoo yoo yoo yaa yoo
Kɔlaa bia be mɔɣuni
Bo n-diri o yee
Yoo yoo yoo yaa yoo
<ref>{{Cite web|last=Malik|date=2021-08-15|title=The Bugum festival ( Buɣim chuɣu) among the Dagomba people : • Dagbon Kingdom - Home Of Culture, History & Tourism|url=https://dagbonkingdom.com/bugum-festival-among-dagomba-people/|access-date=2022-08-07|language=en-US}}</ref>
==Zuliya Shɛba Ban Tɔri Buɣim==
Zuliya shɛba ban tɔri Buɣim n-nyɛ: Dagbamba, Nanumba, Zabaɣisi, ŋmampurisi, Kusahi, Mohi, Gurinsi, Kpunkpaamba ni ban pahi.
Zuliya ŋɔ zaa nyɛla ban tɔri buɣim ka di daliri nyɛla bɛ zaa yila Naa Gbewaa zuliya ni na, gbaai yihi kpunkpaamba. Amaa bɛ gba puhirili ka di daliri nyɛla bɛ ni be Naa Gbewaa sulinsi ni la zuɣu.
== Di Daanfaani ==
*Di teeri ti yɛli kura.
*Di kpaŋsiri ti kaya ni taɣaada.
*Di laɣindi simli ni dɔɣim nangbanyini.
*Di che ka bihi baŋdi bɛ kaya ni taɣada.
* Di teeri ti yuuni piligu.
* Di tiri ti zosimli.
*Di kahigiri ti nii, ka kpaŋsiri ti daalaafee.
*Di kpaŋsiri ti kali,ka booni ninvuɣusuma na ti biɛhigu ni.
*Di tiriti ni'nyambo.<ref>{{Cite w
eb|last=Malik|date=2021-08-15|title=The Bugum festival ( Buɣim chuɣu) among the Dagomba people : • Dagbon Kingdom - Home Of Culture, History & Tourism|url=https://dagbonkingdom.com/bugum-festival-among-dagomba-people/|access-date=2022-08-07|language=en-US}}</ref>
*Di che ka ti baŋdi ni ti zaa yila yaankur’yino ni na.
*Di che ka tiŋduya nima baŋdi ti kali ŋɔ yɛla.
*Di che ka ti nyari saan’suma ti tingbani ni.
== Kundivihira ==
{{Reflist}}
*[https://www.youtube.com/watch?v=3iMhNrvcB-g buɣum Chugu (2021)], YouTube
*[https://www.youtube.com/watch?v=g1zwNzno8eY buɣum Chugu (Fire Festival) (2021)], YouTube
{{Chuɣu}}
[[Pubu:Lahabaya zaa]]
[[Pubu:Ghana]]
[[Pubu:Chuɣu]]
[[Pubu:Lahabaya zaa]]
[[Pubu:Dagbaŋ]]
[[Pubu:Dagbamba]]
ahb6b788p2r8yu3kjxzkk479hubojes
42377
42376
2022-08-08T17:18:47Z
Basiru amina
465
Change word spelling in shili maalibu zang kpa Bugum chugu
wikitext
text/x-wiki
{{Databox}}
{{C-Class}}
'''Buɣim Chuɣu''' nyɛla chuɣu shɛli tini puhiri [[Buɣim goli]] ni.<ref>Naden, Tony. 2014. [https://www.webonary.org/dagbani/download/ ''Dagbani dictionary'']. Webonary.</ref><ref>https://www.hopinacademy.org/2021/08/18/the-story-of-buɣum-chugu-fire-festival-hopin-academy/</ref>
==Di Piligu==
[[File:Fire estival.jpg|thumb|left]]
[[File:Fire festival1.jpg|thumb|right]]
[[File:Fire festival2.jpg|thumb|right]]
[[File:Fire festival4.jpg|thumb|right]]
Taarihi wuhiya ni [[Buɣum|Buɣim]] Chuɣu nyɛla [[Dagbamba]] chuɣu kurili. Goli ŋɔ ka Dagbamba mali piini bɛ yuuni. Di piligu zaŋmi gbaai [[:en:15th century|15th century]], din daa niŋ ka [[Naa Zoligu]] nyɛ Dagboŋ Naa.
[[Naa Zoligu]] n-daa nyɛ Yaa-Nanima puuni ŋun pahiri ayopɔin zaŋ gbaai Naa [[Naa Shitɔbu|Shitɔbu]] n-di Yani gbana<ref>{{Cite web|last=Malik|date=2021-08-15|title=The Bugum festival ( Buɣum chuɣu) among the Dagomba people : • Dagbon Kingdom - Home Of Culture, History & Tourism|url=https://dagbonkingdom.com/bugum-festival-among-dagomba-people/|access-date=2022-08-07|language=en-US}}</ref> [[Naa Nyaɣisi]] Wumbee Yani gbana zuɣu ʒinibu nyaaŋa.
O Nam dibu daa gbaala yuuni 1469 hali ti kpa yuuni 1486.
O Nam dibu yuuni ka o tuuli yaaŋa, Naa Dariʒɛiɣu daa barigi mɔɣini.<ref>{{Cite web|last=Ibrahim|first=Mohammed|title=Celebration of fire festival underway in the Northern Region|url=https://zaaradio.com/local/celebration-of-fire-festival-underway-in-the-northern-region/|access-date=2022-08-07|language=en-GB}}</ref> Di mi daa kamina n-ti lu goli ŋɔ dahinyini dali. Taaarihi din yi noli ni wuhiya, ni kpukparisi bee yɔɣasi n-daa kpuɣi o.
Kpamba buɣisiya ni bɛ daa bo bia ŋɔ dabisi munaanii ka bi nya o. Wahala kam bɛ ni daa di m-bɔri Naa Zoligu<ref>{{Cite web|title=Bugum Chugu {{!}} Beyond The Return|url=https://beyondthereturn.org/bugum-chugu/|access-date=2022-08-07|language=en-US}}</ref> yaan' yurigu ŋɔ shee daa bahi la yoli. Ka Naa Zoligu mi yɛli ni shee ka bɛ bo Dariʒɛiɣu shee dama baɣisi daa yɛliya ni o be o nyɛvuli ni ka mali alaafee.
[[Naa Dariʒiɛɣu|Naa Dariʒɛiɣu]] bɔbu daa lɛbila maliŋ, ka bɛ bɔri o yuŋ ni wuntaŋ ni, n-kpɛri barina yɔrini.
Barina mini dabiɛm din daa be o bɔbu shee la zuɣu, doo kam daa yi mi na ni bɛ ti tiɣisi o, ka mali o shili di yi ti niŋ ka muɣisigu kam paagi o mɔɣu maa ni, ka o ni tooi tiligi.
Baɣisi daa yɛliya ni dabisili din pahiri awɔi dali ka bɛ yɛn bo n-nya Dariʒiɛɣu, ni di mi ti yɛn niŋla yuŋ. Lala ŋɔ zuɣu, yuŋ kam, bɛ daa yɛn nyɔla buɣim mɔ'kpala<ref>{{Cite web|title=Yani celebrates Fire Festival after 17-year break|url=https://www.graphic.com.gh/news/general-news/yani-celebrates-fire-festival-after-17-year-break.html|access-date=2022-08-07|website=Graphic Online|language=en-gb}}</ref> din yɛn niŋ ka bɛ nyari soli. Bɛ daa ti nyala bia ŋɔ ni do tia gbunni n-gbihira. Ka ban daa bo n-nya o maa dihitabili ni tia maa mali dabara, di ni daa niŋ ka di nyɛla kpukparisi bee yɔɣasi n-daa zaŋ o sɔɣi dini maa. Shɛba daa dii zaŋla buɣim mo' kpala maa n-labiri tia maa zuɣu ka shɛba mi kabisiri di vari ni bɛ zaŋ ku bukaata. Ka bɛ dii ŋmɛri [[guŋgɔna]] ka wari wahi n-ʒi Naa Dariʒiɛɣu kuna yiŋa. Lala niŋsim ŋɔ n-daa kpuri buɣim chuɣu hali ni zuŋɔ.<ref>{{Cite web|last=MyNewsGH|date=2018-09-23|title=Chief killed in Fire Festival gunshot; police hunt for suspect|url=https://www.mynewsgh.com/fire-festival-chief-killed-police-hunt-for-the-suspect/|access-date=2022-08-07|website=MyNewsGh|language=en-US}}</ref>
== Dini Tɔri Shɛm ==
Di tɔbu ni, bɛ yiini la [[Ʒiɛm Yila|ʒiɛm yila]].<ref>{{Cite web|last=theprotour|date=2019-05-23|title=Bugum Chugu Festival|url=https://protour.africa/bugum-chugu-festival/|access-date=2022-08-07|website=ProTour Africa|language=en-US}}</ref> Buɣim chuɣu tɔrila [[Buɣum (goli)|Buɣim gol]]<nowiki/>i dabaawɔi dali. Di nyɛla dabisi' shɛli Naa Zoligu yaan yurigu ni daa barigi.
[[Churi|Chuɣu]] ŋɔ nyɛla chuɣu tuuli din pahi churi anu shɛli Dagbamba ni puhira.
Di mini chuɣu ŋɔ ku pilila [[Dagbɔŋ|Dagbaŋ]] maa zaa yoli, zuliya shɛŋa kamani [[Zabaɣisi]], [[Kusahi]] nti pahi [[Mamprusi|ŋmamprisi]] taɣimi n-deei li, n che ka di wuligi gili duniya luɣuli kam n-wuhiri ni di nyɛla Tudu yaɣili ŋɔ na chuɣu.
== Shili Maalibu Zaŋ kpa Buɣim Chuɣu ==
Shili maalibu zaŋ kpa buɣim chuɣu piinila di yi ti niŋ ka bɛ nya buɣim goli. Saha ŋɔ ka bihi kpɛri mɔɣini n-ti bo mɔri pam bɛ ni tooi nya, n-lɔ mɔ' kpala.
Ka bɛ naan yi pili n-gili tari bɛ ŋahinima, bɛ yab' donima nti pahi bɛ yab'paɣnima. Lala niŋsim maa yɛn che mi ka ninkura ŋɔ kulahi kpe mɔɣini bɛ maŋmaŋa. Tɔ amaa lala mɔ' kpala zaŋ ti ninkura ŋɔ yɛn lɛbila samli n-ti ba ka bɛ ti yɔli chuɣu maa yi puhi naai neei biɛɣu. Bɛ yɛn yɔla samli ŋɔ ka di nyɛ liɣiri ka [[Dagbamba]] bolli "liɣiri awɔi". Buɣim tɔbu ni ka mɔ'kpala ko ka bɛ gbubira, nachimba tooi gbubiri su'kara, su'bihi, piɛma mini piɛm-mola nti pahi lebihi ka di ŋmani tɔbu ni ka bɛ be, ka di lahi che ka buɣim maa tɔbu mali jiri.
Binshɛɣu din tooi lahi niŋdi buɣim goli dabaa anu saha nyɛla daadama gindimi laɣindi binkɔbiri din gbaai nɔhi mini buhi. Lala binkɔbiri ŋɔ ka bɛ mali maani tiŋgbana mini buɣa din be niriba dundona ni ka ti booni li Daŋ Tia. Buɣim tɔbu nyɛla Dagbandabba chuɣu. Di nyɛla goli shɛli bɛ ni maani malima din guri ka taɣiri bɛ daŋ. Din zuɣu ka bɛ booni li " Dagbandabba chuɣu maa.
== Buɣim Chuɣu Tɔbu Dabsili ==
Buɣim tɔbu piinila saɣidihili nyaaŋa. Din dali maa bindirigu nyɛla bindiri gahindili dama nima n kuli nyɛli ʒii zaa. Daŋ kpamba zaŋdila saɣibora m-pa goma zuɣu ni kpiinkura gba di. Pɔi ka yuŋ zibi, niriba yɛn zaŋla lala saha ŋɔ m-mali bɛ tobu tima shɛŋa ti ni booni noli wuna. Jɛbihi gba nyɛla bɛ ni tibigi shɛba, ka tiri ba pina ni bɛ bo alibarika bɛ sani, bɛ ni yɛn chaŋ nimohi chandi shɛli maa zuɣu.
Shɛba gba zaŋdila dabaa awɔi dali ŋɔ wuntaŋ ni n-zahindi bɛ tima pɔi ka yuŋ naai zibi. Nayili sampaani ka Naa Limam niŋ nimmohi m-maani sabba sɔŋda n-guhiri yuŋ.
Buɣim tɔbu dali yuŋ saɣidihili nyaaŋa, guŋgɔŋ' karili yɛn kumla nayili sambanni. Guŋgɔŋ ŋɔ kumsi yɛn laɣimla bihi ni ninkura nayili pɔi ka buɣim tɔbu ŋɔ naan yi pili. Kpambaliba n-yɛn zaŋ Naa yina ka o ti di zamaatu maa alizama. O yɛn zaŋla saha bihi n-wuhi kali ŋɔ ni pili shɛm hali ti paai zuŋɔ. O lahi yɛn saɣisila salo maa zaŋ kpa tuun' shɛŋa din ni tooi saɣim chuɣu maa zaɣi vɛil’tali.
Naa n-yɛn taai buɣim maa tuuli, ka [[kpambaliba]] mi taai o sani, ka salo maa gba taai taba sani hali ni ŋun bahindi nyaaŋa. Naa bi pahiri ban chani buɣim tɔbu ŋɔ ni, o yɛn doliba mi n-chaŋ bɛla ka labi zɔŋ ni.
Buɣim tɔribi ŋɔ yɛn dolila so shɛli din tu ni bɛ doli, ka yiini yila ka ŋmɛri ʒiɛm, ka piɛbiri yuhi nti pahi gungɔŋ' kara kumsi ni malifa ti ŋmam. So n-yɛn yiini ʒiɛm kuligi ata yila, ka ban kpalim mi saɣira ni yaa.
N ŋɔ ka yila maa chana;
Buɣim dima mɔɣini ka n-zo kuli n ya"
Yoo yoo yoo yaa yo
Yoo yoo yoo yaa yo
Yoo yoo yoo yaa yo
Buɣim dima mɔɣini ka n-zo kuli n ya".
Bia ŋun ʒiɛm ti Naa ŋɔ yeei
O ʒiɛm saa nyinnyɛɣu
Bia ŋun ʒiɛm ti Naa ŋɔ yeei
O ʒiɛm saa nyinnɛɣu
O ʒɛm saanyinnyaɣu.
Siblaa bia be mɔɣuni
Bo n-diri o yee?
Yoo yoo yoo yaa yoo
Kɔlaa bia be mɔɣuni
Bo n-diri o yee
Yoo yoo yoo yaa yoo
<ref>{{Cite web|last=Malik|date=2021-08-15|title=The Bugum festival ( Buɣim chuɣu) among the Dagomba people : • Dagbon Kingdom - Home Of Culture, History & Tourism|url=https://dagbonkingdom.com/bugum-festival-among-dagomba-people/|access-date=2022-08-07|language=en-US}}</ref>
==Zuliya Shɛba Ban Tɔri Buɣim==
Zuliya shɛba ban tɔri Buɣim n-nyɛ: Dagbamba, Nanumba, Zabaɣisi, ŋmampurisi, Kusahi, Mohi, Gurinsi, Kpunkpaamba ni ban pahi.
Zuliya ŋɔ zaa nyɛla ban tɔri buɣim ka di daliri nyɛla bɛ zaa yila Naa Gbewaa zuliya ni na, gbaai yihi kpunkpaamba. Amaa bɛ gba puhirili ka di daliri nyɛla bɛ ni be Naa Gbewaa sulinsi ni la zuɣu.
== Di Daanfaani ==
*Di teeri ti yɛli kura.
*Di kpaŋsiri ti kaya ni taɣaada.
*Di laɣindi simli ni dɔɣim nangbanyini.
*Di che ka bihi baŋdi bɛ kaya ni taɣada.
* Di teeri ti yuuni piligu.
* Di tiri ti zosimli.
*Di kahigiri ti nii, ka kpaŋsiri ti daalaafee.
*Di kpaŋsiri ti kali,ka booni ninvuɣusuma na ti biɛhigu ni.
*Di tiriti ni'nyambo.<ref>{{Cite w
eb|last=Malik|date=2021-08-15|title=The Bugum festival ( Buɣim chuɣu) among the Dagomba people : • Dagbon Kingdom - Home Of Culture, History & Tourism|url=https://dagbonkingdom.com/bugum-festival-among-dagomba-people/|access-date=2022-08-07|language=en-US}}</ref>
*Di che ka ti baŋdi ni ti zaa yila yaankur’yino ni na.
*Di che ka tiŋduya nima baŋdi ti kali ŋɔ yɛla.
*Di che ka ti nyari saan’suma ti tingbani ni.
== Kundivihira ==
{{Reflist}}
*[https://www.youtube.com/watch?v=3iMhNrvcB-g buɣum Chugu (2021)], YouTube
*[https://www.youtube.com/watch?v=g1zwNzno8eY buɣum Chugu (Fire Festival) (2021)], YouTube
{{Chuɣu}}
[[Pubu:Lahabaya zaa]]
[[Pubu:Ghana]]
[[Pubu:Chuɣu]]
[[Pubu:Lahabaya zaa]]
[[Pubu:Dagbaŋ]]
[[Pubu:Dagbamba]]
hcc2rj9x1mnfsx8c2y4drag6d3nwjt9
42378
42377
2022-08-08T17:19:04Z
AFAIBRAHIM
1206
/* Buɣim Chuɣu Tɔbu Dabsili */
wikitext
text/x-wiki
{{Databox}}
{{C-Class}}
'''Buɣim Chuɣu''' nyɛla chuɣu shɛli tini puhiri [[Buɣim goli]] ni.<ref>Naden, Tony. 2014. [https://www.webonary.org/dagbani/download/ ''Dagbani dictionary'']. Webonary.</ref><ref>https://www.hopinacademy.org/2021/08/18/the-story-of-buɣum-chugu-fire-festival-hopin-academy/</ref>
==Di Piligu==
[[File:Fire estival.jpg|thumb|left]]
[[File:Fire festival1.jpg|thumb|right]]
[[File:Fire festival2.jpg|thumb|right]]
[[File:Fire festival4.jpg|thumb|right]]
Taarihi wuhiya ni [[Buɣum|Buɣim]] Chuɣu nyɛla [[Dagbamba]] chuɣu kurili. Goli ŋɔ ka Dagbamba mali piini bɛ yuuni. Di piligu zaŋmi gbaai [[:en:15th century|15th century]], din daa niŋ ka [[Naa Zoligu]] nyɛ Dagboŋ Naa.
[[Naa Zoligu]] n-daa nyɛ Yaa-Nanima puuni ŋun pahiri ayopɔin zaŋ gbaai Naa [[Naa Shitɔbu|Shitɔbu]] n-di Yani gbana<ref>{{Cite web|last=Malik|date=2021-08-15|title=The Bugum festival ( Buɣum chuɣu) among the Dagomba people : • Dagbon Kingdom - Home Of Culture, History & Tourism|url=https://dagbonkingdom.com/bugum-festival-among-dagomba-people/|access-date=2022-08-07|language=en-US}}</ref> [[Naa Nyaɣisi]] Wumbee Yani gbana zuɣu ʒinibu nyaaŋa.
O Nam dibu daa gbaala yuuni 1469 hali ti kpa yuuni 1486.
O Nam dibu yuuni ka o tuuli yaaŋa, Naa Dariʒɛiɣu daa barigi mɔɣini.<ref>{{Cite web|last=Ibrahim|first=Mohammed|title=Celebration of fire festival underway in the Northern Region|url=https://zaaradio.com/local/celebration-of-fire-festival-underway-in-the-northern-region/|access-date=2022-08-07|language=en-GB}}</ref> Di mi daa kamina n-ti lu goli ŋɔ dahinyini dali. Taaarihi din yi noli ni wuhiya, ni kpukparisi bee yɔɣasi n-daa kpuɣi o.
Kpamba buɣisiya ni bɛ daa bo bia ŋɔ dabisi munaanii ka bi nya o. Wahala kam bɛ ni daa di m-bɔri Naa Zoligu<ref>{{Cite web|title=Bugum Chugu {{!}} Beyond The Return|url=https://beyondthereturn.org/bugum-chugu/|access-date=2022-08-07|language=en-US}}</ref> yaan' yurigu ŋɔ shee daa bahi la yoli. Ka Naa Zoligu mi yɛli ni shee ka bɛ bo Dariʒɛiɣu shee dama baɣisi daa yɛliya ni o be o nyɛvuli ni ka mali alaafee.
[[Naa Dariʒiɛɣu|Naa Dariʒɛiɣu]] bɔbu daa lɛbila maliŋ, ka bɛ bɔri o yuŋ ni wuntaŋ ni, n-kpɛri barina yɔrini.
Barina mini dabiɛm din daa be o bɔbu shee la zuɣu, doo kam daa yi mi na ni bɛ ti tiɣisi o, ka mali o shili di yi ti niŋ ka muɣisigu kam paagi o mɔɣu maa ni, ka o ni tooi tiligi.
Baɣisi daa yɛliya ni dabisili din pahiri awɔi dali ka bɛ yɛn bo n-nya Dariʒiɛɣu, ni di mi ti yɛn niŋla yuŋ. Lala ŋɔ zuɣu, yuŋ kam, bɛ daa yɛn nyɔla buɣim mɔ'kpala<ref>{{Cite web|title=Yani celebrates Fire Festival after 17-year break|url=https://www.graphic.com.gh/news/general-news/yani-celebrates-fire-festival-after-17-year-break.html|access-date=2022-08-07|website=Graphic Online|language=en-gb}}</ref> din yɛn niŋ ka bɛ nyari soli. Bɛ daa ti nyala bia ŋɔ ni do tia gbunni n-gbihira. Ka ban daa bo n-nya o maa dihitabili ni tia maa mali dabara, di ni daa niŋ ka di nyɛla kpukparisi bee yɔɣasi n-daa zaŋ o sɔɣi dini maa. Shɛba daa dii zaŋla buɣim mo' kpala maa n-labiri tia maa zuɣu ka shɛba mi kabisiri di vari ni bɛ zaŋ ku bukaata. Ka bɛ dii ŋmɛri [[guŋgɔna]] ka wari wahi n-ʒi Naa Dariʒiɛɣu kuna yiŋa. Lala niŋsim ŋɔ n-daa kpuri buɣim chuɣu hali ni zuŋɔ.<ref>{{Cite web|last=MyNewsGH|date=2018-09-23|title=Chief killed in Fire Festival gunshot; police hunt for suspect|url=https://www.mynewsgh.com/fire-festival-chief-killed-police-hunt-for-the-suspect/|access-date=2022-08-07|website=MyNewsGh|language=en-US}}</ref>
== Dini Tɔri Shɛm ==
Di tɔbu ni, bɛ yiini la [[Ʒiɛm Yila|ʒiɛm yila]].<ref>{{Cite web|last=theprotour|date=2019-05-23|title=Bugum Chugu Festival|url=https://protour.africa/bugum-chugu-festival/|access-date=2022-08-07|website=ProTour Africa|language=en-US}}</ref> Buɣim chuɣu tɔrila [[Buɣum (goli)|Buɣim gol]]<nowiki/>i dabaawɔi dali. Di nyɛla dabisi' shɛli Naa Zoligu yaan yurigu ni daa barigi.
[[Churi|Chuɣu]] ŋɔ nyɛla chuɣu tuuli din pahi churi anu shɛli Dagbamba ni puhira.
Di mini chuɣu ŋɔ ku pilila [[Dagbɔŋ|Dagbaŋ]] maa zaa yoli, zuliya shɛŋa kamani [[Zabaɣisi]], [[Kusahi]] nti pahi [[Mamprusi|ŋmamprisi]] taɣimi n-deei li, n che ka di wuligi gili duniya luɣuli kam n-wuhiri ni di nyɛla Tudu yaɣili ŋɔ na chuɣu.
== Shili Maalibu Zaŋ kpa Buɣim Chuɣu ==
Shili maalibu zaŋ kpa buɣim chuɣu piinila di yi ti niŋ ka bɛ nya buɣim goli. Saha ŋɔ ka bihi kpɛri mɔɣini n-ti bo mɔri pam bɛ ni tooi nya, n-lɔ mɔ' kpala.
Ka bɛ naan yi pili n-gili tari bɛ ŋahinima, bɛ yab' donima nti pahi bɛ yab'paɣnima. Lala niŋsim maa yɛn che mi ka ninkura ŋɔ kulahi kpe mɔɣini bɛ maŋmaŋa. Tɔ amaa lala mɔ' kpala zaŋ ti ninkura ŋɔ yɛn lɛbila samli n-ti ba ka bɛ ti yɔli chuɣu maa yi puhi naai neei biɛɣu. Bɛ yɛn yɔla samli ŋɔ ka di nyɛ liɣiri ka [[Dagbamba]] bolli "liɣiri awɔi". Buɣim tɔbu ni ka mɔ'kpala ko ka bɛ gbubira, nachimba tooi gbubiri su'kara, su'bihi, piɛma mini piɛm-mola nti pahi lebihi ka di ŋmani tɔbu ni ka bɛ be, ka di lahi che ka buɣim maa tɔbu mali jiri.
Binshɛɣu din tooi lahi niŋdi buɣim goli dabaa anu saha nyɛla daadama gindimi laɣindi binkɔbiri din gbaai nɔhi mini buhi. Lala binkɔbiri ŋɔ ka bɛ mali maani tiŋgbana mini buɣa din be niriba dundona ni ka ti booni li Daŋ Tia. Buɣim tɔbu nyɛla Dagbandabba chuɣu. Di nyɛla goli shɛli bɛ ni maani malima din guri ka taɣiri bɛ daŋ. Din zuɣu ka bɛ booni li " Dagbandabba chuɣu maa.
== Buɣim Chuɣu Tɔbu Dabsili ==
Buɣim tɔbu piinila saɣidihili nyaaŋa. Din dali maa bindirigu nyɛla bindiri gahindili dama nima n kuli nyɛli ʒii zaa. Daŋ kpamba zaŋdila saɣibora m-pa goma zuɣu ni kpiinkura gba di. Pɔi ka yuŋ zibi, niriba yɛn zaŋla lala saha ŋɔ m-mali bɛ tobu tima shɛŋa ti ni booni noli wuna. Jɛbihi gba nyɛla bɛ ni tibigi shɛba, ka tiri ba pina ni bɛ bo alibarika bɛ sani, bɛ ni yɛn chaŋ nimohi chandi shɛli maa zuɣu.
Shɛba gba zaŋdila dabaa awɔi dali ŋɔ wuntaŋ ni n-zahindi bɛ tima pɔi ka yuŋ naai zibi. Nayili sampaani ka Naa Limam niŋ nimmohi m-maani sabba sɔŋda n-guhiri yuŋ.
Buɣim tɔbu dali yuŋ saɣidihili nyaaŋa, guŋgɔŋ' karili yɛn kumla nayili sambanni. Guŋgɔŋ ŋɔ kumsi yɛn laɣimla bihi ni ninkura nayili pɔi ka buɣim tɔbu ŋɔ naan yi pili. Kpambaliba n-yɛn zaŋ Naa yina ka o ti di zamaatu maa alizama. O yɛn zaŋla saha bihi n-wuhi kali ŋɔ ni pili shɛm hali ti paai zuŋɔ. O lahi yɛn saɣisila salo maa zaŋ kpa tuun' shɛŋa din ni tooi saɣim chuɣu maa zaɣi vɛil’tali.
Naa n-yɛn taai buɣim maa tuuli, ka [[kpambaliba]] mi taai o sani, ka salo maa gba taai taba sani hali ni ŋun bahindi nyaaŋa. Naa bi pahiri ban chani buɣim tɔbu ŋɔ ni, o yɛn doliba mi n-chaŋ bɛla ka labi zɔŋ ni.
Buɣim tɔribi ŋɔ yɛn dolila so shɛli din tu ni bɛ doli, ka yiini yila ka ŋmɛri ʒiɛm, ka piɛbiri yuhi nti pahi gungɔŋ' kara kumsi ni malifa ti ŋmam. So n-yɛn yiini ʒiɛm kuligi ata yila, ka ban kpalim mi saɣira ni yaa.
N ŋɔ ka yila maa chana;
Buɣim dima mɔɣini ka n-zo kuli n ya"
Yoo yoo yoo yaa yo
Yoo yoo yoo yaa yo
Yoo yoo yoo yaa yo
Buɣim dima mɔɣini ka n-zo kuli n ya".
Bia ŋun ʒiɛm ti Naa ŋɔ yeei,
O ʒiɛm saa nyinnyɛɣu
Bia ŋun ʒiɛm ti Naa ŋɔ yeei
O ʒiɛm saa nyinnɛɣu
O ʒɛm saanyinnyaɣu.
Siblaa bia be mɔɣuni
Bo n-diri o yee?
Yoo yoo yoo yaa yoo
Kɔlaa bia be mɔɣuni
Bo n-diri o yee
Yoo yoo yoo yaa yoo
<ref>{{Cite web|last=Malik|date=2021-08-15|title=The Bugum festival ( Buɣim chuɣu) among the Dagomba people : • Dagbon Kingdom - Home Of Culture, History & Tourism|url=https://dagbonkingdom.com/bugum-festival-among-dagomba-people/|access-date=2022-08-07|language=en-US}}</ref>
==Zuliya Shɛba Ban Tɔri Buɣim==
Zuliya shɛba ban tɔri Buɣim n-nyɛ: Dagbamba, Nanumba, Zabaɣisi, ŋmampurisi, Kusahi, Mohi, Gurinsi, Kpunkpaamba ni ban pahi.
Zuliya ŋɔ zaa nyɛla ban tɔri buɣim ka di daliri nyɛla bɛ zaa yila Naa Gbewaa zuliya ni na, gbaai yihi kpunkpaamba. Amaa bɛ gba puhirili ka di daliri nyɛla bɛ ni be Naa Gbewaa sulinsi ni la zuɣu.
== Di Daanfaani ==
*Di teeri ti yɛli kura.
*Di kpaŋsiri ti kaya ni taɣaada.
*Di laɣindi simli ni dɔɣim nangbanyini.
*Di che ka bihi baŋdi bɛ kaya ni taɣada.
* Di teeri ti yuuni piligu.
* Di tiri ti zosimli.
*Di kahigiri ti nii, ka kpaŋsiri ti daalaafee.
*Di kpaŋsiri ti kali,ka booni ninvuɣusuma na ti biɛhigu ni.
*Di tiriti ni'nyambo.<ref>{{Cite w
eb|last=Malik|date=2021-08-15|title=The Bugum festival ( Buɣim chuɣu) among the Dagomba people : • Dagbon Kingdom - Home Of Culture, History & Tourism|url=https://dagbonkingdom.com/bugum-festival-among-dagomba-people/|access-date=2022-08-07|language=en-US}}</ref>
*Di che ka ti baŋdi ni ti zaa yila yaankur’yino ni na.
*Di che ka tiŋduya nima baŋdi ti kali ŋɔ yɛla.
*Di che ka ti nyari saan’suma ti tingbani ni.
== Kundivihira ==
{{Reflist}}
*[https://www.youtube.com/watch?v=3iMhNrvcB-g buɣum Chugu (2021)], YouTube
*[https://www.youtube.com/watch?v=g1zwNzno8eY buɣum Chugu (Fire Festival) (2021)], YouTube
{{Chuɣu}}
[[Pubu:Lahabaya zaa]]
[[Pubu:Ghana]]
[[Pubu:Chuɣu]]
[[Pubu:Lahabaya zaa]]
[[Pubu:Dagbaŋ]]
[[Pubu:Dagbamba]]
kamn8017hx32ynpbegtgu48jhdqs4l8
42379
42378
2022-08-08T17:19:33Z
AFAIBRAHIM
1206
/* Buɣim Chuɣu Tɔbu Dabsili */
wikitext
text/x-wiki
{{Databox}}
{{C-Class}}
'''Buɣim Chuɣu''' nyɛla chuɣu shɛli tini puhiri [[Buɣim goli]] ni.<ref>Naden, Tony. 2014. [https://www.webonary.org/dagbani/download/ ''Dagbani dictionary'']. Webonary.</ref><ref>https://www.hopinacademy.org/2021/08/18/the-story-of-buɣum-chugu-fire-festival-hopin-academy/</ref>
==Di Piligu==
[[File:Fire estival.jpg|thumb|left]]
[[File:Fire festival1.jpg|thumb|right]]
[[File:Fire festival2.jpg|thumb|right]]
[[File:Fire festival4.jpg|thumb|right]]
Taarihi wuhiya ni [[Buɣum|Buɣim]] Chuɣu nyɛla [[Dagbamba]] chuɣu kurili. Goli ŋɔ ka Dagbamba mali piini bɛ yuuni. Di piligu zaŋmi gbaai [[:en:15th century|15th century]], din daa niŋ ka [[Naa Zoligu]] nyɛ Dagboŋ Naa.
[[Naa Zoligu]] n-daa nyɛ Yaa-Nanima puuni ŋun pahiri ayopɔin zaŋ gbaai Naa [[Naa Shitɔbu|Shitɔbu]] n-di Yani gbana<ref>{{Cite web|last=Malik|date=2021-08-15|title=The Bugum festival ( Buɣum chuɣu) among the Dagomba people : • Dagbon Kingdom - Home Of Culture, History & Tourism|url=https://dagbonkingdom.com/bugum-festival-among-dagomba-people/|access-date=2022-08-07|language=en-US}}</ref> [[Naa Nyaɣisi]] Wumbee Yani gbana zuɣu ʒinibu nyaaŋa.
O Nam dibu daa gbaala yuuni 1469 hali ti kpa yuuni 1486.
O Nam dibu yuuni ka o tuuli yaaŋa, Naa Dariʒɛiɣu daa barigi mɔɣini.<ref>{{Cite web|last=Ibrahim|first=Mohammed|title=Celebration of fire festival underway in the Northern Region|url=https://zaaradio.com/local/celebration-of-fire-festival-underway-in-the-northern-region/|access-date=2022-08-07|language=en-GB}}</ref> Di mi daa kamina n-ti lu goli ŋɔ dahinyini dali. Taaarihi din yi noli ni wuhiya, ni kpukparisi bee yɔɣasi n-daa kpuɣi o.
Kpamba buɣisiya ni bɛ daa bo bia ŋɔ dabisi munaanii ka bi nya o. Wahala kam bɛ ni daa di m-bɔri Naa Zoligu<ref>{{Cite web|title=Bugum Chugu {{!}} Beyond The Return|url=https://beyondthereturn.org/bugum-chugu/|access-date=2022-08-07|language=en-US}}</ref> yaan' yurigu ŋɔ shee daa bahi la yoli. Ka Naa Zoligu mi yɛli ni shee ka bɛ bo Dariʒɛiɣu shee dama baɣisi daa yɛliya ni o be o nyɛvuli ni ka mali alaafee.
[[Naa Dariʒiɛɣu|Naa Dariʒɛiɣu]] bɔbu daa lɛbila maliŋ, ka bɛ bɔri o yuŋ ni wuntaŋ ni, n-kpɛri barina yɔrini.
Barina mini dabiɛm din daa be o bɔbu shee la zuɣu, doo kam daa yi mi na ni bɛ ti tiɣisi o, ka mali o shili di yi ti niŋ ka muɣisigu kam paagi o mɔɣu maa ni, ka o ni tooi tiligi.
Baɣisi daa yɛliya ni dabisili din pahiri awɔi dali ka bɛ yɛn bo n-nya Dariʒiɛɣu, ni di mi ti yɛn niŋla yuŋ. Lala ŋɔ zuɣu, yuŋ kam, bɛ daa yɛn nyɔla buɣim mɔ'kpala<ref>{{Cite web|title=Yani celebrates Fire Festival after 17-year break|url=https://www.graphic.com.gh/news/general-news/yani-celebrates-fire-festival-after-17-year-break.html|access-date=2022-08-07|website=Graphic Online|language=en-gb}}</ref> din yɛn niŋ ka bɛ nyari soli. Bɛ daa ti nyala bia ŋɔ ni do tia gbunni n-gbihira. Ka ban daa bo n-nya o maa dihitabili ni tia maa mali dabara, di ni daa niŋ ka di nyɛla kpukparisi bee yɔɣasi n-daa zaŋ o sɔɣi dini maa. Shɛba daa dii zaŋla buɣim mo' kpala maa n-labiri tia maa zuɣu ka shɛba mi kabisiri di vari ni bɛ zaŋ ku bukaata. Ka bɛ dii ŋmɛri [[guŋgɔna]] ka wari wahi n-ʒi Naa Dariʒiɛɣu kuna yiŋa. Lala niŋsim ŋɔ n-daa kpuri buɣim chuɣu hali ni zuŋɔ.<ref>{{Cite web|last=MyNewsGH|date=2018-09-23|title=Chief killed in Fire Festival gunshot; police hunt for suspect|url=https://www.mynewsgh.com/fire-festival-chief-killed-police-hunt-for-the-suspect/|access-date=2022-08-07|website=MyNewsGh|language=en-US}}</ref>
== Dini Tɔri Shɛm ==
Di tɔbu ni, bɛ yiini la [[Ʒiɛm Yila|ʒiɛm yila]].<ref>{{Cite web|last=theprotour|date=2019-05-23|title=Bugum Chugu Festival|url=https://protour.africa/bugum-chugu-festival/|access-date=2022-08-07|website=ProTour Africa|language=en-US}}</ref> Buɣim chuɣu tɔrila [[Buɣum (goli)|Buɣim gol]]<nowiki/>i dabaawɔi dali. Di nyɛla dabisi' shɛli Naa Zoligu yaan yurigu ni daa barigi.
[[Churi|Chuɣu]] ŋɔ nyɛla chuɣu tuuli din pahi churi anu shɛli Dagbamba ni puhira.
Di mini chuɣu ŋɔ ku pilila [[Dagbɔŋ|Dagbaŋ]] maa zaa yoli, zuliya shɛŋa kamani [[Zabaɣisi]], [[Kusahi]] nti pahi [[Mamprusi|ŋmamprisi]] taɣimi n-deei li, n che ka di wuligi gili duniya luɣuli kam n-wuhiri ni di nyɛla Tudu yaɣili ŋɔ na chuɣu.
== Shili Maalibu Zaŋ kpa Buɣim Chuɣu ==
Shili maalibu zaŋ kpa buɣim chuɣu piinila di yi ti niŋ ka bɛ nya buɣim goli. Saha ŋɔ ka bihi kpɛri mɔɣini n-ti bo mɔri pam bɛ ni tooi nya, n-lɔ mɔ' kpala.
Ka bɛ naan yi pili n-gili tari bɛ ŋahinima, bɛ yab' donima nti pahi bɛ yab'paɣnima. Lala niŋsim maa yɛn che mi ka ninkura ŋɔ kulahi kpe mɔɣini bɛ maŋmaŋa. Tɔ amaa lala mɔ' kpala zaŋ ti ninkura ŋɔ yɛn lɛbila samli n-ti ba ka bɛ ti yɔli chuɣu maa yi puhi naai neei biɛɣu. Bɛ yɛn yɔla samli ŋɔ ka di nyɛ liɣiri ka [[Dagbamba]] bolli "liɣiri awɔi". Buɣim tɔbu ni ka mɔ'kpala ko ka bɛ gbubira, nachimba tooi gbubiri su'kara, su'bihi, piɛma mini piɛm-mola nti pahi lebihi ka di ŋmani tɔbu ni ka bɛ be, ka di lahi che ka buɣim maa tɔbu mali jiri.
Binshɛɣu din tooi lahi niŋdi buɣim goli dabaa anu saha nyɛla daadama gindimi laɣindi binkɔbiri din gbaai nɔhi mini buhi. Lala binkɔbiri ŋɔ ka bɛ mali maani tiŋgbana mini buɣa din be niriba dundona ni ka ti booni li Daŋ Tia. Buɣim tɔbu nyɛla Dagbandabba chuɣu. Di nyɛla goli shɛli bɛ ni maani malima din guri ka taɣiri bɛ daŋ. Din zuɣu ka bɛ booni li " Dagbandabba chuɣu maa.
== Buɣim Chuɣu Tɔbu Dabsili ==
Buɣim tɔbu piinila saɣidihili nyaaŋa. Din dali maa bindirigu nyɛla bindiri gahindili dama nima n kuli nyɛli ʒii zaa. Daŋ kpamba zaŋdila saɣibora m-pa goma zuɣu ni kpiinkura gba di. Pɔi ka yuŋ zibi, niriba yɛn zaŋla lala saha ŋɔ m-mali bɛ tobu tima shɛŋa ti ni booni noli wuna. Jɛbihi gba nyɛla bɛ ni tibigi shɛba, ka tiri ba pina ni bɛ bo alibarika bɛ sani, bɛ ni yɛn chaŋ nimohi chandi shɛli maa zuɣu.
Shɛba gba zaŋdila dabaa awɔi dali ŋɔ wuntaŋ ni n-zahindi bɛ tima pɔi ka yuŋ naai zibi. Nayili sampaani ka Naa Limam niŋ nimmohi m-maani sabba sɔŋda n-guhiri yuŋ.
Buɣim tɔbu dali yuŋ saɣidihili nyaaŋa, guŋgɔŋ' karili yɛn kumla nayili sambanni. Guŋgɔŋ ŋɔ kumsi yɛn laɣimla bihi ni ninkura nayili pɔi ka buɣim tɔbu ŋɔ naan yi pili. Kpambaliba n-yɛn zaŋ Naa yina ka o ti di zamaatu maa alizama. O yɛn zaŋla saha bihi n-wuhi kali ŋɔ ni pili shɛm hali ti paai zuŋɔ. O lahi yɛn saɣisila salo maa zaŋ kpa tuun' shɛŋa din ni tooi saɣim chuɣu maa zaɣi vɛil’tali.
Naa n-yɛn taai buɣim maa tuuli, ka [[kpambaliba]] mi taai o sani, ka salo maa gba taai taba sani hali ni ŋun bahindi nyaaŋa. Naa bi pahiri ban chani buɣim tɔbu ŋɔ ni, o yɛn doliba mi n-chaŋ bɛla ka labi zɔŋ ni.
Buɣim tɔribi ŋɔ yɛn dolila so shɛli din tu ni bɛ doli, ka yiini yila ka ŋmɛri ʒiɛm, ka piɛbiri yuhi nti pahi gungɔŋ' kara kumsi ni malifa ti ŋmam. So n-yɛn yiini ʒiɛm kuligi ata yila, ka ban kpalim mi saɣira ni yaa.
N ŋɔ ka yila maa chana;
Buɣim dima mɔɣini ka n-zo kuli n ya"
Yoo yoo yoo yaa yo
Yoo yoo yoo yaa yo
Yoo yoo yoo yaa yo
Buɣim dima mɔɣini ka n-zo kuli n ya".
Bia ŋun ʒiɛm ti Naa ŋɔ yeei,
O ʒiɛm saa nyinnyɛɣu
Bia ŋun ʒiɛm ti Naa ŋɔ yeei,
O ʒiɛm saa nyinnɛɣu
O ʒɛm saanyinnyaɣu.
Siblaa bia be mɔɣuni
Bo n-diri o yee?
Yoo yoo yoo yaa yoo
Kɔlaa bia be mɔɣuni
Bo n-diri o yee
Yoo yoo yoo yaa yoo
<ref>{{Cite web|last=Malik|date=2021-08-15|title=The Bugum festival ( Buɣim chuɣu) among the Dagomba people : • Dagbon Kingdom - Home Of Culture, History & Tourism|url=https://dagbonkingdom.com/bugum-festival-among-dagomba-people/|access-date=2022-08-07|language=en-US}}</ref>
==Zuliya Shɛba Ban Tɔri Buɣim==
Zuliya shɛba ban tɔri Buɣim n-nyɛ: Dagbamba, Nanumba, Zabaɣisi, ŋmampurisi, Kusahi, Mohi, Gurinsi, Kpunkpaamba ni ban pahi.
Zuliya ŋɔ zaa nyɛla ban tɔri buɣim ka di daliri nyɛla bɛ zaa yila Naa Gbewaa zuliya ni na, gbaai yihi kpunkpaamba. Amaa bɛ gba puhirili ka di daliri nyɛla bɛ ni be Naa Gbewaa sulinsi ni la zuɣu.
== Di Daanfaani ==
*Di teeri ti yɛli kura.
*Di kpaŋsiri ti kaya ni taɣaada.
*Di laɣindi simli ni dɔɣim nangbanyini.
*Di che ka bihi baŋdi bɛ kaya ni taɣada.
* Di teeri ti yuuni piligu.
* Di tiri ti zosimli.
*Di kahigiri ti nii, ka kpaŋsiri ti daalaafee.
*Di kpaŋsiri ti kali,ka booni ninvuɣusuma na ti biɛhigu ni.
*Di tiriti ni'nyambo.<ref>{{Cite w
eb|last=Malik|date=2021-08-15|title=The Bugum festival ( Buɣim chuɣu) among the Dagomba people : • Dagbon Kingdom - Home Of Culture, History & Tourism|url=https://dagbonkingdom.com/bugum-festival-among-dagomba-people/|access-date=2022-08-07|language=en-US}}</ref>
*Di che ka ti baŋdi ni ti zaa yila yaankur’yino ni na.
*Di che ka tiŋduya nima baŋdi ti kali ŋɔ yɛla.
*Di che ka ti nyari saan’suma ti tingbani ni.
== Kundivihira ==
{{Reflist}}
*[https://www.youtube.com/watch?v=3iMhNrvcB-g buɣum Chugu (2021)], YouTube
*[https://www.youtube.com/watch?v=g1zwNzno8eY buɣum Chugu (Fire Festival) (2021)], YouTube
{{Chuɣu}}
[[Pubu:Lahabaya zaa]]
[[Pubu:Ghana]]
[[Pubu:Chuɣu]]
[[Pubu:Lahabaya zaa]]
[[Pubu:Dagbaŋ]]
[[Pubu:Dagbamba]]
ivrfn8kvubxq72rij25i3v64ru8bk4i
42380
42379
2022-08-08T17:19:55Z
AFAIBRAHIM
1206
/* Buɣim Chuɣu Tɔbu Dabsili */
wikitext
text/x-wiki
{{Databox}}
{{C-Class}}
'''Buɣim Chuɣu''' nyɛla chuɣu shɛli tini puhiri [[Buɣim goli]] ni.<ref>Naden, Tony. 2014. [https://www.webonary.org/dagbani/download/ ''Dagbani dictionary'']. Webonary.</ref><ref>https://www.hopinacademy.org/2021/08/18/the-story-of-buɣum-chugu-fire-festival-hopin-academy/</ref>
==Di Piligu==
[[File:Fire estival.jpg|thumb|left]]
[[File:Fire festival1.jpg|thumb|right]]
[[File:Fire festival2.jpg|thumb|right]]
[[File:Fire festival4.jpg|thumb|right]]
Taarihi wuhiya ni [[Buɣum|Buɣim]] Chuɣu nyɛla [[Dagbamba]] chuɣu kurili. Goli ŋɔ ka Dagbamba mali piini bɛ yuuni. Di piligu zaŋmi gbaai [[:en:15th century|15th century]], din daa niŋ ka [[Naa Zoligu]] nyɛ Dagboŋ Naa.
[[Naa Zoligu]] n-daa nyɛ Yaa-Nanima puuni ŋun pahiri ayopɔin zaŋ gbaai Naa [[Naa Shitɔbu|Shitɔbu]] n-di Yani gbana<ref>{{Cite web|last=Malik|date=2021-08-15|title=The Bugum festival ( Buɣum chuɣu) among the Dagomba people : • Dagbon Kingdom - Home Of Culture, History & Tourism|url=https://dagbonkingdom.com/bugum-festival-among-dagomba-people/|access-date=2022-08-07|language=en-US}}</ref> [[Naa Nyaɣisi]] Wumbee Yani gbana zuɣu ʒinibu nyaaŋa.
O Nam dibu daa gbaala yuuni 1469 hali ti kpa yuuni 1486.
O Nam dibu yuuni ka o tuuli yaaŋa, Naa Dariʒɛiɣu daa barigi mɔɣini.<ref>{{Cite web|last=Ibrahim|first=Mohammed|title=Celebration of fire festival underway in the Northern Region|url=https://zaaradio.com/local/celebration-of-fire-festival-underway-in-the-northern-region/|access-date=2022-08-07|language=en-GB}}</ref> Di mi daa kamina n-ti lu goli ŋɔ dahinyini dali. Taaarihi din yi noli ni wuhiya, ni kpukparisi bee yɔɣasi n-daa kpuɣi o.
Kpamba buɣisiya ni bɛ daa bo bia ŋɔ dabisi munaanii ka bi nya o. Wahala kam bɛ ni daa di m-bɔri Naa Zoligu<ref>{{Cite web|title=Bugum Chugu {{!}} Beyond The Return|url=https://beyondthereturn.org/bugum-chugu/|access-date=2022-08-07|language=en-US}}</ref> yaan' yurigu ŋɔ shee daa bahi la yoli. Ka Naa Zoligu mi yɛli ni shee ka bɛ bo Dariʒɛiɣu shee dama baɣisi daa yɛliya ni o be o nyɛvuli ni ka mali alaafee.
[[Naa Dariʒiɛɣu|Naa Dariʒɛiɣu]] bɔbu daa lɛbila maliŋ, ka bɛ bɔri o yuŋ ni wuntaŋ ni, n-kpɛri barina yɔrini.
Barina mini dabiɛm din daa be o bɔbu shee la zuɣu, doo kam daa yi mi na ni bɛ ti tiɣisi o, ka mali o shili di yi ti niŋ ka muɣisigu kam paagi o mɔɣu maa ni, ka o ni tooi tiligi.
Baɣisi daa yɛliya ni dabisili din pahiri awɔi dali ka bɛ yɛn bo n-nya Dariʒiɛɣu, ni di mi ti yɛn niŋla yuŋ. Lala ŋɔ zuɣu, yuŋ kam, bɛ daa yɛn nyɔla buɣim mɔ'kpala<ref>{{Cite web|title=Yani celebrates Fire Festival after 17-year break|url=https://www.graphic.com.gh/news/general-news/yani-celebrates-fire-festival-after-17-year-break.html|access-date=2022-08-07|website=Graphic Online|language=en-gb}}</ref> din yɛn niŋ ka bɛ nyari soli. Bɛ daa ti nyala bia ŋɔ ni do tia gbunni n-gbihira. Ka ban daa bo n-nya o maa dihitabili ni tia maa mali dabara, di ni daa niŋ ka di nyɛla kpukparisi bee yɔɣasi n-daa zaŋ o sɔɣi dini maa. Shɛba daa dii zaŋla buɣim mo' kpala maa n-labiri tia maa zuɣu ka shɛba mi kabisiri di vari ni bɛ zaŋ ku bukaata. Ka bɛ dii ŋmɛri [[guŋgɔna]] ka wari wahi n-ʒi Naa Dariʒiɛɣu kuna yiŋa. Lala niŋsim ŋɔ n-daa kpuri buɣim chuɣu hali ni zuŋɔ.<ref>{{Cite web|last=MyNewsGH|date=2018-09-23|title=Chief killed in Fire Festival gunshot; police hunt for suspect|url=https://www.mynewsgh.com/fire-festival-chief-killed-police-hunt-for-the-suspect/|access-date=2022-08-07|website=MyNewsGh|language=en-US}}</ref>
== Dini Tɔri Shɛm ==
Di tɔbu ni, bɛ yiini la [[Ʒiɛm Yila|ʒiɛm yila]].<ref>{{Cite web|last=theprotour|date=2019-05-23|title=Bugum Chugu Festival|url=https://protour.africa/bugum-chugu-festival/|access-date=2022-08-07|website=ProTour Africa|language=en-US}}</ref> Buɣim chuɣu tɔrila [[Buɣum (goli)|Buɣim gol]]<nowiki/>i dabaawɔi dali. Di nyɛla dabisi' shɛli Naa Zoligu yaan yurigu ni daa barigi.
[[Churi|Chuɣu]] ŋɔ nyɛla chuɣu tuuli din pahi churi anu shɛli Dagbamba ni puhira.
Di mini chuɣu ŋɔ ku pilila [[Dagbɔŋ|Dagbaŋ]] maa zaa yoli, zuliya shɛŋa kamani [[Zabaɣisi]], [[Kusahi]] nti pahi [[Mamprusi|ŋmamprisi]] taɣimi n-deei li, n che ka di wuligi gili duniya luɣuli kam n-wuhiri ni di nyɛla Tudu yaɣili ŋɔ na chuɣu.
== Shili Maalibu Zaŋ kpa Buɣim Chuɣu ==
Shili maalibu zaŋ kpa buɣim chuɣu piinila di yi ti niŋ ka bɛ nya buɣim goli. Saha ŋɔ ka bihi kpɛri mɔɣini n-ti bo mɔri pam bɛ ni tooi nya, n-lɔ mɔ' kpala.
Ka bɛ naan yi pili n-gili tari bɛ ŋahinima, bɛ yab' donima nti pahi bɛ yab'paɣnima. Lala niŋsim maa yɛn che mi ka ninkura ŋɔ kulahi kpe mɔɣini bɛ maŋmaŋa. Tɔ amaa lala mɔ' kpala zaŋ ti ninkura ŋɔ yɛn lɛbila samli n-ti ba ka bɛ ti yɔli chuɣu maa yi puhi naai neei biɛɣu. Bɛ yɛn yɔla samli ŋɔ ka di nyɛ liɣiri ka [[Dagbamba]] bolli "liɣiri awɔi". Buɣim tɔbu ni ka mɔ'kpala ko ka bɛ gbubira, nachimba tooi gbubiri su'kara, su'bihi, piɛma mini piɛm-mola nti pahi lebihi ka di ŋmani tɔbu ni ka bɛ be, ka di lahi che ka buɣim maa tɔbu mali jiri.
Binshɛɣu din tooi lahi niŋdi buɣim goli dabaa anu saha nyɛla daadama gindimi laɣindi binkɔbiri din gbaai nɔhi mini buhi. Lala binkɔbiri ŋɔ ka bɛ mali maani tiŋgbana mini buɣa din be niriba dundona ni ka ti booni li Daŋ Tia. Buɣim tɔbu nyɛla Dagbandabba chuɣu. Di nyɛla goli shɛli bɛ ni maani malima din guri ka taɣiri bɛ daŋ. Din zuɣu ka bɛ booni li " Dagbandabba chuɣu maa.
== Buɣim Chuɣu Tɔbu Dabsili ==
Buɣim tɔbu piinila saɣidihili nyaaŋa. Din dali maa bindirigu nyɛla bindiri gahindili dama nima n kuli nyɛli ʒii zaa. Daŋ kpamba zaŋdila saɣibora m-pa goma zuɣu ni kpiinkura gba di. Pɔi ka yuŋ zibi, niriba yɛn zaŋla lala saha ŋɔ m-mali bɛ tobu tima shɛŋa ti ni booni noli wuna. Jɛbihi gba nyɛla bɛ ni tibigi shɛba, ka tiri ba pina ni bɛ bo alibarika bɛ sani, bɛ ni yɛn chaŋ nimohi chandi shɛli maa zuɣu.
Shɛba gba zaŋdila dabaa awɔi dali ŋɔ wuntaŋ ni n-zahindi bɛ tima pɔi ka yuŋ naai zibi. Nayili sampaani ka Naa Limam niŋ nimmohi m-maani sabba sɔŋda n-guhiri yuŋ.
Buɣim tɔbu dali yuŋ saɣidihili nyaaŋa, guŋgɔŋ' karili yɛn kumla nayili sambanni. Guŋgɔŋ ŋɔ kumsi yɛn laɣimla bihi ni ninkura nayili pɔi ka buɣim tɔbu ŋɔ naan yi pili. Kpambaliba n-yɛn zaŋ Naa yina ka o ti di zamaatu maa alizama. O yɛn zaŋla saha bihi n-wuhi kali ŋɔ ni pili shɛm hali ti paai zuŋɔ. O lahi yɛn saɣisila salo maa zaŋ kpa tuun' shɛŋa din ni tooi saɣim chuɣu maa zaɣi vɛil’tali.
Naa n-yɛn taai buɣim maa tuuli, ka [[kpambaliba]] mi taai o sani, ka salo maa gba taai taba sani hali ni ŋun bahindi nyaaŋa. Naa bi pahiri ban chani buɣim tɔbu ŋɔ ni, o yɛn doliba mi n-chaŋ bɛla ka labi zɔŋ ni.
Buɣim tɔribi ŋɔ yɛn dolila so shɛli din tu ni bɛ doli, ka yiini yila ka ŋmɛri ʒiɛm, ka piɛbiri yuhi nti pahi gungɔŋ' kara kumsi ni malifa ti ŋmam. So n-yɛn yiini ʒiɛm kuligi ata yila, ka ban kpalim mi saɣira ni yaa.
N ŋɔ ka yila maa chana;
Buɣim dima mɔɣini ka n-zo kuli n ya"
Yoo yoo yoo yaa yo
Yoo yoo yoo yaa yo
Yoo yoo yoo yaa yo
Buɣim dima mɔɣini ka n-zo kuli n ya".
Bia ŋun ʒiɛm ti Naa ŋɔ yeei,
O ʒiɛm saa nyinnyɛɣu,
Bia ŋun ʒiɛm ti Naa ŋɔ yeei,
O ʒiɛm saa nyinnɛɣu
O ʒɛm saanyinnyaɣu.
Siblaa bia be mɔɣuni
Bo n-diri o yee?
Yoo yoo yoo yaa yoo
Kɔlaa bia be mɔɣuni
Bo n-diri o yee
Yoo yoo yoo yaa yoo
<ref>{{Cite web|last=Malik|date=2021-08-15|title=The Bugum festival ( Buɣim chuɣu) among the Dagomba people : • Dagbon Kingdom - Home Of Culture, History & Tourism|url=https://dagbonkingdom.com/bugum-festival-among-dagomba-people/|access-date=2022-08-07|language=en-US}}</ref>
==Zuliya Shɛba Ban Tɔri Buɣim==
Zuliya shɛba ban tɔri Buɣim n-nyɛ: Dagbamba, Nanumba, Zabaɣisi, ŋmampurisi, Kusahi, Mohi, Gurinsi, Kpunkpaamba ni ban pahi.
Zuliya ŋɔ zaa nyɛla ban tɔri buɣim ka di daliri nyɛla bɛ zaa yila Naa Gbewaa zuliya ni na, gbaai yihi kpunkpaamba. Amaa bɛ gba puhirili ka di daliri nyɛla bɛ ni be Naa Gbewaa sulinsi ni la zuɣu.
== Di Daanfaani ==
*Di teeri ti yɛli kura.
*Di kpaŋsiri ti kaya ni taɣaada.
*Di laɣindi simli ni dɔɣim nangbanyini.
*Di che ka bihi baŋdi bɛ kaya ni taɣada.
* Di teeri ti yuuni piligu.
* Di tiri ti zosimli.
*Di kahigiri ti nii, ka kpaŋsiri ti daalaafee.
*Di kpaŋsiri ti kali,ka booni ninvuɣusuma na ti biɛhigu ni.
*Di tiriti ni'nyambo.<ref>{{Cite w
eb|last=Malik|date=2021-08-15|title=The Bugum festival ( Buɣim chuɣu) among the Dagomba people : • Dagbon Kingdom - Home Of Culture, History & Tourism|url=https://dagbonkingdom.com/bugum-festival-among-dagomba-people/|access-date=2022-08-07|language=en-US}}</ref>
*Di che ka ti baŋdi ni ti zaa yila yaankur’yino ni na.
*Di che ka tiŋduya nima baŋdi ti kali ŋɔ yɛla.
*Di che ka ti nyari saan’suma ti tingbani ni.
== Kundivihira ==
{{Reflist}}
*[https://www.youtube.com/watch?v=3iMhNrvcB-g buɣum Chugu (2021)], YouTube
*[https://www.youtube.com/watch?v=g1zwNzno8eY buɣum Chugu (Fire Festival) (2021)], YouTube
{{Chuɣu}}
[[Pubu:Lahabaya zaa]]
[[Pubu:Ghana]]
[[Pubu:Chuɣu]]
[[Pubu:Lahabaya zaa]]
[[Pubu:Dagbaŋ]]
[[Pubu:Dagbamba]]
rxj7lylinyno3dy2xnnck8dvpyj23cm
42381
42380
2022-08-08T17:20:20Z
AFAIBRAHIM
1206
/* Buɣim Chuɣu Tɔbu Dabsili */
wikitext
text/x-wiki
{{Databox}}
{{C-Class}}
'''Buɣim Chuɣu''' nyɛla chuɣu shɛli tini puhiri [[Buɣim goli]] ni.<ref>Naden, Tony. 2014. [https://www.webonary.org/dagbani/download/ ''Dagbani dictionary'']. Webonary.</ref><ref>https://www.hopinacademy.org/2021/08/18/the-story-of-buɣum-chugu-fire-festival-hopin-academy/</ref>
==Di Piligu==
[[File:Fire estival.jpg|thumb|left]]
[[File:Fire festival1.jpg|thumb|right]]
[[File:Fire festival2.jpg|thumb|right]]
[[File:Fire festival4.jpg|thumb|right]]
Taarihi wuhiya ni [[Buɣum|Buɣim]] Chuɣu nyɛla [[Dagbamba]] chuɣu kurili. Goli ŋɔ ka Dagbamba mali piini bɛ yuuni. Di piligu zaŋmi gbaai [[:en:15th century|15th century]], din daa niŋ ka [[Naa Zoligu]] nyɛ Dagboŋ Naa.
[[Naa Zoligu]] n-daa nyɛ Yaa-Nanima puuni ŋun pahiri ayopɔin zaŋ gbaai Naa [[Naa Shitɔbu|Shitɔbu]] n-di Yani gbana<ref>{{Cite web|last=Malik|date=2021-08-15|title=The Bugum festival ( Buɣum chuɣu) among the Dagomba people : • Dagbon Kingdom - Home Of Culture, History & Tourism|url=https://dagbonkingdom.com/bugum-festival-among-dagomba-people/|access-date=2022-08-07|language=en-US}}</ref> [[Naa Nyaɣisi]] Wumbee Yani gbana zuɣu ʒinibu nyaaŋa.
O Nam dibu daa gbaala yuuni 1469 hali ti kpa yuuni 1486.
O Nam dibu yuuni ka o tuuli yaaŋa, Naa Dariʒɛiɣu daa barigi mɔɣini.<ref>{{Cite web|last=Ibrahim|first=Mohammed|title=Celebration of fire festival underway in the Northern Region|url=https://zaaradio.com/local/celebration-of-fire-festival-underway-in-the-northern-region/|access-date=2022-08-07|language=en-GB}}</ref> Di mi daa kamina n-ti lu goli ŋɔ dahinyini dali. Taaarihi din yi noli ni wuhiya, ni kpukparisi bee yɔɣasi n-daa kpuɣi o.
Kpamba buɣisiya ni bɛ daa bo bia ŋɔ dabisi munaanii ka bi nya o. Wahala kam bɛ ni daa di m-bɔri Naa Zoligu<ref>{{Cite web|title=Bugum Chugu {{!}} Beyond The Return|url=https://beyondthereturn.org/bugum-chugu/|access-date=2022-08-07|language=en-US}}</ref> yaan' yurigu ŋɔ shee daa bahi la yoli. Ka Naa Zoligu mi yɛli ni shee ka bɛ bo Dariʒɛiɣu shee dama baɣisi daa yɛliya ni o be o nyɛvuli ni ka mali alaafee.
[[Naa Dariʒiɛɣu|Naa Dariʒɛiɣu]] bɔbu daa lɛbila maliŋ, ka bɛ bɔri o yuŋ ni wuntaŋ ni, n-kpɛri barina yɔrini.
Barina mini dabiɛm din daa be o bɔbu shee la zuɣu, doo kam daa yi mi na ni bɛ ti tiɣisi o, ka mali o shili di yi ti niŋ ka muɣisigu kam paagi o mɔɣu maa ni, ka o ni tooi tiligi.
Baɣisi daa yɛliya ni dabisili din pahiri awɔi dali ka bɛ yɛn bo n-nya Dariʒiɛɣu, ni di mi ti yɛn niŋla yuŋ. Lala ŋɔ zuɣu, yuŋ kam, bɛ daa yɛn nyɔla buɣim mɔ'kpala<ref>{{Cite web|title=Yani celebrates Fire Festival after 17-year break|url=https://www.graphic.com.gh/news/general-news/yani-celebrates-fire-festival-after-17-year-break.html|access-date=2022-08-07|website=Graphic Online|language=en-gb}}</ref> din yɛn niŋ ka bɛ nyari soli. Bɛ daa ti nyala bia ŋɔ ni do tia gbunni n-gbihira. Ka ban daa bo n-nya o maa dihitabili ni tia maa mali dabara, di ni daa niŋ ka di nyɛla kpukparisi bee yɔɣasi n-daa zaŋ o sɔɣi dini maa. Shɛba daa dii zaŋla buɣim mo' kpala maa n-labiri tia maa zuɣu ka shɛba mi kabisiri di vari ni bɛ zaŋ ku bukaata. Ka bɛ dii ŋmɛri [[guŋgɔna]] ka wari wahi n-ʒi Naa Dariʒiɛɣu kuna yiŋa. Lala niŋsim ŋɔ n-daa kpuri buɣim chuɣu hali ni zuŋɔ.<ref>{{Cite web|last=MyNewsGH|date=2018-09-23|title=Chief killed in Fire Festival gunshot; police hunt for suspect|url=https://www.mynewsgh.com/fire-festival-chief-killed-police-hunt-for-the-suspect/|access-date=2022-08-07|website=MyNewsGh|language=en-US}}</ref>
== Dini Tɔri Shɛm ==
Di tɔbu ni, bɛ yiini la [[Ʒiɛm Yila|ʒiɛm yila]].<ref>{{Cite web|last=theprotour|date=2019-05-23|title=Bugum Chugu Festival|url=https://protour.africa/bugum-chugu-festival/|access-date=2022-08-07|website=ProTour Africa|language=en-US}}</ref> Buɣim chuɣu tɔrila [[Buɣum (goli)|Buɣim gol]]<nowiki/>i dabaawɔi dali. Di nyɛla dabisi' shɛli Naa Zoligu yaan yurigu ni daa barigi.
[[Churi|Chuɣu]] ŋɔ nyɛla chuɣu tuuli din pahi churi anu shɛli Dagbamba ni puhira.
Di mini chuɣu ŋɔ ku pilila [[Dagbɔŋ|Dagbaŋ]] maa zaa yoli, zuliya shɛŋa kamani [[Zabaɣisi]], [[Kusahi]] nti pahi [[Mamprusi|ŋmamprisi]] taɣimi n-deei li, n che ka di wuligi gili duniya luɣuli kam n-wuhiri ni di nyɛla Tudu yaɣili ŋɔ na chuɣu.
== Shili Maalibu Zaŋ kpa Buɣim Chuɣu ==
Shili maalibu zaŋ kpa buɣim chuɣu piinila di yi ti niŋ ka bɛ nya buɣim goli. Saha ŋɔ ka bihi kpɛri mɔɣini n-ti bo mɔri pam bɛ ni tooi nya, n-lɔ mɔ' kpala.
Ka bɛ naan yi pili n-gili tari bɛ ŋahinima, bɛ yab' donima nti pahi bɛ yab'paɣnima. Lala niŋsim maa yɛn che mi ka ninkura ŋɔ kulahi kpe mɔɣini bɛ maŋmaŋa. Tɔ amaa lala mɔ' kpala zaŋ ti ninkura ŋɔ yɛn lɛbila samli n-ti ba ka bɛ ti yɔli chuɣu maa yi puhi naai neei biɛɣu. Bɛ yɛn yɔla samli ŋɔ ka di nyɛ liɣiri ka [[Dagbamba]] bolli "liɣiri awɔi". Buɣim tɔbu ni ka mɔ'kpala ko ka bɛ gbubira, nachimba tooi gbubiri su'kara, su'bihi, piɛma mini piɛm-mola nti pahi lebihi ka di ŋmani tɔbu ni ka bɛ be, ka di lahi che ka buɣim maa tɔbu mali jiri.
Binshɛɣu din tooi lahi niŋdi buɣim goli dabaa anu saha nyɛla daadama gindimi laɣindi binkɔbiri din gbaai nɔhi mini buhi. Lala binkɔbiri ŋɔ ka bɛ mali maani tiŋgbana mini buɣa din be niriba dundona ni ka ti booni li Daŋ Tia. Buɣim tɔbu nyɛla Dagbandabba chuɣu. Di nyɛla goli shɛli bɛ ni maani malima din guri ka taɣiri bɛ daŋ. Din zuɣu ka bɛ booni li " Dagbandabba chuɣu maa.
== Buɣim Chuɣu Tɔbu Dabsili ==
Buɣim tɔbu piinila saɣidihili nyaaŋa. Din dali maa bindirigu nyɛla bindiri gahindili dama nima n kuli nyɛli ʒii zaa. Daŋ kpamba zaŋdila saɣibora m-pa goma zuɣu ni kpiinkura gba di. Pɔi ka yuŋ zibi, niriba yɛn zaŋla lala saha ŋɔ m-mali bɛ tobu tima shɛŋa ti ni booni noli wuna. Jɛbihi gba nyɛla bɛ ni tibigi shɛba, ka tiri ba pina ni bɛ bo alibarika bɛ sani, bɛ ni yɛn chaŋ nimohi chandi shɛli maa zuɣu.
Shɛba gba zaŋdila dabaa awɔi dali ŋɔ wuntaŋ ni n-zahindi bɛ tima pɔi ka yuŋ naai zibi. Nayili sampaani ka Naa Limam niŋ nimmohi m-maani sabba sɔŋda n-guhiri yuŋ.
Buɣim tɔbu dali yuŋ saɣidihili nyaaŋa, guŋgɔŋ' karili yɛn kumla nayili sambanni. Guŋgɔŋ ŋɔ kumsi yɛn laɣimla bihi ni ninkura nayili pɔi ka buɣim tɔbu ŋɔ naan yi pili. Kpambaliba n-yɛn zaŋ Naa yina ka o ti di zamaatu maa alizama. O yɛn zaŋla saha bihi n-wuhi kali ŋɔ ni pili shɛm hali ti paai zuŋɔ. O lahi yɛn saɣisila salo maa zaŋ kpa tuun' shɛŋa din ni tooi saɣim chuɣu maa zaɣi vɛil’tali.
Naa n-yɛn taai buɣim maa tuuli, ka [[kpambaliba]] mi taai o sani, ka salo maa gba taai taba sani hali ni ŋun bahindi nyaaŋa. Naa bi pahiri ban chani buɣim tɔbu ŋɔ ni, o yɛn doliba mi n-chaŋ bɛla ka labi zɔŋ ni.
Buɣim tɔribi ŋɔ yɛn dolila so shɛli din tu ni bɛ doli, ka yiini yila ka ŋmɛri ʒiɛm, ka piɛbiri yuhi nti pahi gungɔŋ' kara kumsi ni malifa ti ŋmam. So n-yɛn yiini ʒiɛm kuligi ata yila, ka ban kpalim mi saɣira ni yaa.
N ŋɔ ka yila maa chana;
Buɣim dima mɔɣini ka n-zo kuli n ya"
Yoo yoo yoo yaa yo
Yoo yoo yoo yaa yo
Yoo yoo yoo yaa yo
Buɣim dima mɔɣini ka n-zo kuli n ya".
Bia ŋun ʒiɛm ti Naa ŋɔ yeei,
O ʒiɛm saa nyinnyɛɣu,
Bia ŋun ʒiɛm ti Naa ŋɔ yeei,
O ʒiɛm saa nyinnyɛɣu
O ʒɛm saanyinnyaɣu.
Siblaa bia be mɔɣuni
Bo n-diri o yee?
Yoo yoo yoo yaa yoo
Kɔlaa bia be mɔɣuni
Bo n-diri o yee
Yoo yoo yoo yaa yoo
<ref>{{Cite web|last=Malik|date=2021-08-15|title=The Bugum festival ( Buɣim chuɣu) among the Dagomba people : • Dagbon Kingdom - Home Of Culture, History & Tourism|url=https://dagbonkingdom.com/bugum-festival-among-dagomba-people/|access-date=2022-08-07|language=en-US}}</ref>
==Zuliya Shɛba Ban Tɔri Buɣim==
Zuliya shɛba ban tɔri Buɣim n-nyɛ: Dagbamba, Nanumba, Zabaɣisi, ŋmampurisi, Kusahi, Mohi, Gurinsi, Kpunkpaamba ni ban pahi.
Zuliya ŋɔ zaa nyɛla ban tɔri buɣim ka di daliri nyɛla bɛ zaa yila Naa Gbewaa zuliya ni na, gbaai yihi kpunkpaamba. Amaa bɛ gba puhirili ka di daliri nyɛla bɛ ni be Naa Gbewaa sulinsi ni la zuɣu.
== Di Daanfaani ==
*Di teeri ti yɛli kura.
*Di kpaŋsiri ti kaya ni taɣaada.
*Di laɣindi simli ni dɔɣim nangbanyini.
*Di che ka bihi baŋdi bɛ kaya ni taɣada.
* Di teeri ti yuuni piligu.
* Di tiri ti zosimli.
*Di kahigiri ti nii, ka kpaŋsiri ti daalaafee.
*Di kpaŋsiri ti kali,ka booni ninvuɣusuma na ti biɛhigu ni.
*Di tiriti ni'nyambo.<ref>{{Cite w
eb|last=Malik|date=2021-08-15|title=The Bugum festival ( Buɣim chuɣu) among the Dagomba people : • Dagbon Kingdom - Home Of Culture, History & Tourism|url=https://dagbonkingdom.com/bugum-festival-among-dagomba-people/|access-date=2022-08-07|language=en-US}}</ref>
*Di che ka ti baŋdi ni ti zaa yila yaankur’yino ni na.
*Di che ka tiŋduya nima baŋdi ti kali ŋɔ yɛla.
*Di che ka ti nyari saan’suma ti tingbani ni.
== Kundivihira ==
{{Reflist}}
*[https://www.youtube.com/watch?v=3iMhNrvcB-g buɣum Chugu (2021)], YouTube
*[https://www.youtube.com/watch?v=g1zwNzno8eY buɣum Chugu (Fire Festival) (2021)], YouTube
{{Chuɣu}}
[[Pubu:Lahabaya zaa]]
[[Pubu:Ghana]]
[[Pubu:Chuɣu]]
[[Pubu:Lahabaya zaa]]
[[Pubu:Dagbaŋ]]
[[Pubu:Dagbamba]]
k4hjcorufqjxtqi6r9ik661d5vmvn2x
42382
42381
2022-08-08T17:20:34Z
AFAIBRAHIM
1206
/* Buɣim Chuɣu Tɔbu Dabsili */
wikitext
text/x-wiki
{{Databox}}
{{C-Class}}
'''Buɣim Chuɣu''' nyɛla chuɣu shɛli tini puhiri [[Buɣim goli]] ni.<ref>Naden, Tony. 2014. [https://www.webonary.org/dagbani/download/ ''Dagbani dictionary'']. Webonary.</ref><ref>https://www.hopinacademy.org/2021/08/18/the-story-of-buɣum-chugu-fire-festival-hopin-academy/</ref>
==Di Piligu==
[[File:Fire estival.jpg|thumb|left]]
[[File:Fire festival1.jpg|thumb|right]]
[[File:Fire festival2.jpg|thumb|right]]
[[File:Fire festival4.jpg|thumb|right]]
Taarihi wuhiya ni [[Buɣum|Buɣim]] Chuɣu nyɛla [[Dagbamba]] chuɣu kurili. Goli ŋɔ ka Dagbamba mali piini bɛ yuuni. Di piligu zaŋmi gbaai [[:en:15th century|15th century]], din daa niŋ ka [[Naa Zoligu]] nyɛ Dagboŋ Naa.
[[Naa Zoligu]] n-daa nyɛ Yaa-Nanima puuni ŋun pahiri ayopɔin zaŋ gbaai Naa [[Naa Shitɔbu|Shitɔbu]] n-di Yani gbana<ref>{{Cite web|last=Malik|date=2021-08-15|title=The Bugum festival ( Buɣum chuɣu) among the Dagomba people : • Dagbon Kingdom - Home Of Culture, History & Tourism|url=https://dagbonkingdom.com/bugum-festival-among-dagomba-people/|access-date=2022-08-07|language=en-US}}</ref> [[Naa Nyaɣisi]] Wumbee Yani gbana zuɣu ʒinibu nyaaŋa.
O Nam dibu daa gbaala yuuni 1469 hali ti kpa yuuni 1486.
O Nam dibu yuuni ka o tuuli yaaŋa, Naa Dariʒɛiɣu daa barigi mɔɣini.<ref>{{Cite web|last=Ibrahim|first=Mohammed|title=Celebration of fire festival underway in the Northern Region|url=https://zaaradio.com/local/celebration-of-fire-festival-underway-in-the-northern-region/|access-date=2022-08-07|language=en-GB}}</ref> Di mi daa kamina n-ti lu goli ŋɔ dahinyini dali. Taaarihi din yi noli ni wuhiya, ni kpukparisi bee yɔɣasi n-daa kpuɣi o.
Kpamba buɣisiya ni bɛ daa bo bia ŋɔ dabisi munaanii ka bi nya o. Wahala kam bɛ ni daa di m-bɔri Naa Zoligu<ref>{{Cite web|title=Bugum Chugu {{!}} Beyond The Return|url=https://beyondthereturn.org/bugum-chugu/|access-date=2022-08-07|language=en-US}}</ref> yaan' yurigu ŋɔ shee daa bahi la yoli. Ka Naa Zoligu mi yɛli ni shee ka bɛ bo Dariʒɛiɣu shee dama baɣisi daa yɛliya ni o be o nyɛvuli ni ka mali alaafee.
[[Naa Dariʒiɛɣu|Naa Dariʒɛiɣu]] bɔbu daa lɛbila maliŋ, ka bɛ bɔri o yuŋ ni wuntaŋ ni, n-kpɛri barina yɔrini.
Barina mini dabiɛm din daa be o bɔbu shee la zuɣu, doo kam daa yi mi na ni bɛ ti tiɣisi o, ka mali o shili di yi ti niŋ ka muɣisigu kam paagi o mɔɣu maa ni, ka o ni tooi tiligi.
Baɣisi daa yɛliya ni dabisili din pahiri awɔi dali ka bɛ yɛn bo n-nya Dariʒiɛɣu, ni di mi ti yɛn niŋla yuŋ. Lala ŋɔ zuɣu, yuŋ kam, bɛ daa yɛn nyɔla buɣim mɔ'kpala<ref>{{Cite web|title=Yani celebrates Fire Festival after 17-year break|url=https://www.graphic.com.gh/news/general-news/yani-celebrates-fire-festival-after-17-year-break.html|access-date=2022-08-07|website=Graphic Online|language=en-gb}}</ref> din yɛn niŋ ka bɛ nyari soli. Bɛ daa ti nyala bia ŋɔ ni do tia gbunni n-gbihira. Ka ban daa bo n-nya o maa dihitabili ni tia maa mali dabara, di ni daa niŋ ka di nyɛla kpukparisi bee yɔɣasi n-daa zaŋ o sɔɣi dini maa. Shɛba daa dii zaŋla buɣim mo' kpala maa n-labiri tia maa zuɣu ka shɛba mi kabisiri di vari ni bɛ zaŋ ku bukaata. Ka bɛ dii ŋmɛri [[guŋgɔna]] ka wari wahi n-ʒi Naa Dariʒiɛɣu kuna yiŋa. Lala niŋsim ŋɔ n-daa kpuri buɣim chuɣu hali ni zuŋɔ.<ref>{{Cite web|last=MyNewsGH|date=2018-09-23|title=Chief killed in Fire Festival gunshot; police hunt for suspect|url=https://www.mynewsgh.com/fire-festival-chief-killed-police-hunt-for-the-suspect/|access-date=2022-08-07|website=MyNewsGh|language=en-US}}</ref>
== Dini Tɔri Shɛm ==
Di tɔbu ni, bɛ yiini la [[Ʒiɛm Yila|ʒiɛm yila]].<ref>{{Cite web|last=theprotour|date=2019-05-23|title=Bugum Chugu Festival|url=https://protour.africa/bugum-chugu-festival/|access-date=2022-08-07|website=ProTour Africa|language=en-US}}</ref> Buɣim chuɣu tɔrila [[Buɣum (goli)|Buɣim gol]]<nowiki/>i dabaawɔi dali. Di nyɛla dabisi' shɛli Naa Zoligu yaan yurigu ni daa barigi.
[[Churi|Chuɣu]] ŋɔ nyɛla chuɣu tuuli din pahi churi anu shɛli Dagbamba ni puhira.
Di mini chuɣu ŋɔ ku pilila [[Dagbɔŋ|Dagbaŋ]] maa zaa yoli, zuliya shɛŋa kamani [[Zabaɣisi]], [[Kusahi]] nti pahi [[Mamprusi|ŋmamprisi]] taɣimi n-deei li, n che ka di wuligi gili duniya luɣuli kam n-wuhiri ni di nyɛla Tudu yaɣili ŋɔ na chuɣu.
== Shili Maalibu Zaŋ kpa Buɣim Chuɣu ==
Shili maalibu zaŋ kpa buɣim chuɣu piinila di yi ti niŋ ka bɛ nya buɣim goli. Saha ŋɔ ka bihi kpɛri mɔɣini n-ti bo mɔri pam bɛ ni tooi nya, n-lɔ mɔ' kpala.
Ka bɛ naan yi pili n-gili tari bɛ ŋahinima, bɛ yab' donima nti pahi bɛ yab'paɣnima. Lala niŋsim maa yɛn che mi ka ninkura ŋɔ kulahi kpe mɔɣini bɛ maŋmaŋa. Tɔ amaa lala mɔ' kpala zaŋ ti ninkura ŋɔ yɛn lɛbila samli n-ti ba ka bɛ ti yɔli chuɣu maa yi puhi naai neei biɛɣu. Bɛ yɛn yɔla samli ŋɔ ka di nyɛ liɣiri ka [[Dagbamba]] bolli "liɣiri awɔi". Buɣim tɔbu ni ka mɔ'kpala ko ka bɛ gbubira, nachimba tooi gbubiri su'kara, su'bihi, piɛma mini piɛm-mola nti pahi lebihi ka di ŋmani tɔbu ni ka bɛ be, ka di lahi che ka buɣim maa tɔbu mali jiri.
Binshɛɣu din tooi lahi niŋdi buɣim goli dabaa anu saha nyɛla daadama gindimi laɣindi binkɔbiri din gbaai nɔhi mini buhi. Lala binkɔbiri ŋɔ ka bɛ mali maani tiŋgbana mini buɣa din be niriba dundona ni ka ti booni li Daŋ Tia. Buɣim tɔbu nyɛla Dagbandabba chuɣu. Di nyɛla goli shɛli bɛ ni maani malima din guri ka taɣiri bɛ daŋ. Din zuɣu ka bɛ booni li " Dagbandabba chuɣu maa.
== Buɣim Chuɣu Tɔbu Dabsili ==
Buɣim tɔbu piinila saɣidihili nyaaŋa. Din dali maa bindirigu nyɛla bindiri gahindili dama nima n kuli nyɛli ʒii zaa. Daŋ kpamba zaŋdila saɣibora m-pa goma zuɣu ni kpiinkura gba di. Pɔi ka yuŋ zibi, niriba yɛn zaŋla lala saha ŋɔ m-mali bɛ tobu tima shɛŋa ti ni booni noli wuna. Jɛbihi gba nyɛla bɛ ni tibigi shɛba, ka tiri ba pina ni bɛ bo alibarika bɛ sani, bɛ ni yɛn chaŋ nimohi chandi shɛli maa zuɣu.
Shɛba gba zaŋdila dabaa awɔi dali ŋɔ wuntaŋ ni n-zahindi bɛ tima pɔi ka yuŋ naai zibi. Nayili sampaani ka Naa Limam niŋ nimmohi m-maani sabba sɔŋda n-guhiri yuŋ.
Buɣim tɔbu dali yuŋ saɣidihili nyaaŋa, guŋgɔŋ' karili yɛn kumla nayili sambanni. Guŋgɔŋ ŋɔ kumsi yɛn laɣimla bihi ni ninkura nayili pɔi ka buɣim tɔbu ŋɔ naan yi pili. Kpambaliba n-yɛn zaŋ Naa yina ka o ti di zamaatu maa alizama. O yɛn zaŋla saha bihi n-wuhi kali ŋɔ ni pili shɛm hali ti paai zuŋɔ. O lahi yɛn saɣisila salo maa zaŋ kpa tuun' shɛŋa din ni tooi saɣim chuɣu maa zaɣi vɛil’tali.
Naa n-yɛn taai buɣim maa tuuli, ka [[kpambaliba]] mi taai o sani, ka salo maa gba taai taba sani hali ni ŋun bahindi nyaaŋa. Naa bi pahiri ban chani buɣim tɔbu ŋɔ ni, o yɛn doliba mi n-chaŋ bɛla ka labi zɔŋ ni.
Buɣim tɔribi ŋɔ yɛn dolila so shɛli din tu ni bɛ doli, ka yiini yila ka ŋmɛri ʒiɛm, ka piɛbiri yuhi nti pahi gungɔŋ' kara kumsi ni malifa ti ŋmam. So n-yɛn yiini ʒiɛm kuligi ata yila, ka ban kpalim mi saɣira ni yaa.
N ŋɔ ka yila maa chana;
Buɣim dima mɔɣini ka n-zo kuli n ya"
Yoo yoo yoo yaa yo
Yoo yoo yoo yaa yo
Yoo yoo yoo yaa yo
Buɣim dima mɔɣini ka n-zo kuli n ya".
Bia ŋun ʒiɛm ti Naa ŋɔ yeei,
O ʒiɛm saa nyinnyɛɣu,
Bia ŋun ʒiɛm ti Naa ŋɔ yeei,
O ʒiɛm saa nyinnyɛɣu,
O ʒɛm saanyinnyaɣu.
Siblaa bia be mɔɣuni
Bo n-diri o yee?
Yoo yoo yoo yaa yoo
Kɔlaa bia be mɔɣuni
Bo n-diri o yee
Yoo yoo yoo yaa yoo
<ref>{{Cite web|last=Malik|date=2021-08-15|title=The Bugum festival ( Buɣim chuɣu) among the Dagomba people : • Dagbon Kingdom - Home Of Culture, History & Tourism|url=https://dagbonkingdom.com/bugum-festival-among-dagomba-people/|access-date=2022-08-07|language=en-US}}</ref>
==Zuliya Shɛba Ban Tɔri Buɣim==
Zuliya shɛba ban tɔri Buɣim n-nyɛ: Dagbamba, Nanumba, Zabaɣisi, ŋmampurisi, Kusahi, Mohi, Gurinsi, Kpunkpaamba ni ban pahi.
Zuliya ŋɔ zaa nyɛla ban tɔri buɣim ka di daliri nyɛla bɛ zaa yila Naa Gbewaa zuliya ni na, gbaai yihi kpunkpaamba. Amaa bɛ gba puhirili ka di daliri nyɛla bɛ ni be Naa Gbewaa sulinsi ni la zuɣu.
== Di Daanfaani ==
*Di teeri ti yɛli kura.
*Di kpaŋsiri ti kaya ni taɣaada.
*Di laɣindi simli ni dɔɣim nangbanyini.
*Di che ka bihi baŋdi bɛ kaya ni taɣada.
* Di teeri ti yuuni piligu.
* Di tiri ti zosimli.
*Di kahigiri ti nii, ka kpaŋsiri ti daalaafee.
*Di kpaŋsiri ti kali,ka booni ninvuɣusuma na ti biɛhigu ni.
*Di tiriti ni'nyambo.<ref>{{Cite w
eb|last=Malik|date=2021-08-15|title=The Bugum festival ( Buɣim chuɣu) among the Dagomba people : • Dagbon Kingdom - Home Of Culture, History & Tourism|url=https://dagbonkingdom.com/bugum-festival-among-dagomba-people/|access-date=2022-08-07|language=en-US}}</ref>
*Di che ka ti baŋdi ni ti zaa yila yaankur’yino ni na.
*Di che ka tiŋduya nima baŋdi ti kali ŋɔ yɛla.
*Di che ka ti nyari saan’suma ti tingbani ni.
== Kundivihira ==
{{Reflist}}
*[https://www.youtube.com/watch?v=3iMhNrvcB-g buɣum Chugu (2021)], YouTube
*[https://www.youtube.com/watch?v=g1zwNzno8eY buɣum Chugu (Fire Festival) (2021)], YouTube
{{Chuɣu}}
[[Pubu:Lahabaya zaa]]
[[Pubu:Ghana]]
[[Pubu:Chuɣu]]
[[Pubu:Lahabaya zaa]]
[[Pubu:Dagbaŋ]]
[[Pubu:Dagbamba]]
3chn8mfx3kr4n68tzrnyz6luxjrigvq
42383
42382
2022-08-08T17:20:57Z
AFAIBRAHIM
1206
/* Buɣim Chuɣu Tɔbu Dabsili */
wikitext
text/x-wiki
{{Databox}}
{{C-Class}}
'''Buɣim Chuɣu''' nyɛla chuɣu shɛli tini puhiri [[Buɣim goli]] ni.<ref>Naden, Tony. 2014. [https://www.webonary.org/dagbani/download/ ''Dagbani dictionary'']. Webonary.</ref><ref>https://www.hopinacademy.org/2021/08/18/the-story-of-buɣum-chugu-fire-festival-hopin-academy/</ref>
==Di Piligu==
[[File:Fire estival.jpg|thumb|left]]
[[File:Fire festival1.jpg|thumb|right]]
[[File:Fire festival2.jpg|thumb|right]]
[[File:Fire festival4.jpg|thumb|right]]
Taarihi wuhiya ni [[Buɣum|Buɣim]] Chuɣu nyɛla [[Dagbamba]] chuɣu kurili. Goli ŋɔ ka Dagbamba mali piini bɛ yuuni. Di piligu zaŋmi gbaai [[:en:15th century|15th century]], din daa niŋ ka [[Naa Zoligu]] nyɛ Dagboŋ Naa.
[[Naa Zoligu]] n-daa nyɛ Yaa-Nanima puuni ŋun pahiri ayopɔin zaŋ gbaai Naa [[Naa Shitɔbu|Shitɔbu]] n-di Yani gbana<ref>{{Cite web|last=Malik|date=2021-08-15|title=The Bugum festival ( Buɣum chuɣu) among the Dagomba people : • Dagbon Kingdom - Home Of Culture, History & Tourism|url=https://dagbonkingdom.com/bugum-festival-among-dagomba-people/|access-date=2022-08-07|language=en-US}}</ref> [[Naa Nyaɣisi]] Wumbee Yani gbana zuɣu ʒinibu nyaaŋa.
O Nam dibu daa gbaala yuuni 1469 hali ti kpa yuuni 1486.
O Nam dibu yuuni ka o tuuli yaaŋa, Naa Dariʒɛiɣu daa barigi mɔɣini.<ref>{{Cite web|last=Ibrahim|first=Mohammed|title=Celebration of fire festival underway in the Northern Region|url=https://zaaradio.com/local/celebration-of-fire-festival-underway-in-the-northern-region/|access-date=2022-08-07|language=en-GB}}</ref> Di mi daa kamina n-ti lu goli ŋɔ dahinyini dali. Taaarihi din yi noli ni wuhiya, ni kpukparisi bee yɔɣasi n-daa kpuɣi o.
Kpamba buɣisiya ni bɛ daa bo bia ŋɔ dabisi munaanii ka bi nya o. Wahala kam bɛ ni daa di m-bɔri Naa Zoligu<ref>{{Cite web|title=Bugum Chugu {{!}} Beyond The Return|url=https://beyondthereturn.org/bugum-chugu/|access-date=2022-08-07|language=en-US}}</ref> yaan' yurigu ŋɔ shee daa bahi la yoli. Ka Naa Zoligu mi yɛli ni shee ka bɛ bo Dariʒɛiɣu shee dama baɣisi daa yɛliya ni o be o nyɛvuli ni ka mali alaafee.
[[Naa Dariʒiɛɣu|Naa Dariʒɛiɣu]] bɔbu daa lɛbila maliŋ, ka bɛ bɔri o yuŋ ni wuntaŋ ni, n-kpɛri barina yɔrini.
Barina mini dabiɛm din daa be o bɔbu shee la zuɣu, doo kam daa yi mi na ni bɛ ti tiɣisi o, ka mali o shili di yi ti niŋ ka muɣisigu kam paagi o mɔɣu maa ni, ka o ni tooi tiligi.
Baɣisi daa yɛliya ni dabisili din pahiri awɔi dali ka bɛ yɛn bo n-nya Dariʒiɛɣu, ni di mi ti yɛn niŋla yuŋ. Lala ŋɔ zuɣu, yuŋ kam, bɛ daa yɛn nyɔla buɣim mɔ'kpala<ref>{{Cite web|title=Yani celebrates Fire Festival after 17-year break|url=https://www.graphic.com.gh/news/general-news/yani-celebrates-fire-festival-after-17-year-break.html|access-date=2022-08-07|website=Graphic Online|language=en-gb}}</ref> din yɛn niŋ ka bɛ nyari soli. Bɛ daa ti nyala bia ŋɔ ni do tia gbunni n-gbihira. Ka ban daa bo n-nya o maa dihitabili ni tia maa mali dabara, di ni daa niŋ ka di nyɛla kpukparisi bee yɔɣasi n-daa zaŋ o sɔɣi dini maa. Shɛba daa dii zaŋla buɣim mo' kpala maa n-labiri tia maa zuɣu ka shɛba mi kabisiri di vari ni bɛ zaŋ ku bukaata. Ka bɛ dii ŋmɛri [[guŋgɔna]] ka wari wahi n-ʒi Naa Dariʒiɛɣu kuna yiŋa. Lala niŋsim ŋɔ n-daa kpuri buɣim chuɣu hali ni zuŋɔ.<ref>{{Cite web|last=MyNewsGH|date=2018-09-23|title=Chief killed in Fire Festival gunshot; police hunt for suspect|url=https://www.mynewsgh.com/fire-festival-chief-killed-police-hunt-for-the-suspect/|access-date=2022-08-07|website=MyNewsGh|language=en-US}}</ref>
== Dini Tɔri Shɛm ==
Di tɔbu ni, bɛ yiini la [[Ʒiɛm Yila|ʒiɛm yila]].<ref>{{Cite web|last=theprotour|date=2019-05-23|title=Bugum Chugu Festival|url=https://protour.africa/bugum-chugu-festival/|access-date=2022-08-07|website=ProTour Africa|language=en-US}}</ref> Buɣim chuɣu tɔrila [[Buɣum (goli)|Buɣim gol]]<nowiki/>i dabaawɔi dali. Di nyɛla dabisi' shɛli Naa Zoligu yaan yurigu ni daa barigi.
[[Churi|Chuɣu]] ŋɔ nyɛla chuɣu tuuli din pahi churi anu shɛli Dagbamba ni puhira.
Di mini chuɣu ŋɔ ku pilila [[Dagbɔŋ|Dagbaŋ]] maa zaa yoli, zuliya shɛŋa kamani [[Zabaɣisi]], [[Kusahi]] nti pahi [[Mamprusi|ŋmamprisi]] taɣimi n-deei li, n che ka di wuligi gili duniya luɣuli kam n-wuhiri ni di nyɛla Tudu yaɣili ŋɔ na chuɣu.
== Shili Maalibu Zaŋ kpa Buɣim Chuɣu ==
Shili maalibu zaŋ kpa buɣim chuɣu piinila di yi ti niŋ ka bɛ nya buɣim goli. Saha ŋɔ ka bihi kpɛri mɔɣini n-ti bo mɔri pam bɛ ni tooi nya, n-lɔ mɔ' kpala.
Ka bɛ naan yi pili n-gili tari bɛ ŋahinima, bɛ yab' donima nti pahi bɛ yab'paɣnima. Lala niŋsim maa yɛn che mi ka ninkura ŋɔ kulahi kpe mɔɣini bɛ maŋmaŋa. Tɔ amaa lala mɔ' kpala zaŋ ti ninkura ŋɔ yɛn lɛbila samli n-ti ba ka bɛ ti yɔli chuɣu maa yi puhi naai neei biɛɣu. Bɛ yɛn yɔla samli ŋɔ ka di nyɛ liɣiri ka [[Dagbamba]] bolli "liɣiri awɔi". Buɣim tɔbu ni ka mɔ'kpala ko ka bɛ gbubira, nachimba tooi gbubiri su'kara, su'bihi, piɛma mini piɛm-mola nti pahi lebihi ka di ŋmani tɔbu ni ka bɛ be, ka di lahi che ka buɣim maa tɔbu mali jiri.
Binshɛɣu din tooi lahi niŋdi buɣim goli dabaa anu saha nyɛla daadama gindimi laɣindi binkɔbiri din gbaai nɔhi mini buhi. Lala binkɔbiri ŋɔ ka bɛ mali maani tiŋgbana mini buɣa din be niriba dundona ni ka ti booni li Daŋ Tia. Buɣim tɔbu nyɛla Dagbandabba chuɣu. Di nyɛla goli shɛli bɛ ni maani malima din guri ka taɣiri bɛ daŋ. Din zuɣu ka bɛ booni li " Dagbandabba chuɣu maa.
== Buɣim Chuɣu Tɔbu Dabsili ==
Buɣim tɔbu piinila saɣidihili nyaaŋa. Din dali maa bindirigu nyɛla bindiri gahindili dama nima n kuli nyɛli ʒii zaa. Daŋ kpamba zaŋdila saɣibora m-pa goma zuɣu ni kpiinkura gba di. Pɔi ka yuŋ zibi, niriba yɛn zaŋla lala saha ŋɔ m-mali bɛ tobu tima shɛŋa ti ni booni noli wuna. Jɛbihi gba nyɛla bɛ ni tibigi shɛba, ka tiri ba pina ni bɛ bo alibarika bɛ sani, bɛ ni yɛn chaŋ nimohi chandi shɛli maa zuɣu.
Shɛba gba zaŋdila dabaa awɔi dali ŋɔ wuntaŋ ni n-zahindi bɛ tima pɔi ka yuŋ naai zibi. Nayili sampaani ka Naa Limam niŋ nimmohi m-maani sabba sɔŋda n-guhiri yuŋ.
Buɣim tɔbu dali yuŋ saɣidihili nyaaŋa, guŋgɔŋ' karili yɛn kumla nayili sambanni. Guŋgɔŋ ŋɔ kumsi yɛn laɣimla bihi ni ninkura nayili pɔi ka buɣim tɔbu ŋɔ naan yi pili. Kpambaliba n-yɛn zaŋ Naa yina ka o ti di zamaatu maa alizama. O yɛn zaŋla saha bihi n-wuhi kali ŋɔ ni pili shɛm hali ti paai zuŋɔ. O lahi yɛn saɣisila salo maa zaŋ kpa tuun' shɛŋa din ni tooi saɣim chuɣu maa zaɣi vɛil’tali.
Naa n-yɛn taai buɣim maa tuuli, ka [[kpambaliba]] mi taai o sani, ka salo maa gba taai taba sani hali ni ŋun bahindi nyaaŋa. Naa bi pahiri ban chani buɣim tɔbu ŋɔ ni, o yɛn doliba mi n-chaŋ bɛla ka labi zɔŋ ni.
Buɣim tɔribi ŋɔ yɛn dolila so shɛli din tu ni bɛ doli, ka yiini yila ka ŋmɛri ʒiɛm, ka piɛbiri yuhi nti pahi gungɔŋ' kara kumsi ni malifa ti ŋmam. So n-yɛn yiini ʒiɛm kuligi ata yila, ka ban kpalim mi saɣira ni yaa.
N ŋɔ ka yila maa chana;
Buɣim dima mɔɣini ka n-zo kuli n ya"
Yoo yoo yoo yaa yo
Yoo yoo yoo yaa yo
Yoo yoo yoo yaa yo
Buɣim dima mɔɣini ka n-zo kuli n ya".
Bia ŋun ʒiɛm ti Naa ŋɔ yeei,
O ʒiɛm saa nyinnyɛɣu,
Bia ŋun ʒiɛm ti Naa ŋɔ yeei,
O ʒiɛm saa nyinnyɛɣu,
O ʒɛm saa nyinnyaɣu.
Siblaa bia be mɔɣuni
Bo n-diri o yee?
Yoo yoo yoo yaa yoo
Kɔlaa bia be mɔɣuni
Bo n-diri o yee
Yoo yoo yoo yaa yoo
<ref>{{Cite web|last=Malik|date=2021-08-15|title=The Bugum festival ( Buɣim chuɣu) among the Dagomba people : • Dagbon Kingdom - Home Of Culture, History & Tourism|url=https://dagbonkingdom.com/bugum-festival-among-dagomba-people/|access-date=2022-08-07|language=en-US}}</ref>
==Zuliya Shɛba Ban Tɔri Buɣim==
Zuliya shɛba ban tɔri Buɣim n-nyɛ: Dagbamba, Nanumba, Zabaɣisi, ŋmampurisi, Kusahi, Mohi, Gurinsi, Kpunkpaamba ni ban pahi.
Zuliya ŋɔ zaa nyɛla ban tɔri buɣim ka di daliri nyɛla bɛ zaa yila Naa Gbewaa zuliya ni na, gbaai yihi kpunkpaamba. Amaa bɛ gba puhirili ka di daliri nyɛla bɛ ni be Naa Gbewaa sulinsi ni la zuɣu.
== Di Daanfaani ==
*Di teeri ti yɛli kura.
*Di kpaŋsiri ti kaya ni taɣaada.
*Di laɣindi simli ni dɔɣim nangbanyini.
*Di che ka bihi baŋdi bɛ kaya ni taɣada.
* Di teeri ti yuuni piligu.
* Di tiri ti zosimli.
*Di kahigiri ti nii, ka kpaŋsiri ti daalaafee.
*Di kpaŋsiri ti kali,ka booni ninvuɣusuma na ti biɛhigu ni.
*Di tiriti ni'nyambo.<ref>{{Cite w
eb|last=Malik|date=2021-08-15|title=The Bugum festival ( Buɣim chuɣu) among the Dagomba people : • Dagbon Kingdom - Home Of Culture, History & Tourism|url=https://dagbonkingdom.com/bugum-festival-among-dagomba-people/|access-date=2022-08-07|language=en-US}}</ref>
*Di che ka ti baŋdi ni ti zaa yila yaankur’yino ni na.
*Di che ka tiŋduya nima baŋdi ti kali ŋɔ yɛla.
*Di che ka ti nyari saan’suma ti tingbani ni.
== Kundivihira ==
{{Reflist}}
*[https://www.youtube.com/watch?v=3iMhNrvcB-g buɣum Chugu (2021)], YouTube
*[https://www.youtube.com/watch?v=g1zwNzno8eY buɣum Chugu (Fire Festival) (2021)], YouTube
{{Chuɣu}}
[[Pubu:Lahabaya zaa]]
[[Pubu:Ghana]]
[[Pubu:Chuɣu]]
[[Pubu:Lahabaya zaa]]
[[Pubu:Dagbaŋ]]
[[Pubu:Dagbamba]]
rw6k68q4hwuql9ygxkdxrrno39svqsd
42384
42383
2022-08-08T17:21:15Z
AFAIBRAHIM
1206
/* Buɣim Chuɣu Tɔbu Dabsili */
wikitext
text/x-wiki
{{Databox}}
{{C-Class}}
'''Buɣim Chuɣu''' nyɛla chuɣu shɛli tini puhiri [[Buɣim goli]] ni.<ref>Naden, Tony. 2014. [https://www.webonary.org/dagbani/download/ ''Dagbani dictionary'']. Webonary.</ref><ref>https://www.hopinacademy.org/2021/08/18/the-story-of-buɣum-chugu-fire-festival-hopin-academy/</ref>
==Di Piligu==
[[File:Fire estival.jpg|thumb|left]]
[[File:Fire festival1.jpg|thumb|right]]
[[File:Fire festival2.jpg|thumb|right]]
[[File:Fire festival4.jpg|thumb|right]]
Taarihi wuhiya ni [[Buɣum|Buɣim]] Chuɣu nyɛla [[Dagbamba]] chuɣu kurili. Goli ŋɔ ka Dagbamba mali piini bɛ yuuni. Di piligu zaŋmi gbaai [[:en:15th century|15th century]], din daa niŋ ka [[Naa Zoligu]] nyɛ Dagboŋ Naa.
[[Naa Zoligu]] n-daa nyɛ Yaa-Nanima puuni ŋun pahiri ayopɔin zaŋ gbaai Naa [[Naa Shitɔbu|Shitɔbu]] n-di Yani gbana<ref>{{Cite web|last=Malik|date=2021-08-15|title=The Bugum festival ( Buɣum chuɣu) among the Dagomba people : • Dagbon Kingdom - Home Of Culture, History & Tourism|url=https://dagbonkingdom.com/bugum-festival-among-dagomba-people/|access-date=2022-08-07|language=en-US}}</ref> [[Naa Nyaɣisi]] Wumbee Yani gbana zuɣu ʒinibu nyaaŋa.
O Nam dibu daa gbaala yuuni 1469 hali ti kpa yuuni 1486.
O Nam dibu yuuni ka o tuuli yaaŋa, Naa Dariʒɛiɣu daa barigi mɔɣini.<ref>{{Cite web|last=Ibrahim|first=Mohammed|title=Celebration of fire festival underway in the Northern Region|url=https://zaaradio.com/local/celebration-of-fire-festival-underway-in-the-northern-region/|access-date=2022-08-07|language=en-GB}}</ref> Di mi daa kamina n-ti lu goli ŋɔ dahinyini dali. Taaarihi din yi noli ni wuhiya, ni kpukparisi bee yɔɣasi n-daa kpuɣi o.
Kpamba buɣisiya ni bɛ daa bo bia ŋɔ dabisi munaanii ka bi nya o. Wahala kam bɛ ni daa di m-bɔri Naa Zoligu<ref>{{Cite web|title=Bugum Chugu {{!}} Beyond The Return|url=https://beyondthereturn.org/bugum-chugu/|access-date=2022-08-07|language=en-US}}</ref> yaan' yurigu ŋɔ shee daa bahi la yoli. Ka Naa Zoligu mi yɛli ni shee ka bɛ bo Dariʒɛiɣu shee dama baɣisi daa yɛliya ni o be o nyɛvuli ni ka mali alaafee.
[[Naa Dariʒiɛɣu|Naa Dariʒɛiɣu]] bɔbu daa lɛbila maliŋ, ka bɛ bɔri o yuŋ ni wuntaŋ ni, n-kpɛri barina yɔrini.
Barina mini dabiɛm din daa be o bɔbu shee la zuɣu, doo kam daa yi mi na ni bɛ ti tiɣisi o, ka mali o shili di yi ti niŋ ka muɣisigu kam paagi o mɔɣu maa ni, ka o ni tooi tiligi.
Baɣisi daa yɛliya ni dabisili din pahiri awɔi dali ka bɛ yɛn bo n-nya Dariʒiɛɣu, ni di mi ti yɛn niŋla yuŋ. Lala ŋɔ zuɣu, yuŋ kam, bɛ daa yɛn nyɔla buɣim mɔ'kpala<ref>{{Cite web|title=Yani celebrates Fire Festival after 17-year break|url=https://www.graphic.com.gh/news/general-news/yani-celebrates-fire-festival-after-17-year-break.html|access-date=2022-08-07|website=Graphic Online|language=en-gb}}</ref> din yɛn niŋ ka bɛ nyari soli. Bɛ daa ti nyala bia ŋɔ ni do tia gbunni n-gbihira. Ka ban daa bo n-nya o maa dihitabili ni tia maa mali dabara, di ni daa niŋ ka di nyɛla kpukparisi bee yɔɣasi n-daa zaŋ o sɔɣi dini maa. Shɛba daa dii zaŋla buɣim mo' kpala maa n-labiri tia maa zuɣu ka shɛba mi kabisiri di vari ni bɛ zaŋ ku bukaata. Ka bɛ dii ŋmɛri [[guŋgɔna]] ka wari wahi n-ʒi Naa Dariʒiɛɣu kuna yiŋa. Lala niŋsim ŋɔ n-daa kpuri buɣim chuɣu hali ni zuŋɔ.<ref>{{Cite web|last=MyNewsGH|date=2018-09-23|title=Chief killed in Fire Festival gunshot; police hunt for suspect|url=https://www.mynewsgh.com/fire-festival-chief-killed-police-hunt-for-the-suspect/|access-date=2022-08-07|website=MyNewsGh|language=en-US}}</ref>
== Dini Tɔri Shɛm ==
Di tɔbu ni, bɛ yiini la [[Ʒiɛm Yila|ʒiɛm yila]].<ref>{{Cite web|last=theprotour|date=2019-05-23|title=Bugum Chugu Festival|url=https://protour.africa/bugum-chugu-festival/|access-date=2022-08-07|website=ProTour Africa|language=en-US}}</ref> Buɣim chuɣu tɔrila [[Buɣum (goli)|Buɣim gol]]<nowiki/>i dabaawɔi dali. Di nyɛla dabisi' shɛli Naa Zoligu yaan yurigu ni daa barigi.
[[Churi|Chuɣu]] ŋɔ nyɛla chuɣu tuuli din pahi churi anu shɛli Dagbamba ni puhira.
Di mini chuɣu ŋɔ ku pilila [[Dagbɔŋ|Dagbaŋ]] maa zaa yoli, zuliya shɛŋa kamani [[Zabaɣisi]], [[Kusahi]] nti pahi [[Mamprusi|ŋmamprisi]] taɣimi n-deei li, n che ka di wuligi gili duniya luɣuli kam n-wuhiri ni di nyɛla Tudu yaɣili ŋɔ na chuɣu.
== Shili Maalibu Zaŋ kpa Buɣim Chuɣu ==
Shili maalibu zaŋ kpa buɣim chuɣu piinila di yi ti niŋ ka bɛ nya buɣim goli. Saha ŋɔ ka bihi kpɛri mɔɣini n-ti bo mɔri pam bɛ ni tooi nya, n-lɔ mɔ' kpala.
Ka bɛ naan yi pili n-gili tari bɛ ŋahinima, bɛ yab' donima nti pahi bɛ yab'paɣnima. Lala niŋsim maa yɛn che mi ka ninkura ŋɔ kulahi kpe mɔɣini bɛ maŋmaŋa. Tɔ amaa lala mɔ' kpala zaŋ ti ninkura ŋɔ yɛn lɛbila samli n-ti ba ka bɛ ti yɔli chuɣu maa yi puhi naai neei biɛɣu. Bɛ yɛn yɔla samli ŋɔ ka di nyɛ liɣiri ka [[Dagbamba]] bolli "liɣiri awɔi". Buɣim tɔbu ni ka mɔ'kpala ko ka bɛ gbubira, nachimba tooi gbubiri su'kara, su'bihi, piɛma mini piɛm-mola nti pahi lebihi ka di ŋmani tɔbu ni ka bɛ be, ka di lahi che ka buɣim maa tɔbu mali jiri.
Binshɛɣu din tooi lahi niŋdi buɣim goli dabaa anu saha nyɛla daadama gindimi laɣindi binkɔbiri din gbaai nɔhi mini buhi. Lala binkɔbiri ŋɔ ka bɛ mali maani tiŋgbana mini buɣa din be niriba dundona ni ka ti booni li Daŋ Tia. Buɣim tɔbu nyɛla Dagbandabba chuɣu. Di nyɛla goli shɛli bɛ ni maani malima din guri ka taɣiri bɛ daŋ. Din zuɣu ka bɛ booni li " Dagbandabba chuɣu maa.
== Buɣim Chuɣu Tɔbu Dabsili ==
Buɣim tɔbu piinila saɣidihili nyaaŋa. Din dali maa bindirigu nyɛla bindiri gahindili dama nima n kuli nyɛli ʒii zaa. Daŋ kpamba zaŋdila saɣibora m-pa goma zuɣu ni kpiinkura gba di. Pɔi ka yuŋ zibi, niriba yɛn zaŋla lala saha ŋɔ m-mali bɛ tobu tima shɛŋa ti ni booni noli wuna. Jɛbihi gba nyɛla bɛ ni tibigi shɛba, ka tiri ba pina ni bɛ bo alibarika bɛ sani, bɛ ni yɛn chaŋ nimohi chandi shɛli maa zuɣu.
Shɛba gba zaŋdila dabaa awɔi dali ŋɔ wuntaŋ ni n-zahindi bɛ tima pɔi ka yuŋ naai zibi. Nayili sampaani ka Naa Limam niŋ nimmohi m-maani sabba sɔŋda n-guhiri yuŋ.
Buɣim tɔbu dali yuŋ saɣidihili nyaaŋa, guŋgɔŋ' karili yɛn kumla nayili sambanni. Guŋgɔŋ ŋɔ kumsi yɛn laɣimla bihi ni ninkura nayili pɔi ka buɣim tɔbu ŋɔ naan yi pili. Kpambaliba n-yɛn zaŋ Naa yina ka o ti di zamaatu maa alizama. O yɛn zaŋla saha bihi n-wuhi kali ŋɔ ni pili shɛm hali ti paai zuŋɔ. O lahi yɛn saɣisila salo maa zaŋ kpa tuun' shɛŋa din ni tooi saɣim chuɣu maa zaɣi vɛil’tali.
Naa n-yɛn taai buɣim maa tuuli, ka [[kpambaliba]] mi taai o sani, ka salo maa gba taai taba sani hali ni ŋun bahindi nyaaŋa. Naa bi pahiri ban chani buɣim tɔbu ŋɔ ni, o yɛn doliba mi n-chaŋ bɛla ka labi zɔŋ ni.
Buɣim tɔribi ŋɔ yɛn dolila so shɛli din tu ni bɛ doli, ka yiini yila ka ŋmɛri ʒiɛm, ka piɛbiri yuhi nti pahi gungɔŋ' kara kumsi ni malifa ti ŋmam. So n-yɛn yiini ʒiɛm kuligi ata yila, ka ban kpalim mi saɣira ni yaa.
N ŋɔ ka yila maa chana;
Buɣim dima mɔɣini ka n-zo kuli n ya"
Yoo yoo yoo yaa yo
Yoo yoo yoo yaa yo
Yoo yoo yoo yaa yo
Buɣim dima mɔɣini ka n-zo kuli n ya".
Bia ŋun ʒiɛm ti Naa ŋɔ yeei,
O ʒiɛm saa nyinnyɛɣu,
Bia ŋun ʒiɛm ti Naa ŋɔ yeei,
O ʒiɛm saa nyinnyɛɣu,
O ʒɛm saa nyinnyɛɣu.
Siblaa bia be mɔɣuni
Bo n-diri o yee?
Yoo yoo yoo yaa yoo
Kɔlaa bia be mɔɣuni
Bo n-diri o yee
Yoo yoo yoo yaa yoo
<ref>{{Cite web|last=Malik|date=2021-08-15|title=The Bugum festival ( Buɣim chuɣu) among the Dagomba people : • Dagbon Kingdom - Home Of Culture, History & Tourism|url=https://dagbonkingdom.com/bugum-festival-among-dagomba-people/|access-date=2022-08-07|language=en-US}}</ref>
==Zuliya Shɛba Ban Tɔri Buɣim==
Zuliya shɛba ban tɔri Buɣim n-nyɛ: Dagbamba, Nanumba, Zabaɣisi, ŋmampurisi, Kusahi, Mohi, Gurinsi, Kpunkpaamba ni ban pahi.
Zuliya ŋɔ zaa nyɛla ban tɔri buɣim ka di daliri nyɛla bɛ zaa yila Naa Gbewaa zuliya ni na, gbaai yihi kpunkpaamba. Amaa bɛ gba puhirili ka di daliri nyɛla bɛ ni be Naa Gbewaa sulinsi ni la zuɣu.
== Di Daanfaani ==
*Di teeri ti yɛli kura.
*Di kpaŋsiri ti kaya ni taɣaada.
*Di laɣindi simli ni dɔɣim nangbanyini.
*Di che ka bihi baŋdi bɛ kaya ni taɣada.
* Di teeri ti yuuni piligu.
* Di tiri ti zosimli.
*Di kahigiri ti nii, ka kpaŋsiri ti daalaafee.
*Di kpaŋsiri ti kali,ka booni ninvuɣusuma na ti biɛhigu ni.
*Di tiriti ni'nyambo.<ref>{{Cite w
eb|last=Malik|date=2021-08-15|title=The Bugum festival ( Buɣim chuɣu) among the Dagomba people : • Dagbon Kingdom - Home Of Culture, History & Tourism|url=https://dagbonkingdom.com/bugum-festival-among-dagomba-people/|access-date=2022-08-07|language=en-US}}</ref>
*Di che ka ti baŋdi ni ti zaa yila yaankur’yino ni na.
*Di che ka tiŋduya nima baŋdi ti kali ŋɔ yɛla.
*Di che ka ti nyari saan’suma ti tingbani ni.
== Kundivihira ==
{{Reflist}}
*[https://www.youtube.com/watch?v=3iMhNrvcB-g buɣum Chugu (2021)], YouTube
*[https://www.youtube.com/watch?v=g1zwNzno8eY buɣum Chugu (Fire Festival) (2021)], YouTube
{{Chuɣu}}
[[Pubu:Lahabaya zaa]]
[[Pubu:Ghana]]
[[Pubu:Chuɣu]]
[[Pubu:Lahabaya zaa]]
[[Pubu:Dagbaŋ]]
[[Pubu:Dagbamba]]
ahq6yephxcwr7vata5z4776zji1nd24
42385
42384
2022-08-08T17:21:38Z
AFAIBRAHIM
1206
/* Buɣim Chuɣu Tɔbu Dabsili */
wikitext
text/x-wiki
{{Databox}}
{{C-Class}}
'''Buɣim Chuɣu''' nyɛla chuɣu shɛli tini puhiri [[Buɣim goli]] ni.<ref>Naden, Tony. 2014. [https://www.webonary.org/dagbani/download/ ''Dagbani dictionary'']. Webonary.</ref><ref>https://www.hopinacademy.org/2021/08/18/the-story-of-buɣum-chugu-fire-festival-hopin-academy/</ref>
==Di Piligu==
[[File:Fire estival.jpg|thumb|left]]
[[File:Fire festival1.jpg|thumb|right]]
[[File:Fire festival2.jpg|thumb|right]]
[[File:Fire festival4.jpg|thumb|right]]
Taarihi wuhiya ni [[Buɣum|Buɣim]] Chuɣu nyɛla [[Dagbamba]] chuɣu kurili. Goli ŋɔ ka Dagbamba mali piini bɛ yuuni. Di piligu zaŋmi gbaai [[:en:15th century|15th century]], din daa niŋ ka [[Naa Zoligu]] nyɛ Dagboŋ Naa.
[[Naa Zoligu]] n-daa nyɛ Yaa-Nanima puuni ŋun pahiri ayopɔin zaŋ gbaai Naa [[Naa Shitɔbu|Shitɔbu]] n-di Yani gbana<ref>{{Cite web|last=Malik|date=2021-08-15|title=The Bugum festival ( Buɣum chuɣu) among the Dagomba people : • Dagbon Kingdom - Home Of Culture, History & Tourism|url=https://dagbonkingdom.com/bugum-festival-among-dagomba-people/|access-date=2022-08-07|language=en-US}}</ref> [[Naa Nyaɣisi]] Wumbee Yani gbana zuɣu ʒinibu nyaaŋa.
O Nam dibu daa gbaala yuuni 1469 hali ti kpa yuuni 1486.
O Nam dibu yuuni ka o tuuli yaaŋa, Naa Dariʒɛiɣu daa barigi mɔɣini.<ref>{{Cite web|last=Ibrahim|first=Mohammed|title=Celebration of fire festival underway in the Northern Region|url=https://zaaradio.com/local/celebration-of-fire-festival-underway-in-the-northern-region/|access-date=2022-08-07|language=en-GB}}</ref> Di mi daa kamina n-ti lu goli ŋɔ dahinyini dali. Taaarihi din yi noli ni wuhiya, ni kpukparisi bee yɔɣasi n-daa kpuɣi o.
Kpamba buɣisiya ni bɛ daa bo bia ŋɔ dabisi munaanii ka bi nya o. Wahala kam bɛ ni daa di m-bɔri Naa Zoligu<ref>{{Cite web|title=Bugum Chugu {{!}} Beyond The Return|url=https://beyondthereturn.org/bugum-chugu/|access-date=2022-08-07|language=en-US}}</ref> yaan' yurigu ŋɔ shee daa bahi la yoli. Ka Naa Zoligu mi yɛli ni shee ka bɛ bo Dariʒɛiɣu shee dama baɣisi daa yɛliya ni o be o nyɛvuli ni ka mali alaafee.
[[Naa Dariʒiɛɣu|Naa Dariʒɛiɣu]] bɔbu daa lɛbila maliŋ, ka bɛ bɔri o yuŋ ni wuntaŋ ni, n-kpɛri barina yɔrini.
Barina mini dabiɛm din daa be o bɔbu shee la zuɣu, doo kam daa yi mi na ni bɛ ti tiɣisi o, ka mali o shili di yi ti niŋ ka muɣisigu kam paagi o mɔɣu maa ni, ka o ni tooi tiligi.
Baɣisi daa yɛliya ni dabisili din pahiri awɔi dali ka bɛ yɛn bo n-nya Dariʒiɛɣu, ni di mi ti yɛn niŋla yuŋ. Lala ŋɔ zuɣu, yuŋ kam, bɛ daa yɛn nyɔla buɣim mɔ'kpala<ref>{{Cite web|title=Yani celebrates Fire Festival after 17-year break|url=https://www.graphic.com.gh/news/general-news/yani-celebrates-fire-festival-after-17-year-break.html|access-date=2022-08-07|website=Graphic Online|language=en-gb}}</ref> din yɛn niŋ ka bɛ nyari soli. Bɛ daa ti nyala bia ŋɔ ni do tia gbunni n-gbihira. Ka ban daa bo n-nya o maa dihitabili ni tia maa mali dabara, di ni daa niŋ ka di nyɛla kpukparisi bee yɔɣasi n-daa zaŋ o sɔɣi dini maa. Shɛba daa dii zaŋla buɣim mo' kpala maa n-labiri tia maa zuɣu ka shɛba mi kabisiri di vari ni bɛ zaŋ ku bukaata. Ka bɛ dii ŋmɛri [[guŋgɔna]] ka wari wahi n-ʒi Naa Dariʒiɛɣu kuna yiŋa. Lala niŋsim ŋɔ n-daa kpuri buɣim chuɣu hali ni zuŋɔ.<ref>{{Cite web|last=MyNewsGH|date=2018-09-23|title=Chief killed in Fire Festival gunshot; police hunt for suspect|url=https://www.mynewsgh.com/fire-festival-chief-killed-police-hunt-for-the-suspect/|access-date=2022-08-07|website=MyNewsGh|language=en-US}}</ref>
== Dini Tɔri Shɛm ==
Di tɔbu ni, bɛ yiini la [[Ʒiɛm Yila|ʒiɛm yila]].<ref>{{Cite web|last=theprotour|date=2019-05-23|title=Bugum Chugu Festival|url=https://protour.africa/bugum-chugu-festival/|access-date=2022-08-07|website=ProTour Africa|language=en-US}}</ref> Buɣim chuɣu tɔrila [[Buɣum (goli)|Buɣim gol]]<nowiki/>i dabaawɔi dali. Di nyɛla dabisi' shɛli Naa Zoligu yaan yurigu ni daa barigi.
[[Churi|Chuɣu]] ŋɔ nyɛla chuɣu tuuli din pahi churi anu shɛli Dagbamba ni puhira.
Di mini chuɣu ŋɔ ku pilila [[Dagbɔŋ|Dagbaŋ]] maa zaa yoli, zuliya shɛŋa kamani [[Zabaɣisi]], [[Kusahi]] nti pahi [[Mamprusi|ŋmamprisi]] taɣimi n-deei li, n che ka di wuligi gili duniya luɣuli kam n-wuhiri ni di nyɛla Tudu yaɣili ŋɔ na chuɣu.
== Shili Maalibu Zaŋ kpa Buɣim Chuɣu ==
Shili maalibu zaŋ kpa buɣim chuɣu piinila di yi ti niŋ ka bɛ nya buɣim goli. Saha ŋɔ ka bihi kpɛri mɔɣini n-ti bo mɔri pam bɛ ni tooi nya, n-lɔ mɔ' kpala.
Ka bɛ naan yi pili n-gili tari bɛ ŋahinima, bɛ yab' donima nti pahi bɛ yab'paɣnima. Lala niŋsim maa yɛn che mi ka ninkura ŋɔ kulahi kpe mɔɣini bɛ maŋmaŋa. Tɔ amaa lala mɔ' kpala zaŋ ti ninkura ŋɔ yɛn lɛbila samli n-ti ba ka bɛ ti yɔli chuɣu maa yi puhi naai neei biɛɣu. Bɛ yɛn yɔla samli ŋɔ ka di nyɛ liɣiri ka [[Dagbamba]] bolli "liɣiri awɔi". Buɣim tɔbu ni ka mɔ'kpala ko ka bɛ gbubira, nachimba tooi gbubiri su'kara, su'bihi, piɛma mini piɛm-mola nti pahi lebihi ka di ŋmani tɔbu ni ka bɛ be, ka di lahi che ka buɣim maa tɔbu mali jiri.
Binshɛɣu din tooi lahi niŋdi buɣim goli dabaa anu saha nyɛla daadama gindimi laɣindi binkɔbiri din gbaai nɔhi mini buhi. Lala binkɔbiri ŋɔ ka bɛ mali maani tiŋgbana mini buɣa din be niriba dundona ni ka ti booni li Daŋ Tia. Buɣim tɔbu nyɛla Dagbandabba chuɣu. Di nyɛla goli shɛli bɛ ni maani malima din guri ka taɣiri bɛ daŋ. Din zuɣu ka bɛ booni li " Dagbandabba chuɣu maa.
== Buɣim Chuɣu Tɔbu Dabsili ==
Buɣim tɔbu piinila saɣidihili nyaaŋa. Din dali maa bindirigu nyɛla bindiri gahindili dama nima n kuli nyɛli ʒii zaa. Daŋ kpamba zaŋdila saɣibora m-pa goma zuɣu ni kpiinkura gba di. Pɔi ka yuŋ zibi, niriba yɛn zaŋla lala saha ŋɔ m-mali bɛ tobu tima shɛŋa ti ni booni noli wuna. Jɛbihi gba nyɛla bɛ ni tibigi shɛba, ka tiri ba pina ni bɛ bo alibarika bɛ sani, bɛ ni yɛn chaŋ nimohi chandi shɛli maa zuɣu.
Shɛba gba zaŋdila dabaa awɔi dali ŋɔ wuntaŋ ni n-zahindi bɛ tima pɔi ka yuŋ naai zibi. Nayili sampaani ka Naa Limam niŋ nimmohi m-maani sabba sɔŋda n-guhiri yuŋ.
Buɣim tɔbu dali yuŋ saɣidihili nyaaŋa, guŋgɔŋ' karili yɛn kumla nayili sambanni. Guŋgɔŋ ŋɔ kumsi yɛn laɣimla bihi ni ninkura nayili pɔi ka buɣim tɔbu ŋɔ naan yi pili. Kpambaliba n-yɛn zaŋ Naa yina ka o ti di zamaatu maa alizama. O yɛn zaŋla saha bihi n-wuhi kali ŋɔ ni pili shɛm hali ti paai zuŋɔ. O lahi yɛn saɣisila salo maa zaŋ kpa tuun' shɛŋa din ni tooi saɣim chuɣu maa zaɣi vɛil’tali.
Naa n-yɛn taai buɣim maa tuuli, ka [[kpambaliba]] mi taai o sani, ka salo maa gba taai taba sani hali ni ŋun bahindi nyaaŋa. Naa bi pahiri ban chani buɣim tɔbu ŋɔ ni, o yɛn doliba mi n-chaŋ bɛla ka labi zɔŋ ni.
Buɣim tɔribi ŋɔ yɛn dolila so shɛli din tu ni bɛ doli, ka yiini yila ka ŋmɛri ʒiɛm, ka piɛbiri yuhi nti pahi gungɔŋ' kara kumsi ni malifa ti ŋmam. So n-yɛn yiini ʒiɛm kuligi ata yila, ka ban kpalim mi saɣira ni yaa.
N ŋɔ ka yila maa chana;
Buɣim dima mɔɣini ka n-zo kuli n ya"
Yoo yoo yoo yaa yo
Yoo yoo yoo yaa yo
Yoo yoo yoo yaa yo
Buɣim dima mɔɣini ka n-zo kuli n ya".
Bia ŋun ʒiɛm ti Naa ŋɔ yeei,
O ʒɛm saa nyinnyɛɣu,
Bia ŋun ʒiɛm ti Naa ŋɔ yeei,
O ʒiɛm saa nyinnyɛɣu,
O ʒɛm saa nyinnyɛɣu.
Siblaa bia be mɔɣuni
Bo n-diri o yee?
Yoo yoo yoo yaa yoo
Kɔlaa bia be mɔɣuni
Bo n-diri o yee
Yoo yoo yoo yaa yoo
<ref>{{Cite web|last=Malik|date=2021-08-15|title=The Bugum festival ( Buɣim chuɣu) among the Dagomba people : • Dagbon Kingdom - Home Of Culture, History & Tourism|url=https://dagbonkingdom.com/bugum-festival-among-dagomba-people/|access-date=2022-08-07|language=en-US}}</ref>
==Zuliya Shɛba Ban Tɔri Buɣim==
Zuliya shɛba ban tɔri Buɣim n-nyɛ: Dagbamba, Nanumba, Zabaɣisi, ŋmampurisi, Kusahi, Mohi, Gurinsi, Kpunkpaamba ni ban pahi.
Zuliya ŋɔ zaa nyɛla ban tɔri buɣim ka di daliri nyɛla bɛ zaa yila Naa Gbewaa zuliya ni na, gbaai yihi kpunkpaamba. Amaa bɛ gba puhirili ka di daliri nyɛla bɛ ni be Naa Gbewaa sulinsi ni la zuɣu.
== Di Daanfaani ==
*Di teeri ti yɛli kura.
*Di kpaŋsiri ti kaya ni taɣaada.
*Di laɣindi simli ni dɔɣim nangbanyini.
*Di che ka bihi baŋdi bɛ kaya ni taɣada.
* Di teeri ti yuuni piligu.
* Di tiri ti zosimli.
*Di kahigiri ti nii, ka kpaŋsiri ti daalaafee.
*Di kpaŋsiri ti kali,ka booni ninvuɣusuma na ti biɛhigu ni.
*Di tiriti ni'nyambo.<ref>{{Cite w
eb|last=Malik|date=2021-08-15|title=The Bugum festival ( Buɣim chuɣu) among the Dagomba people : • Dagbon Kingdom - Home Of Culture, History & Tourism|url=https://dagbonkingdom.com/bugum-festival-among-dagomba-people/|access-date=2022-08-07|language=en-US}}</ref>
*Di che ka ti baŋdi ni ti zaa yila yaankur’yino ni na.
*Di che ka tiŋduya nima baŋdi ti kali ŋɔ yɛla.
*Di che ka ti nyari saan’suma ti tingbani ni.
== Kundivihira ==
{{Reflist}}
*[https://www.youtube.com/watch?v=3iMhNrvcB-g buɣum Chugu (2021)], YouTube
*[https://www.youtube.com/watch?v=g1zwNzno8eY buɣum Chugu (Fire Festival) (2021)], YouTube
{{Chuɣu}}
[[Pubu:Lahabaya zaa]]
[[Pubu:Ghana]]
[[Pubu:Chuɣu]]
[[Pubu:Lahabaya zaa]]
[[Pubu:Dagbaŋ]]
[[Pubu:Dagbamba]]
81nibmutohny6i0z24mxhh5jdtl71x9
42386
42385
2022-08-08T17:21:48Z
AFAIBRAHIM
1206
/* Buɣim Chuɣu Tɔbu Dabsili */
wikitext
text/x-wiki
{{Databox}}
{{C-Class}}
'''Buɣim Chuɣu''' nyɛla chuɣu shɛli tini puhiri [[Buɣim goli]] ni.<ref>Naden, Tony. 2014. [https://www.webonary.org/dagbani/download/ ''Dagbani dictionary'']. Webonary.</ref><ref>https://www.hopinacademy.org/2021/08/18/the-story-of-buɣum-chugu-fire-festival-hopin-academy/</ref>
==Di Piligu==
[[File:Fire estival.jpg|thumb|left]]
[[File:Fire festival1.jpg|thumb|right]]
[[File:Fire festival2.jpg|thumb|right]]
[[File:Fire festival4.jpg|thumb|right]]
Taarihi wuhiya ni [[Buɣum|Buɣim]] Chuɣu nyɛla [[Dagbamba]] chuɣu kurili. Goli ŋɔ ka Dagbamba mali piini bɛ yuuni. Di piligu zaŋmi gbaai [[:en:15th century|15th century]], din daa niŋ ka [[Naa Zoligu]] nyɛ Dagboŋ Naa.
[[Naa Zoligu]] n-daa nyɛ Yaa-Nanima puuni ŋun pahiri ayopɔin zaŋ gbaai Naa [[Naa Shitɔbu|Shitɔbu]] n-di Yani gbana<ref>{{Cite web|last=Malik|date=2021-08-15|title=The Bugum festival ( Buɣum chuɣu) among the Dagomba people : • Dagbon Kingdom - Home Of Culture, History & Tourism|url=https://dagbonkingdom.com/bugum-festival-among-dagomba-people/|access-date=2022-08-07|language=en-US}}</ref> [[Naa Nyaɣisi]] Wumbee Yani gbana zuɣu ʒinibu nyaaŋa.
O Nam dibu daa gbaala yuuni 1469 hali ti kpa yuuni 1486.
O Nam dibu yuuni ka o tuuli yaaŋa, Naa Dariʒɛiɣu daa barigi mɔɣini.<ref>{{Cite web|last=Ibrahim|first=Mohammed|title=Celebration of fire festival underway in the Northern Region|url=https://zaaradio.com/local/celebration-of-fire-festival-underway-in-the-northern-region/|access-date=2022-08-07|language=en-GB}}</ref> Di mi daa kamina n-ti lu goli ŋɔ dahinyini dali. Taaarihi din yi noli ni wuhiya, ni kpukparisi bee yɔɣasi n-daa kpuɣi o.
Kpamba buɣisiya ni bɛ daa bo bia ŋɔ dabisi munaanii ka bi nya o. Wahala kam bɛ ni daa di m-bɔri Naa Zoligu<ref>{{Cite web|title=Bugum Chugu {{!}} Beyond The Return|url=https://beyondthereturn.org/bugum-chugu/|access-date=2022-08-07|language=en-US}}</ref> yaan' yurigu ŋɔ shee daa bahi la yoli. Ka Naa Zoligu mi yɛli ni shee ka bɛ bo Dariʒɛiɣu shee dama baɣisi daa yɛliya ni o be o nyɛvuli ni ka mali alaafee.
[[Naa Dariʒiɛɣu|Naa Dariʒɛiɣu]] bɔbu daa lɛbila maliŋ, ka bɛ bɔri o yuŋ ni wuntaŋ ni, n-kpɛri barina yɔrini.
Barina mini dabiɛm din daa be o bɔbu shee la zuɣu, doo kam daa yi mi na ni bɛ ti tiɣisi o, ka mali o shili di yi ti niŋ ka muɣisigu kam paagi o mɔɣu maa ni, ka o ni tooi tiligi.
Baɣisi daa yɛliya ni dabisili din pahiri awɔi dali ka bɛ yɛn bo n-nya Dariʒiɛɣu, ni di mi ti yɛn niŋla yuŋ. Lala ŋɔ zuɣu, yuŋ kam, bɛ daa yɛn nyɔla buɣim mɔ'kpala<ref>{{Cite web|title=Yani celebrates Fire Festival after 17-year break|url=https://www.graphic.com.gh/news/general-news/yani-celebrates-fire-festival-after-17-year-break.html|access-date=2022-08-07|website=Graphic Online|language=en-gb}}</ref> din yɛn niŋ ka bɛ nyari soli. Bɛ daa ti nyala bia ŋɔ ni do tia gbunni n-gbihira. Ka ban daa bo n-nya o maa dihitabili ni tia maa mali dabara, di ni daa niŋ ka di nyɛla kpukparisi bee yɔɣasi n-daa zaŋ o sɔɣi dini maa. Shɛba daa dii zaŋla buɣim mo' kpala maa n-labiri tia maa zuɣu ka shɛba mi kabisiri di vari ni bɛ zaŋ ku bukaata. Ka bɛ dii ŋmɛri [[guŋgɔna]] ka wari wahi n-ʒi Naa Dariʒiɛɣu kuna yiŋa. Lala niŋsim ŋɔ n-daa kpuri buɣim chuɣu hali ni zuŋɔ.<ref>{{Cite web|last=MyNewsGH|date=2018-09-23|title=Chief killed in Fire Festival gunshot; police hunt for suspect|url=https://www.mynewsgh.com/fire-festival-chief-killed-police-hunt-for-the-suspect/|access-date=2022-08-07|website=MyNewsGh|language=en-US}}</ref>
== Dini Tɔri Shɛm ==
Di tɔbu ni, bɛ yiini la [[Ʒiɛm Yila|ʒiɛm yila]].<ref>{{Cite web|last=theprotour|date=2019-05-23|title=Bugum Chugu Festival|url=https://protour.africa/bugum-chugu-festival/|access-date=2022-08-07|website=ProTour Africa|language=en-US}}</ref> Buɣim chuɣu tɔrila [[Buɣum (goli)|Buɣim gol]]<nowiki/>i dabaawɔi dali. Di nyɛla dabisi' shɛli Naa Zoligu yaan yurigu ni daa barigi.
[[Churi|Chuɣu]] ŋɔ nyɛla chuɣu tuuli din pahi churi anu shɛli Dagbamba ni puhira.
Di mini chuɣu ŋɔ ku pilila [[Dagbɔŋ|Dagbaŋ]] maa zaa yoli, zuliya shɛŋa kamani [[Zabaɣisi]], [[Kusahi]] nti pahi [[Mamprusi|ŋmamprisi]] taɣimi n-deei li, n che ka di wuligi gili duniya luɣuli kam n-wuhiri ni di nyɛla Tudu yaɣili ŋɔ na chuɣu.
== Shili Maalibu Zaŋ kpa Buɣim Chuɣu ==
Shili maalibu zaŋ kpa buɣim chuɣu piinila di yi ti niŋ ka bɛ nya buɣim goli. Saha ŋɔ ka bihi kpɛri mɔɣini n-ti bo mɔri pam bɛ ni tooi nya, n-lɔ mɔ' kpala.
Ka bɛ naan yi pili n-gili tari bɛ ŋahinima, bɛ yab' donima nti pahi bɛ yab'paɣnima. Lala niŋsim maa yɛn che mi ka ninkura ŋɔ kulahi kpe mɔɣini bɛ maŋmaŋa. Tɔ amaa lala mɔ' kpala zaŋ ti ninkura ŋɔ yɛn lɛbila samli n-ti ba ka bɛ ti yɔli chuɣu maa yi puhi naai neei biɛɣu. Bɛ yɛn yɔla samli ŋɔ ka di nyɛ liɣiri ka [[Dagbamba]] bolli "liɣiri awɔi". Buɣim tɔbu ni ka mɔ'kpala ko ka bɛ gbubira, nachimba tooi gbubiri su'kara, su'bihi, piɛma mini piɛm-mola nti pahi lebihi ka di ŋmani tɔbu ni ka bɛ be, ka di lahi che ka buɣim maa tɔbu mali jiri.
Binshɛɣu din tooi lahi niŋdi buɣim goli dabaa anu saha nyɛla daadama gindimi laɣindi binkɔbiri din gbaai nɔhi mini buhi. Lala binkɔbiri ŋɔ ka bɛ mali maani tiŋgbana mini buɣa din be niriba dundona ni ka ti booni li Daŋ Tia. Buɣim tɔbu nyɛla Dagbandabba chuɣu. Di nyɛla goli shɛli bɛ ni maani malima din guri ka taɣiri bɛ daŋ. Din zuɣu ka bɛ booni li " Dagbandabba chuɣu maa.
== Buɣim Chuɣu Tɔbu Dabsili ==
Buɣim tɔbu piinila saɣidihili nyaaŋa. Din dali maa bindirigu nyɛla bindiri gahindili dama nima n kuli nyɛli ʒii zaa. Daŋ kpamba zaŋdila saɣibora m-pa goma zuɣu ni kpiinkura gba di. Pɔi ka yuŋ zibi, niriba yɛn zaŋla lala saha ŋɔ m-mali bɛ tobu tima shɛŋa ti ni booni noli wuna. Jɛbihi gba nyɛla bɛ ni tibigi shɛba, ka tiri ba pina ni bɛ bo alibarika bɛ sani, bɛ ni yɛn chaŋ nimohi chandi shɛli maa zuɣu.
Shɛba gba zaŋdila dabaa awɔi dali ŋɔ wuntaŋ ni n-zahindi bɛ tima pɔi ka yuŋ naai zibi. Nayili sampaani ka Naa Limam niŋ nimmohi m-maani sabba sɔŋda n-guhiri yuŋ.
Buɣim tɔbu dali yuŋ saɣidihili nyaaŋa, guŋgɔŋ' karili yɛn kumla nayili sambanni. Guŋgɔŋ ŋɔ kumsi yɛn laɣimla bihi ni ninkura nayili pɔi ka buɣim tɔbu ŋɔ naan yi pili. Kpambaliba n-yɛn zaŋ Naa yina ka o ti di zamaatu maa alizama. O yɛn zaŋla saha bihi n-wuhi kali ŋɔ ni pili shɛm hali ti paai zuŋɔ. O lahi yɛn saɣisila salo maa zaŋ kpa tuun' shɛŋa din ni tooi saɣim chuɣu maa zaɣi vɛil’tali.
Naa n-yɛn taai buɣim maa tuuli, ka [[kpambaliba]] mi taai o sani, ka salo maa gba taai taba sani hali ni ŋun bahindi nyaaŋa. Naa bi pahiri ban chani buɣim tɔbu ŋɔ ni, o yɛn doliba mi n-chaŋ bɛla ka labi zɔŋ ni.
Buɣim tɔribi ŋɔ yɛn dolila so shɛli din tu ni bɛ doli, ka yiini yila ka ŋmɛri ʒiɛm, ka piɛbiri yuhi nti pahi gungɔŋ' kara kumsi ni malifa ti ŋmam. So n-yɛn yiini ʒiɛm kuligi ata yila, ka ban kpalim mi saɣira ni yaa.
N ŋɔ ka yila maa chana;
Buɣim dima mɔɣini ka n-zo kuli n ya"
Yoo yoo yoo yaa yo
Yoo yoo yoo yaa yo
Yoo yoo yoo yaa yo
Buɣim dima mɔɣini ka n-zo kuli n ya".
Bia ŋun ʒɛm ti Naa ŋɔ yeei,
O ʒɛm saa nyinnyɛɣu,
Bia ŋun ʒiɛm ti Naa ŋɔ yeei,
O ʒiɛm saa nyinnyɛɣu,
O ʒɛm saa nyinnyɛɣu.
Siblaa bia be mɔɣuni
Bo n-diri o yee?
Yoo yoo yoo yaa yoo
Kɔlaa bia be mɔɣuni
Bo n-diri o yee
Yoo yoo yoo yaa yoo
<ref>{{Cite web|last=Malik|date=2021-08-15|title=The Bugum festival ( Buɣim chuɣu) among the Dagomba people : • Dagbon Kingdom - Home Of Culture, History & Tourism|url=https://dagbonkingdom.com/bugum-festival-among-dagomba-people/|access-date=2022-08-07|language=en-US}}</ref>
==Zuliya Shɛba Ban Tɔri Buɣim==
Zuliya shɛba ban tɔri Buɣim n-nyɛ: Dagbamba, Nanumba, Zabaɣisi, ŋmampurisi, Kusahi, Mohi, Gurinsi, Kpunkpaamba ni ban pahi.
Zuliya ŋɔ zaa nyɛla ban tɔri buɣim ka di daliri nyɛla bɛ zaa yila Naa Gbewaa zuliya ni na, gbaai yihi kpunkpaamba. Amaa bɛ gba puhirili ka di daliri nyɛla bɛ ni be Naa Gbewaa sulinsi ni la zuɣu.
== Di Daanfaani ==
*Di teeri ti yɛli kura.
*Di kpaŋsiri ti kaya ni taɣaada.
*Di laɣindi simli ni dɔɣim nangbanyini.
*Di che ka bihi baŋdi bɛ kaya ni taɣada.
* Di teeri ti yuuni piligu.
* Di tiri ti zosimli.
*Di kahigiri ti nii, ka kpaŋsiri ti daalaafee.
*Di kpaŋsiri ti kali,ka booni ninvuɣusuma na ti biɛhigu ni.
*Di tiriti ni'nyambo.<ref>{{Cite w
eb|last=Malik|date=2021-08-15|title=The Bugum festival ( Buɣim chuɣu) among the Dagomba people : • Dagbon Kingdom - Home Of Culture, History & Tourism|url=https://dagbonkingdom.com/bugum-festival-among-dagomba-people/|access-date=2022-08-07|language=en-US}}</ref>
*Di che ka ti baŋdi ni ti zaa yila yaankur’yino ni na.
*Di che ka tiŋduya nima baŋdi ti kali ŋɔ yɛla.
*Di che ka ti nyari saan’suma ti tingbani ni.
== Kundivihira ==
{{Reflist}}
*[https://www.youtube.com/watch?v=3iMhNrvcB-g buɣum Chugu (2021)], YouTube
*[https://www.youtube.com/watch?v=g1zwNzno8eY buɣum Chugu (Fire Festival) (2021)], YouTube
{{Chuɣu}}
[[Pubu:Lahabaya zaa]]
[[Pubu:Ghana]]
[[Pubu:Chuɣu]]
[[Pubu:Lahabaya zaa]]
[[Pubu:Dagbaŋ]]
[[Pubu:Dagbamba]]
daih2i5teteh44436s4q0nozwk5kkc4
42387
42386
2022-08-08T17:22:02Z
AFAIBRAHIM
1206
/* Buɣim Chuɣu Tɔbu Dabsili */
wikitext
text/x-wiki
{{Databox}}
{{C-Class}}
'''Buɣim Chuɣu''' nyɛla chuɣu shɛli tini puhiri [[Buɣim goli]] ni.<ref>Naden, Tony. 2014. [https://www.webonary.org/dagbani/download/ ''Dagbani dictionary'']. Webonary.</ref><ref>https://www.hopinacademy.org/2021/08/18/the-story-of-buɣum-chugu-fire-festival-hopin-academy/</ref>
==Di Piligu==
[[File:Fire estival.jpg|thumb|left]]
[[File:Fire festival1.jpg|thumb|right]]
[[File:Fire festival2.jpg|thumb|right]]
[[File:Fire festival4.jpg|thumb|right]]
Taarihi wuhiya ni [[Buɣum|Buɣim]] Chuɣu nyɛla [[Dagbamba]] chuɣu kurili. Goli ŋɔ ka Dagbamba mali piini bɛ yuuni. Di piligu zaŋmi gbaai [[:en:15th century|15th century]], din daa niŋ ka [[Naa Zoligu]] nyɛ Dagboŋ Naa.
[[Naa Zoligu]] n-daa nyɛ Yaa-Nanima puuni ŋun pahiri ayopɔin zaŋ gbaai Naa [[Naa Shitɔbu|Shitɔbu]] n-di Yani gbana<ref>{{Cite web|last=Malik|date=2021-08-15|title=The Bugum festival ( Buɣum chuɣu) among the Dagomba people : • Dagbon Kingdom - Home Of Culture, History & Tourism|url=https://dagbonkingdom.com/bugum-festival-among-dagomba-people/|access-date=2022-08-07|language=en-US}}</ref> [[Naa Nyaɣisi]] Wumbee Yani gbana zuɣu ʒinibu nyaaŋa.
O Nam dibu daa gbaala yuuni 1469 hali ti kpa yuuni 1486.
O Nam dibu yuuni ka o tuuli yaaŋa, Naa Dariʒɛiɣu daa barigi mɔɣini.<ref>{{Cite web|last=Ibrahim|first=Mohammed|title=Celebration of fire festival underway in the Northern Region|url=https://zaaradio.com/local/celebration-of-fire-festival-underway-in-the-northern-region/|access-date=2022-08-07|language=en-GB}}</ref> Di mi daa kamina n-ti lu goli ŋɔ dahinyini dali. Taaarihi din yi noli ni wuhiya, ni kpukparisi bee yɔɣasi n-daa kpuɣi o.
Kpamba buɣisiya ni bɛ daa bo bia ŋɔ dabisi munaanii ka bi nya o. Wahala kam bɛ ni daa di m-bɔri Naa Zoligu<ref>{{Cite web|title=Bugum Chugu {{!}} Beyond The Return|url=https://beyondthereturn.org/bugum-chugu/|access-date=2022-08-07|language=en-US}}</ref> yaan' yurigu ŋɔ shee daa bahi la yoli. Ka Naa Zoligu mi yɛli ni shee ka bɛ bo Dariʒɛiɣu shee dama baɣisi daa yɛliya ni o be o nyɛvuli ni ka mali alaafee.
[[Naa Dariʒiɛɣu|Naa Dariʒɛiɣu]] bɔbu daa lɛbila maliŋ, ka bɛ bɔri o yuŋ ni wuntaŋ ni, n-kpɛri barina yɔrini.
Barina mini dabiɛm din daa be o bɔbu shee la zuɣu, doo kam daa yi mi na ni bɛ ti tiɣisi o, ka mali o shili di yi ti niŋ ka muɣisigu kam paagi o mɔɣu maa ni, ka o ni tooi tiligi.
Baɣisi daa yɛliya ni dabisili din pahiri awɔi dali ka bɛ yɛn bo n-nya Dariʒiɛɣu, ni di mi ti yɛn niŋla yuŋ. Lala ŋɔ zuɣu, yuŋ kam, bɛ daa yɛn nyɔla buɣim mɔ'kpala<ref>{{Cite web|title=Yani celebrates Fire Festival after 17-year break|url=https://www.graphic.com.gh/news/general-news/yani-celebrates-fire-festival-after-17-year-break.html|access-date=2022-08-07|website=Graphic Online|language=en-gb}}</ref> din yɛn niŋ ka bɛ nyari soli. Bɛ daa ti nyala bia ŋɔ ni do tia gbunni n-gbihira. Ka ban daa bo n-nya o maa dihitabili ni tia maa mali dabara, di ni daa niŋ ka di nyɛla kpukparisi bee yɔɣasi n-daa zaŋ o sɔɣi dini maa. Shɛba daa dii zaŋla buɣim mo' kpala maa n-labiri tia maa zuɣu ka shɛba mi kabisiri di vari ni bɛ zaŋ ku bukaata. Ka bɛ dii ŋmɛri [[guŋgɔna]] ka wari wahi n-ʒi Naa Dariʒiɛɣu kuna yiŋa. Lala niŋsim ŋɔ n-daa kpuri buɣim chuɣu hali ni zuŋɔ.<ref>{{Cite web|last=MyNewsGH|date=2018-09-23|title=Chief killed in Fire Festival gunshot; police hunt for suspect|url=https://www.mynewsgh.com/fire-festival-chief-killed-police-hunt-for-the-suspect/|access-date=2022-08-07|website=MyNewsGh|language=en-US}}</ref>
== Dini Tɔri Shɛm ==
Di tɔbu ni, bɛ yiini la [[Ʒiɛm Yila|ʒiɛm yila]].<ref>{{Cite web|last=theprotour|date=2019-05-23|title=Bugum Chugu Festival|url=https://protour.africa/bugum-chugu-festival/|access-date=2022-08-07|website=ProTour Africa|language=en-US}}</ref> Buɣim chuɣu tɔrila [[Buɣum (goli)|Buɣim gol]]<nowiki/>i dabaawɔi dali. Di nyɛla dabisi' shɛli Naa Zoligu yaan yurigu ni daa barigi.
[[Churi|Chuɣu]] ŋɔ nyɛla chuɣu tuuli din pahi churi anu shɛli Dagbamba ni puhira.
Di mini chuɣu ŋɔ ku pilila [[Dagbɔŋ|Dagbaŋ]] maa zaa yoli, zuliya shɛŋa kamani [[Zabaɣisi]], [[Kusahi]] nti pahi [[Mamprusi|ŋmamprisi]] taɣimi n-deei li, n che ka di wuligi gili duniya luɣuli kam n-wuhiri ni di nyɛla Tudu yaɣili ŋɔ na chuɣu.
== Shili Maalibu Zaŋ kpa Buɣim Chuɣu ==
Shili maalibu zaŋ kpa buɣim chuɣu piinila di yi ti niŋ ka bɛ nya buɣim goli. Saha ŋɔ ka bihi kpɛri mɔɣini n-ti bo mɔri pam bɛ ni tooi nya, n-lɔ mɔ' kpala.
Ka bɛ naan yi pili n-gili tari bɛ ŋahinima, bɛ yab' donima nti pahi bɛ yab'paɣnima. Lala niŋsim maa yɛn che mi ka ninkura ŋɔ kulahi kpe mɔɣini bɛ maŋmaŋa. Tɔ amaa lala mɔ' kpala zaŋ ti ninkura ŋɔ yɛn lɛbila samli n-ti ba ka bɛ ti yɔli chuɣu maa yi puhi naai neei biɛɣu. Bɛ yɛn yɔla samli ŋɔ ka di nyɛ liɣiri ka [[Dagbamba]] bolli "liɣiri awɔi". Buɣim tɔbu ni ka mɔ'kpala ko ka bɛ gbubira, nachimba tooi gbubiri su'kara, su'bihi, piɛma mini piɛm-mola nti pahi lebihi ka di ŋmani tɔbu ni ka bɛ be, ka di lahi che ka buɣim maa tɔbu mali jiri.
Binshɛɣu din tooi lahi niŋdi buɣim goli dabaa anu saha nyɛla daadama gindimi laɣindi binkɔbiri din gbaai nɔhi mini buhi. Lala binkɔbiri ŋɔ ka bɛ mali maani tiŋgbana mini buɣa din be niriba dundona ni ka ti booni li Daŋ Tia. Buɣim tɔbu nyɛla Dagbandabba chuɣu. Di nyɛla goli shɛli bɛ ni maani malima din guri ka taɣiri bɛ daŋ. Din zuɣu ka bɛ booni li " Dagbandabba chuɣu maa.
== Buɣim Chuɣu Tɔbu Dabsili ==
Buɣim tɔbu piinila saɣidihili nyaaŋa. Din dali maa bindirigu nyɛla bindiri gahindili dama nima n kuli nyɛli ʒii zaa. Daŋ kpamba zaŋdila saɣibora m-pa goma zuɣu ni kpiinkura gba di. Pɔi ka yuŋ zibi, niriba yɛn zaŋla lala saha ŋɔ m-mali bɛ tobu tima shɛŋa ti ni booni noli wuna. Jɛbihi gba nyɛla bɛ ni tibigi shɛba, ka tiri ba pina ni bɛ bo alibarika bɛ sani, bɛ ni yɛn chaŋ nimohi chandi shɛli maa zuɣu.
Shɛba gba zaŋdila dabaa awɔi dali ŋɔ wuntaŋ ni n-zahindi bɛ tima pɔi ka yuŋ naai zibi. Nayili sampaani ka Naa Limam niŋ nimmohi m-maani sabba sɔŋda n-guhiri yuŋ.
Buɣim tɔbu dali yuŋ saɣidihili nyaaŋa, guŋgɔŋ' karili yɛn kumla nayili sambanni. Guŋgɔŋ ŋɔ kumsi yɛn laɣimla bihi ni ninkura nayili pɔi ka buɣim tɔbu ŋɔ naan yi pili. Kpambaliba n-yɛn zaŋ Naa yina ka o ti di zamaatu maa alizama. O yɛn zaŋla saha bihi n-wuhi kali ŋɔ ni pili shɛm hali ti paai zuŋɔ. O lahi yɛn saɣisila salo maa zaŋ kpa tuun' shɛŋa din ni tooi saɣim chuɣu maa zaɣi vɛil’tali.
Naa n-yɛn taai buɣim maa tuuli, ka [[kpambaliba]] mi taai o sani, ka salo maa gba taai taba sani hali ni ŋun bahindi nyaaŋa. Naa bi pahiri ban chani buɣim tɔbu ŋɔ ni, o yɛn doliba mi n-chaŋ bɛla ka labi zɔŋ ni.
Buɣim tɔribi ŋɔ yɛn dolila so shɛli din tu ni bɛ doli, ka yiini yila ka ŋmɛri ʒiɛm, ka piɛbiri yuhi nti pahi gungɔŋ' kara kumsi ni malifa ti ŋmam. So n-yɛn yiini ʒiɛm kuligi ata yila, ka ban kpalim mi saɣira ni yaa.
N ŋɔ ka yila maa chana;
Buɣim dima mɔɣini ka n-zo kuli n ya"
Yoo yoo yoo yaa yo
Yoo yoo yoo yaa yo
Yoo yoo yoo yaa yo
Buɣim dima mɔɣini ka n-zo kuli n ya".
Bia ŋun ʒɛm ti Naa ŋɔ yeei,
O ʒɛm saa nyinnyɛɣu,
Bia ŋun ʒɛm ti Naa ŋɔ yeei,
O ʒiɛm saa nyinnyɛɣu,
O ʒɛm saa nyinnyɛɣu.
Siblaa bia be mɔɣuni
Bo n-diri o yee?
Yoo yoo yoo yaa yoo
Kɔlaa bia be mɔɣuni
Bo n-diri o yee
Yoo yoo yoo yaa yoo
<ref>{{Cite web|last=Malik|date=2021-08-15|title=The Bugum festival ( Buɣim chuɣu) among the Dagomba people : • Dagbon Kingdom - Home Of Culture, History & Tourism|url=https://dagbonkingdom.com/bugum-festival-among-dagomba-people/|access-date=2022-08-07|language=en-US}}</ref>
==Zuliya Shɛba Ban Tɔri Buɣim==
Zuliya shɛba ban tɔri Buɣim n-nyɛ: Dagbamba, Nanumba, Zabaɣisi, ŋmampurisi, Kusahi, Mohi, Gurinsi, Kpunkpaamba ni ban pahi.
Zuliya ŋɔ zaa nyɛla ban tɔri buɣim ka di daliri nyɛla bɛ zaa yila Naa Gbewaa zuliya ni na, gbaai yihi kpunkpaamba. Amaa bɛ gba puhirili ka di daliri nyɛla bɛ ni be Naa Gbewaa sulinsi ni la zuɣu.
== Di Daanfaani ==
*Di teeri ti yɛli kura.
*Di kpaŋsiri ti kaya ni taɣaada.
*Di laɣindi simli ni dɔɣim nangbanyini.
*Di che ka bihi baŋdi bɛ kaya ni taɣada.
* Di teeri ti yuuni piligu.
* Di tiri ti zosimli.
*Di kahigiri ti nii, ka kpaŋsiri ti daalaafee.
*Di kpaŋsiri ti kali,ka booni ninvuɣusuma na ti biɛhigu ni.
*Di tiriti ni'nyambo.<ref>{{Cite w
eb|last=Malik|date=2021-08-15|title=The Bugum festival ( Buɣim chuɣu) among the Dagomba people : • Dagbon Kingdom - Home Of Culture, History & Tourism|url=https://dagbonkingdom.com/bugum-festival-among-dagomba-people/|access-date=2022-08-07|language=en-US}}</ref>
*Di che ka ti baŋdi ni ti zaa yila yaankur’yino ni na.
*Di che ka tiŋduya nima baŋdi ti kali ŋɔ yɛla.
*Di che ka ti nyari saan’suma ti tingbani ni.
== Kundivihira ==
{{Reflist}}
*[https://www.youtube.com/watch?v=3iMhNrvcB-g buɣum Chugu (2021)], YouTube
*[https://www.youtube.com/watch?v=g1zwNzno8eY buɣum Chugu (Fire Festival) (2021)], YouTube
{{Chuɣu}}
[[Pubu:Lahabaya zaa]]
[[Pubu:Ghana]]
[[Pubu:Chuɣu]]
[[Pubu:Lahabaya zaa]]
[[Pubu:Dagbaŋ]]
[[Pubu:Dagbamba]]
6ll8xdmsm39cwc2c4puwgfg6741ptcd
42388
42387
2022-08-08T17:22:11Z
AFAIBRAHIM
1206
/* Buɣim Chuɣu Tɔbu Dabsili */
wikitext
text/x-wiki
{{Databox}}
{{C-Class}}
'''Buɣim Chuɣu''' nyɛla chuɣu shɛli tini puhiri [[Buɣim goli]] ni.<ref>Naden, Tony. 2014. [https://www.webonary.org/dagbani/download/ ''Dagbani dictionary'']. Webonary.</ref><ref>https://www.hopinacademy.org/2021/08/18/the-story-of-buɣum-chugu-fire-festival-hopin-academy/</ref>
==Di Piligu==
[[File:Fire estival.jpg|thumb|left]]
[[File:Fire festival1.jpg|thumb|right]]
[[File:Fire festival2.jpg|thumb|right]]
[[File:Fire festival4.jpg|thumb|right]]
Taarihi wuhiya ni [[Buɣum|Buɣim]] Chuɣu nyɛla [[Dagbamba]] chuɣu kurili. Goli ŋɔ ka Dagbamba mali piini bɛ yuuni. Di piligu zaŋmi gbaai [[:en:15th century|15th century]], din daa niŋ ka [[Naa Zoligu]] nyɛ Dagboŋ Naa.
[[Naa Zoligu]] n-daa nyɛ Yaa-Nanima puuni ŋun pahiri ayopɔin zaŋ gbaai Naa [[Naa Shitɔbu|Shitɔbu]] n-di Yani gbana<ref>{{Cite web|last=Malik|date=2021-08-15|title=The Bugum festival ( Buɣum chuɣu) among the Dagomba people : • Dagbon Kingdom - Home Of Culture, History & Tourism|url=https://dagbonkingdom.com/bugum-festival-among-dagomba-people/|access-date=2022-08-07|language=en-US}}</ref> [[Naa Nyaɣisi]] Wumbee Yani gbana zuɣu ʒinibu nyaaŋa.
O Nam dibu daa gbaala yuuni 1469 hali ti kpa yuuni 1486.
O Nam dibu yuuni ka o tuuli yaaŋa, Naa Dariʒɛiɣu daa barigi mɔɣini.<ref>{{Cite web|last=Ibrahim|first=Mohammed|title=Celebration of fire festival underway in the Northern Region|url=https://zaaradio.com/local/celebration-of-fire-festival-underway-in-the-northern-region/|access-date=2022-08-07|language=en-GB}}</ref> Di mi daa kamina n-ti lu goli ŋɔ dahinyini dali. Taaarihi din yi noli ni wuhiya, ni kpukparisi bee yɔɣasi n-daa kpuɣi o.
Kpamba buɣisiya ni bɛ daa bo bia ŋɔ dabisi munaanii ka bi nya o. Wahala kam bɛ ni daa di m-bɔri Naa Zoligu<ref>{{Cite web|title=Bugum Chugu {{!}} Beyond The Return|url=https://beyondthereturn.org/bugum-chugu/|access-date=2022-08-07|language=en-US}}</ref> yaan' yurigu ŋɔ shee daa bahi la yoli. Ka Naa Zoligu mi yɛli ni shee ka bɛ bo Dariʒɛiɣu shee dama baɣisi daa yɛliya ni o be o nyɛvuli ni ka mali alaafee.
[[Naa Dariʒiɛɣu|Naa Dariʒɛiɣu]] bɔbu daa lɛbila maliŋ, ka bɛ bɔri o yuŋ ni wuntaŋ ni, n-kpɛri barina yɔrini.
Barina mini dabiɛm din daa be o bɔbu shee la zuɣu, doo kam daa yi mi na ni bɛ ti tiɣisi o, ka mali o shili di yi ti niŋ ka muɣisigu kam paagi o mɔɣu maa ni, ka o ni tooi tiligi.
Baɣisi daa yɛliya ni dabisili din pahiri awɔi dali ka bɛ yɛn bo n-nya Dariʒiɛɣu, ni di mi ti yɛn niŋla yuŋ. Lala ŋɔ zuɣu, yuŋ kam, bɛ daa yɛn nyɔla buɣim mɔ'kpala<ref>{{Cite web|title=Yani celebrates Fire Festival after 17-year break|url=https://www.graphic.com.gh/news/general-news/yani-celebrates-fire-festival-after-17-year-break.html|access-date=2022-08-07|website=Graphic Online|language=en-gb}}</ref> din yɛn niŋ ka bɛ nyari soli. Bɛ daa ti nyala bia ŋɔ ni do tia gbunni n-gbihira. Ka ban daa bo n-nya o maa dihitabili ni tia maa mali dabara, di ni daa niŋ ka di nyɛla kpukparisi bee yɔɣasi n-daa zaŋ o sɔɣi dini maa. Shɛba daa dii zaŋla buɣim mo' kpala maa n-labiri tia maa zuɣu ka shɛba mi kabisiri di vari ni bɛ zaŋ ku bukaata. Ka bɛ dii ŋmɛri [[guŋgɔna]] ka wari wahi n-ʒi Naa Dariʒiɛɣu kuna yiŋa. Lala niŋsim ŋɔ n-daa kpuri buɣim chuɣu hali ni zuŋɔ.<ref>{{Cite web|last=MyNewsGH|date=2018-09-23|title=Chief killed in Fire Festival gunshot; police hunt for suspect|url=https://www.mynewsgh.com/fire-festival-chief-killed-police-hunt-for-the-suspect/|access-date=2022-08-07|website=MyNewsGh|language=en-US}}</ref>
== Dini Tɔri Shɛm ==
Di tɔbu ni, bɛ yiini la [[Ʒiɛm Yila|ʒiɛm yila]].<ref>{{Cite web|last=theprotour|date=2019-05-23|title=Bugum Chugu Festival|url=https://protour.africa/bugum-chugu-festival/|access-date=2022-08-07|website=ProTour Africa|language=en-US}}</ref> Buɣim chuɣu tɔrila [[Buɣum (goli)|Buɣim gol]]<nowiki/>i dabaawɔi dali. Di nyɛla dabisi' shɛli Naa Zoligu yaan yurigu ni daa barigi.
[[Churi|Chuɣu]] ŋɔ nyɛla chuɣu tuuli din pahi churi anu shɛli Dagbamba ni puhira.
Di mini chuɣu ŋɔ ku pilila [[Dagbɔŋ|Dagbaŋ]] maa zaa yoli, zuliya shɛŋa kamani [[Zabaɣisi]], [[Kusahi]] nti pahi [[Mamprusi|ŋmamprisi]] taɣimi n-deei li, n che ka di wuligi gili duniya luɣuli kam n-wuhiri ni di nyɛla Tudu yaɣili ŋɔ na chuɣu.
== Shili Maalibu Zaŋ kpa Buɣim Chuɣu ==
Shili maalibu zaŋ kpa buɣim chuɣu piinila di yi ti niŋ ka bɛ nya buɣim goli. Saha ŋɔ ka bihi kpɛri mɔɣini n-ti bo mɔri pam bɛ ni tooi nya, n-lɔ mɔ' kpala.
Ka bɛ naan yi pili n-gili tari bɛ ŋahinima, bɛ yab' donima nti pahi bɛ yab'paɣnima. Lala niŋsim maa yɛn che mi ka ninkura ŋɔ kulahi kpe mɔɣini bɛ maŋmaŋa. Tɔ amaa lala mɔ' kpala zaŋ ti ninkura ŋɔ yɛn lɛbila samli n-ti ba ka bɛ ti yɔli chuɣu maa yi puhi naai neei biɛɣu. Bɛ yɛn yɔla samli ŋɔ ka di nyɛ liɣiri ka [[Dagbamba]] bolli "liɣiri awɔi". Buɣim tɔbu ni ka mɔ'kpala ko ka bɛ gbubira, nachimba tooi gbubiri su'kara, su'bihi, piɛma mini piɛm-mola nti pahi lebihi ka di ŋmani tɔbu ni ka bɛ be, ka di lahi che ka buɣim maa tɔbu mali jiri.
Binshɛɣu din tooi lahi niŋdi buɣim goli dabaa anu saha nyɛla daadama gindimi laɣindi binkɔbiri din gbaai nɔhi mini buhi. Lala binkɔbiri ŋɔ ka bɛ mali maani tiŋgbana mini buɣa din be niriba dundona ni ka ti booni li Daŋ Tia. Buɣim tɔbu nyɛla Dagbandabba chuɣu. Di nyɛla goli shɛli bɛ ni maani malima din guri ka taɣiri bɛ daŋ. Din zuɣu ka bɛ booni li " Dagbandabba chuɣu maa.
== Buɣim Chuɣu Tɔbu Dabsili ==
Buɣim tɔbu piinila saɣidihili nyaaŋa. Din dali maa bindirigu nyɛla bindiri gahindili dama nima n kuli nyɛli ʒii zaa. Daŋ kpamba zaŋdila saɣibora m-pa goma zuɣu ni kpiinkura gba di. Pɔi ka yuŋ zibi, niriba yɛn zaŋla lala saha ŋɔ m-mali bɛ tobu tima shɛŋa ti ni booni noli wuna. Jɛbihi gba nyɛla bɛ ni tibigi shɛba, ka tiri ba pina ni bɛ bo alibarika bɛ sani, bɛ ni yɛn chaŋ nimohi chandi shɛli maa zuɣu.
Shɛba gba zaŋdila dabaa awɔi dali ŋɔ wuntaŋ ni n-zahindi bɛ tima pɔi ka yuŋ naai zibi. Nayili sampaani ka Naa Limam niŋ nimmohi m-maani sabba sɔŋda n-guhiri yuŋ.
Buɣim tɔbu dali yuŋ saɣidihili nyaaŋa, guŋgɔŋ' karili yɛn kumla nayili sambanni. Guŋgɔŋ ŋɔ kumsi yɛn laɣimla bihi ni ninkura nayili pɔi ka buɣim tɔbu ŋɔ naan yi pili. Kpambaliba n-yɛn zaŋ Naa yina ka o ti di zamaatu maa alizama. O yɛn zaŋla saha bihi n-wuhi kali ŋɔ ni pili shɛm hali ti paai zuŋɔ. O lahi yɛn saɣisila salo maa zaŋ kpa tuun' shɛŋa din ni tooi saɣim chuɣu maa zaɣi vɛil’tali.
Naa n-yɛn taai buɣim maa tuuli, ka [[kpambaliba]] mi taai o sani, ka salo maa gba taai taba sani hali ni ŋun bahindi nyaaŋa. Naa bi pahiri ban chani buɣim tɔbu ŋɔ ni, o yɛn doliba mi n-chaŋ bɛla ka labi zɔŋ ni.
Buɣim tɔribi ŋɔ yɛn dolila so shɛli din tu ni bɛ doli, ka yiini yila ka ŋmɛri ʒiɛm, ka piɛbiri yuhi nti pahi gungɔŋ' kara kumsi ni malifa ti ŋmam. So n-yɛn yiini ʒiɛm kuligi ata yila, ka ban kpalim mi saɣira ni yaa.
N ŋɔ ka yila maa chana;
Buɣim dima mɔɣini ka n-zo kuli n ya"
Yoo yoo yoo yaa yo
Yoo yoo yoo yaa yo
Yoo yoo yoo yaa yo
Buɣim dima mɔɣini ka n-zo kuli n ya".
Bia ŋun ʒɛm ti Naa ŋɔ yeei,
O ʒɛm saa nyinnyɛɣu,
Bia ŋun ʒɛm ti Naa ŋɔ yeei,
O ʒɛm saa nyinnyɛɣu,
O ʒɛm saa nyinnyɛɣu.
Siblaa bia be mɔɣuni
Bo n-diri o yee?
Yoo yoo yoo yaa yoo
Kɔlaa bia be mɔɣuni
Bo n-diri o yee
Yoo yoo yoo yaa yoo
<ref>{{Cite web|last=Malik|date=2021-08-15|title=The Bugum festival ( Buɣim chuɣu) among the Dagomba people : • Dagbon Kingdom - Home Of Culture, History & Tourism|url=https://dagbonkingdom.com/bugum-festival-among-dagomba-people/|access-date=2022-08-07|language=en-US}}</ref>
==Zuliya Shɛba Ban Tɔri Buɣim==
Zuliya shɛba ban tɔri Buɣim n-nyɛ: Dagbamba, Nanumba, Zabaɣisi, ŋmampurisi, Kusahi, Mohi, Gurinsi, Kpunkpaamba ni ban pahi.
Zuliya ŋɔ zaa nyɛla ban tɔri buɣim ka di daliri nyɛla bɛ zaa yila Naa Gbewaa zuliya ni na, gbaai yihi kpunkpaamba. Amaa bɛ gba puhirili ka di daliri nyɛla bɛ ni be Naa Gbewaa sulinsi ni la zuɣu.
== Di Daanfaani ==
*Di teeri ti yɛli kura.
*Di kpaŋsiri ti kaya ni taɣaada.
*Di laɣindi simli ni dɔɣim nangbanyini.
*Di che ka bihi baŋdi bɛ kaya ni taɣada.
* Di teeri ti yuuni piligu.
* Di tiri ti zosimli.
*Di kahigiri ti nii, ka kpaŋsiri ti daalaafee.
*Di kpaŋsiri ti kali,ka booni ninvuɣusuma na ti biɛhigu ni.
*Di tiriti ni'nyambo.<ref>{{Cite w
eb|last=Malik|date=2021-08-15|title=The Bugum festival ( Buɣim chuɣu) among the Dagomba people : • Dagbon Kingdom - Home Of Culture, History & Tourism|url=https://dagbonkingdom.com/bugum-festival-among-dagomba-people/|access-date=2022-08-07|language=en-US}}</ref>
*Di che ka ti baŋdi ni ti zaa yila yaankur’yino ni na.
*Di che ka tiŋduya nima baŋdi ti kali ŋɔ yɛla.
*Di che ka ti nyari saan’suma ti tingbani ni.
== Kundivihira ==
{{Reflist}}
*[https://www.youtube.com/watch?v=3iMhNrvcB-g buɣum Chugu (2021)], YouTube
*[https://www.youtube.com/watch?v=g1zwNzno8eY buɣum Chugu (Fire Festival) (2021)], YouTube
{{Chuɣu}}
[[Pubu:Lahabaya zaa]]
[[Pubu:Ghana]]
[[Pubu:Chuɣu]]
[[Pubu:Lahabaya zaa]]
[[Pubu:Dagbaŋ]]
[[Pubu:Dagbamba]]
28ns4qxvkzypu446yazdn75ppehxexm
42389
42388
2022-08-08T17:22:58Z
Basiru amina
465
Add words to shili maalibu zang kpa Bugum chugu
wikitext
text/x-wiki
{{Databox}}
{{C-Class}}
'''Buɣim Chuɣu''' nyɛla chuɣu shɛli tini puhiri [[Buɣim goli]] ni.<ref>Naden, Tony. 2014. [https://www.webonary.org/dagbani/download/ ''Dagbani dictionary'']. Webonary.</ref><ref>https://www.hopinacademy.org/2021/08/18/the-story-of-buɣum-chugu-fire-festival-hopin-academy/</ref>
==Di Piligu==
[[File:Fire estival.jpg|thumb|left]]
[[File:Fire festival1.jpg|thumb|right]]
[[File:Fire festival2.jpg|thumb|right]]
[[File:Fire festival4.jpg|thumb|right]]
Taarihi wuhiya ni [[Buɣum|Buɣim]] Chuɣu nyɛla [[Dagbamba]] chuɣu kurili. Goli ŋɔ ka Dagbamba mali piini bɛ yuuni. Di piligu zaŋmi gbaai [[:en:15th century|15th century]], din daa niŋ ka [[Naa Zoligu]] nyɛ Dagboŋ Naa.
[[Naa Zoligu]] n-daa nyɛ Yaa-Nanima puuni ŋun pahiri ayopɔin zaŋ gbaai Naa [[Naa Shitɔbu|Shitɔbu]] n-di Yani gbana<ref>{{Cite web|last=Malik|date=2021-08-15|title=The Bugum festival ( Buɣum chuɣu) among the Dagomba people : • Dagbon Kingdom - Home Of Culture, History & Tourism|url=https://dagbonkingdom.com/bugum-festival-among-dagomba-people/|access-date=2022-08-07|language=en-US}}</ref> [[Naa Nyaɣisi]] Wumbee Yani gbana zuɣu ʒinibu nyaaŋa.
O Nam dibu daa gbaala yuuni 1469 hali ti kpa yuuni 1486.
O Nam dibu yuuni ka o tuuli yaaŋa, Naa Dariʒɛiɣu daa barigi mɔɣini.<ref>{{Cite web|last=Ibrahim|first=Mohammed|title=Celebration of fire festival underway in the Northern Region|url=https://zaaradio.com/local/celebration-of-fire-festival-underway-in-the-northern-region/|access-date=2022-08-07|language=en-GB}}</ref> Di mi daa kamina n-ti lu goli ŋɔ dahinyini dali. Taaarihi din yi noli ni wuhiya, ni kpukparisi bee yɔɣasi n-daa kpuɣi o.
Kpamba buɣisiya ni bɛ daa bo bia ŋɔ dabisi munaanii ka bi nya o. Wahala kam bɛ ni daa di m-bɔri Naa Zoligu<ref>{{Cite web|title=Bugum Chugu {{!}} Beyond The Return|url=https://beyondthereturn.org/bugum-chugu/|access-date=2022-08-07|language=en-US}}</ref> yaan' yurigu ŋɔ shee daa bahi la yoli. Ka Naa Zoligu mi yɛli ni shee ka bɛ bo Dariʒɛiɣu shee dama baɣisi daa yɛliya ni o be o nyɛvuli ni ka mali alaafee.
[[Naa Dariʒiɛɣu|Naa Dariʒɛiɣu]] bɔbu daa lɛbila maliŋ, ka bɛ bɔri o yuŋ ni wuntaŋ ni, n-kpɛri barina yɔrini.
Barina mini dabiɛm din daa be o bɔbu shee la zuɣu, doo kam daa yi mi na ni bɛ ti tiɣisi o, ka mali o shili di yi ti niŋ ka muɣisigu kam paagi o mɔɣu maa ni, ka o ni tooi tiligi.
Baɣisi daa yɛliya ni dabisili din pahiri awɔi dali ka bɛ yɛn bo n-nya Dariʒiɛɣu, ni di mi ti yɛn niŋla yuŋ. Lala ŋɔ zuɣu, yuŋ kam, bɛ daa yɛn nyɔla buɣim mɔ'kpala<ref>{{Cite web|title=Yani celebrates Fire Festival after 17-year break|url=https://www.graphic.com.gh/news/general-news/yani-celebrates-fire-festival-after-17-year-break.html|access-date=2022-08-07|website=Graphic Online|language=en-gb}}</ref> din yɛn niŋ ka bɛ nyari soli. Bɛ daa ti nyala bia ŋɔ ni do tia gbunni n-gbihira. Ka ban daa bo n-nya o maa dihitabili ni tia maa mali dabara, di ni daa niŋ ka di nyɛla kpukparisi bee yɔɣasi n-daa zaŋ o sɔɣi dini maa. Shɛba daa dii zaŋla buɣim mo' kpala maa n-labiri tia maa zuɣu ka shɛba mi kabisiri di vari ni bɛ zaŋ ku bukaata. Ka bɛ dii ŋmɛri [[guŋgɔna]] ka wari wahi n-ʒi Naa Dariʒiɛɣu kuna yiŋa. Lala niŋsim ŋɔ n-daa kpuri buɣim chuɣu hali ni zuŋɔ.<ref>{{Cite web|last=MyNewsGH|date=2018-09-23|title=Chief killed in Fire Festival gunshot; police hunt for suspect|url=https://www.mynewsgh.com/fire-festival-chief-killed-police-hunt-for-the-suspect/|access-date=2022-08-07|website=MyNewsGh|language=en-US}}</ref>
== Dini Tɔri Shɛm ==
Di tɔbu ni, bɛ yiini la [[Ʒiɛm Yila|ʒiɛm yila]].<ref>{{Cite web|last=theprotour|date=2019-05-23|title=Bugum Chugu Festival|url=https://protour.africa/bugum-chugu-festival/|access-date=2022-08-07|website=ProTour Africa|language=en-US}}</ref> Buɣim chuɣu tɔrila [[Buɣum (goli)|Buɣim gol]]<nowiki/>i dabaawɔi dali. Di nyɛla dabisi' shɛli Naa Zoligu yaan yurigu ni daa barigi.
[[Churi|Chuɣu]] ŋɔ nyɛla chuɣu tuuli din pahi churi anu shɛli Dagbamba ni puhira.
Di mini chuɣu ŋɔ ku pilila [[Dagbɔŋ|Dagbaŋ]] maa zaa yoli, zuliya shɛŋa kamani [[Zabaɣisi]], [[Kusahi]] nti pahi [[Mamprusi|ŋmamprisi]] taɣimi n-deei li, n che ka di wuligi gili duniya luɣuli kam n-wuhiri ni di nyɛla Tudu yaɣili ŋɔ na chuɣu.
== Shili Maalibu Zaŋ kpa Buɣim Chuɣu ==
Shili maalibu zaŋ kpa buɣim chuɣu piinila di yi ti niŋ ka bɛ nya buɣim goli. Saha ŋɔ ka bihi kpɛri mɔɣini n-ti bo mɔri pam bɛ ni tooi nya, n-lɔ mɔ' kpala.
Ka bɛ naan yi pili n-gili tari bɛ ŋahinima, bɛ yab' donima nti pahi bɛ yab'paɣnima. Lala niŋsim maa yɛn che mi ka ninkura ŋɔ kulahi kpe mɔɣini bɛ maŋmaŋa. Tɔ amaa lala mɔ' kpala zaŋ ti ninkura ŋɔ yɛn lɛbila samli n-ti ba ka bɛ ti yɔli chuɣu maa yi puhi naai neei biɛɣu. Bɛ yɛn yɔla samli ŋɔ ka di nyɛ liɣiri ka [[Dagbamba]] bolli "liɣiri awɔi". Buɣim tɔbu ni ka mɔ'kpala ko ka bɛ gbubira, nachimba tooi gbubiri su'kara, su'bihi, piɛma mini piɛm-mola, malfanima nti pahi lebihi ka di ŋmani tɔbu ni ka bɛ be, ka di lahi che ka buɣim maa tɔbu mali jiri.
Binshɛɣu din tooi lahi niŋdi buɣim goli dabaa anu saha nyɛla daadama gindimi laɣindi binkɔbiri din gbaai nɔhi mini buhi. Lala binkɔbiri ŋɔ ka bɛ mali maani tiŋgbana mini buɣa din be niriba dundona ni ka ti booni li Daŋ Tia. Buɣim tɔbu nyɛla Dagbandabba chuɣu. Di nyɛla goli shɛli bɛ ni maani malima din guri ka taɣiri bɛ daŋ. Din zuɣu ka bɛ booni li " Dagbandabba chuɣu maa.
== Buɣim Chuɣu Tɔbu Dabsili ==
Buɣim tɔbu piinila saɣidihili nyaaŋa. Din dali maa bindirigu nyɛla bindiri gahindili dama nima n kuli nyɛli ʒii zaa. Daŋ kpamba zaŋdila saɣibora m-pa goma zuɣu ni kpiinkura gba di. Pɔi ka yuŋ zibi, niriba yɛn zaŋla lala saha ŋɔ m-mali bɛ tobu tima shɛŋa ti ni booni noli wuna. Jɛbihi gba nyɛla bɛ ni tibigi shɛba, ka tiri ba pina ni bɛ bo alibarika bɛ sani, bɛ ni yɛn chaŋ nimohi chandi shɛli maa zuɣu.
Shɛba gba zaŋdila dabaa awɔi dali ŋɔ wuntaŋ ni n-zahindi bɛ tima pɔi ka yuŋ naai zibi. Nayili sampaani ka Naa Limam niŋ nimmohi m-maani sabba sɔŋda n-guhiri yuŋ.
Buɣim tɔbu dali yuŋ saɣidihili nyaaŋa, guŋgɔŋ' karili yɛn kumla nayili sambanni. Guŋgɔŋ ŋɔ kumsi yɛn laɣimla bihi ni ninkura nayili pɔi ka buɣim tɔbu ŋɔ naan yi pili. Kpambaliba n-yɛn zaŋ Naa yina ka o ti di zamaatu maa alizama. O yɛn zaŋla saha bihi n-wuhi kali ŋɔ ni pili shɛm hali ti paai zuŋɔ. O lahi yɛn saɣisila salo maa zaŋ kpa tuun' shɛŋa din ni tooi saɣim chuɣu maa zaɣi vɛil’tali.
Naa n-yɛn taai buɣim maa tuuli, ka [[kpambaliba]] mi taai o sani, ka salo maa gba taai taba sani hali ni ŋun bahindi nyaaŋa. Naa bi pahiri ban chani buɣim tɔbu ŋɔ ni, o yɛn doliba mi n-chaŋ bɛla ka labi zɔŋ ni.
Buɣim tɔribi ŋɔ yɛn dolila so shɛli din tu ni bɛ doli, ka yiini yila ka ŋmɛri ʒiɛm, ka piɛbiri yuhi nti pahi gungɔŋ' kara kumsi ni malifa ti ŋmam. So n-yɛn yiini ʒiɛm kuligi ata yila, ka ban kpalim mi saɣira ni yaa.
N ŋɔ ka yila maa chana;
Buɣim dima mɔɣini ka n-zo kuli n ya"
Yoo yoo yoo yaa yo
Yoo yoo yoo yaa yo
Yoo yoo yoo yaa yo
Buɣim dima mɔɣini ka n-zo kuli n ya".
Bia ŋun ʒɛm ti Naa ŋɔ yeei,
O ʒɛm saa nyinnyɛɣu,
Bia ŋun ʒɛm ti Naa ŋɔ yeei,
O ʒɛm saa nyinnyɛɣu,
O ʒɛm saa nyinnyɛɣu.
Siblaa bia be mɔɣuni
Bo n-diri o yee?
Yoo yoo yoo yaa yoo
Kɔlaa bia be mɔɣuni
Bo n-diri o yee
Yoo yoo yoo yaa yoo
<ref>{{Cite web|last=Malik|date=2021-08-15|title=The Bugum festival ( Buɣim chuɣu) among the Dagomba people : • Dagbon Kingdom - Home Of Culture, History & Tourism|url=https://dagbonkingdom.com/bugum-festival-among-dagomba-people/|access-date=2022-08-07|language=en-US}}</ref>
==Zuliya Shɛba Ban Tɔri Buɣim==
Zuliya shɛba ban tɔri Buɣim n-nyɛ: Dagbamba, Nanumba, Zabaɣisi, ŋmampurisi, Kusahi, Mohi, Gurinsi, Kpunkpaamba ni ban pahi.
Zuliya ŋɔ zaa nyɛla ban tɔri buɣim ka di daliri nyɛla bɛ zaa yila Naa Gbewaa zuliya ni na, gbaai yihi kpunkpaamba. Amaa bɛ gba puhirili ka di daliri nyɛla bɛ ni be Naa Gbewaa sulinsi ni la zuɣu.
== Di Daanfaani ==
*Di teeri ti yɛli kura.
*Di kpaŋsiri ti kaya ni taɣaada.
*Di laɣindi simli ni dɔɣim nangbanyini.
*Di che ka bihi baŋdi bɛ kaya ni taɣada.
* Di teeri ti yuuni piligu.
* Di tiri ti zosimli.
*Di kahigiri ti nii, ka kpaŋsiri ti daalaafee.
*Di kpaŋsiri ti kali,ka booni ninvuɣusuma na ti biɛhigu ni.
*Di tiriti ni'nyambo.<ref>{{Cite w
eb|last=Malik|date=2021-08-15|title=The Bugum festival ( Buɣim chuɣu) among the Dagomba people : • Dagbon Kingdom - Home Of Culture, History & Tourism|url=https://dagbonkingdom.com/bugum-festival-among-dagomba-people/|access-date=2022-08-07|language=en-US}}</ref>
*Di che ka ti baŋdi ni ti zaa yila yaankur’yino ni na.
*Di che ka tiŋduya nima baŋdi ti kali ŋɔ yɛla.
*Di che ka ti nyari saan’suma ti tingbani ni.
== Kundivihira ==
{{Reflist}}
*[https://www.youtube.com/watch?v=3iMhNrvcB-g buɣum Chugu (2021)], YouTube
*[https://www.youtube.com/watch?v=g1zwNzno8eY buɣum Chugu (Fire Festival) (2021)], YouTube
{{Chuɣu}}
[[Pubu:Lahabaya zaa]]
[[Pubu:Ghana]]
[[Pubu:Chuɣu]]
[[Pubu:Lahabaya zaa]]
[[Pubu:Dagbaŋ]]
[[Pubu:Dagbamba]]
bskhrl9u9xniudesvjzorh62w89uu2p
42390
42389
2022-08-08T17:22:59Z
AFAIBRAHIM
1206
/* Buɣim Chuɣu Tɔbu Dabsili */
wikitext
text/x-wiki
{{Databox}}
{{C-Class}}
'''Buɣim Chuɣu''' nyɛla chuɣu shɛli tini puhiri [[Buɣim goli]] ni.<ref>Naden, Tony. 2014. [https://www.webonary.org/dagbani/download/ ''Dagbani dictionary'']. Webonary.</ref><ref>https://www.hopinacademy.org/2021/08/18/the-story-of-buɣum-chugu-fire-festival-hopin-academy/</ref>
==Di Piligu==
[[File:Fire estival.jpg|thumb|left]]
[[File:Fire festival1.jpg|thumb|right]]
[[File:Fire festival2.jpg|thumb|right]]
[[File:Fire festival4.jpg|thumb|right]]
Taarihi wuhiya ni [[Buɣum|Buɣim]] Chuɣu nyɛla [[Dagbamba]] chuɣu kurili. Goli ŋɔ ka Dagbamba mali piini bɛ yuuni. Di piligu zaŋmi gbaai [[:en:15th century|15th century]], din daa niŋ ka [[Naa Zoligu]] nyɛ Dagboŋ Naa.
[[Naa Zoligu]] n-daa nyɛ Yaa-Nanima puuni ŋun pahiri ayopɔin zaŋ gbaai Naa [[Naa Shitɔbu|Shitɔbu]] n-di Yani gbana<ref>{{Cite web|last=Malik|date=2021-08-15|title=The Bugum festival ( Buɣum chuɣu) among the Dagomba people : • Dagbon Kingdom - Home Of Culture, History & Tourism|url=https://dagbonkingdom.com/bugum-festival-among-dagomba-people/|access-date=2022-08-07|language=en-US}}</ref> [[Naa Nyaɣisi]] Wumbee Yani gbana zuɣu ʒinibu nyaaŋa.
O Nam dibu daa gbaala yuuni 1469 hali ti kpa yuuni 1486.
O Nam dibu yuuni ka o tuuli yaaŋa, Naa Dariʒɛiɣu daa barigi mɔɣini.<ref>{{Cite web|last=Ibrahim|first=Mohammed|title=Celebration of fire festival underway in the Northern Region|url=https://zaaradio.com/local/celebration-of-fire-festival-underway-in-the-northern-region/|access-date=2022-08-07|language=en-GB}}</ref> Di mi daa kamina n-ti lu goli ŋɔ dahinyini dali. Taaarihi din yi noli ni wuhiya, ni kpukparisi bee yɔɣasi n-daa kpuɣi o.
Kpamba buɣisiya ni bɛ daa bo bia ŋɔ dabisi munaanii ka bi nya o. Wahala kam bɛ ni daa di m-bɔri Naa Zoligu<ref>{{Cite web|title=Bugum Chugu {{!}} Beyond The Return|url=https://beyondthereturn.org/bugum-chugu/|access-date=2022-08-07|language=en-US}}</ref> yaan' yurigu ŋɔ shee daa bahi la yoli. Ka Naa Zoligu mi yɛli ni shee ka bɛ bo Dariʒɛiɣu shee dama baɣisi daa yɛliya ni o be o nyɛvuli ni ka mali alaafee.
[[Naa Dariʒiɛɣu|Naa Dariʒɛiɣu]] bɔbu daa lɛbila maliŋ, ka bɛ bɔri o yuŋ ni wuntaŋ ni, n-kpɛri barina yɔrini.
Barina mini dabiɛm din daa be o bɔbu shee la zuɣu, doo kam daa yi mi na ni bɛ ti tiɣisi o, ka mali o shili di yi ti niŋ ka muɣisigu kam paagi o mɔɣu maa ni, ka o ni tooi tiligi.
Baɣisi daa yɛliya ni dabisili din pahiri awɔi dali ka bɛ yɛn bo n-nya Dariʒiɛɣu, ni di mi ti yɛn niŋla yuŋ. Lala ŋɔ zuɣu, yuŋ kam, bɛ daa yɛn nyɔla buɣim mɔ'kpala<ref>{{Cite web|title=Yani celebrates Fire Festival after 17-year break|url=https://www.graphic.com.gh/news/general-news/yani-celebrates-fire-festival-after-17-year-break.html|access-date=2022-08-07|website=Graphic Online|language=en-gb}}</ref> din yɛn niŋ ka bɛ nyari soli. Bɛ daa ti nyala bia ŋɔ ni do tia gbunni n-gbihira. Ka ban daa bo n-nya o maa dihitabili ni tia maa mali dabara, di ni daa niŋ ka di nyɛla kpukparisi bee yɔɣasi n-daa zaŋ o sɔɣi dini maa. Shɛba daa dii zaŋla buɣim mo' kpala maa n-labiri tia maa zuɣu ka shɛba mi kabisiri di vari ni bɛ zaŋ ku bukaata. Ka bɛ dii ŋmɛri [[guŋgɔna]] ka wari wahi n-ʒi Naa Dariʒiɛɣu kuna yiŋa. Lala niŋsim ŋɔ n-daa kpuri buɣim chuɣu hali ni zuŋɔ.<ref>{{Cite web|last=MyNewsGH|date=2018-09-23|title=Chief killed in Fire Festival gunshot; police hunt for suspect|url=https://www.mynewsgh.com/fire-festival-chief-killed-police-hunt-for-the-suspect/|access-date=2022-08-07|website=MyNewsGh|language=en-US}}</ref>
== Dini Tɔri Shɛm ==
Di tɔbu ni, bɛ yiini la [[Ʒiɛm Yila|ʒiɛm yila]].<ref>{{Cite web|last=theprotour|date=2019-05-23|title=Bugum Chugu Festival|url=https://protour.africa/bugum-chugu-festival/|access-date=2022-08-07|website=ProTour Africa|language=en-US}}</ref> Buɣim chuɣu tɔrila [[Buɣum (goli)|Buɣim gol]]<nowiki/>i dabaawɔi dali. Di nyɛla dabisi' shɛli Naa Zoligu yaan yurigu ni daa barigi.
[[Churi|Chuɣu]] ŋɔ nyɛla chuɣu tuuli din pahi churi anu shɛli Dagbamba ni puhira.
Di mini chuɣu ŋɔ ku pilila [[Dagbɔŋ|Dagbaŋ]] maa zaa yoli, zuliya shɛŋa kamani [[Zabaɣisi]], [[Kusahi]] nti pahi [[Mamprusi|ŋmamprisi]] taɣimi n-deei li, n che ka di wuligi gili duniya luɣuli kam n-wuhiri ni di nyɛla Tudu yaɣili ŋɔ na chuɣu.
== Shili Maalibu Zaŋ kpa Buɣim Chuɣu ==
Shili maalibu zaŋ kpa buɣim chuɣu piinila di yi ti niŋ ka bɛ nya buɣim goli. Saha ŋɔ ka bihi kpɛri mɔɣini n-ti bo mɔri pam bɛ ni tooi nya, n-lɔ mɔ' kpala.
Ka bɛ naan yi pili n-gili tari bɛ ŋahinima, bɛ yab' donima nti pahi bɛ yab'paɣnima. Lala niŋsim maa yɛn che mi ka ninkura ŋɔ kulahi kpe mɔɣini bɛ maŋmaŋa. Tɔ amaa lala mɔ' kpala zaŋ ti ninkura ŋɔ yɛn lɛbila samli n-ti ba ka bɛ ti yɔli chuɣu maa yi puhi naai neei biɛɣu. Bɛ yɛn yɔla samli ŋɔ ka di nyɛ liɣiri ka [[Dagbamba]] bolli "liɣiri awɔi". Buɣim tɔbu ni ka mɔ'kpala ko ka bɛ gbubira, nachimba tooi gbubiri su'kara, su'bihi, piɛma mini piɛm-mola, malfanima nti pahi lebihi ka di ŋmani tɔbu ni ka bɛ be, ka di lahi che ka buɣim maa tɔbu mali jiri.
Binshɛɣu din tooi lahi niŋdi buɣim goli dabaa anu saha nyɛla daadama gindimi laɣindi binkɔbiri din gbaai nɔhi mini buhi. Lala binkɔbiri ŋɔ ka bɛ mali maani tiŋgbana mini buɣa din be niriba dundona ni ka ti booni li Daŋ Tia. Buɣim tɔbu nyɛla Dagbandabba chuɣu. Di nyɛla goli shɛli bɛ ni maani malima din guri ka taɣiri bɛ daŋ. Din zuɣu ka bɛ booni li " Dagbandabba chuɣu maa.
== Buɣim Chuɣu Tɔbu Dabsili ==
Buɣim tɔbu piinila saɣidihili nyaaŋa. Din dali maa bindirigu nyɛla bindiri gahindili dama nima n kuli nyɛli ʒii zaa. Daŋ kpamba zaŋdila saɣibora m-pa goma zuɣu ni kpiinkura gba di. Pɔi ka yuŋ zibi, niriba yɛn zaŋla lala saha ŋɔ m-mali bɛ tobu tima shɛŋa ti ni booni noli wuna. Jɛbihi gba nyɛla bɛ ni tibigi shɛba, ka tiri ba pina ni bɛ bo alibarika bɛ sani, bɛ ni yɛn chaŋ nimohi chandi shɛli maa zuɣu.
Shɛba gba zaŋdila dabaa awɔi dali ŋɔ wuntaŋ ni n-zahindi bɛ tima pɔi ka yuŋ naai zibi. Nayili sampaani ka Naa Limam niŋ nimmohi m-maani sabba sɔŋda n-guhiri yuŋ.
Buɣim tɔbu dali yuŋ saɣidihili nyaaŋa, guŋgɔŋ' karili yɛn kumla nayili sambanni. Guŋgɔŋ ŋɔ kumsi yɛn laɣimla bihi ni ninkura nayili pɔi ka buɣim tɔbu ŋɔ naan yi pili. Kpambaliba n-yɛn zaŋ Naa yina ka o ti di zamaatu maa alizama. O yɛn zaŋla saha bihi n-wuhi kali ŋɔ ni pili shɛm hali ti paai zuŋɔ. O lahi yɛn saɣisila salo maa zaŋ kpa tuun' shɛŋa din ni tooi saɣim chuɣu maa zaɣi vɛil’tali.
Naa n-yɛn taai buɣim maa tuuli, ka [[kpambaliba]] mi taai o sani, ka salo maa gba taai taba sani hali ni ŋun bahindi nyaaŋa. Naa bi pahiri ban chani buɣim tɔbu ŋɔ ni, o yɛn doliba mi n-chaŋ bɛla ka labi zɔŋ ni.
Buɣim tɔribi ŋɔ yɛn dolila so shɛli din tu ni bɛ doli, ka yiini yila ka ŋmɛri ʒiɛm, ka piɛbiri yuhi nti pahi gungɔŋ' kara kumsi ni malifa ti ŋmam. So n-yɛn yiini ʒiɛm kuligi ata yila, ka ban kpalim mi saɣira ni yaa.
N ŋɔ ka yila maa chana;
Buɣim dima mɔɣini ka n-zo kuli n ya"
Yoo yoo yoo yaa yo
Yoo yoo yoo yaa yo
Yoo yoo yoo yaa yo
Buɣim dima mɔɣini ka n-zo kuli n ya".
Bia ŋun ʒɛm ti Naa ŋɔ yeei,
O ʒɛm saa nyinnyɛɣu,
Bia ŋun ʒɛm ti Naa ŋɔ yeei,
O ʒɛm saa nyinnyɛɣu,
O ʒɛm saa nyinnyɛɣu.
Siblaa bia be mɔɣuni
Bo n-diri o yee?
Yoo yoo yoo yaa yoo,
Kɔlaa bia be mɔɣuni
Bo n-diri o yee
Yoo yoo yoo yaa yoo
<ref>{{Cite web|last=Malik|date=2021-08-15|title=The Bugum festival ( Buɣim chuɣu) among the Dagomba people : • Dagbon Kingdom - Home Of Culture, History & Tourism|url=https://dagbonkingdom.com/bugum-festival-among-dagomba-people/|access-date=2022-08-07|language=en-US}}</ref>
==Zuliya Shɛba Ban Tɔri Buɣim==
Zuliya shɛba ban tɔri Buɣim n-nyɛ: Dagbamba, Nanumba, Zabaɣisi, ŋmampurisi, Kusahi, Mohi, Gurinsi, Kpunkpaamba ni ban pahi.
Zuliya ŋɔ zaa nyɛla ban tɔri buɣim ka di daliri nyɛla bɛ zaa yila Naa Gbewaa zuliya ni na, gbaai yihi kpunkpaamba. Amaa bɛ gba puhirili ka di daliri nyɛla bɛ ni be Naa Gbewaa sulinsi ni la zuɣu.
== Di Daanfaani ==
*Di teeri ti yɛli kura.
*Di kpaŋsiri ti kaya ni taɣaada.
*Di laɣindi simli ni dɔɣim nangbanyini.
*Di che ka bihi baŋdi bɛ kaya ni taɣada.
* Di teeri ti yuuni piligu.
* Di tiri ti zosimli.
*Di kahigiri ti nii, ka kpaŋsiri ti daalaafee.
*Di kpaŋsiri ti kali,ka booni ninvuɣusuma na ti biɛhigu ni.
*Di tiriti ni'nyambo.<ref>{{Cite w
eb|last=Malik|date=2021-08-15|title=The Bugum festival ( Buɣim chuɣu) among the Dagomba people : • Dagbon Kingdom - Home Of Culture, History & Tourism|url=https://dagbonkingdom.com/bugum-festival-among-dagomba-people/|access-date=2022-08-07|language=en-US}}</ref>
*Di che ka ti baŋdi ni ti zaa yila yaankur’yino ni na.
*Di che ka tiŋduya nima baŋdi ti kali ŋɔ yɛla.
*Di che ka ti nyari saan’suma ti tingbani ni.
== Kundivihira ==
{{Reflist}}
*[https://www.youtube.com/watch?v=3iMhNrvcB-g buɣum Chugu (2021)], YouTube
*[https://www.youtube.com/watch?v=g1zwNzno8eY buɣum Chugu (Fire Festival) (2021)], YouTube
{{Chuɣu}}
[[Pubu:Lahabaya zaa]]
[[Pubu:Ghana]]
[[Pubu:Chuɣu]]
[[Pubu:Lahabaya zaa]]
[[Pubu:Dagbaŋ]]
[[Pubu:Dagbamba]]
0tsvug8xtvurmix6r869skgi6lst177
42391
42390
2022-08-08T17:23:19Z
AFAIBRAHIM
1206
/* Buɣim Chuɣu Tɔbu Dabsili */
wikitext
text/x-wiki
{{Databox}}
{{C-Class}}
'''Buɣim Chuɣu''' nyɛla chuɣu shɛli tini puhiri [[Buɣim goli]] ni.<ref>Naden, Tony. 2014. [https://www.webonary.org/dagbani/download/ ''Dagbani dictionary'']. Webonary.</ref><ref>https://www.hopinacademy.org/2021/08/18/the-story-of-buɣum-chugu-fire-festival-hopin-academy/</ref>
==Di Piligu==
[[File:Fire estival.jpg|thumb|left]]
[[File:Fire festival1.jpg|thumb|right]]
[[File:Fire festival2.jpg|thumb|right]]
[[File:Fire festival4.jpg|thumb|right]]
Taarihi wuhiya ni [[Buɣum|Buɣim]] Chuɣu nyɛla [[Dagbamba]] chuɣu kurili. Goli ŋɔ ka Dagbamba mali piini bɛ yuuni. Di piligu zaŋmi gbaai [[:en:15th century|15th century]], din daa niŋ ka [[Naa Zoligu]] nyɛ Dagboŋ Naa.
[[Naa Zoligu]] n-daa nyɛ Yaa-Nanima puuni ŋun pahiri ayopɔin zaŋ gbaai Naa [[Naa Shitɔbu|Shitɔbu]] n-di Yani gbana<ref>{{Cite web|last=Malik|date=2021-08-15|title=The Bugum festival ( Buɣum chuɣu) among the Dagomba people : • Dagbon Kingdom - Home Of Culture, History & Tourism|url=https://dagbonkingdom.com/bugum-festival-among-dagomba-people/|access-date=2022-08-07|language=en-US}}</ref> [[Naa Nyaɣisi]] Wumbee Yani gbana zuɣu ʒinibu nyaaŋa.
O Nam dibu daa gbaala yuuni 1469 hali ti kpa yuuni 1486.
O Nam dibu yuuni ka o tuuli yaaŋa, Naa Dariʒɛiɣu daa barigi mɔɣini.<ref>{{Cite web|last=Ibrahim|first=Mohammed|title=Celebration of fire festival underway in the Northern Region|url=https://zaaradio.com/local/celebration-of-fire-festival-underway-in-the-northern-region/|access-date=2022-08-07|language=en-GB}}</ref> Di mi daa kamina n-ti lu goli ŋɔ dahinyini dali. Taaarihi din yi noli ni wuhiya, ni kpukparisi bee yɔɣasi n-daa kpuɣi o.
Kpamba buɣisiya ni bɛ daa bo bia ŋɔ dabisi munaanii ka bi nya o. Wahala kam bɛ ni daa di m-bɔri Naa Zoligu<ref>{{Cite web|title=Bugum Chugu {{!}} Beyond The Return|url=https://beyondthereturn.org/bugum-chugu/|access-date=2022-08-07|language=en-US}}</ref> yaan' yurigu ŋɔ shee daa bahi la yoli. Ka Naa Zoligu mi yɛli ni shee ka bɛ bo Dariʒɛiɣu shee dama baɣisi daa yɛliya ni o be o nyɛvuli ni ka mali alaafee.
[[Naa Dariʒiɛɣu|Naa Dariʒɛiɣu]] bɔbu daa lɛbila maliŋ, ka bɛ bɔri o yuŋ ni wuntaŋ ni, n-kpɛri barina yɔrini.
Barina mini dabiɛm din daa be o bɔbu shee la zuɣu, doo kam daa yi mi na ni bɛ ti tiɣisi o, ka mali o shili di yi ti niŋ ka muɣisigu kam paagi o mɔɣu maa ni, ka o ni tooi tiligi.
Baɣisi daa yɛliya ni dabisili din pahiri awɔi dali ka bɛ yɛn bo n-nya Dariʒiɛɣu, ni di mi ti yɛn niŋla yuŋ. Lala ŋɔ zuɣu, yuŋ kam, bɛ daa yɛn nyɔla buɣim mɔ'kpala<ref>{{Cite web|title=Yani celebrates Fire Festival after 17-year break|url=https://www.graphic.com.gh/news/general-news/yani-celebrates-fire-festival-after-17-year-break.html|access-date=2022-08-07|website=Graphic Online|language=en-gb}}</ref> din yɛn niŋ ka bɛ nyari soli. Bɛ daa ti nyala bia ŋɔ ni do tia gbunni n-gbihira. Ka ban daa bo n-nya o maa dihitabili ni tia maa mali dabara, di ni daa niŋ ka di nyɛla kpukparisi bee yɔɣasi n-daa zaŋ o sɔɣi dini maa. Shɛba daa dii zaŋla buɣim mo' kpala maa n-labiri tia maa zuɣu ka shɛba mi kabisiri di vari ni bɛ zaŋ ku bukaata. Ka bɛ dii ŋmɛri [[guŋgɔna]] ka wari wahi n-ʒi Naa Dariʒiɛɣu kuna yiŋa. Lala niŋsim ŋɔ n-daa kpuri buɣim chuɣu hali ni zuŋɔ.<ref>{{Cite web|last=MyNewsGH|date=2018-09-23|title=Chief killed in Fire Festival gunshot; police hunt for suspect|url=https://www.mynewsgh.com/fire-festival-chief-killed-police-hunt-for-the-suspect/|access-date=2022-08-07|website=MyNewsGh|language=en-US}}</ref>
== Dini Tɔri Shɛm ==
Di tɔbu ni, bɛ yiini la [[Ʒiɛm Yila|ʒiɛm yila]].<ref>{{Cite web|last=theprotour|date=2019-05-23|title=Bugum Chugu Festival|url=https://protour.africa/bugum-chugu-festival/|access-date=2022-08-07|website=ProTour Africa|language=en-US}}</ref> Buɣim chuɣu tɔrila [[Buɣum (goli)|Buɣim gol]]<nowiki/>i dabaawɔi dali. Di nyɛla dabisi' shɛli Naa Zoligu yaan yurigu ni daa barigi.
[[Churi|Chuɣu]] ŋɔ nyɛla chuɣu tuuli din pahi churi anu shɛli Dagbamba ni puhira.
Di mini chuɣu ŋɔ ku pilila [[Dagbɔŋ|Dagbaŋ]] maa zaa yoli, zuliya shɛŋa kamani [[Zabaɣisi]], [[Kusahi]] nti pahi [[Mamprusi|ŋmamprisi]] taɣimi n-deei li, n che ka di wuligi gili duniya luɣuli kam n-wuhiri ni di nyɛla Tudu yaɣili ŋɔ na chuɣu.
== Shili Maalibu Zaŋ kpa Buɣim Chuɣu ==
Shili maalibu zaŋ kpa buɣim chuɣu piinila di yi ti niŋ ka bɛ nya buɣim goli. Saha ŋɔ ka bihi kpɛri mɔɣini n-ti bo mɔri pam bɛ ni tooi nya, n-lɔ mɔ' kpala.
Ka bɛ naan yi pili n-gili tari bɛ ŋahinima, bɛ yab' donima nti pahi bɛ yab'paɣnima. Lala niŋsim maa yɛn che mi ka ninkura ŋɔ kulahi kpe mɔɣini bɛ maŋmaŋa. Tɔ amaa lala mɔ' kpala zaŋ ti ninkura ŋɔ yɛn lɛbila samli n-ti ba ka bɛ ti yɔli chuɣu maa yi puhi naai neei biɛɣu. Bɛ yɛn yɔla samli ŋɔ ka di nyɛ liɣiri ka [[Dagbamba]] bolli "liɣiri awɔi". Buɣim tɔbu ni ka mɔ'kpala ko ka bɛ gbubira, nachimba tooi gbubiri su'kara, su'bihi, piɛma mini piɛm-mola, malfanima nti pahi lebihi ka di ŋmani tɔbu ni ka bɛ be, ka di lahi che ka buɣim maa tɔbu mali jiri.
Binshɛɣu din tooi lahi niŋdi buɣim goli dabaa anu saha nyɛla daadama gindimi laɣindi binkɔbiri din gbaai nɔhi mini buhi. Lala binkɔbiri ŋɔ ka bɛ mali maani tiŋgbana mini buɣa din be niriba dundona ni ka ti booni li Daŋ Tia. Buɣim tɔbu nyɛla Dagbandabba chuɣu. Di nyɛla goli shɛli bɛ ni maani malima din guri ka taɣiri bɛ daŋ. Din zuɣu ka bɛ booni li " Dagbandabba chuɣu maa.
== Buɣim Chuɣu Tɔbu Dabsili ==
Buɣim tɔbu piinila saɣidihili nyaaŋa. Din dali maa bindirigu nyɛla bindiri gahindili dama nima n kuli nyɛli ʒii zaa. Daŋ kpamba zaŋdila saɣibora m-pa goma zuɣu ni kpiinkura gba di. Pɔi ka yuŋ zibi, niriba yɛn zaŋla lala saha ŋɔ m-mali bɛ tobu tima shɛŋa ti ni booni noli wuna. Jɛbihi gba nyɛla bɛ ni tibigi shɛba, ka tiri ba pina ni bɛ bo alibarika bɛ sani, bɛ ni yɛn chaŋ nimohi chandi shɛli maa zuɣu.
Shɛba gba zaŋdila dabaa awɔi dali ŋɔ wuntaŋ ni n-zahindi bɛ tima pɔi ka yuŋ naai zibi. Nayili sampaani ka Naa Limam niŋ nimmohi m-maani sabba sɔŋda n-guhiri yuŋ.
Buɣim tɔbu dali yuŋ saɣidihili nyaaŋa, guŋgɔŋ' karili yɛn kumla nayili sambanni. Guŋgɔŋ ŋɔ kumsi yɛn laɣimla bihi ni ninkura nayili pɔi ka buɣim tɔbu ŋɔ naan yi pili. Kpambaliba n-yɛn zaŋ Naa yina ka o ti di zamaatu maa alizama. O yɛn zaŋla saha bihi n-wuhi kali ŋɔ ni pili shɛm hali ti paai zuŋɔ. O lahi yɛn saɣisila salo maa zaŋ kpa tuun' shɛŋa din ni tooi saɣim chuɣu maa zaɣi vɛil’tali.
Naa n-yɛn taai buɣim maa tuuli, ka [[kpambaliba]] mi taai o sani, ka salo maa gba taai taba sani hali ni ŋun bahindi nyaaŋa. Naa bi pahiri ban chani buɣim tɔbu ŋɔ ni, o yɛn doliba mi n-chaŋ bɛla ka labi zɔŋ ni.
Buɣim tɔribi ŋɔ yɛn dolila so shɛli din tu ni bɛ doli, ka yiini yila ka ŋmɛri ʒiɛm, ka piɛbiri yuhi nti pahi gungɔŋ' kara kumsi ni malifa ti ŋmam. So n-yɛn yiini ʒiɛm kuligi ata yila, ka ban kpalim mi saɣira ni yaa.
N ŋɔ ka yila maa chana;
Buɣim dima mɔɣini ka n-zo kuli n ya"
Yoo yoo yoo yaa yo
Yoo yoo yoo yaa yo
Yoo yoo yoo yaa yo
Buɣim dima mɔɣini ka n-zo kuli n ya".
Bia ŋun ʒɛm ti Naa ŋɔ yeei,
O ʒɛm saa nyinnyɛɣu,
Bia ŋun ʒɛm ti Naa ŋɔ yeei,
O ʒɛm saa nyinnyɛɣu,
O ʒɛm saa nyinnyɛɣu.
Siblaa bia be mɔɣuni
Bo n-diri o yee?
Yoo yoo yoo yaa yoo,
kɔlaa bia be mɔɣuni
Bo n-diri o yee
Yoo yoo yoo yaa yoo
<ref>{{Cite web|last=Malik|date=2021-08-15|title=The Bugum festival ( Buɣim chuɣu) among the Dagomba people : • Dagbon Kingdom - Home Of Culture, History & Tourism|url=https://dagbonkingdom.com/bugum-festival-among-dagomba-people/|access-date=2022-08-07|language=en-US}}</ref>
==Zuliya Shɛba Ban Tɔri Buɣim==
Zuliya shɛba ban tɔri Buɣim n-nyɛ: Dagbamba, Nanumba, Zabaɣisi, ŋmampurisi, Kusahi, Mohi, Gurinsi, Kpunkpaamba ni ban pahi.
Zuliya ŋɔ zaa nyɛla ban tɔri buɣim ka di daliri nyɛla bɛ zaa yila Naa Gbewaa zuliya ni na, gbaai yihi kpunkpaamba. Amaa bɛ gba puhirili ka di daliri nyɛla bɛ ni be Naa Gbewaa sulinsi ni la zuɣu.
== Di Daanfaani ==
*Di teeri ti yɛli kura.
*Di kpaŋsiri ti kaya ni taɣaada.
*Di laɣindi simli ni dɔɣim nangbanyini.
*Di che ka bihi baŋdi bɛ kaya ni taɣada.
* Di teeri ti yuuni piligu.
* Di tiri ti zosimli.
*Di kahigiri ti nii, ka kpaŋsiri ti daalaafee.
*Di kpaŋsiri ti kali,ka booni ninvuɣusuma na ti biɛhigu ni.
*Di tiriti ni'nyambo.<ref>{{Cite w
eb|last=Malik|date=2021-08-15|title=The Bugum festival ( Buɣim chuɣu) among the Dagomba people : • Dagbon Kingdom - Home Of Culture, History & Tourism|url=https://dagbonkingdom.com/bugum-festival-among-dagomba-people/|access-date=2022-08-07|language=en-US}}</ref>
*Di che ka ti baŋdi ni ti zaa yila yaankur’yino ni na.
*Di che ka tiŋduya nima baŋdi ti kali ŋɔ yɛla.
*Di che ka ti nyari saan’suma ti tingbani ni.
== Kundivihira ==
{{Reflist}}
*[https://www.youtube.com/watch?v=3iMhNrvcB-g buɣum Chugu (2021)], YouTube
*[https://www.youtube.com/watch?v=g1zwNzno8eY buɣum Chugu (Fire Festival) (2021)], YouTube
{{Chuɣu}}
[[Pubu:Lahabaya zaa]]
[[Pubu:Ghana]]
[[Pubu:Chuɣu]]
[[Pubu:Lahabaya zaa]]
[[Pubu:Dagbaŋ]]
[[Pubu:Dagbamba]]
a0rd3fftnzduc3k8f3s634i4u760af1
42392
42391
2022-08-08T17:23:54Z
AFAIBRAHIM
1206
/* Buɣim Chuɣu Tɔbu Dabsili */
wikitext
text/x-wiki
{{Databox}}
{{C-Class}}
'''Buɣim Chuɣu''' nyɛla chuɣu shɛli tini puhiri [[Buɣim goli]] ni.<ref>Naden, Tony. 2014. [https://www.webonary.org/dagbani/download/ ''Dagbani dictionary'']. Webonary.</ref><ref>https://www.hopinacademy.org/2021/08/18/the-story-of-buɣum-chugu-fire-festival-hopin-academy/</ref>
==Di Piligu==
[[File:Fire estival.jpg|thumb|left]]
[[File:Fire festival1.jpg|thumb|right]]
[[File:Fire festival2.jpg|thumb|right]]
[[File:Fire festival4.jpg|thumb|right]]
Taarihi wuhiya ni [[Buɣum|Buɣim]] Chuɣu nyɛla [[Dagbamba]] chuɣu kurili. Goli ŋɔ ka Dagbamba mali piini bɛ yuuni. Di piligu zaŋmi gbaai [[:en:15th century|15th century]], din daa niŋ ka [[Naa Zoligu]] nyɛ Dagboŋ Naa.
[[Naa Zoligu]] n-daa nyɛ Yaa-Nanima puuni ŋun pahiri ayopɔin zaŋ gbaai Naa [[Naa Shitɔbu|Shitɔbu]] n-di Yani gbana<ref>{{Cite web|last=Malik|date=2021-08-15|title=The Bugum festival ( Buɣum chuɣu) among the Dagomba people : • Dagbon Kingdom - Home Of Culture, History & Tourism|url=https://dagbonkingdom.com/bugum-festival-among-dagomba-people/|access-date=2022-08-07|language=en-US}}</ref> [[Naa Nyaɣisi]] Wumbee Yani gbana zuɣu ʒinibu nyaaŋa.
O Nam dibu daa gbaala yuuni 1469 hali ti kpa yuuni 1486.
O Nam dibu yuuni ka o tuuli yaaŋa, Naa Dariʒɛiɣu daa barigi mɔɣini.<ref>{{Cite web|last=Ibrahim|first=Mohammed|title=Celebration of fire festival underway in the Northern Region|url=https://zaaradio.com/local/celebration-of-fire-festival-underway-in-the-northern-region/|access-date=2022-08-07|language=en-GB}}</ref> Di mi daa kamina n-ti lu goli ŋɔ dahinyini dali. Taaarihi din yi noli ni wuhiya, ni kpukparisi bee yɔɣasi n-daa kpuɣi o.
Kpamba buɣisiya ni bɛ daa bo bia ŋɔ dabisi munaanii ka bi nya o. Wahala kam bɛ ni daa di m-bɔri Naa Zoligu<ref>{{Cite web|title=Bugum Chugu {{!}} Beyond The Return|url=https://beyondthereturn.org/bugum-chugu/|access-date=2022-08-07|language=en-US}}</ref> yaan' yurigu ŋɔ shee daa bahi la yoli. Ka Naa Zoligu mi yɛli ni shee ka bɛ bo Dariʒɛiɣu shee dama baɣisi daa yɛliya ni o be o nyɛvuli ni ka mali alaafee.
[[Naa Dariʒiɛɣu|Naa Dariʒɛiɣu]] bɔbu daa lɛbila maliŋ, ka bɛ bɔri o yuŋ ni wuntaŋ ni, n-kpɛri barina yɔrini.
Barina mini dabiɛm din daa be o bɔbu shee la zuɣu, doo kam daa yi mi na ni bɛ ti tiɣisi o, ka mali o shili di yi ti niŋ ka muɣisigu kam paagi o mɔɣu maa ni, ka o ni tooi tiligi.
Baɣisi daa yɛliya ni dabisili din pahiri awɔi dali ka bɛ yɛn bo n-nya Dariʒiɛɣu, ni di mi ti yɛn niŋla yuŋ. Lala ŋɔ zuɣu, yuŋ kam, bɛ daa yɛn nyɔla buɣim mɔ'kpala<ref>{{Cite web|title=Yani celebrates Fire Festival after 17-year break|url=https://www.graphic.com.gh/news/general-news/yani-celebrates-fire-festival-after-17-year-break.html|access-date=2022-08-07|website=Graphic Online|language=en-gb}}</ref> din yɛn niŋ ka bɛ nyari soli. Bɛ daa ti nyala bia ŋɔ ni do tia gbunni n-gbihira. Ka ban daa bo n-nya o maa dihitabili ni tia maa mali dabara, di ni daa niŋ ka di nyɛla kpukparisi bee yɔɣasi n-daa zaŋ o sɔɣi dini maa. Shɛba daa dii zaŋla buɣim mo' kpala maa n-labiri tia maa zuɣu ka shɛba mi kabisiri di vari ni bɛ zaŋ ku bukaata. Ka bɛ dii ŋmɛri [[guŋgɔna]] ka wari wahi n-ʒi Naa Dariʒiɛɣu kuna yiŋa. Lala niŋsim ŋɔ n-daa kpuri buɣim chuɣu hali ni zuŋɔ.<ref>{{Cite web|last=MyNewsGH|date=2018-09-23|title=Chief killed in Fire Festival gunshot; police hunt for suspect|url=https://www.mynewsgh.com/fire-festival-chief-killed-police-hunt-for-the-suspect/|access-date=2022-08-07|website=MyNewsGh|language=en-US}}</ref>
== Dini Tɔri Shɛm ==
Di tɔbu ni, bɛ yiini la [[Ʒiɛm Yila|ʒiɛm yila]].<ref>{{Cite web|last=theprotour|date=2019-05-23|title=Bugum Chugu Festival|url=https://protour.africa/bugum-chugu-festival/|access-date=2022-08-07|website=ProTour Africa|language=en-US}}</ref> Buɣim chuɣu tɔrila [[Buɣum (goli)|Buɣim gol]]<nowiki/>i dabaawɔi dali. Di nyɛla dabisi' shɛli Naa Zoligu yaan yurigu ni daa barigi.
[[Churi|Chuɣu]] ŋɔ nyɛla chuɣu tuuli din pahi churi anu shɛli Dagbamba ni puhira.
Di mini chuɣu ŋɔ ku pilila [[Dagbɔŋ|Dagbaŋ]] maa zaa yoli, zuliya shɛŋa kamani [[Zabaɣisi]], [[Kusahi]] nti pahi [[Mamprusi|ŋmamprisi]] taɣimi n-deei li, n che ka di wuligi gili duniya luɣuli kam n-wuhiri ni di nyɛla Tudu yaɣili ŋɔ na chuɣu.
== Shili Maalibu Zaŋ kpa Buɣim Chuɣu ==
Shili maalibu zaŋ kpa buɣim chuɣu piinila di yi ti niŋ ka bɛ nya buɣim goli. Saha ŋɔ ka bihi kpɛri mɔɣini n-ti bo mɔri pam bɛ ni tooi nya, n-lɔ mɔ' kpala.
Ka bɛ naan yi pili n-gili tari bɛ ŋahinima, bɛ yab' donima nti pahi bɛ yab'paɣnima. Lala niŋsim maa yɛn che mi ka ninkura ŋɔ kulahi kpe mɔɣini bɛ maŋmaŋa. Tɔ amaa lala mɔ' kpala zaŋ ti ninkura ŋɔ yɛn lɛbila samli n-ti ba ka bɛ ti yɔli chuɣu maa yi puhi naai neei biɛɣu. Bɛ yɛn yɔla samli ŋɔ ka di nyɛ liɣiri ka [[Dagbamba]] bolli "liɣiri awɔi". Buɣim tɔbu ni ka mɔ'kpala ko ka bɛ gbubira, nachimba tooi gbubiri su'kara, su'bihi, piɛma mini piɛm-mola, malfanima nti pahi lebihi ka di ŋmani tɔbu ni ka bɛ be, ka di lahi che ka buɣim maa tɔbu mali jiri.
Binshɛɣu din tooi lahi niŋdi buɣim goli dabaa anu saha nyɛla daadama gindimi laɣindi binkɔbiri din gbaai nɔhi mini buhi. Lala binkɔbiri ŋɔ ka bɛ mali maani tiŋgbana mini buɣa din be niriba dundona ni ka ti booni li Daŋ Tia. Buɣim tɔbu nyɛla Dagbandabba chuɣu. Di nyɛla goli shɛli bɛ ni maani malima din guri ka taɣiri bɛ daŋ. Din zuɣu ka bɛ booni li " Dagbandabba chuɣu maa.
== Buɣim Chuɣu Tɔbu Dabsili ==
Buɣim tɔbu piinila saɣidihili nyaaŋa. Din dali maa bindirigu nyɛla bindiri gahindili dama nima n kuli nyɛli ʒii zaa. Daŋ kpamba zaŋdila saɣibora m-pa goma zuɣu ni kpiinkura gba di. Pɔi ka yuŋ zibi, niriba yɛn zaŋla lala saha ŋɔ m-mali bɛ tobu tima shɛŋa ti ni booni noli wuna. Jɛbihi gba nyɛla bɛ ni tibigi shɛba, ka tiri ba pina ni bɛ bo alibarika bɛ sani, bɛ ni yɛn chaŋ nimohi chandi shɛli maa zuɣu.
Shɛba gba zaŋdila dabaa awɔi dali ŋɔ wuntaŋ ni n-zahindi bɛ tima pɔi ka yuŋ naai zibi. Nayili sampaani ka Naa Limam niŋ nimmohi m-maani sabba sɔŋda n-guhiri yuŋ.
Buɣim tɔbu dali yuŋ saɣidihili nyaaŋa, guŋgɔŋ' karili yɛn kumla nayili sambanni. Guŋgɔŋ ŋɔ kumsi yɛn laɣimla bihi ni ninkura nayili pɔi ka buɣim tɔbu ŋɔ naan yi pili. Kpambaliba n-yɛn zaŋ Naa yina ka o ti di zamaatu maa alizama. O yɛn zaŋla saha bihi n-wuhi kali ŋɔ ni pili shɛm hali ti paai zuŋɔ. O lahi yɛn saɣisila salo maa zaŋ kpa tuun' shɛŋa din ni tooi saɣim chuɣu maa zaɣi vɛil’tali.
Naa n-yɛn taai buɣim maa tuuli, ka [[kpambaliba]] mi taai o sani, ka salo maa gba taai taba sani hali ni ŋun bahindi nyaaŋa. Naa bi pahiri ban chani buɣim tɔbu ŋɔ ni, o yɛn doliba mi n-chaŋ bɛla ka labi zɔŋ ni.
Buɣim tɔribi ŋɔ yɛn dolila so shɛli din tu ni bɛ doli, ka yiini yila ka ŋmɛri ʒiɛm, ka piɛbiri yuhi nti pahi gungɔŋ' kara kumsi ni malifa ti ŋmam. So n-yɛn yiini ʒiɛm kuligi ata yila, ka ban kpalim mi saɣira ni yaa.
N ŋɔ ka yila maa chana;
Buɣim dima mɔɣini ka n-zo kuli n ya"
Yoo yoo yoo yaa yo
Yoo yoo yoo yaa yo
Yoo yoo yoo yaa yo
Buɣim dima mɔɣini ka n-zo kuli n ya".
Bia ŋun ʒɛm ti Naa ŋɔ yeei,
O ʒɛm saa nyinnyɛɣu,
Bia ŋun ʒɛm ti Naa ŋɔ yeei,
O ʒɛm saa nyinnyɛɣu,
O ʒɛm saa nyinnyɛɣu.
Siblaa bia be mɔɣuni
Bo n-diri o yee?
Yoo yoo yoo yaa yoo,
kɔlaa bia be mɔɣuni
Bo n-diri o yee
Yoo yoo yoo yaa yoo.
<ref>{{Cite web|last=Malik|date=2021-08-15|title=The Bugum festival ( Buɣim chuɣu) among the Dagomba people : • Dagbon Kingdom - Home Of Culture, History & Tourism|url=https://dagbonkingdom.com/bugum-festival-among-dagomba-people/|access-date=2022-08-07|language=en-US}}</ref>
==Zuliya Shɛba Ban Tɔri Buɣim==
Zuliya shɛba ban tɔri Buɣim n-nyɛ: Dagbamba, Nanumba, Zabaɣisi, ŋmampurisi, Kusahi, Mohi, Gurinsi, Kpunkpaamba ni ban pahi.
Zuliya ŋɔ zaa nyɛla ban tɔri buɣim ka di daliri nyɛla bɛ zaa yila Naa Gbewaa zuliya ni na, gbaai yihi kpunkpaamba. Amaa bɛ gba puhirili ka di daliri nyɛla bɛ ni be Naa Gbewaa sulinsi ni la zuɣu.
== Di Daanfaani ==
*Di teeri ti yɛli kura.
*Di kpaŋsiri ti kaya ni taɣaada.
*Di laɣindi simli ni dɔɣim nangbanyini.
*Di che ka bihi baŋdi bɛ kaya ni taɣada.
* Di teeri ti yuuni piligu.
* Di tiri ti zosimli.
*Di kahigiri ti nii, ka kpaŋsiri ti daalaafee.
*Di kpaŋsiri ti kali,ka booni ninvuɣusuma na ti biɛhigu ni.
*Di tiriti ni'nyambo.<ref>{{Cite w
eb|last=Malik|date=2021-08-15|title=The Bugum festival ( Buɣim chuɣu) among the Dagomba people : • Dagbon Kingdom - Home Of Culture, History & Tourism|url=https://dagbonkingdom.com/bugum-festival-among-dagomba-people/|access-date=2022-08-07|language=en-US}}</ref>
*Di che ka ti baŋdi ni ti zaa yila yaankur’yino ni na.
*Di che ka tiŋduya nima baŋdi ti kali ŋɔ yɛla.
*Di che ka ti nyari saan’suma ti tingbani ni.
== Kundivihira ==
{{Reflist}}
*[https://www.youtube.com/watch?v=3iMhNrvcB-g buɣum Chugu (2021)], YouTube
*[https://www.youtube.com/watch?v=g1zwNzno8eY buɣum Chugu (Fire Festival) (2021)], YouTube
{{Chuɣu}}
[[Pubu:Lahabaya zaa]]
[[Pubu:Ghana]]
[[Pubu:Chuɣu]]
[[Pubu:Lahabaya zaa]]
[[Pubu:Dagbaŋ]]
[[Pubu:Dagbamba]]
rfqxde8yqog0mkckrpcvwj41qlsk697
42393
42392
2022-08-08T17:24:18Z
AFAIBRAHIM
1206
/* Buɣim Chuɣu Tɔbu Dabsili */
wikitext
text/x-wiki
{{Databox}}
{{C-Class}}
'''Buɣim Chuɣu''' nyɛla chuɣu shɛli tini puhiri [[Buɣim goli]] ni.<ref>Naden, Tony. 2014. [https://www.webonary.org/dagbani/download/ ''Dagbani dictionary'']. Webonary.</ref><ref>https://www.hopinacademy.org/2021/08/18/the-story-of-buɣum-chugu-fire-festival-hopin-academy/</ref>
==Di Piligu==
[[File:Fire estival.jpg|thumb|left]]
[[File:Fire festival1.jpg|thumb|right]]
[[File:Fire festival2.jpg|thumb|right]]
[[File:Fire festival4.jpg|thumb|right]]
Taarihi wuhiya ni [[Buɣum|Buɣim]] Chuɣu nyɛla [[Dagbamba]] chuɣu kurili. Goli ŋɔ ka Dagbamba mali piini bɛ yuuni. Di piligu zaŋmi gbaai [[:en:15th century|15th century]], din daa niŋ ka [[Naa Zoligu]] nyɛ Dagboŋ Naa.
[[Naa Zoligu]] n-daa nyɛ Yaa-Nanima puuni ŋun pahiri ayopɔin zaŋ gbaai Naa [[Naa Shitɔbu|Shitɔbu]] n-di Yani gbana<ref>{{Cite web|last=Malik|date=2021-08-15|title=The Bugum festival ( Buɣum chuɣu) among the Dagomba people : • Dagbon Kingdom - Home Of Culture, History & Tourism|url=https://dagbonkingdom.com/bugum-festival-among-dagomba-people/|access-date=2022-08-07|language=en-US}}</ref> [[Naa Nyaɣisi]] Wumbee Yani gbana zuɣu ʒinibu nyaaŋa.
O Nam dibu daa gbaala yuuni 1469 hali ti kpa yuuni 1486.
O Nam dibu yuuni ka o tuuli yaaŋa, Naa Dariʒɛiɣu daa barigi mɔɣini.<ref>{{Cite web|last=Ibrahim|first=Mohammed|title=Celebration of fire festival underway in the Northern Region|url=https://zaaradio.com/local/celebration-of-fire-festival-underway-in-the-northern-region/|access-date=2022-08-07|language=en-GB}}</ref> Di mi daa kamina n-ti lu goli ŋɔ dahinyini dali. Taaarihi din yi noli ni wuhiya, ni kpukparisi bee yɔɣasi n-daa kpuɣi o.
Kpamba buɣisiya ni bɛ daa bo bia ŋɔ dabisi munaanii ka bi nya o. Wahala kam bɛ ni daa di m-bɔri Naa Zoligu<ref>{{Cite web|title=Bugum Chugu {{!}} Beyond The Return|url=https://beyondthereturn.org/bugum-chugu/|access-date=2022-08-07|language=en-US}}</ref> yaan' yurigu ŋɔ shee daa bahi la yoli. Ka Naa Zoligu mi yɛli ni shee ka bɛ bo Dariʒɛiɣu shee dama baɣisi daa yɛliya ni o be o nyɛvuli ni ka mali alaafee.
[[Naa Dariʒiɛɣu|Naa Dariʒɛiɣu]] bɔbu daa lɛbila maliŋ, ka bɛ bɔri o yuŋ ni wuntaŋ ni, n-kpɛri barina yɔrini.
Barina mini dabiɛm din daa be o bɔbu shee la zuɣu, doo kam daa yi mi na ni bɛ ti tiɣisi o, ka mali o shili di yi ti niŋ ka muɣisigu kam paagi o mɔɣu maa ni, ka o ni tooi tiligi.
Baɣisi daa yɛliya ni dabisili din pahiri awɔi dali ka bɛ yɛn bo n-nya Dariʒiɛɣu, ni di mi ti yɛn niŋla yuŋ. Lala ŋɔ zuɣu, yuŋ kam, bɛ daa yɛn nyɔla buɣim mɔ'kpala<ref>{{Cite web|title=Yani celebrates Fire Festival after 17-year break|url=https://www.graphic.com.gh/news/general-news/yani-celebrates-fire-festival-after-17-year-break.html|access-date=2022-08-07|website=Graphic Online|language=en-gb}}</ref> din yɛn niŋ ka bɛ nyari soli. Bɛ daa ti nyala bia ŋɔ ni do tia gbunni n-gbihira. Ka ban daa bo n-nya o maa dihitabili ni tia maa mali dabara, di ni daa niŋ ka di nyɛla kpukparisi bee yɔɣasi n-daa zaŋ o sɔɣi dini maa. Shɛba daa dii zaŋla buɣim mo' kpala maa n-labiri tia maa zuɣu ka shɛba mi kabisiri di vari ni bɛ zaŋ ku bukaata. Ka bɛ dii ŋmɛri [[guŋgɔna]] ka wari wahi n-ʒi Naa Dariʒiɛɣu kuna yiŋa. Lala niŋsim ŋɔ n-daa kpuri buɣim chuɣu hali ni zuŋɔ.<ref>{{Cite web|last=MyNewsGH|date=2018-09-23|title=Chief killed in Fire Festival gunshot; police hunt for suspect|url=https://www.mynewsgh.com/fire-festival-chief-killed-police-hunt-for-the-suspect/|access-date=2022-08-07|website=MyNewsGh|language=en-US}}</ref>
== Dini Tɔri Shɛm ==
Di tɔbu ni, bɛ yiini la [[Ʒiɛm Yila|ʒiɛm yila]].<ref>{{Cite web|last=theprotour|date=2019-05-23|title=Bugum Chugu Festival|url=https://protour.africa/bugum-chugu-festival/|access-date=2022-08-07|website=ProTour Africa|language=en-US}}</ref> Buɣim chuɣu tɔrila [[Buɣum (goli)|Buɣim gol]]<nowiki/>i dabaawɔi dali. Di nyɛla dabisi' shɛli Naa Zoligu yaan yurigu ni daa barigi.
[[Churi|Chuɣu]] ŋɔ nyɛla chuɣu tuuli din pahi churi anu shɛli Dagbamba ni puhira.
Di mini chuɣu ŋɔ ku pilila [[Dagbɔŋ|Dagbaŋ]] maa zaa yoli, zuliya shɛŋa kamani [[Zabaɣisi]], [[Kusahi]] nti pahi [[Mamprusi|ŋmamprisi]] taɣimi n-deei li, n che ka di wuligi gili duniya luɣuli kam n-wuhiri ni di nyɛla Tudu yaɣili ŋɔ na chuɣu.
== Shili Maalibu Zaŋ kpa Buɣim Chuɣu ==
Shili maalibu zaŋ kpa buɣim chuɣu piinila di yi ti niŋ ka bɛ nya buɣim goli. Saha ŋɔ ka bihi kpɛri mɔɣini n-ti bo mɔri pam bɛ ni tooi nya, n-lɔ mɔ' kpala.
Ka bɛ naan yi pili n-gili tari bɛ ŋahinima, bɛ yab' donima nti pahi bɛ yab'paɣnima. Lala niŋsim maa yɛn che mi ka ninkura ŋɔ kulahi kpe mɔɣini bɛ maŋmaŋa. Tɔ amaa lala mɔ' kpala zaŋ ti ninkura ŋɔ yɛn lɛbila samli n-ti ba ka bɛ ti yɔli chuɣu maa yi puhi naai neei biɛɣu. Bɛ yɛn yɔla samli ŋɔ ka di nyɛ liɣiri ka [[Dagbamba]] bolli "liɣiri awɔi". Buɣim tɔbu ni ka mɔ'kpala ko ka bɛ gbubira, nachimba tooi gbubiri su'kara, su'bihi, piɛma mini piɛm-mola, malfanima nti pahi lebihi ka di ŋmani tɔbu ni ka bɛ be, ka di lahi che ka buɣim maa tɔbu mali jiri.
Binshɛɣu din tooi lahi niŋdi buɣim goli dabaa anu saha nyɛla daadama gindimi laɣindi binkɔbiri din gbaai nɔhi mini buhi. Lala binkɔbiri ŋɔ ka bɛ mali maani tiŋgbana mini buɣa din be niriba dundona ni ka ti booni li Daŋ Tia. Buɣim tɔbu nyɛla Dagbandabba chuɣu. Di nyɛla goli shɛli bɛ ni maani malima din guri ka taɣiri bɛ daŋ. Din zuɣu ka bɛ booni li " Dagbandabba chuɣu maa.
== Buɣim Chuɣu Tɔbu Dabsili ==
Buɣim tɔbu piinila saɣidihili nyaaŋa. Din dali maa bindirigu nyɛla bindiri gahindili dama nima n kuli nyɛli ʒii zaa. Daŋ kpamba zaŋdila saɣibora m-pa goma zuɣu ni kpiinkura gba di. Pɔi ka yuŋ zibi, niriba yɛn zaŋla lala saha ŋɔ m-mali bɛ tobu tima shɛŋa ti ni booni noli wuna. Jɛbihi gba nyɛla bɛ ni tibigi shɛba, ka tiri ba pina ni bɛ bo alibarika bɛ sani, bɛ ni yɛn chaŋ nimohi chandi shɛli maa zuɣu.
Shɛba gba zaŋdila dabaa awɔi dali ŋɔ wuntaŋ ni n-zahindi bɛ tima pɔi ka yuŋ naai zibi. Nayili sampaani ka Naa Limam niŋ nimmohi m-maani sabba sɔŋda n-guhiri yuŋ.
Buɣim tɔbu dali yuŋ saɣidihili nyaaŋa, guŋgɔŋ' karili yɛn kumla nayili sambanni. Guŋgɔŋ ŋɔ kumsi yɛn laɣimla bihi ni ninkura nayili pɔi ka buɣim tɔbu ŋɔ naan yi pili. Kpambaliba n-yɛn zaŋ Naa yina ka o ti di zamaatu maa alizama. O yɛn zaŋla saha bihi n-wuhi kali ŋɔ ni pili shɛm hali ti paai zuŋɔ. O lahi yɛn saɣisila salo maa zaŋ kpa tuun' shɛŋa din ni tooi saɣim chuɣu maa zaɣi vɛil’tali.
Naa n-yɛn taai buɣim maa tuuli, ka [[kpambaliba]] mi taai o sani, ka salo maa gba taai taba sani hali ni ŋun bahindi nyaaŋa. Naa bi pahiri ban chani buɣim tɔbu ŋɔ ni, o yɛn doliba mi n-chaŋ bɛla ka labi zɔŋ ni.
Buɣim tɔribi ŋɔ yɛn dolila so shɛli din tu ni bɛ doli, ka yiini yila ka ŋmɛri ʒiɛm, ka piɛbiri yuhi nti pahi gungɔŋ' kara kumsi ni malifa ti ŋmam. So n-yɛn yiini ʒiɛm kuligi ata yila, ka ban kpalim mi saɣira ni yaa.
N ŋɔ ka yila maa chana;
Buɣim dima mɔɣini ka n-zo kuli n ya"
Yoo yoo yoo yaa yo
Yoo yoo yoo yaa yo
Yoo yoo yoo yaa yo
Buɣim dima mɔɣini ka n-zo kuli n ya".
Bia ŋun ʒɛm ti Naa ŋɔ yeei,
O ʒɛm saa nyinnyɛɣu,
Bia ŋun ʒɛm ti Naa ŋɔ yeei,
O ʒɛm saa nyinnyɛɣu,
O ʒɛm saa nyinnyɛɣu.
Siblaa bia be mɔɣuni
bo n-diri o yee?
Yoo yoo yoo yaa yoo,
kɔlaa bia be mɔɣuni
Bo n-diri o yee
Yoo yoo yoo yaa yoo.
<ref>{{Cite web|last=Malik|date=2021-08-15|title=The Bugum festival ( Buɣim chuɣu) among the Dagomba people : • Dagbon Kingdom - Home Of Culture, History & Tourism|url=https://dagbonkingdom.com/bugum-festival-among-dagomba-people/|access-date=2022-08-07|language=en-US}}</ref>
==Zuliya Shɛba Ban Tɔri Buɣim==
Zuliya shɛba ban tɔri Buɣim n-nyɛ: Dagbamba, Nanumba, Zabaɣisi, ŋmampurisi, Kusahi, Mohi, Gurinsi, Kpunkpaamba ni ban pahi.
Zuliya ŋɔ zaa nyɛla ban tɔri buɣim ka di daliri nyɛla bɛ zaa yila Naa Gbewaa zuliya ni na, gbaai yihi kpunkpaamba. Amaa bɛ gba puhirili ka di daliri nyɛla bɛ ni be Naa Gbewaa sulinsi ni la zuɣu.
== Di Daanfaani ==
*Di teeri ti yɛli kura.
*Di kpaŋsiri ti kaya ni taɣaada.
*Di laɣindi simli ni dɔɣim nangbanyini.
*Di che ka bihi baŋdi bɛ kaya ni taɣada.
* Di teeri ti yuuni piligu.
* Di tiri ti zosimli.
*Di kahigiri ti nii, ka kpaŋsiri ti daalaafee.
*Di kpaŋsiri ti kali,ka booni ninvuɣusuma na ti biɛhigu ni.
*Di tiriti ni'nyambo.<ref>{{Cite w
eb|last=Malik|date=2021-08-15|title=The Bugum festival ( Buɣim chuɣu) among the Dagomba people : • Dagbon Kingdom - Home Of Culture, History & Tourism|url=https://dagbonkingdom.com/bugum-festival-among-dagomba-people/|access-date=2022-08-07|language=en-US}}</ref>
*Di che ka ti baŋdi ni ti zaa yila yaankur’yino ni na.
*Di che ka tiŋduya nima baŋdi ti kali ŋɔ yɛla.
*Di che ka ti nyari saan’suma ti tingbani ni.
== Kundivihira ==
{{Reflist}}
*[https://www.youtube.com/watch?v=3iMhNrvcB-g buɣum Chugu (2021)], YouTube
*[https://www.youtube.com/watch?v=g1zwNzno8eY buɣum Chugu (Fire Festival) (2021)], YouTube
{{Chuɣu}}
[[Pubu:Lahabaya zaa]]
[[Pubu:Ghana]]
[[Pubu:Chuɣu]]
[[Pubu:Lahabaya zaa]]
[[Pubu:Dagbaŋ]]
[[Pubu:Dagbamba]]
kskmdi4ido0e1jwuqgkxszm0fw23vmf
42394
42393
2022-08-08T17:24:32Z
AFAIBRAHIM
1206
/* Buɣim Chuɣu Tɔbu Dabsili */
wikitext
text/x-wiki
{{Databox}}
{{C-Class}}
'''Buɣim Chuɣu''' nyɛla chuɣu shɛli tini puhiri [[Buɣim goli]] ni.<ref>Naden, Tony. 2014. [https://www.webonary.org/dagbani/download/ ''Dagbani dictionary'']. Webonary.</ref><ref>https://www.hopinacademy.org/2021/08/18/the-story-of-buɣum-chugu-fire-festival-hopin-academy/</ref>
==Di Piligu==
[[File:Fire estival.jpg|thumb|left]]
[[File:Fire festival1.jpg|thumb|right]]
[[File:Fire festival2.jpg|thumb|right]]
[[File:Fire festival4.jpg|thumb|right]]
Taarihi wuhiya ni [[Buɣum|Buɣim]] Chuɣu nyɛla [[Dagbamba]] chuɣu kurili. Goli ŋɔ ka Dagbamba mali piini bɛ yuuni. Di piligu zaŋmi gbaai [[:en:15th century|15th century]], din daa niŋ ka [[Naa Zoligu]] nyɛ Dagboŋ Naa.
[[Naa Zoligu]] n-daa nyɛ Yaa-Nanima puuni ŋun pahiri ayopɔin zaŋ gbaai Naa [[Naa Shitɔbu|Shitɔbu]] n-di Yani gbana<ref>{{Cite web|last=Malik|date=2021-08-15|title=The Bugum festival ( Buɣum chuɣu) among the Dagomba people : • Dagbon Kingdom - Home Of Culture, History & Tourism|url=https://dagbonkingdom.com/bugum-festival-among-dagomba-people/|access-date=2022-08-07|language=en-US}}</ref> [[Naa Nyaɣisi]] Wumbee Yani gbana zuɣu ʒinibu nyaaŋa.
O Nam dibu daa gbaala yuuni 1469 hali ti kpa yuuni 1486.
O Nam dibu yuuni ka o tuuli yaaŋa, Naa Dariʒɛiɣu daa barigi mɔɣini.<ref>{{Cite web|last=Ibrahim|first=Mohammed|title=Celebration of fire festival underway in the Northern Region|url=https://zaaradio.com/local/celebration-of-fire-festival-underway-in-the-northern-region/|access-date=2022-08-07|language=en-GB}}</ref> Di mi daa kamina n-ti lu goli ŋɔ dahinyini dali. Taaarihi din yi noli ni wuhiya, ni kpukparisi bee yɔɣasi n-daa kpuɣi o.
Kpamba buɣisiya ni bɛ daa bo bia ŋɔ dabisi munaanii ka bi nya o. Wahala kam bɛ ni daa di m-bɔri Naa Zoligu<ref>{{Cite web|title=Bugum Chugu {{!}} Beyond The Return|url=https://beyondthereturn.org/bugum-chugu/|access-date=2022-08-07|language=en-US}}</ref> yaan' yurigu ŋɔ shee daa bahi la yoli. Ka Naa Zoligu mi yɛli ni shee ka bɛ bo Dariʒɛiɣu shee dama baɣisi daa yɛliya ni o be o nyɛvuli ni ka mali alaafee.
[[Naa Dariʒiɛɣu|Naa Dariʒɛiɣu]] bɔbu daa lɛbila maliŋ, ka bɛ bɔri o yuŋ ni wuntaŋ ni, n-kpɛri barina yɔrini.
Barina mini dabiɛm din daa be o bɔbu shee la zuɣu, doo kam daa yi mi na ni bɛ ti tiɣisi o, ka mali o shili di yi ti niŋ ka muɣisigu kam paagi o mɔɣu maa ni, ka o ni tooi tiligi.
Baɣisi daa yɛliya ni dabisili din pahiri awɔi dali ka bɛ yɛn bo n-nya Dariʒiɛɣu, ni di mi ti yɛn niŋla yuŋ. Lala ŋɔ zuɣu, yuŋ kam, bɛ daa yɛn nyɔla buɣim mɔ'kpala<ref>{{Cite web|title=Yani celebrates Fire Festival after 17-year break|url=https://www.graphic.com.gh/news/general-news/yani-celebrates-fire-festival-after-17-year-break.html|access-date=2022-08-07|website=Graphic Online|language=en-gb}}</ref> din yɛn niŋ ka bɛ nyari soli. Bɛ daa ti nyala bia ŋɔ ni do tia gbunni n-gbihira. Ka ban daa bo n-nya o maa dihitabili ni tia maa mali dabara, di ni daa niŋ ka di nyɛla kpukparisi bee yɔɣasi n-daa zaŋ o sɔɣi dini maa. Shɛba daa dii zaŋla buɣim mo' kpala maa n-labiri tia maa zuɣu ka shɛba mi kabisiri di vari ni bɛ zaŋ ku bukaata. Ka bɛ dii ŋmɛri [[guŋgɔna]] ka wari wahi n-ʒi Naa Dariʒiɛɣu kuna yiŋa. Lala niŋsim ŋɔ n-daa kpuri buɣim chuɣu hali ni zuŋɔ.<ref>{{Cite web|last=MyNewsGH|date=2018-09-23|title=Chief killed in Fire Festival gunshot; police hunt for suspect|url=https://www.mynewsgh.com/fire-festival-chief-killed-police-hunt-for-the-suspect/|access-date=2022-08-07|website=MyNewsGh|language=en-US}}</ref>
== Dini Tɔri Shɛm ==
Di tɔbu ni, bɛ yiini la [[Ʒiɛm Yila|ʒiɛm yila]].<ref>{{Cite web|last=theprotour|date=2019-05-23|title=Bugum Chugu Festival|url=https://protour.africa/bugum-chugu-festival/|access-date=2022-08-07|website=ProTour Africa|language=en-US}}</ref> Buɣim chuɣu tɔrila [[Buɣum (goli)|Buɣim gol]]<nowiki/>i dabaawɔi dali. Di nyɛla dabisi' shɛli Naa Zoligu yaan yurigu ni daa barigi.
[[Churi|Chuɣu]] ŋɔ nyɛla chuɣu tuuli din pahi churi anu shɛli Dagbamba ni puhira.
Di mini chuɣu ŋɔ ku pilila [[Dagbɔŋ|Dagbaŋ]] maa zaa yoli, zuliya shɛŋa kamani [[Zabaɣisi]], [[Kusahi]] nti pahi [[Mamprusi|ŋmamprisi]] taɣimi n-deei li, n che ka di wuligi gili duniya luɣuli kam n-wuhiri ni di nyɛla Tudu yaɣili ŋɔ na chuɣu.
== Shili Maalibu Zaŋ kpa Buɣim Chuɣu ==
Shili maalibu zaŋ kpa buɣim chuɣu piinila di yi ti niŋ ka bɛ nya buɣim goli. Saha ŋɔ ka bihi kpɛri mɔɣini n-ti bo mɔri pam bɛ ni tooi nya, n-lɔ mɔ' kpala.
Ka bɛ naan yi pili n-gili tari bɛ ŋahinima, bɛ yab' donima nti pahi bɛ yab'paɣnima. Lala niŋsim maa yɛn che mi ka ninkura ŋɔ kulahi kpe mɔɣini bɛ maŋmaŋa. Tɔ amaa lala mɔ' kpala zaŋ ti ninkura ŋɔ yɛn lɛbila samli n-ti ba ka bɛ ti yɔli chuɣu maa yi puhi naai neei biɛɣu. Bɛ yɛn yɔla samli ŋɔ ka di nyɛ liɣiri ka [[Dagbamba]] bolli "liɣiri awɔi". Buɣim tɔbu ni ka mɔ'kpala ko ka bɛ gbubira, nachimba tooi gbubiri su'kara, su'bihi, piɛma mini piɛm-mola, malfanima nti pahi lebihi ka di ŋmani tɔbu ni ka bɛ be, ka di lahi che ka buɣim maa tɔbu mali jiri.
Binshɛɣu din tooi lahi niŋdi buɣim goli dabaa anu saha nyɛla daadama gindimi laɣindi binkɔbiri din gbaai nɔhi mini buhi. Lala binkɔbiri ŋɔ ka bɛ mali maani tiŋgbana mini buɣa din be niriba dundona ni ka ti booni li Daŋ Tia. Buɣim tɔbu nyɛla Dagbandabba chuɣu. Di nyɛla goli shɛli bɛ ni maani malima din guri ka taɣiri bɛ daŋ. Din zuɣu ka bɛ booni li " Dagbandabba chuɣu maa.
== Buɣim Chuɣu Tɔbu Dabsili ==
Buɣim tɔbu piinila saɣidihili nyaaŋa. Din dali maa bindirigu nyɛla bindiri gahindili dama nima n kuli nyɛli ʒii zaa. Daŋ kpamba zaŋdila saɣibora m-pa goma zuɣu ni kpiinkura gba di. Pɔi ka yuŋ zibi, niriba yɛn zaŋla lala saha ŋɔ m-mali bɛ tobu tima shɛŋa ti ni booni noli wuna. Jɛbihi gba nyɛla bɛ ni tibigi shɛba, ka tiri ba pina ni bɛ bo alibarika bɛ sani, bɛ ni yɛn chaŋ nimohi chandi shɛli maa zuɣu.
Shɛba gba zaŋdila dabaa awɔi dali ŋɔ wuntaŋ ni n-zahindi bɛ tima pɔi ka yuŋ naai zibi. Nayili sampaani ka Naa Limam niŋ nimmohi m-maani sabba sɔŋda n-guhiri yuŋ.
Buɣim tɔbu dali yuŋ saɣidihili nyaaŋa, guŋgɔŋ' karili yɛn kumla nayili sambanni. Guŋgɔŋ ŋɔ kumsi yɛn laɣimla bihi ni ninkura nayili pɔi ka buɣim tɔbu ŋɔ naan yi pili. Kpambaliba n-yɛn zaŋ Naa yina ka o ti di zamaatu maa alizama. O yɛn zaŋla saha bihi n-wuhi kali ŋɔ ni pili shɛm hali ti paai zuŋɔ. O lahi yɛn saɣisila salo maa zaŋ kpa tuun' shɛŋa din ni tooi saɣim chuɣu maa zaɣi vɛil’tali.
Naa n-yɛn taai buɣim maa tuuli, ka [[kpambaliba]] mi taai o sani, ka salo maa gba taai taba sani hali ni ŋun bahindi nyaaŋa. Naa bi pahiri ban chani buɣim tɔbu ŋɔ ni, o yɛn doliba mi n-chaŋ bɛla ka labi zɔŋ ni.
Buɣim tɔribi ŋɔ yɛn dolila so shɛli din tu ni bɛ doli, ka yiini yila ka ŋmɛri ʒiɛm, ka piɛbiri yuhi nti pahi gungɔŋ' kara kumsi ni malifa ti ŋmam. So n-yɛn yiini ʒiɛm kuligi ata yila, ka ban kpalim mi saɣira ni yaa.
N ŋɔ ka yila maa chana;
Buɣim dima mɔɣini ka n-zo kuli n ya"
Yoo yoo yoo yaa yo
Yoo yoo yoo yaa yo
Yoo yoo yoo yaa yo
Buɣim dima mɔɣini ka n-zo kuli n ya".
Bia ŋun ʒɛm ti Naa ŋɔ yeei,
O ʒɛm saa nyinnyɛɣu,
Bia ŋun ʒɛm ti Naa ŋɔ yeei,
O ʒɛm saa nyinnyɛɣu,
O ʒɛm saa nyinnyɛɣu.
Siblaa bia be mɔɣuni
bo n-diri o yee?
Yoo yoo yoo yaa yoo,
kɔlaa bia be mɔɣuni
bo n-diri o yee
Yoo yoo yoo yaa yoo.
<ref>{{Cite web|last=Malik|date=2021-08-15|title=The Bugum festival ( Buɣim chuɣu) among the Dagomba people : • Dagbon Kingdom - Home Of Culture, History & Tourism|url=https://dagbonkingdom.com/bugum-festival-among-dagomba-people/|access-date=2022-08-07|language=en-US}}</ref>
==Zuliya Shɛba Ban Tɔri Buɣim==
Zuliya shɛba ban tɔri Buɣim n-nyɛ: Dagbamba, Nanumba, Zabaɣisi, ŋmampurisi, Kusahi, Mohi, Gurinsi, Kpunkpaamba ni ban pahi.
Zuliya ŋɔ zaa nyɛla ban tɔri buɣim ka di daliri nyɛla bɛ zaa yila Naa Gbewaa zuliya ni na, gbaai yihi kpunkpaamba. Amaa bɛ gba puhirili ka di daliri nyɛla bɛ ni be Naa Gbewaa sulinsi ni la zuɣu.
== Di Daanfaani ==
*Di teeri ti yɛli kura.
*Di kpaŋsiri ti kaya ni taɣaada.
*Di laɣindi simli ni dɔɣim nangbanyini.
*Di che ka bihi baŋdi bɛ kaya ni taɣada.
* Di teeri ti yuuni piligu.
* Di tiri ti zosimli.
*Di kahigiri ti nii, ka kpaŋsiri ti daalaafee.
*Di kpaŋsiri ti kali,ka booni ninvuɣusuma na ti biɛhigu ni.
*Di tiriti ni'nyambo.<ref>{{Cite w
eb|last=Malik|date=2021-08-15|title=The Bugum festival ( Buɣim chuɣu) among the Dagomba people : • Dagbon Kingdom - Home Of Culture, History & Tourism|url=https://dagbonkingdom.com/bugum-festival-among-dagomba-people/|access-date=2022-08-07|language=en-US}}</ref>
*Di che ka ti baŋdi ni ti zaa yila yaankur’yino ni na.
*Di che ka tiŋduya nima baŋdi ti kali ŋɔ yɛla.
*Di che ka ti nyari saan’suma ti tingbani ni.
== Kundivihira ==
{{Reflist}}
*[https://www.youtube.com/watch?v=3iMhNrvcB-g buɣum Chugu (2021)], YouTube
*[https://www.youtube.com/watch?v=g1zwNzno8eY buɣum Chugu (Fire Festival) (2021)], YouTube
{{Chuɣu}}
[[Pubu:Lahabaya zaa]]
[[Pubu:Ghana]]
[[Pubu:Chuɣu]]
[[Pubu:Lahabaya zaa]]
[[Pubu:Dagbaŋ]]
[[Pubu:Dagbamba]]
4zzkzy4ugnmtpjnjqhdwxjsf48c08zt
42395
42394
2022-08-08T17:32:54Z
Basiru amina
465
Re-arrange sentence in Bugum chugu tobu dabisili
wikitext
text/x-wiki
{{Databox}}
{{C-Class}}
'''Buɣim Chuɣu''' nyɛla chuɣu shɛli tini puhiri [[Buɣim goli]] ni.<ref>Naden, Tony. 2014. [https://www.webonary.org/dagbani/download/ ''Dagbani dictionary'']. Webonary.</ref><ref>https://www.hopinacademy.org/2021/08/18/the-story-of-buɣum-chugu-fire-festival-hopin-academy/</ref>
==Di Piligu==
[[File:Fire estival.jpg|thumb|left]]
[[File:Fire festival1.jpg|thumb|right]]
[[File:Fire festival2.jpg|thumb|right]]
[[File:Fire festival4.jpg|thumb|right]]
Taarihi wuhiya ni [[Buɣum|Buɣim]] Chuɣu nyɛla [[Dagbamba]] chuɣu kurili. Goli ŋɔ ka Dagbamba mali piini bɛ yuuni. Di piligu zaŋmi gbaai [[:en:15th century|15th century]], din daa niŋ ka [[Naa Zoligu]] nyɛ Dagboŋ Naa.
[[Naa Zoligu]] n-daa nyɛ Yaa-Nanima puuni ŋun pahiri ayopɔin zaŋ gbaai Naa [[Naa Shitɔbu|Shitɔbu]] n-di Yani gbana<ref>{{Cite web|last=Malik|date=2021-08-15|title=The Bugum festival ( Buɣum chuɣu) among the Dagomba people : • Dagbon Kingdom - Home Of Culture, History & Tourism|url=https://dagbonkingdom.com/bugum-festival-among-dagomba-people/|access-date=2022-08-07|language=en-US}}</ref> [[Naa Nyaɣisi]] Wumbee Yani gbana zuɣu ʒinibu nyaaŋa.
O Nam dibu daa gbaala yuuni 1469 hali ti kpa yuuni 1486.
O Nam dibu yuuni ka o tuuli yaaŋa, Naa Dariʒɛiɣu daa barigi mɔɣini.<ref>{{Cite web|last=Ibrahim|first=Mohammed|title=Celebration of fire festival underway in the Northern Region|url=https://zaaradio.com/local/celebration-of-fire-festival-underway-in-the-northern-region/|access-date=2022-08-07|language=en-GB}}</ref> Di mi daa kamina n-ti lu goli ŋɔ dahinyini dali. Taaarihi din yi noli ni wuhiya, ni kpukparisi bee yɔɣasi n-daa kpuɣi o.
Kpamba buɣisiya ni bɛ daa bo bia ŋɔ dabisi munaanii ka bi nya o. Wahala kam bɛ ni daa di m-bɔri Naa Zoligu<ref>{{Cite web|title=Bugum Chugu {{!}} Beyond The Return|url=https://beyondthereturn.org/bugum-chugu/|access-date=2022-08-07|language=en-US}}</ref> yaan' yurigu ŋɔ shee daa bahi la yoli. Ka Naa Zoligu mi yɛli ni shee ka bɛ bo Dariʒɛiɣu shee dama baɣisi daa yɛliya ni o be o nyɛvuli ni ka mali alaafee.
[[Naa Dariʒiɛɣu|Naa Dariʒɛiɣu]] bɔbu daa lɛbila maliŋ, ka bɛ bɔri o yuŋ ni wuntaŋ ni, n-kpɛri barina yɔrini.
Barina mini dabiɛm din daa be o bɔbu shee la zuɣu, doo kam daa yi mi na ni bɛ ti tiɣisi o, ka mali o shili di yi ti niŋ ka muɣisigu kam paagi o mɔɣu maa ni, ka o ni tooi tiligi.
Baɣisi daa yɛliya ni dabisili din pahiri awɔi dali ka bɛ yɛn bo n-nya Dariʒiɛɣu, ni di mi ti yɛn niŋla yuŋ. Lala ŋɔ zuɣu, yuŋ kam, bɛ daa yɛn nyɔla buɣim mɔ'kpala<ref>{{Cite web|title=Yani celebrates Fire Festival after 17-year break|url=https://www.graphic.com.gh/news/general-news/yani-celebrates-fire-festival-after-17-year-break.html|access-date=2022-08-07|website=Graphic Online|language=en-gb}}</ref> din yɛn niŋ ka bɛ nyari soli. Bɛ daa ti nyala bia ŋɔ ni do tia gbunni n-gbihira. Ka ban daa bo n-nya o maa dihitabili ni tia maa mali dabara, di ni daa niŋ ka di nyɛla kpukparisi bee yɔɣasi n-daa zaŋ o sɔɣi dini maa. Shɛba daa dii zaŋla buɣim mo' kpala maa n-labiri tia maa zuɣu ka shɛba mi kabisiri di vari ni bɛ zaŋ ku bukaata. Ka bɛ dii ŋmɛri [[guŋgɔna]] ka wari wahi n-ʒi Naa Dariʒiɛɣu kuna yiŋa. Lala niŋsim ŋɔ n-daa kpuri buɣim chuɣu hali ni zuŋɔ.<ref>{{Cite web|last=MyNewsGH|date=2018-09-23|title=Chief killed in Fire Festival gunshot; police hunt for suspect|url=https://www.mynewsgh.com/fire-festival-chief-killed-police-hunt-for-the-suspect/|access-date=2022-08-07|website=MyNewsGh|language=en-US}}</ref>
== Dini Tɔri Shɛm ==
Di tɔbu ni, bɛ yiini la [[Ʒiɛm Yila|ʒiɛm yila]].<ref>{{Cite web|last=theprotour|date=2019-05-23|title=Bugum Chugu Festival|url=https://protour.africa/bugum-chugu-festival/|access-date=2022-08-07|website=ProTour Africa|language=en-US}}</ref> Buɣim chuɣu tɔrila [[Buɣum (goli)|Buɣim gol]]<nowiki/>i dabaawɔi dali. Di nyɛla dabisi' shɛli Naa Zoligu yaan yurigu ni daa barigi.
[[Churi|Chuɣu]] ŋɔ nyɛla chuɣu tuuli din pahi churi anu shɛli Dagbamba ni puhira.
Di mini chuɣu ŋɔ ku pilila [[Dagbɔŋ|Dagbaŋ]] maa zaa yoli, zuliya shɛŋa kamani [[Zabaɣisi]], [[Kusahi]] nti pahi [[Mamprusi|ŋmamprisi]] taɣimi n-deei li, n che ka di wuligi gili duniya luɣuli kam n-wuhiri ni di nyɛla Tudu yaɣili ŋɔ na chuɣu.
== Shili Maalibu Zaŋ kpa Buɣim Chuɣu ==
Shili maalibu zaŋ kpa buɣim chuɣu piinila di yi ti niŋ ka bɛ nya buɣim goli. Saha ŋɔ ka bihi kpɛri mɔɣini n-ti bo mɔri pam bɛ ni tooi nya, n-lɔ mɔ' kpala.
Ka bɛ naan yi pili n-gili tari bɛ ŋahinima, bɛ yab' donima nti pahi bɛ yab'paɣnima. Lala niŋsim maa yɛn che mi ka ninkura ŋɔ kulahi kpe mɔɣini bɛ maŋmaŋa. Tɔ amaa lala mɔ' kpala zaŋ ti ninkura ŋɔ yɛn lɛbila samli n-ti ba ka bɛ ti yɔli chuɣu maa yi puhi naai neei biɛɣu. Bɛ yɛn yɔla samli ŋɔ ka di nyɛ liɣiri ka [[Dagbamba]] bolli "liɣiri awɔi". Buɣim tɔbu ni ka mɔ'kpala ko ka bɛ gbubira, nachimba tooi gbubiri su'kara, su'bihi, piɛma mini piɛm-mola, malfanima nti pahi lebihi ka di ŋmani tɔbu ni ka bɛ be, ka di lahi che ka buɣim maa tɔbu mali jiri.
Binshɛɣu din tooi lahi niŋdi buɣim goli dabaa anu saha nyɛla daadama gindimi laɣindi binkɔbiri din gbaai nɔhi mini buhi. Lala binkɔbiri ŋɔ ka bɛ mali maani tiŋgbana mini buɣa din be niriba dundona ni ka ti booni li Daŋ Tia. Buɣim tɔbu nyɛla Dagbandabba chuɣu. Di nyɛla goli shɛli bɛ ni maani malima din guri ka taɣiri bɛ daŋ. Din zuɣu ka bɛ booni li " Dagbandabba chuɣu maa.
== Buɣim Chuɣu Tɔbu Dabsili ==
Buɣim tɔbu piinila saɣidihili nyaaŋa. Din dali maa bindirigu nyɛla bindiri gahindili dama nima n-kuli nyɛli ʒii zaa. Daŋ kpamba zaŋdila saɣibora m-pa goma zuɣu ni kpiinkura gba di. Pɔi ka yuŋ zibi, niriba yɛn zaŋla lala saha ŋɔ m-mali bɛ tobu tima shɛŋa ti ni booni noli wuna. Jɛbihi gba nyɛla bɛ ni tibigi shɛba, ka tiri ba pina ni bɛ bo alibarika bɛ sani, bɛ ni yɛn chaŋ nimohi chandi shɛli maa zuɣu.
Shɛba gba zaŋdila dabaa awɔi dali ŋɔ wuntaŋ ni n-zahindi bɛ tima pɔi ka yuŋ naai zibi. Naa Limam niŋ nimmohi Nayili sampaani m-maani sabba sɔŋda n-guhiri yuŋ.
Buɣim tɔbu dali yuŋ saɣidihili nyaaŋa, guŋgɔŋ' karili yɛn kumla nayili sambanni. Guŋgɔŋ ŋɔ kumsi yɛn laɣimla bihi ni ninkura nayili pɔi ka buɣim tɔbu ŋɔ naan yi pili. Kpambaliba n-yɛn zaŋ Naa yina ka o ti di zamaatu maa alizama. O yɛn zaŋla saha bihi n-wuhi kali ŋɔ ni pili shɛm hali ti paai zuŋɔ. O lahi yɛn saɣisila salo maa zaŋ kpa tuun' shɛŋa din ni tooi saɣim chuɣu maa zaɣi vɛil’tali.
Naa n-yɛn taai buɣim maa tuuli, ka [[kpambaliba]] mi taai o sani, ka salo maa gba taai taba sani hali ni ŋun bahindi nyaaŋa. Naa bi pahiri ban chani buɣim tɔbu ŋɔ ni, o yɛn doliba mi n-chaŋ bɛla ka labi zɔŋ ni.
Buɣim tɔribi ŋɔ yɛn dolila so shɛli din tu ni bɛ doli, ka yiini yila ka ŋmɛri ʒiɛm, ka piɛbiri yuhi nti pahi gungɔŋ' kara kumsi ni malifa ti ŋmam. So n-yɛn yiini ʒiɛm kuligi ata yila, ka ban kpalim mi saɣira ni yaa.
N ŋɔ ka yila maa chana;
Buɣim dima mɔɣini ka n-zo kuli n ya"
Yoo yoo yoo yaa yo
Yoo yoo yoo yaa yo
Yoo yoo yoo yaa yo
Buɣim dima mɔɣini ka n-zo kuli n ya".
Bia ŋun ʒɛm ti Naa ŋɔ yeei,
O ʒɛm saa nyinnyɛɣu,
Bia ŋun ʒɛm ti Naa ŋɔ yeei,
O ʒɛm saa nyinnyɛɣu,
O ʒɛm saa nyinnyɛɣu.
Siblaa bia be mɔɣuni
bo n-diri o yee?
Yoo yoo yoo yaa yoo,
kɔlaa bia be mɔɣuni
bo n-diri o yee
Yoo yoo yoo yaa yoo.
<ref>{{Cite web|last=Malik|date=2021-08-15|title=The Bugum festival ( Buɣim chuɣu) among the Dagomba people : • Dagbon Kingdom - Home Of Culture, History & Tourism|url=https://dagbonkingdom.com/bugum-festival-among-dagomba-people/|access-date=2022-08-07|language=en-US}}</ref>
==Zuliya Shɛba Ban Tɔri Buɣim==
Zuliya shɛba ban tɔri Buɣim n-nyɛ: Dagbamba, Nanumba, Zabaɣisi, ŋmampurisi, Kusahi, Mohi, Gurinsi, Kpunkpaamba ni ban pahi.
Zuliya ŋɔ zaa nyɛla ban tɔri buɣim ka di daliri nyɛla bɛ zaa yila Naa Gbewaa zuliya ni na, gbaai yihi kpunkpaamba. Amaa bɛ gba puhirili ka di daliri nyɛla bɛ ni be Naa Gbewaa sulinsi ni la zuɣu.
== Di Daanfaani ==
*Di teeri ti yɛli kura.
*Di kpaŋsiri ti kaya ni taɣaada.
*Di laɣindi simli ni dɔɣim nangbanyini.
*Di che ka bihi baŋdi bɛ kaya ni taɣada.
* Di teeri ti yuuni piligu.
* Di tiri ti zosimli.
*Di kahigiri ti nii, ka kpaŋsiri ti daalaafee.
*Di kpaŋsiri ti kali,ka booni ninvuɣusuma na ti biɛhigu ni.
*Di tiriti ni'nyambo.<ref>{{Cite w
eb|last=Malik|date=2021-08-15|title=The Bugum festival ( Buɣim chuɣu) among the Dagomba people : • Dagbon Kingdom - Home Of Culture, History & Tourism|url=https://dagbonkingdom.com/bugum-festival-among-dagomba-people/|access-date=2022-08-07|language=en-US}}</ref>
*Di che ka ti baŋdi ni ti zaa yila yaankur’yino ni na.
*Di che ka tiŋduya nima baŋdi ti kali ŋɔ yɛla.
*Di che ka ti nyari saan’suma ti tingbani ni.
== Kundivihira ==
{{Reflist}}
*[https://www.youtube.com/watch?v=3iMhNrvcB-g buɣum Chugu (2021)], YouTube
*[https://www.youtube.com/watch?v=g1zwNzno8eY buɣum Chugu (Fire Festival) (2021)], YouTube
{{Chuɣu}}
[[Pubu:Lahabaya zaa]]
[[Pubu:Ghana]]
[[Pubu:Chuɣu]]
[[Pubu:Lahabaya zaa]]
[[Pubu:Dagbaŋ]]
[[Pubu:Dagbamba]]
bicjlkgzjny6ci097vjsqq92nw30l6m
42396
42395
2022-08-08T17:37:54Z
Basiru amina
465
Correct word spellin in Bugum chugu tobu dabisili
wikitext
text/x-wiki
{{Databox}}
{{C-Class}}
'''Buɣim Chuɣu''' nyɛla chuɣu shɛli tini puhiri [[Buɣim goli]] ni.<ref>Naden, Tony. 2014. [https://www.webonary.org/dagbani/download/ ''Dagbani dictionary'']. Webonary.</ref><ref>https://www.hopinacademy.org/2021/08/18/the-story-of-buɣum-chugu-fire-festival-hopin-academy/</ref>
==Di Piligu==
[[File:Fire estival.jpg|thumb|left]]
[[File:Fire festival1.jpg|thumb|right]]
[[File:Fire festival2.jpg|thumb|right]]
[[File:Fire festival4.jpg|thumb|right]]
Taarihi wuhiya ni [[Buɣum|Buɣim]] Chuɣu nyɛla [[Dagbamba]] chuɣu kurili. Goli ŋɔ ka Dagbamba mali piini bɛ yuuni. Di piligu zaŋmi gbaai [[:en:15th century|15th century]], din daa niŋ ka [[Naa Zoligu]] nyɛ Dagboŋ Naa.
[[Naa Zoligu]] n-daa nyɛ Yaa-Nanima puuni ŋun pahiri ayopɔin zaŋ gbaai Naa [[Naa Shitɔbu|Shitɔbu]] n-di Yani gbana<ref>{{Cite web|last=Malik|date=2021-08-15|title=The Bugum festival ( Buɣum chuɣu) among the Dagomba people : • Dagbon Kingdom - Home Of Culture, History & Tourism|url=https://dagbonkingdom.com/bugum-festival-among-dagomba-people/|access-date=2022-08-07|language=en-US}}</ref> [[Naa Nyaɣisi]] Wumbee Yani gbana zuɣu ʒinibu nyaaŋa.
O Nam dibu daa gbaala yuuni 1469 hali ti kpa yuuni 1486.
O Nam dibu yuuni ka o tuuli yaaŋa, Naa Dariʒɛiɣu daa barigi mɔɣini.<ref>{{Cite web|last=Ibrahim|first=Mohammed|title=Celebration of fire festival underway in the Northern Region|url=https://zaaradio.com/local/celebration-of-fire-festival-underway-in-the-northern-region/|access-date=2022-08-07|language=en-GB}}</ref> Di mi daa kamina n-ti lu goli ŋɔ dahinyini dali. Taaarihi din yi noli ni wuhiya, ni kpukparisi bee yɔɣasi n-daa kpuɣi o.
Kpamba buɣisiya ni bɛ daa bo bia ŋɔ dabisi munaanii ka bi nya o. Wahala kam bɛ ni daa di m-bɔri Naa Zoligu<ref>{{Cite web|title=Bugum Chugu {{!}} Beyond The Return|url=https://beyondthereturn.org/bugum-chugu/|access-date=2022-08-07|language=en-US}}</ref> yaan' yurigu ŋɔ shee daa bahi la yoli. Ka Naa Zoligu mi yɛli ni shee ka bɛ bo Dariʒɛiɣu shee dama baɣisi daa yɛliya ni o be o nyɛvuli ni ka mali alaafee.
[[Naa Dariʒiɛɣu|Naa Dariʒɛiɣu]] bɔbu daa lɛbila maliŋ, ka bɛ bɔri o yuŋ ni wuntaŋ ni, n-kpɛri barina yɔrini.
Barina mini dabiɛm din daa be o bɔbu shee la zuɣu, doo kam daa yi mi na ni bɛ ti tiɣisi o, ka mali o shili di yi ti niŋ ka muɣisigu kam paagi o mɔɣu maa ni, ka o ni tooi tiligi.
Baɣisi daa yɛliya ni dabisili din pahiri awɔi dali ka bɛ yɛn bo n-nya Dariʒiɛɣu, ni di mi ti yɛn niŋla yuŋ. Lala ŋɔ zuɣu, yuŋ kam, bɛ daa yɛn nyɔla buɣim mɔ'kpala<ref>{{Cite web|title=Yani celebrates Fire Festival after 17-year break|url=https://www.graphic.com.gh/news/general-news/yani-celebrates-fire-festival-after-17-year-break.html|access-date=2022-08-07|website=Graphic Online|language=en-gb}}</ref> din yɛn niŋ ka bɛ nyari soli. Bɛ daa ti nyala bia ŋɔ ni do tia gbunni n-gbihira. Ka ban daa bo n-nya o maa dihitabili ni tia maa mali dabara, di ni daa niŋ ka di nyɛla kpukparisi bee yɔɣasi n-daa zaŋ o sɔɣi dini maa. Shɛba daa dii zaŋla buɣim mo' kpala maa n-labiri tia maa zuɣu ka shɛba mi kabisiri di vari ni bɛ zaŋ ku bukaata. Ka bɛ dii ŋmɛri [[guŋgɔna]] ka wari wahi n-ʒi Naa Dariʒiɛɣu kuna yiŋa. Lala niŋsim ŋɔ n-daa kpuri buɣim chuɣu hali ni zuŋɔ.<ref>{{Cite web|last=MyNewsGH|date=2018-09-23|title=Chief killed in Fire Festival gunshot; police hunt for suspect|url=https://www.mynewsgh.com/fire-festival-chief-killed-police-hunt-for-the-suspect/|access-date=2022-08-07|website=MyNewsGh|language=en-US}}</ref>
== Dini Tɔri Shɛm ==
Di tɔbu ni, bɛ yiini la [[Ʒiɛm Yila|ʒiɛm yila]].<ref>{{Cite web|last=theprotour|date=2019-05-23|title=Bugum Chugu Festival|url=https://protour.africa/bugum-chugu-festival/|access-date=2022-08-07|website=ProTour Africa|language=en-US}}</ref> Buɣim chuɣu tɔrila [[Buɣum (goli)|Buɣim gol]]<nowiki/>i dabaawɔi dali. Di nyɛla dabisi' shɛli Naa Zoligu yaan yurigu ni daa barigi.
[[Churi|Chuɣu]] ŋɔ nyɛla chuɣu tuuli din pahi churi anu shɛli Dagbamba ni puhira.
Di mini chuɣu ŋɔ ku pilila [[Dagbɔŋ|Dagbaŋ]] maa zaa yoli, zuliya shɛŋa kamani [[Zabaɣisi]], [[Kusahi]] nti pahi [[Mamprusi|ŋmamprisi]] taɣimi n-deei li, n che ka di wuligi gili duniya luɣuli kam n-wuhiri ni di nyɛla Tudu yaɣili ŋɔ na chuɣu.
== Shili Maalibu Zaŋ kpa Buɣim Chuɣu ==
Shili maalibu zaŋ kpa buɣim chuɣu piinila di yi ti niŋ ka bɛ nya buɣim goli. Saha ŋɔ ka bihi kpɛri mɔɣini n-ti bo mɔri pam bɛ ni tooi nya, n-lɔ mɔ' kpala.
Ka bɛ naan yi pili n-gili tari bɛ ŋahinima, bɛ yab' donima nti pahi bɛ yab'paɣnima. Lala niŋsim maa yɛn che mi ka ninkura ŋɔ kulahi kpe mɔɣini bɛ maŋmaŋa. Tɔ amaa lala mɔ' kpala zaŋ ti ninkura ŋɔ yɛn lɛbila samli n-ti ba ka bɛ ti yɔli chuɣu maa yi puhi naai neei biɛɣu. Bɛ yɛn yɔla samli ŋɔ ka di nyɛ liɣiri ka [[Dagbamba]] bolli "liɣiri awɔi". Buɣim tɔbu ni ka mɔ'kpala ko ka bɛ gbubira, nachimba tooi gbubiri su'kara, su'bihi, piɛma mini piɛm-mola, malfanima nti pahi lebihi ka di ŋmani tɔbu ni ka bɛ be, ka di lahi che ka buɣim maa tɔbu mali jiri.
Binshɛɣu din tooi lahi niŋdi buɣim goli dabaa anu saha nyɛla daadama gindimi laɣindi binkɔbiri din gbaai nɔhi mini buhi. Lala binkɔbiri ŋɔ ka bɛ mali maani tiŋgbana mini buɣa din be niriba dundona ni ka ti booni li Daŋ Tia. Buɣim tɔbu nyɛla Dagbandabba chuɣu. Di nyɛla goli shɛli bɛ ni maani malima din guri ka taɣiri bɛ daŋ. Din zuɣu ka bɛ booni li " Dagbandabba chuɣu maa.
== Buɣim Chuɣu Tɔbu Dabsili ==
Buɣim tɔbu piinila saɣidihili nyaaŋa. Din dali maa bindirigu nyɛla bindiri gahindili dama nima n-kuli nyɛli ʒii zaa. Daŋ kpamba zaŋdila saɣibora m-pa goma zuɣu ni kpiinkura gba di. Pɔi ka yuŋ zibi, niriba yɛn zaŋla lala saha ŋɔ m-mali bɛ tobu tima shɛŋa ti ni booni noli wuna. Jɛbihi gba nyɛla bɛ ni tibigi shɛba, ka tiri ba pina ni bɛ bo alibarika bɛ sani, bɛ ni yɛn chaŋ nimohi chandi shɛli maa zuɣu.
Shɛba gba zaŋdila dabaa awɔi dali ŋɔ wuntaŋ ni n-zahindi bɛ tima pɔi ka yuŋ naai zibi. Naa Limam niŋ nimmohi Nayili sampaani m-maani sabba sɔŋda n-guhiri yuŋ.
Buɣim tɔbu dali yuŋ saɣidihili nyaaŋa, guŋgɔŋ' karili yɛn kumla nayili sambanni. Guŋgɔŋ ŋɔ kumsi yɛn laɣimla bihi ni ninkura nayili pɔi ka buɣim tɔbu ŋɔ naan yi pili. Kpambaliba n-yɛn zaŋ Naa yina ka o ti di zamaatu maa alizama. O yɛn zaŋla saha bihi n-wuhi kali ŋɔ ni pili shɛm hali ti paai zuŋɔ. O lahi yɛn saɣisila salo maa zaŋ kpa tuun' shɛŋa din ni tooi saɣim chuɣu maa zaɣi viɛl’tali.
Naa n-yɛn taai buɣim maa tuuli, ka [[kpambaliba]] mi taai o sani, ka salo maa gba taai taba sani hali ni ŋun bahindi nyaaŋa. Naa bi pahiri ban chani buɣim tɔbu ŋɔ ni, o yɛn doliba mi n-chaŋ bɛla ka labi zɔŋ ni.
Buɣim tɔribi ŋɔ yɛn dolila so shɛli din tu ni bɛ doli, ka yiini yila ka ŋmɛri ʒiɛm, ka piɛbiri yuhi nti pahi gungɔŋ' kara kumsi ni malifa ti ŋmam. So n-yɛn yiini ʒiɛm kuligi ata yila, ka ban kpalim mi saɣira ni yaa.
N ŋɔ ka yila maa chana;
Buɣim dima mɔɣini ka n-zo kuli n ya"
Yoo yoo yoo yaa yo
Yoo yoo yoo yaa yo
Yoo yoo yoo yaa yo
Buɣim dima mɔɣini ka n-zo kuli n ya".
Bia ŋun ʒɛm ti Naa ŋɔ yeei,
O ʒɛm saa nyinnyɛɣu,
Bia ŋun ʒɛm ti Naa ŋɔ yeei,
O ʒɛm saa nyinnyɛɣu,
O ʒɛm saa nyinnyɛɣu.
Siblaa bia be mɔɣuni
bo n-diri o yee?
Yoo yoo yoo yaa yoo,
kɔlaa bia be mɔɣuni
bo n-diri o yee
Yoo yoo yoo yaa yoo.
<ref>{{Cite web|last=Malik|date=2021-08-15|title=The Bugum festival ( Buɣim chuɣu) among the Dagomba people : • Dagbon Kingdom - Home Of Culture, History & Tourism|url=https://dagbonkingdom.com/bugum-festival-among-dagomba-people/|access-date=2022-08-07|language=en-US}}</ref>
==Zuliya Shɛba Ban Tɔri Buɣim==
Zuliya shɛba ban tɔri Buɣim n-nyɛ: Dagbamba, Nanumba, Zabaɣisi, ŋmampurisi, Kusahi, Mohi, Gurinsi, Kpunkpaamba ni ban pahi.
Zuliya ŋɔ zaa nyɛla ban tɔri buɣim ka di daliri nyɛla bɛ zaa yila Naa Gbewaa zuliya ni na, gbaai yihi kpunkpaamba. Amaa bɛ gba puhirili ka di daliri nyɛla bɛ ni be Naa Gbewaa sulinsi ni la zuɣu.
== Di Daanfaani ==
*Di teeri ti yɛli kura.
*Di kpaŋsiri ti kaya ni taɣaada.
*Di laɣindi simli ni dɔɣim nangbanyini.
*Di che ka bihi baŋdi bɛ kaya ni taɣada.
* Di teeri ti yuuni piligu.
* Di tiri ti zosimli.
*Di kahigiri ti nii, ka kpaŋsiri ti daalaafee.
*Di kpaŋsiri ti kali,ka booni ninvuɣusuma na ti biɛhigu ni.
*Di tiriti ni'nyambo.<ref>{{Cite w
eb|last=Malik|date=2021-08-15|title=The Bugum festival ( Buɣim chuɣu) among the Dagomba people : • Dagbon Kingdom - Home Of Culture, History & Tourism|url=https://dagbonkingdom.com/bugum-festival-among-dagomba-people/|access-date=2022-08-07|language=en-US}}</ref>
*Di che ka ti baŋdi ni ti zaa yila yaankur’yino ni na.
*Di che ka tiŋduya nima baŋdi ti kali ŋɔ yɛla.
*Di che ka ti nyari saan’suma ti tingbani ni.
== Kundivihira ==
{{Reflist}}
*[https://www.youtube.com/watch?v=3iMhNrvcB-g buɣum Chugu (2021)], YouTube
*[https://www.youtube.com/watch?v=g1zwNzno8eY buɣum Chugu (Fire Festival) (2021)], YouTube
{{Chuɣu}}
[[Pubu:Lahabaya zaa]]
[[Pubu:Ghana]]
[[Pubu:Chuɣu]]
[[Pubu:Lahabaya zaa]]
[[Pubu:Dagbaŋ]]
[[Pubu:Dagbamba]]
asdtlv1ldlm0ie8h4sc49013cpifetc
42397
42396
2022-08-08T17:45:50Z
Basiru amina
465
Add dash to word spelling in dini tori shem
wikitext
text/x-wiki
{{Databox}}
{{C-Class}}
'''Buɣim Chuɣu''' nyɛla chuɣu shɛli tini puhiri [[Buɣim goli]] ni.<ref>Naden, Tony. 2014. [https://www.webonary.org/dagbani/download/ ''Dagbani dictionary'']. Webonary.</ref><ref>https://www.hopinacademy.org/2021/08/18/the-story-of-buɣum-chugu-fire-festival-hopin-academy/</ref>
==Di Piligu==
[[File:Fire estival.jpg|thumb|left]]
[[File:Fire festival1.jpg|thumb|right]]
[[File:Fire festival2.jpg|thumb|right]]
[[File:Fire festival4.jpg|thumb|right]]
Taarihi wuhiya ni [[Buɣum|Buɣim]] Chuɣu nyɛla [[Dagbamba]] chuɣu kurili. Goli ŋɔ ka Dagbamba mali piini bɛ yuuni. Di piligu zaŋmi gbaai [[:en:15th century|15th century]], din daa niŋ ka [[Naa Zoligu]] nyɛ Dagboŋ Naa.
[[Naa Zoligu]] n-daa nyɛ Yaa-Nanima puuni ŋun pahiri ayopɔin zaŋ gbaai Naa [[Naa Shitɔbu|Shitɔbu]] n-di Yani gbana<ref>{{Cite web|last=Malik|date=2021-08-15|title=The Bugum festival ( Buɣum chuɣu) among the Dagomba people : • Dagbon Kingdom - Home Of Culture, History & Tourism|url=https://dagbonkingdom.com/bugum-festival-among-dagomba-people/|access-date=2022-08-07|language=en-US}}</ref> [[Naa Nyaɣisi]] Wumbee Yani gbana zuɣu ʒinibu nyaaŋa.
O Nam dibu daa gbaala yuuni 1469 hali ti kpa yuuni 1486.
O Nam dibu yuuni ka o tuuli yaaŋa, Naa Dariʒɛiɣu daa barigi mɔɣini.<ref>{{Cite web|last=Ibrahim|first=Mohammed|title=Celebration of fire festival underway in the Northern Region|url=https://zaaradio.com/local/celebration-of-fire-festival-underway-in-the-northern-region/|access-date=2022-08-07|language=en-GB}}</ref> Di mi daa kamina n-ti lu goli ŋɔ dahinyini dali. Taaarihi din yi noli ni wuhiya, ni kpukparisi bee yɔɣasi n-daa kpuɣi o.
Kpamba buɣisiya ni bɛ daa bo bia ŋɔ dabisi munaanii ka bi nya o. Wahala kam bɛ ni daa di m-bɔri Naa Zoligu<ref>{{Cite web|title=Bugum Chugu {{!}} Beyond The Return|url=https://beyondthereturn.org/bugum-chugu/|access-date=2022-08-07|language=en-US}}</ref> yaan' yurigu ŋɔ shee daa bahi la yoli. Ka Naa Zoligu mi yɛli ni shee ka bɛ bo Dariʒɛiɣu shee dama baɣisi daa yɛliya ni o be o nyɛvuli ni ka mali alaafee.
[[Naa Dariʒiɛɣu|Naa Dariʒɛiɣu]] bɔbu daa lɛbila maliŋ, ka bɛ bɔri o yuŋ ni wuntaŋ ni, n-kpɛri barina yɔrini.
Barina mini dabiɛm din daa be o bɔbu shee la zuɣu, doo kam daa yi mi na ni bɛ ti tiɣisi o, ka mali o shili di yi ti niŋ ka muɣisigu kam paagi o mɔɣu maa ni, ka o ni tooi tiligi.
Baɣisi daa yɛliya ni dabisili din pahiri awɔi dali ka bɛ yɛn bo n-nya Dariʒiɛɣu, ni di mi ti yɛn niŋla yuŋ. Lala ŋɔ zuɣu, yuŋ kam, bɛ daa yɛn nyɔla buɣim mɔ'kpala<ref>{{Cite web|title=Yani celebrates Fire Festival after 17-year break|url=https://www.graphic.com.gh/news/general-news/yani-celebrates-fire-festival-after-17-year-break.html|access-date=2022-08-07|website=Graphic Online|language=en-gb}}</ref> din yɛn niŋ ka bɛ nyari soli. Bɛ daa ti nyala bia ŋɔ ni do tia gbunni n-gbihira. Ka ban daa bo n-nya o maa dihitabili ni tia maa mali dabara, di ni daa niŋ ka di nyɛla kpukparisi bee yɔɣasi n-daa zaŋ o sɔɣi dini maa. Shɛba daa dii zaŋla buɣim mo' kpala maa n-labiri tia maa zuɣu ka shɛba mi kabisiri di vari ni bɛ zaŋ ku bukaata. Ka bɛ dii ŋmɛri [[guŋgɔna]] ka wari wahi n-ʒi Naa Dariʒiɛɣu kuna yiŋa. Lala niŋsim ŋɔ n-daa kpuri buɣim chuɣu hali ni zuŋɔ.<ref>{{Cite web|last=MyNewsGH|date=2018-09-23|title=Chief killed in Fire Festival gunshot; police hunt for suspect|url=https://www.mynewsgh.com/fire-festival-chief-killed-police-hunt-for-the-suspect/|access-date=2022-08-07|website=MyNewsGh|language=en-US}}</ref>
== Dini Tɔri Shɛm ==
Di tɔbu ni, bɛ yiini la [[Ʒiɛm Yila|ʒiɛm yila]].<ref>{{Cite web|last=theprotour|date=2019-05-23|title=Bugum Chugu Festival|url=https://protour.africa/bugum-chugu-festival/|access-date=2022-08-07|website=ProTour Africa|language=en-US}}</ref> Buɣim chuɣu tɔrila [[Buɣum (goli)|Buɣim gol]]<nowiki/>i dabaawɔi dali. Di nyɛla dabisi' shɛli Naa Zoligu yaan yurigu ni daa barigi.
[[Churi|Chuɣu]] ŋɔ nyɛla chuɣu tuuli din pahi churi anu shɛli Dagbamba ni puhira.
Di mini chuɣu ŋɔ ku pilila [[Dagbɔŋ|Dagbaŋ]] maa zaa yoli, zuliya shɛŋa kamani [[Zabaɣisi]], [[Kusahi]] nti pahi [[Mamprusi|ŋmamprisi]] taɣimi n-deei li, n-che ka di wuligi gili duniya luɣuli kam n-wuhiri ni di nyɛla Tudu yaɣili ŋɔ na chuɣu.
== Shili Maalibu Zaŋ kpa Buɣim Chuɣu ==
Shili maalibu zaŋ kpa buɣim chuɣu piinila di yi ti niŋ ka bɛ nya buɣim goli. Saha ŋɔ ka bihi kpɛri mɔɣini n-ti bo mɔri pam bɛ ni tooi nya, n-lɔ mɔ' kpala.
Ka bɛ naan yi pili n-gili tari bɛ ŋahinima, bɛ yab' donima nti pahi bɛ yab'paɣnima. Lala niŋsim maa yɛn che mi ka ninkura ŋɔ kulahi kpe mɔɣini bɛ maŋmaŋa. Tɔ amaa lala mɔ' kpala zaŋ ti ninkura ŋɔ yɛn lɛbila samli n-ti ba ka bɛ ti yɔli chuɣu maa yi puhi naai neei biɛɣu. Bɛ yɛn yɔla samli ŋɔ ka di nyɛ liɣiri ka [[Dagbamba]] bolli "liɣiri awɔi". Buɣim tɔbu ni ka mɔ'kpala ko ka bɛ gbubira, nachimba tooi gbubiri su'kara, su'bihi, piɛma mini piɛm-mola, malfanima nti pahi lebihi ka di ŋmani tɔbu ni ka bɛ be, ka di lahi che ka buɣim maa tɔbu mali jiri.
Binshɛɣu din tooi lahi niŋdi buɣim goli dabaa anu saha nyɛla daadama gindimi laɣindi binkɔbiri din gbaai nɔhi mini buhi. Lala binkɔbiri ŋɔ ka bɛ mali maani tiŋgbana mini buɣa din be niriba dundona ni ka ti booni li Daŋ Tia. Buɣim tɔbu nyɛla Dagbandabba chuɣu. Di nyɛla goli shɛli bɛ ni maani malima din guri ka taɣiri bɛ daŋ. Din zuɣu ka bɛ booni li " Dagbandabba chuɣu maa.
== Buɣim Chuɣu Tɔbu Dabsili ==
Buɣim tɔbu piinila saɣidihili nyaaŋa. Din dali maa bindirigu nyɛla bindiri gahindili dama nima n-kuli nyɛli ʒii zaa. Daŋ kpamba zaŋdila saɣibora m-pa goma zuɣu ni kpiinkura gba di. Pɔi ka yuŋ zibi, niriba yɛn zaŋla lala saha ŋɔ m-mali bɛ tobu tima shɛŋa ti ni booni noli wuna. Jɛbihi gba nyɛla bɛ ni tibigi shɛba, ka tiri ba pina ni bɛ bo alibarika bɛ sani, bɛ ni yɛn chaŋ nimohi chandi shɛli maa zuɣu.
Shɛba gba zaŋdila dabaa awɔi dali ŋɔ wuntaŋ ni n-zahindi bɛ tima pɔi ka yuŋ naai zibi. Naa Limam niŋ nimmohi Nayili sampaani m-maani sabba sɔŋda n-guhiri yuŋ.
Buɣim tɔbu dali yuŋ saɣidihili nyaaŋa, guŋgɔŋ' karili yɛn kumla nayili sambanni. Guŋgɔŋ ŋɔ kumsi yɛn laɣimla bihi ni ninkura nayili pɔi ka buɣim tɔbu ŋɔ naan yi pili. Kpambaliba n-yɛn zaŋ Naa yina ka o ti di zamaatu maa alizama. O yɛn zaŋla saha bihi n-wuhi kali ŋɔ ni pili shɛm hali ti paai zuŋɔ. O lahi yɛn saɣisila salo maa zaŋ kpa tuun' shɛŋa din ni tooi saɣim chuɣu maa zaɣi viɛl’tali.
Naa n-yɛn taai buɣim maa tuuli, ka [[kpambaliba]] mi taai o sani, ka salo maa gba taai taba sani hali ni ŋun bahindi nyaaŋa. Naa bi pahiri ban chani buɣim tɔbu ŋɔ ni, o yɛn doliba mi n-chaŋ bɛla ka labi zɔŋ ni.
Buɣim tɔribi ŋɔ yɛn dolila so shɛli din tu ni bɛ doli, ka yiini yila ka ŋmɛri ʒiɛm, ka piɛbiri yuhi nti pahi gungɔŋ' kara kumsi ni malifa ti ŋmam. So n-yɛn yiini ʒiɛm kuligi ata yila, ka ban kpalim mi saɣira ni yaa.
N ŋɔ ka yila maa chana;
Buɣim dima mɔɣini ka n-zo kuli n ya"
Yoo yoo yoo yaa yo
Yoo yoo yoo yaa yo
Yoo yoo yoo yaa yo
Buɣim dima mɔɣini ka n-zo kuli n ya".
Bia ŋun ʒɛm ti Naa ŋɔ yeei,
O ʒɛm saa nyinnyɛɣu,
Bia ŋun ʒɛm ti Naa ŋɔ yeei,
O ʒɛm saa nyinnyɛɣu,
O ʒɛm saa nyinnyɛɣu.
Siblaa bia be mɔɣuni
bo n-diri o yee?
Yoo yoo yoo yaa yoo,
kɔlaa bia be mɔɣuni
bo n-diri o yee
Yoo yoo yoo yaa yoo.
<ref>{{Cite web|last=Malik|date=2021-08-15|title=The Bugum festival ( Buɣim chuɣu) among the Dagomba people : • Dagbon Kingdom - Home Of Culture, History & Tourism|url=https://dagbonkingdom.com/bugum-festival-among-dagomba-people/|access-date=2022-08-07|language=en-US}}</ref>
==Zuliya Shɛba Ban Tɔri Buɣim==
Zuliya shɛba ban tɔri Buɣim n-nyɛ: Dagbamba, Nanumba, Zabaɣisi, ŋmampurisi, Kusahi, Mohi, Gurinsi, Kpunkpaamba ni ban pahi.
Zuliya ŋɔ zaa nyɛla ban tɔri buɣim ka di daliri nyɛla bɛ zaa yila Naa Gbewaa zuliya ni na, gbaai yihi kpunkpaamba. Amaa bɛ gba puhirili ka di daliri nyɛla bɛ ni be Naa Gbewaa sulinsi ni la zuɣu.
== Di Daanfaani ==
*Di teeri ti yɛli kura.
*Di kpaŋsiri ti kaya ni taɣaada.
*Di laɣindi simli ni dɔɣim nangbanyini.
*Di che ka bihi baŋdi bɛ kaya ni taɣada.
* Di teeri ti yuuni piligu.
* Di tiri ti zosimli.
*Di kahigiri ti nii, ka kpaŋsiri ti daalaafee.
*Di kpaŋsiri ti kali,ka booni ninvuɣusuma na ti biɛhigu ni.
*Di tiriti ni'nyambo.<ref>{{Cite w
eb|last=Malik|date=2021-08-15|title=The Bugum festival ( Buɣim chuɣu) among the Dagomba people : • Dagbon Kingdom - Home Of Culture, History & Tourism|url=https://dagbonkingdom.com/bugum-festival-among-dagomba-people/|access-date=2022-08-07|language=en-US}}</ref>
*Di che ka ti baŋdi ni ti zaa yila yaankur’yino ni na.
*Di che ka tiŋduya nima baŋdi ti kali ŋɔ yɛla.
*Di che ka ti nyari saan’suma ti tingbani ni.
== Kundivihira ==
{{Reflist}}
*[https://www.youtube.com/watch?v=3iMhNrvcB-g buɣum Chugu (2021)], YouTube
*[https://www.youtube.com/watch?v=g1zwNzno8eY buɣum Chugu (Fire Festival) (2021)], YouTube
{{Chuɣu}}
[[Pubu:Lahabaya zaa]]
[[Pubu:Ghana]]
[[Pubu:Chuɣu]]
[[Pubu:Lahabaya zaa]]
[[Pubu:Dagbaŋ]]
[[Pubu:Dagbamba]]
aez3cbers8ny9ep5agvukq53jw3g8v0
Damba chuɣu
0
9563
42343
41027
2022-08-08T14:17:49Z
Basiru amina
465
Add content to wabu,correct words spelling and add punctuations
wikitext
text/x-wiki
{{Databox}}
[[File:Damba_0043.jpg|thumb]]
'''Damba Chuɣu''' nyɛla [[Dagbamba]] ni puhiri [[chuɣu]] shɛli Damba goli ni. Dina n-nyɛ Dagbamba chuɣu shɛli din pahiri ayi yuuni puli ni.<ref>Naden, Tony. 2014. [https://www.webonary.org/Dagbanli/download/ ''Dagbanli dictionary'']. Webonary.</ref><ref>{{Cite web|title=Ghana - Festivals|url=https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/tourism/festivals.php|access-date=2021-09-16|website=www.ghanaweb.com}}</ref>
== Piligu ==
Damba wabu jɛndila [[Anabi Mahamaru]] dɔɣim mini o suuna dabisili. [[Naa Zangina|Naa zanjina,]]"Nyɔɣu yaliŋ nii deei bɔbiri, biliɛri laɣim doya ku baŋ zoligu, gunguma tiɣisi yiliya ku baŋ kpɛma, Zanjina mankaanu, akɔɣu satan kuɣili bilim kuŋma, na' biɛɣu maali kuli zaŋ fali ku zaŋ buɣili." O ni daa diri [[Yani]] saha shɛli maa, o daa yaai noli yali yɔɣu kpamba ni o yaan nima ni o ba nima daa malila kpandaa maani [[dunia]], to amaa ŋuni yɛn zaŋla [[Naawuni]] ni anabi bahi tooni ka dunia mali.<ref>{{Citation|title=Damba festival|date=2021-09-25|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Damba_festival&oldid=1046465438|work=Wikipedia|language=en|access-date=2021-10-11}}</ref> Ti yaba Naa Zanjina saha ka Musulinsi niŋ bayana Dagbaŋ ka Gbengberi daa lahi kpɛna n-ti kpaŋsi [[Musulunsi|Musulinsi]] yaha. Naa Zanjina sim nima ndaa nyɛ ba. O daa yi ti tim ni bɛ ti nya bɛ daalaafee, bee bɛ ti yɛli ba yɛltɔɣ' shɛli bɛ yi chaŋ ban kuli bela tasibaha vabu ni; n sɔɣiri yari biɛla biɛla. Bɛ lala biɛla biɛla ŋɔ yɛlibu zuɣu ka Dagbamba daa bɔliba sɔɣiyalisi. Lala daliri ŋɔ zuɣu, Dagbamba booni la Afa nima '''sɔɣiyalisi''' . Yuuni daa yi giligi, [[sɔɣiyalisi]] ŋɔ maa daa yi mali la laɣim-ʒini shɛli ʒiina, n-wuhiri suhupiɛlli, ka Naa Zanjina daa bɔhiba ka bɛ yali ni bɛ puhirila anabi Muhammad dɔɣim dabisili mini o suuna niŋbu/ zuɣupinibu suhupiɛlli chuɣu. Naa Zanjina ni daa wum lala, ka o daa yɛli ni diŋŋuna o gba bi chihiri di puhibu. Yuuni daa yi ti giligi paai lala saha maa, sokam yirimi na n-ti puhi lala chuɣu maa ka wa wahi. Lala ŋɔ zuɣu daa chɛmi ka bɛ booni li '''dam maŋa chuɣu'''. Lala chuɣu maa daa nyɛla na' nima chuɣu, ka bɛ damdi bɛ maŋa lala chuɣu maa ni. "Dam maŋa" maa ka Dagbamba zaŋ bɔli "Damba". Damba nyɛla suhupiɛlli chuɣu zaŋ ti Ghana tuudu yaɣili palo zuliya nima pam. Damba pala Dagbamba ko ni wari shɛli amaa mole-Dagbamba pirigili gba nyɛla ban wari ŋa. [[Mole-Dagbani]] zuliya shɛba ban wari damba maa puuni shɛba nyɛ: Dagbamba, [[Ŋmamprusi]], [[Walisi]], [[Nanumba South District|Nanumba]], [[Mohi mini Dagbamba|Mɔhi]] ni ban pahipahi. Ban mi ka ti mole Dagbani mabilgu maa puuni ka wari Damba n-nyɛ Zabaɣasi.<ref>{{Cite web|title=Visit Ghana - Damba Festival|url=https://visitghana.com/attractions/damba-festival/|access-date=2021-10-13|website=Visit Ghana|language=en-US}}</ref>
== Wabu ==
Damba n-nyɛ Dagbamba chuɣu din pahiri ayi yuuni puuni. Chuɣu ŋɔ nyela chugu shɛli niriba pam ni dari neen'pala mini pina,ka ma ni sokam bɔri mi ni o yɛ sitira viɛla o yiko tariga. Dabba yɛri la sitira shɛŋa din mali kamanima, nuu wuɣibu binŋmahi din n-nyɛ waa dini.Ka paɣaba gba yɛ tan' maŋa, din nyɛ nuu wuɣibu, ka zaŋ tani n-lo bɛ shɛhi ni ka yie laɣ’ kara cheeni, bansi ni nyingokora<ref>{{Cite web|date=2014-07-11|title=Damba as a festival and dance form|url=http://artsghana.org/damba-as-a-festival-and-dance-form/|access-date=2021-10-13|website=Arts Ghana|language=en-US}}</ref>. Damba wabu pula bu nahi zuɣu Damba gɔli yi kuli yi.
Lala pubu maa m-bɔŋɔ
'''1.''' '''Binchɛra Damba'''
binchera damba ŋɔ nyɛla bini wari wa' shɛli n guhiri Damba maŋmaŋ, Damba gɔli yi kuli zani M mali hali ni o biɛg' pia ŋɔ ka bɛ booni binchera damba. ka ŋa puuni a nyarimi ka pagisara ni na himba lagindi Nayili n ti bɔhindi waa wabu m maani shili guhiri Damba maa nimmɔhi saha. Gɔli maa yi kuli yi hali ni o biɛɣu pia dali n-nyɛ Binchɛra.
Damba maa. Lala saha ŋɔ ka bɛ mali bɔhindi Damba wabu mini [[yila]]
'''2. Somo Damba (Damba tooni)'''
Somo - Damba n-nyɛ Damba tuuli. Di warila gɔli biɛɣu pia ni yini (11) dali. Di puhiri mi jɛndiri Anabi Mahamaru.
[[Anabi Mahammaru|Mahamaru]] dɔɣim dabisili.
Lala damba ŋɔ ni ka shinkaafa gahimbu be.
'''3. Naa Damba'''
Naa Damba nyɛla din kanna biɛɣ' pinaayɔpɔin dali 17 Damba goli ni. Naa Damba n-nyɛ Damba wabu puuni din mali yaa pam n-gari Binchɛra Damba, Somo Damba n-ti pahi Damba Biɛlikulisi.
Naa Damba puuni ka wahi wabu, nachiinsi dibu, n-ti pahi di ka nyu be. Sokam bɔrimi ni o chaŋ Naa Damba ni n-ti nya chaŋgam ni waŋgam.
'''4. Bɛlikulisi'''
Damba Biɛlikulisi n-nyɛ Damba wabu kpalinkpaai. Din warila Naa Damba yi wa n-neei biɛɣu. Damba Biɛlikulisi ni bɛ yiini yila m-paɣiri Naawuni, yaannima, nanima, kpiimba, n-ti pahi ninvuɣ' gahinda.Dabsili ŋɔ n nyɛ dabsi shɛli salo ni mali ti kali niɛma n tooi dihiri bi maŋ nachiinsi.
== Anfaani ==
* Di kpaŋsiri suhudoo ni naŋgbanyini tabi sunsuuni
*Di kpaŋsir' ti kali
* Di vari lɛbigimsim n-tiri tiŋgbaŋ
==Kundivihira==
{{Reflist}}
{{Chuɣu}}
[[Pubu:Lahabaya zaa]]
[[Pubu:Chuɣu]]
6rtsjef7cdmtcd3lm7czy96dt7os5rd
42345
42343
2022-08-08T14:45:56Z
Basiru amina
465
Add words, add dash and punctuations
wikitext
text/x-wiki
{{Databox}}
[[File:Damba_0043.jpg|thumb]]
'''Damba Chuɣu''' nyɛla [[Dagbamba]] ni puhiri [[chuɣu]] shɛli Damba goli ni. Dina n-nyɛ Dagbamba chuɣu shɛli din pahiri ayi yuuni puli ni.<ref>Naden, Tony. 2014. [https://www.webonary.org/Dagbanli/download/ ''Dagbanli dictionary'']. Webonary.</ref><ref>{{Cite web|title=Ghana - Festivals|url=https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/tourism/festivals.php|access-date=2021-09-16|website=www.ghanaweb.com}}</ref>
== Piligu ==
Damba wabu jɛndila [[Anabi Mahamaru]] dɔɣim mini o suuna dabisili. [[Naa Zangina|Naa zanjina,]]"Nyɔɣu yaliŋ nii deei bɔbiri, biliɛri laɣim doya ku baŋ zoligu, gunguma tiɣisi yiliya ku baŋ kpɛma, Zanjina mankaanu, akɔɣu satan kuɣili bilim kuŋma, na' biɛɣu maali kuli zaŋ fali ku zaŋ buɣili." O ni daa diri [[Yani]] saha shɛli maa, o daa yaai noli yali yɔɣu kpamba ni o yaan nima ni o ba nima daa malila kpandaa maani [[dunia]], to amaa ŋuni yɛn zaŋla [[Naawuni]] ni anabi bahi tooni ka dunia mali.<ref>{{Citation|title=Damba festival|date=2021-09-25|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Damba_festival&oldid=1046465438|work=Wikipedia|language=en|access-date=2021-10-11}}</ref> Ti yaba Naa Zanjina saha ka Musulinsi niŋ bayana Dagbaŋ ka Gbengberi daa lahi kpɛna n-ti kpaŋsi [[Musulunsi|Musulinsi]] yaha. Naa Zanjina sim nima ndaa nyɛ ba. O daa yi ti tim ni bɛ ti nya bɛ daalaafee, bee bɛ ti yɛli ba yɛltɔɣ' shɛli bɛ yi chaŋ ban kuli bela tasibaha vabu ni; n sɔɣiri yari biɛla biɛla. Bɛ lala biɛla biɛla ŋɔ yɛlibu zuɣu ka Dagbamba daa bɔliba sɔɣiyalisi. Lala daliri ŋɔ zuɣu, Dagbamba booni la Afa nima '''sɔɣiyalisi''' . Yuuni daa yi giligi, [[sɔɣiyalisi]] ŋɔ maa daa yi mali la laɣim-ʒini shɛli ʒiina, n-wuhiri suhupiɛlli, ka Naa Zanjina daa bɔhiba ka bɛ yali ni bɛ puhirila anabi Muhammad dɔɣim dabisili mini o suuna niŋbu/ zuɣupinibu suhupiɛlli chuɣu. Naa Zanjina ni daa wum lala, ka o daa yɛli ni diŋŋuna o gba bi chihiri di puhibu. Yuuni daa yi ti giligi paai lala saha maa, sokam yirimi na n-ti puhi lala chuɣu maa ka wa wahi. Lala ŋɔ zuɣu daa chɛmi ka bɛ booni li '''dam maŋa chuɣu'''. Lala chuɣu maa daa nyɛla na' nima chuɣu, ka bɛ damdi bɛ maŋa lala chuɣu maa ni. "Dam maŋa" maa ka Dagbamba zaŋ bɔli "Damba". Damba nyɛla suhupiɛlli chuɣu zaŋ ti Ghana tuudu yaɣili palo zuliya nima pam. Damba pala Dagbamba ko ni wari shɛli amaa mole-Dagbamba pirigili gba nyɛla ban wari ŋa. [[Mole-Dagbani]] zuliya shɛba ban wari damba maa puuni shɛba nyɛ: Dagbamba, [[Ŋmamprusi]], [[Walisi]], [[Nanumba South District|Nanumba]], [[Mohi mini Dagbamba|Mɔhi]] ni ban pahipahi. Ban mi ka ti mole Dagbani mabilgu maa puuni ka wari Damba n-nyɛ Zabaɣasi.<ref>{{Cite web|title=Visit Ghana - Damba Festival|url=https://visitghana.com/attractions/damba-festival/|access-date=2021-10-13|website=Visit Ghana|language=en-US}}</ref>
== Wabu ==
Damba n-nyɛ Dagbamba chuɣu din pahiri ayi yuuni puuni. Chuɣu ŋɔ nyɛla chuɣu shɛli niriba pam ni dari neen'pala mini pina, dama sokam bɔri mi ni o yɛ sitira viɛla o yiko tariga. Dabba yɛri la sitira shɛŋa din mali kamanima, nuu wuɣibu binŋmahi din n-nyɛ waa dini.Ka paɣaba gba yɛ tan' maŋa, din nyɛ nuu wuɣibu, ka zaŋ tani n-lo bɛ shɛhi ni ka yie laɣ’ kara cheeni, bansi ni nyingokora<ref>{{Cite web|date=2014-07-11|title=Damba as a festival and dance form|url=http://artsghana.org/damba-as-a-festival-and-dance-form/|access-date=2021-10-13|website=Arts Ghana|language=en-US}}</ref>. Damba wabu pula bu nahi zuɣu Damba gɔli yi kuli yi.
Lala pubu maa m-bɔŋɔ
'''1.''' '''Binchɛra Damba'''
binchera damba ŋɔ nyɛla bini wari wa' shɛli n guhiri Damba maŋmaŋ, Damba gɔli yi kuli zani M mali hali ni o biɛg' pia ŋɔ ka bɛ booni binchera damba. ka ŋa puuni a nyarimi ka pagisara ni na himba lagindi Nayili n ti bɔhindi waa wabu m maani shili guhiri Damba maa nimmɔhi saha. Gɔli maa yi kuli yi hali ni o biɛɣu pia dali n-nyɛ Binchɛra.
Damba maa. Lala saha ŋɔ ka bɛ mali bɔhindi Damba wabu mini [[yila]]
'''2. Somo Damba (Damba tooni)'''
Somo - Damba n-nyɛ Damba tuuli. Di warila gɔli biɛɣu pia ni yini (11) dali. Di puhiri mi jɛndiri Anabi Mahamaru.
[[Anabi Mahammaru|Mahamaru]] dɔɣim dabisili.
Lala damba ŋɔ ni ka shinkaafa gahimbu be.
'''3. Naa Damba'''
Naa Damba nyɛla din kanna biɛɣ' pinaayopɔin dali 17 Damba goli ni. Naa Damba n-nyɛ Damba wabu puuni din mali yaa pam n-gari Binchɛra Damba, Somo Damba n-ti pahi Damba Biɛlikulisi.
Naa Damba puuni ka wahi wabu, nachiinsi dibu, n-ti pahi di ka nyu be. Sokam bɔrimi ni o chaŋ Naa Damba ni n-ti nya chaŋgam ni waŋgam.
'''4. Bɛlikulisi'''
Damba Biɛlikulisi n-nyɛ Damba wabu kpalinkpaa. Din warila Naa Damba yi wa n-neei biɛɣu. Damba Biɛlikulisi ni bɛ yiini yila m-paɣiri Naawuni, yaannima, nanima, kpiimba, nti pahi ninvuɣ' gahinda.Dabsili ŋɔ n-nyɛ dabsi shɛli salo ni mali ti kali niɛma n-tooi dihiri bi maŋ nachiinsi.
== Anfaani ==
* Di kpaŋsiri suhudoo ni naŋgbanyini tabi sunsuuni
*Di kpaŋsir' ti kali
* Di vari lɛbigimsim n-tiri tiŋgbaŋ
==Kundivihira==
{{Reflist}}
{{Chuɣu}}
[[Pubu:Lahabaya zaa]]
[[Pubu:Chuɣu]]
0j6k06pj9cgemrf30fwu325rac25ut2
Ŋun su yɛltɔɣa:Alhassan Mohammed Awal
3
9606
42402
41962
2022-08-08T19:50:15Z
MediaWiki message delivery
274
/* Tech News: 2022-32 */ new section
wikitext
text/x-wiki
N yuli n booni Alhassan Mohammed Awal
== Campaigns Product Update #1 ==
Hello Campaigns Newsletter recipients. We are ready to share our first updates:
* '''We will be hosting our first Campaigns Product Office hour''' with the Product team on '''September 9, 2021 at 3 PM UTC''' (join us on Zoom: https://wikimedia.zoom.us/j/87427100681) . The Office hour will focus on the introduction of the Product team and its choice of of a first feature focused on Event Registration. For more information see: https://meta.wikimedia.org/wiki/Campaigns/Foundation_Programs_Team#Office_Hours
* '''We have published our first document about the first feature''': '''event registration'''. You can find the document on Meta: https://meta.wikimedia.org/wiki/Campaigns/Foundation_Product_Team/Registration . We provided first responses to initial feedback last week. If you responded before, consider reviewing the talk page and adding to the conversation.
* '''We had several presentations at Wikimania:'''
** Ilana Fried presented the Campaign Product team as part of a larger conversation about Wikimedia Foundation Product Strategy. Campaigns product start at 18:12 time:[https://www.youtube.com/watch?v=57GzJ4GEvCQ&t=1103s&ab_channel=WikimediaFoundation https://www.youtube.com/watch?v=57GzJ4GEvCQ&t=1103]
** Alex Stinson facilitated a session on the role of partners in International Campaigns: https://www.youtube.com/watch?v=OS1k8_6QWPY
'''What is next?''' At the office hours, we will share our first version of the designs for the Registration feature, and be asking for feedback. Additionally we will be onboarding our engineering team who will be building the registration feature.
Please invite other organizers to subscribe to this newsletter or to unsubscribe at: https://meta.wikimedia.org/wiki/Campaigns/Foundation_Product_Team/Subscribers
The Campaign Product Team
<!-- Message sent by User:Astinson (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Campaigns/Foundation_Product_Team/Subscribers&oldid=21958270 -->
== Campaigns Product Update #2 ==
<div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
Hello '''Campaigns Product Newsletter''' subscribers! We are excited to share our updates:
*'''Request for Feedback''': We have shared our project principles, wireframes for the desktop version, and open questions for you about the team’s event registration project. See the latest status updates [https://meta.wikimedia.org/wiki/Campaigns/Foundation_Product_Team/Registration#Status_Updates '''here'''.]
:Wireframes are design tools that imagine the future interface of the software. We haven’t built anything yet. We need your feedback on these designs so that we can make better product decisions. You can give feedback on the talk page regarding the design and features of the wireframes. We would love to hear your comments to help us establish the next necessary steps for the project.
:[[m:Talk:Campaigns/Foundation_Product_Team/Registration#Feedback_on_project_principles_&_wireframes_(October_2021)|'''''Please share with us your feedback!''''']]
*'''Presentations''': The Campaign Product team participated in [[m:WikiArabia/2021|WikiArabia 2021]] and [[m:WikiConference North America/2021|WikiConference North America 2021]] to give a brief introduction on how the team works. Senior Program Strategist [[User:Astinson (WMF)|Alex Stinson]] gave an overview about campaigns and how we can scale the organizing experience within the Movement. Senior Product Manager [[User:IFried (WMF)|Ilana Fried]] gave an introduction about the Product Team and the project wireframes of the first campaign software solution: the on-wiki registration tool. View the recorded presentation [https://www.youtube.com/watch?v=1AYknkmHGyI&t=751s '''here'''.]
*'''Team update''': We have hired our first team engineer, [[User:JCarvalho (WMF)|JCarvalho]] and our campaign organizing fellow, [[User:IBrazal (WMF)|IBrazal]]. Newsletter updates will be done by [[User:IBrazal (WMF)|IBrazal]] and she will be coordinating with you! We hope to have the rest of the engineering team onboard soon! For those of who missed the last Campaign Office Hour, you may [https://www.youtube.com/watch?v=7jT8fRUWjfI watch the recording] to know more about the Campaign Product Team.
'''What is next?'''
:'''Testers Needed'''! We will be partnering with [https://yux.design/ '''YUX'''], a design research agency, to learn how our team can improve the experience of Wikimedia campaign organizers and participants in Africa. For this reason, we are looking for community members who are willing to be part of the rapid testing sessions. Preferably, we want organizers and editors who have worked in an African context. If you would like to participate in testing, please email {{email|ibrazal-ctr|wikimedia.org}}.
:'''Upcoming Conferences'''. [[m:WikiIndaba conference 2021|'''Wiki Indaba 2021''']]. This year, the conference will be held virtually on November 5-7, 2021 with the theme "'''''Rethink + Reset : Visions of the future'''''". Read more about the conference [[m:WikiIndaba conference 2021|here]] or [[m:WikiIndaba conference 2021/Registration Information| register]] to join the event. We will be presenting the registration features on Sunday November 7.
:We will also be attending [[m:Wikimedia CEE Online Meeting 2021/Programme/Submissions/Building Organizer Tools for the Future of Campaigns|'''Wikimedia CEE Online Meeting 2021''']], which will be held virtually again this year on November 5-7, 2021. We will be presenting the registration tool on November 6 as part of our communication and sharing process.
:'''Translation Support'''. We are also beginning to translate the updates on Registration. If you think your language community would benefit from updates, please translate [[m:Campaigns/Foundation_Product_Team/Registration#Status_Updates|here]].
''Invite other organizers to [[m:Campaigns/Foundation_Product_Team/Subscribers| subscribe]] to this newsletter for updates!''
The Campaign Product Team
</div>
[[Ŋun su:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[Ŋun su yɛltɔɣa:MediaWiki message delivery|Yɛltɔɣa]]) 16:26, 28 Silimin gɔli October 2021 (GMT)
<!-- Message sent by User:IBrazal (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Campaigns/Foundation_Product_Team/Subscribers&oldid=22200025 -->
== Campaigns Product Update #3 ==
<div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
Hello '''Campaigns Product Newsletter''' subscribers!
We are excited to share our updates:
*'''Proposal to create new namespaces''': We have proposed to create two namespaces, which are “'''Event'''” and “'''Event talk'''.” This way, we can easily create an Event Center that pulls data from event pages. This Event Center may include tools to create event pages with registration support, a calendar of events, and event statistics, among other features. More importantly, the Event Center will highlight organizing as an essential part of the Wikimedia movement. Please give us feedback on [https://phabricator.wikimedia.org/T296280 Phabricator] or [[m:Talk:Campaigns/Foundation Product Team/Registration#Feedback_on_March_2022_update|Meta]] about our proposal to create two new namespaces.
*'''Engineering updates''': We are excited that we have finished hiring for our engineering team! Three engineers and an engineering manager have joined our team since our last update. In the last few months, they have conducted technical planning and launched the building phase of the project. They are now building the registration tool. You can see the [[m:Campaigns/Foundation Product Team|updated team on meta]].
*'''Design updates''': We conducted usability tests with a small group of testers for early feedback on the desktop wireframes. After collecting this feedback, we have developed a new version for desktop wireframes, which will be ready to share in the next few weeks. These desktop wireframes display the user flow of two experiences: one for organizers who want to add registration to their event pages, and another for participants who want to register for an event. Additionally, the design team is also currently working on the first version of mobile wireframes, which will be shared during the next office hour.
::1. View the latest desktop wireframes in '''Figma''' for [https://www.figma.com/proto/h0iZo5Tj6LHpsFDsInWiG0/Pilot---Event-Registration?node-id=1899%3A44995&scaling=min-zoom&page-id=1472%3A36710&starting-point-node-id=1899%3A44995&show-proto-sidebar=1&hide-ui=1 Campaign Organizer Prototype] and [https://www.figma.com/proto/h0iZo5Tj6LHpsFDsInWiG0/Pilot---Event-Registration?node-id=1998%3A49612&scaling=min-zoom&page-id=1472%3A36710&starting-point-node-id=1998%3A49612&show-proto-sidebar=1&hide-ui=1 Participant Registration Prototype].
::2. [[m:Talk:Campaigns/Foundation Product Team/Registration#Feedback_on_project_principles_&_wireframes_(October_2021)|Leave us some feedback]] on the desktop wireframes. Note that we haven’t posted the newest version of the desktop wireframes on the project page yet, but we will soon (and you can feel free to add feedback on any version you have seen).
*'''Ambassador updates''': Three product ambassadors for the Arabic, French and Swahili communities have now joined our team! They will help us collect feedback from Wikimedia communities about the project and understand the needs of organizers, through gathering first-hand information. These ambassadors are immersed as actual members of these communities, so they will also help us identify the needs of the organizers in our pilot communities. The ambassadors are: [[m:User:Bachounda (WMF)|'''M. Bachounda''']] for Arabic communities, [[m:User:Geugeor-WMF|'''Georges Fodouop''']] for French communities, and [[m:User:AMtavangu (WMF)|'''Antoni Mtavangu''']] for Swahili communities.
'''What is next?'''
:'''Next Office Hour''': We will be holding an office hour on '''March 31, 2022''' at 15:00 UTC, which will be conducted via [https://wikimedia.zoom.us/j/82046580320 '''Zoom''']. We invite everyone to attend, and we really hope to see you! The focus will be on the Registration Tool. The team will also be providing community updates on the usability test findings and design highlights for the wireframes. We will also share our current Project timeline and answer any questions you may have. [[m:Campaigns/Foundation Programs Team/Office Hours/2022 03|Join us and share your thoughts on these developments!]]
:In a few months, we are expecting to have the early testable version of the tool. By then, the team will be doing the first round of general testing and gathering feedback. We are looking forward to adding more features on the tool such as communication support, potentially by the end of this year. If you know other organizers that might be interested in following these developments, please recommend that they [[m:Campaigns/Foundation Product Team/Subscribers|subscribe to the newsletter]]. We want to receive as much feedback as we can.
Thank you!
'''The Campaign Product Team'''
</div>
[[Ŋun su:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[Ŋun su yɛltɔɣa:MediaWiki message delivery|Yɛltɔɣa]]) 17:26, 22 Silimin gɔli March 2022 (GMT)
<!-- Message sent by User:IBrazal (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Campaigns/Foundation_Product_Team/Subscribers&oldid=23033286 -->
== Campaign Product Team Office Hour - March 31, 2022 ==
Hello '''Campaign Product Newsletter''' subscribers!
The Campaign Product Team will be hosting the next office hour to share exciting updates on the Registration Tool and new proposed namespaces for events. We will also be sharing community updates on the usability tests and design highlights of the latest mobile and desktop wireframes.
Join us and share your thoughts on these developments!
:Date: '''March 31, 2022'''
:Time: 15:00 UTC
:Zoom Link: https://wikimedia.zoom.us/j/82046580320
You may also watch [https://www.youtube.com/watch?v=7jT8fRUWjfI Campaigns Office Hour: Introducing the Campaigns Product Team] to learn more about the Team and the previous wireframes.
Feel free to send a message to '''ibrazal-ctr@wikimedia.org''' if you want to receive an email reminder for this meeting.
Thank you.
'''The Campaign Product Team'''
[[Ŋun su:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[Ŋun su yɛltɔɣa:MediaWiki message delivery|Yɛltɔɣa]]) 17:37, 30 Silimin gɔli March 2022 (GMT)
<!-- Message sent by User:IBrazal (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Campaigns/Foundation_Product_Team/Subscribers&oldid=23066888 -->
== <span lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">Tech News: 2022-17</span> ==
<div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
<section begin="technews-2022-W17"/><div class="plainlinks">
Latest '''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|tech news]]''' from the Wikimedia technical community. Please tell other users about these changes. Not all changes will affect you. [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/17|Translations]] are available.
'''Recent changes'''
* On [https://noc.wikimedia.org/conf/dblists/group1.dblist many wikis] (group 1), the software to play videos and audio files on pages has now changed. The old player has been removed. Some audio players will become wider after this change. [[mw:Special:MyLanguage/Extension:TimedMediaHandler/VideoJS_Player|The new player]] has been a beta feature for over four years. [https://phabricator.wikimedia.org/T100106][https://phabricator.wikimedia.org/T248418]
'''Changes later this week'''
* [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|alt=|Recurrent item]] The [[mw:MediaWiki 1.39/wmf.9|new version]] of MediaWiki will be on test wikis and MediaWiki.org from {{#time:j xg|2022-04-26|en}}. It will be on non-Wikipedia wikis and some Wikipedias from {{#time:j xg|2022-04-27|en}}. It will be on all wikis from {{#time:j xg|2022-04-28|en}} ([[mw:MediaWiki 1.39/Roadmap|calendar]]).
* [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|alt=|Recurrent item]] Some wikis will be in read-only for a few minutes because of a switch of their main database. It will be performed on {{#time:j xg|2022-04-26|en}} at 07:00 UTC ([https://noc.wikimedia.org/conf/highlight.php?file=dblists/s2.dblist targeted wikis]).
* Some very old browsers and operating systems are no longer supported. Some things on the wikis might look weird or not work in very old browsers like Internet Explorer 9 or 10, Android 4, or Firefox 38 or older. [https://phabricator.wikimedia.org/T306486]
'''''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|Tech news]]''' prepared by [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Writers|Tech News writers]] and posted by [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|bot]] • [[m:Special:MyLanguage/Tech/News#contribute|Contribute]] • [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/17|Translate]] • [[m:Tech|Get help]] • [[m:Talk:Tech/News|Give feedback]] • [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|Subscribe or unsubscribe]].''
</div><section end="technews-2022-W17"/>
</div>
22:53, 25 Silimin gɔli April 2022 (GMT)
<!-- Message sent by User:Quiddity (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Tech_ambassadors&oldid=23187115 -->
== <span lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">Tech News: 2022-18</span> ==
<div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
<section begin="technews-2022-W18"/><div class="plainlinks">
Latest '''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|tech news]]''' from the Wikimedia technical community. Please tell other users about these changes. Not all changes will affect you. [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/18|Translations]] are available.
'''Recent changes'''
* On [https://noc.wikimedia.org/conf/dblists/group2.dblist all remaining wikis] (group 2), the software to play videos and audio files on pages has now changed. The old player has been removed. Some audio players will become wider after this change. [[mw:Special:MyLanguage/Extension:TimedMediaHandler/VideoJS_Player|The new player]] has been a beta feature for over four years. [https://phabricator.wikimedia.org/T100106][https://phabricator.wikimedia.org/T248418]
'''Changes later this week'''
* [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|alt=|Recurrent item]] The [[mw:MediaWiki 1.39/wmf.10|new version]] of MediaWiki will be on test wikis and MediaWiki.org from {{#time:j xg|2022-05-03|en}}. It will be on non-Wikipedia wikis and some Wikipedias from {{#time:j xg|2022-05-04|en}}. It will be on all wikis from {{#time:j xg|2022-05-05|en}} ([[mw:MediaWiki 1.39/Roadmap|calendar]]).
'''Future changes'''
* The developers are working on talk pages in the [[mw:Wikimedia Apps/Team/iOS|Wikipedia app for iOS]]. You can [https://wikimedia.qualtrics.com/jfe/form/SV_9GBcHczQGLbQWTY give feedback]. You can take the survey in English, German, Hebrew or Chinese.
* [[m:WMDE_Technical_Wishes/VisualEditor_template_dialog_improvements#Status_and_next_steps|Most wikis]] will receive an [[m:WMDE_Technical_Wishes/VisualEditor_template_dialog_improvements|improved template dialog]] in VisualEditor and New Wikitext mode. [https://phabricator.wikimedia.org/T296759] [https://phabricator.wikimedia.org/T306967]
* If you use syntax highlighting while editing wikitext, you can soon activate a [[m:WMDE_Technical_Wishes/Improved_Color_Scheme_of_Syntax_Highlighting#Color-blind_mode|colorblind-friendly color scheme]]. [https://phabricator.wikimedia.org/T306867]
* [[File:Octicons-tools.svg|15px|link=|alt=|Advanced item]] Several CSS IDs related to MediaWiki interface messages will be removed. Technical editors should please [[phab:T304363|review the list of IDs and links to their existing uses]]. These include <code dir=ltr>#mw-anon-edit-warning</code>, <code dir=ltr>#mw-undelete-revision</code> and 3 others.
'''''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|Tech news]]''' prepared by [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Writers|Tech News writers]] and posted by [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|bot]] • [[m:Special:MyLanguage/Tech/News#contribute|Contribute]] • [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/18|Translate]] • [[m:Tech|Get help]] • [[m:Talk:Tech/News|Give feedback]] • [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|Subscribe or unsubscribe]].''
</div><section end="technews-2022-W18"/>
</div>
19:31, 2 Silimin gɔli May 2022 (GMT)
<!-- Message sent by User:Quiddity (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Tech_ambassadors&oldid=23232924 -->
== <span lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">Tech News: 2022-19</span> ==
<div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
<section begin="technews-2022-W19"/><div class="plainlinks">
Latest '''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|tech news]]''' from the Wikimedia technical community. Please tell other users about these changes. Not all changes will affect you. [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/19|Translations]] are available.
'''Recent changes'''
* You can now see categories in the [[mw:Special:MyLanguage/Wikimedia Apps/Team/Android|Wikipedia app for Android]]. [https://phabricator.wikimedia.org/T73966]
'''Problems'''
* Last week, there was a problem with Wikidata's search autocomplete. This has now been fixed. [https://phabricator.wikimedia.org/T307586]
* Last week, all wikis had slow access or no access for 20 minutes, for logged-in users and non-cached pages. This was caused by a problem with a database change. [https://phabricator.wikimedia.org/T307647]
'''Changes later this week'''
* There is no new MediaWiki version this week. [https://phabricator.wikimedia.org/T305217#7894966]
* [[m:WMDE Technical Wishes/Geoinformation#Current issues|Incompatibility issues]] with [[mw:Special:MyLanguage/Help:Extension:Kartographer|Kartographer]] and the [[mw:Special:MyLanguage/Help:Extension:FlaggedRevs|FlaggedRevs extension]] will be fixed: Deployment is planned for May 10 on all wikis. Kartographer will then be enabled on the [[phab:T307348|five wikis which have not yet enabled the extension]] on May 24.
* The [[mw:Special:MyLanguage/Reading/Web/Desktop Improvements|Vector (2022)]] skin will be set as the default on several more wikis, including Arabic and Catalan Wikipedias. Logged-in users will be able to switch back to the old Vector (2010). See the [[mw:Special:MyLanguage/Reading/Web/Desktop Improvements/Updates/2022-04 for the largest wikis|latest update]] about Vector (2022).
'''Future meetings'''
* The next [[mw:Special:MyLanguage/Reading/Web/Desktop Improvements/Updates/Talk to Web|open meeting with the Web team]] about Vector (2022) will take place on 17 May. The following meetings are currently planned for: 7 June, 21 June, 5 July, 19 July.
'''''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|Tech news]]''' prepared by [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Writers|Tech News writers]] and posted by [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|bot]] • [[m:Special:MyLanguage/Tech/News#contribute|Contribute]] • [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/19|Translate]] • [[m:Tech|Get help]] • [[m:Talk:Tech/News|Give feedback]] • [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|Subscribe or unsubscribe]].''
</div><section end="technews-2022-W19"/>
</div>
15:20, 9 Silimin gɔli May 2022 (GMT)
<!-- Message sent by User:Trizek (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Tech_ambassadors&oldid=23256717 -->
== <span lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">Tech News: 2022-20</span> ==
<div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
<section begin="technews-2022-W20"/><div class="plainlinks">
Latest '''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|tech news]]''' from the Wikimedia technical community. Please tell other users about these changes. Not all changes will affect you. [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/20|Translations]] are available.
'''Changes later this week'''
* Some wikis can soon use the [[mw:Special:MyLanguage/Help:Growth/Tools/Add a link|add a link]] feature. This will start on Wednesday. The wikis are {{int:project-localized-name-cawiki/en}}{{int:comma-separator/en}}{{int:project-localized-name-hewiki/en}}{{int:comma-separator/en}}{{int:project-localized-name-hiwiki/en}}{{int:comma-separator/en}}{{int:project-localized-name-kowiki/en}}{{int:comma-separator/en}}{{int:project-localized-name-nowiki/en}}{{int:comma-separator/en}}{{int:project-localized-name-ptwiki/en}}{{int:comma-separator/en}}{{int:project-localized-name-simplewiki/en}}{{int:comma-separator/en}}{{int:project-localized-name-svwiki/en}}{{int:comma-separator/en}}{{int:project-localized-name-ukwiki/en}}. This is part of the [[phab:T304110|progressive deployment of this tool to more Wikipedias]]. The communities can [[mw:Special:MyLanguage/Growth/Community configuration|configure how this feature works locally]]. [https://phabricator.wikimedia.org/T304542]
* The [[mw:Special:MyLanguage/Wikimedia Hackathon 2022|Wikimedia Hackathon 2022]] will take place online on May 20–22. It will be in English. There are also local [[mw:Special:MyLanguage/Wikimedia Hackathon 2022/Meetups|hackathon meetups]] in Germany, Ghana, Greece, India, Nigeria and the United States. Technically interested Wikimedians can work on software projects and learn new skills. You can also host a session or post a project you want to work on.
* [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|alt=|Recurrent item]] The [[mw:MediaWiki 1.39/wmf.12|new version]] of MediaWiki will be on test wikis and MediaWiki.org from {{#time:j xg|2022-05-17|en}}. It will be on non-Wikipedia wikis and some Wikipedias from {{#time:j xg|2022-05-18|en}}. It will be on all wikis from {{#time:j xg|2022-05-19|en}} ([[mw:MediaWiki 1.39/Roadmap|calendar]]).
'''Future changes'''
* You can soon edit translatable pages in the visual editor. Translatable pages exist on for examples Meta and Commons. [https://diff.wikimedia.org/2022/05/12/mediawiki-1-38-brings-support-for-editing-translatable-pages-with-the-visual-editor/]
'''''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|Tech news]]''' prepared by [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Writers|Tech News writers]] and posted by [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|bot]] • [[m:Special:MyLanguage/Tech/News#contribute|Contribute]] • [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/20|Translate]] • [[m:Tech|Get help]] • [[m:Talk:Tech/News|Give feedback]] • [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|Subscribe or unsubscribe]].''
</div><section end="technews-2022-W20"/>
</div>
18:56, 16 Silimin gɔli May 2022 (GMT)
<!-- Message sent by User:Quiddity (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Tech_ambassadors&oldid=23291515 -->
== <span lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">Tech News: 2022-21</span> ==
<div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
<section begin="technews-2022-W21"/><div class="plainlinks">
Latest '''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|tech news]]''' from the Wikimedia technical community. Please tell other users about these changes. Not all changes will affect you. [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/21|Translations]] are available.
'''Recent changes'''
* Administrators using the mobile web interface can now access Special:Block directly from user pages. [https://phabricator.wikimedia.org/T307341]
* The <span class="mw-content-ltr" lang="en" dir="ltr">[https://www.wiktionary.org/ www.wiktionary.org]</span> portal page now uses an automated update system. Other [[m:Project_portals|project portals]] will be updated over the next few months. [https://phabricator.wikimedia.org/T304629]
'''Problems'''
* The Growth team maintains a mentorship program for newcomers. Previously, newcomers weren't able to opt out from the program. Starting May 19, 2022, newcomers are able to fully opt out from Growth mentorship, in case they do not wish to have any mentor at all. [https://phabricator.wikimedia.org/T287915]
* Some editors cannot access the content translation tool if they load it by clicking from the contributions menu. This problem is being worked on. It should still work properly if accessed directly via Special:ContentTranslation. [https://phabricator.wikimedia.org/T308802]
'''Changes later this week'''
* [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|alt=|Recurrent item]] The [[mw:MediaWiki 1.39/wmf.13|new version]] of MediaWiki will be on test wikis and MediaWiki.org from {{#time:j xg|2022-05-24|en}}. It will be on non-Wikipedia wikis and some Wikipedias from {{#time:j xg|2022-05-25|en}}. It will be on all wikis from {{#time:j xg|2022-05-26|en}} ([[mw:MediaWiki 1.39/Roadmap|calendar]]).
'''Future changes'''
* [[File:Octicons-tools.svg|15px|link=|alt=|Advanced item]] Gadget and user scripts developers are invited to give feedback on a [[mw:User:Jdlrobson/Extension:Gadget/Policy|proposed technical policy]] aiming to improve support from MediaWiki developers. [https://phabricator.wikimedia.org/T308686]
'''''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|Tech news]]''' prepared by [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Writers|Tech News writers]] and posted by [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|bot]] • [[m:Special:MyLanguage/Tech/News#contribute|Contribute]] • [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/21|Translate]] • [[m:Tech|Get help]] • [[m:Talk:Tech/News|Give feedback]] • [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|Subscribe or unsubscribe]].''
</div><section end="technews-2022-W21"/>
</div>
00:21, 24 Silimin gɔli May 2022 (GMT)
<!-- Message sent by User:Quiddity (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Tech_ambassadors&oldid=23317250 -->
== <span lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">Tech News: 2022-22</span> ==
<div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
<section begin="technews-2022-W22"/><div class="plainlinks">
Latest '''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|tech news]]''' from the Wikimedia technical community. Please tell other users about these changes. Not all changes will affect you. [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/22|Translations]] are available.
'''Recent changes'''
* [[File:Octicons-tools.svg|15px|link=|Advanced item]] In the [[mw:Special:MyLanguage/Extension:AbuseFilter|AbuseFilter]] extension, an <code dir=ltr>ip_in_ranges()</code> function has been introduced to check if an IP is in any of the ranges. Wikis are advised to combine multiple <code dir=ltr>ip_in_range()</code> expressions joined by <code>|</code> into a single expression for better performance. You can use the search function on [[Special:AbuseFilter|Special:AbuseFilter]] to locate its usage. [https://phabricator.wikimedia.org/T305017]
* The [[m:Special:MyLanguage/IP Editing: Privacy Enhancement and Abuse Mitigation/IP Info feature|IP Info feature]] which helps abuse fighters access information about IPs, [[m:Special:MyLanguage/IP Editing: Privacy Enhancement and Abuse Mitigation/IP Info feature#May 24, 2022|has been deployed]] to all wikis as a beta feature. This comes after weeks of beta testing on test.wikipedia.org.
'''Changes later this week'''
* [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|alt=|Recurrent item]] The [[mw:MediaWiki 1.39/wmf.14|new version]] of MediaWiki will be on test wikis and MediaWiki.org from {{#time:j xg|2022-05-31|en}}. It will be on non-Wikipedia wikis and some Wikipedias from {{#time:j xg|2022-06-01|en}}. It will be on all wikis from {{#time:j xg|2022-06-02|en}} ([[mw:MediaWiki 1.39/Roadmap|calendar]]).
* [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|alt=|Recurrent item]] Some wikis will be in read-only for a few minutes because of a switch of their main database. It will be performed on {{#time:j xg|2022-05-31|en}} at 07:00 UTC ([https://noc.wikimedia.org/conf/highlight.php?file=dblists/s5.dblist targeted wikis]).
* The [[mw:Special:MyLanguage/Help:DiscussionTools#New topic tool|New Topic Tool]] will be deployed for all editors at most wikis soon. You will be able to opt out from within the tool and in [[Special:Preferences#mw-prefsection-editing-discussion|Preferences]]. [https://www.mediawiki.org/wiki/Special:MyLanguage/Talk_pages_project/New_discussion][https://phabricator.wikimedia.org/T287804]
* [[File:Octicons-tools.svg|15px|link=|Advanced item]] The [[:mw:Special:ApiHelp/query+usercontribs|list=usercontribs API]] will support fetching contributions from an [[mw:Special:MyLanguage/Help:Range blocks#Non-technical explanation|IP range]] soon. API users can set the <code>uciprange</code> parameter to get contributions from any IP range within [[:mw:Manual:$wgRangeContributionsCIDRLimit|the limit]]. [https://phabricator.wikimedia.org/T177150]
* A new parser function will be introduced: <bdi lang="zxx" dir="ltr"><code><nowiki>{{=}}</nowiki></code></bdi>. It will replace existing templates named "=". It will insert an [[w:en:Equals sign|equal sign]]. This can be used to escape the equal sign in the parameter values of templates. [https://phabricator.wikimedia.org/T91154]
'''''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|Tech news]]''' prepared by [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Writers|Tech News writers]] and posted by [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|bot]] • [[m:Special:MyLanguage/Tech/News#contribute|Contribute]] • [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/22|Translate]] • [[m:Tech|Get help]] • [[m:Talk:Tech/News|Give feedback]] • [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|Subscribe or unsubscribe]].''
</div><section end="technews-2022-W22"/>
</div>
20:28, 30 Silimin gɔli May 2022 (GMT)
<!-- Message sent by User:Trizek (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Tech_ambassadors&oldid=23340178 -->
== <span lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">Tech News: 2022-23</span> ==
<div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
<section begin="technews-2022-W23"/><div class="plainlinks">
Latest '''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|tech news]]''' from the Wikimedia technical community. Please tell other users about these changes. Not all changes will affect you. [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/23|Translations]] are available.
'''Changes later this week'''
* [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|alt=|Recurrent item]] The [[mw:MediaWiki 1.39/wmf.15|new version]] of MediaWiki will be on test wikis and MediaWiki.org from {{#time:j xg|2022-06-07|en}}. It will be on non-Wikipedia wikis and some Wikipedias from {{#time:j xg|2022-06-08|en}}. It will be on all wikis from {{#time:j xg|2022-06-09|en}} ([[mw:MediaWiki 1.39/Roadmap|calendar]]).
* [[File:Octicons-tools.svg|15px|link=|alt=|Advanced item]] A new <bdi lang="zxx" dir="ltr"><code>str_replace_regexp()</code></bdi> function can be used in [[Special:AbuseFilter|abuse filters]] to replace parts of text using a [[w:en:Regular expression|regular expression]]. [https://phabricator.wikimedia.org/T285468]
'''''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|Tech news]]''' prepared by [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Writers|Tech News writers]] and posted by [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|bot]] • [[m:Special:MyLanguage/Tech/News#contribute|Contribute]] • [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/23|Translate]] • [[m:Tech|Get help]] • [[m:Talk:Tech/News|Give feedback]] • [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|Subscribe or unsubscribe]].''
</div><section end="technews-2022-W23"/>
</div>
02:46, 7 Silimin gɔli June 2022 (GMT)
<!-- Message sent by User:Quiddity (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Tech_ambassadors&oldid=23366979 -->
== <span lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">Tech News: 2022-24</span> ==
<div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
<section begin="technews-2022-W24"/><div class="plainlinks">
Latest '''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|tech news]]''' from the Wikimedia technical community. Please tell other users about these changes. Not all changes will affect you. [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/24|Translations]] are available.
'''Recent changes'''
* All wikis can now use [[mw:Special:MyLanguage/Extension:Kartographer|Kartographer]] maps. Kartographer maps now also work on pages with [[mw:Special:MyLanguage/Help:Pending changes|pending changes]]. [https://meta.wikimedia.org/wiki/WMDE_Technical_Wishes/Geoinformation#Project_descriptions][https://phabricator.wikimedia.org/T307348]
'''Changes later this week'''
* [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|alt=|Recurrent item]] The [[mw:MediaWiki 1.39/wmf.16|new version]] of MediaWiki will be on test wikis and MediaWiki.org from {{#time:j xg|2022-06-14|en}}. It will be on non-Wikipedia wikis and some Wikipedias from {{#time:j xg|2022-06-15|en}}. It will be on all wikis from {{#time:j xg|2022-06-16|en}} ([[mw:MediaWiki 1.39/Roadmap|calendar]]).
* [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|alt=|Recurrent item]] Some wikis will be in read-only for a few minutes because of a switch of their main database. It will be performed on {{#time:j xg|2022-06-14|en}} at 06:00 UTC ([https://noc.wikimedia.org/conf/highlight.php?file=dblists/s6.dblist targeted wikis]). [https://phabricator.wikimedia.org/T300471]
* Starting on Wednesday, a new set of Wikipedias will get "[[mw:Special:MyLanguage/Help:Growth/Tools/Add a link|Add a link]]" ({{int:project-localized-name-abwiki/en}}{{int:comma-separator/en}}{{int:project-localized-name-acewiki/en}}{{int:comma-separator/en}}{{int:project-localized-name-adywiki/en}}{{int:comma-separator/en}}{{int:project-localized-name-afwiki/en}}{{int:comma-separator/en}}{{int:project-localized-name-akwiki/en}}{{int:comma-separator/en}}{{int:project-localized-name-alswiki/en}}{{int:comma-separator/en}}{{int:project-localized-name-amwiki/en}}{{int:comma-separator/en}}{{int:project-localized-name-anwiki/en}}{{int:comma-separator/en}}{{int:project-localized-name-angwiki/en}}{{int:comma-separator/en}}{{int:project-localized-name-arcwiki/en}}{{int:comma-separator/en}}{{int:project-localized-name-arzwiki/en}}{{int:comma-separator/en}}{{int:project-localized-name-astwiki/en}}{{int:comma-separator/en}}{{int:project-localized-name-atjwiki/en}}{{int:comma-separator/en}}{{int:project-localized-name-avwiki/en}}{{int:comma-separator/en}}{{int:project-localized-name-aywiki/en}}{{int:comma-separator/en}}{{int:project-localized-name-azwiki/en}}{{int:comma-separator/en}}{{int:project-localized-name-azbwiki/en}}). This is part of the [[phab:T304110|progressive deployment of this tool to more Wikipedias]]. The communities can [[mw:Special:MyLanguage/Growth/Community configuration|configure how this feature works locally]]. [https://phabricator.wikimedia.org/T304548]
* The [[mw:Special:MyLanguage/Help:DiscussionTools#New topic tool|New Topic Tool]] will be deployed for all editors at Commons, Wikidata, and some other wikis soon. You will be able to opt out from within the tool and in [[Special:Preferences#mw-prefsection-editing-discussion|Preferences]]. [https://www.mediawiki.org/wiki/Special:MyLanguage/Talk_pages_project/New_discussion][https://phabricator.wikimedia.org/T287804]
'''Future meetings'''
* The next [[mw:Special:MyLanguage/Reading/Web/Desktop Improvements/Updates/Talk to Web|open meeting with the Web team]] about Vector (2022) will take place today (13 June). The following meetings will take place on: 28 June, 12 July, 26 July.
'''Future changes'''
* By the end of July, the [[mw:Special:MyLanguage/Reading/Web/Desktop Improvements|Vector 2022]] skin should be ready to become the default across all wikis. Discussions on how to adjust it to the communities' needs will begin in the next weeks. It will always be possible to revert to the previous version on an individual basis. [[mw:Special:MyLanguage/Reading/Web/Desktop Improvements/Updates/2022-04 for the largest wikis|Learn more]].
'''''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|Tech news]]''' prepared by [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Writers|Tech News writers]] and posted by [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|bot]] • [[m:Special:MyLanguage/Tech/News#contribute|Contribute]] • [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/24|Translate]] • [[m:Tech|Get help]] • [[m:Talk:Tech/News|Give feedback]] • [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|Subscribe or unsubscribe]].''
</div><section end="technews-2022-W24"/>
</div>
16:59, 13 Silimin gɔli June 2022 (GMT)
<!-- Message sent by User:Quiddity (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Tech_ambassadors&oldid=23389956 -->
== <span lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">Tech News: 2022-25</span> ==
<div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
<section begin="technews-2022-W25"/><div class="plainlinks">
Latest '''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|tech news]]''' from the Wikimedia technical community. Please tell other users about these changes. Not all changes will affect you. [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/25|Translations]] are available.
'''Recent changes'''
* The [[mw:Special:MyLanguage/Wikimedia Apps/Team/Android|Wikipedia App for Android]] now has an option for editing the whole page at once, located in the overflow menu (three-dots menu [[File:Ic more vert 36px.svg|15px|link=|alt=]]). [https://phabricator.wikimedia.org/T103622]
* [[File:Octicons-tools.svg|15px|link=|alt=|Advanced item]] Some recent database changes may affect queries using the [[m:Research:Quarry|Quarry tool]]. Queries for <bdi lang="zxx" dir="ltr"><code>site_stats</code></bdi> at English Wikipedia, Commons, and Wikidata will need to be updated. [[phab:T306589|Read more]].
* [[File:Octicons-tools.svg|15px|link=|alt=|Advanced item]] A new <bdi lang="zxx" dir="ltr"><code>user_global_editcount</code></bdi> variable can be used in [[Special:AbuseFilter|abuse filters]] to avoid affecting globally active users. [https://phabricator.wikimedia.org/T130439]
'''Changes later this week'''
* [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|alt=|Recurrent item]] The [[mw:MediaWiki 1.39/wmf.17|new version]] of MediaWiki will be on test wikis and MediaWiki.org from {{#time:j xg|2022-06-21|en}}. It will be on non-Wikipedia wikis and some Wikipedias from {{#time:j xg|2022-06-22|en}}. It will be on all wikis from {{#time:j xg|2022-06-23|en}} ([[mw:MediaWiki 1.39/Roadmap|calendar]]).
* Users of non-responsive skins (e.g. MonoBook or Vector) on mobile devices may notice a slight change in the default zoom level. This is intended to optimize zooming and ensure all interface elements are present on the page (for example the table of contents on Vector 2022). In the unlikely event this causes any problems with how you use the site, we'd love to understand better, please ping <span class="mw-content-ltr" lang="en" dir="ltr">[[m:User:Jon (WMF)|Jon (WMF)]]</span> to any on-wiki conversations. [https://phabricator.wikimedia.org/T306910]
'''Future changes'''
* The Beta Feature for [[mw:Special:MyLanguage/Help:DiscussionTools|DiscussionTools]] will be updated throughout July. Discussions will look different. You can see [[mw:Special:MyLanguage/Talk pages project/Usability/Prototype|some of the proposed changes]].
* [[File:Octicons-tools.svg|15px|link=|alt=|Advanced item]] Parsoid's HTML output will soon stop annotating file links with different <bdi lang="zxx" dir="ltr"><code>typeof</code></bdi> attribute values, and instead use <bdi lang="zxx" dir="ltr"><code>mw:File</code></bdi> for all types. Tool authors should adjust any code that expects: <bdi lang="zxx" dir="ltr"><code>mw:Image</code></bdi>, <bdi lang="zxx" dir="ltr"><code>mw:Audio</code></bdi>, or <bdi lang="zxx" dir="ltr"><code>mw:Video</code></bdi>. [https://phabricator.wikimedia.org/T273505]
'''''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|Tech news]]''' prepared by [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Writers|Tech News writers]] and posted by [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|bot]] • [[m:Special:MyLanguage/Tech/News#contribute|Contribute]] • [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/25|Translate]] • [[m:Tech|Get help]] • [[m:Talk:Tech/News|Give feedback]] • [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|Subscribe or unsubscribe]].''
</div><section end="technews-2022-W25"/>
</div>
20:18, 20 Silimin gɔli June 2022 (GMT)
<!-- Message sent by User:Quiddity (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Tech_ambassadors&oldid=23425855 -->
== <span lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">Tech News: 2022-26</span> ==
<div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
<section begin="technews-2022-W26"/><div class="plainlinks">
Latest '''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|tech news]]''' from the Wikimedia technical community. Please tell other users about these changes. Not all changes will affect you. [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/26|Translations]] are available.
'''Recent changes'''
* [[File:Octicons-tools.svg|15px|link=|alt=|Advanced item]] [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Enterprise|Wikimedia Enterprise]] API service now has self-service accounts with free on-demand requests and monthly snapshots ([https://enterprise.wikimedia.com/docs/ API documentation]). Community access [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Enterprise/FAQ#community-access|via database dumps & Wikimedia Cloud Services]] continues.
* [[File:Octicons-tools.svg|15px|link=|alt=|Advanced item]] [[d:Special:MyLanguage/Wikidata:Wiktionary#lua|All Wikimedia wikis can now use Wikidata Lexemes in Lua]] after creating local modules and templates. Discussions are welcome [[d:Wikidata_talk:Lexicographical_data#You_can_now_reuse_Wikidata_Lexemes_on_all_wikis|on the project talk page]].
'''Changes later this week'''
* [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|alt=|Recurrent item]] The [[mw:MediaWiki 1.39/wmf.18|new version]] of MediaWiki will be on test wikis and MediaWiki.org from {{#time:j xg|2022-06-28|en}}. It will be on non-Wikipedia wikis and some Wikipedias from {{#time:j xg|2022-06-29|en}}. It will be on all wikis from {{#time:j xg|2022-06-30|en}} ([[mw:MediaWiki 1.39/Roadmap|calendar]]).
* [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|alt=|Recurrent item]] Some wikis will be in read-only for a few minutes because of a switch of their main database. It will be performed on {{#time:j xg|2022-06-28|en}} at 06:00 UTC ([https://noc.wikimedia.org/conf/highlight.php?file=dblists/s7.dblist targeted wikis]). [https://phabricator.wikimedia.org/T311033]
* Some global and cross-wiki services will be in read-only for a few minutes because of a switch of their main database. It will be performed on {{#time:j xg|2022-06-30|en}} at 06:00 UTC. This will impact ContentTranslation, Echo, StructuredDiscussions, Growth experiments and a few more services. [https://phabricator.wikimedia.org/T300472]
* Users will be able to sort columns within sortable tables in the mobile skin. [https://phabricator.wikimedia.org/T233340]
'''Future meetings'''
* The next [[mw:Special:MyLanguage/Reading/Web/Desktop Improvements/Updates/Talk to Web|open meeting with the Web team]] about Vector (2022) will take place tomorrow (28 June). The following meetings will take place on 12 July and 26 July.
'''''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|Tech news]]''' prepared by [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Writers|Tech News writers]] and posted by [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|bot]] • [[m:Special:MyLanguage/Tech/News#contribute|Contribute]] • [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/26|Translate]] • [[m:Tech|Get help]] • [[m:Talk:Tech/News|Give feedback]] • [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|Subscribe or unsubscribe]].''
</div><section end="technews-2022-W26"/>
</div>
20:03, 27 Silimin gɔli June 2022 (GMT)
<!-- Message sent by User:Quiddity (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Tech_ambassadors&oldid=23453785 -->
== <span lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">Tech News: 2022-27</span> ==
<div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
<section begin="technews-2022-W27"/><div class="plainlinks">
Latest '''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|tech news]]''' from the Wikimedia technical community. Please tell other users about these changes. Not all changes will affect you. [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/27|Translations]] are available.
'''Changes later this week'''
* [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|alt=|Recurrent item]] The [[mw:MediaWiki 1.39/wmf.19|new version]] of MediaWiki will be on test wikis and MediaWiki.org from {{#time:j xg|2022-07-05|en}}. It will be on non-Wikipedia wikis and some Wikipedias from {{#time:j xg|2022-07-06|en}}. It will be on all wikis from {{#time:j xg|2022-07-07|en}} ([[mw:MediaWiki 1.39/Roadmap|calendar]]).
* [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|alt=|Recurrent item]] Some wikis will be in read-only for a few minutes because of a switch of their main database. It will be performed on {{#time:j xg|2022-07-05|en}} at 07:00 UTC ([https://noc.wikimedia.org/conf/highlight.php?file=dblists/s6.dblist targeted wikis]) and on {{#time:j xg|2022-07-07|en}} at 7:00 UTC ([https://noc.wikimedia.org/conf/highlight.php?file=dblists/s4.dblist targeted wikis]).
* The Beta Feature for [[mw:Special:MyLanguage/Help:DiscussionTools|DiscussionTools]] will be updated throughout July. Discussions will look different. You can see [[mw:Special:MyLanguage/Talk pages project/Usability/Prototype|some of the proposed changes]].
* [[File:Octicons-tools.svg|15px|link=|alt=| Advanced item]] This change only affects pages in the main namespace in Wikisource. The Javascript config variable <bdi lang="zxx" dir="ltr"><code>proofreadpage_source_href</code></bdi> will be removed from <bdi lang="zxx" dir="ltr"><code>[[mw:Special:MyLanguage/Manual:Interface/JavaScript#mw.config|mw.config]]</code></bdi> and be replaced with the variable <bdi lang="zxx" dir="ltr"><code>prpSourceIndexPage</code></bdi>. [https://phabricator.wikimedia.org/T309490]
'''''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|Tech news]]''' prepared by [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Writers|Tech News writers]] and posted by [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|bot]] • [[m:Special:MyLanguage/Tech/News#contribute|Contribute]] • [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/27|Translate]] • [[m:Tech|Get help]] • [[m:Talk:Tech/News|Give feedback]] • [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|Subscribe or unsubscribe]].''
</div><section end="technews-2022-W27"/>
</div>
19:32, 4 Silimin gɔli July 2022 (GMT)
<!-- Message sent by User:Quiddity (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Tech_ambassadors&oldid=23466250 -->
== Thanks for organizing Feminism and Folklore ==
Dear Organiser/Jury
Thank you so much for your enormous contribution during the [[:Feminism and Folklore 2022|Feminism and Folklore 2022]] writing competition. We appreciate your time and efforts throughout the competition to bridge cultural and gender gap on Wikipedia. We are sending you a special postcard as a token of our appreciation and gratitude. Please fill out [https://docs.google.com/forms/d/e/1FAIpQLSeZ5eNggLMULDNupu4LFuTIcDmEyCIRh0QLhElkhkZvAmg0wQ/viewform this form] by July 20th 2022 to receive a postcard from us. We look forward to seeing you in 2023 next year.
Stay safe!
Gaurav Gaikwad.
International Team
Feminism and Folklore
[[Ŋun su:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[Ŋun su yɛltɔɣa:MediaWiki message delivery|Yɛltɔɣa]]) 13:50, 10 Silimin gɔli July 2022 (GMT)
<!-- Message sent by User:Rockpeterson@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:Tiven2240/wlf1&oldid=23501899 -->
== <span lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">Tech News: 2022-28</span> ==
<div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
<section begin="technews-2022-W28"/><div class="plainlinks">
Latest '''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|tech news]]''' from the Wikimedia technical community. Please tell other users about these changes. Not all changes will affect you. [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/28|Translations]] are available.
'''Recent changes'''
* In the [[mw:Special:MyLanguage/Reading/Web/Desktop Improvements|Vector 2022 skin]], the page title is now displayed above the tabs such as Discussion, Read, Edit, View history, or More. [[mw:Special:MyLanguage/Reading/Web/Desktop Improvements/Updates#Page title/tabs switch|Learn more]]. [https://phabricator.wikimedia.org/T303549]
* [[File:Octicons-tools.svg|15px|link=|alt=|Advanced item]] It is now possible to easily view most of the configuration settings that apply to just one wiki, and to compare settings between two wikis if those settings are different. For example: [https://noc.wikimedia.org/wiki.php?wiki=jawiktionary Japanese Wiktionary settings], or [https://noc.wikimedia.org/wiki.php?wiki=eswiki&compare=eowiki settings that are different between the Spanish and Esperanto Wikipedias]. Local communities may want to [[m:Special:MyLanguage/Requesting_wiki_configuration_changes|discuss and propose changes]] to their local settings. Details about each of the named settings can be found by [[mw:Special:Search|searching MediaWiki.org]]. [https://phabricator.wikimedia.org/T308932]
*The Anti-Harassment Tools team [[m:Special:MyLanguage/IP Editing: Privacy Enhancement and Abuse Mitigation/IP Info feature#May|recently deployed]] the IP Info Feature as a [[Special:Preferences#mw-prefsection-betafeatures|Beta Feature at all wikis]]. This feature allows abuse fighters to access information about IP addresses. Please check our update on [[m:Special:MyLanguage/IP Editing: Privacy Enhancement and Abuse Mitigation/IP Info feature#April|how to find and use the tool]]. Please share your feedback using a link you will be given within the tool itself.
'''Changes later this week'''
* There is no new MediaWiki version this week.
* [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|alt=|Recurrent item]] Some wikis will be in read-only for a few minutes because of a switch of their main database. It will be performed on {{#time:j xg|2022-07-12|en}} at 07:00 UTC ([https://noc.wikimedia.org/conf/highlight.php?file=dblists/s3.dblist targeted wikis]).
'''Future changes'''
* The Beta Feature for [[mw:Special:MyLanguage/Help:DiscussionTools|DiscussionTools]] will be updated throughout July. Discussions will look different. You can see [[mw:Special:MyLanguage/Talk pages project/Usability/Prototype|some of the proposed changes]].
'''''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|Tech news]]''' prepared by [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Writers|Tech News writers]] and posted by [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|bot]] • [[m:Special:MyLanguage/Tech/News#contribute|Contribute]] • [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/28|Translate]] • [[m:Tech|Get help]] • [[m:Talk:Tech/News|Give feedback]] • [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|Subscribe or unsubscribe]].''
</div><section end="technews-2022-W28"/>
</div>
19:25, 11 Silimin gɔli July 2022 (GMT)
<!-- Message sent by User:Quiddity (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Tech_ambassadors&oldid=23502519 -->
== <span lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">Movement Strategy and Governance News – Issue 7</span> ==
<div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
<section begin="msg-newsletter"/>
<div style = "line-height: 1.2">
<span style="font-size:200%;">'''Movement Strategy and Governance News'''</span><br>
<span style="font-size:120%; color:#404040;">'''Issue 7, July-September 2022'''</span><span style="font-size:120%; float:right;">[[m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Newsletter/7|'''Read the full newsletter''']]</span>
----
Welcome to the 7th issue of Movement Strategy and Governance News! The newsletter distributes relevant news and events about the implementation of Wikimedia's [[:m:Special:MyLanguage/Movement Strategy/Initiatives|Movement Strategy recommendations]], other relevant topics regarding Movement governance, as well as different projects and activities supported by the Movement Strategy and Governance (MSG) team of the Wikimedia Foundation.
The MSG Newsletter is delivered quarterly, while the more frequent [[:m:Special:MyLanguage/Movement Strategy/Updates|Movement Strategy Weekly]] will be delivered weekly. Please remember to subscribe [[m:Special:MyLanguage/Global message delivery/Targets/MSG Newsletter Subscription|here]] if you would like to receive future issues of this newsletter.
</div><div style="margin-top:3px; padding:10px 10px 10px 20px; background:#fffff; border:2px solid #808080; border-radius:4px; font-size:100%;">
* '''Movement sustainability''': Wikimedia Foundation's annual sustainability report has been published. ([[:m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Newsletter/7#A1|continue reading]])
* '''Improving user experience''': recent improvements on the desktop interface for Wikimedia projects. ([[:m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Newsletter/7#A2|continue reading]])
* '''Safety and inclusion''': updates on the revision process of the Universal Code of Conduct Enforcement Guidelines. ([[:m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Newsletter/7#A3|continue reading]])
* '''Equity in decisionmaking''': reports from Hubs pilots conversations, recent progress from the Movement Charter Drafting Committee, and a new white paper for futures of participation in the Wikimedia movement. ([[:m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Newsletter/7#A4|continue reading]])
* '''Stakeholders coordination''': launch of a helpdesk for Affiliates and volunteer communities working on content partnership. ([[:m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Newsletter/7#A5|continue reading]])
* '''Leadership development''': updates on leadership projects by Wikimedia movement organizers in Brazil and Cape Verde. ([[:m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Newsletter/7#A6|continue reading]])
* '''Internal knowledge management''': launch of a new portal for technical documentation and community resources. ([[:m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Newsletter/7#A7|continue reading]])
* '''Innovate in free knowledge''': high-quality audiovisual resources for scientific experiments and a new toolkit to record oral transcripts. ([[:m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Newsletter/7#A8|continue reading]])
* '''Evaluate, iterate, and adapt''': results from the Equity Landscape project pilot ([[:m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Newsletter/7#A9|continue reading]])
* '''Other news and updates''': a new forum to discuss Movement Strategy implementation, upcoming Wikimedia Foundation Board of Trustees election, a new podcast to discuss Movement Strategy, and change of personnel for the Foundation's Movement Strategy and Governance team. ([[:m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Newsletter/7#A10|continue reading]])
</div><section end="msg-newsletter"/>
</div>
[[User:RamzyM (WMF)|RamzyM (WMF)]] 01:39, 18 Silimin gɔli July 2022 (GMT)
<!-- Message sent by User:RamzyM (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Movement_Strategy_and_Governance/Newsletter/Subscribe&oldid=23527297 -->
== Event Registration Tool: Demo and Invitation to Test ==
Hello Subscribers!
[[metawiki:Campaigns/Foundation Product Team|'''The Campaigns Product Team''']] from the Wikimedia Foundation will be hosting two office hours to demo the new [[metawiki:Special:MyLanguage/Campaigns/Foundation Product Team/Registration|'''Event Registration Tool''']], and train organizers how to use it. In these office hours, you will learn how to:
* Create an event page in the new event namespace (as an event organizer)
* Enable registration on your event page (as an event organizer)
* Collect data on who registered for your event (as an event organizer)
* Register for an event on the event page (as an event participant)
You can attend one office hour or both, depending on your availability on the following dates:
* Session 1: '''Thursday, July 21, 2022 at 5:00 PM UTC'''
* Session 2: '''Saturday, July 23, 2022 at 12:00 PM UTC'''
These events will be multilingual, with live interpretations in '''Arabic''', '''English''', '''French''', '''Italian''', and '''Portuguese''', and '''Swahili'''. Note that Portuguese will be available on the 21st, but not the 23rd. We strongly encourage you to join and share your feedback on the tool. Your feedback will help us improve the tool so that Wikimedians can have a better event experience. To register, please reply to this email or [[metawiki:Campaigns/Foundation Programs Team/Office Hours/2022 07|'''''sign-up to our page''''']], by adding your signature.
Thank you!
<nowiki>~~~~</nowiki> [[Ŋun su:IBrazal (WMF)|IBrazal (WMF)]] ([[Ŋun su yɛltɔɣa:IBrazal (WMF)|Yɛltɔɣa]]) 06:17, 18 Silimin gɔli July 2022 (GMT)
:I am interested to join. Kindly share the meeting link when it's ready.
:Thank you
:[[Ŋun su:Alhassan Mohammed Awal|Alhassan Mohammed Awal]] ([[Ŋun su yɛltɔɣa:Alhassan Mohammed Awal|Yɛltɔɣa]]) 07:10, 18 Silimin gɔli July 2022 (GMT)
== <span lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">Tech News: 2022-29</span> ==
<div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
<section begin="technews-2022-W29"/><div class="plainlinks">
Latest '''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|tech news]]''' from the Wikimedia technical community. Please tell other users about these changes. Not all changes will affect you. [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/29|Translations]] are available.
'''Problems'''
* The feature on mobile web for [[mw:Special:MyLanguage/Extension:NearbyPages|Nearby Pages]] was missing last week. It will be fixed this week. [https://phabricator.wikimedia.org/T312864]
'''Changes later this week'''
* [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|alt=|Recurrent item]] The [[mw:MediaWiki 1.39/wmf.21|new version]] of MediaWiki will be on test wikis and MediaWiki.org from {{#time:j xg|2022-07-19|en}}. It will be on non-Wikipedia wikis and some Wikipedias from {{#time:j xg|2022-07-20|en}}. It will be on all wikis from {{#time:j xg|2022-07-21|en}} ([[mw:MediaWiki 1.39/Roadmap|calendar]]).
'''Future changes'''
* The [[mw:Technical_decision_making/Forum|Technical Decision Forum]] is seeking [[mw:Technical_decision_making/Community_representation|community representatives]]. You can apply on wiki or by emailing <span class="mw-content-ltr" lang="en" dir="ltr">TDFSupport@wikimedia.org</span> before 12 August.
'''''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|Tech news]]''' prepared by [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Writers|Tech News writers]] and posted by [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|bot]] • [[m:Special:MyLanguage/Tech/News#contribute|Contribute]] • [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/29|Translate]] • [[m:Tech|Get help]] • [[m:Talk:Tech/News|Give feedback]] • [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|Subscribe or unsubscribe]].''
</div><section end="technews-2022-W29"/>
</div>
23:00, 18 Silimin gɔli July 2022 (GMT)
<!-- Message sent by User:Quiddity (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Tech_ambassadors&oldid=23517957 -->
== Campaign Product Team Office Hour - July 21, 2022 ==
Hello '''Campaign Product Newsletter''' subscribers!
The [[m:Campaigns/Foundation Product Team|'''Campaign Product Team''']] will be having an office hour today, '''July 21, 2022 at 17:00 UTC''' via '''Zoom''' to demo the first release of the [[m:Campaigns/Foundation Product Team/Registration|'''Event Registration Tool''']].
You may join the office hour using this [https://wikimedia.zoom.us/j/83538569035 '''meeting link'''].
We look forward to your participation.
Thank you.
Best,
The [[m:Campaigns/Foundation Product Team|'''Campaign Product Team''']]
[[Ŋun su:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[Ŋun su yɛltɔɣa:MediaWiki message delivery|Yɛltɔɣa]]) 14:46, 21 Silimin gɔli July 2022 (GMT)
<!-- Message sent by User:IBrazal (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Campaigns/Foundation_Product_Team/Subscribers&oldid=23512297 -->
== <span lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">Tech News: 2022-30</span> ==
<div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
<section begin="technews-2022-W30"/><div class="plainlinks">
Latest '''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|tech news]]''' from the Wikimedia technical community. Please tell other users about these changes. Not all changes will affect you. [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/30|Translations]] are available.
'''Recent changes'''
* The <span class="mw-content-ltr" lang="en" dir="ltr">[https://www.wikibooks.org/ www.wikibooks.org]</span> and <span class="mw-content-ltr" lang="en" dir="ltr">[https://www.wikiquote.org/ www.wikiquote.org]</span> portal pages now use an automated update system. Other [[m:Project_portals|project portals]] will be updated over the next few months. [https://phabricator.wikimedia.org/T273179]
'''Problems'''
* Last week, some wikis were in read-only mode for a few minutes because of an emergency switch of their main database ([https://noc.wikimedia.org/conf/highlight.php?file=dblists/s7.dblist targeted wikis]). [https://phabricator.wikimedia.org/T313383]
'''Changes later this week'''
* [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|alt=|Recurrent item]] The [[mw:MediaWiki 1.39/wmf.22|new version]] of MediaWiki will be on test wikis and MediaWiki.org from {{#time:j xg|2022-07-26|en}}. It will be on non-Wikipedia wikis and some Wikipedias from {{#time:j xg|2022-07-27|en}}. It will be on all wikis from {{#time:j xg|2022-07-28|en}} ([[mw:MediaWiki 1.39/Roadmap|calendar]]).
* The external link icon will change slightly in the skins Vector legacy and Vector 2022. The new icon uses simpler shapes to be more recognizable on low-fidelity screens. [https://phabricator.wikimedia.org/T261391]
* Administrators will now see buttons on user pages for "{{int:changeblockip}}" and "{{int:unblockip}}" instead of just "{{int:blockip}}" if the user is already blocked. [https://phabricator.wikimedia.org/T308570]
'''Future meetings'''
* The next [[mw:Special:MyLanguage/Reading/Web/Desktop Improvements/Updates/Talk to Web|open meeting with the Web team]] about Vector (2022) will take place tomorrow (26 July).
'''''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|Tech news]]''' prepared by [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Writers|Tech News writers]] and posted by [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|bot]] • [[m:Special:MyLanguage/Tech/News#contribute|Contribute]] • [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/30|Translate]] • [[m:Tech|Get help]] • [[m:Talk:Tech/News|Give feedback]] • [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|Subscribe or unsubscribe]].''
</div><section end="technews-2022-W30"/>
</div>
19:27, 25 Silimin gɔli July 2022 (GMT)
<!-- Message sent by User:Quiddity (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Tech_ambassadors&oldid=23545370 -->
== <span lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">Tech News: 2022-31</span> ==
<div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
<section begin="technews-2022-W31"/><div class="plainlinks">
Latest '''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|tech news]]''' from the Wikimedia technical community. Please tell other users about these changes. Not all changes will affect you. [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/31|Translations]] are available.
'''Recent changes'''
* Improved [[m:Special:MyLanguage/Help:Displaying_a_formula#Phantom|LaTeX capabilities for math rendering]] are now available in the wikis thanks to supporting <bdi lang="zxx" dir="ltr"><code>Phantom</code></bdi> tags. This completes part of [[m:Community_Wishlist_Survey_2022/Editing/Missing_LaTeX_capabilities_for_math_rendering|the #59 wish]] of the 2022 Community Wishlist Survey.
'''Changes later this week'''
* [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|alt=|Recurrent item]] The [[mw:MediaWiki 1.39/wmf.23|new version]] of MediaWiki will be on test wikis and MediaWiki.org from {{#time:j xg|2022-08-02|en}}. It will be on non-Wikipedia wikis and some Wikipedias from {{#time:j xg|2022-08-03|en}}. It will be on all wikis from {{#time:j xg|2022-08-04|en}} ([[mw:MediaWiki 1.39/Roadmap|calendar]]).
* The [[mw:Special:MyLanguage/Help:Extension:WikiEditor/Realtime_Preview|Realtime Preview]] will be available as a Beta Feature on wikis in [https://noc.wikimedia.org/conf/highlight.php?file=dblists%2Fgroup0.dblist Group 0]. This feature was built in order to fulfill [[m:Special:MyLanguage/Community_Wishlist_Survey_2021/Real_Time_Preview_for_Wikitext|one of the Community Wishlist Survey proposals]].
'''Future changes'''
* The Beta Feature for [[mw:Special:MyLanguage/Help:DiscussionTools|DiscussionTools]] will be updated throughout August. Discussions will look different. You can see [[mw:Special:MyLanguage/Talk pages project/Usability/Prototype|some of the proposed changes]].
'''Future meetings'''
* This week, three meetings about [[mw:Special:MyLanguage/Reading/Web/Desktop Improvements|Vector (2022)]] with live interpretation will take place. On Tuesday, interpretation in Russian will be provided. On Thursday, meetings for Arabic and Spanish speakers will take place. [[mw:Special:MyLanguage/Reading/Web/Desktop Improvements/Updates/Talk to Web|See how to join]].
'''''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|Tech news]]''' prepared by [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Writers|Tech News writers]] and posted by [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|bot]] • [[m:Special:MyLanguage/Tech/News#contribute|Contribute]] • [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/31|Translate]] • [[m:Tech|Get help]] • [[m:Talk:Tech/News|Give feedback]] • [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|Subscribe or unsubscribe]].''
</div><section end="technews-2022-W31"/>
</div>
21:22, 1 Silimin gɔli August 2022 (GMT)
<!-- Message sent by User:Quiddity (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Tech_ambassadors&oldid=23615613 -->
== <span lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">Tech News: 2022-32</span> ==
<div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
<section begin="technews-2022-W32"/><div class="plainlinks">
Latest '''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|tech news]]''' from the Wikimedia technical community. Please tell other users about these changes. Not all changes will affect you. [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/32|Translations]] are available.
'''Recent changes'''
* [[:m:Special:MyLanguage/Meta:GUS2Wiki/Script|GUS2Wiki]] copies the information from [[{{#special:GadgetUsage}}]] to an on-wiki page so you can review its history. If your project isn't already listed on the [[d:Q113143828|Wikidata entry for Project:GUS2Wiki]] you can either run GUS2Wiki yourself or [[:m:Special:MyLanguage/Meta:GUS2Wiki/Script#Opting|make a request to receive updates]]. [https://phabricator.wikimedia.org/T121049]
'''Changes later this week'''
* There is no new MediaWiki version this week.
* [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|alt=|Recurrent item]] Some wikis will be in read-only for a few minutes because of a switch of their main database. It will be performed on {{#time:j xg|2022-08-09|en}} at 07:00 UTC ([https://noc.wikimedia.org/conf/highlight.php?file=dblists/s5.dblist targeted wikis]) and on {{#time:j xg|2022-08-11|en}} at 7:00 UTC ([https://noc.wikimedia.org/conf/highlight.php?file=dblists/s2.dblist targeted wikis]).
'''Future meetings'''
* The [[wmania:Special:MyLanguage/Hackathon|Wikimania Hackathon]] will take place online from August 12–14. Don't miss [[wmania:Special:MyLanguage/Hackathon/Schedule|the pre-hacking showcase]] to learn about projects and find collaborators. Anyone can [[phab:/project/board/6030/|propose a project]] or [[wmania:Special:MyLanguage/Hackathon/Schedule|host a session]]. [[wmania:Special:MyLanguage/Hackathon/Newcomers|Newcomers are welcome]]!
'''''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|Tech news]]''' prepared by [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Writers|Tech News writers]] and posted by [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|bot]] • [[m:Special:MyLanguage/Tech/News#contribute|Contribute]] • [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/32|Translate]] • [[m:Tech|Get help]] • [[m:Talk:Tech/News|Give feedback]] • [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|Subscribe or unsubscribe]].''
</div><section end="technews-2022-W32"/>
</div>
19:50, 8 Silimin gɔli August 2022 (GMT)
<!-- Message sent by User:Quiddity (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Tech_ambassadors&oldid=23627807 -->
0ywkoosj44uyx0gaavppblzd95qqmur
Yakubu II
0
12280
42398
2022-08-08T18:21:44Z
Dnshitobu
19
Creation of new article
wikitext
text/x-wiki
==Kundivihira==
b5jjn2cf7sa296bnagqxjvf89u2xjgi
42399
42398
2022-08-08T18:22:16Z
Dnshitobu
19
added [[Category:Lahabaya zaa]] using [[WP:HC|HotCat]]
wikitext
text/x-wiki
==Kundivihira==
[[Pubu:Lahabaya zaa]]
lmxe0j0x6de569s8xa96mqe3krbe16y
42400
42399
2022-08-08T18:23:17Z
Dnshitobu
19
added [[Category:Yaan' na kura]] using [[WP:HC|HotCat]]
wikitext
text/x-wiki
==Kundivihira==
[[Pubu:Lahabaya zaa]]
[[Pubu:Yaan' na kura]]
2qa5wo7jkomilud388t0yiyn8t4jax4
42401
42400
2022-08-08T18:26:29Z
Dnshitobu
19
N tim la nuu
wikitext
text/x-wiki
{{Databox}}
{{E-CLASS}}
Naa Yakubu Andani nyɛla Dagbaŋ Yaan' kanina la puuni yino
==Kundivihira==
[[Pubu:Lahabaya zaa]]
[[Pubu:Yaan' na kura]]
r3kwzzop0q28sbb3n2t0s8pawobpqto