Dagbani Wikipedia
dagwiki
https://dag.wikipedia.org/wiki/Sol%C9%94%C9%A3u
MediaWiki 1.39.0-wmf.23
first-letter
Miidiya
Diŋ'gahim
Yɛltɔɣa
Ŋun su
Ŋun su yɛltɔɣa
Wikipedia
Wikipedia yɛltɔɣa
Lahabali kɔligu
Lahabali kɔligu yɛltɔɣa
MiidiyaWiki
MiidiyaWiki yɛltɔɣa
Tɛmplet
Tɛmplet yɛltɔɣa
Sɔŋsim
Sɔŋsim yɛltɔɣa
Pubu
Pubu yɛltɔɣa
Salima
Salima yɛltɔɣa
TimedText
TimedText talk
Module
Module talk
Gadget
Gadget talk
Gadget definition
Gadget definition talk
Jerry Rawlings
0
3414
42547
41626
2022-08-15T11:11:05Z
AFAIBRAHIM
1206
wikitext
text/x-wiki
{{Databox}}
{{E-Class}}
'''Jerry John Rawlings''' nyɛla bɛ ni daa dɔɣi so Silimiin' gɔli [[June]] biɛɣ' pishi ni ayi dali, yuuni 1947 ka o ti lee Naawuni dini Silimin gɔli [[:en:November|November]] biɛɣu pia ni ayi, yuuni 2020.<ref>{{Cite web|title=Jerry J. Rawlings {{!}} Biography & Facts|url=https://www.britannica.com/biography/Jerry-J-ings|access-date=2021-09-27|website=Encyclopedia Britannica|language=en}}</ref> O daa nyɛla [[Ghana]] tiŋgbani zuɣulana, linjima nira ka lahi nyɛ [[siyaasa]] nira ŋun daa gbubi Ghana tiŋgbani din gbaai yuuni 1981 zaŋ chaŋ 2001 yuuni ka daa pun gbubi li bela yuuni 1979. O daa zaŋla linjintali [[kinkansi]] n-ʒini Ghana [[Zuɣulana|zuɣulan]] tali kuɣu maa zuɣu hali ni 1992, ka daa naan yi lԑbi Ghana tingbani zuɣulana ŋun nyɛ salo zaa ni daa laɣim m-pii so, n daa ʒini buyi [[Ghana]] [[namkuɣu]] maa zuɣu.<ref>{{Cite web|last=Hydrant (http://www.hydrant.co.uk)|first=Site designed and built by|title=Ghana : History|url=https://thecommonwealth.org/our-member-countries/ghana/history|access-date=2021-09-27|website=The Commonwealth|language=en}}</ref><ref>{{Cite web|title=MyJoyOnline.com - Ghana's most comprehensive website. Credible, fearless and independent journalism|url=https://www.myjoyonline.com/|access-date=2021-09-27|website=www.myjoyonline.com|language=en-US}}</ref>
== Piligu ==
Bɛ daa dɔɣila John Rawlings la [[Ankara]] Silimiin' goli June biɛɣu pishi ni ayi 1947 yuuni. Ban daa dɔɣi o n-daa nyɛ bihibapir' James Ramsey ŋun daa yi Scotland na la, ni bihipirib' Victoria Agbotui, ŋun daa nye Ewe nira ka yi Dzelukope din be Ghana Volta Region la.<ref name=":0">{{Cite web|last=Gracia|first=Zindzy|date=2018-02-01|title=Jj Rawlings' Family|url=https://yen.com.gh/104923-jj-rawlings-children-wife.html|access-date=2021-09-29|website=Yen.com.gh - Ghana news.|language=en}}</ref>
== Shikuru Baŋsim ==
O daa pilila o shikuru [[St Joseph's Catholic Primary School]] n naai. O daa lahi tuɣi o shikuru [[:en:Achimota School|Achimota College]] n-ti naai yuuni 1967. O ni daa naai, o daa kpela linjima [[shikuru]] n-ti naai yuuni 1969.<ref name=":0" /><ref>{{Cite web|date=2020-11-13|title=Jerry Rawlings obituary|url=http://www.theguardian.com/world/2020/nov/13/jerry-rawlings-obituary|access-date=2021-09-27|website=the Guardian|language=en}}</ref>
== O Iyaali ==
Rawlings daa bola Nana [[Konadu Agyeman]], bɛ ni daa nyɛ tab' [[Added interlinks|Achimota College]] la ni. 1977 yuuni ka bɛ daa lo taba amiliya. Bɛ dɔɣila bipuɣiŋsi ata, [[Zanetor Agyeman-Rawlings|Zanetor Rawlings]], Yaa Asantewaa Rawlings, [[Amina Rawlings]] n-ti pahi bidib' yino [[Kimathi Rawlings.|Kimathi Rawlings]]<ref name=":0" /><ref>{{Cite web|last=MyNewsGH|date=2018-11-28|title=All my CHILDREN are POLITICIANS- Konadu RAWLINGS makes shocking disclosure|url=https://www.mynewsgh.com/all-my-children-are-politicians-konadu-rawlings-makes-shocking-disclosure/|access-date=2021-09-29|website=MyNewsGh|language=en-US}}</ref>
== Siyaasa Tali ==
=== 1979 Kuul ===
=== 1981 Kuul ===
Rawlings nini daa bi tiɣi [[Limann]] gomnan-ti maa ni gbubi tiŋgbani maa shɛm, o daa lahi yina n-ti ŋme [[Limann]] gomnan-ti n-fa li ka wurim paati shɛŋa din daa bɛni Silimiin' goli December biɛɣu pihita ni yini yuuni 1981<ref>{{Cite journal|last=Abdulai|first=David|date=1992|title=Rawlings "Wins" Ghana's Presiden-tial Elections: Establishing a New Constitutional Order|url=https://www.jstor.org/stable/4186868|journal=Africa Today|volume=39|issue=4|pages=66–71|issn=0001-9887}}</ref>. [[Rawlings]] daa labimi n-taɣi [[Limann]] [[People's National Party (PNP)]] la yuli n-ti [[Provisional National Defence Council (PNDC)]]
=== 1992 Piibu-Piibu ===
Rawlings daa kpala National Commission on Democracy(NCD) 1982 kuul nyaaŋa, ka ti ba soli ni bɛ niŋ vihigu n-nya sabiila nim ni saɣi ti demokaratia din nyɛ yɛlivuhi gomnan-ti.
Silimiin' gɔli March yuuni 1991, ka PNDC daa zaŋ NCD nim vihigu maa n-wuhi salo bɛ nye lahabali shɛli, ka di zami ni bɛ pii tiŋgbani zuɣulana, n-kpa dundɔŋ ni gomnan-ti n-ti pahi prime Minister. PNDC nim daa zaŋla NCD gbaaiti ŋɔ n kpa kɔmitii ni bɛ bɔ soya n sabi Ghana zalikpan' pala di bahi bahindi [[Ghana]] zalkpana din pun gari, lala ŋɔ n-daa ti soli ka bɛ vuui fukumsi din daa be paatinim zuɣu silimiin-gɔli May yuuni 1992.
Silimiin-gɔli November, yuuni 1992, ka fukumsi tuma zuɣu din su piibu-piibu INEC daa yina ni shahira wuhi, ni piibupiibu yaɣa din paai tuhili wuhiya, ni Rawlings NDC paati nyɛla din daa di vaabu pihiyɔbu (60%) pubu kobgi puuni kalinli din wuhi ni bɛni galsi.
=== Yali Gbahira mini Yali maana ===
=== 1996 Piibu-Piibu ===
=== Kuul nim nyaaŋa ===
Ti Ghana 1992 zalikpana puuni wuhiya ni nira ni tooi ʒini Ghana namkuɣu ŋɔ zuɣu la buyi ko, hali di yi niŋ mi ka o di la nam (Gomnan-ti tali) ŋɔ m-pa taba buyi. Jerry John Rawlings ni daa ʒini Ghana nam kuɣu ŋɔ zuɣu ka o saha ti paai yuuni 2000 , O daa nyɛla ŋun saɣi ti Ghana 1992 zalisi ([[constitution]]) din wuhi ni gɔmnan-ti ni tooi ʒini kuɣu ŋɔ zuɣu buyi la. O daa bi lahi bo so' shɛli din yɛn che ka o di nam ŋɔ pahi buta yuuni 2000. O daa sheela nam ni yuuni 2001 ka jilimalana [[John Agyekum Kufour,]] ŋun daa kpaɣiri o bo nam ŋɔ 1996 yuuni daa nyɛ nasara di Ghana kuɣu ŋɔ. Lala yuuni ŋɔ n-daa nyɛ tuuli Ghana gomnan-ti ni yiɣisi gbana zuɣu ni suhudoo ka che ka salo ni pii yaɣi shɛli gomnan-ti ʒini ni suhudoo. Pɔi ka jilimalana John Agyekum Kufuor di nam ŋɔ , O mini ti jilima lana ŋun daa nyɛ zuɣu lana paa [[(John Atta Mills)]] zaŋ ti Jilimalana Jerry John Rawlings n-daa kpaɣiri taba n-bɔ kuɣu maa ka Naawuni daa ti o (Kufour) nasara. Di ni daa ti saɣi ni bɛ labi niŋ piibu 2004 yuuni, Ka Kufour daa lahi labi di nasara John Atta Mills zuɣu.
=== O Ni Daa Yi Nam ni ===
== O Kpibu ni O Sɔɣibu ==
=== O Kpibu ===
Rawlings daa kpila silimiin' goli November 12, 2020 Korle-Bu Teaching Ashibiti karili din be Accra l. O kum maa daliri daa nyɛla barigu n-daa gbaagi o kamani bakɔi sunsuuni ka bɛ daa deei o n-sɔŋ lala ashibiti maa ni, Ghana tiŋgbani ŋɔ ni. Vihigu din daa yina di nyaaŋa daa wuhiya ni Corona Virus (Covid 19) doro la n-daa ku o maa. O daa kɔŋ la o ma; Victoria Agbotui, September 24, 2020. Jilimalana [[Nana Akufo-Addo]] ŋun Ghana tiŋgbani zuɣulana daa mɔli n-ti Ghana zaa, ni Ghana daaŋkuɣa la zaɣ' yini vuɣi ya, ni Ghana zaa suhigarigu m-bala. Dinzuɣu o daa puhi tuma duri ni luɣulikam zaa din mali tuutanima, ni bɛ che ka bɛ siɣisim bɛ tuutanima n-kana sunsuuni bakɔi zuɣu. Rawlings daŋ kpamba daa balim ka suhi Ghana Gɔmnan-ti ni O che ka bɛ simsi o [[Keta]] tiŋgbani ni din be [[Volta Region]]. Tiŋgbani zuɣulana daa yihila dabisili gahindili n-zali ni niriba sabi ka dihi nuhi ni yɛltɔɣa gahinda shɛŋa bɛ ni ni tooi teei zaŋ chaŋ Rawlings polo. Bɛ daa gbaai la o kuli malibu n-zali December 23, 2020, amaa ka o daŋ kpamba daa suhi ni bɛ taɣimi li n-ti ba.
=== O Sɔɣibu ===
== Kpaŋmaŋ Pina ==
== Tuma ==
1.O daa pilila tuma linjima ni n-nyɛ matuuka yiƒirigu durɔba biiŋa hali ti lɛbi Ghana tiŋgbani zuɣulana.
2. ŋuni n-daa zali Ghana Education Trust Fund (GET Fund) din sɔŋdi Ghana karinzondi ni shikurubihi pam bɛ bɔhimbu polo.
3. O daa lahi sɔŋ ka tuhi nyɛrifu dɔriti ka di nyɛla konyur' suŋ ka o bo n-ti tinkpaŋsi pam.
4. Ŋuna n-daa lahi kpa [[University for Development Studies (UDS)]] din be Ghana tudu la.
5. O daa che ka Ghana lɛbi dimɔkiratia 1992 yuuni.
6. O daa lahi dee Ghana ninvuɣ' gbaliŋ shɛba bɛ ni daa kari Nigeria la.
7. Ghana daa nyɛ gɔmnan-ti polo taɣibo o nuuni ka gadama shɛli kani.
== Maŋmaŋa biɛhigu ==
== Kundivihira ==
{{Reflist}}
[[Pubu:Ghana]]
[[Pubu:Lahabaya zaa]]
[[Pubu:Ghana tingbani]]
[[Pubu:Ghana zuɣulananima]]
[[Pubu:E-Class]]
[[Pubu:Ninsala ŋun lahi ka o nyɛvuli ni]]
[[Pubu:Siyaasa niriba]]
[[Pubu:Bachinima]]
[[Pubu:Ninsala]]
753mox249vmdm8fqju281dyapg1xvrx
42548
42547
2022-08-15T11:12:16Z
AFAIBRAHIM
1206
wikitext
text/x-wiki
{{Databox}}
{{E-Class}}
'''Jerry John Rawlings''' nyɛla bɛ ni daa dɔɣi so Silimiin' gɔli [[June]] biɛɣ' pishi ni ayi dali, yuuni 1947 ka o ti lee Naawuni dini Silimiin gɔli [[:en:November|November]] biɛɣu pia ni ayi, yuuni 2020.<ref>{{Cite web|title=Jerry J. Rawlings {{!}} Biography & Facts|url=https://www.britannica.com/biography/Jerry-J-ings|access-date=2021-09-27|website=Encyclopedia Britannica|language=en}}</ref> O daa nyɛla [[Ghana]] tiŋgbani zuɣulana, linjima nira ka lahi nyɛ [[siyaasa]] nira ŋun daa gbubi Ghana tiŋgbani din gbaai yuuni 1981 zaŋ chaŋ 2001 yuuni ka daa pun gbubi li bela yuuni 1979. O daa zaŋla linjintali [[kinkansi]] n-ʒini Ghana [[Zuɣulana|zuɣulan]] tali kuɣu maa zuɣu hali ni 1992, ka daa naan yi lԑbi Ghana tingbani zuɣulana ŋun nyɛ salo zaa ni daa laɣim m-pii so, n daa ʒini buyi [[Ghana]] [[namkuɣu]] maa zuɣu.<ref>{{Cite web|last=Hydrant (http://www.hydrant.co.uk)|first=Site designed and built by|title=Ghana : History|url=https://thecommonwealth.org/our-member-countries/ghana/history|access-date=2021-09-27|website=The Commonwealth|language=en}}</ref><ref>{{Cite web|title=MyJoyOnline.com - Ghana's most comprehensive website. Credible, fearless and independent journalism|url=https://www.myjoyonline.com/|access-date=2021-09-27|website=www.myjoyonline.com|language=en-US}}</ref>
== Piligu ==
Bɛ daa dɔɣila John Rawlings la [[Ankara]] Silimiin' goli June biɛɣu pishi ni ayi 1947 yuuni. Ban daa dɔɣi o n-daa nyɛ bihibapir' James Ramsey ŋun daa yi Scotland na la, ni bihipirib' Victoria Agbotui, ŋun daa nye Ewe nira ka yi Dzelukope din be Ghana Volta Region la.<ref name=":0">{{Cite web|last=Gracia|first=Zindzy|date=2018-02-01|title=Jj Rawlings' Family|url=https://yen.com.gh/104923-jj-rawlings-children-wife.html|access-date=2021-09-29|website=Yen.com.gh - Ghana news.|language=en}}</ref>
== Shikuru Baŋsim ==
O daa pilila o shikuru [[St Joseph's Catholic Primary School]] n naai. O daa lahi tuɣi o shikuru [[:en:Achimota School|Achimota College]] n-ti naai yuuni 1967. O ni daa naai, o daa kpela linjima [[shikuru]] n-ti naai yuuni 1969.<ref name=":0" /><ref>{{Cite web|date=2020-11-13|title=Jerry Rawlings obituary|url=http://www.theguardian.com/world/2020/nov/13/jerry-rawlings-obituary|access-date=2021-09-27|website=the Guardian|language=en}}</ref>
== O Iyaali ==
Rawlings daa bola Nana [[Konadu Agyeman]], bɛ ni daa nyɛ tab' [[Added interlinks|Achimota College]] la ni. 1977 yuuni ka bɛ daa lo taba amiliya. Bɛ dɔɣila bipuɣiŋsi ata, [[Zanetor Agyeman-Rawlings|Zanetor Rawlings]], Yaa Asantewaa Rawlings, [[Amina Rawlings]] n-ti pahi bidib' yino [[Kimathi Rawlings.|Kimathi Rawlings]]<ref name=":0" /><ref>{{Cite web|last=MyNewsGH|date=2018-11-28|title=All my CHILDREN are POLITICIANS- Konadu RAWLINGS makes shocking disclosure|url=https://www.mynewsgh.com/all-my-children-are-politicians-konadu-rawlings-makes-shocking-disclosure/|access-date=2021-09-29|website=MyNewsGh|language=en-US}}</ref>
== Siyaasa Tali ==
=== 1979 Kuul ===
=== 1981 Kuul ===
Rawlings nini daa bi tiɣi [[Limann]] gomnan-ti maa ni gbubi tiŋgbani maa shɛm, o daa lahi yina n-ti ŋme [[Limann]] gomnan-ti n-fa li ka wurim paati shɛŋa din daa bɛni Silimiin' goli December biɛɣu pihita ni yini yuuni 1981<ref>{{Cite journal|last=Abdulai|first=David|date=1992|title=Rawlings "Wins" Ghana's Presiden-tial Elections: Establishing a New Constitutional Order|url=https://www.jstor.org/stable/4186868|journal=Africa Today|volume=39|issue=4|pages=66–71|issn=0001-9887}}</ref>. [[Rawlings]] daa labimi n-taɣi [[Limann]] [[People's National Party (PNP)]] la yuli n-ti [[Provisional National Defence Council (PNDC)]]
=== 1992 Piibu-Piibu ===
Rawlings daa kpala National Commission on Democracy(NCD) 1982 kuul nyaaŋa, ka ti ba soli ni bɛ niŋ vihigu n-nya sabiila nim ni saɣi ti demokaratia din nyɛ yɛlivuhi gomnan-ti.
Silimiin' gɔli March yuuni 1991, ka PNDC daa zaŋ NCD nim vihigu maa n-wuhi salo bɛ nye lahabali shɛli, ka di zami ni bɛ pii tiŋgbani zuɣulana, n-kpa dundɔŋ ni gomnan-ti n-ti pahi prime Minister. PNDC nim daa zaŋla NCD gbaaiti ŋɔ n kpa kɔmitii ni bɛ bɔ soya n sabi Ghana zalikpan' pala di bahi bahindi [[Ghana]] zalkpana din pun gari, lala ŋɔ n-daa ti soli ka bɛ vuui fukumsi din daa be paatinim zuɣu silimiin-gɔli May yuuni 1992.
Silimiin-gɔli November, yuuni 1992, ka fukumsi tuma zuɣu din su piibu-piibu INEC daa yina ni shahira wuhi, ni piibupiibu yaɣa din paai tuhili wuhiya, ni Rawlings NDC paati nyɛla din daa di vaabu pihiyɔbu (60%) pubu kobgi puuni kalinli din wuhi ni bɛni galsi.
=== Yali Gbahira mini Yali maana ===
=== 1996 Piibu-Piibu ===
=== Kuul nim nyaaŋa ===
Ti Ghana 1992 zalikpana puuni wuhiya ni nira ni tooi ʒini Ghana namkuɣu ŋɔ zuɣu la buyi ko, hali di yi niŋ mi ka o di la nam (Gomnan-ti tali) ŋɔ m-pa taba buyi. Jerry John Rawlings ni daa ʒini Ghana nam kuɣu ŋɔ zuɣu ka o saha ti paai yuuni 2000 , O daa nyɛla ŋun saɣi ti Ghana 1992 zalisi ([[constitution]]) din wuhi ni gɔmnan-ti ni tooi ʒini kuɣu ŋɔ zuɣu buyi la. O daa bi lahi bo so' shɛli din yɛn che ka o di nam ŋɔ pahi buta yuuni 2000. O daa sheela nam ni yuuni 2001 ka jilimalana [[John Agyekum Kufour,]] ŋun daa kpaɣiri o bo nam ŋɔ 1996 yuuni daa nyɛ nasara di Ghana kuɣu ŋɔ. Lala yuuni ŋɔ n-daa nyɛ tuuli Ghana gomnan-ti ni yiɣisi gbana zuɣu ni suhudoo ka che ka salo ni pii yaɣi shɛli gomnan-ti ʒini ni suhudoo. Pɔi ka jilimalana John Agyekum Kufuor di nam ŋɔ , O mini ti jilima lana ŋun daa nyɛ zuɣu lana paa [[(John Atta Mills)]] zaŋ ti Jilimalana Jerry John Rawlings n-daa kpaɣiri taba n-bɔ kuɣu maa ka Naawuni daa ti o (Kufour) nasara. Di ni daa ti saɣi ni bɛ labi niŋ piibu 2004 yuuni, Ka Kufour daa lahi labi di nasara John Atta Mills zuɣu.
=== O Ni Daa Yi Nam ni ===
== O Kpibu ni O Sɔɣibu ==
=== O Kpibu ===
Rawlings daa kpila silimiin' goli November 12, 2020 Korle-Bu Teaching Ashibiti karili din be Accra l. O kum maa daliri daa nyɛla barigu n-daa gbaagi o kamani bakɔi sunsuuni ka bɛ daa deei o n-sɔŋ lala ashibiti maa ni, Ghana tiŋgbani ŋɔ ni. Vihigu din daa yina di nyaaŋa daa wuhiya ni Corona Virus (Covid 19) doro la n-daa ku o maa. O daa kɔŋ la o ma; Victoria Agbotui, September 24, 2020. Jilimalana [[Nana Akufo-Addo]] ŋun Ghana tiŋgbani zuɣulana daa mɔli n-ti Ghana zaa, ni Ghana daaŋkuɣa la zaɣ' yini vuɣi ya, ni Ghana zaa suhigarigu m-bala. Dinzuɣu o daa puhi tuma duri ni luɣulikam zaa din mali tuutanima, ni bɛ che ka bɛ siɣisim bɛ tuutanima n-kana sunsuuni bakɔi zuɣu. Rawlings daŋ kpamba daa balim ka suhi Ghana Gɔmnan-ti ni O che ka bɛ simsi o [[Keta]] tiŋgbani ni din be [[Volta Region]]. Tiŋgbani zuɣulana daa yihila dabisili gahindili n-zali ni niriba sabi ka dihi nuhi ni yɛltɔɣa gahinda shɛŋa bɛ ni ni tooi teei zaŋ chaŋ Rawlings polo. Bɛ daa gbaai la o kuli malibu n-zali December 23, 2020, amaa ka o daŋ kpamba daa suhi ni bɛ taɣimi li n-ti ba.
=== O Sɔɣibu ===
== Kpaŋmaŋ Pina ==
== Tuma ==
1.O daa pilila tuma linjima ni n-nyɛ matuuka yiƒirigu durɔba biiŋa hali ti lɛbi Ghana tiŋgbani zuɣulana.
2. ŋuni n-daa zali Ghana Education Trust Fund (GET Fund) din sɔŋdi Ghana karinzondi ni shikurubihi pam bɛ bɔhimbu polo.
3. O daa lahi sɔŋ ka tuhi nyɛrifu dɔriti ka di nyɛla konyur' suŋ ka o bo n-ti tinkpaŋsi pam.
4. Ŋuna n-daa lahi kpa [[University for Development Studies (UDS)]] din be Ghana tudu la.
5. O daa che ka Ghana lɛbi dimɔkiratia 1992 yuuni.
6. O daa lahi dee Ghana ninvuɣ' gbaliŋ shɛba bɛ ni daa kari Nigeria la.
7. Ghana daa nyɛ gɔmnan-ti polo taɣibo o nuuni ka gadama shɛli kani.
== Maŋmaŋa biɛhigu ==
== Kundivihira ==
{{Reflist}}
[[Pubu:Ghana]]
[[Pubu:Lahabaya zaa]]
[[Pubu:Ghana tingbani]]
[[Pubu:Ghana zuɣulananima]]
[[Pubu:E-Class]]
[[Pubu:Ninsala ŋun lahi ka o nyɛvuli ni]]
[[Pubu:Siyaasa niriba]]
[[Pubu:Bachinima]]
[[Pubu:Ninsala]]
or8tzeho4sjkwu1enooxxkss13vplpt
42549
42548
2022-08-15T11:18:31Z
AFAIBRAHIM
1206
/* Shikuru Baŋsim */
wikitext
text/x-wiki
{{Databox}}
{{E-Class}}
'''Jerry John Rawlings''' nyɛla bɛ ni daa dɔɣi so Silimiin' gɔli [[June]] biɛɣ' pishi ni ayi dali, yuuni 1947 ka o ti lee Naawuni dini Silimiin gɔli [[:en:November|November]] biɛɣu pia ni ayi, yuuni 2020.<ref>{{Cite web|title=Jerry J. Rawlings {{!}} Biography & Facts|url=https://www.britannica.com/biography/Jerry-J-ings|access-date=2021-09-27|website=Encyclopedia Britannica|language=en}}</ref> O daa nyɛla [[Ghana]] tiŋgbani zuɣulana, linjima nira ka lahi nyɛ [[siyaasa]] nira ŋun daa gbubi Ghana tiŋgbani din gbaai yuuni 1981 zaŋ chaŋ 2001 yuuni ka daa pun gbubi li bela yuuni 1979. O daa zaŋla linjintali [[kinkansi]] n-ʒini Ghana [[Zuɣulana|zuɣulan]] tali kuɣu maa zuɣu hali ni 1992, ka daa naan yi lԑbi Ghana tingbani zuɣulana ŋun nyɛ salo zaa ni daa laɣim m-pii so, n daa ʒini buyi [[Ghana]] [[namkuɣu]] maa zuɣu.<ref>{{Cite web|last=Hydrant (http://www.hydrant.co.uk)|first=Site designed and built by|title=Ghana : History|url=https://thecommonwealth.org/our-member-countries/ghana/history|access-date=2021-09-27|website=The Commonwealth|language=en}}</ref><ref>{{Cite web|title=MyJoyOnline.com - Ghana's most comprehensive website. Credible, fearless and independent journalism|url=https://www.myjoyonline.com/|access-date=2021-09-27|website=www.myjoyonline.com|language=en-US}}</ref>
== Piligu ==
Bɛ daa dɔɣila John Rawlings la [[Ankara]] Silimiin' goli June biɛɣu pishi ni ayi 1947 yuuni. Ban daa dɔɣi o n-daa nyɛ bihibapir' James Ramsey ŋun daa yi Scotland na la, ni bihipirib' Victoria Agbotui, ŋun daa nye Ewe nira ka yi Dzelukope din be Ghana Volta Region la.<ref name=":0">{{Cite web|last=Gracia|first=Zindzy|date=2018-02-01|title=Jj Rawlings' Family|url=https://yen.com.gh/104923-jj-rawlings-children-wife.html|access-date=2021-09-29|website=Yen.com.gh - Ghana news.|language=en}}</ref>
== Shikuru Baŋsim ==
O daa pilila o shikuru [[St Joseph's Catholic Primary School]] n naai. O daa lahi tuɣi o shikuru [[:en:Achimota School|Achimota College]] n-ti naai yuuni 1967. O ni daa naai, o daa kpɛla linjima [[shikuru]] n-ti naai yuuni 1969.<ref name=":0" /><ref>{{Cite web|date=2020-11-13|title=Jerry Rawlings obituary|url=http://www.theguardian.com/world/2020/nov/13/jerry-rawlings-obituary|access-date=2021-09-27|website=the Guardian|language=en}}</ref>
== O Iyaali ==
Rawlings daa bola Nana [[Konadu Agyeman]], bɛ ni daa nyɛ tab' [[Added interlinks|Achimota College]] la ni. 1977 yuuni ka bɛ daa lo taba amiliya. Bɛ dɔɣila bipuɣiŋsi ata, [[Zanetor Agyeman-Rawlings|Zanetor Rawlings]], Yaa Asantewaa Rawlings, [[Amina Rawlings]] n-ti pahi bidib' yino [[Kimathi Rawlings.|Kimathi Rawlings]]<ref name=":0" /><ref>{{Cite web|last=MyNewsGH|date=2018-11-28|title=All my CHILDREN are POLITICIANS- Konadu RAWLINGS makes shocking disclosure|url=https://www.mynewsgh.com/all-my-children-are-politicians-konadu-rawlings-makes-shocking-disclosure/|access-date=2021-09-29|website=MyNewsGh|language=en-US}}</ref>
== Siyaasa Tali ==
=== 1979 Kuul ===
=== 1981 Kuul ===
Rawlings nini daa bi tiɣi [[Limann]] gomnan-ti maa ni gbubi tiŋgbani maa shɛm, o daa lahi yina n-ti ŋme [[Limann]] gomnan-ti n-fa li ka wurim paati shɛŋa din daa bɛni Silimiin' goli December biɛɣu pihita ni yini yuuni 1981<ref>{{Cite journal|last=Abdulai|first=David|date=1992|title=Rawlings "Wins" Ghana's Presiden-tial Elections: Establishing a New Constitutional Order|url=https://www.jstor.org/stable/4186868|journal=Africa Today|volume=39|issue=4|pages=66–71|issn=0001-9887}}</ref>. [[Rawlings]] daa labimi n-taɣi [[Limann]] [[People's National Party (PNP)]] la yuli n-ti [[Provisional National Defence Council (PNDC)]]
=== 1992 Piibu-Piibu ===
Rawlings daa kpala National Commission on Democracy(NCD) 1982 kuul nyaaŋa, ka ti ba soli ni bɛ niŋ vihigu n-nya sabiila nim ni saɣi ti demokaratia din nyɛ yɛlivuhi gomnan-ti.
Silimiin' gɔli March yuuni 1991, ka PNDC daa zaŋ NCD nim vihigu maa n-wuhi salo bɛ nye lahabali shɛli, ka di zami ni bɛ pii tiŋgbani zuɣulana, n-kpa dundɔŋ ni gomnan-ti n-ti pahi prime Minister. PNDC nim daa zaŋla NCD gbaaiti ŋɔ n kpa kɔmitii ni bɛ bɔ soya n sabi Ghana zalikpan' pala di bahi bahindi [[Ghana]] zalkpana din pun gari, lala ŋɔ n-daa ti soli ka bɛ vuui fukumsi din daa be paatinim zuɣu silimiin-gɔli May yuuni 1992.
Silimiin-gɔli November, yuuni 1992, ka fukumsi tuma zuɣu din su piibu-piibu INEC daa yina ni shahira wuhi, ni piibupiibu yaɣa din paai tuhili wuhiya, ni Rawlings NDC paati nyɛla din daa di vaabu pihiyɔbu (60%) pubu kobgi puuni kalinli din wuhi ni bɛni galsi.
=== Yali Gbahira mini Yali maana ===
=== 1996 Piibu-Piibu ===
=== Kuul nim nyaaŋa ===
Ti Ghana 1992 zalikpana puuni wuhiya ni nira ni tooi ʒini Ghana namkuɣu ŋɔ zuɣu la buyi ko, hali di yi niŋ mi ka o di la nam (Gomnan-ti tali) ŋɔ m-pa taba buyi. Jerry John Rawlings ni daa ʒini Ghana nam kuɣu ŋɔ zuɣu ka o saha ti paai yuuni 2000 , O daa nyɛla ŋun saɣi ti Ghana 1992 zalisi ([[constitution]]) din wuhi ni gɔmnan-ti ni tooi ʒini kuɣu ŋɔ zuɣu buyi la. O daa bi lahi bo so' shɛli din yɛn che ka o di nam ŋɔ pahi buta yuuni 2000. O daa sheela nam ni yuuni 2001 ka jilimalana [[John Agyekum Kufour,]] ŋun daa kpaɣiri o bo nam ŋɔ 1996 yuuni daa nyɛ nasara di Ghana kuɣu ŋɔ. Lala yuuni ŋɔ n-daa nyɛ tuuli Ghana gomnan-ti ni yiɣisi gbana zuɣu ni suhudoo ka che ka salo ni pii yaɣi shɛli gomnan-ti ʒini ni suhudoo. Pɔi ka jilimalana John Agyekum Kufuor di nam ŋɔ , O mini ti jilima lana ŋun daa nyɛ zuɣu lana paa [[(John Atta Mills)]] zaŋ ti Jilimalana Jerry John Rawlings n-daa kpaɣiri taba n-bɔ kuɣu maa ka Naawuni daa ti o (Kufour) nasara. Di ni daa ti saɣi ni bɛ labi niŋ piibu 2004 yuuni, Ka Kufour daa lahi labi di nasara John Atta Mills zuɣu.
=== O Ni Daa Yi Nam ni ===
== O Kpibu ni O Sɔɣibu ==
=== O Kpibu ===
Rawlings daa kpila silimiin' goli November 12, 2020 Korle-Bu Teaching Ashibiti karili din be Accra l. O kum maa daliri daa nyɛla barigu n-daa gbaagi o kamani bakɔi sunsuuni ka bɛ daa deei o n-sɔŋ lala ashibiti maa ni, Ghana tiŋgbani ŋɔ ni. Vihigu din daa yina di nyaaŋa daa wuhiya ni Corona Virus (Covid 19) doro la n-daa ku o maa. O daa kɔŋ la o ma; Victoria Agbotui, September 24, 2020. Jilimalana [[Nana Akufo-Addo]] ŋun Ghana tiŋgbani zuɣulana daa mɔli n-ti Ghana zaa, ni Ghana daaŋkuɣa la zaɣ' yini vuɣi ya, ni Ghana zaa suhigarigu m-bala. Dinzuɣu o daa puhi tuma duri ni luɣulikam zaa din mali tuutanima, ni bɛ che ka bɛ siɣisim bɛ tuutanima n-kana sunsuuni bakɔi zuɣu. Rawlings daŋ kpamba daa balim ka suhi Ghana Gɔmnan-ti ni O che ka bɛ simsi o [[Keta]] tiŋgbani ni din be [[Volta Region]]. Tiŋgbani zuɣulana daa yihila dabisili gahindili n-zali ni niriba sabi ka dihi nuhi ni yɛltɔɣa gahinda shɛŋa bɛ ni ni tooi teei zaŋ chaŋ Rawlings polo. Bɛ daa gbaai la o kuli malibu n-zali December 23, 2020, amaa ka o daŋ kpamba daa suhi ni bɛ taɣimi li n-ti ba.
=== O Sɔɣibu ===
== Kpaŋmaŋ Pina ==
== Tuma ==
1.O daa pilila tuma linjima ni n-nyɛ matuuka yiƒirigu durɔba biiŋa hali ti lɛbi Ghana tiŋgbani zuɣulana.
2. ŋuni n-daa zali Ghana Education Trust Fund (GET Fund) din sɔŋdi Ghana karinzondi ni shikurubihi pam bɛ bɔhimbu polo.
3. O daa lahi sɔŋ ka tuhi nyɛrifu dɔriti ka di nyɛla konyur' suŋ ka o bo n-ti tinkpaŋsi pam.
4. Ŋuna n-daa lahi kpa [[University for Development Studies (UDS)]] din be Ghana tudu la.
5. O daa che ka Ghana lɛbi dimɔkiratia 1992 yuuni.
6. O daa lahi dee Ghana ninvuɣ' gbaliŋ shɛba bɛ ni daa kari Nigeria la.
7. Ghana daa nyɛ gɔmnan-ti polo taɣibo o nuuni ka gadama shɛli kani.
== Maŋmaŋa biɛhigu ==
== Kundivihira ==
{{Reflist}}
[[Pubu:Ghana]]
[[Pubu:Lahabaya zaa]]
[[Pubu:Ghana tingbani]]
[[Pubu:Ghana zuɣulananima]]
[[Pubu:E-Class]]
[[Pubu:Ninsala ŋun lahi ka o nyɛvuli ni]]
[[Pubu:Siyaasa niriba]]
[[Pubu:Bachinima]]
[[Pubu:Ninsala]]
7b8grwg7nfbl68c2fpzsaf6srfif3tk
42550
42549
2022-08-15T11:24:35Z
AFAIBRAHIM
1206
/* Shikuru Baŋsim */
wikitext
text/x-wiki
{{Databox}}
{{E-Class}}
'''Jerry John Rawlings''' nyɛla bɛ ni daa dɔɣi so Silimiin' gɔli [[June]] biɛɣ' pishi ni ayi dali, yuuni 1947 ka o ti lee Naawuni dini Silimiin gɔli [[:en:November|November]] biɛɣu pia ni ayi, yuuni 2020.<ref>{{Cite web|title=Jerry J. Rawlings {{!}} Biography & Facts|url=https://www.britannica.com/biography/Jerry-J-ings|access-date=2021-09-27|website=Encyclopedia Britannica|language=en}}</ref> O daa nyɛla [[Ghana]] tiŋgbani zuɣulana, linjima nira ka lahi nyɛ [[siyaasa]] nira ŋun daa gbubi Ghana tiŋgbani din gbaai yuuni 1981 zaŋ chaŋ 2001 yuuni ka daa pun gbubi li bela yuuni 1979. O daa zaŋla linjintali [[kinkansi]] n-ʒini Ghana [[Zuɣulana|zuɣulan]] tali kuɣu maa zuɣu hali ni 1992, ka daa naan yi lԑbi Ghana tingbani zuɣulana ŋun nyɛ salo zaa ni daa laɣim m-pii so, n daa ʒini buyi [[Ghana]] [[namkuɣu]] maa zuɣu.<ref>{{Cite web|last=Hydrant (http://www.hydrant.co.uk)|first=Site designed and built by|title=Ghana : History|url=https://thecommonwealth.org/our-member-countries/ghana/history|access-date=2021-09-27|website=The Commonwealth|language=en}}</ref><ref>{{Cite web|title=MyJoyOnline.com - Ghana's most comprehensive website. Credible, fearless and independent journalism|url=https://www.myjoyonline.com/|access-date=2021-09-27|website=www.myjoyonline.com|language=en-US}}</ref>
== Piligu ==
Bɛ daa dɔɣila John Rawlings la [[Ankara]] Silimiin' goli June biɛɣu pishi ni ayi 1947 yuuni. Ban daa dɔɣi o n-daa nyɛ bihibapir' James Ramsey ŋun daa yi Scotland na la, ni bihipirib' Victoria Agbotui, ŋun daa nye Ewe nira ka yi Dzelukope din be Ghana Volta Region la.<ref name=":0">{{Cite web|last=Gracia|first=Zindzy|date=2018-02-01|title=Jj Rawlings' Family|url=https://yen.com.gh/104923-jj-rawlings-children-wife.html|access-date=2021-09-29|website=Yen.com.gh - Ghana news.|language=en}}</ref>
== Shikuru Baŋsim ==
O daa pilila o shikuru [[St Joseph's Catholic Primary School]]. O daa lahi tuɣi o shikuru [[:en:Achimota School|Achimota College]] n-ti naai yuuni 1967. O ni daa naai, o daa kpɛla linjima [[shikuru]] n-ti naai yuuni 1969.<ref name=":0" /><ref>{{Cite web|date=2020-11-13|title=Jerry Rawlings obituary|url=http://www.theguardian.com/world/2020/nov/13/jerry-rawlings-obituary|access-date=2021-09-27|website=the Guardian|language=en}}</ref>
== O Iyaali ==
Rawlings daa bola Nana [[Konadu Agyeman]], bɛ ni daa nyɛ tab' [[Added interlinks|Achimota College]] la ni. 1977 yuuni ka bɛ daa lo taba amiliya. Bɛ dɔɣila bipuɣiŋsi ata, [[Zanetor Agyeman-Rawlings|Zanetor Rawlings]], Yaa Asantewaa Rawlings, [[Amina Rawlings]] n-ti pahi bidib' yino [[Kimathi Rawlings.|Kimathi Rawlings]]<ref name=":0" /><ref>{{Cite web|last=MyNewsGH|date=2018-11-28|title=All my CHILDREN are POLITICIANS- Konadu RAWLINGS makes shocking disclosure|url=https://www.mynewsgh.com/all-my-children-are-politicians-konadu-rawlings-makes-shocking-disclosure/|access-date=2021-09-29|website=MyNewsGh|language=en-US}}</ref>
== Siyaasa Tali ==
=== 1979 Kuul ===
=== 1981 Kuul ===
Rawlings nini daa bi tiɣi [[Limann]] gomnan-ti maa ni gbubi tiŋgbani maa shɛm, o daa lahi yina n-ti ŋme [[Limann]] gomnan-ti n-fa li ka wurim paati shɛŋa din daa bɛni Silimiin' goli December biɛɣu pihita ni yini yuuni 1981<ref>{{Cite journal|last=Abdulai|first=David|date=1992|title=Rawlings "Wins" Ghana's Presiden-tial Elections: Establishing a New Constitutional Order|url=https://www.jstor.org/stable/4186868|journal=Africa Today|volume=39|issue=4|pages=66–71|issn=0001-9887}}</ref>. [[Rawlings]] daa labimi n-taɣi [[Limann]] [[People's National Party (PNP)]] la yuli n-ti [[Provisional National Defence Council (PNDC)]]
=== 1992 Piibu-Piibu ===
Rawlings daa kpala National Commission on Democracy(NCD) 1982 kuul nyaaŋa, ka ti ba soli ni bɛ niŋ vihigu n-nya sabiila nim ni saɣi ti demokaratia din nyɛ yɛlivuhi gomnan-ti.
Silimiin' gɔli March yuuni 1991, ka PNDC daa zaŋ NCD nim vihigu maa n-wuhi salo bɛ nye lahabali shɛli, ka di zami ni bɛ pii tiŋgbani zuɣulana, n-kpa dundɔŋ ni gomnan-ti n-ti pahi prime Minister. PNDC nim daa zaŋla NCD gbaaiti ŋɔ n kpa kɔmitii ni bɛ bɔ soya n sabi Ghana zalikpan' pala di bahi bahindi [[Ghana]] zalkpana din pun gari, lala ŋɔ n-daa ti soli ka bɛ vuui fukumsi din daa be paatinim zuɣu silimiin-gɔli May yuuni 1992.
Silimiin-gɔli November, yuuni 1992, ka fukumsi tuma zuɣu din su piibu-piibu INEC daa yina ni shahira wuhi, ni piibupiibu yaɣa din paai tuhili wuhiya, ni Rawlings NDC paati nyɛla din daa di vaabu pihiyɔbu (60%) pubu kobgi puuni kalinli din wuhi ni bɛni galsi.
=== Yali Gbahira mini Yali maana ===
=== 1996 Piibu-Piibu ===
=== Kuul nim nyaaŋa ===
Ti Ghana 1992 zalikpana puuni wuhiya ni nira ni tooi ʒini Ghana namkuɣu ŋɔ zuɣu la buyi ko, hali di yi niŋ mi ka o di la nam (Gomnan-ti tali) ŋɔ m-pa taba buyi. Jerry John Rawlings ni daa ʒini Ghana nam kuɣu ŋɔ zuɣu ka o saha ti paai yuuni 2000 , O daa nyɛla ŋun saɣi ti Ghana 1992 zalisi ([[constitution]]) din wuhi ni gɔmnan-ti ni tooi ʒini kuɣu ŋɔ zuɣu buyi la. O daa bi lahi bo so' shɛli din yɛn che ka o di nam ŋɔ pahi buta yuuni 2000. O daa sheela nam ni yuuni 2001 ka jilimalana [[John Agyekum Kufour,]] ŋun daa kpaɣiri o bo nam ŋɔ 1996 yuuni daa nyɛ nasara di Ghana kuɣu ŋɔ. Lala yuuni ŋɔ n-daa nyɛ tuuli Ghana gomnan-ti ni yiɣisi gbana zuɣu ni suhudoo ka che ka salo ni pii yaɣi shɛli gomnan-ti ʒini ni suhudoo. Pɔi ka jilimalana John Agyekum Kufuor di nam ŋɔ , O mini ti jilima lana ŋun daa nyɛ zuɣu lana paa [[(John Atta Mills)]] zaŋ ti Jilimalana Jerry John Rawlings n-daa kpaɣiri taba n-bɔ kuɣu maa ka Naawuni daa ti o (Kufour) nasara. Di ni daa ti saɣi ni bɛ labi niŋ piibu 2004 yuuni, Ka Kufour daa lahi labi di nasara John Atta Mills zuɣu.
=== O Ni Daa Yi Nam ni ===
== O Kpibu ni O Sɔɣibu ==
=== O Kpibu ===
Rawlings daa kpila silimiin' goli November 12, 2020 Korle-Bu Teaching Ashibiti karili din be Accra l. O kum maa daliri daa nyɛla barigu n-daa gbaagi o kamani bakɔi sunsuuni ka bɛ daa deei o n-sɔŋ lala ashibiti maa ni, Ghana tiŋgbani ŋɔ ni. Vihigu din daa yina di nyaaŋa daa wuhiya ni Corona Virus (Covid 19) doro la n-daa ku o maa. O daa kɔŋ la o ma; Victoria Agbotui, September 24, 2020. Jilimalana [[Nana Akufo-Addo]] ŋun Ghana tiŋgbani zuɣulana daa mɔli n-ti Ghana zaa, ni Ghana daaŋkuɣa la zaɣ' yini vuɣi ya, ni Ghana zaa suhigarigu m-bala. Dinzuɣu o daa puhi tuma duri ni luɣulikam zaa din mali tuutanima, ni bɛ che ka bɛ siɣisim bɛ tuutanima n-kana sunsuuni bakɔi zuɣu. Rawlings daŋ kpamba daa balim ka suhi Ghana Gɔmnan-ti ni O che ka bɛ simsi o [[Keta]] tiŋgbani ni din be [[Volta Region]]. Tiŋgbani zuɣulana daa yihila dabisili gahindili n-zali ni niriba sabi ka dihi nuhi ni yɛltɔɣa gahinda shɛŋa bɛ ni ni tooi teei zaŋ chaŋ Rawlings polo. Bɛ daa gbaai la o kuli malibu n-zali December 23, 2020, amaa ka o daŋ kpamba daa suhi ni bɛ taɣimi li n-ti ba.
=== O Sɔɣibu ===
== Kpaŋmaŋ Pina ==
== Tuma ==
1.O daa pilila tuma linjima ni n-nyɛ matuuka yiƒirigu durɔba biiŋa hali ti lɛbi Ghana tiŋgbani zuɣulana.
2. ŋuni n-daa zali Ghana Education Trust Fund (GET Fund) din sɔŋdi Ghana karinzondi ni shikurubihi pam bɛ bɔhimbu polo.
3. O daa lahi sɔŋ ka tuhi nyɛrifu dɔriti ka di nyɛla konyur' suŋ ka o bo n-ti tinkpaŋsi pam.
4. Ŋuna n-daa lahi kpa [[University for Development Studies (UDS)]] din be Ghana tudu la.
5. O daa che ka Ghana lɛbi dimɔkiratia 1992 yuuni.
6. O daa lahi dee Ghana ninvuɣ' gbaliŋ shɛba bɛ ni daa kari Nigeria la.
7. Ghana daa nyɛ gɔmnan-ti polo taɣibo o nuuni ka gadama shɛli kani.
== Maŋmaŋa biɛhigu ==
== Kundivihira ==
{{Reflist}}
[[Pubu:Ghana]]
[[Pubu:Lahabaya zaa]]
[[Pubu:Ghana tingbani]]
[[Pubu:Ghana zuɣulananima]]
[[Pubu:E-Class]]
[[Pubu:Ninsala ŋun lahi ka o nyɛvuli ni]]
[[Pubu:Siyaasa niriba]]
[[Pubu:Bachinima]]
[[Pubu:Ninsala]]
ik893vvvjqndcdyg3lazbqkpioou8eu
42551
42550
2022-08-15T11:34:38Z
AFAIBRAHIM
1206
/* O Iyaali */
wikitext
text/x-wiki
{{Databox}}
{{E-Class}}
'''Jerry John Rawlings''' nyɛla bɛ ni daa dɔɣi so Silimiin' gɔli [[June]] biɛɣ' pishi ni ayi dali, yuuni 1947 ka o ti lee Naawuni dini Silimiin gɔli [[:en:November|November]] biɛɣu pia ni ayi, yuuni 2020.<ref>{{Cite web|title=Jerry J. Rawlings {{!}} Biography & Facts|url=https://www.britannica.com/biography/Jerry-J-ings|access-date=2021-09-27|website=Encyclopedia Britannica|language=en}}</ref> O daa nyɛla [[Ghana]] tiŋgbani zuɣulana, linjima nira ka lahi nyɛ [[siyaasa]] nira ŋun daa gbubi Ghana tiŋgbani din gbaai yuuni 1981 zaŋ chaŋ 2001 yuuni ka daa pun gbubi li bela yuuni 1979. O daa zaŋla linjintali [[kinkansi]] n-ʒini Ghana [[Zuɣulana|zuɣulan]] tali kuɣu maa zuɣu hali ni 1992, ka daa naan yi lԑbi Ghana tingbani zuɣulana ŋun nyɛ salo zaa ni daa laɣim m-pii so, n daa ʒini buyi [[Ghana]] [[namkuɣu]] maa zuɣu.<ref>{{Cite web|last=Hydrant (http://www.hydrant.co.uk)|first=Site designed and built by|title=Ghana : History|url=https://thecommonwealth.org/our-member-countries/ghana/history|access-date=2021-09-27|website=The Commonwealth|language=en}}</ref><ref>{{Cite web|title=MyJoyOnline.com - Ghana's most comprehensive website. Credible, fearless and independent journalism|url=https://www.myjoyonline.com/|access-date=2021-09-27|website=www.myjoyonline.com|language=en-US}}</ref>
== Piligu ==
Bɛ daa dɔɣila John Rawlings la [[Ankara]] Silimiin' goli June biɛɣu pishi ni ayi 1947 yuuni. Ban daa dɔɣi o n-daa nyɛ bihibapir' James Ramsey ŋun daa yi Scotland na la, ni bihipirib' Victoria Agbotui, ŋun daa nye Ewe nira ka yi Dzelukope din be Ghana Volta Region la.<ref name=":0">{{Cite web|last=Gracia|first=Zindzy|date=2018-02-01|title=Jj Rawlings' Family|url=https://yen.com.gh/104923-jj-rawlings-children-wife.html|access-date=2021-09-29|website=Yen.com.gh - Ghana news.|language=en}}</ref>
== Shikuru Baŋsim ==
O daa pilila o shikuru [[St Joseph's Catholic Primary School]]. O daa lahi tuɣi o shikuru [[:en:Achimota School|Achimota College]] n-ti naai yuuni 1967. O ni daa naai, o daa kpɛla linjima [[shikuru]] n-ti naai yuuni 1969.<ref name=":0" /><ref>{{Cite web|date=2020-11-13|title=Jerry Rawlings obituary|url=http://www.theguardian.com/world/2020/nov/13/jerry-rawlings-obituary|access-date=2021-09-27|website=the Guardian|language=en}}</ref>
== O Iyaali ==
Rawlings daa bola Nana [[Konadu Agyeman]] n lebi o paɣa. Bɛ daa nyɛla tab' [[Added interlinks|Achimota College]] ni. 1977 yuuni ka bɛ daa lo taba amiliya. Bɛ dɔɣila bipuɣiŋsi ata, [[Zanetor Agyeman-Rawlings|Zanetor Rawlings]], Yaa Asantewaa Rawlings, [[Amina Rawlings]] n-ti pahi bidib' yino [[Kimathi Rawlings.|Kimathi Rawlings]]<ref name=":0" /><ref>{{Cite web|last=MyNewsGH|date=2018-11-28|title=All my CHILDREN are POLITICIANS- Konadu RAWLINGS makes shocking disclosure|url=https://www.mynewsgh.com/all-my-children-are-politicians-konadu-rawlings-makes-shocking-disclosure/|access-date=2021-09-29|website=MyNewsGh|language=en-US}}</ref>
== Siyaasa Tali ==
=== 1979 Kuul ===
=== 1981 Kuul ===
Rawlings nini daa bi tiɣi [[Limann]] gomnan-ti maa ni gbubi tiŋgbani maa shɛm, o daa lahi yina n-ti ŋme [[Limann]] gomnan-ti n-fa li ka wurim paati shɛŋa din daa bɛni Silimiin' goli December biɛɣu pihita ni yini yuuni 1981<ref>{{Cite journal|last=Abdulai|first=David|date=1992|title=Rawlings "Wins" Ghana's Presiden-tial Elections: Establishing a New Constitutional Order|url=https://www.jstor.org/stable/4186868|journal=Africa Today|volume=39|issue=4|pages=66–71|issn=0001-9887}}</ref>. [[Rawlings]] daa labimi n-taɣi [[Limann]] [[People's National Party (PNP)]] la yuli n-ti [[Provisional National Defence Council (PNDC)]]
=== 1992 Piibu-Piibu ===
Rawlings daa kpala National Commission on Democracy(NCD) 1982 kuul nyaaŋa, ka ti ba soli ni bɛ niŋ vihigu n-nya sabiila nim ni saɣi ti demokaratia din nyɛ yɛlivuhi gomnan-ti.
Silimiin' gɔli March yuuni 1991, ka PNDC daa zaŋ NCD nim vihigu maa n-wuhi salo bɛ nye lahabali shɛli, ka di zami ni bɛ pii tiŋgbani zuɣulana, n-kpa dundɔŋ ni gomnan-ti n-ti pahi prime Minister. PNDC nim daa zaŋla NCD gbaaiti ŋɔ n kpa kɔmitii ni bɛ bɔ soya n sabi Ghana zalikpan' pala di bahi bahindi [[Ghana]] zalkpana din pun gari, lala ŋɔ n-daa ti soli ka bɛ vuui fukumsi din daa be paatinim zuɣu silimiin-gɔli May yuuni 1992.
Silimiin-gɔli November, yuuni 1992, ka fukumsi tuma zuɣu din su piibu-piibu INEC daa yina ni shahira wuhi, ni piibupiibu yaɣa din paai tuhili wuhiya, ni Rawlings NDC paati nyɛla din daa di vaabu pihiyɔbu (60%) pubu kobgi puuni kalinli din wuhi ni bɛni galsi.
=== Yali Gbahira mini Yali maana ===
=== 1996 Piibu-Piibu ===
=== Kuul nim nyaaŋa ===
Ti Ghana 1992 zalikpana puuni wuhiya ni nira ni tooi ʒini Ghana namkuɣu ŋɔ zuɣu la buyi ko, hali di yi niŋ mi ka o di la nam (Gomnan-ti tali) ŋɔ m-pa taba buyi. Jerry John Rawlings ni daa ʒini Ghana nam kuɣu ŋɔ zuɣu ka o saha ti paai yuuni 2000 , O daa nyɛla ŋun saɣi ti Ghana 1992 zalisi ([[constitution]]) din wuhi ni gɔmnan-ti ni tooi ʒini kuɣu ŋɔ zuɣu buyi la. O daa bi lahi bo so' shɛli din yɛn che ka o di nam ŋɔ pahi buta yuuni 2000. O daa sheela nam ni yuuni 2001 ka jilimalana [[John Agyekum Kufour,]] ŋun daa kpaɣiri o bo nam ŋɔ 1996 yuuni daa nyɛ nasara di Ghana kuɣu ŋɔ. Lala yuuni ŋɔ n-daa nyɛ tuuli Ghana gomnan-ti ni yiɣisi gbana zuɣu ni suhudoo ka che ka salo ni pii yaɣi shɛli gomnan-ti ʒini ni suhudoo. Pɔi ka jilimalana John Agyekum Kufuor di nam ŋɔ , O mini ti jilima lana ŋun daa nyɛ zuɣu lana paa [[(John Atta Mills)]] zaŋ ti Jilimalana Jerry John Rawlings n-daa kpaɣiri taba n-bɔ kuɣu maa ka Naawuni daa ti o (Kufour) nasara. Di ni daa ti saɣi ni bɛ labi niŋ piibu 2004 yuuni, Ka Kufour daa lahi labi di nasara John Atta Mills zuɣu.
=== O Ni Daa Yi Nam ni ===
== O Kpibu ni O Sɔɣibu ==
=== O Kpibu ===
Rawlings daa kpila silimiin' goli November 12, 2020 Korle-Bu Teaching Ashibiti karili din be Accra l. O kum maa daliri daa nyɛla barigu n-daa gbaagi o kamani bakɔi sunsuuni ka bɛ daa deei o n-sɔŋ lala ashibiti maa ni, Ghana tiŋgbani ŋɔ ni. Vihigu din daa yina di nyaaŋa daa wuhiya ni Corona Virus (Covid 19) doro la n-daa ku o maa. O daa kɔŋ la o ma; Victoria Agbotui, September 24, 2020. Jilimalana [[Nana Akufo-Addo]] ŋun Ghana tiŋgbani zuɣulana daa mɔli n-ti Ghana zaa, ni Ghana daaŋkuɣa la zaɣ' yini vuɣi ya, ni Ghana zaa suhigarigu m-bala. Dinzuɣu o daa puhi tuma duri ni luɣulikam zaa din mali tuutanima, ni bɛ che ka bɛ siɣisim bɛ tuutanima n-kana sunsuuni bakɔi zuɣu. Rawlings daŋ kpamba daa balim ka suhi Ghana Gɔmnan-ti ni O che ka bɛ simsi o [[Keta]] tiŋgbani ni din be [[Volta Region]]. Tiŋgbani zuɣulana daa yihila dabisili gahindili n-zali ni niriba sabi ka dihi nuhi ni yɛltɔɣa gahinda shɛŋa bɛ ni ni tooi teei zaŋ chaŋ Rawlings polo. Bɛ daa gbaai la o kuli malibu n-zali December 23, 2020, amaa ka o daŋ kpamba daa suhi ni bɛ taɣimi li n-ti ba.
=== O Sɔɣibu ===
== Kpaŋmaŋ Pina ==
== Tuma ==
1.O daa pilila tuma linjima ni n-nyɛ matuuka yiƒirigu durɔba biiŋa hali ti lɛbi Ghana tiŋgbani zuɣulana.
2. ŋuni n-daa zali Ghana Education Trust Fund (GET Fund) din sɔŋdi Ghana karinzondi ni shikurubihi pam bɛ bɔhimbu polo.
3. O daa lahi sɔŋ ka tuhi nyɛrifu dɔriti ka di nyɛla konyur' suŋ ka o bo n-ti tinkpaŋsi pam.
4. Ŋuna n-daa lahi kpa [[University for Development Studies (UDS)]] din be Ghana tudu la.
5. O daa che ka Ghana lɛbi dimɔkiratia 1992 yuuni.
6. O daa lahi dee Ghana ninvuɣ' gbaliŋ shɛba bɛ ni daa kari Nigeria la.
7. Ghana daa nyɛ gɔmnan-ti polo taɣibo o nuuni ka gadama shɛli kani.
== Maŋmaŋa biɛhigu ==
== Kundivihira ==
{{Reflist}}
[[Pubu:Ghana]]
[[Pubu:Lahabaya zaa]]
[[Pubu:Ghana tingbani]]
[[Pubu:Ghana zuɣulananima]]
[[Pubu:E-Class]]
[[Pubu:Ninsala ŋun lahi ka o nyɛvuli ni]]
[[Pubu:Siyaasa niriba]]
[[Pubu:Bachinima]]
[[Pubu:Ninsala]]
l5ztr9g5xkyyg359g75cu36p3tad1cg
42552
42551
2022-08-15T11:42:25Z
AFAIBRAHIM
1206
/* O Iyaali */
wikitext
text/x-wiki
{{Databox}}
{{E-Class}}
'''Jerry John Rawlings''' nyɛla bɛ ni daa dɔɣi so Silimiin' gɔli [[June]] biɛɣ' pishi ni ayi dali, yuuni 1947 ka o ti lee Naawuni dini Silimiin gɔli [[:en:November|November]] biɛɣu pia ni ayi, yuuni 2020.<ref>{{Cite web|title=Jerry J. Rawlings {{!}} Biography & Facts|url=https://www.britannica.com/biography/Jerry-J-ings|access-date=2021-09-27|website=Encyclopedia Britannica|language=en}}</ref> O daa nyɛla [[Ghana]] tiŋgbani zuɣulana, linjima nira ka lahi nyɛ [[siyaasa]] nira ŋun daa gbubi Ghana tiŋgbani din gbaai yuuni 1981 zaŋ chaŋ 2001 yuuni ka daa pun gbubi li bela yuuni 1979. O daa zaŋla linjintali [[kinkansi]] n-ʒini Ghana [[Zuɣulana|zuɣulan]] tali kuɣu maa zuɣu hali ni 1992, ka daa naan yi lԑbi Ghana tingbani zuɣulana ŋun nyɛ salo zaa ni daa laɣim m-pii so, n daa ʒini buyi [[Ghana]] [[namkuɣu]] maa zuɣu.<ref>{{Cite web|last=Hydrant (http://www.hydrant.co.uk)|first=Site designed and built by|title=Ghana : History|url=https://thecommonwealth.org/our-member-countries/ghana/history|access-date=2021-09-27|website=The Commonwealth|language=en}}</ref><ref>{{Cite web|title=MyJoyOnline.com - Ghana's most comprehensive website. Credible, fearless and independent journalism|url=https://www.myjoyonline.com/|access-date=2021-09-27|website=www.myjoyonline.com|language=en-US}}</ref>
== Piligu ==
Bɛ daa dɔɣila John Rawlings la [[Ankara]] Silimiin' goli June biɛɣu pishi ni ayi 1947 yuuni. Ban daa dɔɣi o n-daa nyɛ bihibapir' James Ramsey ŋun daa yi Scotland na la, ni bihipirib' Victoria Agbotui, ŋun daa nye Ewe nira ka yi Dzelukope din be Ghana Volta Region la.<ref name=":0">{{Cite web|last=Gracia|first=Zindzy|date=2018-02-01|title=Jj Rawlings' Family|url=https://yen.com.gh/104923-jj-rawlings-children-wife.html|access-date=2021-09-29|website=Yen.com.gh - Ghana news.|language=en}}</ref>
== Shikuru Baŋsim ==
O daa pilila o shikuru [[St Joseph's Catholic Primary School]]. O daa lahi tuɣi o shikuru [[:en:Achimota School|Achimota College]] n-ti naai yuuni 1967. O ni daa naai, o daa kpɛla linjima [[shikuru]] n-ti naai yuuni 1969.<ref name=":0" /><ref>{{Cite web|date=2020-11-13|title=Jerry Rawlings obituary|url=http://www.theguardian.com/world/2020/nov/13/jerry-rawlings-obituary|access-date=2021-09-27|website=the Guardian|language=en}}</ref>
== O Iyaali ==
Rawlings daa bola Nana [[Konadu Agyeman]] n lebi o paɣa. Bɛ daa nyɛla tab' [[Added interlinks|Achimota College]] ni. 1977 yuuni ka bɛ daa lo taba amiliya. Bɛ dɔɣila bipuɣiŋsi ata, [[Zanetor Agyeman-Rawlings|Zanetor Rawlings]], Yaa Asantewaa Rawlings, [[Amina Rawlings]] n-ti pahi bidib' yino [[Kimathi Rawlings.|Kimathi Rawlings]]<ref name=":0" /><ref>{{Cite web|last=MyNewsGH|date=2018-11-28|title=All my CHILDREN are POLITICIANS- Konadu RAWLINGS makes shocking disclosure|url=https://www.mynewsgh.com/all-my-children-are-politicians-konadu-rawlings-makes-shocking-disclosure/|access-date=2021-09-29|website=MyNewsGh|language=en-US}}</ref>
== Siyaasa Tali ==
=== 1979 Kuul ===
=== 1981 Kuul ===
Rawlings nini daa bi tiɣi [[Limann]] gomnan-ti maa ni gbubi tiŋgbani maa shɛm, o daa lahi yina n-ti ŋme [[Limann]] gomnan-ti n-fa li ka wurim paati shɛŋa din daa bɛni Silimiin' goli December biɛɣu pihita ni yini yuuni 1981<ref>{{Cite journal|last=Abdulai|first=David|date=1992|title=Rawlings "Wins" Ghana's Presiden-tial Elections: Establishing a New Constitutional Order|url=https://www.jstor.org/stable/4186868|journal=Africa Today|volume=39|issue=4|pages=66–71|issn=0001-9887}}</ref>. [[Rawlings]] daa labimi n-taɣi [[Limann]] [[People's National Party (PNP)]] la yuli n-ti [[Provisional National Defence Council (PNDC)]].
=== 1992 Piibu-Piibu ===
Rawlings daa kpala National Commission on Democracy(NCD) 1982 kuul nyaaŋa, ka ti ba soli ni bɛ niŋ vihigu n-nya sabiila nim ni saɣi ti demokaratia din nyɛ yɛlivuhi gomnan-ti.
Silimiin' gɔli March yuuni 1991, ka PNDC daa zaŋ NCD nim vihigu maa n-wuhi salo bɛ nye lahabali shɛli, ka di zami ni bɛ pii tiŋgbani zuɣulana, n-kpa dundɔŋ ni gomnan-ti n-ti pahi prime Minister. PNDC nim daa zaŋla NCD gbaaiti ŋɔ n kpa kɔmitii ni bɛ bɔ soya n sabi Ghana zalikpan' pala di bahi bahindi [[Ghana]] zalkpana din pun gari, lala ŋɔ n-daa ti soli ka bɛ vuui fukumsi din daa be paatinim zuɣu silimiin-gɔli May yuuni 1992.
Silimiin-gɔli November, yuuni 1992, ka fukumsi tuma zuɣu din su piibu-piibu INEC daa yina ni shahira wuhi, ni piibupiibu yaɣa din paai tuhili wuhiya, ni Rawlings NDC paati nyɛla din daa di vaabu pihiyɔbu (60%) pubu kobgi puuni kalinli din wuhi ni bɛni galsi.
=== Yali Gbahira mini Yali maana ===
=== 1996 Piibu-Piibu ===
=== Kuul nim nyaaŋa ===
Ti Ghana 1992 zalikpana puuni wuhiya ni nira ni tooi ʒini Ghana namkuɣu ŋɔ zuɣu la buyi ko, hali di yi niŋ mi ka o di la nam (Gomnan-ti tali) ŋɔ m-pa taba buyi. Jerry John Rawlings ni daa ʒini Ghana nam kuɣu ŋɔ zuɣu ka o saha ti paai yuuni 2000 , O daa nyɛla ŋun saɣi ti Ghana 1992 zalisi ([[constitution]]) din wuhi ni gɔmnan-ti ni tooi ʒini kuɣu ŋɔ zuɣu buyi la. O daa bi lahi bo so' shɛli din yɛn che ka o di nam ŋɔ pahi buta yuuni 2000. O daa sheela nam ni yuuni 2001 ka jilimalana [[John Agyekum Kufour,]] ŋun daa kpaɣiri o bo nam ŋɔ 1996 yuuni daa nyɛ nasara di Ghana kuɣu ŋɔ. Lala yuuni ŋɔ n-daa nyɛ tuuli Ghana gomnan-ti ni yiɣisi gbana zuɣu ni suhudoo ka che ka salo ni pii yaɣi shɛli gomnan-ti ʒini ni suhudoo. Pɔi ka jilimalana John Agyekum Kufuor di nam ŋɔ , O mini ti jilima lana ŋun daa nyɛ zuɣu lana paa [[(John Atta Mills)]] zaŋ ti Jilimalana Jerry John Rawlings n-daa kpaɣiri taba n-bɔ kuɣu maa ka Naawuni daa ti o (Kufour) nasara. Di ni daa ti saɣi ni bɛ labi niŋ piibu 2004 yuuni, Ka Kufour daa lahi labi di nasara John Atta Mills zuɣu.
=== O Ni Daa Yi Nam ni ===
== O Kpibu ni O Sɔɣibu ==
=== O Kpibu ===
Rawlings daa kpila silimiin' goli November 12, 2020 Korle-Bu Teaching Ashibiti karili din be Accra l. O kum maa daliri daa nyɛla barigu n-daa gbaagi o kamani bakɔi sunsuuni ka bɛ daa deei o n-sɔŋ lala ashibiti maa ni, Ghana tiŋgbani ŋɔ ni. Vihigu din daa yina di nyaaŋa daa wuhiya ni Corona Virus (Covid 19) doro la n-daa ku o maa. O daa kɔŋ la o ma; Victoria Agbotui, September 24, 2020. Jilimalana [[Nana Akufo-Addo]] ŋun Ghana tiŋgbani zuɣulana daa mɔli n-ti Ghana zaa, ni Ghana daaŋkuɣa la zaɣ' yini vuɣi ya, ni Ghana zaa suhigarigu m-bala. Dinzuɣu o daa puhi tuma duri ni luɣulikam zaa din mali tuutanima, ni bɛ che ka bɛ siɣisim bɛ tuutanima n-kana sunsuuni bakɔi zuɣu. Rawlings daŋ kpamba daa balim ka suhi Ghana Gɔmnan-ti ni O che ka bɛ simsi o [[Keta]] tiŋgbani ni din be [[Volta Region]]. Tiŋgbani zuɣulana daa yihila dabisili gahindili n-zali ni niriba sabi ka dihi nuhi ni yɛltɔɣa gahinda shɛŋa bɛ ni ni tooi teei zaŋ chaŋ Rawlings polo. Bɛ daa gbaai la o kuli malibu n-zali December 23, 2020, amaa ka o daŋ kpamba daa suhi ni bɛ taɣimi li n-ti ba.
=== O Sɔɣibu ===
== Kpaŋmaŋ Pina ==
== Tuma ==
1.O daa pilila tuma linjima ni n-nyɛ matuuka yiƒirigu durɔba biiŋa hali ti lɛbi Ghana tiŋgbani zuɣulana.
2. ŋuni n-daa zali Ghana Education Trust Fund (GET Fund) din sɔŋdi Ghana karinzondi ni shikurubihi pam bɛ bɔhimbu polo.
3. O daa lahi sɔŋ ka tuhi nyɛrifu dɔriti ka di nyɛla konyur' suŋ ka o bo n-ti tinkpaŋsi pam.
4. Ŋuna n-daa lahi kpa [[University for Development Studies (UDS)]] din be Ghana tudu la.
5. O daa che ka Ghana lɛbi dimɔkiratia 1992 yuuni.
6. O daa lahi dee Ghana ninvuɣ' gbaliŋ shɛba bɛ ni daa kari Nigeria la.
7. Ghana daa nyɛ gɔmnan-ti polo taɣibo o nuuni ka gadama shɛli kani.
== Maŋmaŋa biɛhigu ==
== Kundivihira ==
{{Reflist}}
[[Pubu:Ghana]]
[[Pubu:Lahabaya zaa]]
[[Pubu:Ghana tingbani]]
[[Pubu:Ghana zuɣulananima]]
[[Pubu:E-Class]]
[[Pubu:Ninsala ŋun lahi ka o nyɛvuli ni]]
[[Pubu:Siyaasa niriba]]
[[Pubu:Bachinima]]
[[Pubu:Ninsala]]
5vmyo2qxek2uod0zfxnm4rlmw1njifj
Ghana
0
3632
42521
42179
2022-08-14T23:52:09Z
IDDRISU ABDUL-KADIR NINDOO
1815
Link
wikitext
text/x-wiki
{{Databox}}
{{E-Class}}
'''Ghana''' (Ghana Tinzuɣu), nyɛla tingban' shɛli din be ''[[Africa]]'' wulinluhili polo,<ref name=":1">{{Cite news|date=2020-12-11|title=Ghana country profile|language=en-GB|work=BBC News|url=https://www.bbc.com/news/world-africa-13433790|access-date=2022-04-08}}</ref> ka di do teekunima ayi shɛŋa bɛ ni boli “[[:en:Gulf of Guinea|Gulf of Guinea]]” mini “[[:en:Atlantic Ocean|Atlantic Ocean]] (teeku mɔɣili)” yaɣili la. Tingbani ŋɔ yi zahim, di galisim nyɛla 238,535 km2 (92,099 sq m). Zaŋ kpa [[Ghana]] wulinluhili n-nyɛ [https://web.archive.org/web/20130805012606/http://ivory/ Coast Ivory Coast] tiŋgbani,<ref>{{Cite book|last=Maxwell|first=John C|title=Things successful people do|publisher=Joselph|year=2016}}</ref> [https://web.archive.org/web/20130815124557/http://burkina/ Faso Burkina Faso] bela Ghana nuzaa zuɣu,[[:en:Togo|Togo]] zaŋ kpa di wulimpuhili polo "[[Golf of Guinea|Gulf of Guinea]]" mini "Atlantic Ocean (teeku mɔɣili) mi zaŋ kpa di nudirigu polo. Soninke sili puni "Ghana" gbunni nyɛla "Sapashin' Naa".<ref name=":1" />
==Piligu==
Tingbani shɛli din daa tuui be "Ghana" tiŋgbani ŋɔ puuni ʒemani piniyini la saha n-daa nyɛ [[Bono Tingbani|Bono tingbani]].<ref>{{cite web|url=https://books.google.com.gh/books?id=F3lyAAAAMAAJ&redir_esc=y|title=The Early History of the Akan States of Ghana|accessdate=1975|language=English|publisher=Red Candle Press.|coauthors=Eva L. R. Meyerowitz}}</ref> Yuun' kɔbisi nyaaŋa, ka tingban' timsa kamani [[Dagbaŋ]] mini Kambɔnsi (Ashanti<ref>https://www.britannica.com/place/Asante-empire</ref>) tiŋgbana gba daa yina pahi.<ref>{{cite journal|author=Danver, Steven L|url=https://books.google.com.gh/books?id=vf4TBwAAQBAJ&q=Kingdom+of+Dagbon&pg=PA25&redir_esc=y#v=snippet&q=Kingdom%20of%20Dagbon&f=false|accessdate=10 March 2015|title=Native Peoples of the World: An Encyclopedia of Groups, Cultures and Contemporary Issues|journal=Routledge|language=English}}</ref><ref>{{cite web|url=https://www.ascleiden.nl/content/webdossiers/asante-kingdom|title=Asante Kingdom|publisher=African Studies Centre, Leiden|accessdate=8 June 2014.|language=English}}</ref> Zaŋ chaŋ yuun' kɔbisinahi nyaanga, Portugal n-ti pahi Silimiin' tiŋ' shɛŋa dabam niriba daa nyɛla ban daa kpaɣintiri lala gbansabila yaɣili ŋɔ zuɣu ni bɛ niŋdi daabiligu di ni. Lala n-daa kuli nyɛ li hali ni yuun' kɔbisinu nyaaŋa ka Britain Silimiinsi daa ti to n-di n-fa yaɣili maa fukumsi. Yuun' kɔbiga sunsuuni, yaɣa anahi; Gold Coast<ref>http://slaveryandremembrance.org/articles/article/?id=A0109</ref><ref>https://www.nationsonline.org/oneworld/ghana.htm</ref>, Kambɔŋ Tiŋa polo, Tudu Yaɣa, n-ti pahi British Togoland daa nyɛla yaɣi kɔŋkɔba shɛŋa ŋan daa be Britain Silimiinsi sulinsi ni. Lala yaɣa ŋɔ daa nyɛla ban daa ti laɣim taba n-lee tinzuɣu m-pahi "Common Wealth" tinzuɣiri ni n-za di gama zuɣu, Silimiin' goli March dabaayɔbu dali yuuni 1957.<ref name=":0" /><ref>{{cite web|url=https://archive.org/details/1957-03-07_A_New_Nation|title=A New Nation. Gold Coast becomes Ghana In Ceremony, 1957/03/07|accessdate=20 February 2012|publisher=Universal Newsreel|language=English}}</ref><ref>{{cite web|url=http://www.bbc.co.uk/worldservice/africa/features/storyofafrica/14chapter3.shtml|title=Gold Coast to Ghana|accessdate=29 February 2012.|language=English|publisher=BBC}}</ref><ref>{{cite web|url=https://web.archive.org/web/20130602212136/http://exploringafrica.matrix.msu.edu/images/decolinization.jpg|title=Exploring Africa – Decolonization|accessdate=2 June 2013|language=English|publisher=exploringafrica.matrix.msu.edu}}</ref>
Ghana daadam biɛligu kalinli nyɛla bɛ ni buɣisi shɛli ka di paai miliyɔŋ pihita ni yini, ni tusa ayopɔin ni ayi ni kɔbisi wɔi ni pihinahi (31,072,940).<ref>{{cite web|url=https://www.worldometers.info/world-population/ghana-population/|title=2010 Population & Housing Census: National Analytical Report|publisher=www.worldometers|accessdate=23 January 2014.|language=English}}</ref> Addiini mini zuliya gbaliŋ m-be Ghana tingbani ŋɔ ni.<ref name=":0" /><ref>{{cite web|url=https://web.archive.org/web/20180424110616/http://www.statsghana.gov.gh/pop_stats.html|title=2020 Population Projection by Sex, 2010–2020|publisher=Ghana Statistical Service|language=English|accessdate=2 May 2018}}</ref> Zuliya kpana ŋan be Ghana puuni ni yɛri bali shɛŋa n-nyɛ: Dagbanli, Kambɔnsili , Guan, Ewe, Ga, Zabaɣisi, Walsi, Farifarisi, Gbengberi ni Nzema ka Silimiinsili lee nyɛ Gɔmnanti ni saɣi ti shɛli ni di tɔɣisiri li tuma duri mini shikuruti ni.<ref name=":0" />
Ghana salo puuni, kɔbiga puuni vaabu pisopɔin ni yini ni pɔnchi ayi(71.2%) nyɛla Dolodolo Yisa nyaandoliba. Ban kpalim mi nyɛla Musulimnima ka bɛ mi nyɛ kobiga puuni vaabu pinaayopɔin ni pɔnchi ayɔbu, ka buɣ'jamdiba mini ban kpalim la vaa pia ni yini(11%).<ref name=":0" /><ref>{{cite web|url=http://www.statsghana.gov.gh/docfiles/2010phc/National_Analytical_Report.pdf|title="2010 Population & Housing Census: National Analytical Report"|language=English|publisher=Ghana Statistical Service.|accessdate=23 January 2014.}}</ref>
Ghana nyɛla tingbani shɛli din nyɛ demokiratiya tingbani. Di tiŋgbani zuɣulana n-nyɛ di toondana. Africa gbansabila tingbana puuni, Ghana n-daa nyɛ tiŋ' shɛli din daa tuui deei di maŋsulinsi Silimiinsi sani.<ref name=":0">{{cite web|url=https://www.cia.gov/the-world-factbook/countries/ghana/|title=Ghana|publisher=The World Factbook|accessdate=20 May 2016|language=English}}</ref> Ghana tingbani toon' tibo la chɛmi ka di nyɛ tiŋgbani shɛli din mali yaa ni jilima pam West Africa tingbana ni. Ghana bela tiŋ' duya laɣinsi kamani Non-Aligned Movement<ref>https://www.nti.org/learn/treaties-and-regimes/non-aligned-movement-nam/</ref>, African Union, Economic Community of West African States (ECOWAS)<ref>https://www.ecowas.int/</ref>, Group of 24 (G24) n-ti pahi "Commonwealth of Nations"<ref>https://thecommonwealth.org/member-countries</ref>.
== Nyabli ==
'''Ghana''' bachi maa gbunni nyɛla Sapashinna-Naa. Kurumbunni nanima wuhiya ni Ghana daa bɛla Africa wulinluhili polo.
Vihigu wuhiya ni Ghana daa na ka din yi pa be shɛli ŋɔ amaa ka daa bela tudu polo ŋɔ hali n-ti gbaai tiŋ' shɛli bɛ ni booni Guinea la. Ghana Salima galisim daa ku ŋmanila tankpaɣu ni ku be ti ʒilɛli ni shɛm maa, lala maa zuɣu, Laribaawanima ban daa dɔli Sahara bopiɛligu maa n-niŋdi daabilim daa pali la yuli m-booni li Gold Coast.
== Kurumbuni zuliyanima ==
Ghana daa bela tiŋgban' shɛŋa niriba nini ni daa tiɣi pam Bilad el-Sudan<ref>https://www.amazon.com/Bilad-AlSudan-Essays-Africa-Afrocentricity/dp/0983379734</ref><ref>https://blackhistory938.wordpress.com/2017/07/05/jews-of-bilad-el-sudan/</ref> ni, andunia yuun tusawei. Vihigu wuhiya ni kurumbuna saha, Ghana daa pun beni mi. Ni Dagbamba n-daa su tudu polo maa ka Kambɔnsi mini bɛ ma bihi daa be Ghana sunsuuni ni di nyɔŋ ni.
== Tiŋzuɣu ==
[[Ankara|Aŋkara]] (Accra) n-nye Ghana tinzuɣu.<ref name=":0" />
== Maŋsulinsi deebu ==
Silimiingɔli March dabaayɔbu dali, yuuni 1957 Gold coast (din yuli pa booni Ghana la) daa deela bɛ maŋsulinsi gbampiɛla nuuni. Ghana daa leela tingbani shɛli din pahi tinzuɣuri shɛŋa gbampiɛla ni daa mi n-su laɣiŋgu shɛli bɛ ni boli Commonwealth of Nations la, ka [[Dr Kwame Nkrumah|Dr. Kwame Nkrumah]] <ref>[[Dr Kwame Nkrumah]]</ref> daa gari tooni n-lee tiŋgbanizuɣulana n-daa yihi Ghana yuli palo ni ka dunia zaa baŋ di yɛla.<ref>{{cite web|url=https://www.biography.com/|title=How Teacher Christa McAuliffe Was Selected for the Disastrous Challenger Mission|language=English|publisher=biography.com|accessdate=SEP 15, 2020}}</ref>
Ghana n-daa nyɛ tuuli gbansabila tiŋgbani shɛli ban daa deei bɛ maŋsulinsi gbampiɛla nuuni. Pɔi ka gbampiɛla daa ti deei Ghana n-su, Ghana daa nyɛla tiŋgbani shɛli din daa pun mali zuliya kara kamani Zabaɣisi (Gonja) mini Dagbamba ka bɛ be Ghana tudu yaɣili polo, Kambɔnsi (Ashanti), Fantinima zaa daa malila tiŋgbana nti pahi ni tiŋ' shɛŋa din miri Teeku.
Tuuta daa nyɛla bini bɔ shɛli n-ti tiŋgbani palli ban daa na yɔli deei bɛ maŋsulinsi maa (Ghana). Ŋun daa buɣisi tuuta maa n-daa nyɛ Theodosia Salome Okoh.<ref>{{cite web|url=https://www.ghanaweb.com/person/Theodosia-Salome-Okoh-190|title=Ghana Famous People|language=English|publisher=ghanaweb.com}}</ref> Tuuta maa daa mali kɔma ŋɔ di puuni; zaɣ' ʒee (red), zaɣ' dozim (gold color), zaɣ' vakahili(green) nti pahi sanŋmari' sabinli (black star) ka di be zaɣ' dozim maa sunsuuni. Zaɣ' ʒee maa zami n-ti ʒi' shɛli bɛ ni daa kpaai Ghana maŋsulinsi deebu ni la. Zaɣ' dozim maa mi zami n-ti bun' shɛli tiŋgbani maa ni ʒira ka zaɣ' vakahili maa mi za n-ti tihi ni mɔ' shɛŋa tiŋgbani maa ni mali. Saŋmari' sabinli maa mi zami n-ti daadamanima ban be tingbani maani niŋgbuŋ kom ka lahi za n-ti gbansabila zaa (Africans).
== Shikuriti ==
Ghana shikuru baŋsim so' chibsi pula buta zuɣu, ŋanima n-nyɛ Basic Education, Secondary cycle, ni Tertiary. Basic Education yaɣli ŋɔ niŋdila yuun' pia ni yini (di gbaala bihi ban nyɛ yuma anahi hali ni yuun' pia ni anu). Basic Education pubu ŋɔ gba yaɣa n-nyɛ kindergarten (yuma ayi), Primary school (pula buyi ka di zaa niŋdi yuma ata ata) ni Junior High (yuma ata). Junior High School ŋɔ bahigu mali zahimbu shɛli bɛ ni booni Basic Education Certificate Examination. Bia yi naagi BECE ŋɔ ka o gbana viɛla, o ni tuɣi o bɔhimbu Secondary cycle. To, bia mali piibu zaŋ chaŋ shikuru yaɣa ayi dini nyɛ Vocational Education (nuuni tuumbaŋsim) bee General education (baŋsim bɔbigu yaɣili din pa nuuni baŋsim). Senior high shikuru niŋdila yuma ata ka mali dahimbu shɛli bɛ ni booni West African School Certificate Examination (WASCE), ka di nyɛ di ni tu ni shikurubila mali di shɛhira dini viɛla ka naan yi tooi chaŋ nti niŋ University nti tuɣi o bohimbu.<ref>https://gh.usembassy.gov/education-culture/educationusa-center/educational-system-ghana/</ref><ref>{{Cite web|url=https://www.nuffic.nl/sites/default/files/2020-08/education-system-ghana.pdf|title=Education system
Ghana
described and compared with
the Dutch system|publisher=Nuffic|language=english|accessdate=January 2015}}</ref>
== Daadam biɛlim kalinli ==
=== Northern Region ===
==== Tolon District ====
=== Upper East Region ===
==Geography mini Geology==
==Gɔmnanti mini Siyaasa Saha==
==Daabiligu==
== Kaya ==
Ghana kaya nyɛla balibu din laɣim bohimbu mini dihi tabli Ghana zuliya balibu pam. Yuuni 2010 Ghana salo kalinli lahibali wuhiya ni zuliya shɛli ban galisi n-nyɛ Kambonsi ka bɛ vaabu yiɣisi pihinahi ni ayopɔin ni pɔnchi ata (47.3), Dagbamba vaabu piiya ni ayɔbu ni pɔnchi ayobu(16.6), Aligbenima vaabu piiya ni ata ni pɔnchi awoi (13.9),Aŋunanima vaabu apoin ni pɔnchi anahi (7.4), Gurimanima yiɣisi vaabu bunu ni pɔnchi ayopɔin (5.7) nti pahi Guan zuliya ka bɛ mi yiɣisi vaabu buta ni pɔnchi ayopɔin (3.7).
==Dabisi gahinda ŋan be Ghana taarihi ni==
{{Location map Ghana}}
# March 6,1957 ka Ghana daa dee maŋsulinsi Eilimiinsi sani.
# July 1,1960 ka Ghana daa leei Republic.
# February 3,1964 ka Ghana daa kpalim paati yini Tingbani.
# February 24,1966 ka soojanim ban toondana daa nyɛ Col. E. K. Kotoka daa ŋme m-paai Nkrumah paati gaŋ gomnanti.
# August 31, 1970 ka Akuffo- Addo daa po pɔri ka leei Ghana zuɣulana Republic din pahiri ayi la ni.
#January 13, 1972 ka linjimanima ban toondana daa nyɛ [[General Ignatius Kutu Acheampong|Lieutenant Colonel I.K. Acheampong]] daa ŋme m-paai gomnanti ka ʒini.
#June 4, 1979 dabisili ŋɔ ka linjima ban toondana daa nyɛ Flight Lieutenant Jerry John Rawlings daa ŋme m-paai Acheampong gomnanti.
#September 24, 1979 ka Dr. Hilla Limann daa po pɔri ka deei Ghana nam kuɣu ka di leei Republic din pahiri ata.
#December 31, 1981 dabsili ŋɔ ka [[Flt. Lt. Jerry John Rawlings|Flight Lieutenant J.J. Rawlings]] daa gari linjimanima tooni ka bɛ daa ŋme ka fa zuɣulaantali.
#January 7, 1993 ka bɛ daa po Flight Lieutenant J.J.Rawlings pɔri ka o ʒini Ghana nam kuɣu zuɣu ka di daa leei Republic dini pahiri anahi.
#January 7, 2001 Mr. [[John Kofi Agyekum Kufuor|John Agyekum Kufuor]] gba daa po pɔri ka leei Ghana zuɣulana.
#July 1,2007 Ghana daa ŋma shiiri laɣ' pala.
#January 7, 2009 ka [[Professor John Evans Fiifi Atta Mills|Prof. John Evans Atta Mills]] daa po pɔri ka leei Ghana zuɣulana.
#July 24, 2012 Prof. Evans Atta Mills daa kɔŋ o nyɛvuli.
#July 24, 2012 dabisili ka bɛ daa po [[John Dramani Mahama]](ŋuni n-daa nyɛ J.E.A. Mills wulana) pɔri ka o ʒini Ghana nam kuɣu zuɣu.
#January 7, 2013 John Dramani Mahama daa lahi po pɔri dini daa niŋ ka o di nasara piibu-piibu din daa niŋ December 7, 2012 la ni.
#January 7, 2017 ka [[Nana Addo Dankwa Akufo-Addo|Nana Addo- Dankwa Akufo- Addo]] daa po pɔri n-leei Ghana zuɣulana.
#January 7, 2021ka [[Nana Addo Dankwa Akufo-Addo|Nana Addo- Dankwa Akufo- Addo]] daa lahi po pɔri n-leei Ghana zuɣulana mpahi buyi zuɣu.
{{Africa maŋsulunsi tiŋgbana}}
== Kundivihira ==
{{Reflist}}
[[Pubu:Africa]]
[[Pubu:C-Class]]
[[Pubu:Ghana|*]]
[[Pubu:West Africa]]
[[Pubu:Lahabaya zaa]]
23cu77q64m223ctijl55epthoyupkft
42522
42521
2022-08-14T23:53:06Z
IDDRISU ABDUL-KADIR NINDOO
1815
/* Piligu */ Link
wikitext
text/x-wiki
{{Databox}}
{{E-Class}}
'''Ghana''' (Ghana Tinzuɣu), nyɛla tingban' shɛli din be ''[[Africa]]'' wulinluhili polo,<ref name=":1">{{Cite news|date=2020-12-11|title=Ghana country profile|language=en-GB|work=BBC News|url=https://www.bbc.com/news/world-africa-13433790|access-date=2022-04-08}}</ref> ka di do teekunima ayi shɛŋa bɛ ni boli “[[:en:Gulf of Guinea|Gulf of Guinea]]” mini “[[:en:Atlantic Ocean|Atlantic Ocean]] (teeku mɔɣili)” yaɣili la. Tingbani ŋɔ yi zahim, di galisim nyɛla 238,535 km2 (92,099 sq m). Zaŋ kpa [[Ghana]] wulinluhili n-nyɛ [https://web.archive.org/web/20130805012606/http://ivory/ Coast Ivory Coast] tiŋgbani,<ref>{{Cite book|last=Maxwell|first=John C|title=Things successful people do|publisher=Joselph|year=2016}}</ref> [https://web.archive.org/web/20130815124557/http://burkina/ Faso Burkina Faso] bela Ghana nuzaa zuɣu,[[:en:Togo|Togo]] zaŋ kpa di wulimpuhili polo "[[Golf of Guinea|Gulf of Guinea]]" mini "Atlantic Ocean (teeku mɔɣili) mi zaŋ kpa di nudirigu polo. Soninke sili puni "Ghana" gbunni nyɛla "Sapashin' Naa".<ref name=":1" />
==Piligu==
Tingbani shɛli din daa tuui be "[[Ghana]]" tiŋgbani ŋɔ puuni ʒemani piniyini la saha n-daa nyɛ [[Bono Tingbani|Bono tingbani]].<ref>{{cite web|url=https://books.google.com.gh/books?id=F3lyAAAAMAAJ&redir_esc=y|title=The Early History of the Akan States of Ghana|accessdate=1975|language=English|publisher=Red Candle Press.|coauthors=Eva L. R. Meyerowitz}}</ref> Yuun' kɔbisi nyaaŋa, ka tingban' timsa kamani [[Dagbaŋ]] mini Kambɔnsi (Ashanti<ref>https://www.britannica.com/place/Asante-empire</ref>) tiŋgbana gba daa yina pahi.<ref>{{cite journal|author=Danver, Steven L|url=https://books.google.com.gh/books?id=vf4TBwAAQBAJ&q=Kingdom+of+Dagbon&pg=PA25&redir_esc=y#v=snippet&q=Kingdom%20of%20Dagbon&f=false|accessdate=10 March 2015|title=Native Peoples of the World: An Encyclopedia of Groups, Cultures and Contemporary Issues|journal=Routledge|language=English}}</ref><ref>{{cite web|url=https://www.ascleiden.nl/content/webdossiers/asante-kingdom|title=Asante Kingdom|publisher=African Studies Centre, Leiden|accessdate=8 June 2014.|language=English}}</ref> Zaŋ chaŋ yuun' kɔbisinahi nyaanga, Portugal n-ti pahi Silimiin' tiŋ' shɛŋa dabam niriba daa nyɛla ban daa kpaɣintiri lala gbansabila yaɣili ŋɔ zuɣu ni bɛ niŋdi daabiligu di ni. Lala n-daa kuli nyɛ li hali ni yuun' kɔbisinu nyaaŋa ka Britain Silimiinsi daa ti to n-di n-fa yaɣili maa fukumsi. Yuun' kɔbiga sunsuuni, yaɣa anahi; Gold Coast<ref>http://slaveryandremembrance.org/articles/article/?id=A0109</ref><ref>https://www.nationsonline.org/oneworld/ghana.htm</ref>, Kambɔŋ Tiŋa polo, Tudu Yaɣa, n-ti pahi British Togoland daa nyɛla yaɣi kɔŋkɔba shɛŋa ŋan daa be Britain Silimiinsi sulinsi ni. Lala yaɣa ŋɔ daa nyɛla ban daa ti laɣim taba n-lee tinzuɣu m-pahi "Common Wealth" tinzuɣiri ni n-za di gama zuɣu, Silimiin' goli March dabaayɔbu dali yuuni 1957.<ref name=":0" /><ref>{{cite web|url=https://archive.org/details/1957-03-07_A_New_Nation|title=A New Nation. Gold Coast becomes Ghana In Ceremony, 1957/03/07|accessdate=20 February 2012|publisher=Universal Newsreel|language=English}}</ref><ref>{{cite web|url=http://www.bbc.co.uk/worldservice/africa/features/storyofafrica/14chapter3.shtml|title=Gold Coast to Ghana|accessdate=29 February 2012.|language=English|publisher=BBC}}</ref><ref>{{cite web|url=https://web.archive.org/web/20130602212136/http://exploringafrica.matrix.msu.edu/images/decolinization.jpg|title=Exploring Africa – Decolonization|accessdate=2 June 2013|language=English|publisher=exploringafrica.matrix.msu.edu}}</ref>
Ghana daadam biɛligu kalinli nyɛla bɛ ni buɣisi shɛli ka di paai miliyɔŋ pihita ni yini, ni tusa ayopɔin ni ayi ni kɔbisi wɔi ni pihinahi (31,072,940).<ref>{{cite web|url=https://www.worldometers.info/world-population/ghana-population/|title=2010 Population & Housing Census: National Analytical Report|publisher=www.worldometers|accessdate=23 January 2014.|language=English}}</ref> Addiini mini zuliya gbaliŋ m-be Ghana tingbani ŋɔ ni.<ref name=":0" /><ref>{{cite web|url=https://web.archive.org/web/20180424110616/http://www.statsghana.gov.gh/pop_stats.html|title=2020 Population Projection by Sex, 2010–2020|publisher=Ghana Statistical Service|language=English|accessdate=2 May 2018}}</ref> Zuliya kpana ŋan be Ghana puuni ni yɛri bali shɛŋa n-nyɛ: Dagbanli, Kambɔnsili , Guan, Ewe, Ga, Zabaɣisi, Walsi, Farifarisi, Gbengberi ni Nzema ka Silimiinsili lee nyɛ Gɔmnanti ni saɣi ti shɛli ni di tɔɣisiri li tuma duri mini shikuruti ni.<ref name=":0" />
Ghana salo puuni, kɔbiga puuni vaabu pisopɔin ni yini ni pɔnchi ayi(71.2%) nyɛla Dolodolo Yisa nyaandoliba. Ban kpalim mi nyɛla Musulimnima ka bɛ mi nyɛ kobiga puuni vaabu pinaayopɔin ni pɔnchi ayɔbu, ka buɣ'jamdiba mini ban kpalim la vaa pia ni yini(11%).<ref name=":0" /><ref>{{cite web|url=http://www.statsghana.gov.gh/docfiles/2010phc/National_Analytical_Report.pdf|title="2010 Population & Housing Census: National Analytical Report"|language=English|publisher=Ghana Statistical Service.|accessdate=23 January 2014.}}</ref>
Ghana nyɛla tingbani shɛli din nyɛ demokiratiya tingbani. Di tiŋgbani zuɣulana n-nyɛ di toondana. Africa gbansabila tingbana puuni, Ghana n-daa nyɛ tiŋ' shɛli din daa tuui deei di maŋsulinsi Silimiinsi sani.<ref name=":0">{{cite web|url=https://www.cia.gov/the-world-factbook/countries/ghana/|title=Ghana|publisher=The World Factbook|accessdate=20 May 2016|language=English}}</ref> Ghana tingbani toon' tibo la chɛmi ka di nyɛ tiŋgbani shɛli din mali yaa ni jilima pam West Africa tingbana ni. Ghana bela tiŋ' duya laɣinsi kamani Non-Aligned Movement<ref>https://www.nti.org/learn/treaties-and-regimes/non-aligned-movement-nam/</ref>, African Union, Economic Community of West African States (ECOWAS)<ref>https://www.ecowas.int/</ref>, Group of 24 (G24) n-ti pahi "Commonwealth of Nations"<ref>https://thecommonwealth.org/member-countries</ref>.
== Nyabli ==
'''Ghana''' bachi maa gbunni nyɛla Sapashinna-Naa. Kurumbunni nanima wuhiya ni Ghana daa bɛla Africa wulinluhili polo.
Vihigu wuhiya ni Ghana daa na ka din yi pa be shɛli ŋɔ amaa ka daa bela tudu polo ŋɔ hali n-ti gbaai tiŋ' shɛli bɛ ni booni Guinea la. Ghana Salima galisim daa ku ŋmanila tankpaɣu ni ku be ti ʒilɛli ni shɛm maa, lala maa zuɣu, Laribaawanima ban daa dɔli Sahara bopiɛligu maa n-niŋdi daabilim daa pali la yuli m-booni li Gold Coast.
== Kurumbuni zuliyanima ==
Ghana daa bela tiŋgban' shɛŋa niriba nini ni daa tiɣi pam Bilad el-Sudan<ref>https://www.amazon.com/Bilad-AlSudan-Essays-Africa-Afrocentricity/dp/0983379734</ref><ref>https://blackhistory938.wordpress.com/2017/07/05/jews-of-bilad-el-sudan/</ref> ni, andunia yuun tusawei. Vihigu wuhiya ni kurumbuna saha, Ghana daa pun beni mi. Ni Dagbamba n-daa su tudu polo maa ka Kambɔnsi mini bɛ ma bihi daa be Ghana sunsuuni ni di nyɔŋ ni.
== Tiŋzuɣu ==
[[Ankara|Aŋkara]] (Accra) n-nye Ghana tinzuɣu.<ref name=":0" />
== Maŋsulinsi deebu ==
Silimiingɔli March dabaayɔbu dali, yuuni 1957 Gold coast (din yuli pa booni Ghana la) daa deela bɛ maŋsulinsi gbampiɛla nuuni. Ghana daa leela tingbani shɛli din pahi tinzuɣuri shɛŋa gbampiɛla ni daa mi n-su laɣiŋgu shɛli bɛ ni boli Commonwealth of Nations la, ka [[Dr Kwame Nkrumah|Dr. Kwame Nkrumah]] <ref>[[Dr Kwame Nkrumah]]</ref> daa gari tooni n-lee tiŋgbanizuɣulana n-daa yihi Ghana yuli palo ni ka dunia zaa baŋ di yɛla.<ref>{{cite web|url=https://www.biography.com/|title=How Teacher Christa McAuliffe Was Selected for the Disastrous Challenger Mission|language=English|publisher=biography.com|accessdate=SEP 15, 2020}}</ref>
Ghana n-daa nyɛ tuuli gbansabila tiŋgbani shɛli ban daa deei bɛ maŋsulinsi gbampiɛla nuuni. Pɔi ka gbampiɛla daa ti deei Ghana n-su, Ghana daa nyɛla tiŋgbani shɛli din daa pun mali zuliya kara kamani Zabaɣisi (Gonja) mini Dagbamba ka bɛ be Ghana tudu yaɣili polo, Kambɔnsi (Ashanti), Fantinima zaa daa malila tiŋgbana nti pahi ni tiŋ' shɛŋa din miri Teeku.
Tuuta daa nyɛla bini bɔ shɛli n-ti tiŋgbani palli ban daa na yɔli deei bɛ maŋsulinsi maa (Ghana). Ŋun daa buɣisi tuuta maa n-daa nyɛ Theodosia Salome Okoh.<ref>{{cite web|url=https://www.ghanaweb.com/person/Theodosia-Salome-Okoh-190|title=Ghana Famous People|language=English|publisher=ghanaweb.com}}</ref> Tuuta maa daa mali kɔma ŋɔ di puuni; zaɣ' ʒee (red), zaɣ' dozim (gold color), zaɣ' vakahili(green) nti pahi sanŋmari' sabinli (black star) ka di be zaɣ' dozim maa sunsuuni. Zaɣ' ʒee maa zami n-ti ʒi' shɛli bɛ ni daa kpaai Ghana maŋsulinsi deebu ni la. Zaɣ' dozim maa mi zami n-ti bun' shɛli tiŋgbani maa ni ʒira ka zaɣ' vakahili maa mi za n-ti tihi ni mɔ' shɛŋa tiŋgbani maa ni mali. Saŋmari' sabinli maa mi zami n-ti daadamanima ban be tingbani maani niŋgbuŋ kom ka lahi za n-ti gbansabila zaa (Africans).
== Shikuriti ==
Ghana shikuru baŋsim so' chibsi pula buta zuɣu, ŋanima n-nyɛ Basic Education, Secondary cycle, ni Tertiary. Basic Education yaɣli ŋɔ niŋdila yuun' pia ni yini (di gbaala bihi ban nyɛ yuma anahi hali ni yuun' pia ni anu). Basic Education pubu ŋɔ gba yaɣa n-nyɛ kindergarten (yuma ayi), Primary school (pula buyi ka di zaa niŋdi yuma ata ata) ni Junior High (yuma ata). Junior High School ŋɔ bahigu mali zahimbu shɛli bɛ ni booni Basic Education Certificate Examination. Bia yi naagi BECE ŋɔ ka o gbana viɛla, o ni tuɣi o bɔhimbu Secondary cycle. To, bia mali piibu zaŋ chaŋ shikuru yaɣa ayi dini nyɛ Vocational Education (nuuni tuumbaŋsim) bee General education (baŋsim bɔbigu yaɣili din pa nuuni baŋsim). Senior high shikuru niŋdila yuma ata ka mali dahimbu shɛli bɛ ni booni West African School Certificate Examination (WASCE), ka di nyɛ di ni tu ni shikurubila mali di shɛhira dini viɛla ka naan yi tooi chaŋ nti niŋ University nti tuɣi o bohimbu.<ref>https://gh.usembassy.gov/education-culture/educationusa-center/educational-system-ghana/</ref><ref>{{Cite web|url=https://www.nuffic.nl/sites/default/files/2020-08/education-system-ghana.pdf|title=Education system
Ghana
described and compared with
the Dutch system|publisher=Nuffic|language=english|accessdate=January 2015}}</ref>
== Daadam biɛlim kalinli ==
=== Northern Region ===
==== Tolon District ====
=== Upper East Region ===
==Geography mini Geology==
==Gɔmnanti mini Siyaasa Saha==
==Daabiligu==
== Kaya ==
Ghana kaya nyɛla balibu din laɣim bohimbu mini dihi tabli Ghana zuliya balibu pam. Yuuni 2010 Ghana salo kalinli lahibali wuhiya ni zuliya shɛli ban galisi n-nyɛ Kambonsi ka bɛ vaabu yiɣisi pihinahi ni ayopɔin ni pɔnchi ata (47.3), Dagbamba vaabu piiya ni ayɔbu ni pɔnchi ayobu(16.6), Aligbenima vaabu piiya ni ata ni pɔnchi awoi (13.9),Aŋunanima vaabu apoin ni pɔnchi anahi (7.4), Gurimanima yiɣisi vaabu bunu ni pɔnchi ayopɔin (5.7) nti pahi Guan zuliya ka bɛ mi yiɣisi vaabu buta ni pɔnchi ayopɔin (3.7).
==Dabisi gahinda ŋan be Ghana taarihi ni==
{{Location map Ghana}}
# March 6,1957 ka Ghana daa dee maŋsulinsi Eilimiinsi sani.
# July 1,1960 ka Ghana daa leei Republic.
# February 3,1964 ka Ghana daa kpalim paati yini Tingbani.
# February 24,1966 ka soojanim ban toondana daa nyɛ Col. E. K. Kotoka daa ŋme m-paai Nkrumah paati gaŋ gomnanti.
# August 31, 1970 ka Akuffo- Addo daa po pɔri ka leei Ghana zuɣulana Republic din pahiri ayi la ni.
#January 13, 1972 ka linjimanima ban toondana daa nyɛ [[General Ignatius Kutu Acheampong|Lieutenant Colonel I.K. Acheampong]] daa ŋme m-paai gomnanti ka ʒini.
#June 4, 1979 dabisili ŋɔ ka linjima ban toondana daa nyɛ Flight Lieutenant Jerry John Rawlings daa ŋme m-paai Acheampong gomnanti.
#September 24, 1979 ka Dr. Hilla Limann daa po pɔri ka deei Ghana nam kuɣu ka di leei Republic din pahiri ata.
#December 31, 1981 dabsili ŋɔ ka [[Flt. Lt. Jerry John Rawlings|Flight Lieutenant J.J. Rawlings]] daa gari linjimanima tooni ka bɛ daa ŋme ka fa zuɣulaantali.
#January 7, 1993 ka bɛ daa po Flight Lieutenant J.J.Rawlings pɔri ka o ʒini Ghana nam kuɣu zuɣu ka di daa leei Republic dini pahiri anahi.
#January 7, 2001 Mr. [[John Kofi Agyekum Kufuor|John Agyekum Kufuor]] gba daa po pɔri ka leei Ghana zuɣulana.
#July 1,2007 Ghana daa ŋma shiiri laɣ' pala.
#January 7, 2009 ka [[Professor John Evans Fiifi Atta Mills|Prof. John Evans Atta Mills]] daa po pɔri ka leei Ghana zuɣulana.
#July 24, 2012 Prof. Evans Atta Mills daa kɔŋ o nyɛvuli.
#July 24, 2012 dabisili ka bɛ daa po [[John Dramani Mahama]](ŋuni n-daa nyɛ J.E.A. Mills wulana) pɔri ka o ʒini Ghana nam kuɣu zuɣu.
#January 7, 2013 John Dramani Mahama daa lahi po pɔri dini daa niŋ ka o di nasara piibu-piibu din daa niŋ December 7, 2012 la ni.
#January 7, 2017 ka [[Nana Addo Dankwa Akufo-Addo|Nana Addo- Dankwa Akufo- Addo]] daa po pɔri n-leei Ghana zuɣulana.
#January 7, 2021ka [[Nana Addo Dankwa Akufo-Addo|Nana Addo- Dankwa Akufo- Addo]] daa lahi po pɔri n-leei Ghana zuɣulana mpahi buyi zuɣu.
{{Africa maŋsulunsi tiŋgbana}}
== Kundivihira ==
{{Reflist}}
[[Pubu:Africa]]
[[Pubu:C-Class]]
[[Pubu:Ghana|*]]
[[Pubu:West Africa]]
[[Pubu:Lahabaya zaa]]
75qppnpftuwl3k3mey4ir3dnx6n3g2v
42523
42522
2022-08-14T23:55:45Z
IDDRISU ABDUL-KADIR NINDOO
1815
/* Piligu */ Link
wikitext
text/x-wiki
{{Databox}}
{{E-Class}}
'''Ghana''' (Ghana Tinzuɣu), nyɛla tingban' shɛli din be ''[[Africa]]'' wulinluhili polo,<ref name=":1">{{Cite news|date=2020-12-11|title=Ghana country profile|language=en-GB|work=BBC News|url=https://www.bbc.com/news/world-africa-13433790|access-date=2022-04-08}}</ref> ka di do teekunima ayi shɛŋa bɛ ni boli “[[:en:Gulf of Guinea|Gulf of Guinea]]” mini “[[:en:Atlantic Ocean|Atlantic Ocean]] (teeku mɔɣili)” yaɣili la. Tingbani ŋɔ yi zahim, di galisim nyɛla 238,535 km2 (92,099 sq m). Zaŋ kpa [[Ghana]] wulinluhili n-nyɛ [https://web.archive.org/web/20130805012606/http://ivory/ Coast Ivory Coast] tiŋgbani,<ref>{{Cite book|last=Maxwell|first=John C|title=Things successful people do|publisher=Joselph|year=2016}}</ref> [https://web.archive.org/web/20130815124557/http://burkina/ Faso Burkina Faso] bela Ghana nuzaa zuɣu,[[:en:Togo|Togo]] zaŋ kpa di wulimpuhili polo "[[Golf of Guinea|Gulf of Guinea]]" mini "Atlantic Ocean (teeku mɔɣili) mi zaŋ kpa di nudirigu polo. Soninke sili puni "Ghana" gbunni nyɛla "Sapashin' Naa".<ref name=":1" />
==Piligu==
Tingbani shɛli din daa tuui be "[[Ghana]]" tiŋgbani ŋɔ puuni ʒemani piniyini la saha n-daa nyɛ [[Bono Tingbani|Bono tingbani]].<ref>{{cite web|url=https://books.google.com.gh/books?id=F3lyAAAAMAAJ&redir_esc=y|title=The Early History of the Akan States of Ghana|accessdate=1975|language=English|publisher=Red Candle Press.|coauthors=Eva L. R. Meyerowitz}}</ref> Yuun' kɔbisi nyaaŋa, ka tingban' timsa kamani [[Dagbaŋ]] mini Kambɔnsi (Ashanti<ref>https://www.britannica.com/place/Asante-empire</ref>) tiŋgbana gba daa yina pahi.<ref>{{cite journal|author=Danver, Steven L|url=https://books.google.com.gh/books?id=vf4TBwAAQBAJ&q=Kingdom+of+Dagbon&pg=PA25&redir_esc=y#v=snippet&q=Kingdom%20of%20Dagbon&f=false|accessdate=10 March 2015|title=Native Peoples of the World: An Encyclopedia of Groups, Cultures and Contemporary Issues|journal=Routledge|language=English}}</ref><ref>{{cite web|url=https://www.ascleiden.nl/content/webdossiers/asante-kingdom|title=Asante Kingdom|publisher=African Studies Centre, Leiden|accessdate=8 June 2014.|language=English}}</ref> Zaŋ chaŋ yuun' kɔbisinahi nyaanga, Portugal n-ti pahi Silimiin' tiŋ' shɛŋa dabam niriba daa nyɛla ban daa kpaɣintiri lala gbansabila yaɣili ŋɔ zuɣu ni bɛ niŋdi daabiligu di ni. Lala n-daa kuli nyɛ li hali ni yuun' kɔbisinu nyaaŋa ka Britain Silimiinsi daa ti to n-di n-fa yaɣili maa fukumsi. Yuun' kɔbiga sunsuuni, yaɣa anahi; Gold Coast<ref>http://slaveryandremembrance.org/articles/article/?id=A0109</ref><ref>https://www.nationsonline.org/oneworld/ghana.htm</ref>, Kambɔŋ Tiŋa polo, Tudu Yaɣa, n-ti pahi British Togoland daa nyɛla yaɣi kɔŋkɔba shɛŋa ŋan daa be Britain Silimiinsi sulinsi ni. Lala yaɣa ŋɔ daa nyɛla ban daa ti laɣim taba n-lee tinzuɣu m-pahi "Common Wealth" tinzuɣiri ni n-za di gama zuɣu, Silimiin' goli March dabaayɔbu dali yuuni 1957.<ref name=":0" /><ref>{{cite web|url=https://archive.org/details/1957-03-07_A_New_Nation|title=A New Nation. Gold Coast becomes Ghana In Ceremony, 1957/03/07|accessdate=20 February 2012|publisher=Universal Newsreel|language=English}}</ref><ref>{{cite web|url=http://www.bbc.co.uk/worldservice/africa/features/storyofafrica/14chapter3.shtml|title=Gold Coast to Ghana|accessdate=29 February 2012.|language=English|publisher=BBC}}</ref><ref>{{cite web|url=https://web.archive.org/web/20130602212136/http://exploringafrica.matrix.msu.edu/images/decolinization.jpg|title=Exploring Africa – Decolonization|accessdate=2 June 2013|language=English|publisher=exploringafrica.matrix.msu.edu}}</ref>
[[Ghana]] daadam biɛligu kalinli nyɛla bɛ ni buɣisi shɛli ka di paai miliyɔŋ pihita ni yini, ni tusa ayopɔin ni ayi ni kɔbisi wɔi ni pihinahi (31,072,940).<ref>{{cite web|url=https://www.worldometers.info/world-population/ghana-population/|title=2010 Population & Housing Census: National Analytical Report|publisher=www.worldometers|accessdate=23 January 2014.|language=English}}</ref> Addiini mini zuliya gbaliŋ m-be Ghana tingbani ŋɔ ni.<ref name=":0" /><ref>{{cite web|url=https://web.archive.org/web/20180424110616/http://www.statsghana.gov.gh/pop_stats.html|title=2020 Population Projection by Sex, 2010–2020|publisher=Ghana Statistical Service|language=English|accessdate=2 May 2018}}</ref> Zuliya kpana ŋan be Ghana puuni ni yɛri bali shɛŋa n-nyɛ: Dagbanli, Kambɔnsili , Guan, Ewe, Ga, Zabaɣisi, Walsi, Farifarisi, Gbengberi ni Nzema ka Silimiinsili lee nyɛ Gɔmnanti ni saɣi ti shɛli ni di tɔɣisiri li tuma duri mini shikuruti ni.<ref name=":0" />
Ghana salo puuni, kɔbiga puuni vaabu pisopɔin ni yini ni pɔnchi ayi(71.2%) nyɛla Dolodolo Yisa nyaandoliba. Ban kpalim mi nyɛla Musulimnima ka bɛ mi nyɛ kobiga puuni vaabu pinaayopɔin ni pɔnchi ayɔbu, ka buɣ'jamdiba mini ban kpalim la vaa pia ni yini(11%).<ref name=":0" /><ref>{{cite web|url=http://www.statsghana.gov.gh/docfiles/2010phc/National_Analytical_Report.pdf|title="2010 Population & Housing Census: National Analytical Report"|language=English|publisher=Ghana Statistical Service.|accessdate=23 January 2014.}}</ref>
Ghana nyɛla tingbani shɛli din nyɛ demokiratiya tingbani. Di tiŋgbani zuɣulana n-nyɛ di toondana. Africa gbansabila tingbana puuni, Ghana n-daa nyɛ tiŋ' shɛli din daa tuui deei di maŋsulinsi Silimiinsi sani.<ref name=":0">{{cite web|url=https://www.cia.gov/the-world-factbook/countries/ghana/|title=Ghana|publisher=The World Factbook|accessdate=20 May 2016|language=English}}</ref> Ghana tingbani toon' tibo la chɛmi ka di nyɛ tiŋgbani shɛli din mali yaa ni jilima pam West Africa tingbana ni. Ghana bela tiŋ' duya laɣinsi kamani Non-Aligned Movement<ref>https://www.nti.org/learn/treaties-and-regimes/non-aligned-movement-nam/</ref>, African Union, Economic Community of West African States (ECOWAS)<ref>https://www.ecowas.int/</ref>, Group of 24 (G24) n-ti pahi "Commonwealth of Nations"<ref>https://thecommonwealth.org/member-countries</ref>.
== Nyabli ==
'''Ghana''' bachi maa gbunni nyɛla Sapashinna-Naa. Kurumbunni nanima wuhiya ni Ghana daa bɛla Africa wulinluhili polo.
Vihigu wuhiya ni Ghana daa na ka din yi pa be shɛli ŋɔ amaa ka daa bela tudu polo ŋɔ hali n-ti gbaai tiŋ' shɛli bɛ ni booni Guinea la. Ghana Salima galisim daa ku ŋmanila tankpaɣu ni ku be ti ʒilɛli ni shɛm maa, lala maa zuɣu, Laribaawanima ban daa dɔli Sahara bopiɛligu maa n-niŋdi daabilim daa pali la yuli m-booni li Gold Coast.
== Kurumbuni zuliyanima ==
Ghana daa bela tiŋgban' shɛŋa niriba nini ni daa tiɣi pam Bilad el-Sudan<ref>https://www.amazon.com/Bilad-AlSudan-Essays-Africa-Afrocentricity/dp/0983379734</ref><ref>https://blackhistory938.wordpress.com/2017/07/05/jews-of-bilad-el-sudan/</ref> ni, andunia yuun tusawei. Vihigu wuhiya ni kurumbuna saha, Ghana daa pun beni mi. Ni Dagbamba n-daa su tudu polo maa ka Kambɔnsi mini bɛ ma bihi daa be Ghana sunsuuni ni di nyɔŋ ni.
== Tiŋzuɣu ==
[[Ankara|Aŋkara]] (Accra) n-nye Ghana tinzuɣu.<ref name=":0" />
== Maŋsulinsi deebu ==
Silimiingɔli March dabaayɔbu dali, yuuni 1957 Gold coast (din yuli pa booni Ghana la) daa deela bɛ maŋsulinsi gbampiɛla nuuni. Ghana daa leela tingbani shɛli din pahi tinzuɣuri shɛŋa gbampiɛla ni daa mi n-su laɣiŋgu shɛli bɛ ni boli Commonwealth of Nations la, ka [[Dr Kwame Nkrumah|Dr. Kwame Nkrumah]] <ref>[[Dr Kwame Nkrumah]]</ref> daa gari tooni n-lee tiŋgbanizuɣulana n-daa yihi Ghana yuli palo ni ka dunia zaa baŋ di yɛla.<ref>{{cite web|url=https://www.biography.com/|title=How Teacher Christa McAuliffe Was Selected for the Disastrous Challenger Mission|language=English|publisher=biography.com|accessdate=SEP 15, 2020}}</ref>
Ghana n-daa nyɛ tuuli gbansabila tiŋgbani shɛli ban daa deei bɛ maŋsulinsi gbampiɛla nuuni. Pɔi ka gbampiɛla daa ti deei Ghana n-su, Ghana daa nyɛla tiŋgbani shɛli din daa pun mali zuliya kara kamani Zabaɣisi (Gonja) mini Dagbamba ka bɛ be Ghana tudu yaɣili polo, Kambɔnsi (Ashanti), Fantinima zaa daa malila tiŋgbana nti pahi ni tiŋ' shɛŋa din miri Teeku.
Tuuta daa nyɛla bini bɔ shɛli n-ti tiŋgbani palli ban daa na yɔli deei bɛ maŋsulinsi maa (Ghana). Ŋun daa buɣisi tuuta maa n-daa nyɛ Theodosia Salome Okoh.<ref>{{cite web|url=https://www.ghanaweb.com/person/Theodosia-Salome-Okoh-190|title=Ghana Famous People|language=English|publisher=ghanaweb.com}}</ref> Tuuta maa daa mali kɔma ŋɔ di puuni; zaɣ' ʒee (red), zaɣ' dozim (gold color), zaɣ' vakahili(green) nti pahi sanŋmari' sabinli (black star) ka di be zaɣ' dozim maa sunsuuni. Zaɣ' ʒee maa zami n-ti ʒi' shɛli bɛ ni daa kpaai Ghana maŋsulinsi deebu ni la. Zaɣ' dozim maa mi zami n-ti bun' shɛli tiŋgbani maa ni ʒira ka zaɣ' vakahili maa mi za n-ti tihi ni mɔ' shɛŋa tiŋgbani maa ni mali. Saŋmari' sabinli maa mi zami n-ti daadamanima ban be tingbani maani niŋgbuŋ kom ka lahi za n-ti gbansabila zaa (Africans).
== Shikuriti ==
Ghana shikuru baŋsim so' chibsi pula buta zuɣu, ŋanima n-nyɛ Basic Education, Secondary cycle, ni Tertiary. Basic Education yaɣli ŋɔ niŋdila yuun' pia ni yini (di gbaala bihi ban nyɛ yuma anahi hali ni yuun' pia ni anu). Basic Education pubu ŋɔ gba yaɣa n-nyɛ kindergarten (yuma ayi), Primary school (pula buyi ka di zaa niŋdi yuma ata ata) ni Junior High (yuma ata). Junior High School ŋɔ bahigu mali zahimbu shɛli bɛ ni booni Basic Education Certificate Examination. Bia yi naagi BECE ŋɔ ka o gbana viɛla, o ni tuɣi o bɔhimbu Secondary cycle. To, bia mali piibu zaŋ chaŋ shikuru yaɣa ayi dini nyɛ Vocational Education (nuuni tuumbaŋsim) bee General education (baŋsim bɔbigu yaɣili din pa nuuni baŋsim). Senior high shikuru niŋdila yuma ata ka mali dahimbu shɛli bɛ ni booni West African School Certificate Examination (WASCE), ka di nyɛ di ni tu ni shikurubila mali di shɛhira dini viɛla ka naan yi tooi chaŋ nti niŋ University nti tuɣi o bohimbu.<ref>https://gh.usembassy.gov/education-culture/educationusa-center/educational-system-ghana/</ref><ref>{{Cite web|url=https://www.nuffic.nl/sites/default/files/2020-08/education-system-ghana.pdf|title=Education system
Ghana
described and compared with
the Dutch system|publisher=Nuffic|language=english|accessdate=January 2015}}</ref>
== Daadam biɛlim kalinli ==
=== Northern Region ===
==== Tolon District ====
=== Upper East Region ===
==Geography mini Geology==
==Gɔmnanti mini Siyaasa Saha==
==Daabiligu==
== Kaya ==
Ghana kaya nyɛla balibu din laɣim bohimbu mini dihi tabli Ghana zuliya balibu pam. Yuuni 2010 Ghana salo kalinli lahibali wuhiya ni zuliya shɛli ban galisi n-nyɛ Kambonsi ka bɛ vaabu yiɣisi pihinahi ni ayopɔin ni pɔnchi ata (47.3), Dagbamba vaabu piiya ni ayɔbu ni pɔnchi ayobu(16.6), Aligbenima vaabu piiya ni ata ni pɔnchi awoi (13.9),Aŋunanima vaabu apoin ni pɔnchi anahi (7.4), Gurimanima yiɣisi vaabu bunu ni pɔnchi ayopɔin (5.7) nti pahi Guan zuliya ka bɛ mi yiɣisi vaabu buta ni pɔnchi ayopɔin (3.7).
==Dabisi gahinda ŋan be Ghana taarihi ni==
{{Location map Ghana}}
# March 6,1957 ka Ghana daa dee maŋsulinsi Eilimiinsi sani.
# July 1,1960 ka Ghana daa leei Republic.
# February 3,1964 ka Ghana daa kpalim paati yini Tingbani.
# February 24,1966 ka soojanim ban toondana daa nyɛ Col. E. K. Kotoka daa ŋme m-paai Nkrumah paati gaŋ gomnanti.
# August 31, 1970 ka Akuffo- Addo daa po pɔri ka leei Ghana zuɣulana Republic din pahiri ayi la ni.
#January 13, 1972 ka linjimanima ban toondana daa nyɛ [[General Ignatius Kutu Acheampong|Lieutenant Colonel I.K. Acheampong]] daa ŋme m-paai gomnanti ka ʒini.
#June 4, 1979 dabisili ŋɔ ka linjima ban toondana daa nyɛ Flight Lieutenant Jerry John Rawlings daa ŋme m-paai Acheampong gomnanti.
#September 24, 1979 ka Dr. Hilla Limann daa po pɔri ka deei Ghana nam kuɣu ka di leei Republic din pahiri ata.
#December 31, 1981 dabsili ŋɔ ka [[Flt. Lt. Jerry John Rawlings|Flight Lieutenant J.J. Rawlings]] daa gari linjimanima tooni ka bɛ daa ŋme ka fa zuɣulaantali.
#January 7, 1993 ka bɛ daa po Flight Lieutenant J.J.Rawlings pɔri ka o ʒini Ghana nam kuɣu zuɣu ka di daa leei Republic dini pahiri anahi.
#January 7, 2001 Mr. [[John Kofi Agyekum Kufuor|John Agyekum Kufuor]] gba daa po pɔri ka leei Ghana zuɣulana.
#July 1,2007 Ghana daa ŋma shiiri laɣ' pala.
#January 7, 2009 ka [[Professor John Evans Fiifi Atta Mills|Prof. John Evans Atta Mills]] daa po pɔri ka leei Ghana zuɣulana.
#July 24, 2012 Prof. Evans Atta Mills daa kɔŋ o nyɛvuli.
#July 24, 2012 dabisili ka bɛ daa po [[John Dramani Mahama]](ŋuni n-daa nyɛ J.E.A. Mills wulana) pɔri ka o ʒini Ghana nam kuɣu zuɣu.
#January 7, 2013 John Dramani Mahama daa lahi po pɔri dini daa niŋ ka o di nasara piibu-piibu din daa niŋ December 7, 2012 la ni.
#January 7, 2017 ka [[Nana Addo Dankwa Akufo-Addo|Nana Addo- Dankwa Akufo- Addo]] daa po pɔri n-leei Ghana zuɣulana.
#January 7, 2021ka [[Nana Addo Dankwa Akufo-Addo|Nana Addo- Dankwa Akufo- Addo]] daa lahi po pɔri n-leei Ghana zuɣulana mpahi buyi zuɣu.
{{Africa maŋsulunsi tiŋgbana}}
== Kundivihira ==
{{Reflist}}
[[Pubu:Africa]]
[[Pubu:C-Class]]
[[Pubu:Ghana|*]]
[[Pubu:West Africa]]
[[Pubu:Lahabaya zaa]]
9bjqsnz3p02s5w9n17fhe156it6mkso
42524
42523
2022-08-14T23:56:52Z
IDDRISU ABDUL-KADIR NINDOO
1815
/* Piligu */ Link
wikitext
text/x-wiki
{{Databox}}
{{E-Class}}
'''Ghana''' (Ghana Tinzuɣu), nyɛla tingban' shɛli din be ''[[Africa]]'' wulinluhili polo,<ref name=":1">{{Cite news|date=2020-12-11|title=Ghana country profile|language=en-GB|work=BBC News|url=https://www.bbc.com/news/world-africa-13433790|access-date=2022-04-08}}</ref> ka di do teekunima ayi shɛŋa bɛ ni boli “[[:en:Gulf of Guinea|Gulf of Guinea]]” mini “[[:en:Atlantic Ocean|Atlantic Ocean]] (teeku mɔɣili)” yaɣili la. Tingbani ŋɔ yi zahim, di galisim nyɛla 238,535 km2 (92,099 sq m). Zaŋ kpa [[Ghana]] wulinluhili n-nyɛ [https://web.archive.org/web/20130805012606/http://ivory/ Coast Ivory Coast] tiŋgbani,<ref>{{Cite book|last=Maxwell|first=John C|title=Things successful people do|publisher=Joselph|year=2016}}</ref> [https://web.archive.org/web/20130815124557/http://burkina/ Faso Burkina Faso] bela Ghana nuzaa zuɣu,[[:en:Togo|Togo]] zaŋ kpa di wulimpuhili polo "[[Golf of Guinea|Gulf of Guinea]]" mini "Atlantic Ocean (teeku mɔɣili) mi zaŋ kpa di nudirigu polo. Soninke sili puni "Ghana" gbunni nyɛla "Sapashin' Naa".<ref name=":1" />
==Piligu==
Tingbani shɛli din daa tuui be "[[Ghana]]" tiŋgbani ŋɔ puuni ʒemani piniyini la saha n-daa nyɛ [[Bono Tingbani|Bono tingbani]].<ref>{{cite web|url=https://books.google.com.gh/books?id=F3lyAAAAMAAJ&redir_esc=y|title=The Early History of the Akan States of Ghana|accessdate=1975|language=English|publisher=Red Candle Press.|coauthors=Eva L. R. Meyerowitz}}</ref> Yuun' kɔbisi nyaaŋa, ka tingban' timsa kamani [[Dagbaŋ]] mini Kambɔnsi (Ashanti<ref>https://www.britannica.com/place/Asante-empire</ref>) tiŋgbana gba daa yina pahi.<ref>{{cite journal|author=Danver, Steven L|url=https://books.google.com.gh/books?id=vf4TBwAAQBAJ&q=Kingdom+of+Dagbon&pg=PA25&redir_esc=y#v=snippet&q=Kingdom%20of%20Dagbon&f=false|accessdate=10 March 2015|title=Native Peoples of the World: An Encyclopedia of Groups, Cultures and Contemporary Issues|journal=Routledge|language=English}}</ref><ref>{{cite web|url=https://www.ascleiden.nl/content/webdossiers/asante-kingdom|title=Asante Kingdom|publisher=African Studies Centre, Leiden|accessdate=8 June 2014.|language=English}}</ref> Zaŋ chaŋ yuun' kɔbisinahi nyaanga, Portugal n-ti pahi Silimiin' tiŋ' shɛŋa dabam niriba daa nyɛla ban daa kpaɣintiri lala gbansabila yaɣili ŋɔ zuɣu ni bɛ niŋdi daabiligu di ni. Lala n-daa kuli nyɛ li hali ni yuun' kɔbisinu nyaaŋa ka Britain Silimiinsi daa ti to n-di n-fa yaɣili maa fukumsi. Yuun' kɔbiga sunsuuni, yaɣa anahi; Gold Coast<ref>http://slaveryandremembrance.org/articles/article/?id=A0109</ref><ref>https://www.nationsonline.org/oneworld/ghana.htm</ref>, Kambɔŋ Tiŋa polo, Tudu Yaɣa, n-ti pahi British Togoland daa nyɛla yaɣi kɔŋkɔba shɛŋa ŋan daa be Britain Silimiinsi sulinsi ni. Lala yaɣa ŋɔ daa nyɛla ban daa ti laɣim taba n-lee tinzuɣu m-pahi "Common Wealth" tinzuɣiri ni n-za di gama zuɣu, Silimiin' goli March dabaayɔbu dali yuuni 1957.<ref name=":0" /><ref>{{cite web|url=https://archive.org/details/1957-03-07_A_New_Nation|title=A New Nation. Gold Coast becomes Ghana In Ceremony, 1957/03/07|accessdate=20 February 2012|publisher=Universal Newsreel|language=English}}</ref><ref>{{cite web|url=http://www.bbc.co.uk/worldservice/africa/features/storyofafrica/14chapter3.shtml|title=Gold Coast to Ghana|accessdate=29 February 2012.|language=English|publisher=BBC}}</ref><ref>{{cite web|url=https://web.archive.org/web/20130602212136/http://exploringafrica.matrix.msu.edu/images/decolinization.jpg|title=Exploring Africa – Decolonization|accessdate=2 June 2013|language=English|publisher=exploringafrica.matrix.msu.edu}}</ref>
[[Ghana]] daadam biɛligu kalinli nyɛla bɛ ni buɣisi shɛli ka di paai miliyɔŋ pihita ni yini, ni tusa ayopɔin ni ayi ni kɔbisi wɔi ni pihinahi (31,072,940).<ref>{{cite web|url=https://www.worldometers.info/world-population/ghana-population/|title=2010 Population & Housing Census: National Analytical Report|publisher=www.worldometers|accessdate=23 January 2014.|language=English}}</ref> Addiini mini zuliya gbaliŋ m-be [[Ghana]] tingbani ŋɔ ni.<ref name=":0" /><ref>{{cite web|url=https://web.archive.org/web/20180424110616/http://www.statsghana.gov.gh/pop_stats.html|title=2020 Population Projection by Sex, 2010–2020|publisher=Ghana Statistical Service|language=English|accessdate=2 May 2018}}</ref> Zuliya kpana ŋan be Ghana puuni ni yɛri bali shɛŋa n-nyɛ: Dagbanli, Kambɔnsili , Guan, Ewe, Ga, Zabaɣisi, Walsi, Farifarisi, Gbengberi ni Nzema ka Silimiinsili lee nyɛ Gɔmnanti ni saɣi ti shɛli ni di tɔɣisiri li tuma duri mini shikuruti ni.<ref name=":0" />
Ghana salo puuni, kɔbiga puuni vaabu pisopɔin ni yini ni pɔnchi ayi(71.2%) nyɛla Dolodolo Yisa nyaandoliba. Ban kpalim mi nyɛla Musulimnima ka bɛ mi nyɛ kobiga puuni vaabu pinaayopɔin ni pɔnchi ayɔbu, ka buɣ'jamdiba mini ban kpalim la vaa pia ni yini(11%).<ref name=":0" /><ref>{{cite web|url=http://www.statsghana.gov.gh/docfiles/2010phc/National_Analytical_Report.pdf|title="2010 Population & Housing Census: National Analytical Report"|language=English|publisher=Ghana Statistical Service.|accessdate=23 January 2014.}}</ref>
Ghana nyɛla tingbani shɛli din nyɛ demokiratiya tingbani. Di tiŋgbani zuɣulana n-nyɛ di toondana. Africa gbansabila tingbana puuni, Ghana n-daa nyɛ tiŋ' shɛli din daa tuui deei di maŋsulinsi Silimiinsi sani.<ref name=":0">{{cite web|url=https://www.cia.gov/the-world-factbook/countries/ghana/|title=Ghana|publisher=The World Factbook|accessdate=20 May 2016|language=English}}</ref> Ghana tingbani toon' tibo la chɛmi ka di nyɛ tiŋgbani shɛli din mali yaa ni jilima pam West Africa tingbana ni. Ghana bela tiŋ' duya laɣinsi kamani Non-Aligned Movement<ref>https://www.nti.org/learn/treaties-and-regimes/non-aligned-movement-nam/</ref>, African Union, Economic Community of West African States (ECOWAS)<ref>https://www.ecowas.int/</ref>, Group of 24 (G24) n-ti pahi "Commonwealth of Nations"<ref>https://thecommonwealth.org/member-countries</ref>.
== Nyabli ==
'''Ghana''' bachi maa gbunni nyɛla Sapashinna-Naa. Kurumbunni nanima wuhiya ni Ghana daa bɛla Africa wulinluhili polo.
Vihigu wuhiya ni Ghana daa na ka din yi pa be shɛli ŋɔ amaa ka daa bela tudu polo ŋɔ hali n-ti gbaai tiŋ' shɛli bɛ ni booni Guinea la. Ghana Salima galisim daa ku ŋmanila tankpaɣu ni ku be ti ʒilɛli ni shɛm maa, lala maa zuɣu, Laribaawanima ban daa dɔli Sahara bopiɛligu maa n-niŋdi daabilim daa pali la yuli m-booni li Gold Coast.
== Kurumbuni zuliyanima ==
Ghana daa bela tiŋgban' shɛŋa niriba nini ni daa tiɣi pam Bilad el-Sudan<ref>https://www.amazon.com/Bilad-AlSudan-Essays-Africa-Afrocentricity/dp/0983379734</ref><ref>https://blackhistory938.wordpress.com/2017/07/05/jews-of-bilad-el-sudan/</ref> ni, andunia yuun tusawei. Vihigu wuhiya ni kurumbuna saha, Ghana daa pun beni mi. Ni Dagbamba n-daa su tudu polo maa ka Kambɔnsi mini bɛ ma bihi daa be Ghana sunsuuni ni di nyɔŋ ni.
== Tiŋzuɣu ==
[[Ankara|Aŋkara]] (Accra) n-nye Ghana tinzuɣu.<ref name=":0" />
== Maŋsulinsi deebu ==
Silimiingɔli March dabaayɔbu dali, yuuni 1957 Gold coast (din yuli pa booni Ghana la) daa deela bɛ maŋsulinsi gbampiɛla nuuni. Ghana daa leela tingbani shɛli din pahi tinzuɣuri shɛŋa gbampiɛla ni daa mi n-su laɣiŋgu shɛli bɛ ni boli Commonwealth of Nations la, ka [[Dr Kwame Nkrumah|Dr. Kwame Nkrumah]] <ref>[[Dr Kwame Nkrumah]]</ref> daa gari tooni n-lee tiŋgbanizuɣulana n-daa yihi Ghana yuli palo ni ka dunia zaa baŋ di yɛla.<ref>{{cite web|url=https://www.biography.com/|title=How Teacher Christa McAuliffe Was Selected for the Disastrous Challenger Mission|language=English|publisher=biography.com|accessdate=SEP 15, 2020}}</ref>
Ghana n-daa nyɛ tuuli gbansabila tiŋgbani shɛli ban daa deei bɛ maŋsulinsi gbampiɛla nuuni. Pɔi ka gbampiɛla daa ti deei Ghana n-su, Ghana daa nyɛla tiŋgbani shɛli din daa pun mali zuliya kara kamani Zabaɣisi (Gonja) mini Dagbamba ka bɛ be Ghana tudu yaɣili polo, Kambɔnsi (Ashanti), Fantinima zaa daa malila tiŋgbana nti pahi ni tiŋ' shɛŋa din miri Teeku.
Tuuta daa nyɛla bini bɔ shɛli n-ti tiŋgbani palli ban daa na yɔli deei bɛ maŋsulinsi maa (Ghana). Ŋun daa buɣisi tuuta maa n-daa nyɛ Theodosia Salome Okoh.<ref>{{cite web|url=https://www.ghanaweb.com/person/Theodosia-Salome-Okoh-190|title=Ghana Famous People|language=English|publisher=ghanaweb.com}}</ref> Tuuta maa daa mali kɔma ŋɔ di puuni; zaɣ' ʒee (red), zaɣ' dozim (gold color), zaɣ' vakahili(green) nti pahi sanŋmari' sabinli (black star) ka di be zaɣ' dozim maa sunsuuni. Zaɣ' ʒee maa zami n-ti ʒi' shɛli bɛ ni daa kpaai Ghana maŋsulinsi deebu ni la. Zaɣ' dozim maa mi zami n-ti bun' shɛli tiŋgbani maa ni ʒira ka zaɣ' vakahili maa mi za n-ti tihi ni mɔ' shɛŋa tiŋgbani maa ni mali. Saŋmari' sabinli maa mi zami n-ti daadamanima ban be tingbani maani niŋgbuŋ kom ka lahi za n-ti gbansabila zaa (Africans).
== Shikuriti ==
Ghana shikuru baŋsim so' chibsi pula buta zuɣu, ŋanima n-nyɛ Basic Education, Secondary cycle, ni Tertiary. Basic Education yaɣli ŋɔ niŋdila yuun' pia ni yini (di gbaala bihi ban nyɛ yuma anahi hali ni yuun' pia ni anu). Basic Education pubu ŋɔ gba yaɣa n-nyɛ kindergarten (yuma ayi), Primary school (pula buyi ka di zaa niŋdi yuma ata ata) ni Junior High (yuma ata). Junior High School ŋɔ bahigu mali zahimbu shɛli bɛ ni booni Basic Education Certificate Examination. Bia yi naagi BECE ŋɔ ka o gbana viɛla, o ni tuɣi o bɔhimbu Secondary cycle. To, bia mali piibu zaŋ chaŋ shikuru yaɣa ayi dini nyɛ Vocational Education (nuuni tuumbaŋsim) bee General education (baŋsim bɔbigu yaɣili din pa nuuni baŋsim). Senior high shikuru niŋdila yuma ata ka mali dahimbu shɛli bɛ ni booni West African School Certificate Examination (WASCE), ka di nyɛ di ni tu ni shikurubila mali di shɛhira dini viɛla ka naan yi tooi chaŋ nti niŋ University nti tuɣi o bohimbu.<ref>https://gh.usembassy.gov/education-culture/educationusa-center/educational-system-ghana/</ref><ref>{{Cite web|url=https://www.nuffic.nl/sites/default/files/2020-08/education-system-ghana.pdf|title=Education system
Ghana
described and compared with
the Dutch system|publisher=Nuffic|language=english|accessdate=January 2015}}</ref>
== Daadam biɛlim kalinli ==
=== Northern Region ===
==== Tolon District ====
=== Upper East Region ===
==Geography mini Geology==
==Gɔmnanti mini Siyaasa Saha==
==Daabiligu==
== Kaya ==
Ghana kaya nyɛla balibu din laɣim bohimbu mini dihi tabli Ghana zuliya balibu pam. Yuuni 2010 Ghana salo kalinli lahibali wuhiya ni zuliya shɛli ban galisi n-nyɛ Kambonsi ka bɛ vaabu yiɣisi pihinahi ni ayopɔin ni pɔnchi ata (47.3), Dagbamba vaabu piiya ni ayɔbu ni pɔnchi ayobu(16.6), Aligbenima vaabu piiya ni ata ni pɔnchi awoi (13.9),Aŋunanima vaabu apoin ni pɔnchi anahi (7.4), Gurimanima yiɣisi vaabu bunu ni pɔnchi ayopɔin (5.7) nti pahi Guan zuliya ka bɛ mi yiɣisi vaabu buta ni pɔnchi ayopɔin (3.7).
==Dabisi gahinda ŋan be Ghana taarihi ni==
{{Location map Ghana}}
# March 6,1957 ka Ghana daa dee maŋsulinsi Eilimiinsi sani.
# July 1,1960 ka Ghana daa leei Republic.
# February 3,1964 ka Ghana daa kpalim paati yini Tingbani.
# February 24,1966 ka soojanim ban toondana daa nyɛ Col. E. K. Kotoka daa ŋme m-paai Nkrumah paati gaŋ gomnanti.
# August 31, 1970 ka Akuffo- Addo daa po pɔri ka leei Ghana zuɣulana Republic din pahiri ayi la ni.
#January 13, 1972 ka linjimanima ban toondana daa nyɛ [[General Ignatius Kutu Acheampong|Lieutenant Colonel I.K. Acheampong]] daa ŋme m-paai gomnanti ka ʒini.
#June 4, 1979 dabisili ŋɔ ka linjima ban toondana daa nyɛ Flight Lieutenant Jerry John Rawlings daa ŋme m-paai Acheampong gomnanti.
#September 24, 1979 ka Dr. Hilla Limann daa po pɔri ka deei Ghana nam kuɣu ka di leei Republic din pahiri ata.
#December 31, 1981 dabsili ŋɔ ka [[Flt. Lt. Jerry John Rawlings|Flight Lieutenant J.J. Rawlings]] daa gari linjimanima tooni ka bɛ daa ŋme ka fa zuɣulaantali.
#January 7, 1993 ka bɛ daa po Flight Lieutenant J.J.Rawlings pɔri ka o ʒini Ghana nam kuɣu zuɣu ka di daa leei Republic dini pahiri anahi.
#January 7, 2001 Mr. [[John Kofi Agyekum Kufuor|John Agyekum Kufuor]] gba daa po pɔri ka leei Ghana zuɣulana.
#July 1,2007 Ghana daa ŋma shiiri laɣ' pala.
#January 7, 2009 ka [[Professor John Evans Fiifi Atta Mills|Prof. John Evans Atta Mills]] daa po pɔri ka leei Ghana zuɣulana.
#July 24, 2012 Prof. Evans Atta Mills daa kɔŋ o nyɛvuli.
#July 24, 2012 dabisili ka bɛ daa po [[John Dramani Mahama]](ŋuni n-daa nyɛ J.E.A. Mills wulana) pɔri ka o ʒini Ghana nam kuɣu zuɣu.
#January 7, 2013 John Dramani Mahama daa lahi po pɔri dini daa niŋ ka o di nasara piibu-piibu din daa niŋ December 7, 2012 la ni.
#January 7, 2017 ka [[Nana Addo Dankwa Akufo-Addo|Nana Addo- Dankwa Akufo- Addo]] daa po pɔri n-leei Ghana zuɣulana.
#January 7, 2021ka [[Nana Addo Dankwa Akufo-Addo|Nana Addo- Dankwa Akufo- Addo]] daa lahi po pɔri n-leei Ghana zuɣulana mpahi buyi zuɣu.
{{Africa maŋsulunsi tiŋgbana}}
== Kundivihira ==
{{Reflist}}
[[Pubu:Africa]]
[[Pubu:C-Class]]
[[Pubu:Ghana|*]]
[[Pubu:West Africa]]
[[Pubu:Lahabaya zaa]]
c34m44j847jwsyg4ebqw7plhb8aygpu
42525
42524
2022-08-14T23:58:16Z
IDDRISU ABDUL-KADIR NINDOO
1815
/* Piligu */ Link
wikitext
text/x-wiki
{{Databox}}
{{E-Class}}
'''Ghana''' (Ghana Tinzuɣu), nyɛla tingban' shɛli din be ''[[Africa]]'' wulinluhili polo,<ref name=":1">{{Cite news|date=2020-12-11|title=Ghana country profile|language=en-GB|work=BBC News|url=https://www.bbc.com/news/world-africa-13433790|access-date=2022-04-08}}</ref> ka di do teekunima ayi shɛŋa bɛ ni boli “[[:en:Gulf of Guinea|Gulf of Guinea]]” mini “[[:en:Atlantic Ocean|Atlantic Ocean]] (teeku mɔɣili)” yaɣili la. Tingbani ŋɔ yi zahim, di galisim nyɛla 238,535 km2 (92,099 sq m). Zaŋ kpa [[Ghana]] wulinluhili n-nyɛ [https://web.archive.org/web/20130805012606/http://ivory/ Coast Ivory Coast] tiŋgbani,<ref>{{Cite book|last=Maxwell|first=John C|title=Things successful people do|publisher=Joselph|year=2016}}</ref> [https://web.archive.org/web/20130815124557/http://burkina/ Faso Burkina Faso] bela Ghana nuzaa zuɣu,[[:en:Togo|Togo]] zaŋ kpa di wulimpuhili polo "[[Golf of Guinea|Gulf of Guinea]]" mini "Atlantic Ocean (teeku mɔɣili) mi zaŋ kpa di nudirigu polo. Soninke sili puni "Ghana" gbunni nyɛla "Sapashin' Naa".<ref name=":1" />
==Piligu==
Tingbani shɛli din daa tuui be "[[Ghana]]" tiŋgbani ŋɔ puuni ʒemani piniyini la saha n-daa nyɛ [[Bono Tingbani|Bono tingbani]].<ref>{{cite web|url=https://books.google.com.gh/books?id=F3lyAAAAMAAJ&redir_esc=y|title=The Early History of the Akan States of Ghana|accessdate=1975|language=English|publisher=Red Candle Press.|coauthors=Eva L. R. Meyerowitz}}</ref> Yuun' kɔbisi nyaaŋa, ka tingban' timsa kamani [[Dagbaŋ]] mini Kambɔnsi (Ashanti<ref>https://www.britannica.com/place/Asante-empire</ref>) tiŋgbana gba daa yina pahi.<ref>{{cite journal|author=Danver, Steven L|url=https://books.google.com.gh/books?id=vf4TBwAAQBAJ&q=Kingdom+of+Dagbon&pg=PA25&redir_esc=y#v=snippet&q=Kingdom%20of%20Dagbon&f=false|accessdate=10 March 2015|title=Native Peoples of the World: An Encyclopedia of Groups, Cultures and Contemporary Issues|journal=Routledge|language=English}}</ref><ref>{{cite web|url=https://www.ascleiden.nl/content/webdossiers/asante-kingdom|title=Asante Kingdom|publisher=African Studies Centre, Leiden|accessdate=8 June 2014.|language=English}}</ref> Zaŋ chaŋ yuun' kɔbisinahi nyaanga, Portugal n-ti pahi Silimiin' tiŋ' shɛŋa dabam niriba daa nyɛla ban daa kpaɣintiri lala gbansabila yaɣili ŋɔ zuɣu ni bɛ niŋdi daabiligu di ni. Lala n-daa kuli nyɛ li hali ni yuun' kɔbisinu nyaaŋa ka Britain Silimiinsi daa ti to n-di n-fa yaɣili maa fukumsi. Yuun' kɔbiga sunsuuni, yaɣa anahi; Gold Coast<ref>http://slaveryandremembrance.org/articles/article/?id=A0109</ref><ref>https://www.nationsonline.org/oneworld/ghana.htm</ref>, Kambɔŋ Tiŋa polo, Tudu Yaɣa, n-ti pahi British Togoland daa nyɛla yaɣi kɔŋkɔba shɛŋa ŋan daa be Britain Silimiinsi sulinsi ni. Lala yaɣa ŋɔ daa nyɛla ban daa ti laɣim taba n-lee tinzuɣu m-pahi "Common Wealth" tinzuɣiri ni n-za di gama zuɣu, Silimiin' goli March dabaayɔbu dali yuuni 1957.<ref name=":0" /><ref>{{cite web|url=https://archive.org/details/1957-03-07_A_New_Nation|title=A New Nation. Gold Coast becomes Ghana In Ceremony, 1957/03/07|accessdate=20 February 2012|publisher=Universal Newsreel|language=English}}</ref><ref>{{cite web|url=http://www.bbc.co.uk/worldservice/africa/features/storyofafrica/14chapter3.shtml|title=Gold Coast to Ghana|accessdate=29 February 2012.|language=English|publisher=BBC}}</ref><ref>{{cite web|url=https://web.archive.org/web/20130602212136/http://exploringafrica.matrix.msu.edu/images/decolinization.jpg|title=Exploring Africa – Decolonization|accessdate=2 June 2013|language=English|publisher=exploringafrica.matrix.msu.edu}}</ref>
[[Ghana]] daadam biɛligu kalinli nyɛla bɛ ni buɣisi shɛli ka di paai miliyɔŋ pihita ni yini, ni tusa ayopɔin ni ayi ni kɔbisi wɔi ni pihinahi (31,072,940).<ref>{{cite web|url=https://www.worldometers.info/world-population/ghana-population/|title=2010 Population & Housing Census: National Analytical Report|publisher=www.worldometers|accessdate=23 January 2014.|language=English}}</ref> Addiini mini zuliya gbaliŋ m-be [[Ghana]] tingbani ŋɔ ni.<ref name=":0" /><ref>{{cite web|url=https://web.archive.org/web/20180424110616/http://www.statsghana.gov.gh/pop_stats.html|title=2020 Population Projection by Sex, 2010–2020|publisher=Ghana Statistical Service|language=English|accessdate=2 May 2018}}</ref> Zuliya kpana ŋan be [[Ghana]] puuni ni yɛri bali shɛŋa n-nyɛ: Dagbanli, Kambɔnsili , Guan, Ewe, Ga, Zabaɣisi, Walsi, Farifarisi, Gbengberi ni Nzema ka Silimiinsili lee nyɛ Gɔmnanti ni saɣi ti shɛli ni di tɔɣisiri li tuma duri mini shikuruti ni.<ref name=":0" />
Ghana salo puuni, kɔbiga puuni vaabu pisopɔin ni yini ni pɔnchi ayi(71.2%) nyɛla Dolodolo Yisa nyaandoliba. Ban kpalim mi nyɛla Musulimnima ka bɛ mi nyɛ kobiga puuni vaabu pinaayopɔin ni pɔnchi ayɔbu, ka buɣ'jamdiba mini ban kpalim la vaa pia ni yini(11%).<ref name=":0" /><ref>{{cite web|url=http://www.statsghana.gov.gh/docfiles/2010phc/National_Analytical_Report.pdf|title="2010 Population & Housing Census: National Analytical Report"|language=English|publisher=Ghana Statistical Service.|accessdate=23 January 2014.}}</ref>
Ghana nyɛla tingbani shɛli din nyɛ demokiratiya tingbani. Di tiŋgbani zuɣulana n-nyɛ di toondana. Africa gbansabila tingbana puuni, Ghana n-daa nyɛ tiŋ' shɛli din daa tuui deei di maŋsulinsi Silimiinsi sani.<ref name=":0">{{cite web|url=https://www.cia.gov/the-world-factbook/countries/ghana/|title=Ghana|publisher=The World Factbook|accessdate=20 May 2016|language=English}}</ref> Ghana tingbani toon' tibo la chɛmi ka di nyɛ tiŋgbani shɛli din mali yaa ni jilima pam West Africa tingbana ni. Ghana bela tiŋ' duya laɣinsi kamani Non-Aligned Movement<ref>https://www.nti.org/learn/treaties-and-regimes/non-aligned-movement-nam/</ref>, African Union, Economic Community of West African States (ECOWAS)<ref>https://www.ecowas.int/</ref>, Group of 24 (G24) n-ti pahi "Commonwealth of Nations"<ref>https://thecommonwealth.org/member-countries</ref>.
== Nyabli ==
'''Ghana''' bachi maa gbunni nyɛla Sapashinna-Naa. Kurumbunni nanima wuhiya ni Ghana daa bɛla Africa wulinluhili polo.
Vihigu wuhiya ni Ghana daa na ka din yi pa be shɛli ŋɔ amaa ka daa bela tudu polo ŋɔ hali n-ti gbaai tiŋ' shɛli bɛ ni booni Guinea la. Ghana Salima galisim daa ku ŋmanila tankpaɣu ni ku be ti ʒilɛli ni shɛm maa, lala maa zuɣu, Laribaawanima ban daa dɔli Sahara bopiɛligu maa n-niŋdi daabilim daa pali la yuli m-booni li Gold Coast.
== Kurumbuni zuliyanima ==
Ghana daa bela tiŋgban' shɛŋa niriba nini ni daa tiɣi pam Bilad el-Sudan<ref>https://www.amazon.com/Bilad-AlSudan-Essays-Africa-Afrocentricity/dp/0983379734</ref><ref>https://blackhistory938.wordpress.com/2017/07/05/jews-of-bilad-el-sudan/</ref> ni, andunia yuun tusawei. Vihigu wuhiya ni kurumbuna saha, Ghana daa pun beni mi. Ni Dagbamba n-daa su tudu polo maa ka Kambɔnsi mini bɛ ma bihi daa be Ghana sunsuuni ni di nyɔŋ ni.
== Tiŋzuɣu ==
[[Ankara|Aŋkara]] (Accra) n-nye Ghana tinzuɣu.<ref name=":0" />
== Maŋsulinsi deebu ==
Silimiingɔli March dabaayɔbu dali, yuuni 1957 Gold coast (din yuli pa booni Ghana la) daa deela bɛ maŋsulinsi gbampiɛla nuuni. Ghana daa leela tingbani shɛli din pahi tinzuɣuri shɛŋa gbampiɛla ni daa mi n-su laɣiŋgu shɛli bɛ ni boli Commonwealth of Nations la, ka [[Dr Kwame Nkrumah|Dr. Kwame Nkrumah]] <ref>[[Dr Kwame Nkrumah]]</ref> daa gari tooni n-lee tiŋgbanizuɣulana n-daa yihi Ghana yuli palo ni ka dunia zaa baŋ di yɛla.<ref>{{cite web|url=https://www.biography.com/|title=How Teacher Christa McAuliffe Was Selected for the Disastrous Challenger Mission|language=English|publisher=biography.com|accessdate=SEP 15, 2020}}</ref>
Ghana n-daa nyɛ tuuli gbansabila tiŋgbani shɛli ban daa deei bɛ maŋsulinsi gbampiɛla nuuni. Pɔi ka gbampiɛla daa ti deei Ghana n-su, Ghana daa nyɛla tiŋgbani shɛli din daa pun mali zuliya kara kamani Zabaɣisi (Gonja) mini Dagbamba ka bɛ be Ghana tudu yaɣili polo, Kambɔnsi (Ashanti), Fantinima zaa daa malila tiŋgbana nti pahi ni tiŋ' shɛŋa din miri Teeku.
Tuuta daa nyɛla bini bɔ shɛli n-ti tiŋgbani palli ban daa na yɔli deei bɛ maŋsulinsi maa (Ghana). Ŋun daa buɣisi tuuta maa n-daa nyɛ Theodosia Salome Okoh.<ref>{{cite web|url=https://www.ghanaweb.com/person/Theodosia-Salome-Okoh-190|title=Ghana Famous People|language=English|publisher=ghanaweb.com}}</ref> Tuuta maa daa mali kɔma ŋɔ di puuni; zaɣ' ʒee (red), zaɣ' dozim (gold color), zaɣ' vakahili(green) nti pahi sanŋmari' sabinli (black star) ka di be zaɣ' dozim maa sunsuuni. Zaɣ' ʒee maa zami n-ti ʒi' shɛli bɛ ni daa kpaai Ghana maŋsulinsi deebu ni la. Zaɣ' dozim maa mi zami n-ti bun' shɛli tiŋgbani maa ni ʒira ka zaɣ' vakahili maa mi za n-ti tihi ni mɔ' shɛŋa tiŋgbani maa ni mali. Saŋmari' sabinli maa mi zami n-ti daadamanima ban be tingbani maani niŋgbuŋ kom ka lahi za n-ti gbansabila zaa (Africans).
== Shikuriti ==
Ghana shikuru baŋsim so' chibsi pula buta zuɣu, ŋanima n-nyɛ Basic Education, Secondary cycle, ni Tertiary. Basic Education yaɣli ŋɔ niŋdila yuun' pia ni yini (di gbaala bihi ban nyɛ yuma anahi hali ni yuun' pia ni anu). Basic Education pubu ŋɔ gba yaɣa n-nyɛ kindergarten (yuma ayi), Primary school (pula buyi ka di zaa niŋdi yuma ata ata) ni Junior High (yuma ata). Junior High School ŋɔ bahigu mali zahimbu shɛli bɛ ni booni Basic Education Certificate Examination. Bia yi naagi BECE ŋɔ ka o gbana viɛla, o ni tuɣi o bɔhimbu Secondary cycle. To, bia mali piibu zaŋ chaŋ shikuru yaɣa ayi dini nyɛ Vocational Education (nuuni tuumbaŋsim) bee General education (baŋsim bɔbigu yaɣili din pa nuuni baŋsim). Senior high shikuru niŋdila yuma ata ka mali dahimbu shɛli bɛ ni booni West African School Certificate Examination (WASCE), ka di nyɛ di ni tu ni shikurubila mali di shɛhira dini viɛla ka naan yi tooi chaŋ nti niŋ University nti tuɣi o bohimbu.<ref>https://gh.usembassy.gov/education-culture/educationusa-center/educational-system-ghana/</ref><ref>{{Cite web|url=https://www.nuffic.nl/sites/default/files/2020-08/education-system-ghana.pdf|title=Education system
Ghana
described and compared with
the Dutch system|publisher=Nuffic|language=english|accessdate=January 2015}}</ref>
== Daadam biɛlim kalinli ==
=== Northern Region ===
==== Tolon District ====
=== Upper East Region ===
==Geography mini Geology==
==Gɔmnanti mini Siyaasa Saha==
==Daabiligu==
== Kaya ==
Ghana kaya nyɛla balibu din laɣim bohimbu mini dihi tabli Ghana zuliya balibu pam. Yuuni 2010 Ghana salo kalinli lahibali wuhiya ni zuliya shɛli ban galisi n-nyɛ Kambonsi ka bɛ vaabu yiɣisi pihinahi ni ayopɔin ni pɔnchi ata (47.3), Dagbamba vaabu piiya ni ayɔbu ni pɔnchi ayobu(16.6), Aligbenima vaabu piiya ni ata ni pɔnchi awoi (13.9),Aŋunanima vaabu apoin ni pɔnchi anahi (7.4), Gurimanima yiɣisi vaabu bunu ni pɔnchi ayopɔin (5.7) nti pahi Guan zuliya ka bɛ mi yiɣisi vaabu buta ni pɔnchi ayopɔin (3.7).
==Dabisi gahinda ŋan be Ghana taarihi ni==
{{Location map Ghana}}
# March 6,1957 ka Ghana daa dee maŋsulinsi Eilimiinsi sani.
# July 1,1960 ka Ghana daa leei Republic.
# February 3,1964 ka Ghana daa kpalim paati yini Tingbani.
# February 24,1966 ka soojanim ban toondana daa nyɛ Col. E. K. Kotoka daa ŋme m-paai Nkrumah paati gaŋ gomnanti.
# August 31, 1970 ka Akuffo- Addo daa po pɔri ka leei Ghana zuɣulana Republic din pahiri ayi la ni.
#January 13, 1972 ka linjimanima ban toondana daa nyɛ [[General Ignatius Kutu Acheampong|Lieutenant Colonel I.K. Acheampong]] daa ŋme m-paai gomnanti ka ʒini.
#June 4, 1979 dabisili ŋɔ ka linjima ban toondana daa nyɛ Flight Lieutenant Jerry John Rawlings daa ŋme m-paai Acheampong gomnanti.
#September 24, 1979 ka Dr. Hilla Limann daa po pɔri ka deei Ghana nam kuɣu ka di leei Republic din pahiri ata.
#December 31, 1981 dabsili ŋɔ ka [[Flt. Lt. Jerry John Rawlings|Flight Lieutenant J.J. Rawlings]] daa gari linjimanima tooni ka bɛ daa ŋme ka fa zuɣulaantali.
#January 7, 1993 ka bɛ daa po Flight Lieutenant J.J.Rawlings pɔri ka o ʒini Ghana nam kuɣu zuɣu ka di daa leei Republic dini pahiri anahi.
#January 7, 2001 Mr. [[John Kofi Agyekum Kufuor|John Agyekum Kufuor]] gba daa po pɔri ka leei Ghana zuɣulana.
#July 1,2007 Ghana daa ŋma shiiri laɣ' pala.
#January 7, 2009 ka [[Professor John Evans Fiifi Atta Mills|Prof. John Evans Atta Mills]] daa po pɔri ka leei Ghana zuɣulana.
#July 24, 2012 Prof. Evans Atta Mills daa kɔŋ o nyɛvuli.
#July 24, 2012 dabisili ka bɛ daa po [[John Dramani Mahama]](ŋuni n-daa nyɛ J.E.A. Mills wulana) pɔri ka o ʒini Ghana nam kuɣu zuɣu.
#January 7, 2013 John Dramani Mahama daa lahi po pɔri dini daa niŋ ka o di nasara piibu-piibu din daa niŋ December 7, 2012 la ni.
#January 7, 2017 ka [[Nana Addo Dankwa Akufo-Addo|Nana Addo- Dankwa Akufo- Addo]] daa po pɔri n-leei Ghana zuɣulana.
#January 7, 2021ka [[Nana Addo Dankwa Akufo-Addo|Nana Addo- Dankwa Akufo- Addo]] daa lahi po pɔri n-leei Ghana zuɣulana mpahi buyi zuɣu.
{{Africa maŋsulunsi tiŋgbana}}
== Kundivihira ==
{{Reflist}}
[[Pubu:Africa]]
[[Pubu:C-Class]]
[[Pubu:Ghana|*]]
[[Pubu:West Africa]]
[[Pubu:Lahabaya zaa]]
aopl8p4q8sl2keszmwruu70wumkdpss
42526
42525
2022-08-14T23:59:36Z
IDDRISU ABDUL-KADIR NINDOO
1815
/* Piligu */ Link
wikitext
text/x-wiki
{{Databox}}
{{E-Class}}
'''Ghana''' (Ghana Tinzuɣu), nyɛla tingban' shɛli din be ''[[Africa]]'' wulinluhili polo,<ref name=":1">{{Cite news|date=2020-12-11|title=Ghana country profile|language=en-GB|work=BBC News|url=https://www.bbc.com/news/world-africa-13433790|access-date=2022-04-08}}</ref> ka di do teekunima ayi shɛŋa bɛ ni boli “[[:en:Gulf of Guinea|Gulf of Guinea]]” mini “[[:en:Atlantic Ocean|Atlantic Ocean]] (teeku mɔɣili)” yaɣili la. Tingbani ŋɔ yi zahim, di galisim nyɛla 238,535 km2 (92,099 sq m). Zaŋ kpa [[Ghana]] wulinluhili n-nyɛ [https://web.archive.org/web/20130805012606/http://ivory/ Coast Ivory Coast] tiŋgbani,<ref>{{Cite book|last=Maxwell|first=John C|title=Things successful people do|publisher=Joselph|year=2016}}</ref> [https://web.archive.org/web/20130815124557/http://burkina/ Faso Burkina Faso] bela Ghana nuzaa zuɣu,[[:en:Togo|Togo]] zaŋ kpa di wulimpuhili polo "[[Golf of Guinea|Gulf of Guinea]]" mini "Atlantic Ocean (teeku mɔɣili) mi zaŋ kpa di nudirigu polo. Soninke sili puni "Ghana" gbunni nyɛla "Sapashin' Naa".<ref name=":1" />
==Piligu==
Tingbani shɛli din daa tuui be "[[Ghana]]" tiŋgbani ŋɔ puuni ʒemani piniyini la saha n-daa nyɛ [[Bono Tingbani|Bono tingbani]].<ref>{{cite web|url=https://books.google.com.gh/books?id=F3lyAAAAMAAJ&redir_esc=y|title=The Early History of the Akan States of Ghana|accessdate=1975|language=English|publisher=Red Candle Press.|coauthors=Eva L. R. Meyerowitz}}</ref> Yuun' kɔbisi nyaaŋa, ka tingban' timsa kamani [[Dagbaŋ]] mini Kambɔnsi (Ashanti<ref>https://www.britannica.com/place/Asante-empire</ref>) tiŋgbana gba daa yina pahi.<ref>{{cite journal|author=Danver, Steven L|url=https://books.google.com.gh/books?id=vf4TBwAAQBAJ&q=Kingdom+of+Dagbon&pg=PA25&redir_esc=y#v=snippet&q=Kingdom%20of%20Dagbon&f=false|accessdate=10 March 2015|title=Native Peoples of the World: An Encyclopedia of Groups, Cultures and Contemporary Issues|journal=Routledge|language=English}}</ref><ref>{{cite web|url=https://www.ascleiden.nl/content/webdossiers/asante-kingdom|title=Asante Kingdom|publisher=African Studies Centre, Leiden|accessdate=8 June 2014.|language=English}}</ref> Zaŋ chaŋ yuun' kɔbisinahi nyaanga, Portugal n-ti pahi Silimiin' tiŋ' shɛŋa dabam niriba daa nyɛla ban daa kpaɣintiri lala gbansabila yaɣili ŋɔ zuɣu ni bɛ niŋdi daabiligu di ni. Lala n-daa kuli nyɛ li hali ni yuun' kɔbisinu nyaaŋa ka Britain Silimiinsi daa ti to n-di n-fa yaɣili maa fukumsi. Yuun' kɔbiga sunsuuni, yaɣa anahi; Gold Coast<ref>http://slaveryandremembrance.org/articles/article/?id=A0109</ref><ref>https://www.nationsonline.org/oneworld/ghana.htm</ref>, Kambɔŋ Tiŋa polo, Tudu Yaɣa, n-ti pahi British Togoland daa nyɛla yaɣi kɔŋkɔba shɛŋa ŋan daa be Britain Silimiinsi sulinsi ni. Lala yaɣa ŋɔ daa nyɛla ban daa ti laɣim taba n-lee tinzuɣu m-pahi "Common Wealth" tinzuɣiri ni n-za di gama zuɣu, Silimiin' goli March dabaayɔbu dali yuuni 1957.<ref name=":0" /><ref>{{cite web|url=https://archive.org/details/1957-03-07_A_New_Nation|title=A New Nation. Gold Coast becomes Ghana In Ceremony, 1957/03/07|accessdate=20 February 2012|publisher=Universal Newsreel|language=English}}</ref><ref>{{cite web|url=http://www.bbc.co.uk/worldservice/africa/features/storyofafrica/14chapter3.shtml|title=Gold Coast to Ghana|accessdate=29 February 2012.|language=English|publisher=BBC}}</ref><ref>{{cite web|url=https://web.archive.org/web/20130602212136/http://exploringafrica.matrix.msu.edu/images/decolinization.jpg|title=Exploring Africa – Decolonization|accessdate=2 June 2013|language=English|publisher=exploringafrica.matrix.msu.edu}}</ref>
[[Ghana]] daadam biɛligu kalinli nyɛla bɛ ni buɣisi shɛli ka di paai miliyɔŋ pihita ni yini, ni tusa ayopɔin ni ayi ni kɔbisi wɔi ni pihinahi (31,072,940).<ref>{{cite web|url=https://www.worldometers.info/world-population/ghana-population/|title=2010 Population & Housing Census: National Analytical Report|publisher=www.worldometers|accessdate=23 January 2014.|language=English}}</ref> Addiini mini zuliya gbaliŋ m-be [[Ghana]] tingbani ŋɔ ni.<ref name=":0" /><ref>{{cite web|url=https://web.archive.org/web/20180424110616/http://www.statsghana.gov.gh/pop_stats.html|title=2020 Population Projection by Sex, 2010–2020|publisher=Ghana Statistical Service|language=English|accessdate=2 May 2018}}</ref> Zuliya kpana ŋan be [[Ghana]] puuni ni yɛri bali shɛŋa n-nyɛ: Dagbanli, Kambɔnsili , Guan, Ewe, Ga, Zabaɣisi, Walsi, Farifarisi, Gbengberi ni Nzema ka Silimiinsili lee nyɛ Gɔmnanti ni saɣi ti shɛli ni di tɔɣisiri li tuma duri mini shikuruti ni.<ref name=":0" />
[[Ghana]] salo puuni, kɔbiga puuni vaabu pisopɔin ni yini ni pɔnchi ayi(71.2%) nyɛla Dolodolo Yisa nyaandoliba. Ban kpalim mi nyɛla Musulimnima ka bɛ mi nyɛ kobiga puuni vaabu pinaayopɔin ni pɔnchi ayɔbu, ka buɣ'jamdiba mini ban kpalim la vaa pia ni yini(11%).<ref name=":0" /><ref>{{cite web|url=http://www.statsghana.gov.gh/docfiles/2010phc/National_Analytical_Report.pdf|title="2010 Population & Housing Census: National Analytical Report"|language=English|publisher=Ghana Statistical Service.|accessdate=23 January 2014.}}</ref>
Ghana nyɛla tingbani shɛli din nyɛ demokiratiya tingbani. Di tiŋgbani zuɣulana n-nyɛ di toondana. Africa gbansabila tingbana puuni, Ghana n-daa nyɛ tiŋ' shɛli din daa tuui deei di maŋsulinsi Silimiinsi sani.<ref name=":0">{{cite web|url=https://www.cia.gov/the-world-factbook/countries/ghana/|title=Ghana|publisher=The World Factbook|accessdate=20 May 2016|language=English}}</ref> Ghana tingbani toon' tibo la chɛmi ka di nyɛ tiŋgbani shɛli din mali yaa ni jilima pam West Africa tingbana ni. Ghana bela tiŋ' duya laɣinsi kamani Non-Aligned Movement<ref>https://www.nti.org/learn/treaties-and-regimes/non-aligned-movement-nam/</ref>, African Union, Economic Community of West African States (ECOWAS)<ref>https://www.ecowas.int/</ref>, Group of 24 (G24) n-ti pahi "Commonwealth of Nations"<ref>https://thecommonwealth.org/member-countries</ref>.
== Nyabli ==
'''Ghana''' bachi maa gbunni nyɛla Sapashinna-Naa. Kurumbunni nanima wuhiya ni Ghana daa bɛla Africa wulinluhili polo.
Vihigu wuhiya ni Ghana daa na ka din yi pa be shɛli ŋɔ amaa ka daa bela tudu polo ŋɔ hali n-ti gbaai tiŋ' shɛli bɛ ni booni Guinea la. Ghana Salima galisim daa ku ŋmanila tankpaɣu ni ku be ti ʒilɛli ni shɛm maa, lala maa zuɣu, Laribaawanima ban daa dɔli Sahara bopiɛligu maa n-niŋdi daabilim daa pali la yuli m-booni li Gold Coast.
== Kurumbuni zuliyanima ==
Ghana daa bela tiŋgban' shɛŋa niriba nini ni daa tiɣi pam Bilad el-Sudan<ref>https://www.amazon.com/Bilad-AlSudan-Essays-Africa-Afrocentricity/dp/0983379734</ref><ref>https://blackhistory938.wordpress.com/2017/07/05/jews-of-bilad-el-sudan/</ref> ni, andunia yuun tusawei. Vihigu wuhiya ni kurumbuna saha, Ghana daa pun beni mi. Ni Dagbamba n-daa su tudu polo maa ka Kambɔnsi mini bɛ ma bihi daa be Ghana sunsuuni ni di nyɔŋ ni.
== Tiŋzuɣu ==
[[Ankara|Aŋkara]] (Accra) n-nye Ghana tinzuɣu.<ref name=":0" />
== Maŋsulinsi deebu ==
Silimiingɔli March dabaayɔbu dali, yuuni 1957 Gold coast (din yuli pa booni Ghana la) daa deela bɛ maŋsulinsi gbampiɛla nuuni. Ghana daa leela tingbani shɛli din pahi tinzuɣuri shɛŋa gbampiɛla ni daa mi n-su laɣiŋgu shɛli bɛ ni boli Commonwealth of Nations la, ka [[Dr Kwame Nkrumah|Dr. Kwame Nkrumah]] <ref>[[Dr Kwame Nkrumah]]</ref> daa gari tooni n-lee tiŋgbanizuɣulana n-daa yihi Ghana yuli palo ni ka dunia zaa baŋ di yɛla.<ref>{{cite web|url=https://www.biography.com/|title=How Teacher Christa McAuliffe Was Selected for the Disastrous Challenger Mission|language=English|publisher=biography.com|accessdate=SEP 15, 2020}}</ref>
Ghana n-daa nyɛ tuuli gbansabila tiŋgbani shɛli ban daa deei bɛ maŋsulinsi gbampiɛla nuuni. Pɔi ka gbampiɛla daa ti deei Ghana n-su, Ghana daa nyɛla tiŋgbani shɛli din daa pun mali zuliya kara kamani Zabaɣisi (Gonja) mini Dagbamba ka bɛ be Ghana tudu yaɣili polo, Kambɔnsi (Ashanti), Fantinima zaa daa malila tiŋgbana nti pahi ni tiŋ' shɛŋa din miri Teeku.
Tuuta daa nyɛla bini bɔ shɛli n-ti tiŋgbani palli ban daa na yɔli deei bɛ maŋsulinsi maa (Ghana). Ŋun daa buɣisi tuuta maa n-daa nyɛ Theodosia Salome Okoh.<ref>{{cite web|url=https://www.ghanaweb.com/person/Theodosia-Salome-Okoh-190|title=Ghana Famous People|language=English|publisher=ghanaweb.com}}</ref> Tuuta maa daa mali kɔma ŋɔ di puuni; zaɣ' ʒee (red), zaɣ' dozim (gold color), zaɣ' vakahili(green) nti pahi sanŋmari' sabinli (black star) ka di be zaɣ' dozim maa sunsuuni. Zaɣ' ʒee maa zami n-ti ʒi' shɛli bɛ ni daa kpaai Ghana maŋsulinsi deebu ni la. Zaɣ' dozim maa mi zami n-ti bun' shɛli tiŋgbani maa ni ʒira ka zaɣ' vakahili maa mi za n-ti tihi ni mɔ' shɛŋa tiŋgbani maa ni mali. Saŋmari' sabinli maa mi zami n-ti daadamanima ban be tingbani maani niŋgbuŋ kom ka lahi za n-ti gbansabila zaa (Africans).
== Shikuriti ==
Ghana shikuru baŋsim so' chibsi pula buta zuɣu, ŋanima n-nyɛ Basic Education, Secondary cycle, ni Tertiary. Basic Education yaɣli ŋɔ niŋdila yuun' pia ni yini (di gbaala bihi ban nyɛ yuma anahi hali ni yuun' pia ni anu). Basic Education pubu ŋɔ gba yaɣa n-nyɛ kindergarten (yuma ayi), Primary school (pula buyi ka di zaa niŋdi yuma ata ata) ni Junior High (yuma ata). Junior High School ŋɔ bahigu mali zahimbu shɛli bɛ ni booni Basic Education Certificate Examination. Bia yi naagi BECE ŋɔ ka o gbana viɛla, o ni tuɣi o bɔhimbu Secondary cycle. To, bia mali piibu zaŋ chaŋ shikuru yaɣa ayi dini nyɛ Vocational Education (nuuni tuumbaŋsim) bee General education (baŋsim bɔbigu yaɣili din pa nuuni baŋsim). Senior high shikuru niŋdila yuma ata ka mali dahimbu shɛli bɛ ni booni West African School Certificate Examination (WASCE), ka di nyɛ di ni tu ni shikurubila mali di shɛhira dini viɛla ka naan yi tooi chaŋ nti niŋ University nti tuɣi o bohimbu.<ref>https://gh.usembassy.gov/education-culture/educationusa-center/educational-system-ghana/</ref><ref>{{Cite web|url=https://www.nuffic.nl/sites/default/files/2020-08/education-system-ghana.pdf|title=Education system
Ghana
described and compared with
the Dutch system|publisher=Nuffic|language=english|accessdate=January 2015}}</ref>
== Daadam biɛlim kalinli ==
=== Northern Region ===
==== Tolon District ====
=== Upper East Region ===
==Geography mini Geology==
==Gɔmnanti mini Siyaasa Saha==
==Daabiligu==
== Kaya ==
Ghana kaya nyɛla balibu din laɣim bohimbu mini dihi tabli Ghana zuliya balibu pam. Yuuni 2010 Ghana salo kalinli lahibali wuhiya ni zuliya shɛli ban galisi n-nyɛ Kambonsi ka bɛ vaabu yiɣisi pihinahi ni ayopɔin ni pɔnchi ata (47.3), Dagbamba vaabu piiya ni ayɔbu ni pɔnchi ayobu(16.6), Aligbenima vaabu piiya ni ata ni pɔnchi awoi (13.9),Aŋunanima vaabu apoin ni pɔnchi anahi (7.4), Gurimanima yiɣisi vaabu bunu ni pɔnchi ayopɔin (5.7) nti pahi Guan zuliya ka bɛ mi yiɣisi vaabu buta ni pɔnchi ayopɔin (3.7).
==Dabisi gahinda ŋan be Ghana taarihi ni==
{{Location map Ghana}}
# March 6,1957 ka Ghana daa dee maŋsulinsi Eilimiinsi sani.
# July 1,1960 ka Ghana daa leei Republic.
# February 3,1964 ka Ghana daa kpalim paati yini Tingbani.
# February 24,1966 ka soojanim ban toondana daa nyɛ Col. E. K. Kotoka daa ŋme m-paai Nkrumah paati gaŋ gomnanti.
# August 31, 1970 ka Akuffo- Addo daa po pɔri ka leei Ghana zuɣulana Republic din pahiri ayi la ni.
#January 13, 1972 ka linjimanima ban toondana daa nyɛ [[General Ignatius Kutu Acheampong|Lieutenant Colonel I.K. Acheampong]] daa ŋme m-paai gomnanti ka ʒini.
#June 4, 1979 dabisili ŋɔ ka linjima ban toondana daa nyɛ Flight Lieutenant Jerry John Rawlings daa ŋme m-paai Acheampong gomnanti.
#September 24, 1979 ka Dr. Hilla Limann daa po pɔri ka deei Ghana nam kuɣu ka di leei Republic din pahiri ata.
#December 31, 1981 dabsili ŋɔ ka [[Flt. Lt. Jerry John Rawlings|Flight Lieutenant J.J. Rawlings]] daa gari linjimanima tooni ka bɛ daa ŋme ka fa zuɣulaantali.
#January 7, 1993 ka bɛ daa po Flight Lieutenant J.J.Rawlings pɔri ka o ʒini Ghana nam kuɣu zuɣu ka di daa leei Republic dini pahiri anahi.
#January 7, 2001 Mr. [[John Kofi Agyekum Kufuor|John Agyekum Kufuor]] gba daa po pɔri ka leei Ghana zuɣulana.
#July 1,2007 Ghana daa ŋma shiiri laɣ' pala.
#January 7, 2009 ka [[Professor John Evans Fiifi Atta Mills|Prof. John Evans Atta Mills]] daa po pɔri ka leei Ghana zuɣulana.
#July 24, 2012 Prof. Evans Atta Mills daa kɔŋ o nyɛvuli.
#July 24, 2012 dabisili ka bɛ daa po [[John Dramani Mahama]](ŋuni n-daa nyɛ J.E.A. Mills wulana) pɔri ka o ʒini Ghana nam kuɣu zuɣu.
#January 7, 2013 John Dramani Mahama daa lahi po pɔri dini daa niŋ ka o di nasara piibu-piibu din daa niŋ December 7, 2012 la ni.
#January 7, 2017 ka [[Nana Addo Dankwa Akufo-Addo|Nana Addo- Dankwa Akufo- Addo]] daa po pɔri n-leei Ghana zuɣulana.
#January 7, 2021ka [[Nana Addo Dankwa Akufo-Addo|Nana Addo- Dankwa Akufo- Addo]] daa lahi po pɔri n-leei Ghana zuɣulana mpahi buyi zuɣu.
{{Africa maŋsulunsi tiŋgbana}}
== Kundivihira ==
{{Reflist}}
[[Pubu:Africa]]
[[Pubu:C-Class]]
[[Pubu:Ghana|*]]
[[Pubu:West Africa]]
[[Pubu:Lahabaya zaa]]
aqbt76a4e7lsiemyj7rawos8tl76iia
42527
42526
2022-08-15T00:00:47Z
IDDRISU ABDUL-KADIR NINDOO
1815
/* Piligu */ Link
wikitext
text/x-wiki
{{Databox}}
{{E-Class}}
'''Ghana''' (Ghana Tinzuɣu), nyɛla tingban' shɛli din be ''[[Africa]]'' wulinluhili polo,<ref name=":1">{{Cite news|date=2020-12-11|title=Ghana country profile|language=en-GB|work=BBC News|url=https://www.bbc.com/news/world-africa-13433790|access-date=2022-04-08}}</ref> ka di do teekunima ayi shɛŋa bɛ ni boli “[[:en:Gulf of Guinea|Gulf of Guinea]]” mini “[[:en:Atlantic Ocean|Atlantic Ocean]] (teeku mɔɣili)” yaɣili la. Tingbani ŋɔ yi zahim, di galisim nyɛla 238,535 km2 (92,099 sq m). Zaŋ kpa [[Ghana]] wulinluhili n-nyɛ [https://web.archive.org/web/20130805012606/http://ivory/ Coast Ivory Coast] tiŋgbani,<ref>{{Cite book|last=Maxwell|first=John C|title=Things successful people do|publisher=Joselph|year=2016}}</ref> [https://web.archive.org/web/20130815124557/http://burkina/ Faso Burkina Faso] bela Ghana nuzaa zuɣu,[[:en:Togo|Togo]] zaŋ kpa di wulimpuhili polo "[[Golf of Guinea|Gulf of Guinea]]" mini "Atlantic Ocean (teeku mɔɣili) mi zaŋ kpa di nudirigu polo. Soninke sili puni "Ghana" gbunni nyɛla "Sapashin' Naa".<ref name=":1" />
==Piligu==
Tingbani shɛli din daa tuui be "[[Ghana]]" tiŋgbani ŋɔ puuni ʒemani piniyini la saha n-daa nyɛ [[Bono Tingbani|Bono tingbani]].<ref>{{cite web|url=https://books.google.com.gh/books?id=F3lyAAAAMAAJ&redir_esc=y|title=The Early History of the Akan States of Ghana|accessdate=1975|language=English|publisher=Red Candle Press.|coauthors=Eva L. R. Meyerowitz}}</ref> Yuun' kɔbisi nyaaŋa, ka tingban' timsa kamani [[Dagbaŋ]] mini Kambɔnsi (Ashanti<ref>https://www.britannica.com/place/Asante-empire</ref>) tiŋgbana gba daa yina pahi.<ref>{{cite journal|author=Danver, Steven L|url=https://books.google.com.gh/books?id=vf4TBwAAQBAJ&q=Kingdom+of+Dagbon&pg=PA25&redir_esc=y#v=snippet&q=Kingdom%20of%20Dagbon&f=false|accessdate=10 March 2015|title=Native Peoples of the World: An Encyclopedia of Groups, Cultures and Contemporary Issues|journal=Routledge|language=English}}</ref><ref>{{cite web|url=https://www.ascleiden.nl/content/webdossiers/asante-kingdom|title=Asante Kingdom|publisher=African Studies Centre, Leiden|accessdate=8 June 2014.|language=English}}</ref> Zaŋ chaŋ yuun' kɔbisinahi nyaanga, Portugal n-ti pahi Silimiin' tiŋ' shɛŋa dabam niriba daa nyɛla ban daa kpaɣintiri lala gbansabila yaɣili ŋɔ zuɣu ni bɛ niŋdi daabiligu di ni. Lala n-daa kuli nyɛ li hali ni yuun' kɔbisinu nyaaŋa ka Britain Silimiinsi daa ti to n-di n-fa yaɣili maa fukumsi. Yuun' kɔbiga sunsuuni, yaɣa anahi; Gold Coast<ref>http://slaveryandremembrance.org/articles/article/?id=A0109</ref><ref>https://www.nationsonline.org/oneworld/ghana.htm</ref>, Kambɔŋ Tiŋa polo, Tudu Yaɣa, n-ti pahi British Togoland daa nyɛla yaɣi kɔŋkɔba shɛŋa ŋan daa be Britain Silimiinsi sulinsi ni. Lala yaɣa ŋɔ daa nyɛla ban daa ti laɣim taba n-lee tinzuɣu m-pahi "Common Wealth" tinzuɣiri ni n-za di gama zuɣu, Silimiin' goli March dabaayɔbu dali yuuni 1957.<ref name=":0" /><ref>{{cite web|url=https://archive.org/details/1957-03-07_A_New_Nation|title=A New Nation. Gold Coast becomes Ghana In Ceremony, 1957/03/07|accessdate=20 February 2012|publisher=Universal Newsreel|language=English}}</ref><ref>{{cite web|url=http://www.bbc.co.uk/worldservice/africa/features/storyofafrica/14chapter3.shtml|title=Gold Coast to Ghana|accessdate=29 February 2012.|language=English|publisher=BBC}}</ref><ref>{{cite web|url=https://web.archive.org/web/20130602212136/http://exploringafrica.matrix.msu.edu/images/decolinization.jpg|title=Exploring Africa – Decolonization|accessdate=2 June 2013|language=English|publisher=exploringafrica.matrix.msu.edu}}</ref>
[[Ghana]] daadam biɛligu kalinli nyɛla bɛ ni buɣisi shɛli ka di paai miliyɔŋ pihita ni yini, ni tusa ayopɔin ni ayi ni kɔbisi wɔi ni pihinahi (31,072,940).<ref>{{cite web|url=https://www.worldometers.info/world-population/ghana-population/|title=2010 Population & Housing Census: National Analytical Report|publisher=www.worldometers|accessdate=23 January 2014.|language=English}}</ref> Addiini mini zuliya gbaliŋ m-be [[Ghana]] tingbani ŋɔ ni.<ref name=":0" /><ref>{{cite web|url=https://web.archive.org/web/20180424110616/http://www.statsghana.gov.gh/pop_stats.html|title=2020 Population Projection by Sex, 2010–2020|publisher=Ghana Statistical Service|language=English|accessdate=2 May 2018}}</ref> Zuliya kpana ŋan be [[Ghana]] puuni ni yɛri bali shɛŋa n-nyɛ: Dagbanli, Kambɔnsili , Guan, Ewe, Ga, Zabaɣisi, Walsi, Farifarisi, Gbengberi ni Nzema ka Silimiinsili lee nyɛ Gɔmnanti ni saɣi ti shɛli ni di tɔɣisiri li tuma duri mini shikuruti ni.<ref name=":0" />
[[Ghana]] salo puuni, kɔbiga puuni vaabu pisopɔin ni yini ni pɔnchi ayi(71.2%) nyɛla Dolodolo Yisa nyaandoliba. Ban kpalim mi nyɛla Musulimnima ka bɛ mi nyɛ kobiga puuni vaabu pinaayopɔin ni pɔnchi ayɔbu, ka buɣ'jamdiba mini ban kpalim la vaa pia ni yini(11%).<ref name=":0" /><ref>{{cite web|url=http://www.statsghana.gov.gh/docfiles/2010phc/National_Analytical_Report.pdf|title="2010 Population & Housing Census: National Analytical Report"|language=English|publisher=Ghana Statistical Service.|accessdate=23 January 2014.}}</ref>
[[Ghana]] nyɛla tingbani shɛli din nyɛ demokiratiya tingbani. Di tiŋgbani zuɣulana n-nyɛ di toondana. Africa gbansabila tingbana puuni, Ghana n-daa nyɛ tiŋ' shɛli din daa tuui deei di maŋsulinsi Silimiinsi sani.<ref name=":0">{{cite web|url=https://www.cia.gov/the-world-factbook/countries/ghana/|title=Ghana|publisher=The World Factbook|accessdate=20 May 2016|language=English}}</ref> Ghana tingbani toon' tibo la chɛmi ka di nyɛ tiŋgbani shɛli din mali yaa ni jilima pam West Africa tingbana ni. Ghana bela tiŋ' duya laɣinsi kamani Non-Aligned Movement<ref>https://www.nti.org/learn/treaties-and-regimes/non-aligned-movement-nam/</ref>, African Union, Economic Community of West African States (ECOWAS)<ref>https://www.ecowas.int/</ref>, Group of 24 (G24) n-ti pahi "Commonwealth of Nations"<ref>https://thecommonwealth.org/member-countries</ref>.
== Nyabli ==
'''Ghana''' bachi maa gbunni nyɛla Sapashinna-Naa. Kurumbunni nanima wuhiya ni Ghana daa bɛla Africa wulinluhili polo.
Vihigu wuhiya ni Ghana daa na ka din yi pa be shɛli ŋɔ amaa ka daa bela tudu polo ŋɔ hali n-ti gbaai tiŋ' shɛli bɛ ni booni Guinea la. Ghana Salima galisim daa ku ŋmanila tankpaɣu ni ku be ti ʒilɛli ni shɛm maa, lala maa zuɣu, Laribaawanima ban daa dɔli Sahara bopiɛligu maa n-niŋdi daabilim daa pali la yuli m-booni li Gold Coast.
== Kurumbuni zuliyanima ==
Ghana daa bela tiŋgban' shɛŋa niriba nini ni daa tiɣi pam Bilad el-Sudan<ref>https://www.amazon.com/Bilad-AlSudan-Essays-Africa-Afrocentricity/dp/0983379734</ref><ref>https://blackhistory938.wordpress.com/2017/07/05/jews-of-bilad-el-sudan/</ref> ni, andunia yuun tusawei. Vihigu wuhiya ni kurumbuna saha, Ghana daa pun beni mi. Ni Dagbamba n-daa su tudu polo maa ka Kambɔnsi mini bɛ ma bihi daa be Ghana sunsuuni ni di nyɔŋ ni.
== Tiŋzuɣu ==
[[Ankara|Aŋkara]] (Accra) n-nye Ghana tinzuɣu.<ref name=":0" />
== Maŋsulinsi deebu ==
Silimiingɔli March dabaayɔbu dali, yuuni 1957 Gold coast (din yuli pa booni Ghana la) daa deela bɛ maŋsulinsi gbampiɛla nuuni. Ghana daa leela tingbani shɛli din pahi tinzuɣuri shɛŋa gbampiɛla ni daa mi n-su laɣiŋgu shɛli bɛ ni boli Commonwealth of Nations la, ka [[Dr Kwame Nkrumah|Dr. Kwame Nkrumah]] <ref>[[Dr Kwame Nkrumah]]</ref> daa gari tooni n-lee tiŋgbanizuɣulana n-daa yihi Ghana yuli palo ni ka dunia zaa baŋ di yɛla.<ref>{{cite web|url=https://www.biography.com/|title=How Teacher Christa McAuliffe Was Selected for the Disastrous Challenger Mission|language=English|publisher=biography.com|accessdate=SEP 15, 2020}}</ref>
Ghana n-daa nyɛ tuuli gbansabila tiŋgbani shɛli ban daa deei bɛ maŋsulinsi gbampiɛla nuuni. Pɔi ka gbampiɛla daa ti deei Ghana n-su, Ghana daa nyɛla tiŋgbani shɛli din daa pun mali zuliya kara kamani Zabaɣisi (Gonja) mini Dagbamba ka bɛ be Ghana tudu yaɣili polo, Kambɔnsi (Ashanti), Fantinima zaa daa malila tiŋgbana nti pahi ni tiŋ' shɛŋa din miri Teeku.
Tuuta daa nyɛla bini bɔ shɛli n-ti tiŋgbani palli ban daa na yɔli deei bɛ maŋsulinsi maa (Ghana). Ŋun daa buɣisi tuuta maa n-daa nyɛ Theodosia Salome Okoh.<ref>{{cite web|url=https://www.ghanaweb.com/person/Theodosia-Salome-Okoh-190|title=Ghana Famous People|language=English|publisher=ghanaweb.com}}</ref> Tuuta maa daa mali kɔma ŋɔ di puuni; zaɣ' ʒee (red), zaɣ' dozim (gold color), zaɣ' vakahili(green) nti pahi sanŋmari' sabinli (black star) ka di be zaɣ' dozim maa sunsuuni. Zaɣ' ʒee maa zami n-ti ʒi' shɛli bɛ ni daa kpaai Ghana maŋsulinsi deebu ni la. Zaɣ' dozim maa mi zami n-ti bun' shɛli tiŋgbani maa ni ʒira ka zaɣ' vakahili maa mi za n-ti tihi ni mɔ' shɛŋa tiŋgbani maa ni mali. Saŋmari' sabinli maa mi zami n-ti daadamanima ban be tingbani maani niŋgbuŋ kom ka lahi za n-ti gbansabila zaa (Africans).
== Shikuriti ==
Ghana shikuru baŋsim so' chibsi pula buta zuɣu, ŋanima n-nyɛ Basic Education, Secondary cycle, ni Tertiary. Basic Education yaɣli ŋɔ niŋdila yuun' pia ni yini (di gbaala bihi ban nyɛ yuma anahi hali ni yuun' pia ni anu). Basic Education pubu ŋɔ gba yaɣa n-nyɛ kindergarten (yuma ayi), Primary school (pula buyi ka di zaa niŋdi yuma ata ata) ni Junior High (yuma ata). Junior High School ŋɔ bahigu mali zahimbu shɛli bɛ ni booni Basic Education Certificate Examination. Bia yi naagi BECE ŋɔ ka o gbana viɛla, o ni tuɣi o bɔhimbu Secondary cycle. To, bia mali piibu zaŋ chaŋ shikuru yaɣa ayi dini nyɛ Vocational Education (nuuni tuumbaŋsim) bee General education (baŋsim bɔbigu yaɣili din pa nuuni baŋsim). Senior high shikuru niŋdila yuma ata ka mali dahimbu shɛli bɛ ni booni West African School Certificate Examination (WASCE), ka di nyɛ di ni tu ni shikurubila mali di shɛhira dini viɛla ka naan yi tooi chaŋ nti niŋ University nti tuɣi o bohimbu.<ref>https://gh.usembassy.gov/education-culture/educationusa-center/educational-system-ghana/</ref><ref>{{Cite web|url=https://www.nuffic.nl/sites/default/files/2020-08/education-system-ghana.pdf|title=Education system
Ghana
described and compared with
the Dutch system|publisher=Nuffic|language=english|accessdate=January 2015}}</ref>
== Daadam biɛlim kalinli ==
=== Northern Region ===
==== Tolon District ====
=== Upper East Region ===
==Geography mini Geology==
==Gɔmnanti mini Siyaasa Saha==
==Daabiligu==
== Kaya ==
Ghana kaya nyɛla balibu din laɣim bohimbu mini dihi tabli Ghana zuliya balibu pam. Yuuni 2010 Ghana salo kalinli lahibali wuhiya ni zuliya shɛli ban galisi n-nyɛ Kambonsi ka bɛ vaabu yiɣisi pihinahi ni ayopɔin ni pɔnchi ata (47.3), Dagbamba vaabu piiya ni ayɔbu ni pɔnchi ayobu(16.6), Aligbenima vaabu piiya ni ata ni pɔnchi awoi (13.9),Aŋunanima vaabu apoin ni pɔnchi anahi (7.4), Gurimanima yiɣisi vaabu bunu ni pɔnchi ayopɔin (5.7) nti pahi Guan zuliya ka bɛ mi yiɣisi vaabu buta ni pɔnchi ayopɔin (3.7).
==Dabisi gahinda ŋan be Ghana taarihi ni==
{{Location map Ghana}}
# March 6,1957 ka Ghana daa dee maŋsulinsi Eilimiinsi sani.
# July 1,1960 ka Ghana daa leei Republic.
# February 3,1964 ka Ghana daa kpalim paati yini Tingbani.
# February 24,1966 ka soojanim ban toondana daa nyɛ Col. E. K. Kotoka daa ŋme m-paai Nkrumah paati gaŋ gomnanti.
# August 31, 1970 ka Akuffo- Addo daa po pɔri ka leei Ghana zuɣulana Republic din pahiri ayi la ni.
#January 13, 1972 ka linjimanima ban toondana daa nyɛ [[General Ignatius Kutu Acheampong|Lieutenant Colonel I.K. Acheampong]] daa ŋme m-paai gomnanti ka ʒini.
#June 4, 1979 dabisili ŋɔ ka linjima ban toondana daa nyɛ Flight Lieutenant Jerry John Rawlings daa ŋme m-paai Acheampong gomnanti.
#September 24, 1979 ka Dr. Hilla Limann daa po pɔri ka deei Ghana nam kuɣu ka di leei Republic din pahiri ata.
#December 31, 1981 dabsili ŋɔ ka [[Flt. Lt. Jerry John Rawlings|Flight Lieutenant J.J. Rawlings]] daa gari linjimanima tooni ka bɛ daa ŋme ka fa zuɣulaantali.
#January 7, 1993 ka bɛ daa po Flight Lieutenant J.J.Rawlings pɔri ka o ʒini Ghana nam kuɣu zuɣu ka di daa leei Republic dini pahiri anahi.
#January 7, 2001 Mr. [[John Kofi Agyekum Kufuor|John Agyekum Kufuor]] gba daa po pɔri ka leei Ghana zuɣulana.
#July 1,2007 Ghana daa ŋma shiiri laɣ' pala.
#January 7, 2009 ka [[Professor John Evans Fiifi Atta Mills|Prof. John Evans Atta Mills]] daa po pɔri ka leei Ghana zuɣulana.
#July 24, 2012 Prof. Evans Atta Mills daa kɔŋ o nyɛvuli.
#July 24, 2012 dabisili ka bɛ daa po [[John Dramani Mahama]](ŋuni n-daa nyɛ J.E.A. Mills wulana) pɔri ka o ʒini Ghana nam kuɣu zuɣu.
#January 7, 2013 John Dramani Mahama daa lahi po pɔri dini daa niŋ ka o di nasara piibu-piibu din daa niŋ December 7, 2012 la ni.
#January 7, 2017 ka [[Nana Addo Dankwa Akufo-Addo|Nana Addo- Dankwa Akufo- Addo]] daa po pɔri n-leei Ghana zuɣulana.
#January 7, 2021ka [[Nana Addo Dankwa Akufo-Addo|Nana Addo- Dankwa Akufo- Addo]] daa lahi po pɔri n-leei Ghana zuɣulana mpahi buyi zuɣu.
{{Africa maŋsulunsi tiŋgbana}}
== Kundivihira ==
{{Reflist}}
[[Pubu:Africa]]
[[Pubu:C-Class]]
[[Pubu:Ghana|*]]
[[Pubu:West Africa]]
[[Pubu:Lahabaya zaa]]
edlndtyky3cisyeecnnt6l0qvse0f2b
42528
42527
2022-08-15T00:01:51Z
IDDRISU ABDUL-KADIR NINDOO
1815
/* Piligu */ link
wikitext
text/x-wiki
{{Databox}}
{{E-Class}}
'''Ghana''' (Ghana Tinzuɣu), nyɛla tingban' shɛli din be ''[[Africa]]'' wulinluhili polo,<ref name=":1">{{Cite news|date=2020-12-11|title=Ghana country profile|language=en-GB|work=BBC News|url=https://www.bbc.com/news/world-africa-13433790|access-date=2022-04-08}}</ref> ka di do teekunima ayi shɛŋa bɛ ni boli “[[:en:Gulf of Guinea|Gulf of Guinea]]” mini “[[:en:Atlantic Ocean|Atlantic Ocean]] (teeku mɔɣili)” yaɣili la. Tingbani ŋɔ yi zahim, di galisim nyɛla 238,535 km2 (92,099 sq m). Zaŋ kpa [[Ghana]] wulinluhili n-nyɛ [https://web.archive.org/web/20130805012606/http://ivory/ Coast Ivory Coast] tiŋgbani,<ref>{{Cite book|last=Maxwell|first=John C|title=Things successful people do|publisher=Joselph|year=2016}}</ref> [https://web.archive.org/web/20130815124557/http://burkina/ Faso Burkina Faso] bela Ghana nuzaa zuɣu,[[:en:Togo|Togo]] zaŋ kpa di wulimpuhili polo "[[Golf of Guinea|Gulf of Guinea]]" mini "Atlantic Ocean (teeku mɔɣili) mi zaŋ kpa di nudirigu polo. Soninke sili puni "Ghana" gbunni nyɛla "Sapashin' Naa".<ref name=":1" />
==Piligu==
Tingbani shɛli din daa tuui be "[[Ghana]]" tiŋgbani ŋɔ puuni ʒemani piniyini la saha n-daa nyɛ [[Bono Tingbani|Bono tingbani]].<ref>{{cite web|url=https://books.google.com.gh/books?id=F3lyAAAAMAAJ&redir_esc=y|title=The Early History of the Akan States of Ghana|accessdate=1975|language=English|publisher=Red Candle Press.|coauthors=Eva L. R. Meyerowitz}}</ref> Yuun' kɔbisi nyaaŋa, ka tingban' timsa kamani [[Dagbaŋ]] mini Kambɔnsi (Ashanti<ref>https://www.britannica.com/place/Asante-empire</ref>) tiŋgbana gba daa yina pahi.<ref>{{cite journal|author=Danver, Steven L|url=https://books.google.com.gh/books?id=vf4TBwAAQBAJ&q=Kingdom+of+Dagbon&pg=PA25&redir_esc=y#v=snippet&q=Kingdom%20of%20Dagbon&f=false|accessdate=10 March 2015|title=Native Peoples of the World: An Encyclopedia of Groups, Cultures and Contemporary Issues|journal=Routledge|language=English}}</ref><ref>{{cite web|url=https://www.ascleiden.nl/content/webdossiers/asante-kingdom|title=Asante Kingdom|publisher=African Studies Centre, Leiden|accessdate=8 June 2014.|language=English}}</ref> Zaŋ chaŋ yuun' kɔbisinahi nyaanga, Portugal n-ti pahi Silimiin' tiŋ' shɛŋa dabam niriba daa nyɛla ban daa kpaɣintiri lala gbansabila yaɣili ŋɔ zuɣu ni bɛ niŋdi daabiligu di ni. Lala n-daa kuli nyɛ li hali ni yuun' kɔbisinu nyaaŋa ka Britain Silimiinsi daa ti to n-di n-fa yaɣili maa fukumsi. Yuun' kɔbiga sunsuuni, yaɣa anahi; Gold Coast<ref>http://slaveryandremembrance.org/articles/article/?id=A0109</ref><ref>https://www.nationsonline.org/oneworld/ghana.htm</ref>, Kambɔŋ Tiŋa polo, Tudu Yaɣa, n-ti pahi British Togoland daa nyɛla yaɣi kɔŋkɔba shɛŋa ŋan daa be Britain Silimiinsi sulinsi ni. Lala yaɣa ŋɔ daa nyɛla ban daa ti laɣim taba n-lee tinzuɣu m-pahi "Common Wealth" tinzuɣiri ni n-za di gama zuɣu, Silimiin' goli March dabaayɔbu dali yuuni 1957.<ref name=":0" /><ref>{{cite web|url=https://archive.org/details/1957-03-07_A_New_Nation|title=A New Nation. Gold Coast becomes Ghana In Ceremony, 1957/03/07|accessdate=20 February 2012|publisher=Universal Newsreel|language=English}}</ref><ref>{{cite web|url=http://www.bbc.co.uk/worldservice/africa/features/storyofafrica/14chapter3.shtml|title=Gold Coast to Ghana|accessdate=29 February 2012.|language=English|publisher=BBC}}</ref><ref>{{cite web|url=https://web.archive.org/web/20130602212136/http://exploringafrica.matrix.msu.edu/images/decolinization.jpg|title=Exploring Africa – Decolonization|accessdate=2 June 2013|language=English|publisher=exploringafrica.matrix.msu.edu}}</ref>
[[Ghana]] daadam biɛligu kalinli nyɛla bɛ ni buɣisi shɛli ka di paai miliyɔŋ pihita ni yini, ni tusa ayopɔin ni ayi ni kɔbisi wɔi ni pihinahi (31,072,940).<ref>{{cite web|url=https://www.worldometers.info/world-population/ghana-population/|title=2010 Population & Housing Census: National Analytical Report|publisher=www.worldometers|accessdate=23 January 2014.|language=English}}</ref> Addiini mini zuliya gbaliŋ m-be [[Ghana]] tingbani ŋɔ ni.<ref name=":0" /><ref>{{cite web|url=https://web.archive.org/web/20180424110616/http://www.statsghana.gov.gh/pop_stats.html|title=2020 Population Projection by Sex, 2010–2020|publisher=Ghana Statistical Service|language=English|accessdate=2 May 2018}}</ref> Zuliya kpana ŋan be [[Ghana]] puuni ni yɛri bali shɛŋa n-nyɛ: Dagbanli, Kambɔnsili , Guan, Ewe, Ga, Zabaɣisi, Walsi, Farifarisi, Gbengberi ni Nzema ka Silimiinsili lee nyɛ Gɔmnanti ni saɣi ti shɛli ni di tɔɣisiri li tuma duri mini shikuruti ni.<ref name=":0" />
[[Ghana]] salo puuni, kɔbiga puuni vaabu pisopɔin ni yini ni pɔnchi ayi(71.2%) nyɛla Dolodolo Yisa nyaandoliba. Ban kpalim mi nyɛla Musulimnima ka bɛ mi nyɛ kobiga puuni vaabu pinaayopɔin ni pɔnchi ayɔbu, ka buɣ'jamdiba mini ban kpalim la vaa pia ni yini(11%).<ref name=":0" /><ref>{{cite web|url=http://www.statsghana.gov.gh/docfiles/2010phc/National_Analytical_Report.pdf|title="2010 Population & Housing Census: National Analytical Report"|language=English|publisher=Ghana Statistical Service.|accessdate=23 January 2014.}}</ref>
[[Ghana]] nyɛla tingbani shɛli din nyɛ demokiratiya tingbani. Di tiŋgbani zuɣulana n-nyɛ di toondana. Africa gbansabila tingbana puuni, Ghana n-daa nyɛ tiŋ' shɛli din daa tuui deei di maŋsulinsi Silimiinsi sani.<ref name=":0">{{cite web|url=https://www.cia.gov/the-world-factbook/countries/ghana/|title=Ghana|publisher=The World Factbook|accessdate=20 May 2016|language=English}}</ref> Ghana tingbani toon' tibo la chɛmi ka di nyɛ tiŋgbani shɛli din mali yaa ni jilima pam West Africa tingbana ni. [[Ghana]] bela tiŋ' duya laɣinsi kamani Non-Aligned Movement<ref>https://www.nti.org/learn/treaties-and-regimes/non-aligned-movement-nam/</ref>, African Union, Economic Community of West African States (ECOWAS)<ref>https://www.ecowas.int/</ref>, Group of 24 (G24) n-ti pahi "Commonwealth of Nations"<ref>https://thecommonwealth.org/member-countries</ref>.
== Nyabli ==
'''Ghana''' bachi maa gbunni nyɛla Sapashinna-Naa. Kurumbunni nanima wuhiya ni Ghana daa bɛla Africa wulinluhili polo.
Vihigu wuhiya ni Ghana daa na ka din yi pa be shɛli ŋɔ amaa ka daa bela tudu polo ŋɔ hali n-ti gbaai tiŋ' shɛli bɛ ni booni Guinea la. Ghana Salima galisim daa ku ŋmanila tankpaɣu ni ku be ti ʒilɛli ni shɛm maa, lala maa zuɣu, Laribaawanima ban daa dɔli Sahara bopiɛligu maa n-niŋdi daabilim daa pali la yuli m-booni li Gold Coast.
== Kurumbuni zuliyanima ==
Ghana daa bela tiŋgban' shɛŋa niriba nini ni daa tiɣi pam Bilad el-Sudan<ref>https://www.amazon.com/Bilad-AlSudan-Essays-Africa-Afrocentricity/dp/0983379734</ref><ref>https://blackhistory938.wordpress.com/2017/07/05/jews-of-bilad-el-sudan/</ref> ni, andunia yuun tusawei. Vihigu wuhiya ni kurumbuna saha, Ghana daa pun beni mi. Ni Dagbamba n-daa su tudu polo maa ka Kambɔnsi mini bɛ ma bihi daa be Ghana sunsuuni ni di nyɔŋ ni.
== Tiŋzuɣu ==
[[Ankara|Aŋkara]] (Accra) n-nye Ghana tinzuɣu.<ref name=":0" />
== Maŋsulinsi deebu ==
Silimiingɔli March dabaayɔbu dali, yuuni 1957 Gold coast (din yuli pa booni Ghana la) daa deela bɛ maŋsulinsi gbampiɛla nuuni. Ghana daa leela tingbani shɛli din pahi tinzuɣuri shɛŋa gbampiɛla ni daa mi n-su laɣiŋgu shɛli bɛ ni boli Commonwealth of Nations la, ka [[Dr Kwame Nkrumah|Dr. Kwame Nkrumah]] <ref>[[Dr Kwame Nkrumah]]</ref> daa gari tooni n-lee tiŋgbanizuɣulana n-daa yihi Ghana yuli palo ni ka dunia zaa baŋ di yɛla.<ref>{{cite web|url=https://www.biography.com/|title=How Teacher Christa McAuliffe Was Selected for the Disastrous Challenger Mission|language=English|publisher=biography.com|accessdate=SEP 15, 2020}}</ref>
Ghana n-daa nyɛ tuuli gbansabila tiŋgbani shɛli ban daa deei bɛ maŋsulinsi gbampiɛla nuuni. Pɔi ka gbampiɛla daa ti deei Ghana n-su, Ghana daa nyɛla tiŋgbani shɛli din daa pun mali zuliya kara kamani Zabaɣisi (Gonja) mini Dagbamba ka bɛ be Ghana tudu yaɣili polo, Kambɔnsi (Ashanti), Fantinima zaa daa malila tiŋgbana nti pahi ni tiŋ' shɛŋa din miri Teeku.
Tuuta daa nyɛla bini bɔ shɛli n-ti tiŋgbani palli ban daa na yɔli deei bɛ maŋsulinsi maa (Ghana). Ŋun daa buɣisi tuuta maa n-daa nyɛ Theodosia Salome Okoh.<ref>{{cite web|url=https://www.ghanaweb.com/person/Theodosia-Salome-Okoh-190|title=Ghana Famous People|language=English|publisher=ghanaweb.com}}</ref> Tuuta maa daa mali kɔma ŋɔ di puuni; zaɣ' ʒee (red), zaɣ' dozim (gold color), zaɣ' vakahili(green) nti pahi sanŋmari' sabinli (black star) ka di be zaɣ' dozim maa sunsuuni. Zaɣ' ʒee maa zami n-ti ʒi' shɛli bɛ ni daa kpaai Ghana maŋsulinsi deebu ni la. Zaɣ' dozim maa mi zami n-ti bun' shɛli tiŋgbani maa ni ʒira ka zaɣ' vakahili maa mi za n-ti tihi ni mɔ' shɛŋa tiŋgbani maa ni mali. Saŋmari' sabinli maa mi zami n-ti daadamanima ban be tingbani maani niŋgbuŋ kom ka lahi za n-ti gbansabila zaa (Africans).
== Shikuriti ==
Ghana shikuru baŋsim so' chibsi pula buta zuɣu, ŋanima n-nyɛ Basic Education, Secondary cycle, ni Tertiary. Basic Education yaɣli ŋɔ niŋdila yuun' pia ni yini (di gbaala bihi ban nyɛ yuma anahi hali ni yuun' pia ni anu). Basic Education pubu ŋɔ gba yaɣa n-nyɛ kindergarten (yuma ayi), Primary school (pula buyi ka di zaa niŋdi yuma ata ata) ni Junior High (yuma ata). Junior High School ŋɔ bahigu mali zahimbu shɛli bɛ ni booni Basic Education Certificate Examination. Bia yi naagi BECE ŋɔ ka o gbana viɛla, o ni tuɣi o bɔhimbu Secondary cycle. To, bia mali piibu zaŋ chaŋ shikuru yaɣa ayi dini nyɛ Vocational Education (nuuni tuumbaŋsim) bee General education (baŋsim bɔbigu yaɣili din pa nuuni baŋsim). Senior high shikuru niŋdila yuma ata ka mali dahimbu shɛli bɛ ni booni West African School Certificate Examination (WASCE), ka di nyɛ di ni tu ni shikurubila mali di shɛhira dini viɛla ka naan yi tooi chaŋ nti niŋ University nti tuɣi o bohimbu.<ref>https://gh.usembassy.gov/education-culture/educationusa-center/educational-system-ghana/</ref><ref>{{Cite web|url=https://www.nuffic.nl/sites/default/files/2020-08/education-system-ghana.pdf|title=Education system
Ghana
described and compared with
the Dutch system|publisher=Nuffic|language=english|accessdate=January 2015}}</ref>
== Daadam biɛlim kalinli ==
=== Northern Region ===
==== Tolon District ====
=== Upper East Region ===
==Geography mini Geology==
==Gɔmnanti mini Siyaasa Saha==
==Daabiligu==
== Kaya ==
Ghana kaya nyɛla balibu din laɣim bohimbu mini dihi tabli Ghana zuliya balibu pam. Yuuni 2010 Ghana salo kalinli lahibali wuhiya ni zuliya shɛli ban galisi n-nyɛ Kambonsi ka bɛ vaabu yiɣisi pihinahi ni ayopɔin ni pɔnchi ata (47.3), Dagbamba vaabu piiya ni ayɔbu ni pɔnchi ayobu(16.6), Aligbenima vaabu piiya ni ata ni pɔnchi awoi (13.9),Aŋunanima vaabu apoin ni pɔnchi anahi (7.4), Gurimanima yiɣisi vaabu bunu ni pɔnchi ayopɔin (5.7) nti pahi Guan zuliya ka bɛ mi yiɣisi vaabu buta ni pɔnchi ayopɔin (3.7).
==Dabisi gahinda ŋan be Ghana taarihi ni==
{{Location map Ghana}}
# March 6,1957 ka Ghana daa dee maŋsulinsi Eilimiinsi sani.
# July 1,1960 ka Ghana daa leei Republic.
# February 3,1964 ka Ghana daa kpalim paati yini Tingbani.
# February 24,1966 ka soojanim ban toondana daa nyɛ Col. E. K. Kotoka daa ŋme m-paai Nkrumah paati gaŋ gomnanti.
# August 31, 1970 ka Akuffo- Addo daa po pɔri ka leei Ghana zuɣulana Republic din pahiri ayi la ni.
#January 13, 1972 ka linjimanima ban toondana daa nyɛ [[General Ignatius Kutu Acheampong|Lieutenant Colonel I.K. Acheampong]] daa ŋme m-paai gomnanti ka ʒini.
#June 4, 1979 dabisili ŋɔ ka linjima ban toondana daa nyɛ Flight Lieutenant Jerry John Rawlings daa ŋme m-paai Acheampong gomnanti.
#September 24, 1979 ka Dr. Hilla Limann daa po pɔri ka deei Ghana nam kuɣu ka di leei Republic din pahiri ata.
#December 31, 1981 dabsili ŋɔ ka [[Flt. Lt. Jerry John Rawlings|Flight Lieutenant J.J. Rawlings]] daa gari linjimanima tooni ka bɛ daa ŋme ka fa zuɣulaantali.
#January 7, 1993 ka bɛ daa po Flight Lieutenant J.J.Rawlings pɔri ka o ʒini Ghana nam kuɣu zuɣu ka di daa leei Republic dini pahiri anahi.
#January 7, 2001 Mr. [[John Kofi Agyekum Kufuor|John Agyekum Kufuor]] gba daa po pɔri ka leei Ghana zuɣulana.
#July 1,2007 Ghana daa ŋma shiiri laɣ' pala.
#January 7, 2009 ka [[Professor John Evans Fiifi Atta Mills|Prof. John Evans Atta Mills]] daa po pɔri ka leei Ghana zuɣulana.
#July 24, 2012 Prof. Evans Atta Mills daa kɔŋ o nyɛvuli.
#July 24, 2012 dabisili ka bɛ daa po [[John Dramani Mahama]](ŋuni n-daa nyɛ J.E.A. Mills wulana) pɔri ka o ʒini Ghana nam kuɣu zuɣu.
#January 7, 2013 John Dramani Mahama daa lahi po pɔri dini daa niŋ ka o di nasara piibu-piibu din daa niŋ December 7, 2012 la ni.
#January 7, 2017 ka [[Nana Addo Dankwa Akufo-Addo|Nana Addo- Dankwa Akufo- Addo]] daa po pɔri n-leei Ghana zuɣulana.
#January 7, 2021ka [[Nana Addo Dankwa Akufo-Addo|Nana Addo- Dankwa Akufo- Addo]] daa lahi po pɔri n-leei Ghana zuɣulana mpahi buyi zuɣu.
{{Africa maŋsulunsi tiŋgbana}}
== Kundivihira ==
{{Reflist}}
[[Pubu:Africa]]
[[Pubu:C-Class]]
[[Pubu:Ghana|*]]
[[Pubu:West Africa]]
[[Pubu:Lahabaya zaa]]
jv3c7gr740zyomoze21ehgoefzhby67
42529
42528
2022-08-15T00:02:51Z
IDDRISU ABDUL-KADIR NINDOO
1815
/* Piligu */ Link
wikitext
text/x-wiki
{{Databox}}
{{E-Class}}
'''Ghana''' (Ghana Tinzuɣu), nyɛla tingban' shɛli din be ''[[Africa]]'' wulinluhili polo,<ref name=":1">{{Cite news|date=2020-12-11|title=Ghana country profile|language=en-GB|work=BBC News|url=https://www.bbc.com/news/world-africa-13433790|access-date=2022-04-08}}</ref> ka di do teekunima ayi shɛŋa bɛ ni boli “[[:en:Gulf of Guinea|Gulf of Guinea]]” mini “[[:en:Atlantic Ocean|Atlantic Ocean]] (teeku mɔɣili)” yaɣili la. Tingbani ŋɔ yi zahim, di galisim nyɛla 238,535 km2 (92,099 sq m). Zaŋ kpa [[Ghana]] wulinluhili n-nyɛ [https://web.archive.org/web/20130805012606/http://ivory/ Coast Ivory Coast] tiŋgbani,<ref>{{Cite book|last=Maxwell|first=John C|title=Things successful people do|publisher=Joselph|year=2016}}</ref> [https://web.archive.org/web/20130815124557/http://burkina/ Faso Burkina Faso] bela Ghana nuzaa zuɣu,[[:en:Togo|Togo]] zaŋ kpa di wulimpuhili polo "[[Golf of Guinea|Gulf of Guinea]]" mini "Atlantic Ocean (teeku mɔɣili) mi zaŋ kpa di nudirigu polo. Soninke sili puni "Ghana" gbunni nyɛla "Sapashin' Naa".<ref name=":1" />
==Piligu==
Tingbani shɛli din daa tuui be "[[Ghana]]" tiŋgbani ŋɔ puuni ʒemani piniyini la saha n-daa nyɛ [[Bono Tingbani|Bono tingbani]].<ref>{{cite web|url=https://books.google.com.gh/books?id=F3lyAAAAMAAJ&redir_esc=y|title=The Early History of the Akan States of Ghana|accessdate=1975|language=English|publisher=Red Candle Press.|coauthors=Eva L. R. Meyerowitz}}</ref> Yuun' kɔbisi nyaaŋa, ka tingban' timsa kamani [[Dagbaŋ]] mini Kambɔnsi (Ashanti<ref>https://www.britannica.com/place/Asante-empire</ref>) tiŋgbana gba daa yina pahi.<ref>{{cite journal|author=Danver, Steven L|url=https://books.google.com.gh/books?id=vf4TBwAAQBAJ&q=Kingdom+of+Dagbon&pg=PA25&redir_esc=y#v=snippet&q=Kingdom%20of%20Dagbon&f=false|accessdate=10 March 2015|title=Native Peoples of the World: An Encyclopedia of Groups, Cultures and Contemporary Issues|journal=Routledge|language=English}}</ref><ref>{{cite web|url=https://www.ascleiden.nl/content/webdossiers/asante-kingdom|title=Asante Kingdom|publisher=African Studies Centre, Leiden|accessdate=8 June 2014.|language=English}}</ref> Zaŋ chaŋ yuun' kɔbisinahi nyaanga, Portugal n-ti pahi Silimiin' tiŋ' shɛŋa dabam niriba daa nyɛla ban daa kpaɣintiri lala gbansabila yaɣili ŋɔ zuɣu ni bɛ niŋdi daabiligu di ni. Lala n-daa kuli nyɛ li hali ni yuun' kɔbisinu nyaaŋa ka Britain Silimiinsi daa ti to n-di n-fa yaɣili maa fukumsi. Yuun' kɔbiga sunsuuni, yaɣa anahi; Gold Coast<ref>http://slaveryandremembrance.org/articles/article/?id=A0109</ref><ref>https://www.nationsonline.org/oneworld/ghana.htm</ref>, Kambɔŋ Tiŋa polo, Tudu Yaɣa, n-ti pahi British Togoland daa nyɛla yaɣi kɔŋkɔba shɛŋa ŋan daa be Britain Silimiinsi sulinsi ni. Lala yaɣa ŋɔ daa nyɛla ban daa ti laɣim taba n-lee tinzuɣu m-pahi "Common Wealth" tinzuɣiri ni n-za di gama zuɣu, Silimiin' goli March dabaayɔbu dali yuuni 1957.<ref name=":0" /><ref>{{cite web|url=https://archive.org/details/1957-03-07_A_New_Nation|title=A New Nation. Gold Coast becomes Ghana In Ceremony, 1957/03/07|accessdate=20 February 2012|publisher=Universal Newsreel|language=English}}</ref><ref>{{cite web|url=http://www.bbc.co.uk/worldservice/africa/features/storyofafrica/14chapter3.shtml|title=Gold Coast to Ghana|accessdate=29 February 2012.|language=English|publisher=BBC}}</ref><ref>{{cite web|url=https://web.archive.org/web/20130602212136/http://exploringafrica.matrix.msu.edu/images/decolinization.jpg|title=Exploring Africa – Decolonization|accessdate=2 June 2013|language=English|publisher=exploringafrica.matrix.msu.edu}}</ref>
[[Ghana]] daadam biɛligu kalinli nyɛla bɛ ni buɣisi shɛli ka di paai miliyɔŋ pihita ni yini, ni tusa ayopɔin ni ayi ni kɔbisi wɔi ni pihinahi (31,072,940).<ref>{{cite web|url=https://www.worldometers.info/world-population/ghana-population/|title=2010 Population & Housing Census: National Analytical Report|publisher=www.worldometers|accessdate=23 January 2014.|language=English}}</ref> Addiini mini zuliya gbaliŋ m-be [[Ghana]] tingbani ŋɔ ni.<ref name=":0" /><ref>{{cite web|url=https://web.archive.org/web/20180424110616/http://www.statsghana.gov.gh/pop_stats.html|title=2020 Population Projection by Sex, 2010–2020|publisher=Ghana Statistical Service|language=English|accessdate=2 May 2018}}</ref> Zuliya kpana ŋan be [[Ghana]] puuni ni yɛri bali shɛŋa n-nyɛ: Dagbanli, Kambɔnsili , Guan, Ewe, Ga, Zabaɣisi, Walsi, Farifarisi, Gbengberi ni Nzema ka Silimiinsili lee nyɛ Gɔmnanti ni saɣi ti shɛli ni di tɔɣisiri li tuma duri mini shikuruti ni.<ref name=":0" />
[[Ghana]] salo puuni, kɔbiga puuni vaabu pisopɔin ni yini ni pɔnchi ayi(71.2%) nyɛla Dolodolo Yisa nyaandoliba. Ban kpalim mi nyɛla Musulimnima ka bɛ mi nyɛ kobiga puuni vaabu pinaayopɔin ni pɔnchi ayɔbu, ka buɣ'jamdiba mini ban kpalim la vaa pia ni yini(11%).<ref name=":0" /><ref>{{cite web|url=http://www.statsghana.gov.gh/docfiles/2010phc/National_Analytical_Report.pdf|title="2010 Population & Housing Census: National Analytical Report"|language=English|publisher=Ghana Statistical Service.|accessdate=23 January 2014.}}</ref>
[[Ghana]] nyɛla tingbani shɛli din nyɛ demokiratiya tingbani. Di tiŋgbani zuɣulana n-nyɛ di toondana. [[Africa]] gbansabila tingbana puuni, Ghana n-daa nyɛ tiŋ' shɛli din daa tuui deei di maŋsulinsi Silimiinsi sani.<ref name=":0">{{cite web|url=https://www.cia.gov/the-world-factbook/countries/ghana/|title=Ghana|publisher=The World Factbook|accessdate=20 May 2016|language=English}}</ref> Ghana tingbani toon' tibo la chɛmi ka di nyɛ tiŋgbani shɛli din mali yaa ni jilima pam West Africa tingbana ni. [[Ghana]] bela tiŋ' duya laɣinsi kamani Non-Aligned Movement<ref>https://www.nti.org/learn/treaties-and-regimes/non-aligned-movement-nam/</ref>, African Union, Economic Community of West African States (ECOWAS)<ref>https://www.ecowas.int/</ref>, Group of 24 (G24) n-ti pahi "Commonwealth of Nations"<ref>https://thecommonwealth.org/member-countries</ref>.
== Nyabli ==
'''Ghana''' bachi maa gbunni nyɛla Sapashinna-Naa. Kurumbunni nanima wuhiya ni Ghana daa bɛla Africa wulinluhili polo.
Vihigu wuhiya ni Ghana daa na ka din yi pa be shɛli ŋɔ amaa ka daa bela tudu polo ŋɔ hali n-ti gbaai tiŋ' shɛli bɛ ni booni Guinea la. Ghana Salima galisim daa ku ŋmanila tankpaɣu ni ku be ti ʒilɛli ni shɛm maa, lala maa zuɣu, Laribaawanima ban daa dɔli Sahara bopiɛligu maa n-niŋdi daabilim daa pali la yuli m-booni li Gold Coast.
== Kurumbuni zuliyanima ==
Ghana daa bela tiŋgban' shɛŋa niriba nini ni daa tiɣi pam Bilad el-Sudan<ref>https://www.amazon.com/Bilad-AlSudan-Essays-Africa-Afrocentricity/dp/0983379734</ref><ref>https://blackhistory938.wordpress.com/2017/07/05/jews-of-bilad-el-sudan/</ref> ni, andunia yuun tusawei. Vihigu wuhiya ni kurumbuna saha, Ghana daa pun beni mi. Ni Dagbamba n-daa su tudu polo maa ka Kambɔnsi mini bɛ ma bihi daa be Ghana sunsuuni ni di nyɔŋ ni.
== Tiŋzuɣu ==
[[Ankara|Aŋkara]] (Accra) n-nye Ghana tinzuɣu.<ref name=":0" />
== Maŋsulinsi deebu ==
Silimiingɔli March dabaayɔbu dali, yuuni 1957 Gold coast (din yuli pa booni Ghana la) daa deela bɛ maŋsulinsi gbampiɛla nuuni. Ghana daa leela tingbani shɛli din pahi tinzuɣuri shɛŋa gbampiɛla ni daa mi n-su laɣiŋgu shɛli bɛ ni boli Commonwealth of Nations la, ka [[Dr Kwame Nkrumah|Dr. Kwame Nkrumah]] <ref>[[Dr Kwame Nkrumah]]</ref> daa gari tooni n-lee tiŋgbanizuɣulana n-daa yihi Ghana yuli palo ni ka dunia zaa baŋ di yɛla.<ref>{{cite web|url=https://www.biography.com/|title=How Teacher Christa McAuliffe Was Selected for the Disastrous Challenger Mission|language=English|publisher=biography.com|accessdate=SEP 15, 2020}}</ref>
Ghana n-daa nyɛ tuuli gbansabila tiŋgbani shɛli ban daa deei bɛ maŋsulinsi gbampiɛla nuuni. Pɔi ka gbampiɛla daa ti deei Ghana n-su, Ghana daa nyɛla tiŋgbani shɛli din daa pun mali zuliya kara kamani Zabaɣisi (Gonja) mini Dagbamba ka bɛ be Ghana tudu yaɣili polo, Kambɔnsi (Ashanti), Fantinima zaa daa malila tiŋgbana nti pahi ni tiŋ' shɛŋa din miri Teeku.
Tuuta daa nyɛla bini bɔ shɛli n-ti tiŋgbani palli ban daa na yɔli deei bɛ maŋsulinsi maa (Ghana). Ŋun daa buɣisi tuuta maa n-daa nyɛ Theodosia Salome Okoh.<ref>{{cite web|url=https://www.ghanaweb.com/person/Theodosia-Salome-Okoh-190|title=Ghana Famous People|language=English|publisher=ghanaweb.com}}</ref> Tuuta maa daa mali kɔma ŋɔ di puuni; zaɣ' ʒee (red), zaɣ' dozim (gold color), zaɣ' vakahili(green) nti pahi sanŋmari' sabinli (black star) ka di be zaɣ' dozim maa sunsuuni. Zaɣ' ʒee maa zami n-ti ʒi' shɛli bɛ ni daa kpaai Ghana maŋsulinsi deebu ni la. Zaɣ' dozim maa mi zami n-ti bun' shɛli tiŋgbani maa ni ʒira ka zaɣ' vakahili maa mi za n-ti tihi ni mɔ' shɛŋa tiŋgbani maa ni mali. Saŋmari' sabinli maa mi zami n-ti daadamanima ban be tingbani maani niŋgbuŋ kom ka lahi za n-ti gbansabila zaa (Africans).
== Shikuriti ==
Ghana shikuru baŋsim so' chibsi pula buta zuɣu, ŋanima n-nyɛ Basic Education, Secondary cycle, ni Tertiary. Basic Education yaɣli ŋɔ niŋdila yuun' pia ni yini (di gbaala bihi ban nyɛ yuma anahi hali ni yuun' pia ni anu). Basic Education pubu ŋɔ gba yaɣa n-nyɛ kindergarten (yuma ayi), Primary school (pula buyi ka di zaa niŋdi yuma ata ata) ni Junior High (yuma ata). Junior High School ŋɔ bahigu mali zahimbu shɛli bɛ ni booni Basic Education Certificate Examination. Bia yi naagi BECE ŋɔ ka o gbana viɛla, o ni tuɣi o bɔhimbu Secondary cycle. To, bia mali piibu zaŋ chaŋ shikuru yaɣa ayi dini nyɛ Vocational Education (nuuni tuumbaŋsim) bee General education (baŋsim bɔbigu yaɣili din pa nuuni baŋsim). Senior high shikuru niŋdila yuma ata ka mali dahimbu shɛli bɛ ni booni West African School Certificate Examination (WASCE), ka di nyɛ di ni tu ni shikurubila mali di shɛhira dini viɛla ka naan yi tooi chaŋ nti niŋ University nti tuɣi o bohimbu.<ref>https://gh.usembassy.gov/education-culture/educationusa-center/educational-system-ghana/</ref><ref>{{Cite web|url=https://www.nuffic.nl/sites/default/files/2020-08/education-system-ghana.pdf|title=Education system
Ghana
described and compared with
the Dutch system|publisher=Nuffic|language=english|accessdate=January 2015}}</ref>
== Daadam biɛlim kalinli ==
=== Northern Region ===
==== Tolon District ====
=== Upper East Region ===
==Geography mini Geology==
==Gɔmnanti mini Siyaasa Saha==
==Daabiligu==
== Kaya ==
Ghana kaya nyɛla balibu din laɣim bohimbu mini dihi tabli Ghana zuliya balibu pam. Yuuni 2010 Ghana salo kalinli lahibali wuhiya ni zuliya shɛli ban galisi n-nyɛ Kambonsi ka bɛ vaabu yiɣisi pihinahi ni ayopɔin ni pɔnchi ata (47.3), Dagbamba vaabu piiya ni ayɔbu ni pɔnchi ayobu(16.6), Aligbenima vaabu piiya ni ata ni pɔnchi awoi (13.9),Aŋunanima vaabu apoin ni pɔnchi anahi (7.4), Gurimanima yiɣisi vaabu bunu ni pɔnchi ayopɔin (5.7) nti pahi Guan zuliya ka bɛ mi yiɣisi vaabu buta ni pɔnchi ayopɔin (3.7).
==Dabisi gahinda ŋan be Ghana taarihi ni==
{{Location map Ghana}}
# March 6,1957 ka Ghana daa dee maŋsulinsi Eilimiinsi sani.
# July 1,1960 ka Ghana daa leei Republic.
# February 3,1964 ka Ghana daa kpalim paati yini Tingbani.
# February 24,1966 ka soojanim ban toondana daa nyɛ Col. E. K. Kotoka daa ŋme m-paai Nkrumah paati gaŋ gomnanti.
# August 31, 1970 ka Akuffo- Addo daa po pɔri ka leei Ghana zuɣulana Republic din pahiri ayi la ni.
#January 13, 1972 ka linjimanima ban toondana daa nyɛ [[General Ignatius Kutu Acheampong|Lieutenant Colonel I.K. Acheampong]] daa ŋme m-paai gomnanti ka ʒini.
#June 4, 1979 dabisili ŋɔ ka linjima ban toondana daa nyɛ Flight Lieutenant Jerry John Rawlings daa ŋme m-paai Acheampong gomnanti.
#September 24, 1979 ka Dr. Hilla Limann daa po pɔri ka deei Ghana nam kuɣu ka di leei Republic din pahiri ata.
#December 31, 1981 dabsili ŋɔ ka [[Flt. Lt. Jerry John Rawlings|Flight Lieutenant J.J. Rawlings]] daa gari linjimanima tooni ka bɛ daa ŋme ka fa zuɣulaantali.
#January 7, 1993 ka bɛ daa po Flight Lieutenant J.J.Rawlings pɔri ka o ʒini Ghana nam kuɣu zuɣu ka di daa leei Republic dini pahiri anahi.
#January 7, 2001 Mr. [[John Kofi Agyekum Kufuor|John Agyekum Kufuor]] gba daa po pɔri ka leei Ghana zuɣulana.
#July 1,2007 Ghana daa ŋma shiiri laɣ' pala.
#January 7, 2009 ka [[Professor John Evans Fiifi Atta Mills|Prof. John Evans Atta Mills]] daa po pɔri ka leei Ghana zuɣulana.
#July 24, 2012 Prof. Evans Atta Mills daa kɔŋ o nyɛvuli.
#July 24, 2012 dabisili ka bɛ daa po [[John Dramani Mahama]](ŋuni n-daa nyɛ J.E.A. Mills wulana) pɔri ka o ʒini Ghana nam kuɣu zuɣu.
#January 7, 2013 John Dramani Mahama daa lahi po pɔri dini daa niŋ ka o di nasara piibu-piibu din daa niŋ December 7, 2012 la ni.
#January 7, 2017 ka [[Nana Addo Dankwa Akufo-Addo|Nana Addo- Dankwa Akufo- Addo]] daa po pɔri n-leei Ghana zuɣulana.
#January 7, 2021ka [[Nana Addo Dankwa Akufo-Addo|Nana Addo- Dankwa Akufo- Addo]] daa lahi po pɔri n-leei Ghana zuɣulana mpahi buyi zuɣu.
{{Africa maŋsulunsi tiŋgbana}}
== Kundivihira ==
{{Reflist}}
[[Pubu:Africa]]
[[Pubu:C-Class]]
[[Pubu:Ghana|*]]
[[Pubu:West Africa]]
[[Pubu:Lahabaya zaa]]
oumfw58o8sy7ibg6xwb8yoya30o20mf
42530
42529
2022-08-15T00:03:50Z
IDDRISU ABDUL-KADIR NINDOO
1815
/* Piligu */ Link
wikitext
text/x-wiki
{{Databox}}
{{E-Class}}
'''Ghana''' (Ghana Tinzuɣu), nyɛla tingban' shɛli din be ''[[Africa]]'' wulinluhili polo,<ref name=":1">{{Cite news|date=2020-12-11|title=Ghana country profile|language=en-GB|work=BBC News|url=https://www.bbc.com/news/world-africa-13433790|access-date=2022-04-08}}</ref> ka di do teekunima ayi shɛŋa bɛ ni boli “[[:en:Gulf of Guinea|Gulf of Guinea]]” mini “[[:en:Atlantic Ocean|Atlantic Ocean]] (teeku mɔɣili)” yaɣili la. Tingbani ŋɔ yi zahim, di galisim nyɛla 238,535 km2 (92,099 sq m). Zaŋ kpa [[Ghana]] wulinluhili n-nyɛ [https://web.archive.org/web/20130805012606/http://ivory/ Coast Ivory Coast] tiŋgbani,<ref>{{Cite book|last=Maxwell|first=John C|title=Things successful people do|publisher=Joselph|year=2016}}</ref> [https://web.archive.org/web/20130815124557/http://burkina/ Faso Burkina Faso] bela Ghana nuzaa zuɣu,[[:en:Togo|Togo]] zaŋ kpa di wulimpuhili polo "[[Golf of Guinea|Gulf of Guinea]]" mini "Atlantic Ocean (teeku mɔɣili) mi zaŋ kpa di nudirigu polo. Soninke sili puni "Ghana" gbunni nyɛla "Sapashin' Naa".<ref name=":1" />
==Piligu==
Tingbani shɛli din daa tuui be "[[Ghana]]" tiŋgbani ŋɔ puuni ʒemani piniyini la saha n-daa nyɛ [[Bono Tingbani|Bono tingbani]].<ref>{{cite web|url=https://books.google.com.gh/books?id=F3lyAAAAMAAJ&redir_esc=y|title=The Early History of the Akan States of Ghana|accessdate=1975|language=English|publisher=Red Candle Press.|coauthors=Eva L. R. Meyerowitz}}</ref> Yuun' kɔbisi nyaaŋa, ka tingban' timsa kamani [[Dagbaŋ]] mini Kambɔnsi (Ashanti<ref>https://www.britannica.com/place/Asante-empire</ref>) tiŋgbana gba daa yina pahi.<ref>{{cite journal|author=Danver, Steven L|url=https://books.google.com.gh/books?id=vf4TBwAAQBAJ&q=Kingdom+of+Dagbon&pg=PA25&redir_esc=y#v=snippet&q=Kingdom%20of%20Dagbon&f=false|accessdate=10 March 2015|title=Native Peoples of the World: An Encyclopedia of Groups, Cultures and Contemporary Issues|journal=Routledge|language=English}}</ref><ref>{{cite web|url=https://www.ascleiden.nl/content/webdossiers/asante-kingdom|title=Asante Kingdom|publisher=African Studies Centre, Leiden|accessdate=8 June 2014.|language=English}}</ref> Zaŋ chaŋ yuun' kɔbisinahi nyaanga, Portugal n-ti pahi Silimiin' tiŋ' shɛŋa dabam niriba daa nyɛla ban daa kpaɣintiri lala gbansabila yaɣili ŋɔ zuɣu ni bɛ niŋdi daabiligu di ni. Lala n-daa kuli nyɛ li hali ni yuun' kɔbisinu nyaaŋa ka Britain Silimiinsi daa ti to n-di n-fa yaɣili maa fukumsi. Yuun' kɔbiga sunsuuni, yaɣa anahi; Gold Coast<ref>http://slaveryandremembrance.org/articles/article/?id=A0109</ref><ref>https://www.nationsonline.org/oneworld/ghana.htm</ref>, Kambɔŋ Tiŋa polo, Tudu Yaɣa, n-ti pahi British Togoland daa nyɛla yaɣi kɔŋkɔba shɛŋa ŋan daa be Britain Silimiinsi sulinsi ni. Lala yaɣa ŋɔ daa nyɛla ban daa ti laɣim taba n-lee tinzuɣu m-pahi "Common Wealth" tinzuɣiri ni n-za di gama zuɣu, Silimiin' goli March dabaayɔbu dali yuuni 1957.<ref name=":0" /><ref>{{cite web|url=https://archive.org/details/1957-03-07_A_New_Nation|title=A New Nation. Gold Coast becomes Ghana In Ceremony, 1957/03/07|accessdate=20 February 2012|publisher=Universal Newsreel|language=English}}</ref><ref>{{cite web|url=http://www.bbc.co.uk/worldservice/africa/features/storyofafrica/14chapter3.shtml|title=Gold Coast to Ghana|accessdate=29 February 2012.|language=English|publisher=BBC}}</ref><ref>{{cite web|url=https://web.archive.org/web/20130602212136/http://exploringafrica.matrix.msu.edu/images/decolinization.jpg|title=Exploring Africa – Decolonization|accessdate=2 June 2013|language=English|publisher=exploringafrica.matrix.msu.edu}}</ref>
[[Ghana]] daadam biɛligu kalinli nyɛla bɛ ni buɣisi shɛli ka di paai miliyɔŋ pihita ni yini, ni tusa ayopɔin ni ayi ni kɔbisi wɔi ni pihinahi (31,072,940).<ref>{{cite web|url=https://www.worldometers.info/world-population/ghana-population/|title=2010 Population & Housing Census: National Analytical Report|publisher=www.worldometers|accessdate=23 January 2014.|language=English}}</ref> Addiini mini zuliya gbaliŋ m-be [[Ghana]] tingbani ŋɔ ni.<ref name=":0" /><ref>{{cite web|url=https://web.archive.org/web/20180424110616/http://www.statsghana.gov.gh/pop_stats.html|title=2020 Population Projection by Sex, 2010–2020|publisher=Ghana Statistical Service|language=English|accessdate=2 May 2018}}</ref> Zuliya kpana ŋan be [[Ghana]] puuni ni yɛri bali shɛŋa n-nyɛ: Dagbanli, Kambɔnsili , Guan, Ewe, Ga, Zabaɣisi, Walsi, Farifarisi, Gbengberi ni Nzema ka Silimiinsili lee nyɛ Gɔmnanti ni saɣi ti shɛli ni di tɔɣisiri li tuma duri mini shikuruti ni.<ref name=":0" />
[[Ghana]] salo puuni, kɔbiga puuni vaabu pisopɔin ni yini ni pɔnchi ayi(71.2%) nyɛla Dolodolo Yisa nyaandoliba. Ban kpalim mi nyɛla Musulimnima ka bɛ mi nyɛ kobiga puuni vaabu pinaayopɔin ni pɔnchi ayɔbu, ka buɣ'jamdiba mini ban kpalim la vaa pia ni yini(11%).<ref name=":0" /><ref>{{cite web|url=http://www.statsghana.gov.gh/docfiles/2010phc/National_Analytical_Report.pdf|title="2010 Population & Housing Census: National Analytical Report"|language=English|publisher=Ghana Statistical Service.|accessdate=23 January 2014.}}</ref>
[[Ghana]] nyɛla tingbani shɛli din nyɛ demokiratiya tingbani. Di tiŋgbani zuɣulana n-nyɛ di toondana. [[Africa]] gbansabila tingbana puuni, [[Ghana]] n-daa nyɛ tiŋ' shɛli din daa tuui deei di maŋsulinsi Silimiinsi sani.<ref name=":0">{{cite web|url=https://www.cia.gov/the-world-factbook/countries/ghana/|title=Ghana|publisher=The World Factbook|accessdate=20 May 2016|language=English}}</ref> Ghana tingbani toon' tibo la chɛmi ka di nyɛ tiŋgbani shɛli din mali yaa ni jilima pam West Africa tingbana ni. [[Ghana]] bela tiŋ' duya laɣinsi kamani Non-Aligned Movement<ref>https://www.nti.org/learn/treaties-and-regimes/non-aligned-movement-nam/</ref>, African Union, Economic Community of West African States (ECOWAS)<ref>https://www.ecowas.int/</ref>, Group of 24 (G24) n-ti pahi "Commonwealth of Nations"<ref>https://thecommonwealth.org/member-countries</ref>.
== Nyabli ==
'''Ghana''' bachi maa gbunni nyɛla Sapashinna-Naa. Kurumbunni nanima wuhiya ni Ghana daa bɛla Africa wulinluhili polo.
Vihigu wuhiya ni Ghana daa na ka din yi pa be shɛli ŋɔ amaa ka daa bela tudu polo ŋɔ hali n-ti gbaai tiŋ' shɛli bɛ ni booni Guinea la. Ghana Salima galisim daa ku ŋmanila tankpaɣu ni ku be ti ʒilɛli ni shɛm maa, lala maa zuɣu, Laribaawanima ban daa dɔli Sahara bopiɛligu maa n-niŋdi daabilim daa pali la yuli m-booni li Gold Coast.
== Kurumbuni zuliyanima ==
Ghana daa bela tiŋgban' shɛŋa niriba nini ni daa tiɣi pam Bilad el-Sudan<ref>https://www.amazon.com/Bilad-AlSudan-Essays-Africa-Afrocentricity/dp/0983379734</ref><ref>https://blackhistory938.wordpress.com/2017/07/05/jews-of-bilad-el-sudan/</ref> ni, andunia yuun tusawei. Vihigu wuhiya ni kurumbuna saha, Ghana daa pun beni mi. Ni Dagbamba n-daa su tudu polo maa ka Kambɔnsi mini bɛ ma bihi daa be Ghana sunsuuni ni di nyɔŋ ni.
== Tiŋzuɣu ==
[[Ankara|Aŋkara]] (Accra) n-nye Ghana tinzuɣu.<ref name=":0" />
== Maŋsulinsi deebu ==
Silimiingɔli March dabaayɔbu dali, yuuni 1957 Gold coast (din yuli pa booni Ghana la) daa deela bɛ maŋsulinsi gbampiɛla nuuni. Ghana daa leela tingbani shɛli din pahi tinzuɣuri shɛŋa gbampiɛla ni daa mi n-su laɣiŋgu shɛli bɛ ni boli Commonwealth of Nations la, ka [[Dr Kwame Nkrumah|Dr. Kwame Nkrumah]] <ref>[[Dr Kwame Nkrumah]]</ref> daa gari tooni n-lee tiŋgbanizuɣulana n-daa yihi Ghana yuli palo ni ka dunia zaa baŋ di yɛla.<ref>{{cite web|url=https://www.biography.com/|title=How Teacher Christa McAuliffe Was Selected for the Disastrous Challenger Mission|language=English|publisher=biography.com|accessdate=SEP 15, 2020}}</ref>
Ghana n-daa nyɛ tuuli gbansabila tiŋgbani shɛli ban daa deei bɛ maŋsulinsi gbampiɛla nuuni. Pɔi ka gbampiɛla daa ti deei Ghana n-su, Ghana daa nyɛla tiŋgbani shɛli din daa pun mali zuliya kara kamani Zabaɣisi (Gonja) mini Dagbamba ka bɛ be Ghana tudu yaɣili polo, Kambɔnsi (Ashanti), Fantinima zaa daa malila tiŋgbana nti pahi ni tiŋ' shɛŋa din miri Teeku.
Tuuta daa nyɛla bini bɔ shɛli n-ti tiŋgbani palli ban daa na yɔli deei bɛ maŋsulinsi maa (Ghana). Ŋun daa buɣisi tuuta maa n-daa nyɛ Theodosia Salome Okoh.<ref>{{cite web|url=https://www.ghanaweb.com/person/Theodosia-Salome-Okoh-190|title=Ghana Famous People|language=English|publisher=ghanaweb.com}}</ref> Tuuta maa daa mali kɔma ŋɔ di puuni; zaɣ' ʒee (red), zaɣ' dozim (gold color), zaɣ' vakahili(green) nti pahi sanŋmari' sabinli (black star) ka di be zaɣ' dozim maa sunsuuni. Zaɣ' ʒee maa zami n-ti ʒi' shɛli bɛ ni daa kpaai Ghana maŋsulinsi deebu ni la. Zaɣ' dozim maa mi zami n-ti bun' shɛli tiŋgbani maa ni ʒira ka zaɣ' vakahili maa mi za n-ti tihi ni mɔ' shɛŋa tiŋgbani maa ni mali. Saŋmari' sabinli maa mi zami n-ti daadamanima ban be tingbani maani niŋgbuŋ kom ka lahi za n-ti gbansabila zaa (Africans).
== Shikuriti ==
Ghana shikuru baŋsim so' chibsi pula buta zuɣu, ŋanima n-nyɛ Basic Education, Secondary cycle, ni Tertiary. Basic Education yaɣli ŋɔ niŋdila yuun' pia ni yini (di gbaala bihi ban nyɛ yuma anahi hali ni yuun' pia ni anu). Basic Education pubu ŋɔ gba yaɣa n-nyɛ kindergarten (yuma ayi), Primary school (pula buyi ka di zaa niŋdi yuma ata ata) ni Junior High (yuma ata). Junior High School ŋɔ bahigu mali zahimbu shɛli bɛ ni booni Basic Education Certificate Examination. Bia yi naagi BECE ŋɔ ka o gbana viɛla, o ni tuɣi o bɔhimbu Secondary cycle. To, bia mali piibu zaŋ chaŋ shikuru yaɣa ayi dini nyɛ Vocational Education (nuuni tuumbaŋsim) bee General education (baŋsim bɔbigu yaɣili din pa nuuni baŋsim). Senior high shikuru niŋdila yuma ata ka mali dahimbu shɛli bɛ ni booni West African School Certificate Examination (WASCE), ka di nyɛ di ni tu ni shikurubila mali di shɛhira dini viɛla ka naan yi tooi chaŋ nti niŋ University nti tuɣi o bohimbu.<ref>https://gh.usembassy.gov/education-culture/educationusa-center/educational-system-ghana/</ref><ref>{{Cite web|url=https://www.nuffic.nl/sites/default/files/2020-08/education-system-ghana.pdf|title=Education system
Ghana
described and compared with
the Dutch system|publisher=Nuffic|language=english|accessdate=January 2015}}</ref>
== Daadam biɛlim kalinli ==
=== Northern Region ===
==== Tolon District ====
=== Upper East Region ===
==Geography mini Geology==
==Gɔmnanti mini Siyaasa Saha==
==Daabiligu==
== Kaya ==
Ghana kaya nyɛla balibu din laɣim bohimbu mini dihi tabli Ghana zuliya balibu pam. Yuuni 2010 Ghana salo kalinli lahibali wuhiya ni zuliya shɛli ban galisi n-nyɛ Kambonsi ka bɛ vaabu yiɣisi pihinahi ni ayopɔin ni pɔnchi ata (47.3), Dagbamba vaabu piiya ni ayɔbu ni pɔnchi ayobu(16.6), Aligbenima vaabu piiya ni ata ni pɔnchi awoi (13.9),Aŋunanima vaabu apoin ni pɔnchi anahi (7.4), Gurimanima yiɣisi vaabu bunu ni pɔnchi ayopɔin (5.7) nti pahi Guan zuliya ka bɛ mi yiɣisi vaabu buta ni pɔnchi ayopɔin (3.7).
==Dabisi gahinda ŋan be Ghana taarihi ni==
{{Location map Ghana}}
# March 6,1957 ka Ghana daa dee maŋsulinsi Eilimiinsi sani.
# July 1,1960 ka Ghana daa leei Republic.
# February 3,1964 ka Ghana daa kpalim paati yini Tingbani.
# February 24,1966 ka soojanim ban toondana daa nyɛ Col. E. K. Kotoka daa ŋme m-paai Nkrumah paati gaŋ gomnanti.
# August 31, 1970 ka Akuffo- Addo daa po pɔri ka leei Ghana zuɣulana Republic din pahiri ayi la ni.
#January 13, 1972 ka linjimanima ban toondana daa nyɛ [[General Ignatius Kutu Acheampong|Lieutenant Colonel I.K. Acheampong]] daa ŋme m-paai gomnanti ka ʒini.
#June 4, 1979 dabisili ŋɔ ka linjima ban toondana daa nyɛ Flight Lieutenant Jerry John Rawlings daa ŋme m-paai Acheampong gomnanti.
#September 24, 1979 ka Dr. Hilla Limann daa po pɔri ka deei Ghana nam kuɣu ka di leei Republic din pahiri ata.
#December 31, 1981 dabsili ŋɔ ka [[Flt. Lt. Jerry John Rawlings|Flight Lieutenant J.J. Rawlings]] daa gari linjimanima tooni ka bɛ daa ŋme ka fa zuɣulaantali.
#January 7, 1993 ka bɛ daa po Flight Lieutenant J.J.Rawlings pɔri ka o ʒini Ghana nam kuɣu zuɣu ka di daa leei Republic dini pahiri anahi.
#January 7, 2001 Mr. [[John Kofi Agyekum Kufuor|John Agyekum Kufuor]] gba daa po pɔri ka leei Ghana zuɣulana.
#July 1,2007 Ghana daa ŋma shiiri laɣ' pala.
#January 7, 2009 ka [[Professor John Evans Fiifi Atta Mills|Prof. John Evans Atta Mills]] daa po pɔri ka leei Ghana zuɣulana.
#July 24, 2012 Prof. Evans Atta Mills daa kɔŋ o nyɛvuli.
#July 24, 2012 dabisili ka bɛ daa po [[John Dramani Mahama]](ŋuni n-daa nyɛ J.E.A. Mills wulana) pɔri ka o ʒini Ghana nam kuɣu zuɣu.
#January 7, 2013 John Dramani Mahama daa lahi po pɔri dini daa niŋ ka o di nasara piibu-piibu din daa niŋ December 7, 2012 la ni.
#January 7, 2017 ka [[Nana Addo Dankwa Akufo-Addo|Nana Addo- Dankwa Akufo- Addo]] daa po pɔri n-leei Ghana zuɣulana.
#January 7, 2021ka [[Nana Addo Dankwa Akufo-Addo|Nana Addo- Dankwa Akufo- Addo]] daa lahi po pɔri n-leei Ghana zuɣulana mpahi buyi zuɣu.
{{Africa maŋsulunsi tiŋgbana}}
== Kundivihira ==
{{Reflist}}
[[Pubu:Africa]]
[[Pubu:C-Class]]
[[Pubu:Ghana|*]]
[[Pubu:West Africa]]
[[Pubu:Lahabaya zaa]]
5dp6ltvt2qnrtuibti3ynybgbliwxqc
42531
42530
2022-08-15T00:04:39Z
IDDRISU ABDUL-KADIR NINDOO
1815
/* Piligu */ Link
wikitext
text/x-wiki
{{Databox}}
{{E-Class}}
'''Ghana''' (Ghana Tinzuɣu), nyɛla tingban' shɛli din be ''[[Africa]]'' wulinluhili polo,<ref name=":1">{{Cite news|date=2020-12-11|title=Ghana country profile|language=en-GB|work=BBC News|url=https://www.bbc.com/news/world-africa-13433790|access-date=2022-04-08}}</ref> ka di do teekunima ayi shɛŋa bɛ ni boli “[[:en:Gulf of Guinea|Gulf of Guinea]]” mini “[[:en:Atlantic Ocean|Atlantic Ocean]] (teeku mɔɣili)” yaɣili la. Tingbani ŋɔ yi zahim, di galisim nyɛla 238,535 km2 (92,099 sq m). Zaŋ kpa [[Ghana]] wulinluhili n-nyɛ [https://web.archive.org/web/20130805012606/http://ivory/ Coast Ivory Coast] tiŋgbani,<ref>{{Cite book|last=Maxwell|first=John C|title=Things successful people do|publisher=Joselph|year=2016}}</ref> [https://web.archive.org/web/20130815124557/http://burkina/ Faso Burkina Faso] bela Ghana nuzaa zuɣu,[[:en:Togo|Togo]] zaŋ kpa di wulimpuhili polo "[[Golf of Guinea|Gulf of Guinea]]" mini "Atlantic Ocean (teeku mɔɣili) mi zaŋ kpa di nudirigu polo. Soninke sili puni "Ghana" gbunni nyɛla "Sapashin' Naa".<ref name=":1" />
==Piligu==
Tingbani shɛli din daa tuui be "[[Ghana]]" tiŋgbani ŋɔ puuni ʒemani piniyini la saha n-daa nyɛ [[Bono Tingbani|Bono tingbani]].<ref>{{cite web|url=https://books.google.com.gh/books?id=F3lyAAAAMAAJ&redir_esc=y|title=The Early History of the Akan States of Ghana|accessdate=1975|language=English|publisher=Red Candle Press.|coauthors=Eva L. R. Meyerowitz}}</ref> Yuun' kɔbisi nyaaŋa, ka tingban' timsa kamani [[Dagbaŋ]] mini Kambɔnsi (Ashanti<ref>https://www.britannica.com/place/Asante-empire</ref>) tiŋgbana gba daa yina pahi.<ref>{{cite journal|author=Danver, Steven L|url=https://books.google.com.gh/books?id=vf4TBwAAQBAJ&q=Kingdom+of+Dagbon&pg=PA25&redir_esc=y#v=snippet&q=Kingdom%20of%20Dagbon&f=false|accessdate=10 March 2015|title=Native Peoples of the World: An Encyclopedia of Groups, Cultures and Contemporary Issues|journal=Routledge|language=English}}</ref><ref>{{cite web|url=https://www.ascleiden.nl/content/webdossiers/asante-kingdom|title=Asante Kingdom|publisher=African Studies Centre, Leiden|accessdate=8 June 2014.|language=English}}</ref> Zaŋ chaŋ yuun' kɔbisinahi nyaanga, Portugal n-ti pahi Silimiin' tiŋ' shɛŋa dabam niriba daa nyɛla ban daa kpaɣintiri lala gbansabila yaɣili ŋɔ zuɣu ni bɛ niŋdi daabiligu di ni. Lala n-daa kuli nyɛ li hali ni yuun' kɔbisinu nyaaŋa ka Britain Silimiinsi daa ti to n-di n-fa yaɣili maa fukumsi. Yuun' kɔbiga sunsuuni, yaɣa anahi; Gold Coast<ref>http://slaveryandremembrance.org/articles/article/?id=A0109</ref><ref>https://www.nationsonline.org/oneworld/ghana.htm</ref>, Kambɔŋ Tiŋa polo, Tudu Yaɣa, n-ti pahi British Togoland daa nyɛla yaɣi kɔŋkɔba shɛŋa ŋan daa be Britain Silimiinsi sulinsi ni. Lala yaɣa ŋɔ daa nyɛla ban daa ti laɣim taba n-lee tinzuɣu m-pahi "Common Wealth" tinzuɣiri ni n-za di gama zuɣu, Silimiin' goli March dabaayɔbu dali yuuni 1957.<ref name=":0" /><ref>{{cite web|url=https://archive.org/details/1957-03-07_A_New_Nation|title=A New Nation. Gold Coast becomes Ghana In Ceremony, 1957/03/07|accessdate=20 February 2012|publisher=Universal Newsreel|language=English}}</ref><ref>{{cite web|url=http://www.bbc.co.uk/worldservice/africa/features/storyofafrica/14chapter3.shtml|title=Gold Coast to Ghana|accessdate=29 February 2012.|language=English|publisher=BBC}}</ref><ref>{{cite web|url=https://web.archive.org/web/20130602212136/http://exploringafrica.matrix.msu.edu/images/decolinization.jpg|title=Exploring Africa – Decolonization|accessdate=2 June 2013|language=English|publisher=exploringafrica.matrix.msu.edu}}</ref>
[[Ghana]] daadam biɛligu kalinli nyɛla bɛ ni buɣisi shɛli ka di paai miliyɔŋ pihita ni yini, ni tusa ayopɔin ni ayi ni kɔbisi wɔi ni pihinahi (31,072,940).<ref>{{cite web|url=https://www.worldometers.info/world-population/ghana-population/|title=2010 Population & Housing Census: National Analytical Report|publisher=www.worldometers|accessdate=23 January 2014.|language=English}}</ref> Addiini mini zuliya gbaliŋ m-be [[Ghana]] tingbani ŋɔ ni.<ref name=":0" /><ref>{{cite web|url=https://web.archive.org/web/20180424110616/http://www.statsghana.gov.gh/pop_stats.html|title=2020 Population Projection by Sex, 2010–2020|publisher=Ghana Statistical Service|language=English|accessdate=2 May 2018}}</ref> Zuliya kpana ŋan be [[Ghana]] puuni ni yɛri bali shɛŋa n-nyɛ: Dagbanli, Kambɔnsili , Guan, Ewe, Ga, Zabaɣisi, Walsi, Farifarisi, Gbengberi ni Nzema ka Silimiinsili lee nyɛ Gɔmnanti ni saɣi ti shɛli ni di tɔɣisiri li tuma duri mini shikuruti ni.<ref name=":0" />
[[Ghana]] salo puuni, kɔbiga puuni vaabu pisopɔin ni yini ni pɔnchi ayi(71.2%) nyɛla Dolodolo Yisa nyaandoliba. Ban kpalim mi nyɛla Musulimnima ka bɛ mi nyɛ kobiga puuni vaabu pinaayopɔin ni pɔnchi ayɔbu, ka buɣ'jamdiba mini ban kpalim la vaa pia ni yini(11%).<ref name=":0" /><ref>{{cite web|url=http://www.statsghana.gov.gh/docfiles/2010phc/National_Analytical_Report.pdf|title="2010 Population & Housing Census: National Analytical Report"|language=English|publisher=Ghana Statistical Service.|accessdate=23 January 2014.}}</ref>
[[Ghana]] nyɛla tingbani shɛli din nyɛ demokiratiya tingbani. Di tiŋgbani zuɣulana n-nyɛ di toondana. [[Africa]] gbansabila tingbana puuni, [[Ghana]] n-daa nyɛ tiŋ' shɛli din daa tuui deei di maŋsulinsi Silimiinsi sani.<ref name=":0">{{cite web|url=https://www.cia.gov/the-world-factbook/countries/ghana/|title=Ghana|publisher=The World Factbook|accessdate=20 May 2016|language=English}}</ref> [[Ghana]] tingbani toon' tibo la chɛmi ka di nyɛ tiŋgbani shɛli din mali yaa ni jilima pam West Africa tingbana ni. [[Ghana]] bela tiŋ' duya laɣinsi kamani Non-Aligned Movement<ref>https://www.nti.org/learn/treaties-and-regimes/non-aligned-movement-nam/</ref>, African Union, Economic Community of West African States (ECOWAS)<ref>https://www.ecowas.int/</ref>, Group of 24 (G24) n-ti pahi "Commonwealth of Nations"<ref>https://thecommonwealth.org/member-countries</ref>.
== Nyabli ==
'''Ghana''' bachi maa gbunni nyɛla Sapashinna-Naa. Kurumbunni nanima wuhiya ni Ghana daa bɛla Africa wulinluhili polo.
Vihigu wuhiya ni Ghana daa na ka din yi pa be shɛli ŋɔ amaa ka daa bela tudu polo ŋɔ hali n-ti gbaai tiŋ' shɛli bɛ ni booni Guinea la. Ghana Salima galisim daa ku ŋmanila tankpaɣu ni ku be ti ʒilɛli ni shɛm maa, lala maa zuɣu, Laribaawanima ban daa dɔli Sahara bopiɛligu maa n-niŋdi daabilim daa pali la yuli m-booni li Gold Coast.
== Kurumbuni zuliyanima ==
Ghana daa bela tiŋgban' shɛŋa niriba nini ni daa tiɣi pam Bilad el-Sudan<ref>https://www.amazon.com/Bilad-AlSudan-Essays-Africa-Afrocentricity/dp/0983379734</ref><ref>https://blackhistory938.wordpress.com/2017/07/05/jews-of-bilad-el-sudan/</ref> ni, andunia yuun tusawei. Vihigu wuhiya ni kurumbuna saha, Ghana daa pun beni mi. Ni Dagbamba n-daa su tudu polo maa ka Kambɔnsi mini bɛ ma bihi daa be Ghana sunsuuni ni di nyɔŋ ni.
== Tiŋzuɣu ==
[[Ankara|Aŋkara]] (Accra) n-nye Ghana tinzuɣu.<ref name=":0" />
== Maŋsulinsi deebu ==
Silimiingɔli March dabaayɔbu dali, yuuni 1957 Gold coast (din yuli pa booni Ghana la) daa deela bɛ maŋsulinsi gbampiɛla nuuni. Ghana daa leela tingbani shɛli din pahi tinzuɣuri shɛŋa gbampiɛla ni daa mi n-su laɣiŋgu shɛli bɛ ni boli Commonwealth of Nations la, ka [[Dr Kwame Nkrumah|Dr. Kwame Nkrumah]] <ref>[[Dr Kwame Nkrumah]]</ref> daa gari tooni n-lee tiŋgbanizuɣulana n-daa yihi Ghana yuli palo ni ka dunia zaa baŋ di yɛla.<ref>{{cite web|url=https://www.biography.com/|title=How Teacher Christa McAuliffe Was Selected for the Disastrous Challenger Mission|language=English|publisher=biography.com|accessdate=SEP 15, 2020}}</ref>
Ghana n-daa nyɛ tuuli gbansabila tiŋgbani shɛli ban daa deei bɛ maŋsulinsi gbampiɛla nuuni. Pɔi ka gbampiɛla daa ti deei Ghana n-su, Ghana daa nyɛla tiŋgbani shɛli din daa pun mali zuliya kara kamani Zabaɣisi (Gonja) mini Dagbamba ka bɛ be Ghana tudu yaɣili polo, Kambɔnsi (Ashanti), Fantinima zaa daa malila tiŋgbana nti pahi ni tiŋ' shɛŋa din miri Teeku.
Tuuta daa nyɛla bini bɔ shɛli n-ti tiŋgbani palli ban daa na yɔli deei bɛ maŋsulinsi maa (Ghana). Ŋun daa buɣisi tuuta maa n-daa nyɛ Theodosia Salome Okoh.<ref>{{cite web|url=https://www.ghanaweb.com/person/Theodosia-Salome-Okoh-190|title=Ghana Famous People|language=English|publisher=ghanaweb.com}}</ref> Tuuta maa daa mali kɔma ŋɔ di puuni; zaɣ' ʒee (red), zaɣ' dozim (gold color), zaɣ' vakahili(green) nti pahi sanŋmari' sabinli (black star) ka di be zaɣ' dozim maa sunsuuni. Zaɣ' ʒee maa zami n-ti ʒi' shɛli bɛ ni daa kpaai Ghana maŋsulinsi deebu ni la. Zaɣ' dozim maa mi zami n-ti bun' shɛli tiŋgbani maa ni ʒira ka zaɣ' vakahili maa mi za n-ti tihi ni mɔ' shɛŋa tiŋgbani maa ni mali. Saŋmari' sabinli maa mi zami n-ti daadamanima ban be tingbani maani niŋgbuŋ kom ka lahi za n-ti gbansabila zaa (Africans).
== Shikuriti ==
Ghana shikuru baŋsim so' chibsi pula buta zuɣu, ŋanima n-nyɛ Basic Education, Secondary cycle, ni Tertiary. Basic Education yaɣli ŋɔ niŋdila yuun' pia ni yini (di gbaala bihi ban nyɛ yuma anahi hali ni yuun' pia ni anu). Basic Education pubu ŋɔ gba yaɣa n-nyɛ kindergarten (yuma ayi), Primary school (pula buyi ka di zaa niŋdi yuma ata ata) ni Junior High (yuma ata). Junior High School ŋɔ bahigu mali zahimbu shɛli bɛ ni booni Basic Education Certificate Examination. Bia yi naagi BECE ŋɔ ka o gbana viɛla, o ni tuɣi o bɔhimbu Secondary cycle. To, bia mali piibu zaŋ chaŋ shikuru yaɣa ayi dini nyɛ Vocational Education (nuuni tuumbaŋsim) bee General education (baŋsim bɔbigu yaɣili din pa nuuni baŋsim). Senior high shikuru niŋdila yuma ata ka mali dahimbu shɛli bɛ ni booni West African School Certificate Examination (WASCE), ka di nyɛ di ni tu ni shikurubila mali di shɛhira dini viɛla ka naan yi tooi chaŋ nti niŋ University nti tuɣi o bohimbu.<ref>https://gh.usembassy.gov/education-culture/educationusa-center/educational-system-ghana/</ref><ref>{{Cite web|url=https://www.nuffic.nl/sites/default/files/2020-08/education-system-ghana.pdf|title=Education system
Ghana
described and compared with
the Dutch system|publisher=Nuffic|language=english|accessdate=January 2015}}</ref>
== Daadam biɛlim kalinli ==
=== Northern Region ===
==== Tolon District ====
=== Upper East Region ===
==Geography mini Geology==
==Gɔmnanti mini Siyaasa Saha==
==Daabiligu==
== Kaya ==
Ghana kaya nyɛla balibu din laɣim bohimbu mini dihi tabli Ghana zuliya balibu pam. Yuuni 2010 Ghana salo kalinli lahibali wuhiya ni zuliya shɛli ban galisi n-nyɛ Kambonsi ka bɛ vaabu yiɣisi pihinahi ni ayopɔin ni pɔnchi ata (47.3), Dagbamba vaabu piiya ni ayɔbu ni pɔnchi ayobu(16.6), Aligbenima vaabu piiya ni ata ni pɔnchi awoi (13.9),Aŋunanima vaabu apoin ni pɔnchi anahi (7.4), Gurimanima yiɣisi vaabu bunu ni pɔnchi ayopɔin (5.7) nti pahi Guan zuliya ka bɛ mi yiɣisi vaabu buta ni pɔnchi ayopɔin (3.7).
==Dabisi gahinda ŋan be Ghana taarihi ni==
{{Location map Ghana}}
# March 6,1957 ka Ghana daa dee maŋsulinsi Eilimiinsi sani.
# July 1,1960 ka Ghana daa leei Republic.
# February 3,1964 ka Ghana daa kpalim paati yini Tingbani.
# February 24,1966 ka soojanim ban toondana daa nyɛ Col. E. K. Kotoka daa ŋme m-paai Nkrumah paati gaŋ gomnanti.
# August 31, 1970 ka Akuffo- Addo daa po pɔri ka leei Ghana zuɣulana Republic din pahiri ayi la ni.
#January 13, 1972 ka linjimanima ban toondana daa nyɛ [[General Ignatius Kutu Acheampong|Lieutenant Colonel I.K. Acheampong]] daa ŋme m-paai gomnanti ka ʒini.
#June 4, 1979 dabisili ŋɔ ka linjima ban toondana daa nyɛ Flight Lieutenant Jerry John Rawlings daa ŋme m-paai Acheampong gomnanti.
#September 24, 1979 ka Dr. Hilla Limann daa po pɔri ka deei Ghana nam kuɣu ka di leei Republic din pahiri ata.
#December 31, 1981 dabsili ŋɔ ka [[Flt. Lt. Jerry John Rawlings|Flight Lieutenant J.J. Rawlings]] daa gari linjimanima tooni ka bɛ daa ŋme ka fa zuɣulaantali.
#January 7, 1993 ka bɛ daa po Flight Lieutenant J.J.Rawlings pɔri ka o ʒini Ghana nam kuɣu zuɣu ka di daa leei Republic dini pahiri anahi.
#January 7, 2001 Mr. [[John Kofi Agyekum Kufuor|John Agyekum Kufuor]] gba daa po pɔri ka leei Ghana zuɣulana.
#July 1,2007 Ghana daa ŋma shiiri laɣ' pala.
#January 7, 2009 ka [[Professor John Evans Fiifi Atta Mills|Prof. John Evans Atta Mills]] daa po pɔri ka leei Ghana zuɣulana.
#July 24, 2012 Prof. Evans Atta Mills daa kɔŋ o nyɛvuli.
#July 24, 2012 dabisili ka bɛ daa po [[John Dramani Mahama]](ŋuni n-daa nyɛ J.E.A. Mills wulana) pɔri ka o ʒini Ghana nam kuɣu zuɣu.
#January 7, 2013 John Dramani Mahama daa lahi po pɔri dini daa niŋ ka o di nasara piibu-piibu din daa niŋ December 7, 2012 la ni.
#January 7, 2017 ka [[Nana Addo Dankwa Akufo-Addo|Nana Addo- Dankwa Akufo- Addo]] daa po pɔri n-leei Ghana zuɣulana.
#January 7, 2021ka [[Nana Addo Dankwa Akufo-Addo|Nana Addo- Dankwa Akufo- Addo]] daa lahi po pɔri n-leei Ghana zuɣulana mpahi buyi zuɣu.
{{Africa maŋsulunsi tiŋgbana}}
== Kundivihira ==
{{Reflist}}
[[Pubu:Africa]]
[[Pubu:C-Class]]
[[Pubu:Ghana|*]]
[[Pubu:West Africa]]
[[Pubu:Lahabaya zaa]]
dk720mimtfvrmlrn69r2dt0sz8kiq8o
42532
42531
2022-08-15T00:05:50Z
IDDRISU ABDUL-KADIR NINDOO
1815
/* Nyabli */ Link
wikitext
text/x-wiki
{{Databox}}
{{E-Class}}
'''Ghana''' (Ghana Tinzuɣu), nyɛla tingban' shɛli din be ''[[Africa]]'' wulinluhili polo,<ref name=":1">{{Cite news|date=2020-12-11|title=Ghana country profile|language=en-GB|work=BBC News|url=https://www.bbc.com/news/world-africa-13433790|access-date=2022-04-08}}</ref> ka di do teekunima ayi shɛŋa bɛ ni boli “[[:en:Gulf of Guinea|Gulf of Guinea]]” mini “[[:en:Atlantic Ocean|Atlantic Ocean]] (teeku mɔɣili)” yaɣili la. Tingbani ŋɔ yi zahim, di galisim nyɛla 238,535 km2 (92,099 sq m). Zaŋ kpa [[Ghana]] wulinluhili n-nyɛ [https://web.archive.org/web/20130805012606/http://ivory/ Coast Ivory Coast] tiŋgbani,<ref>{{Cite book|last=Maxwell|first=John C|title=Things successful people do|publisher=Joselph|year=2016}}</ref> [https://web.archive.org/web/20130815124557/http://burkina/ Faso Burkina Faso] bela Ghana nuzaa zuɣu,[[:en:Togo|Togo]] zaŋ kpa di wulimpuhili polo "[[Golf of Guinea|Gulf of Guinea]]" mini "Atlantic Ocean (teeku mɔɣili) mi zaŋ kpa di nudirigu polo. Soninke sili puni "Ghana" gbunni nyɛla "Sapashin' Naa".<ref name=":1" />
==Piligu==
Tingbani shɛli din daa tuui be "[[Ghana]]" tiŋgbani ŋɔ puuni ʒemani piniyini la saha n-daa nyɛ [[Bono Tingbani|Bono tingbani]].<ref>{{cite web|url=https://books.google.com.gh/books?id=F3lyAAAAMAAJ&redir_esc=y|title=The Early History of the Akan States of Ghana|accessdate=1975|language=English|publisher=Red Candle Press.|coauthors=Eva L. R. Meyerowitz}}</ref> Yuun' kɔbisi nyaaŋa, ka tingban' timsa kamani [[Dagbaŋ]] mini Kambɔnsi (Ashanti<ref>https://www.britannica.com/place/Asante-empire</ref>) tiŋgbana gba daa yina pahi.<ref>{{cite journal|author=Danver, Steven L|url=https://books.google.com.gh/books?id=vf4TBwAAQBAJ&q=Kingdom+of+Dagbon&pg=PA25&redir_esc=y#v=snippet&q=Kingdom%20of%20Dagbon&f=false|accessdate=10 March 2015|title=Native Peoples of the World: An Encyclopedia of Groups, Cultures and Contemporary Issues|journal=Routledge|language=English}}</ref><ref>{{cite web|url=https://www.ascleiden.nl/content/webdossiers/asante-kingdom|title=Asante Kingdom|publisher=African Studies Centre, Leiden|accessdate=8 June 2014.|language=English}}</ref> Zaŋ chaŋ yuun' kɔbisinahi nyaanga, Portugal n-ti pahi Silimiin' tiŋ' shɛŋa dabam niriba daa nyɛla ban daa kpaɣintiri lala gbansabila yaɣili ŋɔ zuɣu ni bɛ niŋdi daabiligu di ni. Lala n-daa kuli nyɛ li hali ni yuun' kɔbisinu nyaaŋa ka Britain Silimiinsi daa ti to n-di n-fa yaɣili maa fukumsi. Yuun' kɔbiga sunsuuni, yaɣa anahi; Gold Coast<ref>http://slaveryandremembrance.org/articles/article/?id=A0109</ref><ref>https://www.nationsonline.org/oneworld/ghana.htm</ref>, Kambɔŋ Tiŋa polo, Tudu Yaɣa, n-ti pahi British Togoland daa nyɛla yaɣi kɔŋkɔba shɛŋa ŋan daa be Britain Silimiinsi sulinsi ni. Lala yaɣa ŋɔ daa nyɛla ban daa ti laɣim taba n-lee tinzuɣu m-pahi "Common Wealth" tinzuɣiri ni n-za di gama zuɣu, Silimiin' goli March dabaayɔbu dali yuuni 1957.<ref name=":0" /><ref>{{cite web|url=https://archive.org/details/1957-03-07_A_New_Nation|title=A New Nation. Gold Coast becomes Ghana In Ceremony, 1957/03/07|accessdate=20 February 2012|publisher=Universal Newsreel|language=English}}</ref><ref>{{cite web|url=http://www.bbc.co.uk/worldservice/africa/features/storyofafrica/14chapter3.shtml|title=Gold Coast to Ghana|accessdate=29 February 2012.|language=English|publisher=BBC}}</ref><ref>{{cite web|url=https://web.archive.org/web/20130602212136/http://exploringafrica.matrix.msu.edu/images/decolinization.jpg|title=Exploring Africa – Decolonization|accessdate=2 June 2013|language=English|publisher=exploringafrica.matrix.msu.edu}}</ref>
[[Ghana]] daadam biɛligu kalinli nyɛla bɛ ni buɣisi shɛli ka di paai miliyɔŋ pihita ni yini, ni tusa ayopɔin ni ayi ni kɔbisi wɔi ni pihinahi (31,072,940).<ref>{{cite web|url=https://www.worldometers.info/world-population/ghana-population/|title=2010 Population & Housing Census: National Analytical Report|publisher=www.worldometers|accessdate=23 January 2014.|language=English}}</ref> Addiini mini zuliya gbaliŋ m-be [[Ghana]] tingbani ŋɔ ni.<ref name=":0" /><ref>{{cite web|url=https://web.archive.org/web/20180424110616/http://www.statsghana.gov.gh/pop_stats.html|title=2020 Population Projection by Sex, 2010–2020|publisher=Ghana Statistical Service|language=English|accessdate=2 May 2018}}</ref> Zuliya kpana ŋan be [[Ghana]] puuni ni yɛri bali shɛŋa n-nyɛ: Dagbanli, Kambɔnsili , Guan, Ewe, Ga, Zabaɣisi, Walsi, Farifarisi, Gbengberi ni Nzema ka Silimiinsili lee nyɛ Gɔmnanti ni saɣi ti shɛli ni di tɔɣisiri li tuma duri mini shikuruti ni.<ref name=":0" />
[[Ghana]] salo puuni, kɔbiga puuni vaabu pisopɔin ni yini ni pɔnchi ayi(71.2%) nyɛla Dolodolo Yisa nyaandoliba. Ban kpalim mi nyɛla Musulimnima ka bɛ mi nyɛ kobiga puuni vaabu pinaayopɔin ni pɔnchi ayɔbu, ka buɣ'jamdiba mini ban kpalim la vaa pia ni yini(11%).<ref name=":0" /><ref>{{cite web|url=http://www.statsghana.gov.gh/docfiles/2010phc/National_Analytical_Report.pdf|title="2010 Population & Housing Census: National Analytical Report"|language=English|publisher=Ghana Statistical Service.|accessdate=23 January 2014.}}</ref>
[[Ghana]] nyɛla tingbani shɛli din nyɛ demokiratiya tingbani. Di tiŋgbani zuɣulana n-nyɛ di toondana. [[Africa]] gbansabila tingbana puuni, [[Ghana]] n-daa nyɛ tiŋ' shɛli din daa tuui deei di maŋsulinsi Silimiinsi sani.<ref name=":0">{{cite web|url=https://www.cia.gov/the-world-factbook/countries/ghana/|title=Ghana|publisher=The World Factbook|accessdate=20 May 2016|language=English}}</ref> [[Ghana]] tingbani toon' tibo la chɛmi ka di nyɛ tiŋgbani shɛli din mali yaa ni jilima pam West Africa tingbana ni. [[Ghana]] bela tiŋ' duya laɣinsi kamani Non-Aligned Movement<ref>https://www.nti.org/learn/treaties-and-regimes/non-aligned-movement-nam/</ref>, African Union, Economic Community of West African States (ECOWAS)<ref>https://www.ecowas.int/</ref>, Group of 24 (G24) n-ti pahi "Commonwealth of Nations"<ref>https://thecommonwealth.org/member-countries</ref>.
== Nyabli ==
'''Ghana''' bachi maa gbunni nyɛla Sapashinna-Naa. Kurumbunni nanima wuhiya ni [[Ghana]] daa bɛla Africa wulinluhili polo.
Vihigu wuhiya ni Ghana daa na ka din yi pa be shɛli ŋɔ amaa ka daa bela tudu polo ŋɔ hali n-ti gbaai tiŋ' shɛli bɛ ni booni Guinea la. Ghana Salima galisim daa ku ŋmanila tankpaɣu ni ku be ti ʒilɛli ni shɛm maa, lala maa zuɣu, Laribaawanima ban daa dɔli Sahara bopiɛligu maa n-niŋdi daabilim daa pali la yuli m-booni li Gold Coast.
== Kurumbuni zuliyanima ==
Ghana daa bela tiŋgban' shɛŋa niriba nini ni daa tiɣi pam Bilad el-Sudan<ref>https://www.amazon.com/Bilad-AlSudan-Essays-Africa-Afrocentricity/dp/0983379734</ref><ref>https://blackhistory938.wordpress.com/2017/07/05/jews-of-bilad-el-sudan/</ref> ni, andunia yuun tusawei. Vihigu wuhiya ni kurumbuna saha, Ghana daa pun beni mi. Ni Dagbamba n-daa su tudu polo maa ka Kambɔnsi mini bɛ ma bihi daa be Ghana sunsuuni ni di nyɔŋ ni.
== Tiŋzuɣu ==
[[Ankara|Aŋkara]] (Accra) n-nye Ghana tinzuɣu.<ref name=":0" />
== Maŋsulinsi deebu ==
Silimiingɔli March dabaayɔbu dali, yuuni 1957 Gold coast (din yuli pa booni Ghana la) daa deela bɛ maŋsulinsi gbampiɛla nuuni. Ghana daa leela tingbani shɛli din pahi tinzuɣuri shɛŋa gbampiɛla ni daa mi n-su laɣiŋgu shɛli bɛ ni boli Commonwealth of Nations la, ka [[Dr Kwame Nkrumah|Dr. Kwame Nkrumah]] <ref>[[Dr Kwame Nkrumah]]</ref> daa gari tooni n-lee tiŋgbanizuɣulana n-daa yihi Ghana yuli palo ni ka dunia zaa baŋ di yɛla.<ref>{{cite web|url=https://www.biography.com/|title=How Teacher Christa McAuliffe Was Selected for the Disastrous Challenger Mission|language=English|publisher=biography.com|accessdate=SEP 15, 2020}}</ref>
Ghana n-daa nyɛ tuuli gbansabila tiŋgbani shɛli ban daa deei bɛ maŋsulinsi gbampiɛla nuuni. Pɔi ka gbampiɛla daa ti deei Ghana n-su, Ghana daa nyɛla tiŋgbani shɛli din daa pun mali zuliya kara kamani Zabaɣisi (Gonja) mini Dagbamba ka bɛ be Ghana tudu yaɣili polo, Kambɔnsi (Ashanti), Fantinima zaa daa malila tiŋgbana nti pahi ni tiŋ' shɛŋa din miri Teeku.
Tuuta daa nyɛla bini bɔ shɛli n-ti tiŋgbani palli ban daa na yɔli deei bɛ maŋsulinsi maa (Ghana). Ŋun daa buɣisi tuuta maa n-daa nyɛ Theodosia Salome Okoh.<ref>{{cite web|url=https://www.ghanaweb.com/person/Theodosia-Salome-Okoh-190|title=Ghana Famous People|language=English|publisher=ghanaweb.com}}</ref> Tuuta maa daa mali kɔma ŋɔ di puuni; zaɣ' ʒee (red), zaɣ' dozim (gold color), zaɣ' vakahili(green) nti pahi sanŋmari' sabinli (black star) ka di be zaɣ' dozim maa sunsuuni. Zaɣ' ʒee maa zami n-ti ʒi' shɛli bɛ ni daa kpaai Ghana maŋsulinsi deebu ni la. Zaɣ' dozim maa mi zami n-ti bun' shɛli tiŋgbani maa ni ʒira ka zaɣ' vakahili maa mi za n-ti tihi ni mɔ' shɛŋa tiŋgbani maa ni mali. Saŋmari' sabinli maa mi zami n-ti daadamanima ban be tingbani maani niŋgbuŋ kom ka lahi za n-ti gbansabila zaa (Africans).
== Shikuriti ==
Ghana shikuru baŋsim so' chibsi pula buta zuɣu, ŋanima n-nyɛ Basic Education, Secondary cycle, ni Tertiary. Basic Education yaɣli ŋɔ niŋdila yuun' pia ni yini (di gbaala bihi ban nyɛ yuma anahi hali ni yuun' pia ni anu). Basic Education pubu ŋɔ gba yaɣa n-nyɛ kindergarten (yuma ayi), Primary school (pula buyi ka di zaa niŋdi yuma ata ata) ni Junior High (yuma ata). Junior High School ŋɔ bahigu mali zahimbu shɛli bɛ ni booni Basic Education Certificate Examination. Bia yi naagi BECE ŋɔ ka o gbana viɛla, o ni tuɣi o bɔhimbu Secondary cycle. To, bia mali piibu zaŋ chaŋ shikuru yaɣa ayi dini nyɛ Vocational Education (nuuni tuumbaŋsim) bee General education (baŋsim bɔbigu yaɣili din pa nuuni baŋsim). Senior high shikuru niŋdila yuma ata ka mali dahimbu shɛli bɛ ni booni West African School Certificate Examination (WASCE), ka di nyɛ di ni tu ni shikurubila mali di shɛhira dini viɛla ka naan yi tooi chaŋ nti niŋ University nti tuɣi o bohimbu.<ref>https://gh.usembassy.gov/education-culture/educationusa-center/educational-system-ghana/</ref><ref>{{Cite web|url=https://www.nuffic.nl/sites/default/files/2020-08/education-system-ghana.pdf|title=Education system
Ghana
described and compared with
the Dutch system|publisher=Nuffic|language=english|accessdate=January 2015}}</ref>
== Daadam biɛlim kalinli ==
=== Northern Region ===
==== Tolon District ====
=== Upper East Region ===
==Geography mini Geology==
==Gɔmnanti mini Siyaasa Saha==
==Daabiligu==
== Kaya ==
Ghana kaya nyɛla balibu din laɣim bohimbu mini dihi tabli Ghana zuliya balibu pam. Yuuni 2010 Ghana salo kalinli lahibali wuhiya ni zuliya shɛli ban galisi n-nyɛ Kambonsi ka bɛ vaabu yiɣisi pihinahi ni ayopɔin ni pɔnchi ata (47.3), Dagbamba vaabu piiya ni ayɔbu ni pɔnchi ayobu(16.6), Aligbenima vaabu piiya ni ata ni pɔnchi awoi (13.9),Aŋunanima vaabu apoin ni pɔnchi anahi (7.4), Gurimanima yiɣisi vaabu bunu ni pɔnchi ayopɔin (5.7) nti pahi Guan zuliya ka bɛ mi yiɣisi vaabu buta ni pɔnchi ayopɔin (3.7).
==Dabisi gahinda ŋan be Ghana taarihi ni==
{{Location map Ghana}}
# March 6,1957 ka Ghana daa dee maŋsulinsi Eilimiinsi sani.
# July 1,1960 ka Ghana daa leei Republic.
# February 3,1964 ka Ghana daa kpalim paati yini Tingbani.
# February 24,1966 ka soojanim ban toondana daa nyɛ Col. E. K. Kotoka daa ŋme m-paai Nkrumah paati gaŋ gomnanti.
# August 31, 1970 ka Akuffo- Addo daa po pɔri ka leei Ghana zuɣulana Republic din pahiri ayi la ni.
#January 13, 1972 ka linjimanima ban toondana daa nyɛ [[General Ignatius Kutu Acheampong|Lieutenant Colonel I.K. Acheampong]] daa ŋme m-paai gomnanti ka ʒini.
#June 4, 1979 dabisili ŋɔ ka linjima ban toondana daa nyɛ Flight Lieutenant Jerry John Rawlings daa ŋme m-paai Acheampong gomnanti.
#September 24, 1979 ka Dr. Hilla Limann daa po pɔri ka deei Ghana nam kuɣu ka di leei Republic din pahiri ata.
#December 31, 1981 dabsili ŋɔ ka [[Flt. Lt. Jerry John Rawlings|Flight Lieutenant J.J. Rawlings]] daa gari linjimanima tooni ka bɛ daa ŋme ka fa zuɣulaantali.
#January 7, 1993 ka bɛ daa po Flight Lieutenant J.J.Rawlings pɔri ka o ʒini Ghana nam kuɣu zuɣu ka di daa leei Republic dini pahiri anahi.
#January 7, 2001 Mr. [[John Kofi Agyekum Kufuor|John Agyekum Kufuor]] gba daa po pɔri ka leei Ghana zuɣulana.
#July 1,2007 Ghana daa ŋma shiiri laɣ' pala.
#January 7, 2009 ka [[Professor John Evans Fiifi Atta Mills|Prof. John Evans Atta Mills]] daa po pɔri ka leei Ghana zuɣulana.
#July 24, 2012 Prof. Evans Atta Mills daa kɔŋ o nyɛvuli.
#July 24, 2012 dabisili ka bɛ daa po [[John Dramani Mahama]](ŋuni n-daa nyɛ J.E.A. Mills wulana) pɔri ka o ʒini Ghana nam kuɣu zuɣu.
#January 7, 2013 John Dramani Mahama daa lahi po pɔri dini daa niŋ ka o di nasara piibu-piibu din daa niŋ December 7, 2012 la ni.
#January 7, 2017 ka [[Nana Addo Dankwa Akufo-Addo|Nana Addo- Dankwa Akufo- Addo]] daa po pɔri n-leei Ghana zuɣulana.
#January 7, 2021ka [[Nana Addo Dankwa Akufo-Addo|Nana Addo- Dankwa Akufo- Addo]] daa lahi po pɔri n-leei Ghana zuɣulana mpahi buyi zuɣu.
{{Africa maŋsulunsi tiŋgbana}}
== Kundivihira ==
{{Reflist}}
[[Pubu:Africa]]
[[Pubu:C-Class]]
[[Pubu:Ghana|*]]
[[Pubu:West Africa]]
[[Pubu:Lahabaya zaa]]
nbhwfxi7xzqcd9vv3gyixnchvqh6hoq
42533
42532
2022-08-15T00:06:25Z
IDDRISU ABDUL-KADIR NINDOO
1815
/* Kurumbuni zuliyanima */ Link
wikitext
text/x-wiki
{{Databox}}
{{E-Class}}
'''Ghana''' (Ghana Tinzuɣu), nyɛla tingban' shɛli din be ''[[Africa]]'' wulinluhili polo,<ref name=":1">{{Cite news|date=2020-12-11|title=Ghana country profile|language=en-GB|work=BBC News|url=https://www.bbc.com/news/world-africa-13433790|access-date=2022-04-08}}</ref> ka di do teekunima ayi shɛŋa bɛ ni boli “[[:en:Gulf of Guinea|Gulf of Guinea]]” mini “[[:en:Atlantic Ocean|Atlantic Ocean]] (teeku mɔɣili)” yaɣili la. Tingbani ŋɔ yi zahim, di galisim nyɛla 238,535 km2 (92,099 sq m). Zaŋ kpa [[Ghana]] wulinluhili n-nyɛ [https://web.archive.org/web/20130805012606/http://ivory/ Coast Ivory Coast] tiŋgbani,<ref>{{Cite book|last=Maxwell|first=John C|title=Things successful people do|publisher=Joselph|year=2016}}</ref> [https://web.archive.org/web/20130815124557/http://burkina/ Faso Burkina Faso] bela Ghana nuzaa zuɣu,[[:en:Togo|Togo]] zaŋ kpa di wulimpuhili polo "[[Golf of Guinea|Gulf of Guinea]]" mini "Atlantic Ocean (teeku mɔɣili) mi zaŋ kpa di nudirigu polo. Soninke sili puni "Ghana" gbunni nyɛla "Sapashin' Naa".<ref name=":1" />
==Piligu==
Tingbani shɛli din daa tuui be "[[Ghana]]" tiŋgbani ŋɔ puuni ʒemani piniyini la saha n-daa nyɛ [[Bono Tingbani|Bono tingbani]].<ref>{{cite web|url=https://books.google.com.gh/books?id=F3lyAAAAMAAJ&redir_esc=y|title=The Early History of the Akan States of Ghana|accessdate=1975|language=English|publisher=Red Candle Press.|coauthors=Eva L. R. Meyerowitz}}</ref> Yuun' kɔbisi nyaaŋa, ka tingban' timsa kamani [[Dagbaŋ]] mini Kambɔnsi (Ashanti<ref>https://www.britannica.com/place/Asante-empire</ref>) tiŋgbana gba daa yina pahi.<ref>{{cite journal|author=Danver, Steven L|url=https://books.google.com.gh/books?id=vf4TBwAAQBAJ&q=Kingdom+of+Dagbon&pg=PA25&redir_esc=y#v=snippet&q=Kingdom%20of%20Dagbon&f=false|accessdate=10 March 2015|title=Native Peoples of the World: An Encyclopedia of Groups, Cultures and Contemporary Issues|journal=Routledge|language=English}}</ref><ref>{{cite web|url=https://www.ascleiden.nl/content/webdossiers/asante-kingdom|title=Asante Kingdom|publisher=African Studies Centre, Leiden|accessdate=8 June 2014.|language=English}}</ref> Zaŋ chaŋ yuun' kɔbisinahi nyaanga, Portugal n-ti pahi Silimiin' tiŋ' shɛŋa dabam niriba daa nyɛla ban daa kpaɣintiri lala gbansabila yaɣili ŋɔ zuɣu ni bɛ niŋdi daabiligu di ni. Lala n-daa kuli nyɛ li hali ni yuun' kɔbisinu nyaaŋa ka Britain Silimiinsi daa ti to n-di n-fa yaɣili maa fukumsi. Yuun' kɔbiga sunsuuni, yaɣa anahi; Gold Coast<ref>http://slaveryandremembrance.org/articles/article/?id=A0109</ref><ref>https://www.nationsonline.org/oneworld/ghana.htm</ref>, Kambɔŋ Tiŋa polo, Tudu Yaɣa, n-ti pahi British Togoland daa nyɛla yaɣi kɔŋkɔba shɛŋa ŋan daa be Britain Silimiinsi sulinsi ni. Lala yaɣa ŋɔ daa nyɛla ban daa ti laɣim taba n-lee tinzuɣu m-pahi "Common Wealth" tinzuɣiri ni n-za di gama zuɣu, Silimiin' goli March dabaayɔbu dali yuuni 1957.<ref name=":0" /><ref>{{cite web|url=https://archive.org/details/1957-03-07_A_New_Nation|title=A New Nation. Gold Coast becomes Ghana In Ceremony, 1957/03/07|accessdate=20 February 2012|publisher=Universal Newsreel|language=English}}</ref><ref>{{cite web|url=http://www.bbc.co.uk/worldservice/africa/features/storyofafrica/14chapter3.shtml|title=Gold Coast to Ghana|accessdate=29 February 2012.|language=English|publisher=BBC}}</ref><ref>{{cite web|url=https://web.archive.org/web/20130602212136/http://exploringafrica.matrix.msu.edu/images/decolinization.jpg|title=Exploring Africa – Decolonization|accessdate=2 June 2013|language=English|publisher=exploringafrica.matrix.msu.edu}}</ref>
[[Ghana]] daadam biɛligu kalinli nyɛla bɛ ni buɣisi shɛli ka di paai miliyɔŋ pihita ni yini, ni tusa ayopɔin ni ayi ni kɔbisi wɔi ni pihinahi (31,072,940).<ref>{{cite web|url=https://www.worldometers.info/world-population/ghana-population/|title=2010 Population & Housing Census: National Analytical Report|publisher=www.worldometers|accessdate=23 January 2014.|language=English}}</ref> Addiini mini zuliya gbaliŋ m-be [[Ghana]] tingbani ŋɔ ni.<ref name=":0" /><ref>{{cite web|url=https://web.archive.org/web/20180424110616/http://www.statsghana.gov.gh/pop_stats.html|title=2020 Population Projection by Sex, 2010–2020|publisher=Ghana Statistical Service|language=English|accessdate=2 May 2018}}</ref> Zuliya kpana ŋan be [[Ghana]] puuni ni yɛri bali shɛŋa n-nyɛ: Dagbanli, Kambɔnsili , Guan, Ewe, Ga, Zabaɣisi, Walsi, Farifarisi, Gbengberi ni Nzema ka Silimiinsili lee nyɛ Gɔmnanti ni saɣi ti shɛli ni di tɔɣisiri li tuma duri mini shikuruti ni.<ref name=":0" />
[[Ghana]] salo puuni, kɔbiga puuni vaabu pisopɔin ni yini ni pɔnchi ayi(71.2%) nyɛla Dolodolo Yisa nyaandoliba. Ban kpalim mi nyɛla Musulimnima ka bɛ mi nyɛ kobiga puuni vaabu pinaayopɔin ni pɔnchi ayɔbu, ka buɣ'jamdiba mini ban kpalim la vaa pia ni yini(11%).<ref name=":0" /><ref>{{cite web|url=http://www.statsghana.gov.gh/docfiles/2010phc/National_Analytical_Report.pdf|title="2010 Population & Housing Census: National Analytical Report"|language=English|publisher=Ghana Statistical Service.|accessdate=23 January 2014.}}</ref>
[[Ghana]] nyɛla tingbani shɛli din nyɛ demokiratiya tingbani. Di tiŋgbani zuɣulana n-nyɛ di toondana. [[Africa]] gbansabila tingbana puuni, [[Ghana]] n-daa nyɛ tiŋ' shɛli din daa tuui deei di maŋsulinsi Silimiinsi sani.<ref name=":0">{{cite web|url=https://www.cia.gov/the-world-factbook/countries/ghana/|title=Ghana|publisher=The World Factbook|accessdate=20 May 2016|language=English}}</ref> [[Ghana]] tingbani toon' tibo la chɛmi ka di nyɛ tiŋgbani shɛli din mali yaa ni jilima pam West Africa tingbana ni. [[Ghana]] bela tiŋ' duya laɣinsi kamani Non-Aligned Movement<ref>https://www.nti.org/learn/treaties-and-regimes/non-aligned-movement-nam/</ref>, African Union, Economic Community of West African States (ECOWAS)<ref>https://www.ecowas.int/</ref>, Group of 24 (G24) n-ti pahi "Commonwealth of Nations"<ref>https://thecommonwealth.org/member-countries</ref>.
== Nyabli ==
'''Ghana''' bachi maa gbunni nyɛla Sapashinna-Naa. Kurumbunni nanima wuhiya ni [[Ghana]] daa bɛla Africa wulinluhili polo.
Vihigu wuhiya ni Ghana daa na ka din yi pa be shɛli ŋɔ amaa ka daa bela tudu polo ŋɔ hali n-ti gbaai tiŋ' shɛli bɛ ni booni Guinea la. Ghana Salima galisim daa ku ŋmanila tankpaɣu ni ku be ti ʒilɛli ni shɛm maa, lala maa zuɣu, Laribaawanima ban daa dɔli Sahara bopiɛligu maa n-niŋdi daabilim daa pali la yuli m-booni li Gold Coast.
== Kurumbuni zuliyanima ==
[[Ghana]] daa bela tiŋgban' shɛŋa niriba nini ni daa tiɣi pam Bilad el-Sudan<ref>https://www.amazon.com/Bilad-AlSudan-Essays-Africa-Afrocentricity/dp/0983379734</ref><ref>https://blackhistory938.wordpress.com/2017/07/05/jews-of-bilad-el-sudan/</ref> ni, andunia yuun tusawei. Vihigu wuhiya ni kurumbuna saha, Ghana daa pun beni mi. Ni Dagbamba n-daa su tudu polo maa ka Kambɔnsi mini bɛ ma bihi daa be Ghana sunsuuni ni di nyɔŋ ni.
== Tiŋzuɣu ==
[[Ankara|Aŋkara]] (Accra) n-nye Ghana tinzuɣu.<ref name=":0" />
== Maŋsulinsi deebu ==
Silimiingɔli March dabaayɔbu dali, yuuni 1957 Gold coast (din yuli pa booni Ghana la) daa deela bɛ maŋsulinsi gbampiɛla nuuni. Ghana daa leela tingbani shɛli din pahi tinzuɣuri shɛŋa gbampiɛla ni daa mi n-su laɣiŋgu shɛli bɛ ni boli Commonwealth of Nations la, ka [[Dr Kwame Nkrumah|Dr. Kwame Nkrumah]] <ref>[[Dr Kwame Nkrumah]]</ref> daa gari tooni n-lee tiŋgbanizuɣulana n-daa yihi Ghana yuli palo ni ka dunia zaa baŋ di yɛla.<ref>{{cite web|url=https://www.biography.com/|title=How Teacher Christa McAuliffe Was Selected for the Disastrous Challenger Mission|language=English|publisher=biography.com|accessdate=SEP 15, 2020}}</ref>
Ghana n-daa nyɛ tuuli gbansabila tiŋgbani shɛli ban daa deei bɛ maŋsulinsi gbampiɛla nuuni. Pɔi ka gbampiɛla daa ti deei Ghana n-su, Ghana daa nyɛla tiŋgbani shɛli din daa pun mali zuliya kara kamani Zabaɣisi (Gonja) mini Dagbamba ka bɛ be Ghana tudu yaɣili polo, Kambɔnsi (Ashanti), Fantinima zaa daa malila tiŋgbana nti pahi ni tiŋ' shɛŋa din miri Teeku.
Tuuta daa nyɛla bini bɔ shɛli n-ti tiŋgbani palli ban daa na yɔli deei bɛ maŋsulinsi maa (Ghana). Ŋun daa buɣisi tuuta maa n-daa nyɛ Theodosia Salome Okoh.<ref>{{cite web|url=https://www.ghanaweb.com/person/Theodosia-Salome-Okoh-190|title=Ghana Famous People|language=English|publisher=ghanaweb.com}}</ref> Tuuta maa daa mali kɔma ŋɔ di puuni; zaɣ' ʒee (red), zaɣ' dozim (gold color), zaɣ' vakahili(green) nti pahi sanŋmari' sabinli (black star) ka di be zaɣ' dozim maa sunsuuni. Zaɣ' ʒee maa zami n-ti ʒi' shɛli bɛ ni daa kpaai Ghana maŋsulinsi deebu ni la. Zaɣ' dozim maa mi zami n-ti bun' shɛli tiŋgbani maa ni ʒira ka zaɣ' vakahili maa mi za n-ti tihi ni mɔ' shɛŋa tiŋgbani maa ni mali. Saŋmari' sabinli maa mi zami n-ti daadamanima ban be tingbani maani niŋgbuŋ kom ka lahi za n-ti gbansabila zaa (Africans).
== Shikuriti ==
Ghana shikuru baŋsim so' chibsi pula buta zuɣu, ŋanima n-nyɛ Basic Education, Secondary cycle, ni Tertiary. Basic Education yaɣli ŋɔ niŋdila yuun' pia ni yini (di gbaala bihi ban nyɛ yuma anahi hali ni yuun' pia ni anu). Basic Education pubu ŋɔ gba yaɣa n-nyɛ kindergarten (yuma ayi), Primary school (pula buyi ka di zaa niŋdi yuma ata ata) ni Junior High (yuma ata). Junior High School ŋɔ bahigu mali zahimbu shɛli bɛ ni booni Basic Education Certificate Examination. Bia yi naagi BECE ŋɔ ka o gbana viɛla, o ni tuɣi o bɔhimbu Secondary cycle. To, bia mali piibu zaŋ chaŋ shikuru yaɣa ayi dini nyɛ Vocational Education (nuuni tuumbaŋsim) bee General education (baŋsim bɔbigu yaɣili din pa nuuni baŋsim). Senior high shikuru niŋdila yuma ata ka mali dahimbu shɛli bɛ ni booni West African School Certificate Examination (WASCE), ka di nyɛ di ni tu ni shikurubila mali di shɛhira dini viɛla ka naan yi tooi chaŋ nti niŋ University nti tuɣi o bohimbu.<ref>https://gh.usembassy.gov/education-culture/educationusa-center/educational-system-ghana/</ref><ref>{{Cite web|url=https://www.nuffic.nl/sites/default/files/2020-08/education-system-ghana.pdf|title=Education system
Ghana
described and compared with
the Dutch system|publisher=Nuffic|language=english|accessdate=January 2015}}</ref>
== Daadam biɛlim kalinli ==
=== Northern Region ===
==== Tolon District ====
=== Upper East Region ===
==Geography mini Geology==
==Gɔmnanti mini Siyaasa Saha==
==Daabiligu==
== Kaya ==
Ghana kaya nyɛla balibu din laɣim bohimbu mini dihi tabli Ghana zuliya balibu pam. Yuuni 2010 Ghana salo kalinli lahibali wuhiya ni zuliya shɛli ban galisi n-nyɛ Kambonsi ka bɛ vaabu yiɣisi pihinahi ni ayopɔin ni pɔnchi ata (47.3), Dagbamba vaabu piiya ni ayɔbu ni pɔnchi ayobu(16.6), Aligbenima vaabu piiya ni ata ni pɔnchi awoi (13.9),Aŋunanima vaabu apoin ni pɔnchi anahi (7.4), Gurimanima yiɣisi vaabu bunu ni pɔnchi ayopɔin (5.7) nti pahi Guan zuliya ka bɛ mi yiɣisi vaabu buta ni pɔnchi ayopɔin (3.7).
==Dabisi gahinda ŋan be Ghana taarihi ni==
{{Location map Ghana}}
# March 6,1957 ka Ghana daa dee maŋsulinsi Eilimiinsi sani.
# July 1,1960 ka Ghana daa leei Republic.
# February 3,1964 ka Ghana daa kpalim paati yini Tingbani.
# February 24,1966 ka soojanim ban toondana daa nyɛ Col. E. K. Kotoka daa ŋme m-paai Nkrumah paati gaŋ gomnanti.
# August 31, 1970 ka Akuffo- Addo daa po pɔri ka leei Ghana zuɣulana Republic din pahiri ayi la ni.
#January 13, 1972 ka linjimanima ban toondana daa nyɛ [[General Ignatius Kutu Acheampong|Lieutenant Colonel I.K. Acheampong]] daa ŋme m-paai gomnanti ka ʒini.
#June 4, 1979 dabisili ŋɔ ka linjima ban toondana daa nyɛ Flight Lieutenant Jerry John Rawlings daa ŋme m-paai Acheampong gomnanti.
#September 24, 1979 ka Dr. Hilla Limann daa po pɔri ka deei Ghana nam kuɣu ka di leei Republic din pahiri ata.
#December 31, 1981 dabsili ŋɔ ka [[Flt. Lt. Jerry John Rawlings|Flight Lieutenant J.J. Rawlings]] daa gari linjimanima tooni ka bɛ daa ŋme ka fa zuɣulaantali.
#January 7, 1993 ka bɛ daa po Flight Lieutenant J.J.Rawlings pɔri ka o ʒini Ghana nam kuɣu zuɣu ka di daa leei Republic dini pahiri anahi.
#January 7, 2001 Mr. [[John Kofi Agyekum Kufuor|John Agyekum Kufuor]] gba daa po pɔri ka leei Ghana zuɣulana.
#July 1,2007 Ghana daa ŋma shiiri laɣ' pala.
#January 7, 2009 ka [[Professor John Evans Fiifi Atta Mills|Prof. John Evans Atta Mills]] daa po pɔri ka leei Ghana zuɣulana.
#July 24, 2012 Prof. Evans Atta Mills daa kɔŋ o nyɛvuli.
#July 24, 2012 dabisili ka bɛ daa po [[John Dramani Mahama]](ŋuni n-daa nyɛ J.E.A. Mills wulana) pɔri ka o ʒini Ghana nam kuɣu zuɣu.
#January 7, 2013 John Dramani Mahama daa lahi po pɔri dini daa niŋ ka o di nasara piibu-piibu din daa niŋ December 7, 2012 la ni.
#January 7, 2017 ka [[Nana Addo Dankwa Akufo-Addo|Nana Addo- Dankwa Akufo- Addo]] daa po pɔri n-leei Ghana zuɣulana.
#January 7, 2021ka [[Nana Addo Dankwa Akufo-Addo|Nana Addo- Dankwa Akufo- Addo]] daa lahi po pɔri n-leei Ghana zuɣulana mpahi buyi zuɣu.
{{Africa maŋsulunsi tiŋgbana}}
== Kundivihira ==
{{Reflist}}
[[Pubu:Africa]]
[[Pubu:C-Class]]
[[Pubu:Ghana|*]]
[[Pubu:West Africa]]
[[Pubu:Lahabaya zaa]]
ap9fpjt0jca0zwrzajklfmfkn5pm9zz
42534
42533
2022-08-15T00:07:14Z
IDDRISU ABDUL-KADIR NINDOO
1815
/* Nyabli */ link
wikitext
text/x-wiki
{{Databox}}
{{E-Class}}
'''Ghana''' (Ghana Tinzuɣu), nyɛla tingban' shɛli din be ''[[Africa]]'' wulinluhili polo,<ref name=":1">{{Cite news|date=2020-12-11|title=Ghana country profile|language=en-GB|work=BBC News|url=https://www.bbc.com/news/world-africa-13433790|access-date=2022-04-08}}</ref> ka di do teekunima ayi shɛŋa bɛ ni boli “[[:en:Gulf of Guinea|Gulf of Guinea]]” mini “[[:en:Atlantic Ocean|Atlantic Ocean]] (teeku mɔɣili)” yaɣili la. Tingbani ŋɔ yi zahim, di galisim nyɛla 238,535 km2 (92,099 sq m). Zaŋ kpa [[Ghana]] wulinluhili n-nyɛ [https://web.archive.org/web/20130805012606/http://ivory/ Coast Ivory Coast] tiŋgbani,<ref>{{Cite book|last=Maxwell|first=John C|title=Things successful people do|publisher=Joselph|year=2016}}</ref> [https://web.archive.org/web/20130815124557/http://burkina/ Faso Burkina Faso] bela Ghana nuzaa zuɣu,[[:en:Togo|Togo]] zaŋ kpa di wulimpuhili polo "[[Golf of Guinea|Gulf of Guinea]]" mini "Atlantic Ocean (teeku mɔɣili) mi zaŋ kpa di nudirigu polo. Soninke sili puni "Ghana" gbunni nyɛla "Sapashin' Naa".<ref name=":1" />
==Piligu==
Tingbani shɛli din daa tuui be "[[Ghana]]" tiŋgbani ŋɔ puuni ʒemani piniyini la saha n-daa nyɛ [[Bono Tingbani|Bono tingbani]].<ref>{{cite web|url=https://books.google.com.gh/books?id=F3lyAAAAMAAJ&redir_esc=y|title=The Early History of the Akan States of Ghana|accessdate=1975|language=English|publisher=Red Candle Press.|coauthors=Eva L. R. Meyerowitz}}</ref> Yuun' kɔbisi nyaaŋa, ka tingban' timsa kamani [[Dagbaŋ]] mini Kambɔnsi (Ashanti<ref>https://www.britannica.com/place/Asante-empire</ref>) tiŋgbana gba daa yina pahi.<ref>{{cite journal|author=Danver, Steven L|url=https://books.google.com.gh/books?id=vf4TBwAAQBAJ&q=Kingdom+of+Dagbon&pg=PA25&redir_esc=y#v=snippet&q=Kingdom%20of%20Dagbon&f=false|accessdate=10 March 2015|title=Native Peoples of the World: An Encyclopedia of Groups, Cultures and Contemporary Issues|journal=Routledge|language=English}}</ref><ref>{{cite web|url=https://www.ascleiden.nl/content/webdossiers/asante-kingdom|title=Asante Kingdom|publisher=African Studies Centre, Leiden|accessdate=8 June 2014.|language=English}}</ref> Zaŋ chaŋ yuun' kɔbisinahi nyaanga, Portugal n-ti pahi Silimiin' tiŋ' shɛŋa dabam niriba daa nyɛla ban daa kpaɣintiri lala gbansabila yaɣili ŋɔ zuɣu ni bɛ niŋdi daabiligu di ni. Lala n-daa kuli nyɛ li hali ni yuun' kɔbisinu nyaaŋa ka Britain Silimiinsi daa ti to n-di n-fa yaɣili maa fukumsi. Yuun' kɔbiga sunsuuni, yaɣa anahi; Gold Coast<ref>http://slaveryandremembrance.org/articles/article/?id=A0109</ref><ref>https://www.nationsonline.org/oneworld/ghana.htm</ref>, Kambɔŋ Tiŋa polo, Tudu Yaɣa, n-ti pahi British Togoland daa nyɛla yaɣi kɔŋkɔba shɛŋa ŋan daa be Britain Silimiinsi sulinsi ni. Lala yaɣa ŋɔ daa nyɛla ban daa ti laɣim taba n-lee tinzuɣu m-pahi "Common Wealth" tinzuɣiri ni n-za di gama zuɣu, Silimiin' goli March dabaayɔbu dali yuuni 1957.<ref name=":0" /><ref>{{cite web|url=https://archive.org/details/1957-03-07_A_New_Nation|title=A New Nation. Gold Coast becomes Ghana In Ceremony, 1957/03/07|accessdate=20 February 2012|publisher=Universal Newsreel|language=English}}</ref><ref>{{cite web|url=http://www.bbc.co.uk/worldservice/africa/features/storyofafrica/14chapter3.shtml|title=Gold Coast to Ghana|accessdate=29 February 2012.|language=English|publisher=BBC}}</ref><ref>{{cite web|url=https://web.archive.org/web/20130602212136/http://exploringafrica.matrix.msu.edu/images/decolinization.jpg|title=Exploring Africa – Decolonization|accessdate=2 June 2013|language=English|publisher=exploringafrica.matrix.msu.edu}}</ref>
[[Ghana]] daadam biɛligu kalinli nyɛla bɛ ni buɣisi shɛli ka di paai miliyɔŋ pihita ni yini, ni tusa ayopɔin ni ayi ni kɔbisi wɔi ni pihinahi (31,072,940).<ref>{{cite web|url=https://www.worldometers.info/world-population/ghana-population/|title=2010 Population & Housing Census: National Analytical Report|publisher=www.worldometers|accessdate=23 January 2014.|language=English}}</ref> Addiini mini zuliya gbaliŋ m-be [[Ghana]] tingbani ŋɔ ni.<ref name=":0" /><ref>{{cite web|url=https://web.archive.org/web/20180424110616/http://www.statsghana.gov.gh/pop_stats.html|title=2020 Population Projection by Sex, 2010–2020|publisher=Ghana Statistical Service|language=English|accessdate=2 May 2018}}</ref> Zuliya kpana ŋan be [[Ghana]] puuni ni yɛri bali shɛŋa n-nyɛ: Dagbanli, Kambɔnsili , Guan, Ewe, Ga, Zabaɣisi, Walsi, Farifarisi, Gbengberi ni Nzema ka Silimiinsili lee nyɛ Gɔmnanti ni saɣi ti shɛli ni di tɔɣisiri li tuma duri mini shikuruti ni.<ref name=":0" />
[[Ghana]] salo puuni, kɔbiga puuni vaabu pisopɔin ni yini ni pɔnchi ayi(71.2%) nyɛla Dolodolo Yisa nyaandoliba. Ban kpalim mi nyɛla Musulimnima ka bɛ mi nyɛ kobiga puuni vaabu pinaayopɔin ni pɔnchi ayɔbu, ka buɣ'jamdiba mini ban kpalim la vaa pia ni yini(11%).<ref name=":0" /><ref>{{cite web|url=http://www.statsghana.gov.gh/docfiles/2010phc/National_Analytical_Report.pdf|title="2010 Population & Housing Census: National Analytical Report"|language=English|publisher=Ghana Statistical Service.|accessdate=23 January 2014.}}</ref>
[[Ghana]] nyɛla tingbani shɛli din nyɛ demokiratiya tingbani. Di tiŋgbani zuɣulana n-nyɛ di toondana. [[Africa]] gbansabila tingbana puuni, [[Ghana]] n-daa nyɛ tiŋ' shɛli din daa tuui deei di maŋsulinsi Silimiinsi sani.<ref name=":0">{{cite web|url=https://www.cia.gov/the-world-factbook/countries/ghana/|title=Ghana|publisher=The World Factbook|accessdate=20 May 2016|language=English}}</ref> [[Ghana]] tingbani toon' tibo la chɛmi ka di nyɛ tiŋgbani shɛli din mali yaa ni jilima pam West Africa tingbana ni. [[Ghana]] bela tiŋ' duya laɣinsi kamani Non-Aligned Movement<ref>https://www.nti.org/learn/treaties-and-regimes/non-aligned-movement-nam/</ref>, African Union, Economic Community of West African States (ECOWAS)<ref>https://www.ecowas.int/</ref>, Group of 24 (G24) n-ti pahi "Commonwealth of Nations"<ref>https://thecommonwealth.org/member-countries</ref>.
== Nyabli ==
'''Ghana''' bachi maa gbunni nyɛla Sapashinna-Naa. Kurumbunni nanima wuhiya ni [[Ghana]] daa bɛla Africa wulinluhili polo.
Vihigu wuhiya ni [[Ghana]] daa na ka din yi pa be shɛli ŋɔ amaa ka daa bela tudu polo ŋɔ hali n-ti gbaai tiŋ' shɛli bɛ ni booni Guinea la. Ghana Salima galisim daa ku ŋmanila tankpaɣu ni ku be ti ʒilɛli ni shɛm maa, lala maa zuɣu, Laribaawanima ban daa dɔli Sahara bopiɛligu maa n-niŋdi daabilim daa pali la yuli m-booni li Gold Coast.
== Kurumbuni zuliyanima ==
[[Ghana]] daa bela tiŋgban' shɛŋa niriba nini ni daa tiɣi pam Bilad el-Sudan<ref>https://www.amazon.com/Bilad-AlSudan-Essays-Africa-Afrocentricity/dp/0983379734</ref><ref>https://blackhistory938.wordpress.com/2017/07/05/jews-of-bilad-el-sudan/</ref> ni, andunia yuun tusawei. Vihigu wuhiya ni kurumbuna saha, Ghana daa pun beni mi. Ni Dagbamba n-daa su tudu polo maa ka Kambɔnsi mini bɛ ma bihi daa be Ghana sunsuuni ni di nyɔŋ ni.
== Tiŋzuɣu ==
[[Ankara|Aŋkara]] (Accra) n-nye Ghana tinzuɣu.<ref name=":0" />
== Maŋsulinsi deebu ==
Silimiingɔli March dabaayɔbu dali, yuuni 1957 Gold coast (din yuli pa booni Ghana la) daa deela bɛ maŋsulinsi gbampiɛla nuuni. Ghana daa leela tingbani shɛli din pahi tinzuɣuri shɛŋa gbampiɛla ni daa mi n-su laɣiŋgu shɛli bɛ ni boli Commonwealth of Nations la, ka [[Dr Kwame Nkrumah|Dr. Kwame Nkrumah]] <ref>[[Dr Kwame Nkrumah]]</ref> daa gari tooni n-lee tiŋgbanizuɣulana n-daa yihi Ghana yuli palo ni ka dunia zaa baŋ di yɛla.<ref>{{cite web|url=https://www.biography.com/|title=How Teacher Christa McAuliffe Was Selected for the Disastrous Challenger Mission|language=English|publisher=biography.com|accessdate=SEP 15, 2020}}</ref>
Ghana n-daa nyɛ tuuli gbansabila tiŋgbani shɛli ban daa deei bɛ maŋsulinsi gbampiɛla nuuni. Pɔi ka gbampiɛla daa ti deei Ghana n-su, Ghana daa nyɛla tiŋgbani shɛli din daa pun mali zuliya kara kamani Zabaɣisi (Gonja) mini Dagbamba ka bɛ be Ghana tudu yaɣili polo, Kambɔnsi (Ashanti), Fantinima zaa daa malila tiŋgbana nti pahi ni tiŋ' shɛŋa din miri Teeku.
Tuuta daa nyɛla bini bɔ shɛli n-ti tiŋgbani palli ban daa na yɔli deei bɛ maŋsulinsi maa (Ghana). Ŋun daa buɣisi tuuta maa n-daa nyɛ Theodosia Salome Okoh.<ref>{{cite web|url=https://www.ghanaweb.com/person/Theodosia-Salome-Okoh-190|title=Ghana Famous People|language=English|publisher=ghanaweb.com}}</ref> Tuuta maa daa mali kɔma ŋɔ di puuni; zaɣ' ʒee (red), zaɣ' dozim (gold color), zaɣ' vakahili(green) nti pahi sanŋmari' sabinli (black star) ka di be zaɣ' dozim maa sunsuuni. Zaɣ' ʒee maa zami n-ti ʒi' shɛli bɛ ni daa kpaai Ghana maŋsulinsi deebu ni la. Zaɣ' dozim maa mi zami n-ti bun' shɛli tiŋgbani maa ni ʒira ka zaɣ' vakahili maa mi za n-ti tihi ni mɔ' shɛŋa tiŋgbani maa ni mali. Saŋmari' sabinli maa mi zami n-ti daadamanima ban be tingbani maani niŋgbuŋ kom ka lahi za n-ti gbansabila zaa (Africans).
== Shikuriti ==
Ghana shikuru baŋsim so' chibsi pula buta zuɣu, ŋanima n-nyɛ Basic Education, Secondary cycle, ni Tertiary. Basic Education yaɣli ŋɔ niŋdila yuun' pia ni yini (di gbaala bihi ban nyɛ yuma anahi hali ni yuun' pia ni anu). Basic Education pubu ŋɔ gba yaɣa n-nyɛ kindergarten (yuma ayi), Primary school (pula buyi ka di zaa niŋdi yuma ata ata) ni Junior High (yuma ata). Junior High School ŋɔ bahigu mali zahimbu shɛli bɛ ni booni Basic Education Certificate Examination. Bia yi naagi BECE ŋɔ ka o gbana viɛla, o ni tuɣi o bɔhimbu Secondary cycle. To, bia mali piibu zaŋ chaŋ shikuru yaɣa ayi dini nyɛ Vocational Education (nuuni tuumbaŋsim) bee General education (baŋsim bɔbigu yaɣili din pa nuuni baŋsim). Senior high shikuru niŋdila yuma ata ka mali dahimbu shɛli bɛ ni booni West African School Certificate Examination (WASCE), ka di nyɛ di ni tu ni shikurubila mali di shɛhira dini viɛla ka naan yi tooi chaŋ nti niŋ University nti tuɣi o bohimbu.<ref>https://gh.usembassy.gov/education-culture/educationusa-center/educational-system-ghana/</ref><ref>{{Cite web|url=https://www.nuffic.nl/sites/default/files/2020-08/education-system-ghana.pdf|title=Education system
Ghana
described and compared with
the Dutch system|publisher=Nuffic|language=english|accessdate=January 2015}}</ref>
== Daadam biɛlim kalinli ==
=== Northern Region ===
==== Tolon District ====
=== Upper East Region ===
==Geography mini Geology==
==Gɔmnanti mini Siyaasa Saha==
==Daabiligu==
== Kaya ==
Ghana kaya nyɛla balibu din laɣim bohimbu mini dihi tabli Ghana zuliya balibu pam. Yuuni 2010 Ghana salo kalinli lahibali wuhiya ni zuliya shɛli ban galisi n-nyɛ Kambonsi ka bɛ vaabu yiɣisi pihinahi ni ayopɔin ni pɔnchi ata (47.3), Dagbamba vaabu piiya ni ayɔbu ni pɔnchi ayobu(16.6), Aligbenima vaabu piiya ni ata ni pɔnchi awoi (13.9),Aŋunanima vaabu apoin ni pɔnchi anahi (7.4), Gurimanima yiɣisi vaabu bunu ni pɔnchi ayopɔin (5.7) nti pahi Guan zuliya ka bɛ mi yiɣisi vaabu buta ni pɔnchi ayopɔin (3.7).
==Dabisi gahinda ŋan be Ghana taarihi ni==
{{Location map Ghana}}
# March 6,1957 ka Ghana daa dee maŋsulinsi Eilimiinsi sani.
# July 1,1960 ka Ghana daa leei Republic.
# February 3,1964 ka Ghana daa kpalim paati yini Tingbani.
# February 24,1966 ka soojanim ban toondana daa nyɛ Col. E. K. Kotoka daa ŋme m-paai Nkrumah paati gaŋ gomnanti.
# August 31, 1970 ka Akuffo- Addo daa po pɔri ka leei Ghana zuɣulana Republic din pahiri ayi la ni.
#January 13, 1972 ka linjimanima ban toondana daa nyɛ [[General Ignatius Kutu Acheampong|Lieutenant Colonel I.K. Acheampong]] daa ŋme m-paai gomnanti ka ʒini.
#June 4, 1979 dabisili ŋɔ ka linjima ban toondana daa nyɛ Flight Lieutenant Jerry John Rawlings daa ŋme m-paai Acheampong gomnanti.
#September 24, 1979 ka Dr. Hilla Limann daa po pɔri ka deei Ghana nam kuɣu ka di leei Republic din pahiri ata.
#December 31, 1981 dabsili ŋɔ ka [[Flt. Lt. Jerry John Rawlings|Flight Lieutenant J.J. Rawlings]] daa gari linjimanima tooni ka bɛ daa ŋme ka fa zuɣulaantali.
#January 7, 1993 ka bɛ daa po Flight Lieutenant J.J.Rawlings pɔri ka o ʒini Ghana nam kuɣu zuɣu ka di daa leei Republic dini pahiri anahi.
#January 7, 2001 Mr. [[John Kofi Agyekum Kufuor|John Agyekum Kufuor]] gba daa po pɔri ka leei Ghana zuɣulana.
#July 1,2007 Ghana daa ŋma shiiri laɣ' pala.
#January 7, 2009 ka [[Professor John Evans Fiifi Atta Mills|Prof. John Evans Atta Mills]] daa po pɔri ka leei Ghana zuɣulana.
#July 24, 2012 Prof. Evans Atta Mills daa kɔŋ o nyɛvuli.
#July 24, 2012 dabisili ka bɛ daa po [[John Dramani Mahama]](ŋuni n-daa nyɛ J.E.A. Mills wulana) pɔri ka o ʒini Ghana nam kuɣu zuɣu.
#January 7, 2013 John Dramani Mahama daa lahi po pɔri dini daa niŋ ka o di nasara piibu-piibu din daa niŋ December 7, 2012 la ni.
#January 7, 2017 ka [[Nana Addo Dankwa Akufo-Addo|Nana Addo- Dankwa Akufo- Addo]] daa po pɔri n-leei Ghana zuɣulana.
#January 7, 2021ka [[Nana Addo Dankwa Akufo-Addo|Nana Addo- Dankwa Akufo- Addo]] daa lahi po pɔri n-leei Ghana zuɣulana mpahi buyi zuɣu.
{{Africa maŋsulunsi tiŋgbana}}
== Kundivihira ==
{{Reflist}}
[[Pubu:Africa]]
[[Pubu:C-Class]]
[[Pubu:Ghana|*]]
[[Pubu:West Africa]]
[[Pubu:Lahabaya zaa]]
8060ehfyww47aztlyim1rrun4we3pyp
42535
42534
2022-08-15T00:07:52Z
IDDRISU ABDUL-KADIR NINDOO
1815
/* Nyabli */ Link
wikitext
text/x-wiki
{{Databox}}
{{E-Class}}
'''Ghana''' (Ghana Tinzuɣu), nyɛla tingban' shɛli din be ''[[Africa]]'' wulinluhili polo,<ref name=":1">{{Cite news|date=2020-12-11|title=Ghana country profile|language=en-GB|work=BBC News|url=https://www.bbc.com/news/world-africa-13433790|access-date=2022-04-08}}</ref> ka di do teekunima ayi shɛŋa bɛ ni boli “[[:en:Gulf of Guinea|Gulf of Guinea]]” mini “[[:en:Atlantic Ocean|Atlantic Ocean]] (teeku mɔɣili)” yaɣili la. Tingbani ŋɔ yi zahim, di galisim nyɛla 238,535 km2 (92,099 sq m). Zaŋ kpa [[Ghana]] wulinluhili n-nyɛ [https://web.archive.org/web/20130805012606/http://ivory/ Coast Ivory Coast] tiŋgbani,<ref>{{Cite book|last=Maxwell|first=John C|title=Things successful people do|publisher=Joselph|year=2016}}</ref> [https://web.archive.org/web/20130815124557/http://burkina/ Faso Burkina Faso] bela Ghana nuzaa zuɣu,[[:en:Togo|Togo]] zaŋ kpa di wulimpuhili polo "[[Golf of Guinea|Gulf of Guinea]]" mini "Atlantic Ocean (teeku mɔɣili) mi zaŋ kpa di nudirigu polo. Soninke sili puni "Ghana" gbunni nyɛla "Sapashin' Naa".<ref name=":1" />
==Piligu==
Tingbani shɛli din daa tuui be "[[Ghana]]" tiŋgbani ŋɔ puuni ʒemani piniyini la saha n-daa nyɛ [[Bono Tingbani|Bono tingbani]].<ref>{{cite web|url=https://books.google.com.gh/books?id=F3lyAAAAMAAJ&redir_esc=y|title=The Early History of the Akan States of Ghana|accessdate=1975|language=English|publisher=Red Candle Press.|coauthors=Eva L. R. Meyerowitz}}</ref> Yuun' kɔbisi nyaaŋa, ka tingban' timsa kamani [[Dagbaŋ]] mini Kambɔnsi (Ashanti<ref>https://www.britannica.com/place/Asante-empire</ref>) tiŋgbana gba daa yina pahi.<ref>{{cite journal|author=Danver, Steven L|url=https://books.google.com.gh/books?id=vf4TBwAAQBAJ&q=Kingdom+of+Dagbon&pg=PA25&redir_esc=y#v=snippet&q=Kingdom%20of%20Dagbon&f=false|accessdate=10 March 2015|title=Native Peoples of the World: An Encyclopedia of Groups, Cultures and Contemporary Issues|journal=Routledge|language=English}}</ref><ref>{{cite web|url=https://www.ascleiden.nl/content/webdossiers/asante-kingdom|title=Asante Kingdom|publisher=African Studies Centre, Leiden|accessdate=8 June 2014.|language=English}}</ref> Zaŋ chaŋ yuun' kɔbisinahi nyaanga, Portugal n-ti pahi Silimiin' tiŋ' shɛŋa dabam niriba daa nyɛla ban daa kpaɣintiri lala gbansabila yaɣili ŋɔ zuɣu ni bɛ niŋdi daabiligu di ni. Lala n-daa kuli nyɛ li hali ni yuun' kɔbisinu nyaaŋa ka Britain Silimiinsi daa ti to n-di n-fa yaɣili maa fukumsi. Yuun' kɔbiga sunsuuni, yaɣa anahi; Gold Coast<ref>http://slaveryandremembrance.org/articles/article/?id=A0109</ref><ref>https://www.nationsonline.org/oneworld/ghana.htm</ref>, Kambɔŋ Tiŋa polo, Tudu Yaɣa, n-ti pahi British Togoland daa nyɛla yaɣi kɔŋkɔba shɛŋa ŋan daa be Britain Silimiinsi sulinsi ni. Lala yaɣa ŋɔ daa nyɛla ban daa ti laɣim taba n-lee tinzuɣu m-pahi "Common Wealth" tinzuɣiri ni n-za di gama zuɣu, Silimiin' goli March dabaayɔbu dali yuuni 1957.<ref name=":0" /><ref>{{cite web|url=https://archive.org/details/1957-03-07_A_New_Nation|title=A New Nation. Gold Coast becomes Ghana In Ceremony, 1957/03/07|accessdate=20 February 2012|publisher=Universal Newsreel|language=English}}</ref><ref>{{cite web|url=http://www.bbc.co.uk/worldservice/africa/features/storyofafrica/14chapter3.shtml|title=Gold Coast to Ghana|accessdate=29 February 2012.|language=English|publisher=BBC}}</ref><ref>{{cite web|url=https://web.archive.org/web/20130602212136/http://exploringafrica.matrix.msu.edu/images/decolinization.jpg|title=Exploring Africa – Decolonization|accessdate=2 June 2013|language=English|publisher=exploringafrica.matrix.msu.edu}}</ref>
[[Ghana]] daadam biɛligu kalinli nyɛla bɛ ni buɣisi shɛli ka di paai miliyɔŋ pihita ni yini, ni tusa ayopɔin ni ayi ni kɔbisi wɔi ni pihinahi (31,072,940).<ref>{{cite web|url=https://www.worldometers.info/world-population/ghana-population/|title=2010 Population & Housing Census: National Analytical Report|publisher=www.worldometers|accessdate=23 January 2014.|language=English}}</ref> Addiini mini zuliya gbaliŋ m-be [[Ghana]] tingbani ŋɔ ni.<ref name=":0" /><ref>{{cite web|url=https://web.archive.org/web/20180424110616/http://www.statsghana.gov.gh/pop_stats.html|title=2020 Population Projection by Sex, 2010–2020|publisher=Ghana Statistical Service|language=English|accessdate=2 May 2018}}</ref> Zuliya kpana ŋan be [[Ghana]] puuni ni yɛri bali shɛŋa n-nyɛ: Dagbanli, Kambɔnsili , Guan, Ewe, Ga, Zabaɣisi, Walsi, Farifarisi, Gbengberi ni Nzema ka Silimiinsili lee nyɛ Gɔmnanti ni saɣi ti shɛli ni di tɔɣisiri li tuma duri mini shikuruti ni.<ref name=":0" />
[[Ghana]] salo puuni, kɔbiga puuni vaabu pisopɔin ni yini ni pɔnchi ayi(71.2%) nyɛla Dolodolo Yisa nyaandoliba. Ban kpalim mi nyɛla Musulimnima ka bɛ mi nyɛ kobiga puuni vaabu pinaayopɔin ni pɔnchi ayɔbu, ka buɣ'jamdiba mini ban kpalim la vaa pia ni yini(11%).<ref name=":0" /><ref>{{cite web|url=http://www.statsghana.gov.gh/docfiles/2010phc/National_Analytical_Report.pdf|title="2010 Population & Housing Census: National Analytical Report"|language=English|publisher=Ghana Statistical Service.|accessdate=23 January 2014.}}</ref>
[[Ghana]] nyɛla tingbani shɛli din nyɛ demokiratiya tingbani. Di tiŋgbani zuɣulana n-nyɛ di toondana. [[Africa]] gbansabila tingbana puuni, [[Ghana]] n-daa nyɛ tiŋ' shɛli din daa tuui deei di maŋsulinsi Silimiinsi sani.<ref name=":0">{{cite web|url=https://www.cia.gov/the-world-factbook/countries/ghana/|title=Ghana|publisher=The World Factbook|accessdate=20 May 2016|language=English}}</ref> [[Ghana]] tingbani toon' tibo la chɛmi ka di nyɛ tiŋgbani shɛli din mali yaa ni jilima pam West Africa tingbana ni. [[Ghana]] bela tiŋ' duya laɣinsi kamani Non-Aligned Movement<ref>https://www.nti.org/learn/treaties-and-regimes/non-aligned-movement-nam/</ref>, African Union, Economic Community of West African States (ECOWAS)<ref>https://www.ecowas.int/</ref>, Group of 24 (G24) n-ti pahi "Commonwealth of Nations"<ref>https://thecommonwealth.org/member-countries</ref>.
== Nyabli ==
'''Ghana''' bachi maa gbunni nyɛla Sapashinna-Naa. Kurumbunni nanima wuhiya ni [[Ghana]] daa bɛla Africa wulinluhili polo.
Vihigu wuhiya ni [[Ghana]] daa na ka din yi pa be shɛli ŋɔ amaa ka daa bela tudu polo ŋɔ hali n-ti gbaai tiŋ' shɛli bɛ ni booni Guinea la. [[Ghana]] Salima galisim daa ku ŋmanila tankpaɣu ni ku be ti ʒilɛli ni shɛm maa, lala maa zuɣu, Laribaawanima ban daa dɔli Sahara bopiɛligu maa n-niŋdi daabilim daa pali la yuli m-booni li Gold Coast.
== Kurumbuni zuliyanima ==
[[Ghana]] daa bela tiŋgban' shɛŋa niriba nini ni daa tiɣi pam Bilad el-Sudan<ref>https://www.amazon.com/Bilad-AlSudan-Essays-Africa-Afrocentricity/dp/0983379734</ref><ref>https://blackhistory938.wordpress.com/2017/07/05/jews-of-bilad-el-sudan/</ref> ni, andunia yuun tusawei. Vihigu wuhiya ni kurumbuna saha, Ghana daa pun beni mi. Ni Dagbamba n-daa su tudu polo maa ka Kambɔnsi mini bɛ ma bihi daa be Ghana sunsuuni ni di nyɔŋ ni.
== Tiŋzuɣu ==
[[Ankara|Aŋkara]] (Accra) n-nye Ghana tinzuɣu.<ref name=":0" />
== Maŋsulinsi deebu ==
Silimiingɔli March dabaayɔbu dali, yuuni 1957 Gold coast (din yuli pa booni Ghana la) daa deela bɛ maŋsulinsi gbampiɛla nuuni. Ghana daa leela tingbani shɛli din pahi tinzuɣuri shɛŋa gbampiɛla ni daa mi n-su laɣiŋgu shɛli bɛ ni boli Commonwealth of Nations la, ka [[Dr Kwame Nkrumah|Dr. Kwame Nkrumah]] <ref>[[Dr Kwame Nkrumah]]</ref> daa gari tooni n-lee tiŋgbanizuɣulana n-daa yihi Ghana yuli palo ni ka dunia zaa baŋ di yɛla.<ref>{{cite web|url=https://www.biography.com/|title=How Teacher Christa McAuliffe Was Selected for the Disastrous Challenger Mission|language=English|publisher=biography.com|accessdate=SEP 15, 2020}}</ref>
Ghana n-daa nyɛ tuuli gbansabila tiŋgbani shɛli ban daa deei bɛ maŋsulinsi gbampiɛla nuuni. Pɔi ka gbampiɛla daa ti deei Ghana n-su, Ghana daa nyɛla tiŋgbani shɛli din daa pun mali zuliya kara kamani Zabaɣisi (Gonja) mini Dagbamba ka bɛ be Ghana tudu yaɣili polo, Kambɔnsi (Ashanti), Fantinima zaa daa malila tiŋgbana nti pahi ni tiŋ' shɛŋa din miri Teeku.
Tuuta daa nyɛla bini bɔ shɛli n-ti tiŋgbani palli ban daa na yɔli deei bɛ maŋsulinsi maa (Ghana). Ŋun daa buɣisi tuuta maa n-daa nyɛ Theodosia Salome Okoh.<ref>{{cite web|url=https://www.ghanaweb.com/person/Theodosia-Salome-Okoh-190|title=Ghana Famous People|language=English|publisher=ghanaweb.com}}</ref> Tuuta maa daa mali kɔma ŋɔ di puuni; zaɣ' ʒee (red), zaɣ' dozim (gold color), zaɣ' vakahili(green) nti pahi sanŋmari' sabinli (black star) ka di be zaɣ' dozim maa sunsuuni. Zaɣ' ʒee maa zami n-ti ʒi' shɛli bɛ ni daa kpaai Ghana maŋsulinsi deebu ni la. Zaɣ' dozim maa mi zami n-ti bun' shɛli tiŋgbani maa ni ʒira ka zaɣ' vakahili maa mi za n-ti tihi ni mɔ' shɛŋa tiŋgbani maa ni mali. Saŋmari' sabinli maa mi zami n-ti daadamanima ban be tingbani maani niŋgbuŋ kom ka lahi za n-ti gbansabila zaa (Africans).
== Shikuriti ==
Ghana shikuru baŋsim so' chibsi pula buta zuɣu, ŋanima n-nyɛ Basic Education, Secondary cycle, ni Tertiary. Basic Education yaɣli ŋɔ niŋdila yuun' pia ni yini (di gbaala bihi ban nyɛ yuma anahi hali ni yuun' pia ni anu). Basic Education pubu ŋɔ gba yaɣa n-nyɛ kindergarten (yuma ayi), Primary school (pula buyi ka di zaa niŋdi yuma ata ata) ni Junior High (yuma ata). Junior High School ŋɔ bahigu mali zahimbu shɛli bɛ ni booni Basic Education Certificate Examination. Bia yi naagi BECE ŋɔ ka o gbana viɛla, o ni tuɣi o bɔhimbu Secondary cycle. To, bia mali piibu zaŋ chaŋ shikuru yaɣa ayi dini nyɛ Vocational Education (nuuni tuumbaŋsim) bee General education (baŋsim bɔbigu yaɣili din pa nuuni baŋsim). Senior high shikuru niŋdila yuma ata ka mali dahimbu shɛli bɛ ni booni West African School Certificate Examination (WASCE), ka di nyɛ di ni tu ni shikurubila mali di shɛhira dini viɛla ka naan yi tooi chaŋ nti niŋ University nti tuɣi o bohimbu.<ref>https://gh.usembassy.gov/education-culture/educationusa-center/educational-system-ghana/</ref><ref>{{Cite web|url=https://www.nuffic.nl/sites/default/files/2020-08/education-system-ghana.pdf|title=Education system
Ghana
described and compared with
the Dutch system|publisher=Nuffic|language=english|accessdate=January 2015}}</ref>
== Daadam biɛlim kalinli ==
=== Northern Region ===
==== Tolon District ====
=== Upper East Region ===
==Geography mini Geology==
==Gɔmnanti mini Siyaasa Saha==
==Daabiligu==
== Kaya ==
Ghana kaya nyɛla balibu din laɣim bohimbu mini dihi tabli Ghana zuliya balibu pam. Yuuni 2010 Ghana salo kalinli lahibali wuhiya ni zuliya shɛli ban galisi n-nyɛ Kambonsi ka bɛ vaabu yiɣisi pihinahi ni ayopɔin ni pɔnchi ata (47.3), Dagbamba vaabu piiya ni ayɔbu ni pɔnchi ayobu(16.6), Aligbenima vaabu piiya ni ata ni pɔnchi awoi (13.9),Aŋunanima vaabu apoin ni pɔnchi anahi (7.4), Gurimanima yiɣisi vaabu bunu ni pɔnchi ayopɔin (5.7) nti pahi Guan zuliya ka bɛ mi yiɣisi vaabu buta ni pɔnchi ayopɔin (3.7).
==Dabisi gahinda ŋan be Ghana taarihi ni==
{{Location map Ghana}}
# March 6,1957 ka Ghana daa dee maŋsulinsi Eilimiinsi sani.
# July 1,1960 ka Ghana daa leei Republic.
# February 3,1964 ka Ghana daa kpalim paati yini Tingbani.
# February 24,1966 ka soojanim ban toondana daa nyɛ Col. E. K. Kotoka daa ŋme m-paai Nkrumah paati gaŋ gomnanti.
# August 31, 1970 ka Akuffo- Addo daa po pɔri ka leei Ghana zuɣulana Republic din pahiri ayi la ni.
#January 13, 1972 ka linjimanima ban toondana daa nyɛ [[General Ignatius Kutu Acheampong|Lieutenant Colonel I.K. Acheampong]] daa ŋme m-paai gomnanti ka ʒini.
#June 4, 1979 dabisili ŋɔ ka linjima ban toondana daa nyɛ Flight Lieutenant Jerry John Rawlings daa ŋme m-paai Acheampong gomnanti.
#September 24, 1979 ka Dr. Hilla Limann daa po pɔri ka deei Ghana nam kuɣu ka di leei Republic din pahiri ata.
#December 31, 1981 dabsili ŋɔ ka [[Flt. Lt. Jerry John Rawlings|Flight Lieutenant J.J. Rawlings]] daa gari linjimanima tooni ka bɛ daa ŋme ka fa zuɣulaantali.
#January 7, 1993 ka bɛ daa po Flight Lieutenant J.J.Rawlings pɔri ka o ʒini Ghana nam kuɣu zuɣu ka di daa leei Republic dini pahiri anahi.
#January 7, 2001 Mr. [[John Kofi Agyekum Kufuor|John Agyekum Kufuor]] gba daa po pɔri ka leei Ghana zuɣulana.
#July 1,2007 Ghana daa ŋma shiiri laɣ' pala.
#January 7, 2009 ka [[Professor John Evans Fiifi Atta Mills|Prof. John Evans Atta Mills]] daa po pɔri ka leei Ghana zuɣulana.
#July 24, 2012 Prof. Evans Atta Mills daa kɔŋ o nyɛvuli.
#July 24, 2012 dabisili ka bɛ daa po [[John Dramani Mahama]](ŋuni n-daa nyɛ J.E.A. Mills wulana) pɔri ka o ʒini Ghana nam kuɣu zuɣu.
#January 7, 2013 John Dramani Mahama daa lahi po pɔri dini daa niŋ ka o di nasara piibu-piibu din daa niŋ December 7, 2012 la ni.
#January 7, 2017 ka [[Nana Addo Dankwa Akufo-Addo|Nana Addo- Dankwa Akufo- Addo]] daa po pɔri n-leei Ghana zuɣulana.
#January 7, 2021ka [[Nana Addo Dankwa Akufo-Addo|Nana Addo- Dankwa Akufo- Addo]] daa lahi po pɔri n-leei Ghana zuɣulana mpahi buyi zuɣu.
{{Africa maŋsulunsi tiŋgbana}}
== Kundivihira ==
{{Reflist}}
[[Pubu:Africa]]
[[Pubu:C-Class]]
[[Pubu:Ghana|*]]
[[Pubu:West Africa]]
[[Pubu:Lahabaya zaa]]
m5bdzrvkzf9gy83htxnv6mvfqblqje1
42536
42535
2022-08-15T00:08:43Z
IDDRISU ABDUL-KADIR NINDOO
1815
/* Kurumbuni zuliyanima */ Link
wikitext
text/x-wiki
{{Databox}}
{{E-Class}}
'''Ghana''' (Ghana Tinzuɣu), nyɛla tingban' shɛli din be ''[[Africa]]'' wulinluhili polo,<ref name=":1">{{Cite news|date=2020-12-11|title=Ghana country profile|language=en-GB|work=BBC News|url=https://www.bbc.com/news/world-africa-13433790|access-date=2022-04-08}}</ref> ka di do teekunima ayi shɛŋa bɛ ni boli “[[:en:Gulf of Guinea|Gulf of Guinea]]” mini “[[:en:Atlantic Ocean|Atlantic Ocean]] (teeku mɔɣili)” yaɣili la. Tingbani ŋɔ yi zahim, di galisim nyɛla 238,535 km2 (92,099 sq m). Zaŋ kpa [[Ghana]] wulinluhili n-nyɛ [https://web.archive.org/web/20130805012606/http://ivory/ Coast Ivory Coast] tiŋgbani,<ref>{{Cite book|last=Maxwell|first=John C|title=Things successful people do|publisher=Joselph|year=2016}}</ref> [https://web.archive.org/web/20130815124557/http://burkina/ Faso Burkina Faso] bela Ghana nuzaa zuɣu,[[:en:Togo|Togo]] zaŋ kpa di wulimpuhili polo "[[Golf of Guinea|Gulf of Guinea]]" mini "Atlantic Ocean (teeku mɔɣili) mi zaŋ kpa di nudirigu polo. Soninke sili puni "Ghana" gbunni nyɛla "Sapashin' Naa".<ref name=":1" />
==Piligu==
Tingbani shɛli din daa tuui be "[[Ghana]]" tiŋgbani ŋɔ puuni ʒemani piniyini la saha n-daa nyɛ [[Bono Tingbani|Bono tingbani]].<ref>{{cite web|url=https://books.google.com.gh/books?id=F3lyAAAAMAAJ&redir_esc=y|title=The Early History of the Akan States of Ghana|accessdate=1975|language=English|publisher=Red Candle Press.|coauthors=Eva L. R. Meyerowitz}}</ref> Yuun' kɔbisi nyaaŋa, ka tingban' timsa kamani [[Dagbaŋ]] mini Kambɔnsi (Ashanti<ref>https://www.britannica.com/place/Asante-empire</ref>) tiŋgbana gba daa yina pahi.<ref>{{cite journal|author=Danver, Steven L|url=https://books.google.com.gh/books?id=vf4TBwAAQBAJ&q=Kingdom+of+Dagbon&pg=PA25&redir_esc=y#v=snippet&q=Kingdom%20of%20Dagbon&f=false|accessdate=10 March 2015|title=Native Peoples of the World: An Encyclopedia of Groups, Cultures and Contemporary Issues|journal=Routledge|language=English}}</ref><ref>{{cite web|url=https://www.ascleiden.nl/content/webdossiers/asante-kingdom|title=Asante Kingdom|publisher=African Studies Centre, Leiden|accessdate=8 June 2014.|language=English}}</ref> Zaŋ chaŋ yuun' kɔbisinahi nyaanga, Portugal n-ti pahi Silimiin' tiŋ' shɛŋa dabam niriba daa nyɛla ban daa kpaɣintiri lala gbansabila yaɣili ŋɔ zuɣu ni bɛ niŋdi daabiligu di ni. Lala n-daa kuli nyɛ li hali ni yuun' kɔbisinu nyaaŋa ka Britain Silimiinsi daa ti to n-di n-fa yaɣili maa fukumsi. Yuun' kɔbiga sunsuuni, yaɣa anahi; Gold Coast<ref>http://slaveryandremembrance.org/articles/article/?id=A0109</ref><ref>https://www.nationsonline.org/oneworld/ghana.htm</ref>, Kambɔŋ Tiŋa polo, Tudu Yaɣa, n-ti pahi British Togoland daa nyɛla yaɣi kɔŋkɔba shɛŋa ŋan daa be Britain Silimiinsi sulinsi ni. Lala yaɣa ŋɔ daa nyɛla ban daa ti laɣim taba n-lee tinzuɣu m-pahi "Common Wealth" tinzuɣiri ni n-za di gama zuɣu, Silimiin' goli March dabaayɔbu dali yuuni 1957.<ref name=":0" /><ref>{{cite web|url=https://archive.org/details/1957-03-07_A_New_Nation|title=A New Nation. Gold Coast becomes Ghana In Ceremony, 1957/03/07|accessdate=20 February 2012|publisher=Universal Newsreel|language=English}}</ref><ref>{{cite web|url=http://www.bbc.co.uk/worldservice/africa/features/storyofafrica/14chapter3.shtml|title=Gold Coast to Ghana|accessdate=29 February 2012.|language=English|publisher=BBC}}</ref><ref>{{cite web|url=https://web.archive.org/web/20130602212136/http://exploringafrica.matrix.msu.edu/images/decolinization.jpg|title=Exploring Africa – Decolonization|accessdate=2 June 2013|language=English|publisher=exploringafrica.matrix.msu.edu}}</ref>
[[Ghana]] daadam biɛligu kalinli nyɛla bɛ ni buɣisi shɛli ka di paai miliyɔŋ pihita ni yini, ni tusa ayopɔin ni ayi ni kɔbisi wɔi ni pihinahi (31,072,940).<ref>{{cite web|url=https://www.worldometers.info/world-population/ghana-population/|title=2010 Population & Housing Census: National Analytical Report|publisher=www.worldometers|accessdate=23 January 2014.|language=English}}</ref> Addiini mini zuliya gbaliŋ m-be [[Ghana]] tingbani ŋɔ ni.<ref name=":0" /><ref>{{cite web|url=https://web.archive.org/web/20180424110616/http://www.statsghana.gov.gh/pop_stats.html|title=2020 Population Projection by Sex, 2010–2020|publisher=Ghana Statistical Service|language=English|accessdate=2 May 2018}}</ref> Zuliya kpana ŋan be [[Ghana]] puuni ni yɛri bali shɛŋa n-nyɛ: Dagbanli, Kambɔnsili , Guan, Ewe, Ga, Zabaɣisi, Walsi, Farifarisi, Gbengberi ni Nzema ka Silimiinsili lee nyɛ Gɔmnanti ni saɣi ti shɛli ni di tɔɣisiri li tuma duri mini shikuruti ni.<ref name=":0" />
[[Ghana]] salo puuni, kɔbiga puuni vaabu pisopɔin ni yini ni pɔnchi ayi(71.2%) nyɛla Dolodolo Yisa nyaandoliba. Ban kpalim mi nyɛla Musulimnima ka bɛ mi nyɛ kobiga puuni vaabu pinaayopɔin ni pɔnchi ayɔbu, ka buɣ'jamdiba mini ban kpalim la vaa pia ni yini(11%).<ref name=":0" /><ref>{{cite web|url=http://www.statsghana.gov.gh/docfiles/2010phc/National_Analytical_Report.pdf|title="2010 Population & Housing Census: National Analytical Report"|language=English|publisher=Ghana Statistical Service.|accessdate=23 January 2014.}}</ref>
[[Ghana]] nyɛla tingbani shɛli din nyɛ demokiratiya tingbani. Di tiŋgbani zuɣulana n-nyɛ di toondana. [[Africa]] gbansabila tingbana puuni, [[Ghana]] n-daa nyɛ tiŋ' shɛli din daa tuui deei di maŋsulinsi Silimiinsi sani.<ref name=":0">{{cite web|url=https://www.cia.gov/the-world-factbook/countries/ghana/|title=Ghana|publisher=The World Factbook|accessdate=20 May 2016|language=English}}</ref> [[Ghana]] tingbani toon' tibo la chɛmi ka di nyɛ tiŋgbani shɛli din mali yaa ni jilima pam West Africa tingbana ni. [[Ghana]] bela tiŋ' duya laɣinsi kamani Non-Aligned Movement<ref>https://www.nti.org/learn/treaties-and-regimes/non-aligned-movement-nam/</ref>, African Union, Economic Community of West African States (ECOWAS)<ref>https://www.ecowas.int/</ref>, Group of 24 (G24) n-ti pahi "Commonwealth of Nations"<ref>https://thecommonwealth.org/member-countries</ref>.
== Nyabli ==
'''Ghana''' bachi maa gbunni nyɛla Sapashinna-Naa. Kurumbunni nanima wuhiya ni [[Ghana]] daa bɛla Africa wulinluhili polo.
Vihigu wuhiya ni [[Ghana]] daa na ka din yi pa be shɛli ŋɔ amaa ka daa bela tudu polo ŋɔ hali n-ti gbaai tiŋ' shɛli bɛ ni booni Guinea la. [[Ghana]] Salima galisim daa ku ŋmanila tankpaɣu ni ku be ti ʒilɛli ni shɛm maa, lala maa zuɣu, Laribaawanima ban daa dɔli Sahara bopiɛligu maa n-niŋdi daabilim daa pali la yuli m-booni li Gold Coast.
== Kurumbuni zuliyanima ==
[[Ghana]] daa bela tiŋgban' shɛŋa niriba nini ni daa tiɣi pam Bilad el-Sudan<ref>https://www.amazon.com/Bilad-AlSudan-Essays-Africa-Afrocentricity/dp/0983379734</ref><ref>https://blackhistory938.wordpress.com/2017/07/05/jews-of-bilad-el-sudan/</ref> ni, andunia yuun tusawei. Vihigu wuhiya ni kurumbuna saha, [[Ghana]] daa pun beni mi. Ni Dagbamba n-daa su tudu polo maa ka Kambɔnsi mini bɛ ma bihi daa be Ghana sunsuuni ni di nyɔŋ ni.
== Tiŋzuɣu ==
[[Ankara|Aŋkara]] (Accra) n-nye Ghana tinzuɣu.<ref name=":0" />
== Maŋsulinsi deebu ==
Silimiingɔli March dabaayɔbu dali, yuuni 1957 Gold coast (din yuli pa booni Ghana la) daa deela bɛ maŋsulinsi gbampiɛla nuuni. Ghana daa leela tingbani shɛli din pahi tinzuɣuri shɛŋa gbampiɛla ni daa mi n-su laɣiŋgu shɛli bɛ ni boli Commonwealth of Nations la, ka [[Dr Kwame Nkrumah|Dr. Kwame Nkrumah]] <ref>[[Dr Kwame Nkrumah]]</ref> daa gari tooni n-lee tiŋgbanizuɣulana n-daa yihi Ghana yuli palo ni ka dunia zaa baŋ di yɛla.<ref>{{cite web|url=https://www.biography.com/|title=How Teacher Christa McAuliffe Was Selected for the Disastrous Challenger Mission|language=English|publisher=biography.com|accessdate=SEP 15, 2020}}</ref>
Ghana n-daa nyɛ tuuli gbansabila tiŋgbani shɛli ban daa deei bɛ maŋsulinsi gbampiɛla nuuni. Pɔi ka gbampiɛla daa ti deei Ghana n-su, Ghana daa nyɛla tiŋgbani shɛli din daa pun mali zuliya kara kamani Zabaɣisi (Gonja) mini Dagbamba ka bɛ be Ghana tudu yaɣili polo, Kambɔnsi (Ashanti), Fantinima zaa daa malila tiŋgbana nti pahi ni tiŋ' shɛŋa din miri Teeku.
Tuuta daa nyɛla bini bɔ shɛli n-ti tiŋgbani palli ban daa na yɔli deei bɛ maŋsulinsi maa (Ghana). Ŋun daa buɣisi tuuta maa n-daa nyɛ Theodosia Salome Okoh.<ref>{{cite web|url=https://www.ghanaweb.com/person/Theodosia-Salome-Okoh-190|title=Ghana Famous People|language=English|publisher=ghanaweb.com}}</ref> Tuuta maa daa mali kɔma ŋɔ di puuni; zaɣ' ʒee (red), zaɣ' dozim (gold color), zaɣ' vakahili(green) nti pahi sanŋmari' sabinli (black star) ka di be zaɣ' dozim maa sunsuuni. Zaɣ' ʒee maa zami n-ti ʒi' shɛli bɛ ni daa kpaai Ghana maŋsulinsi deebu ni la. Zaɣ' dozim maa mi zami n-ti bun' shɛli tiŋgbani maa ni ʒira ka zaɣ' vakahili maa mi za n-ti tihi ni mɔ' shɛŋa tiŋgbani maa ni mali. Saŋmari' sabinli maa mi zami n-ti daadamanima ban be tingbani maani niŋgbuŋ kom ka lahi za n-ti gbansabila zaa (Africans).
== Shikuriti ==
Ghana shikuru baŋsim so' chibsi pula buta zuɣu, ŋanima n-nyɛ Basic Education, Secondary cycle, ni Tertiary. Basic Education yaɣli ŋɔ niŋdila yuun' pia ni yini (di gbaala bihi ban nyɛ yuma anahi hali ni yuun' pia ni anu). Basic Education pubu ŋɔ gba yaɣa n-nyɛ kindergarten (yuma ayi), Primary school (pula buyi ka di zaa niŋdi yuma ata ata) ni Junior High (yuma ata). Junior High School ŋɔ bahigu mali zahimbu shɛli bɛ ni booni Basic Education Certificate Examination. Bia yi naagi BECE ŋɔ ka o gbana viɛla, o ni tuɣi o bɔhimbu Secondary cycle. To, bia mali piibu zaŋ chaŋ shikuru yaɣa ayi dini nyɛ Vocational Education (nuuni tuumbaŋsim) bee General education (baŋsim bɔbigu yaɣili din pa nuuni baŋsim). Senior high shikuru niŋdila yuma ata ka mali dahimbu shɛli bɛ ni booni West African School Certificate Examination (WASCE), ka di nyɛ di ni tu ni shikurubila mali di shɛhira dini viɛla ka naan yi tooi chaŋ nti niŋ University nti tuɣi o bohimbu.<ref>https://gh.usembassy.gov/education-culture/educationusa-center/educational-system-ghana/</ref><ref>{{Cite web|url=https://www.nuffic.nl/sites/default/files/2020-08/education-system-ghana.pdf|title=Education system
Ghana
described and compared with
the Dutch system|publisher=Nuffic|language=english|accessdate=January 2015}}</ref>
== Daadam biɛlim kalinli ==
=== Northern Region ===
==== Tolon District ====
=== Upper East Region ===
==Geography mini Geology==
==Gɔmnanti mini Siyaasa Saha==
==Daabiligu==
== Kaya ==
Ghana kaya nyɛla balibu din laɣim bohimbu mini dihi tabli Ghana zuliya balibu pam. Yuuni 2010 Ghana salo kalinli lahibali wuhiya ni zuliya shɛli ban galisi n-nyɛ Kambonsi ka bɛ vaabu yiɣisi pihinahi ni ayopɔin ni pɔnchi ata (47.3), Dagbamba vaabu piiya ni ayɔbu ni pɔnchi ayobu(16.6), Aligbenima vaabu piiya ni ata ni pɔnchi awoi (13.9),Aŋunanima vaabu apoin ni pɔnchi anahi (7.4), Gurimanima yiɣisi vaabu bunu ni pɔnchi ayopɔin (5.7) nti pahi Guan zuliya ka bɛ mi yiɣisi vaabu buta ni pɔnchi ayopɔin (3.7).
==Dabisi gahinda ŋan be Ghana taarihi ni==
{{Location map Ghana}}
# March 6,1957 ka Ghana daa dee maŋsulinsi Eilimiinsi sani.
# July 1,1960 ka Ghana daa leei Republic.
# February 3,1964 ka Ghana daa kpalim paati yini Tingbani.
# February 24,1966 ka soojanim ban toondana daa nyɛ Col. E. K. Kotoka daa ŋme m-paai Nkrumah paati gaŋ gomnanti.
# August 31, 1970 ka Akuffo- Addo daa po pɔri ka leei Ghana zuɣulana Republic din pahiri ayi la ni.
#January 13, 1972 ka linjimanima ban toondana daa nyɛ [[General Ignatius Kutu Acheampong|Lieutenant Colonel I.K. Acheampong]] daa ŋme m-paai gomnanti ka ʒini.
#June 4, 1979 dabisili ŋɔ ka linjima ban toondana daa nyɛ Flight Lieutenant Jerry John Rawlings daa ŋme m-paai Acheampong gomnanti.
#September 24, 1979 ka Dr. Hilla Limann daa po pɔri ka deei Ghana nam kuɣu ka di leei Republic din pahiri ata.
#December 31, 1981 dabsili ŋɔ ka [[Flt. Lt. Jerry John Rawlings|Flight Lieutenant J.J. Rawlings]] daa gari linjimanima tooni ka bɛ daa ŋme ka fa zuɣulaantali.
#January 7, 1993 ka bɛ daa po Flight Lieutenant J.J.Rawlings pɔri ka o ʒini Ghana nam kuɣu zuɣu ka di daa leei Republic dini pahiri anahi.
#January 7, 2001 Mr. [[John Kofi Agyekum Kufuor|John Agyekum Kufuor]] gba daa po pɔri ka leei Ghana zuɣulana.
#July 1,2007 Ghana daa ŋma shiiri laɣ' pala.
#January 7, 2009 ka [[Professor John Evans Fiifi Atta Mills|Prof. John Evans Atta Mills]] daa po pɔri ka leei Ghana zuɣulana.
#July 24, 2012 Prof. Evans Atta Mills daa kɔŋ o nyɛvuli.
#July 24, 2012 dabisili ka bɛ daa po [[John Dramani Mahama]](ŋuni n-daa nyɛ J.E.A. Mills wulana) pɔri ka o ʒini Ghana nam kuɣu zuɣu.
#January 7, 2013 John Dramani Mahama daa lahi po pɔri dini daa niŋ ka o di nasara piibu-piibu din daa niŋ December 7, 2012 la ni.
#January 7, 2017 ka [[Nana Addo Dankwa Akufo-Addo|Nana Addo- Dankwa Akufo- Addo]] daa po pɔri n-leei Ghana zuɣulana.
#January 7, 2021ka [[Nana Addo Dankwa Akufo-Addo|Nana Addo- Dankwa Akufo- Addo]] daa lahi po pɔri n-leei Ghana zuɣulana mpahi buyi zuɣu.
{{Africa maŋsulunsi tiŋgbana}}
== Kundivihira ==
{{Reflist}}
[[Pubu:Africa]]
[[Pubu:C-Class]]
[[Pubu:Ghana|*]]
[[Pubu:West Africa]]
[[Pubu:Lahabaya zaa]]
fpjbg80plgo511wubnkje8ywvns6w2v
42537
42536
2022-08-15T00:09:32Z
IDDRISU ABDUL-KADIR NINDOO
1815
/* Kurumbuni zuliyanima */ Link
wikitext
text/x-wiki
{{Databox}}
{{E-Class}}
'''Ghana''' (Ghana Tinzuɣu), nyɛla tingban' shɛli din be ''[[Africa]]'' wulinluhili polo,<ref name=":1">{{Cite news|date=2020-12-11|title=Ghana country profile|language=en-GB|work=BBC News|url=https://www.bbc.com/news/world-africa-13433790|access-date=2022-04-08}}</ref> ka di do teekunima ayi shɛŋa bɛ ni boli “[[:en:Gulf of Guinea|Gulf of Guinea]]” mini “[[:en:Atlantic Ocean|Atlantic Ocean]] (teeku mɔɣili)” yaɣili la. Tingbani ŋɔ yi zahim, di galisim nyɛla 238,535 km2 (92,099 sq m). Zaŋ kpa [[Ghana]] wulinluhili n-nyɛ [https://web.archive.org/web/20130805012606/http://ivory/ Coast Ivory Coast] tiŋgbani,<ref>{{Cite book|last=Maxwell|first=John C|title=Things successful people do|publisher=Joselph|year=2016}}</ref> [https://web.archive.org/web/20130815124557/http://burkina/ Faso Burkina Faso] bela Ghana nuzaa zuɣu,[[:en:Togo|Togo]] zaŋ kpa di wulimpuhili polo "[[Golf of Guinea|Gulf of Guinea]]" mini "Atlantic Ocean (teeku mɔɣili) mi zaŋ kpa di nudirigu polo. Soninke sili puni "Ghana" gbunni nyɛla "Sapashin' Naa".<ref name=":1" />
==Piligu==
Tingbani shɛli din daa tuui be "[[Ghana]]" tiŋgbani ŋɔ puuni ʒemani piniyini la saha n-daa nyɛ [[Bono Tingbani|Bono tingbani]].<ref>{{cite web|url=https://books.google.com.gh/books?id=F3lyAAAAMAAJ&redir_esc=y|title=The Early History of the Akan States of Ghana|accessdate=1975|language=English|publisher=Red Candle Press.|coauthors=Eva L. R. Meyerowitz}}</ref> Yuun' kɔbisi nyaaŋa, ka tingban' timsa kamani [[Dagbaŋ]] mini Kambɔnsi (Ashanti<ref>https://www.britannica.com/place/Asante-empire</ref>) tiŋgbana gba daa yina pahi.<ref>{{cite journal|author=Danver, Steven L|url=https://books.google.com.gh/books?id=vf4TBwAAQBAJ&q=Kingdom+of+Dagbon&pg=PA25&redir_esc=y#v=snippet&q=Kingdom%20of%20Dagbon&f=false|accessdate=10 March 2015|title=Native Peoples of the World: An Encyclopedia of Groups, Cultures and Contemporary Issues|journal=Routledge|language=English}}</ref><ref>{{cite web|url=https://www.ascleiden.nl/content/webdossiers/asante-kingdom|title=Asante Kingdom|publisher=African Studies Centre, Leiden|accessdate=8 June 2014.|language=English}}</ref> Zaŋ chaŋ yuun' kɔbisinahi nyaanga, Portugal n-ti pahi Silimiin' tiŋ' shɛŋa dabam niriba daa nyɛla ban daa kpaɣintiri lala gbansabila yaɣili ŋɔ zuɣu ni bɛ niŋdi daabiligu di ni. Lala n-daa kuli nyɛ li hali ni yuun' kɔbisinu nyaaŋa ka Britain Silimiinsi daa ti to n-di n-fa yaɣili maa fukumsi. Yuun' kɔbiga sunsuuni, yaɣa anahi; Gold Coast<ref>http://slaveryandremembrance.org/articles/article/?id=A0109</ref><ref>https://www.nationsonline.org/oneworld/ghana.htm</ref>, Kambɔŋ Tiŋa polo, Tudu Yaɣa, n-ti pahi British Togoland daa nyɛla yaɣi kɔŋkɔba shɛŋa ŋan daa be Britain Silimiinsi sulinsi ni. Lala yaɣa ŋɔ daa nyɛla ban daa ti laɣim taba n-lee tinzuɣu m-pahi "Common Wealth" tinzuɣiri ni n-za di gama zuɣu, Silimiin' goli March dabaayɔbu dali yuuni 1957.<ref name=":0" /><ref>{{cite web|url=https://archive.org/details/1957-03-07_A_New_Nation|title=A New Nation. Gold Coast becomes Ghana In Ceremony, 1957/03/07|accessdate=20 February 2012|publisher=Universal Newsreel|language=English}}</ref><ref>{{cite web|url=http://www.bbc.co.uk/worldservice/africa/features/storyofafrica/14chapter3.shtml|title=Gold Coast to Ghana|accessdate=29 February 2012.|language=English|publisher=BBC}}</ref><ref>{{cite web|url=https://web.archive.org/web/20130602212136/http://exploringafrica.matrix.msu.edu/images/decolinization.jpg|title=Exploring Africa – Decolonization|accessdate=2 June 2013|language=English|publisher=exploringafrica.matrix.msu.edu}}</ref>
[[Ghana]] daadam biɛligu kalinli nyɛla bɛ ni buɣisi shɛli ka di paai miliyɔŋ pihita ni yini, ni tusa ayopɔin ni ayi ni kɔbisi wɔi ni pihinahi (31,072,940).<ref>{{cite web|url=https://www.worldometers.info/world-population/ghana-population/|title=2010 Population & Housing Census: National Analytical Report|publisher=www.worldometers|accessdate=23 January 2014.|language=English}}</ref> Addiini mini zuliya gbaliŋ m-be [[Ghana]] tingbani ŋɔ ni.<ref name=":0" /><ref>{{cite web|url=https://web.archive.org/web/20180424110616/http://www.statsghana.gov.gh/pop_stats.html|title=2020 Population Projection by Sex, 2010–2020|publisher=Ghana Statistical Service|language=English|accessdate=2 May 2018}}</ref> Zuliya kpana ŋan be [[Ghana]] puuni ni yɛri bali shɛŋa n-nyɛ: Dagbanli, Kambɔnsili , Guan, Ewe, Ga, Zabaɣisi, Walsi, Farifarisi, Gbengberi ni Nzema ka Silimiinsili lee nyɛ Gɔmnanti ni saɣi ti shɛli ni di tɔɣisiri li tuma duri mini shikuruti ni.<ref name=":0" />
[[Ghana]] salo puuni, kɔbiga puuni vaabu pisopɔin ni yini ni pɔnchi ayi(71.2%) nyɛla Dolodolo Yisa nyaandoliba. Ban kpalim mi nyɛla Musulimnima ka bɛ mi nyɛ kobiga puuni vaabu pinaayopɔin ni pɔnchi ayɔbu, ka buɣ'jamdiba mini ban kpalim la vaa pia ni yini(11%).<ref name=":0" /><ref>{{cite web|url=http://www.statsghana.gov.gh/docfiles/2010phc/National_Analytical_Report.pdf|title="2010 Population & Housing Census: National Analytical Report"|language=English|publisher=Ghana Statistical Service.|accessdate=23 January 2014.}}</ref>
[[Ghana]] nyɛla tingbani shɛli din nyɛ demokiratiya tingbani. Di tiŋgbani zuɣulana n-nyɛ di toondana. [[Africa]] gbansabila tingbana puuni, [[Ghana]] n-daa nyɛ tiŋ' shɛli din daa tuui deei di maŋsulinsi Silimiinsi sani.<ref name=":0">{{cite web|url=https://www.cia.gov/the-world-factbook/countries/ghana/|title=Ghana|publisher=The World Factbook|accessdate=20 May 2016|language=English}}</ref> [[Ghana]] tingbani toon' tibo la chɛmi ka di nyɛ tiŋgbani shɛli din mali yaa ni jilima pam West Africa tingbana ni. [[Ghana]] bela tiŋ' duya laɣinsi kamani Non-Aligned Movement<ref>https://www.nti.org/learn/treaties-and-regimes/non-aligned-movement-nam/</ref>, African Union, Economic Community of West African States (ECOWAS)<ref>https://www.ecowas.int/</ref>, Group of 24 (G24) n-ti pahi "Commonwealth of Nations"<ref>https://thecommonwealth.org/member-countries</ref>.
== Nyabli ==
'''Ghana''' bachi maa gbunni nyɛla Sapashinna-Naa. Kurumbunni nanima wuhiya ni [[Ghana]] daa bɛla Africa wulinluhili polo.
Vihigu wuhiya ni [[Ghana]] daa na ka din yi pa be shɛli ŋɔ amaa ka daa bela tudu polo ŋɔ hali n-ti gbaai tiŋ' shɛli bɛ ni booni Guinea la. [[Ghana]] Salima galisim daa ku ŋmanila tankpaɣu ni ku be ti ʒilɛli ni shɛm maa, lala maa zuɣu, Laribaawanima ban daa dɔli Sahara bopiɛligu maa n-niŋdi daabilim daa pali la yuli m-booni li Gold Coast.
== Kurumbuni zuliyanima ==
[[Ghana]] daa bela tiŋgban' shɛŋa niriba nini ni daa tiɣi pam Bilad el-Sudan<ref>https://www.amazon.com/Bilad-AlSudan-Essays-Africa-Afrocentricity/dp/0983379734</ref><ref>https://blackhistory938.wordpress.com/2017/07/05/jews-of-bilad-el-sudan/</ref> ni, andunia yuun tusawei. Vihigu wuhiya ni kurumbuna saha, [[Ghana]] daa pun beni mi. Ni Dagbamba n-daa su tudu polo maa ka Kambɔnsi mini bɛ ma bihi daa be [[Ghana]] sunsuuni ni di nyɔŋ ni.
== Tiŋzuɣu ==
[[Ankara|Aŋkara]] (Accra) n-nye Ghana tinzuɣu.<ref name=":0" />
== Maŋsulinsi deebu ==
Silimiingɔli March dabaayɔbu dali, yuuni 1957 Gold coast (din yuli pa booni Ghana la) daa deela bɛ maŋsulinsi gbampiɛla nuuni. Ghana daa leela tingbani shɛli din pahi tinzuɣuri shɛŋa gbampiɛla ni daa mi n-su laɣiŋgu shɛli bɛ ni boli Commonwealth of Nations la, ka [[Dr Kwame Nkrumah|Dr. Kwame Nkrumah]] <ref>[[Dr Kwame Nkrumah]]</ref> daa gari tooni n-lee tiŋgbanizuɣulana n-daa yihi Ghana yuli palo ni ka dunia zaa baŋ di yɛla.<ref>{{cite web|url=https://www.biography.com/|title=How Teacher Christa McAuliffe Was Selected for the Disastrous Challenger Mission|language=English|publisher=biography.com|accessdate=SEP 15, 2020}}</ref>
Ghana n-daa nyɛ tuuli gbansabila tiŋgbani shɛli ban daa deei bɛ maŋsulinsi gbampiɛla nuuni. Pɔi ka gbampiɛla daa ti deei Ghana n-su, Ghana daa nyɛla tiŋgbani shɛli din daa pun mali zuliya kara kamani Zabaɣisi (Gonja) mini Dagbamba ka bɛ be Ghana tudu yaɣili polo, Kambɔnsi (Ashanti), Fantinima zaa daa malila tiŋgbana nti pahi ni tiŋ' shɛŋa din miri Teeku.
Tuuta daa nyɛla bini bɔ shɛli n-ti tiŋgbani palli ban daa na yɔli deei bɛ maŋsulinsi maa (Ghana). Ŋun daa buɣisi tuuta maa n-daa nyɛ Theodosia Salome Okoh.<ref>{{cite web|url=https://www.ghanaweb.com/person/Theodosia-Salome-Okoh-190|title=Ghana Famous People|language=English|publisher=ghanaweb.com}}</ref> Tuuta maa daa mali kɔma ŋɔ di puuni; zaɣ' ʒee (red), zaɣ' dozim (gold color), zaɣ' vakahili(green) nti pahi sanŋmari' sabinli (black star) ka di be zaɣ' dozim maa sunsuuni. Zaɣ' ʒee maa zami n-ti ʒi' shɛli bɛ ni daa kpaai Ghana maŋsulinsi deebu ni la. Zaɣ' dozim maa mi zami n-ti bun' shɛli tiŋgbani maa ni ʒira ka zaɣ' vakahili maa mi za n-ti tihi ni mɔ' shɛŋa tiŋgbani maa ni mali. Saŋmari' sabinli maa mi zami n-ti daadamanima ban be tingbani maani niŋgbuŋ kom ka lahi za n-ti gbansabila zaa (Africans).
== Shikuriti ==
Ghana shikuru baŋsim so' chibsi pula buta zuɣu, ŋanima n-nyɛ Basic Education, Secondary cycle, ni Tertiary. Basic Education yaɣli ŋɔ niŋdila yuun' pia ni yini (di gbaala bihi ban nyɛ yuma anahi hali ni yuun' pia ni anu). Basic Education pubu ŋɔ gba yaɣa n-nyɛ kindergarten (yuma ayi), Primary school (pula buyi ka di zaa niŋdi yuma ata ata) ni Junior High (yuma ata). Junior High School ŋɔ bahigu mali zahimbu shɛli bɛ ni booni Basic Education Certificate Examination. Bia yi naagi BECE ŋɔ ka o gbana viɛla, o ni tuɣi o bɔhimbu Secondary cycle. To, bia mali piibu zaŋ chaŋ shikuru yaɣa ayi dini nyɛ Vocational Education (nuuni tuumbaŋsim) bee General education (baŋsim bɔbigu yaɣili din pa nuuni baŋsim). Senior high shikuru niŋdila yuma ata ka mali dahimbu shɛli bɛ ni booni West African School Certificate Examination (WASCE), ka di nyɛ di ni tu ni shikurubila mali di shɛhira dini viɛla ka naan yi tooi chaŋ nti niŋ University nti tuɣi o bohimbu.<ref>https://gh.usembassy.gov/education-culture/educationusa-center/educational-system-ghana/</ref><ref>{{Cite web|url=https://www.nuffic.nl/sites/default/files/2020-08/education-system-ghana.pdf|title=Education system
Ghana
described and compared with
the Dutch system|publisher=Nuffic|language=english|accessdate=January 2015}}</ref>
== Daadam biɛlim kalinli ==
=== Northern Region ===
==== Tolon District ====
=== Upper East Region ===
==Geography mini Geology==
==Gɔmnanti mini Siyaasa Saha==
==Daabiligu==
== Kaya ==
Ghana kaya nyɛla balibu din laɣim bohimbu mini dihi tabli Ghana zuliya balibu pam. Yuuni 2010 Ghana salo kalinli lahibali wuhiya ni zuliya shɛli ban galisi n-nyɛ Kambonsi ka bɛ vaabu yiɣisi pihinahi ni ayopɔin ni pɔnchi ata (47.3), Dagbamba vaabu piiya ni ayɔbu ni pɔnchi ayobu(16.6), Aligbenima vaabu piiya ni ata ni pɔnchi awoi (13.9),Aŋunanima vaabu apoin ni pɔnchi anahi (7.4), Gurimanima yiɣisi vaabu bunu ni pɔnchi ayopɔin (5.7) nti pahi Guan zuliya ka bɛ mi yiɣisi vaabu buta ni pɔnchi ayopɔin (3.7).
==Dabisi gahinda ŋan be Ghana taarihi ni==
{{Location map Ghana}}
# March 6,1957 ka Ghana daa dee maŋsulinsi Eilimiinsi sani.
# July 1,1960 ka Ghana daa leei Republic.
# February 3,1964 ka Ghana daa kpalim paati yini Tingbani.
# February 24,1966 ka soojanim ban toondana daa nyɛ Col. E. K. Kotoka daa ŋme m-paai Nkrumah paati gaŋ gomnanti.
# August 31, 1970 ka Akuffo- Addo daa po pɔri ka leei Ghana zuɣulana Republic din pahiri ayi la ni.
#January 13, 1972 ka linjimanima ban toondana daa nyɛ [[General Ignatius Kutu Acheampong|Lieutenant Colonel I.K. Acheampong]] daa ŋme m-paai gomnanti ka ʒini.
#June 4, 1979 dabisili ŋɔ ka linjima ban toondana daa nyɛ Flight Lieutenant Jerry John Rawlings daa ŋme m-paai Acheampong gomnanti.
#September 24, 1979 ka Dr. Hilla Limann daa po pɔri ka deei Ghana nam kuɣu ka di leei Republic din pahiri ata.
#December 31, 1981 dabsili ŋɔ ka [[Flt. Lt. Jerry John Rawlings|Flight Lieutenant J.J. Rawlings]] daa gari linjimanima tooni ka bɛ daa ŋme ka fa zuɣulaantali.
#January 7, 1993 ka bɛ daa po Flight Lieutenant J.J.Rawlings pɔri ka o ʒini Ghana nam kuɣu zuɣu ka di daa leei Republic dini pahiri anahi.
#January 7, 2001 Mr. [[John Kofi Agyekum Kufuor|John Agyekum Kufuor]] gba daa po pɔri ka leei Ghana zuɣulana.
#July 1,2007 Ghana daa ŋma shiiri laɣ' pala.
#January 7, 2009 ka [[Professor John Evans Fiifi Atta Mills|Prof. John Evans Atta Mills]] daa po pɔri ka leei Ghana zuɣulana.
#July 24, 2012 Prof. Evans Atta Mills daa kɔŋ o nyɛvuli.
#July 24, 2012 dabisili ka bɛ daa po [[John Dramani Mahama]](ŋuni n-daa nyɛ J.E.A. Mills wulana) pɔri ka o ʒini Ghana nam kuɣu zuɣu.
#January 7, 2013 John Dramani Mahama daa lahi po pɔri dini daa niŋ ka o di nasara piibu-piibu din daa niŋ December 7, 2012 la ni.
#January 7, 2017 ka [[Nana Addo Dankwa Akufo-Addo|Nana Addo- Dankwa Akufo- Addo]] daa po pɔri n-leei Ghana zuɣulana.
#January 7, 2021ka [[Nana Addo Dankwa Akufo-Addo|Nana Addo- Dankwa Akufo- Addo]] daa lahi po pɔri n-leei Ghana zuɣulana mpahi buyi zuɣu.
{{Africa maŋsulunsi tiŋgbana}}
== Kundivihira ==
{{Reflist}}
[[Pubu:Africa]]
[[Pubu:C-Class]]
[[Pubu:Ghana|*]]
[[Pubu:West Africa]]
[[Pubu:Lahabaya zaa]]
ot3lrgxztwgj0gtjvxdbni0afe3t0ni
42538
42537
2022-08-15T00:10:29Z
IDDRISU ABDUL-KADIR NINDOO
1815
/* Maŋsulinsi deebu */ Link
wikitext
text/x-wiki
{{Databox}}
{{E-Class}}
'''Ghana''' (Ghana Tinzuɣu), nyɛla tingban' shɛli din be ''[[Africa]]'' wulinluhili polo,<ref name=":1">{{Cite news|date=2020-12-11|title=Ghana country profile|language=en-GB|work=BBC News|url=https://www.bbc.com/news/world-africa-13433790|access-date=2022-04-08}}</ref> ka di do teekunima ayi shɛŋa bɛ ni boli “[[:en:Gulf of Guinea|Gulf of Guinea]]” mini “[[:en:Atlantic Ocean|Atlantic Ocean]] (teeku mɔɣili)” yaɣili la. Tingbani ŋɔ yi zahim, di galisim nyɛla 238,535 km2 (92,099 sq m). Zaŋ kpa [[Ghana]] wulinluhili n-nyɛ [https://web.archive.org/web/20130805012606/http://ivory/ Coast Ivory Coast] tiŋgbani,<ref>{{Cite book|last=Maxwell|first=John C|title=Things successful people do|publisher=Joselph|year=2016}}</ref> [https://web.archive.org/web/20130815124557/http://burkina/ Faso Burkina Faso] bela Ghana nuzaa zuɣu,[[:en:Togo|Togo]] zaŋ kpa di wulimpuhili polo "[[Golf of Guinea|Gulf of Guinea]]" mini "Atlantic Ocean (teeku mɔɣili) mi zaŋ kpa di nudirigu polo. Soninke sili puni "Ghana" gbunni nyɛla "Sapashin' Naa".<ref name=":1" />
==Piligu==
Tingbani shɛli din daa tuui be "[[Ghana]]" tiŋgbani ŋɔ puuni ʒemani piniyini la saha n-daa nyɛ [[Bono Tingbani|Bono tingbani]].<ref>{{cite web|url=https://books.google.com.gh/books?id=F3lyAAAAMAAJ&redir_esc=y|title=The Early History of the Akan States of Ghana|accessdate=1975|language=English|publisher=Red Candle Press.|coauthors=Eva L. R. Meyerowitz}}</ref> Yuun' kɔbisi nyaaŋa, ka tingban' timsa kamani [[Dagbaŋ]] mini Kambɔnsi (Ashanti<ref>https://www.britannica.com/place/Asante-empire</ref>) tiŋgbana gba daa yina pahi.<ref>{{cite journal|author=Danver, Steven L|url=https://books.google.com.gh/books?id=vf4TBwAAQBAJ&q=Kingdom+of+Dagbon&pg=PA25&redir_esc=y#v=snippet&q=Kingdom%20of%20Dagbon&f=false|accessdate=10 March 2015|title=Native Peoples of the World: An Encyclopedia of Groups, Cultures and Contemporary Issues|journal=Routledge|language=English}}</ref><ref>{{cite web|url=https://www.ascleiden.nl/content/webdossiers/asante-kingdom|title=Asante Kingdom|publisher=African Studies Centre, Leiden|accessdate=8 June 2014.|language=English}}</ref> Zaŋ chaŋ yuun' kɔbisinahi nyaanga, Portugal n-ti pahi Silimiin' tiŋ' shɛŋa dabam niriba daa nyɛla ban daa kpaɣintiri lala gbansabila yaɣili ŋɔ zuɣu ni bɛ niŋdi daabiligu di ni. Lala n-daa kuli nyɛ li hali ni yuun' kɔbisinu nyaaŋa ka Britain Silimiinsi daa ti to n-di n-fa yaɣili maa fukumsi. Yuun' kɔbiga sunsuuni, yaɣa anahi; Gold Coast<ref>http://slaveryandremembrance.org/articles/article/?id=A0109</ref><ref>https://www.nationsonline.org/oneworld/ghana.htm</ref>, Kambɔŋ Tiŋa polo, Tudu Yaɣa, n-ti pahi British Togoland daa nyɛla yaɣi kɔŋkɔba shɛŋa ŋan daa be Britain Silimiinsi sulinsi ni. Lala yaɣa ŋɔ daa nyɛla ban daa ti laɣim taba n-lee tinzuɣu m-pahi "Common Wealth" tinzuɣiri ni n-za di gama zuɣu, Silimiin' goli March dabaayɔbu dali yuuni 1957.<ref name=":0" /><ref>{{cite web|url=https://archive.org/details/1957-03-07_A_New_Nation|title=A New Nation. Gold Coast becomes Ghana In Ceremony, 1957/03/07|accessdate=20 February 2012|publisher=Universal Newsreel|language=English}}</ref><ref>{{cite web|url=http://www.bbc.co.uk/worldservice/africa/features/storyofafrica/14chapter3.shtml|title=Gold Coast to Ghana|accessdate=29 February 2012.|language=English|publisher=BBC}}</ref><ref>{{cite web|url=https://web.archive.org/web/20130602212136/http://exploringafrica.matrix.msu.edu/images/decolinization.jpg|title=Exploring Africa – Decolonization|accessdate=2 June 2013|language=English|publisher=exploringafrica.matrix.msu.edu}}</ref>
[[Ghana]] daadam biɛligu kalinli nyɛla bɛ ni buɣisi shɛli ka di paai miliyɔŋ pihita ni yini, ni tusa ayopɔin ni ayi ni kɔbisi wɔi ni pihinahi (31,072,940).<ref>{{cite web|url=https://www.worldometers.info/world-population/ghana-population/|title=2010 Population & Housing Census: National Analytical Report|publisher=www.worldometers|accessdate=23 January 2014.|language=English}}</ref> Addiini mini zuliya gbaliŋ m-be [[Ghana]] tingbani ŋɔ ni.<ref name=":0" /><ref>{{cite web|url=https://web.archive.org/web/20180424110616/http://www.statsghana.gov.gh/pop_stats.html|title=2020 Population Projection by Sex, 2010–2020|publisher=Ghana Statistical Service|language=English|accessdate=2 May 2018}}</ref> Zuliya kpana ŋan be [[Ghana]] puuni ni yɛri bali shɛŋa n-nyɛ: Dagbanli, Kambɔnsili , Guan, Ewe, Ga, Zabaɣisi, Walsi, Farifarisi, Gbengberi ni Nzema ka Silimiinsili lee nyɛ Gɔmnanti ni saɣi ti shɛli ni di tɔɣisiri li tuma duri mini shikuruti ni.<ref name=":0" />
[[Ghana]] salo puuni, kɔbiga puuni vaabu pisopɔin ni yini ni pɔnchi ayi(71.2%) nyɛla Dolodolo Yisa nyaandoliba. Ban kpalim mi nyɛla Musulimnima ka bɛ mi nyɛ kobiga puuni vaabu pinaayopɔin ni pɔnchi ayɔbu, ka buɣ'jamdiba mini ban kpalim la vaa pia ni yini(11%).<ref name=":0" /><ref>{{cite web|url=http://www.statsghana.gov.gh/docfiles/2010phc/National_Analytical_Report.pdf|title="2010 Population & Housing Census: National Analytical Report"|language=English|publisher=Ghana Statistical Service.|accessdate=23 January 2014.}}</ref>
[[Ghana]] nyɛla tingbani shɛli din nyɛ demokiratiya tingbani. Di tiŋgbani zuɣulana n-nyɛ di toondana. [[Africa]] gbansabila tingbana puuni, [[Ghana]] n-daa nyɛ tiŋ' shɛli din daa tuui deei di maŋsulinsi Silimiinsi sani.<ref name=":0">{{cite web|url=https://www.cia.gov/the-world-factbook/countries/ghana/|title=Ghana|publisher=The World Factbook|accessdate=20 May 2016|language=English}}</ref> [[Ghana]] tingbani toon' tibo la chɛmi ka di nyɛ tiŋgbani shɛli din mali yaa ni jilima pam West Africa tingbana ni. [[Ghana]] bela tiŋ' duya laɣinsi kamani Non-Aligned Movement<ref>https://www.nti.org/learn/treaties-and-regimes/non-aligned-movement-nam/</ref>, African Union, Economic Community of West African States (ECOWAS)<ref>https://www.ecowas.int/</ref>, Group of 24 (G24) n-ti pahi "Commonwealth of Nations"<ref>https://thecommonwealth.org/member-countries</ref>.
== Nyabli ==
'''Ghana''' bachi maa gbunni nyɛla Sapashinna-Naa. Kurumbunni nanima wuhiya ni [[Ghana]] daa bɛla Africa wulinluhili polo.
Vihigu wuhiya ni [[Ghana]] daa na ka din yi pa be shɛli ŋɔ amaa ka daa bela tudu polo ŋɔ hali n-ti gbaai tiŋ' shɛli bɛ ni booni Guinea la. [[Ghana]] Salima galisim daa ku ŋmanila tankpaɣu ni ku be ti ʒilɛli ni shɛm maa, lala maa zuɣu, Laribaawanima ban daa dɔli Sahara bopiɛligu maa n-niŋdi daabilim daa pali la yuli m-booni li Gold Coast.
== Kurumbuni zuliyanima ==
[[Ghana]] daa bela tiŋgban' shɛŋa niriba nini ni daa tiɣi pam Bilad el-Sudan<ref>https://www.amazon.com/Bilad-AlSudan-Essays-Africa-Afrocentricity/dp/0983379734</ref><ref>https://blackhistory938.wordpress.com/2017/07/05/jews-of-bilad-el-sudan/</ref> ni, andunia yuun tusawei. Vihigu wuhiya ni kurumbuna saha, [[Ghana]] daa pun beni mi. Ni Dagbamba n-daa su tudu polo maa ka Kambɔnsi mini bɛ ma bihi daa be [[Ghana]] sunsuuni ni di nyɔŋ ni.
== Tiŋzuɣu ==
[[Ankara|Aŋkara]] (Accra) n-nye Ghana tinzuɣu.<ref name=":0" />
== Maŋsulinsi deebu ==
Silimiingɔli March dabaayɔbu dali, yuuni 1957 Gold coast (din yuli pa booni [[Ghana]] la) daa deela bɛ maŋsulinsi gbampiɛla nuuni. Ghana daa leela tingbani shɛli din pahi tinzuɣuri shɛŋa gbampiɛla ni daa mi n-su laɣiŋgu shɛli bɛ ni boli Commonwealth of Nations la, ka [[Dr Kwame Nkrumah|Dr. Kwame Nkrumah]] <ref>[[Dr Kwame Nkrumah]]</ref> daa gari tooni n-lee tiŋgbanizuɣulana n-daa yihi Ghana yuli palo ni ka dunia zaa baŋ di yɛla.<ref>{{cite web|url=https://www.biography.com/|title=How Teacher Christa McAuliffe Was Selected for the Disastrous Challenger Mission|language=English|publisher=biography.com|accessdate=SEP 15, 2020}}</ref>
Ghana n-daa nyɛ tuuli gbansabila tiŋgbani shɛli ban daa deei bɛ maŋsulinsi gbampiɛla nuuni. Pɔi ka gbampiɛla daa ti deei Ghana n-su, Ghana daa nyɛla tiŋgbani shɛli din daa pun mali zuliya kara kamani Zabaɣisi (Gonja) mini Dagbamba ka bɛ be Ghana tudu yaɣili polo, Kambɔnsi (Ashanti), Fantinima zaa daa malila tiŋgbana nti pahi ni tiŋ' shɛŋa din miri Teeku.
Tuuta daa nyɛla bini bɔ shɛli n-ti tiŋgbani palli ban daa na yɔli deei bɛ maŋsulinsi maa (Ghana). Ŋun daa buɣisi tuuta maa n-daa nyɛ Theodosia Salome Okoh.<ref>{{cite web|url=https://www.ghanaweb.com/person/Theodosia-Salome-Okoh-190|title=Ghana Famous People|language=English|publisher=ghanaweb.com}}</ref> Tuuta maa daa mali kɔma ŋɔ di puuni; zaɣ' ʒee (red), zaɣ' dozim (gold color), zaɣ' vakahili(green) nti pahi sanŋmari' sabinli (black star) ka di be zaɣ' dozim maa sunsuuni. Zaɣ' ʒee maa zami n-ti ʒi' shɛli bɛ ni daa kpaai Ghana maŋsulinsi deebu ni la. Zaɣ' dozim maa mi zami n-ti bun' shɛli tiŋgbani maa ni ʒira ka zaɣ' vakahili maa mi za n-ti tihi ni mɔ' shɛŋa tiŋgbani maa ni mali. Saŋmari' sabinli maa mi zami n-ti daadamanima ban be tingbani maani niŋgbuŋ kom ka lahi za n-ti gbansabila zaa (Africans).
== Shikuriti ==
Ghana shikuru baŋsim so' chibsi pula buta zuɣu, ŋanima n-nyɛ Basic Education, Secondary cycle, ni Tertiary. Basic Education yaɣli ŋɔ niŋdila yuun' pia ni yini (di gbaala bihi ban nyɛ yuma anahi hali ni yuun' pia ni anu). Basic Education pubu ŋɔ gba yaɣa n-nyɛ kindergarten (yuma ayi), Primary school (pula buyi ka di zaa niŋdi yuma ata ata) ni Junior High (yuma ata). Junior High School ŋɔ bahigu mali zahimbu shɛli bɛ ni booni Basic Education Certificate Examination. Bia yi naagi BECE ŋɔ ka o gbana viɛla, o ni tuɣi o bɔhimbu Secondary cycle. To, bia mali piibu zaŋ chaŋ shikuru yaɣa ayi dini nyɛ Vocational Education (nuuni tuumbaŋsim) bee General education (baŋsim bɔbigu yaɣili din pa nuuni baŋsim). Senior high shikuru niŋdila yuma ata ka mali dahimbu shɛli bɛ ni booni West African School Certificate Examination (WASCE), ka di nyɛ di ni tu ni shikurubila mali di shɛhira dini viɛla ka naan yi tooi chaŋ nti niŋ University nti tuɣi o bohimbu.<ref>https://gh.usembassy.gov/education-culture/educationusa-center/educational-system-ghana/</ref><ref>{{Cite web|url=https://www.nuffic.nl/sites/default/files/2020-08/education-system-ghana.pdf|title=Education system
Ghana
described and compared with
the Dutch system|publisher=Nuffic|language=english|accessdate=January 2015}}</ref>
== Daadam biɛlim kalinli ==
=== Northern Region ===
==== Tolon District ====
=== Upper East Region ===
==Geography mini Geology==
==Gɔmnanti mini Siyaasa Saha==
==Daabiligu==
== Kaya ==
Ghana kaya nyɛla balibu din laɣim bohimbu mini dihi tabli Ghana zuliya balibu pam. Yuuni 2010 Ghana salo kalinli lahibali wuhiya ni zuliya shɛli ban galisi n-nyɛ Kambonsi ka bɛ vaabu yiɣisi pihinahi ni ayopɔin ni pɔnchi ata (47.3), Dagbamba vaabu piiya ni ayɔbu ni pɔnchi ayobu(16.6), Aligbenima vaabu piiya ni ata ni pɔnchi awoi (13.9),Aŋunanima vaabu apoin ni pɔnchi anahi (7.4), Gurimanima yiɣisi vaabu bunu ni pɔnchi ayopɔin (5.7) nti pahi Guan zuliya ka bɛ mi yiɣisi vaabu buta ni pɔnchi ayopɔin (3.7).
==Dabisi gahinda ŋan be Ghana taarihi ni==
{{Location map Ghana}}
# March 6,1957 ka Ghana daa dee maŋsulinsi Eilimiinsi sani.
# July 1,1960 ka Ghana daa leei Republic.
# February 3,1964 ka Ghana daa kpalim paati yini Tingbani.
# February 24,1966 ka soojanim ban toondana daa nyɛ Col. E. K. Kotoka daa ŋme m-paai Nkrumah paati gaŋ gomnanti.
# August 31, 1970 ka Akuffo- Addo daa po pɔri ka leei Ghana zuɣulana Republic din pahiri ayi la ni.
#January 13, 1972 ka linjimanima ban toondana daa nyɛ [[General Ignatius Kutu Acheampong|Lieutenant Colonel I.K. Acheampong]] daa ŋme m-paai gomnanti ka ʒini.
#June 4, 1979 dabisili ŋɔ ka linjima ban toondana daa nyɛ Flight Lieutenant Jerry John Rawlings daa ŋme m-paai Acheampong gomnanti.
#September 24, 1979 ka Dr. Hilla Limann daa po pɔri ka deei Ghana nam kuɣu ka di leei Republic din pahiri ata.
#December 31, 1981 dabsili ŋɔ ka [[Flt. Lt. Jerry John Rawlings|Flight Lieutenant J.J. Rawlings]] daa gari linjimanima tooni ka bɛ daa ŋme ka fa zuɣulaantali.
#January 7, 1993 ka bɛ daa po Flight Lieutenant J.J.Rawlings pɔri ka o ʒini Ghana nam kuɣu zuɣu ka di daa leei Republic dini pahiri anahi.
#January 7, 2001 Mr. [[John Kofi Agyekum Kufuor|John Agyekum Kufuor]] gba daa po pɔri ka leei Ghana zuɣulana.
#July 1,2007 Ghana daa ŋma shiiri laɣ' pala.
#January 7, 2009 ka [[Professor John Evans Fiifi Atta Mills|Prof. John Evans Atta Mills]] daa po pɔri ka leei Ghana zuɣulana.
#July 24, 2012 Prof. Evans Atta Mills daa kɔŋ o nyɛvuli.
#July 24, 2012 dabisili ka bɛ daa po [[John Dramani Mahama]](ŋuni n-daa nyɛ J.E.A. Mills wulana) pɔri ka o ʒini Ghana nam kuɣu zuɣu.
#January 7, 2013 John Dramani Mahama daa lahi po pɔri dini daa niŋ ka o di nasara piibu-piibu din daa niŋ December 7, 2012 la ni.
#January 7, 2017 ka [[Nana Addo Dankwa Akufo-Addo|Nana Addo- Dankwa Akufo- Addo]] daa po pɔri n-leei Ghana zuɣulana.
#January 7, 2021ka [[Nana Addo Dankwa Akufo-Addo|Nana Addo- Dankwa Akufo- Addo]] daa lahi po pɔri n-leei Ghana zuɣulana mpahi buyi zuɣu.
{{Africa maŋsulunsi tiŋgbana}}
== Kundivihira ==
{{Reflist}}
[[Pubu:Africa]]
[[Pubu:C-Class]]
[[Pubu:Ghana|*]]
[[Pubu:West Africa]]
[[Pubu:Lahabaya zaa]]
6pqk7ofbja76brh4o4ktksn4wljilmg
42539
42538
2022-08-15T00:11:10Z
IDDRISU ABDUL-KADIR NINDOO
1815
/* Maŋsulinsi deebu */ Link
wikitext
text/x-wiki
{{Databox}}
{{E-Class}}
'''Ghana''' (Ghana Tinzuɣu), nyɛla tingban' shɛli din be ''[[Africa]]'' wulinluhili polo,<ref name=":1">{{Cite news|date=2020-12-11|title=Ghana country profile|language=en-GB|work=BBC News|url=https://www.bbc.com/news/world-africa-13433790|access-date=2022-04-08}}</ref> ka di do teekunima ayi shɛŋa bɛ ni boli “[[:en:Gulf of Guinea|Gulf of Guinea]]” mini “[[:en:Atlantic Ocean|Atlantic Ocean]] (teeku mɔɣili)” yaɣili la. Tingbani ŋɔ yi zahim, di galisim nyɛla 238,535 km2 (92,099 sq m). Zaŋ kpa [[Ghana]] wulinluhili n-nyɛ [https://web.archive.org/web/20130805012606/http://ivory/ Coast Ivory Coast] tiŋgbani,<ref>{{Cite book|last=Maxwell|first=John C|title=Things successful people do|publisher=Joselph|year=2016}}</ref> [https://web.archive.org/web/20130815124557/http://burkina/ Faso Burkina Faso] bela Ghana nuzaa zuɣu,[[:en:Togo|Togo]] zaŋ kpa di wulimpuhili polo "[[Golf of Guinea|Gulf of Guinea]]" mini "Atlantic Ocean (teeku mɔɣili) mi zaŋ kpa di nudirigu polo. Soninke sili puni "Ghana" gbunni nyɛla "Sapashin' Naa".<ref name=":1" />
==Piligu==
Tingbani shɛli din daa tuui be "[[Ghana]]" tiŋgbani ŋɔ puuni ʒemani piniyini la saha n-daa nyɛ [[Bono Tingbani|Bono tingbani]].<ref>{{cite web|url=https://books.google.com.gh/books?id=F3lyAAAAMAAJ&redir_esc=y|title=The Early History of the Akan States of Ghana|accessdate=1975|language=English|publisher=Red Candle Press.|coauthors=Eva L. R. Meyerowitz}}</ref> Yuun' kɔbisi nyaaŋa, ka tingban' timsa kamani [[Dagbaŋ]] mini Kambɔnsi (Ashanti<ref>https://www.britannica.com/place/Asante-empire</ref>) tiŋgbana gba daa yina pahi.<ref>{{cite journal|author=Danver, Steven L|url=https://books.google.com.gh/books?id=vf4TBwAAQBAJ&q=Kingdom+of+Dagbon&pg=PA25&redir_esc=y#v=snippet&q=Kingdom%20of%20Dagbon&f=false|accessdate=10 March 2015|title=Native Peoples of the World: An Encyclopedia of Groups, Cultures and Contemporary Issues|journal=Routledge|language=English}}</ref><ref>{{cite web|url=https://www.ascleiden.nl/content/webdossiers/asante-kingdom|title=Asante Kingdom|publisher=African Studies Centre, Leiden|accessdate=8 June 2014.|language=English}}</ref> Zaŋ chaŋ yuun' kɔbisinahi nyaanga, Portugal n-ti pahi Silimiin' tiŋ' shɛŋa dabam niriba daa nyɛla ban daa kpaɣintiri lala gbansabila yaɣili ŋɔ zuɣu ni bɛ niŋdi daabiligu di ni. Lala n-daa kuli nyɛ li hali ni yuun' kɔbisinu nyaaŋa ka Britain Silimiinsi daa ti to n-di n-fa yaɣili maa fukumsi. Yuun' kɔbiga sunsuuni, yaɣa anahi; Gold Coast<ref>http://slaveryandremembrance.org/articles/article/?id=A0109</ref><ref>https://www.nationsonline.org/oneworld/ghana.htm</ref>, Kambɔŋ Tiŋa polo, Tudu Yaɣa, n-ti pahi British Togoland daa nyɛla yaɣi kɔŋkɔba shɛŋa ŋan daa be Britain Silimiinsi sulinsi ni. Lala yaɣa ŋɔ daa nyɛla ban daa ti laɣim taba n-lee tinzuɣu m-pahi "Common Wealth" tinzuɣiri ni n-za di gama zuɣu, Silimiin' goli March dabaayɔbu dali yuuni 1957.<ref name=":0" /><ref>{{cite web|url=https://archive.org/details/1957-03-07_A_New_Nation|title=A New Nation. Gold Coast becomes Ghana In Ceremony, 1957/03/07|accessdate=20 February 2012|publisher=Universal Newsreel|language=English}}</ref><ref>{{cite web|url=http://www.bbc.co.uk/worldservice/africa/features/storyofafrica/14chapter3.shtml|title=Gold Coast to Ghana|accessdate=29 February 2012.|language=English|publisher=BBC}}</ref><ref>{{cite web|url=https://web.archive.org/web/20130602212136/http://exploringafrica.matrix.msu.edu/images/decolinization.jpg|title=Exploring Africa – Decolonization|accessdate=2 June 2013|language=English|publisher=exploringafrica.matrix.msu.edu}}</ref>
[[Ghana]] daadam biɛligu kalinli nyɛla bɛ ni buɣisi shɛli ka di paai miliyɔŋ pihita ni yini, ni tusa ayopɔin ni ayi ni kɔbisi wɔi ni pihinahi (31,072,940).<ref>{{cite web|url=https://www.worldometers.info/world-population/ghana-population/|title=2010 Population & Housing Census: National Analytical Report|publisher=www.worldometers|accessdate=23 January 2014.|language=English}}</ref> Addiini mini zuliya gbaliŋ m-be [[Ghana]] tingbani ŋɔ ni.<ref name=":0" /><ref>{{cite web|url=https://web.archive.org/web/20180424110616/http://www.statsghana.gov.gh/pop_stats.html|title=2020 Population Projection by Sex, 2010–2020|publisher=Ghana Statistical Service|language=English|accessdate=2 May 2018}}</ref> Zuliya kpana ŋan be [[Ghana]] puuni ni yɛri bali shɛŋa n-nyɛ: Dagbanli, Kambɔnsili , Guan, Ewe, Ga, Zabaɣisi, Walsi, Farifarisi, Gbengberi ni Nzema ka Silimiinsili lee nyɛ Gɔmnanti ni saɣi ti shɛli ni di tɔɣisiri li tuma duri mini shikuruti ni.<ref name=":0" />
[[Ghana]] salo puuni, kɔbiga puuni vaabu pisopɔin ni yini ni pɔnchi ayi(71.2%) nyɛla Dolodolo Yisa nyaandoliba. Ban kpalim mi nyɛla Musulimnima ka bɛ mi nyɛ kobiga puuni vaabu pinaayopɔin ni pɔnchi ayɔbu, ka buɣ'jamdiba mini ban kpalim la vaa pia ni yini(11%).<ref name=":0" /><ref>{{cite web|url=http://www.statsghana.gov.gh/docfiles/2010phc/National_Analytical_Report.pdf|title="2010 Population & Housing Census: National Analytical Report"|language=English|publisher=Ghana Statistical Service.|accessdate=23 January 2014.}}</ref>
[[Ghana]] nyɛla tingbani shɛli din nyɛ demokiratiya tingbani. Di tiŋgbani zuɣulana n-nyɛ di toondana. [[Africa]] gbansabila tingbana puuni, [[Ghana]] n-daa nyɛ tiŋ' shɛli din daa tuui deei di maŋsulinsi Silimiinsi sani.<ref name=":0">{{cite web|url=https://www.cia.gov/the-world-factbook/countries/ghana/|title=Ghana|publisher=The World Factbook|accessdate=20 May 2016|language=English}}</ref> [[Ghana]] tingbani toon' tibo la chɛmi ka di nyɛ tiŋgbani shɛli din mali yaa ni jilima pam West Africa tingbana ni. [[Ghana]] bela tiŋ' duya laɣinsi kamani Non-Aligned Movement<ref>https://www.nti.org/learn/treaties-and-regimes/non-aligned-movement-nam/</ref>, African Union, Economic Community of West African States (ECOWAS)<ref>https://www.ecowas.int/</ref>, Group of 24 (G24) n-ti pahi "Commonwealth of Nations"<ref>https://thecommonwealth.org/member-countries</ref>.
== Nyabli ==
'''Ghana''' bachi maa gbunni nyɛla Sapashinna-Naa. Kurumbunni nanima wuhiya ni [[Ghana]] daa bɛla Africa wulinluhili polo.
Vihigu wuhiya ni [[Ghana]] daa na ka din yi pa be shɛli ŋɔ amaa ka daa bela tudu polo ŋɔ hali n-ti gbaai tiŋ' shɛli bɛ ni booni Guinea la. [[Ghana]] Salima galisim daa ku ŋmanila tankpaɣu ni ku be ti ʒilɛli ni shɛm maa, lala maa zuɣu, Laribaawanima ban daa dɔli Sahara bopiɛligu maa n-niŋdi daabilim daa pali la yuli m-booni li Gold Coast.
== Kurumbuni zuliyanima ==
[[Ghana]] daa bela tiŋgban' shɛŋa niriba nini ni daa tiɣi pam Bilad el-Sudan<ref>https://www.amazon.com/Bilad-AlSudan-Essays-Africa-Afrocentricity/dp/0983379734</ref><ref>https://blackhistory938.wordpress.com/2017/07/05/jews-of-bilad-el-sudan/</ref> ni, andunia yuun tusawei. Vihigu wuhiya ni kurumbuna saha, [[Ghana]] daa pun beni mi. Ni Dagbamba n-daa su tudu polo maa ka Kambɔnsi mini bɛ ma bihi daa be [[Ghana]] sunsuuni ni di nyɔŋ ni.
== Tiŋzuɣu ==
[[Ankara|Aŋkara]] (Accra) n-nye Ghana tinzuɣu.<ref name=":0" />
== Maŋsulinsi deebu ==
Silimiingɔli March dabaayɔbu dali, yuuni 1957 Gold coast (din yuli pa booni [[Ghana]] la) daa deela bɛ maŋsulinsi gbampiɛla nuuni. [[Ghana]] daa leela tingbani shɛli din pahi tinzuɣuri shɛŋa gbampiɛla ni daa mi n-su laɣiŋgu shɛli bɛ ni boli Commonwealth of Nations la, ka [[Dr Kwame Nkrumah|Dr. Kwame Nkrumah]] <ref>[[Dr Kwame Nkrumah]]</ref> daa gari tooni n-lee tiŋgbanizuɣulana n-daa yihi Ghana yuli palo ni ka dunia zaa baŋ di yɛla.<ref>{{cite web|url=https://www.biography.com/|title=How Teacher Christa McAuliffe Was Selected for the Disastrous Challenger Mission|language=English|publisher=biography.com|accessdate=SEP 15, 2020}}</ref>
Ghana n-daa nyɛ tuuli gbansabila tiŋgbani shɛli ban daa deei bɛ maŋsulinsi gbampiɛla nuuni. Pɔi ka gbampiɛla daa ti deei Ghana n-su, Ghana daa nyɛla tiŋgbani shɛli din daa pun mali zuliya kara kamani Zabaɣisi (Gonja) mini Dagbamba ka bɛ be Ghana tudu yaɣili polo, Kambɔnsi (Ashanti), Fantinima zaa daa malila tiŋgbana nti pahi ni tiŋ' shɛŋa din miri Teeku.
Tuuta daa nyɛla bini bɔ shɛli n-ti tiŋgbani palli ban daa na yɔli deei bɛ maŋsulinsi maa (Ghana). Ŋun daa buɣisi tuuta maa n-daa nyɛ Theodosia Salome Okoh.<ref>{{cite web|url=https://www.ghanaweb.com/person/Theodosia-Salome-Okoh-190|title=Ghana Famous People|language=English|publisher=ghanaweb.com}}</ref> Tuuta maa daa mali kɔma ŋɔ di puuni; zaɣ' ʒee (red), zaɣ' dozim (gold color), zaɣ' vakahili(green) nti pahi sanŋmari' sabinli (black star) ka di be zaɣ' dozim maa sunsuuni. Zaɣ' ʒee maa zami n-ti ʒi' shɛli bɛ ni daa kpaai Ghana maŋsulinsi deebu ni la. Zaɣ' dozim maa mi zami n-ti bun' shɛli tiŋgbani maa ni ʒira ka zaɣ' vakahili maa mi za n-ti tihi ni mɔ' shɛŋa tiŋgbani maa ni mali. Saŋmari' sabinli maa mi zami n-ti daadamanima ban be tingbani maani niŋgbuŋ kom ka lahi za n-ti gbansabila zaa (Africans).
== Shikuriti ==
Ghana shikuru baŋsim so' chibsi pula buta zuɣu, ŋanima n-nyɛ Basic Education, Secondary cycle, ni Tertiary. Basic Education yaɣli ŋɔ niŋdila yuun' pia ni yini (di gbaala bihi ban nyɛ yuma anahi hali ni yuun' pia ni anu). Basic Education pubu ŋɔ gba yaɣa n-nyɛ kindergarten (yuma ayi), Primary school (pula buyi ka di zaa niŋdi yuma ata ata) ni Junior High (yuma ata). Junior High School ŋɔ bahigu mali zahimbu shɛli bɛ ni booni Basic Education Certificate Examination. Bia yi naagi BECE ŋɔ ka o gbana viɛla, o ni tuɣi o bɔhimbu Secondary cycle. To, bia mali piibu zaŋ chaŋ shikuru yaɣa ayi dini nyɛ Vocational Education (nuuni tuumbaŋsim) bee General education (baŋsim bɔbigu yaɣili din pa nuuni baŋsim). Senior high shikuru niŋdila yuma ata ka mali dahimbu shɛli bɛ ni booni West African School Certificate Examination (WASCE), ka di nyɛ di ni tu ni shikurubila mali di shɛhira dini viɛla ka naan yi tooi chaŋ nti niŋ University nti tuɣi o bohimbu.<ref>https://gh.usembassy.gov/education-culture/educationusa-center/educational-system-ghana/</ref><ref>{{Cite web|url=https://www.nuffic.nl/sites/default/files/2020-08/education-system-ghana.pdf|title=Education system
Ghana
described and compared with
the Dutch system|publisher=Nuffic|language=english|accessdate=January 2015}}</ref>
== Daadam biɛlim kalinli ==
=== Northern Region ===
==== Tolon District ====
=== Upper East Region ===
==Geography mini Geology==
==Gɔmnanti mini Siyaasa Saha==
==Daabiligu==
== Kaya ==
Ghana kaya nyɛla balibu din laɣim bohimbu mini dihi tabli Ghana zuliya balibu pam. Yuuni 2010 Ghana salo kalinli lahibali wuhiya ni zuliya shɛli ban galisi n-nyɛ Kambonsi ka bɛ vaabu yiɣisi pihinahi ni ayopɔin ni pɔnchi ata (47.3), Dagbamba vaabu piiya ni ayɔbu ni pɔnchi ayobu(16.6), Aligbenima vaabu piiya ni ata ni pɔnchi awoi (13.9),Aŋunanima vaabu apoin ni pɔnchi anahi (7.4), Gurimanima yiɣisi vaabu bunu ni pɔnchi ayopɔin (5.7) nti pahi Guan zuliya ka bɛ mi yiɣisi vaabu buta ni pɔnchi ayopɔin (3.7).
==Dabisi gahinda ŋan be Ghana taarihi ni==
{{Location map Ghana}}
# March 6,1957 ka Ghana daa dee maŋsulinsi Eilimiinsi sani.
# July 1,1960 ka Ghana daa leei Republic.
# February 3,1964 ka Ghana daa kpalim paati yini Tingbani.
# February 24,1966 ka soojanim ban toondana daa nyɛ Col. E. K. Kotoka daa ŋme m-paai Nkrumah paati gaŋ gomnanti.
# August 31, 1970 ka Akuffo- Addo daa po pɔri ka leei Ghana zuɣulana Republic din pahiri ayi la ni.
#January 13, 1972 ka linjimanima ban toondana daa nyɛ [[General Ignatius Kutu Acheampong|Lieutenant Colonel I.K. Acheampong]] daa ŋme m-paai gomnanti ka ʒini.
#June 4, 1979 dabisili ŋɔ ka linjima ban toondana daa nyɛ Flight Lieutenant Jerry John Rawlings daa ŋme m-paai Acheampong gomnanti.
#September 24, 1979 ka Dr. Hilla Limann daa po pɔri ka deei Ghana nam kuɣu ka di leei Republic din pahiri ata.
#December 31, 1981 dabsili ŋɔ ka [[Flt. Lt. Jerry John Rawlings|Flight Lieutenant J.J. Rawlings]] daa gari linjimanima tooni ka bɛ daa ŋme ka fa zuɣulaantali.
#January 7, 1993 ka bɛ daa po Flight Lieutenant J.J.Rawlings pɔri ka o ʒini Ghana nam kuɣu zuɣu ka di daa leei Republic dini pahiri anahi.
#January 7, 2001 Mr. [[John Kofi Agyekum Kufuor|John Agyekum Kufuor]] gba daa po pɔri ka leei Ghana zuɣulana.
#July 1,2007 Ghana daa ŋma shiiri laɣ' pala.
#January 7, 2009 ka [[Professor John Evans Fiifi Atta Mills|Prof. John Evans Atta Mills]] daa po pɔri ka leei Ghana zuɣulana.
#July 24, 2012 Prof. Evans Atta Mills daa kɔŋ o nyɛvuli.
#July 24, 2012 dabisili ka bɛ daa po [[John Dramani Mahama]](ŋuni n-daa nyɛ J.E.A. Mills wulana) pɔri ka o ʒini Ghana nam kuɣu zuɣu.
#January 7, 2013 John Dramani Mahama daa lahi po pɔri dini daa niŋ ka o di nasara piibu-piibu din daa niŋ December 7, 2012 la ni.
#January 7, 2017 ka [[Nana Addo Dankwa Akufo-Addo|Nana Addo- Dankwa Akufo- Addo]] daa po pɔri n-leei Ghana zuɣulana.
#January 7, 2021ka [[Nana Addo Dankwa Akufo-Addo|Nana Addo- Dankwa Akufo- Addo]] daa lahi po pɔri n-leei Ghana zuɣulana mpahi buyi zuɣu.
{{Africa maŋsulunsi tiŋgbana}}
== Kundivihira ==
{{Reflist}}
[[Pubu:Africa]]
[[Pubu:C-Class]]
[[Pubu:Ghana|*]]
[[Pubu:West Africa]]
[[Pubu:Lahabaya zaa]]
dqez8ovd7y521344xwn40tb0i0fpkac
42540
42539
2022-08-15T00:12:04Z
IDDRISU ABDUL-KADIR NINDOO
1815
/* Maŋsulinsi deebu */ Link
wikitext
text/x-wiki
{{Databox}}
{{E-Class}}
'''Ghana''' (Ghana Tinzuɣu), nyɛla tingban' shɛli din be ''[[Africa]]'' wulinluhili polo,<ref name=":1">{{Cite news|date=2020-12-11|title=Ghana country profile|language=en-GB|work=BBC News|url=https://www.bbc.com/news/world-africa-13433790|access-date=2022-04-08}}</ref> ka di do teekunima ayi shɛŋa bɛ ni boli “[[:en:Gulf of Guinea|Gulf of Guinea]]” mini “[[:en:Atlantic Ocean|Atlantic Ocean]] (teeku mɔɣili)” yaɣili la. Tingbani ŋɔ yi zahim, di galisim nyɛla 238,535 km2 (92,099 sq m). Zaŋ kpa [[Ghana]] wulinluhili n-nyɛ [https://web.archive.org/web/20130805012606/http://ivory/ Coast Ivory Coast] tiŋgbani,<ref>{{Cite book|last=Maxwell|first=John C|title=Things successful people do|publisher=Joselph|year=2016}}</ref> [https://web.archive.org/web/20130815124557/http://burkina/ Faso Burkina Faso] bela Ghana nuzaa zuɣu,[[:en:Togo|Togo]] zaŋ kpa di wulimpuhili polo "[[Golf of Guinea|Gulf of Guinea]]" mini "Atlantic Ocean (teeku mɔɣili) mi zaŋ kpa di nudirigu polo. Soninke sili puni "Ghana" gbunni nyɛla "Sapashin' Naa".<ref name=":1" />
==Piligu==
Tingbani shɛli din daa tuui be "[[Ghana]]" tiŋgbani ŋɔ puuni ʒemani piniyini la saha n-daa nyɛ [[Bono Tingbani|Bono tingbani]].<ref>{{cite web|url=https://books.google.com.gh/books?id=F3lyAAAAMAAJ&redir_esc=y|title=The Early History of the Akan States of Ghana|accessdate=1975|language=English|publisher=Red Candle Press.|coauthors=Eva L. R. Meyerowitz}}</ref> Yuun' kɔbisi nyaaŋa, ka tingban' timsa kamani [[Dagbaŋ]] mini Kambɔnsi (Ashanti<ref>https://www.britannica.com/place/Asante-empire</ref>) tiŋgbana gba daa yina pahi.<ref>{{cite journal|author=Danver, Steven L|url=https://books.google.com.gh/books?id=vf4TBwAAQBAJ&q=Kingdom+of+Dagbon&pg=PA25&redir_esc=y#v=snippet&q=Kingdom%20of%20Dagbon&f=false|accessdate=10 March 2015|title=Native Peoples of the World: An Encyclopedia of Groups, Cultures and Contemporary Issues|journal=Routledge|language=English}}</ref><ref>{{cite web|url=https://www.ascleiden.nl/content/webdossiers/asante-kingdom|title=Asante Kingdom|publisher=African Studies Centre, Leiden|accessdate=8 June 2014.|language=English}}</ref> Zaŋ chaŋ yuun' kɔbisinahi nyaanga, Portugal n-ti pahi Silimiin' tiŋ' shɛŋa dabam niriba daa nyɛla ban daa kpaɣintiri lala gbansabila yaɣili ŋɔ zuɣu ni bɛ niŋdi daabiligu di ni. Lala n-daa kuli nyɛ li hali ni yuun' kɔbisinu nyaaŋa ka Britain Silimiinsi daa ti to n-di n-fa yaɣili maa fukumsi. Yuun' kɔbiga sunsuuni, yaɣa anahi; Gold Coast<ref>http://slaveryandremembrance.org/articles/article/?id=A0109</ref><ref>https://www.nationsonline.org/oneworld/ghana.htm</ref>, Kambɔŋ Tiŋa polo, Tudu Yaɣa, n-ti pahi British Togoland daa nyɛla yaɣi kɔŋkɔba shɛŋa ŋan daa be Britain Silimiinsi sulinsi ni. Lala yaɣa ŋɔ daa nyɛla ban daa ti laɣim taba n-lee tinzuɣu m-pahi "Common Wealth" tinzuɣiri ni n-za di gama zuɣu, Silimiin' goli March dabaayɔbu dali yuuni 1957.<ref name=":0" /><ref>{{cite web|url=https://archive.org/details/1957-03-07_A_New_Nation|title=A New Nation. Gold Coast becomes Ghana In Ceremony, 1957/03/07|accessdate=20 February 2012|publisher=Universal Newsreel|language=English}}</ref><ref>{{cite web|url=http://www.bbc.co.uk/worldservice/africa/features/storyofafrica/14chapter3.shtml|title=Gold Coast to Ghana|accessdate=29 February 2012.|language=English|publisher=BBC}}</ref><ref>{{cite web|url=https://web.archive.org/web/20130602212136/http://exploringafrica.matrix.msu.edu/images/decolinization.jpg|title=Exploring Africa – Decolonization|accessdate=2 June 2013|language=English|publisher=exploringafrica.matrix.msu.edu}}</ref>
[[Ghana]] daadam biɛligu kalinli nyɛla bɛ ni buɣisi shɛli ka di paai miliyɔŋ pihita ni yini, ni tusa ayopɔin ni ayi ni kɔbisi wɔi ni pihinahi (31,072,940).<ref>{{cite web|url=https://www.worldometers.info/world-population/ghana-population/|title=2010 Population & Housing Census: National Analytical Report|publisher=www.worldometers|accessdate=23 January 2014.|language=English}}</ref> Addiini mini zuliya gbaliŋ m-be [[Ghana]] tingbani ŋɔ ni.<ref name=":0" /><ref>{{cite web|url=https://web.archive.org/web/20180424110616/http://www.statsghana.gov.gh/pop_stats.html|title=2020 Population Projection by Sex, 2010–2020|publisher=Ghana Statistical Service|language=English|accessdate=2 May 2018}}</ref> Zuliya kpana ŋan be [[Ghana]] puuni ni yɛri bali shɛŋa n-nyɛ: Dagbanli, Kambɔnsili , Guan, Ewe, Ga, Zabaɣisi, Walsi, Farifarisi, Gbengberi ni Nzema ka Silimiinsili lee nyɛ Gɔmnanti ni saɣi ti shɛli ni di tɔɣisiri li tuma duri mini shikuruti ni.<ref name=":0" />
[[Ghana]] salo puuni, kɔbiga puuni vaabu pisopɔin ni yini ni pɔnchi ayi(71.2%) nyɛla Dolodolo Yisa nyaandoliba. Ban kpalim mi nyɛla Musulimnima ka bɛ mi nyɛ kobiga puuni vaabu pinaayopɔin ni pɔnchi ayɔbu, ka buɣ'jamdiba mini ban kpalim la vaa pia ni yini(11%).<ref name=":0" /><ref>{{cite web|url=http://www.statsghana.gov.gh/docfiles/2010phc/National_Analytical_Report.pdf|title="2010 Population & Housing Census: National Analytical Report"|language=English|publisher=Ghana Statistical Service.|accessdate=23 January 2014.}}</ref>
[[Ghana]] nyɛla tingbani shɛli din nyɛ demokiratiya tingbani. Di tiŋgbani zuɣulana n-nyɛ di toondana. [[Africa]] gbansabila tingbana puuni, [[Ghana]] n-daa nyɛ tiŋ' shɛli din daa tuui deei di maŋsulinsi Silimiinsi sani.<ref name=":0">{{cite web|url=https://www.cia.gov/the-world-factbook/countries/ghana/|title=Ghana|publisher=The World Factbook|accessdate=20 May 2016|language=English}}</ref> [[Ghana]] tingbani toon' tibo la chɛmi ka di nyɛ tiŋgbani shɛli din mali yaa ni jilima pam West Africa tingbana ni. [[Ghana]] bela tiŋ' duya laɣinsi kamani Non-Aligned Movement<ref>https://www.nti.org/learn/treaties-and-regimes/non-aligned-movement-nam/</ref>, African Union, Economic Community of West African States (ECOWAS)<ref>https://www.ecowas.int/</ref>, Group of 24 (G24) n-ti pahi "Commonwealth of Nations"<ref>https://thecommonwealth.org/member-countries</ref>.
== Nyabli ==
'''Ghana''' bachi maa gbunni nyɛla Sapashinna-Naa. Kurumbunni nanima wuhiya ni [[Ghana]] daa bɛla Africa wulinluhili polo.
Vihigu wuhiya ni [[Ghana]] daa na ka din yi pa be shɛli ŋɔ amaa ka daa bela tudu polo ŋɔ hali n-ti gbaai tiŋ' shɛli bɛ ni booni Guinea la. [[Ghana]] Salima galisim daa ku ŋmanila tankpaɣu ni ku be ti ʒilɛli ni shɛm maa, lala maa zuɣu, Laribaawanima ban daa dɔli Sahara bopiɛligu maa n-niŋdi daabilim daa pali la yuli m-booni li Gold Coast.
== Kurumbuni zuliyanima ==
[[Ghana]] daa bela tiŋgban' shɛŋa niriba nini ni daa tiɣi pam Bilad el-Sudan<ref>https://www.amazon.com/Bilad-AlSudan-Essays-Africa-Afrocentricity/dp/0983379734</ref><ref>https://blackhistory938.wordpress.com/2017/07/05/jews-of-bilad-el-sudan/</ref> ni, andunia yuun tusawei. Vihigu wuhiya ni kurumbuna saha, [[Ghana]] daa pun beni mi. Ni Dagbamba n-daa su tudu polo maa ka Kambɔnsi mini bɛ ma bihi daa be [[Ghana]] sunsuuni ni di nyɔŋ ni.
== Tiŋzuɣu ==
[[Ankara|Aŋkara]] (Accra) n-nye Ghana tinzuɣu.<ref name=":0" />
== Maŋsulinsi deebu ==
Silimiingɔli March dabaayɔbu dali, yuuni 1957 Gold coast (din yuli pa booni [[Ghana]] la) daa deela bɛ maŋsulinsi gbampiɛla nuuni. [[Ghana]] daa leela tingbani shɛli din pahi tinzuɣuri shɛŋa gbampiɛla ni daa mi n-su laɣiŋgu shɛli bɛ ni boli Commonwealth of Nations la, ka [[Dr Kwame Nkrumah|Dr. Kwame Nkrumah]] <ref>[[Dr Kwame Nkrumah]]</ref> daa gari tooni n-lee tiŋgbanizuɣulana n-daa yihi [[Ghana]] yuli palo ni ka dunia zaa baŋ di yɛla.<ref>{{cite web|url=https://www.biography.com/|title=How Teacher Christa McAuliffe Was Selected for the Disastrous Challenger Mission|language=English|publisher=biography.com|accessdate=SEP 15, 2020}}</ref>
Ghana n-daa nyɛ tuuli gbansabila tiŋgbani shɛli ban daa deei bɛ maŋsulinsi gbampiɛla nuuni. Pɔi ka gbampiɛla daa ti deei Ghana n-su, Ghana daa nyɛla tiŋgbani shɛli din daa pun mali zuliya kara kamani Zabaɣisi (Gonja) mini Dagbamba ka bɛ be Ghana tudu yaɣili polo, Kambɔnsi (Ashanti), Fantinima zaa daa malila tiŋgbana nti pahi ni tiŋ' shɛŋa din miri Teeku.
Tuuta daa nyɛla bini bɔ shɛli n-ti tiŋgbani palli ban daa na yɔli deei bɛ maŋsulinsi maa (Ghana). Ŋun daa buɣisi tuuta maa n-daa nyɛ Theodosia Salome Okoh.<ref>{{cite web|url=https://www.ghanaweb.com/person/Theodosia-Salome-Okoh-190|title=Ghana Famous People|language=English|publisher=ghanaweb.com}}</ref> Tuuta maa daa mali kɔma ŋɔ di puuni; zaɣ' ʒee (red), zaɣ' dozim (gold color), zaɣ' vakahili(green) nti pahi sanŋmari' sabinli (black star) ka di be zaɣ' dozim maa sunsuuni. Zaɣ' ʒee maa zami n-ti ʒi' shɛli bɛ ni daa kpaai Ghana maŋsulinsi deebu ni la. Zaɣ' dozim maa mi zami n-ti bun' shɛli tiŋgbani maa ni ʒira ka zaɣ' vakahili maa mi za n-ti tihi ni mɔ' shɛŋa tiŋgbani maa ni mali. Saŋmari' sabinli maa mi zami n-ti daadamanima ban be tingbani maani niŋgbuŋ kom ka lahi za n-ti gbansabila zaa (Africans).
== Shikuriti ==
Ghana shikuru baŋsim so' chibsi pula buta zuɣu, ŋanima n-nyɛ Basic Education, Secondary cycle, ni Tertiary. Basic Education yaɣli ŋɔ niŋdila yuun' pia ni yini (di gbaala bihi ban nyɛ yuma anahi hali ni yuun' pia ni anu). Basic Education pubu ŋɔ gba yaɣa n-nyɛ kindergarten (yuma ayi), Primary school (pula buyi ka di zaa niŋdi yuma ata ata) ni Junior High (yuma ata). Junior High School ŋɔ bahigu mali zahimbu shɛli bɛ ni booni Basic Education Certificate Examination. Bia yi naagi BECE ŋɔ ka o gbana viɛla, o ni tuɣi o bɔhimbu Secondary cycle. To, bia mali piibu zaŋ chaŋ shikuru yaɣa ayi dini nyɛ Vocational Education (nuuni tuumbaŋsim) bee General education (baŋsim bɔbigu yaɣili din pa nuuni baŋsim). Senior high shikuru niŋdila yuma ata ka mali dahimbu shɛli bɛ ni booni West African School Certificate Examination (WASCE), ka di nyɛ di ni tu ni shikurubila mali di shɛhira dini viɛla ka naan yi tooi chaŋ nti niŋ University nti tuɣi o bohimbu.<ref>https://gh.usembassy.gov/education-culture/educationusa-center/educational-system-ghana/</ref><ref>{{Cite web|url=https://www.nuffic.nl/sites/default/files/2020-08/education-system-ghana.pdf|title=Education system
Ghana
described and compared with
the Dutch system|publisher=Nuffic|language=english|accessdate=January 2015}}</ref>
== Daadam biɛlim kalinli ==
=== Northern Region ===
==== Tolon District ====
=== Upper East Region ===
==Geography mini Geology==
==Gɔmnanti mini Siyaasa Saha==
==Daabiligu==
== Kaya ==
Ghana kaya nyɛla balibu din laɣim bohimbu mini dihi tabli Ghana zuliya balibu pam. Yuuni 2010 Ghana salo kalinli lahibali wuhiya ni zuliya shɛli ban galisi n-nyɛ Kambonsi ka bɛ vaabu yiɣisi pihinahi ni ayopɔin ni pɔnchi ata (47.3), Dagbamba vaabu piiya ni ayɔbu ni pɔnchi ayobu(16.6), Aligbenima vaabu piiya ni ata ni pɔnchi awoi (13.9),Aŋunanima vaabu apoin ni pɔnchi anahi (7.4), Gurimanima yiɣisi vaabu bunu ni pɔnchi ayopɔin (5.7) nti pahi Guan zuliya ka bɛ mi yiɣisi vaabu buta ni pɔnchi ayopɔin (3.7).
==Dabisi gahinda ŋan be Ghana taarihi ni==
{{Location map Ghana}}
# March 6,1957 ka Ghana daa dee maŋsulinsi Eilimiinsi sani.
# July 1,1960 ka Ghana daa leei Republic.
# February 3,1964 ka Ghana daa kpalim paati yini Tingbani.
# February 24,1966 ka soojanim ban toondana daa nyɛ Col. E. K. Kotoka daa ŋme m-paai Nkrumah paati gaŋ gomnanti.
# August 31, 1970 ka Akuffo- Addo daa po pɔri ka leei Ghana zuɣulana Republic din pahiri ayi la ni.
#January 13, 1972 ka linjimanima ban toondana daa nyɛ [[General Ignatius Kutu Acheampong|Lieutenant Colonel I.K. Acheampong]] daa ŋme m-paai gomnanti ka ʒini.
#June 4, 1979 dabisili ŋɔ ka linjima ban toondana daa nyɛ Flight Lieutenant Jerry John Rawlings daa ŋme m-paai Acheampong gomnanti.
#September 24, 1979 ka Dr. Hilla Limann daa po pɔri ka deei Ghana nam kuɣu ka di leei Republic din pahiri ata.
#December 31, 1981 dabsili ŋɔ ka [[Flt. Lt. Jerry John Rawlings|Flight Lieutenant J.J. Rawlings]] daa gari linjimanima tooni ka bɛ daa ŋme ka fa zuɣulaantali.
#January 7, 1993 ka bɛ daa po Flight Lieutenant J.J.Rawlings pɔri ka o ʒini Ghana nam kuɣu zuɣu ka di daa leei Republic dini pahiri anahi.
#January 7, 2001 Mr. [[John Kofi Agyekum Kufuor|John Agyekum Kufuor]] gba daa po pɔri ka leei Ghana zuɣulana.
#July 1,2007 Ghana daa ŋma shiiri laɣ' pala.
#January 7, 2009 ka [[Professor John Evans Fiifi Atta Mills|Prof. John Evans Atta Mills]] daa po pɔri ka leei Ghana zuɣulana.
#July 24, 2012 Prof. Evans Atta Mills daa kɔŋ o nyɛvuli.
#July 24, 2012 dabisili ka bɛ daa po [[John Dramani Mahama]](ŋuni n-daa nyɛ J.E.A. Mills wulana) pɔri ka o ʒini Ghana nam kuɣu zuɣu.
#January 7, 2013 John Dramani Mahama daa lahi po pɔri dini daa niŋ ka o di nasara piibu-piibu din daa niŋ December 7, 2012 la ni.
#January 7, 2017 ka [[Nana Addo Dankwa Akufo-Addo|Nana Addo- Dankwa Akufo- Addo]] daa po pɔri n-leei Ghana zuɣulana.
#January 7, 2021ka [[Nana Addo Dankwa Akufo-Addo|Nana Addo- Dankwa Akufo- Addo]] daa lahi po pɔri n-leei Ghana zuɣulana mpahi buyi zuɣu.
{{Africa maŋsulunsi tiŋgbana}}
== Kundivihira ==
{{Reflist}}
[[Pubu:Africa]]
[[Pubu:C-Class]]
[[Pubu:Ghana|*]]
[[Pubu:West Africa]]
[[Pubu:Lahabaya zaa]]
h4ua7ydwadj6o1smgzope7pyjx6nla5
Naa Dataa Tuu
0
5531
42500
25844
2022-08-14T17:47:38Z
Adam Kamaldeen
1825
Correct spelling
wikitext
text/x-wiki
{{E-Class}}
'''Naa Dataa Tua''' nyɛla tu' titali m-be [[Naya]](Yendi) mini tiŋa yuli booni [[Kuɣu piligu|Kuɣu]] sunsuuni. Zamani shɛli ha, [[Yani]] kpamba yi daa zilisi doo ka o laɣira bee m-bɔri [[Ndan Yaa Naa]] paɣa, bɛ yɛn zaŋ o mi chaŋ lala tua maa gbuni n ti ŋma o zuɣu.
[[Lahabali kɔligu:Naa Dataa tuwa.jpg|thumb|It the tree where heads of womanizers were kept]]
== Kundivihira ==
[[Pubu:E-Class]]
4askbtp4ihgv4zt2fg2zduv3yifh29p
Tamali
0
6835
42520
37469
2022-08-14T23:47:13Z
IDDRISU ABDUL-KADIR NINDOO
1815
/* Taarihi */ Link
wikitext
text/x-wiki
{{Databox}}
{{C-Class}}
'''Tamali''' n-nyɛ [[Northern Region|Northern region]] din be [[Ghana]] la tinzuɣu.<ref>{{cite web|url=http://www.tamale.climatemps.com/|title=Tamale Climate & Temperature|language=English|publisher=tamale.climatemps.com}}</ref> Saha ŋɔ Tamali nyɛla furila ni nyo n-kpa tiŋ' shɛli zaŋ chaŋ [[daabiligu]] polo West [[Africa]] yaɣili zaa. [[Suhudoo]] be Tamali ka mali tahama pam n-zaŋ ti [[daabihi.]] Tamalinima biɛh' suŋ ni saamba gbubibu polo nyɛla sokam ni di shɛhira ka lahi kpaŋsiri zosimli. Tamali m-pahi tiŋ' kara dibaata din galisi Ghana<ref>{{Cite web|title=Tamale – Travel guide at Wikivoyage|url=https://en.wikivoyage.org/wiki/Tamale|access-date=2021-11-15|website=en.wikivoyage.org|language=en}}</ref>. Ninvuɣ' biɛlim kamani 950,124 m-be Tamali. Di lahi nyɛla tiŋ' shɛli din zoori pam n-gari tinsi zaa din be [[West Africa]].<ref>{{cite web|url=https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/artikel.php?ID=270959|title=Tamale – West Africa’s Fastest Growing City|publisher=GhanaWeb|date=Sunday, 14 April 2013|language=English}}</ref><ref>{{cite web|url=https://population.mongabay.com/population/ghana/|title=Largest cities in Ghana|publisher=mongabay|language=English}}</ref> Tamalinima nyɛla ban nyee yo pukparilim, daabiligu n-lahi mali gumdi mibu mini kpakahili shitɔri<ref>{{Cite web|title=Tamale {{!}} Ghana {{!}} Britannica|url=https://www.britannica.com/place/Tamale-Ghana|access-date=2021-11-15|website=www.britannica.com|language=en}}</ref>. Pal' daa yila [[Kumahi]] n-kpa yaɣili ŋɔ n-ti gari Tamali tiŋ' puuni n-chaŋ [[Bolgatanga]], ka pal' chira yiri wulimpuɣili ni wulimluɣili na n-ti tuɣili. Ka [[Airport]] gba beni.Tamali nyɛla din zooi [[musuliminima|musulinima]] ka di zuɣu che ka jiŋa kalinli zooi tiŋa maa ni. Jiŋa kamani; [[Afa Ajura]] Jiŋli (Ambariyyah jiŋli), Amadiyyah jiŋli, Zaamiɣu jiŋli [[(Central Mosque)]] ni [[Afa Basha]] jiŋli (Nuuria mosque) n-ti pahi Manhaliya jiŋli ([[Afa Issah Bello]]) nyɛla niriba pam ni mi.
Tamali mali zuliya balibu pam amaa [[Dagbamba]] n-galisi pam n-gari balli kam ban be Tamali<ref>{{Cite book|last=Eades|first=Jeremy Seymour|url=https://books.google.com.gh/books?id=IjlzSYnAKdQC&printsec=frontcover&dq=history+of+Tamale,+Ghana&hl=en&sa=X&redir_esc=y#v=onepage&q=history%20of%20Tamale,%20Ghana&f=false|title=Strangers and Traders: Yoruba Migrants, Markets, and the State in Northern Ghana|date=1994|publisher=Africa World Press|isbn=978-0-86543-420-2|language=en}}</ref>.
== Taarihi ==
Tamali bɛla [[Ghana]] tudu palo, ka lahi za [[Ghana]] Tiŋzuɣiri ata sunsuuni tum kurumbuna saha. Di bala daansi ni [[Savannah Region]], [[Upper West Region]] ni [[North East Region]]. [[Vihigu]] wuhuya ni Tamali lɛbigimsim biɛɣukulo puuni n-galisi gari tiŋ kam [[West Africa]] zaa. Vihigu lahi wuhuya ni daabiligu, kɔhimma ni damma lahi zooya pam Tamali. Tamali mali nanima pam ka bɛ zuɣulana n-nyɛ Gukpe-naa. Gukpɛɣu mali tiŋkpansi pam ka lɛbigimsim paari di zaa<ref>{{Cite book|last=Bellwood-Howard|first=Imogen|url=https://books.google.com.gh/books?id=c-mpCgAAQBAJ&printsec=frontcover&dq=Tamale,+Ghana&hl=en&sa=X&redir_esc=y#v=onepage&q=Tamale,%20Ghana&f=false|title=Characteristics of Urban and Peri-urban Agriculture in West Africa: Results of an Exploratory Survey Conducted in Tamale (Ghana) and Ouagadougou (Burkina Faso)|last2=Häring|first2=Volker|last3=Karg|first3=Hanna|last4=Roessler|first4=Regina|last5=Schlesinger|first5=Johannes|last6=Shakya|first6=Martina|date=2015-10-06|publisher=International Water Management Institute (IWMI)|isbn=978-92-9090-821-0|language=en}}</ref><ref>{{Cite book|last=Bening|first=R. Bagulo|url=https://books.google.com.gh/books?id=6nKcAAAAMAAJ&q=history+of+Tamale,+Ghana&dq=history+of+Tamale,+Ghana&hl=en&sa=X&redir_esc=y|title=A History of Education in Northern Ghana, 1907-1976|date=1990|publisher=Ghana Universities Press|isbn=978-9964-3-0215-3|language=en}}</ref>.
== Go n-gili ==
Tamali mali alepile paaki ti tali ka di bi waɣa ni Tamali tiŋpuuni. Alepile paaki ŋɔ n-zani ti tudu yaɣa ŋɔ zaa.
Di mali alepilenima ka bɛ chani [[Ankara]], ka lahi mali alepilenima ka bɛ yiri Ankara kanna Tamali. Alepilenima ŋɔ shɛŋa n-nyɛ
* [[African World Airlines|Africa World Airlines]]
* [[Passion Airlines]]
Tamali lahi mali lɔra bee loorinima kpɛbu shee, ka a yi yɛn go n-chaŋ Ghana tiŋzuɣu n-nya a ni tooi nya di loori ka di bi muɣisi a. Tamali mali lɔra ka di kuni tiŋsi kamani Ankara, Kumahi, [[Sunyani]], [[Tema]], [[Cape Coast]],[[Takoradi]], Ho, [[Bolgatanga]], [[Wa]], ni tiŋ shɛŋa din pahi. Loori teesanima shɛŋa n-nyɛ [[Metro Mass teesa]], [[Bus Stop]], [[Saŋkpaɣala teesa]], [[VVIP Legion]], [[Taxi Rank]], [[Abaabu teesa|Abaabuu teesa]]. Binshɛŋa nira ni ni tooi zaŋ n-gili Tamali n nyɛ;
'''[[Yellow Yellow]]''': Di nyɛla cheche buɣim din nyɛ nabaata shɛli din ʒiri niriba anahi di puuni. Di yi ti niŋ ka daadama galisim paai niriba ayɔbu di puuni, bee n-yaɣi niriba anahi, din ŋuna di kpuɣimi yaɣi maa. Di kamanima zooya pam kamani; zaɣ' piɛlli, zaɣ' dozim, zaɣ' ʒee, zaɣ' sabinli, zaɣ' vakahili ni din pahi.
'''Taxi:''' Di nyɛla loori saɣisinli n-kpuɣiri niriba anahi m-pahi ŋun duhiri maa zuɣu anu.
== Mabi' Tinsi ==
Tamali mali mabiligu ni zɔsimli zaŋ chaŋ tiŋsi din be tiŋduya ni polo. Lala tiŋsi maa n nye:
* Louisville, Kentucky din be [[United State of America]] la.
* Fada N'gourma din be [[Burkina Faso]] tiŋ gbani la.
* Commune II Niamey din be [[Niger]] tiŋgbani
== Shikuru baŋsim ==
Tamali nyɛla din nyɛ baŋsim bɔbu shee n-ti sokam. Di mali karimbanima karinzɔŋ kara, shikuru bihi kura shikuruti nti pahi m mayaankalɛhi shikuruti. Tamali shikuruti galisim paagi 742 ka di puuni 94 n-nyɛ malaankalɛhi shikuruti, 304 primari shikuruti, 112 JHS shikuruti ni 14 SHS shikuruti. Tamali lahi mali nuuni tuumbaŋsim bɔhinbu shikuruti ka a ni tooi bɔhim baŋsim balibu kam n-di anfaani sɔhibiɛɣuni.
:''Krimmin pahi: [[Tamali shikuruti]]''
== Ninvuɣu gahinda ==
* [[Mahamudu Bawumia]], bɛ dɔɣi o la yuuni 1963 ka o nyɛ tiŋgbani zuɣulaampaa nti Nana Akufu Addo ka lahi nyɛ siyaasa nira.
* [[Haruna Iddrisu]] bɛ dɔɣi o la yuuni 1970 ka o nyɛ jintɔra zaŋ ti Tamale-South piibupiibu yaɣili n-lahi nyɛ toondana n-ti jintɔriba ban bi galisi jina duu.<ref>{{Cite web|title=Parliament of Ghana|url=https://www.parliament.gh/mps?mp=231|access-date=2021-11-16|website=www.parliament.gh}}</ref>
* [[Ibrahim Basha|Sheikh Bayaan Ibrahim Basha]]
* [[Alhassan Yahaya Seini]], alikaalimi mini legal aid kpɛma.
* [[Mubarak Wakaso]], yuuni 1990 ka bɛ dɔɣi o ka o nyɛ boliŋmɛri baŋda.<ref>{{Cite web|title=Mubarak Wakaso, Biography|url=https://mobile.ghanaweb.com/person/Mubarak-Wakaso-5323|access-date=2021-11-16|website=mobile.ghanaweb.com}}</ref>
* [[Abdul Majeed Waris]], bɛ dɔɣi o la yuuni 1991 ka o nyɛ boliŋmɛra.<ref>{{Cite web|title=Abdul Majeed Waris, Biography|url=https://mobile.ghanaweb.com/person/Abdul-Majeed-Waris-5356|access-date=2021-11-16|website=mobile.ghanaweb.com}}</ref>
* [[Fancy Gadam]], yiliyiina ka bɛ dɔɣi o yuuni 1988.
* [[Saeed Abubakr Zakaria|Saeed Abubakar Zakaria]].
*[[Abdul Rahman Baba]], o nyɛla bɔli'ŋmɛra, bɛ dɔɣi la yuuni 1994 silimin gɔli July daa baa ayi dali
== Tuma ==
Tuun'shɛŋa Tamali nim ni zooi kabi tumda n-nyɛ kpaluu tuma, teela, ni fita tali. Din lahi pahi n-nyɛ macheligu, nakɔhigu, daabiligu, tanmɛbo, kaapinta tuma, weera tuma, peenta tuma, anfooni yaabu tuma, kperigu kperibu tuma, bindira kɔhibu, loori duhibu tuma ni pukparilim<ref>{{Cite book|last=MacGaffey|first=Wyatt|url=https://books.google.com.gh/books?id=6MQ-5Elyg2kC&printsec=frontcover&dq=history+of+Tamale,+Ghana&hl=en&sa=X&ved=2ahUKEwiRxLXIz5v1AhXMCuwKHXLTAUwQ6AF6BAgKEAI#v=onepage&q=history%20of%20Tamale,%20Ghana&f=false|title=Chiefs, Priests, and Praise-singers: History, Politics, and Land Ownership in Northern Ghana|date=2013|publisher=University of Virginia Press|isbn=978-0-8139-3386-3|language=en}}</ref>.
== Dahi din be Tamali tingbani ==
Tamali nyɛla tiŋ shɛli din mali dahi pam, Dahi maa shɛŋa n-nyɛ;
* Tamali Dakurili li
*Abaaboo daa
*Picona daa
*Lamashaɣu daa<ref>{{Cite web|title=Tamale central market, Ghana {{!}} Africa, Ghana, African life|url=https://www.pinterest.com/pin/382806037065419686/|access-date=2021-11-16|website=www.pinterest.com|language=en}}</ref>
*Kakpaɣiyili daa
*Guu daa (niɣi daa)
*Kalpohin daa
*Kukuo daa
*
== Piibupiibu jintɔri yaɣa din be Tamali ==
Tamali nyɛla tiŋ shɛli din mali piibupiibu yaɣa anahi; ŋan nima n-nyɛ:
# [[Tamali Central]] piibupiibu yaɣili
# [[Tamali North]] piibupiibu yaɣili
# [[Sagnarigu]] piibupiibu yaɣili<ref>{{Cite web|title=Parliament of Ghana|url=https://www.parliament.gh/mps?mp=233|access-date=2021-11-16|website=www.parliament.gh}}</ref>
# [[Tamale South Constituency|Tamali South]] piibupiibu yaɣili
#
== Lahibali wuligibu teesa tuma duri ==
Biɛɣu kulo kam Tamali tingbani lahibaya tuma duri kuli pahirimi, Lahibaya teesanima ŋɔ pula buyi, walansi (Radio) teesanima mini ninliha kpanjɔɣu (TV) teesanima.
'''TV teesa''' shɛŋa din be Tamali n-nyɛ;
# Sagani TV
# NTV
# Zaa TV
# Might TV.
'''Radio teesa''' shɛŋa din be Tamali n-nyɛ;
# Fiila FM 89.3 Mhz
# Radio Savanna 91.3 Mhz
# Zaa Radio 99.3 Mhz
# Bishara Radio 97.7 Mhz
# Justice FM 98.5 Mhz
# Diamond 93.7 Mhz
# North Star 92.1 Mhz
# Radio Tamale 91.7 Mhz
#Kesmi FM 107.1 MHz
#Neesim FM 100.1 MHz
#Suhupiɛlli Radio 103.3 MHz
#Gbangu FM 97.3 MHz
#Amana Radio 96.3 MHz
#123 Radio 99.7 MHz
#ABC Radio 100.9 MHz
#Angel FM 96.9 MHz
#Dagban Radio 102.5
#Kingdom Fm
#Tawasul FM 95.7
== Pal' dahi din be Tamali ==
* Tamali zaŋ chaŋ [[Bolgatanga|Bolga]] palli
* Tamali zaŋ chaŋ [[Kumahi|Kumasi]] palli
* Tamali zaŋ chaŋ [[Salaga]] palli
* Tamali zaŋ chaŋ [[Naya]] (Yendi) palli
*Tamali zaŋ chaŋ [[Nantɔŋ|Nanton]] palli
*Aboabo zaŋ chaŋ [[Nyohini]] palli
*Aboabo zaŋ chaŋ [[Choggu]] palli
*Tamali zaŋ chaŋ Daboya palli
*Tamali zaŋ chaŋ Kumbungu palli
*Tamali zaŋ chaŋ [[Tolon]] palli
== Foŋdi mini tiŋkpaŋsi ==
Tamali bɔba pula bu nahi zuƔu. Bɔba maa n-nyɛ Tamali-north constituency, Tamali-south constituency, Tamali-central constituency n-ti pahi Sagnarigu constituency. Foŋdi mini tiŋkpaŋsi ŋan be constituency nim ŋɔ ni shɛŋa n-nyɛ [[Lamashaɣu]], [[Jisonaayili]], [[Banvum|Banvim]], [[Yapalisi]], Katariga, Gumbihini, Chaŋli, Ni din kam kpalim.
: ''Yulimi [[Tamale foŋdi mini tiŋkpaŋsi]] zaa kpɛ''
== Dundɔŋni Gomnanti ==
Tamali mali la gominanti kpeen' so bɛ ni boli meyor la ka meyor maa sani yaa pam nyɛla din be o nuu ni ka o tumdi zaani [[gominanti]]. Mayor maa nyɛla [[Ghana]] tiŋgbani zuɣulana ni pii so ka o lee kuna ka kaansili (council) kpamba ti saɣi ti o. Tɔ amaa punpɔŋɔ salo ban be Tamali yɛliya ni di tu ni di yi pa nyɛla salo zaa piibu din yɛn kpaŋsi o kpamli maa ka che n-ti li dariza. Punpɔŋɔ Tamali mayor nyɛla [[Sule Salifu|Hon. Sule Salifu]].<ref>{{Cite web|title=I will consult broadly - New Mayor of Tamale - MyJoyOnline.com|url=https://www.myjoyonline.com/i-will-consult-broadly-new-mayor-of-tamale/|access-date=2021-11-15|website=www.myjoyonline.com|language=en-US}}</ref> maa nyɛla din zani ti dundɔŋ ni jintɔri duu (local Parliament) ka lahi zani ti dundɔŋ ni kpamba (local executive).
== Dundɔŋni Gɔmnanti Kura ==
#Hon Sule Salifu
== Saha Taɣibu Tamali puuni ==
Tamali mali la shɛɣini mini wuuni yuuni kam puuni, ka di be koppen's climate pubu ni. Tamali saa piini la silimin goli [[April]] hali ti kpa [[September]] bee [[October]] ka di yaa be [[July]] mini [[August]] ni.
Wuuni mi piini la silimin gɔli November nti kpe April Piligu.
Tamali mali la saha di baa ayi yuuni kam puuni. Dini n nyɛ
'''Siɣili Saha'''
Siɣili saha ka pukpariba gbandi ni bi kɔ. Saha ŋɔ, saa pilindi la mibu. Saa piligiri la silimin gɔli [[April]] zaŋ chaŋ silimin gɔli [[June]], di saha pukpariba kɔya ka biri bimbira ka shaɣu naan shɛi. Shaɣu shɛɛri la silimin gɔli [[July]] hali ni silimin gɔli [[September]] sunsuuni.
'''Wuuni Saha'''
Saha ŋɔ ka pukpariba kpuɣiri bindira.
Wuuni pilindi la silimin gɔli [[October]] saha zaŋ hali ni silimin gɔli [[April]]. Di pilindimi ni wuntaŋ yaɣi yaɣi saha din gbai silimin gɔli [[October]] haali ni silimin gɔli [[December]] sunsuuni, ka kikaa mi dɛi hali ni silimin gɔli [[March]]. Din saha walugu gba dɛɛi n zaŋ kpɛ siɣili saha.<ref>{{Cite web|title=University for Development Studies, Tamale, Ghana {{!}} Climate Change and Food Security - Academia.edu|url=https://universityfordevelopmentstudies.academia.edu/Departments/Climate_Change_and_Food_Security/Documents|access-date=2021-11-16|website=universityfordevelopmentstudies.academia.edu}}</ref> Wuuni saha nyɛla tankpagbuligu ni tooi zooi pam ka di nyɛla mori mini tihi zaa kuumi.
<center>
{{Weather box
|location = Tamale
|single line = Yes
|metric first = Yes
|Jan record high C = 40.0
|Feb record high C = 41.5
|Mar record high C = 42.7
|Apr record high C = 42.8
|May record high C = 40.2
|Jun record high C = 37.8
|Jul record high C = 35.6
|Aug record high C = 35.4
|Sep record high C = 34.8
|Oct record high C = 38.2
|Nov record high C = 39.2
|Dec record high C = 38.6
|year record high C = 42.8
|Jan high C = 35.4
|Feb high C = 36.9
|Mar high C = 37.1
|Apr high C = 35.4
|May high C = 33.6
|Jun high C = 31.1
|Jul high C = 29.8
|Aug high C = 29.2
|Sep high C = 29.9
|Oct high C = 32.2
|Nov high C = 34.8
|Dec high C = 34.9
|year high C = 33.4
|Jan mean C = 27.9
|Feb mean C = 30.1
|Mar mean C = 30.9
|Apr mean C = 29.8
|May mean C = 28.6
|Jun mean C = 26.8
|Jul mean C = 26.0
|Aug mean C = 25.8
|Sep mean C = 25.9
|Oct mean C = 27.3
|Nov mean C = 28.2
|Dec mean C = 27.5
|year mean C = 27.9
|Jan low C = 20.4
|Feb low C = 22.8
|Mar low C = 24.6
|Apr low C = 24.6
|May low C = 23.6
|Jun low C = 22.5
|Jul low C = 22.1
|Aug low C = 21.9
|Sep low C = 21.8
|Oct low C = 21.9
|Nov low C = 21.6
|Dec low C = 20.3
|year low C = 22.3
|Jan record low C = 15.0
|Feb record low C = 16.1
|Mar record low C = 18.9
|Apr record low C = 19.4
|May record low C = 18.9
|Jun record low C = 18.9
|Jul record low C = 18.3
|Aug record low C = 18.9
|Sep record low C = 18.9
|Oct record low C = 18.9
|Nov record low C = 16.1
|Dec record low C = 13.9
|year record low C = 13.9
|precipitation colour = green
|Jan precipitation mm = 4
|Feb precipitation mm = 12
|Mar precipitation mm = 48
|Apr precipitation mm = 88
|May precipitation mm = 112
|Jun precipitation mm = 146
|Jul precipitation mm = 142
|Aug precipitation mm = 198
|Sep precipitation mm = 231
|Oct precipitation mm = 92
|Nov precipitation mm = 14
|Dec precipitation mm = 3
|year precipitation mm = 1090
|unit precipitation days = 0.3 mm
|Jan precipitation days = 1
|Feb precipitation days = 1
|Mar precipitation days = 4
|Apr precipitation days = 7
|May precipitation days = 10
|Jun precipitation days = 12
|Jul precipitation days = 13
|Aug precipitation days = 15
|Sep precipitation days = 19
|Oct precipitation days = 12
|Nov precipitation days = 2
|Dec precipitation days = 1
|year precipitation days = 97
|Jan humidity = 27
|Feb humidity = 32
|Mar humidity = 45
|Apr humidity = 61
|May humidity = 70
|Jun humidity = 77
|Jul humidity = 80
|Aug humidity = 79
|Sep humidity = 80
|Oct humidity = 74
|Nov humidity = 59
|Dec humidity = 40
|year humidity = 60
|Jan sun = 266.6
|Feb sun = 237.3
|Mar sun = 251.1
|Apr sun = 231.0
|May sun = 248.0
|Jun sun = 204.0
|Jul sun = 161.2
|Aug sun = 139.5
|Sep sun = 156.0
|Oct sun = 260.4
|Nov sun = 282.0
|Dec sun = 272.8
|year sun =
|Jand sun = 8.6
|Febd sun = 8.4
|Mard sun = 8.1
|Aprd sun = 7.7
|Mayd sun = 8.0
|Jund sun = 6.8
|Juld sun = 5.2
|Augd sun = 4.5
|Sepd sun = 5.2
|Octd sun = 8.4
|Novd sun = 9.4
|Decd sun = 8.8
|yeard sun = 7.4
|source 1 = [[Deutscher Wetterdienst]]<ref name = DWD>
{{cite web
| url = http://www.dwd.de/DWD/klima/beratung/ak/ak_654180_kt.pdf
| title = Klimatafel von Tamales / Ghana
| work = Baseline climate means (1961-1990) from stations all over the world
| publisher = Deutscher Wetterdienst
| language = de
| access-date = 18 October 2016}}</ref>
}}
</center>
== Feera duri din be Tamali ==
Tamali nyɛla din mali feera duri pam, ka di pam nyɛla ban kpuɣiri tumtumdiba n niŋdi dinni. Di shɛŋa n-nyɛ Anashaara Tiles, Malitima n-ti pahi Wun-nam company Ltd.
: ''Krimmin pahi: [[Tamale feera duri]]''
== Banki tuma duri ==
Tamali nyɛla tiŋ sheli Banki tuma duri ni zooi pam, shɛŋa nyɛla Gomnanti ni su shɛli ka shɛŋa nyɛ salinima gba ni su shɛli. Banki shɛŋa din be Tamali n-nyɛ [[Ghana Commercial Bank Ltd]] (GCB)<ref>{{Cite web|title=Banks companies in Tamale, Ghana - Page 1 - GhPlaces|url=https://ghplaces.com/Tamale/list/banks/c-884-273-1|access-date=2021-11-17|website=ghplaces.com}}</ref>, [[National Investment Bank]] ni [[Zenith Bank]].
: ''Karimmi pahi: [[Tamale banki tuma duri]]''
== Alepile paaki ==
Alepile paaki nyɛla bɛ ni daa zali ka di yabili nyɛ din kpaŋsiri linjimanima tuma [[dunia]] tɔbu shɛli din daa ŋme m-pahiri ayi la saha (World War II). [[Matuuka yiɣirigu]] lubu shee polo daa nyɛla bɛ ni bɔ shɛli Nyohini, kamani maali ayi Nuzaa Tamali yaɣili December,1940<ref>{{Cite web|title=Tamale Airport – GACL|url=https://www.gacl.com.gh/tamale-airport/|access-date=2021-11-15|language=en}}</ref>. Tuuli Gomnanti zaŋ ti Ghana tingbani daa dihi o nuu gbana zuɣu ni bɛ mɛ airport shɛli din nyɛ din ni tooi yi Dunia luɣili kam ni di zaŋ zali [[linjimanima]] maali pinyini Tamali wulimpuhili ni di zaŋ baŋsi di sochibisi zaashee/anfaani.<ref>{{Citation|title=Tamale Airport|date=2021-10-31|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Tamale_Airport&oldid=1052898804|work=Wikipedia|language=en|access-date=2021-11-15}}</ref> Di ni daa pili viɛnyɛla maa zuɣu, di daa ti chemi zali ni bɛ ni daa ŋme m-paai gomnanti di saha maa yuuni 1996 la.
== Alaafee tuma duri ==
Tamali nyɛla tiŋ shɛli din mali alaafee tuma duri pam, di shɛŋa n-nyɛ;
# KABSAD Scientific Hospital
# Kalpohini Health Centre
# Bagabaga CHPS Zone
# Tamale West Hospital<ref>{{Cite web|title=Tamale West Hospital • Hospitals - Public • Tamale, Tamale|url=https://www.medpages.info/sf/index.php?page=organisation&orgcode=301633|access-date=2021-11-19|website=www.medpages.info}}</ref>
# Tamale Central Hospital<ref>{{Cite web|title=Ghanahospitals.org|url=http://www.ghanahospitals.org/regions/district_facilities.php?r=northern&d=tamale%20municipal|access-date=2021-11-19|website=www.ghanahospitals.org}}</ref>
# [[Lahabali kɔligu:Tamale Teaching Hospital 18.jpg|thumb|Tamale Teaching Hospital]]Tamale Teaching Hospital<ref>{{Cite web|title=Hospitals in Tamale: List of Health Facilities in Northern Region - Contact Details - YellGh.com|url=https://yellgh.com/hospitals-in-tamale-list-of-health-facilities-in-northern-region/|access-date=2021-11-19|language=en-GB}}</ref>
# Bilpiela Health Centre
#Kpanvo CHPS Zone
#Vittin RCH
#Malshegu CHPS Zone
#Garizegu CHPS Zone
#Lahagu CHPS
#DUNGU CHPS ZONE
#Habanna Medical Center
#Rabito Clinic
#God's care community hospital<ref>{{Cite web|title=God Cares Community Hospital, Northern|url=https://vymaps.com/GH/God-Cares-Community-Hospital-O6644165408/|access-date=2021-11-19|website=vymaps.com}}</ref>
#Nyohini clinic
#Gbambaya clinic
#Marshal Medical Centre Limited
#Mansusu Clinic and Diagnostic Centre
#St Lucy Polyclinic
== Tuunshɛŋa din na tumda ==
*
*
* [[Tamale interchange]] din saɣi naabu kaman vaabu pihinii pubu kobgi puuni. Tahama beni n wuhi ni tuma ŋɔ nyɛla din yɛn naai yuuni 2021 bahigu.<ref>{{Cite web|last=Bureau|first=Communications|title=Tamale Interchange 80% Complete; Tamale-Daboya Road To Be Completed In November 2023|url=https://presidency.gov.gh/index.php/briefing-room/news-style-2/1980-tamale-interchange-80-complete-tamale-daboya-road-to-be-completed-in-november-2023|access-date=2021-11-15|website=presidency.gov.gh|language=en-gb}}</ref>
* Tamale International Airport phase two la nyɛla beni na tumdi shɛli.
* Vitting Harbour & Mall
*
== Saamba Du' gbɛra ==
1. Picona Hotel
2. Radarch Lodge and Conference Centre
3. Miricha Hotel
4. Nim Avenue
5. Modern City Hotel
6. Sabonkudi estates
7. Regal hotel
8. Target Hills hotel
9. Pioneer lodge
10. B Sheini hotel
11. Naat guesthouse
12. Ganaa hotel
13. Global dream hotel
14. Mariam hotel
15. Walji lodge
== Anfoonima ==
<gallery mode="packed" widths="150" heights="200">
Lahabali kɔligu:Road, Tamale.jpg|<center>Tamali palli</center>
Lahabali kɔligu:Highway, Tamale.jpg|<center>Tamali palli daa</center>
Lahabali kɔligu:Stadium tamale2.jpg|<center>Tamali yiɣi jam paaki</center>
Lahabali kɔligu:Tamale fashion week 2020 2.jpg|<center>Tamale fashion week</center>
Lahabali kɔligu:Agriculture Factory, Tamale.jpg|<center>Agriculture Factory in Tamale</center>
Lahabali kɔligu:Tamale Teaching Hospital 4.jpg|<center>[[Tamale Teaching Hospital|Tamali ashipti titali]]</center>
Lahabali kɔligu:Tamale Airport, Northern Ghana.jpg|<center>Alapele paaki</center>
Lahabali kɔligu:Aboabo-market Tamale.jpg|<center>Abaaboo daa</center>
Lahabali kɔligu:Tamale Central.jpg|<center>Tamali sunsuuni</center>
</gallery>
== Kundivihira ==
<references responsive="" />
[[Pubu:Ghana bɔba tinzuɣa]]
[[Pubu:C-Class]]
[[Pubu:Tiŋsi]]
[[Pubu:Africa]]
[[Pubu:Lahabaya zaa]]
rhuo0r20rnkq5ot9tqzg05tq07952q2
Gbinyaɣu (yɛltɔɣa taɣamalsi)
0
8604
42504
39976
2022-08-14T19:31:35Z
Adam Kamaldeen
1825
Bachi Mali niŋ
wikitext
text/x-wiki
''A yi bɔri ni a karim vuhirigu shɛli be ni boondi Gbinyaɣu la lahabali, lihimi [[Gbunyaɣu]].''
'''Gbinyaɣu''', salnim yɛri ni n yɛla ka nini.
Ni m mali daɣiri pam.
Amaa ka n-suri kɔm bushɛm-shɛm.
Ka m bihi suri bushɛm-shɛm.
Bidɔɣiri suŋ, bi kpe niri ku baŋ halli.
Salinim' ni m mali daɣiri pam.
Daɣa bo ka n diri paai sala?
Noo ga bina ka o kɔrigi o ŋubi.
Ka zaŋ ŋɔŋli bindi duɣi konchuuŋa.
Ka yɛli ni shinshɛbingari ŋɔ.
Ka sal' ti yɛn tuma.
Asheela sambara ka n dira.
Asheela zunzuya ka n vanda.
N vandi la noyala, ka vandi chɛrili.
Sal' yibi lihi paai, o tɛhirimi ni daɣiri ka ti dira.
Bɔ m-be sambara ni ka pa tankpaɣu.
Bɔ m-be zunzuya ni ka pa mokɔm.
Ka bo be noyala ni ka pa tankpaɣu
Ka mɔʒi mi pali chɛrili puuni.
Mani bi yɛn tu sala.
N yɛn wuhi o la yɛm biɛla.
Mani yikuli kaai biɛɣu
N suri la m bihi kɔm.
Ka zaŋ ba giligili, ti yi Kuli chana.
Bani be tooni, ka m mi bɛ zaa yɛla.
Ka so kutooi chaŋ yiriŋ.
Ka m-be nyaaŋa kamdi gingaani.
Nya bilaa bia ŋun yɛn tilim ba.
== Kundivihira ==
[[Pubu:Yɛltɔɣa taɣamalsi]]
[[Pubu:Lahabaya zaa]]
[[Pubu:Salima]]
[[Pubu:Bachinima]]
h3m8vtuwt5hbj9ww1o0iwus5e01abtt
42541
42504
2022-08-15T00:44:00Z
Adam Kamaldeen
1825
M Malimi niŋ
wikitext
text/x-wiki
''A yi bɔri ni a karim vuhirigu shɛli bɛ ni booni Gbinyaɣu la lahabali, lihimi [[Gbunyaɣu]].''
'''Gbinyaɣu''', salnim yɛri ni n yɛla ka nini.
Ni m mali daɣiri pam.
Amaa ka n-suri kɔm bushɛm-shɛm.
Ka m bihi suri bushɛm-shɛm.
Bidɔɣiri suŋ, bi kpe niri ku baŋ halli.
Salinim' ni m mali daɣiri pam.
Daɣa bo ka n diri paai sala?
Noo ga bina ka o kɔrigi o ŋubi.
Ka zaŋ ŋɔŋli bindi duɣi konchuuŋa.
Ka yɛli ni shinshɛbingari ŋɔ.
Ka sal' ti yɛn tuma.
Asheela sambara ka n dira.
Asheela zunzuya ka n vanda.
N vandi la noyala, ka vandi chɛrili.
Sal' yibi lihi paai, o tɛhirimi ni daɣiri ka ti dira.
Bɔ m-be sambara ni ka pa tankpaɣu.
Bɔ m-be zunzuya ni ka pa mokɔm.
Ka bo be noyala ni ka pa tankpaɣu
Ka mɔʒi mi pali chɛrili puuni.
Mani bi yɛn tu sala.
N yɛn wuhi o la yɛm biɛla.
Mani yikuli kaai biɛɣu
N suri la m bihi kɔm.
Ka zaŋ ba giligili, ti yi Kuli chana.
Bani be tooni, ka m mi bɛ zaa yɛla.
Ka so kutooi chaŋ yiriŋ.
Ka m-be nyaaŋa kamdi gingaani.
Nya bilaa bia ŋun yɛn tilim ba.
== Kundivihira ==
[[Pubu:Yɛltɔɣa taɣamalsi]]
[[Pubu:Lahabaya zaa]]
[[Pubu:Salima]]
[[Pubu:Bachinima]]
r42um4d5s509egixa1fp6aunwvpgygb
Guluŋgua
0
8644
42499
13706
2022-08-14T16:25:41Z
Adam Kamaldeen
1825
wikitext
text/x-wiki
{{Databox}}
[[File:Dorylus_gribodoi_casent0172627_dorsal_1.jpg|thumb]]
'''Guluŋgua''' / '''Tambaɣiŋga'''<ref>Naden, Tony. 2020. [https://www.webonary.org/dagbani/pictures-and-words/ Pictures and words], ''Dagbani Dictionary''.</ref>
==Kundivihira==
<references/>
[[Pubu:Binneeŋa]]
{{stub}}
== O yɛligibu==
i5yvscj04rp1zud2xwax6oigmtx6nd0
Doo
0
8656
42510
28412
2022-08-14T22:51:02Z
Adam Kamaldeen
1825
M Malimi niŋ
wikitext
text/x-wiki
{{Databox}}
'''Doo''' / '''Dɔvihi''' / '''Kpaligu''' (''Parkia biglobosa'', ''Parkia clappertoniana'')<ref>Naden, Tony. 2014 .[https://www.webonary.org/dagbani/download/ ''Dagbani dictionary'']. Webonary.</ref>
[[Doo]]<ref>{{Cite web|title=African locust bean (Parkia biglobosa & Parkia filicoidea) {{!}} Feedipedia|url=https://www.feedipedia.org/node/268|access-date=2021-11-27|website=www.feedipedia.org|language=en}}</ref> nyɛla tia din yoli tudu polo, di zaɣ' bɔbigu ka Dagbamba booni dɔhi la. [[Dagbaŋ|Daɡbaŋ]] mi, luɣili kam bi kɔŋ dɔhi. Doo daanfaani zuɣu, [[Daɡbamba]] tooi yɛra ni di binshɛɣu bi labira.
== Doo Daanfaani ==
Doo n-tiri ti:
*'''Dɔri''': Di nyɛla doo wola. Tuuli, di yi na yɛn woli di yɛn niŋla dɔkuliʒɛm. [[Dɔkuliʒɛm]] ŋɔ nyaaŋa, ka di naan yi woli dɔri ŋɔ mi maŋmaŋa. Dɔri ŋɔ yi woli ti kuui, bɛ yɛn ye li mi n-kuna ti puɣisi li. Bɛ yi puɣisi dɔri ŋɔ naai, bɛ yihirila dɔ'zim din be di puuni maa ka che di zuna. Bɛ yi yihi dɔ' zim ŋɔ, bɛ tooi mali li kɔɣiri koko. Dɔri [[koko]] nyaɣisim ka kpee, kpaŋmi amaŋ' ka a nya li nyu.
*'''Zuna:''' Di nyɛla doo yi woli ka bɛ yihi di dɔ' zim maa ka che kpila maa, dina ka Dagbamba booni zuna maa. Dɔri kpila ka bɛ booni zuna ka di gba mali bukaata pam.
*Zilimbɔŋ
*Dari
*Tima
==Kundivihira==
<references/>
[[Pubu:Tia]]
{{stub}}
ohgi4fv1fabv6bw0iotrwodwekjx0i3
Binsaa
0
8975
42492
42489
2022-08-14T13:52:13Z
Jahinfo
544
M pahila bachinima
wikitext
text/x-wiki
{{Databox}}
{{E-Class}}
'''Binsaa''' (''diarrhea'')<ref>Naden, Tony. 2014. [https://www.webonary.org/dagbani/download/ ''Dagbani dictionary'']. Webonary.</ref>
Binsaa nyɛla di yi ti niŋ ka [[Ninsala Suurili|ninsal']] bindi nyɛ kom kom. Niri yi ti damdiri baanjira zaɣi komkom buta zuɣu dabisili puuni bee n-gari, di wuhirimi ni binsaa n-gbaagi o maa. Bee di yi ti niŋ ka o kuli damdiri pari taba ka di pa o ni yi pun damdiri shɛm dabisili pulini. Daɣiri mini binnɛma n-tooi tahiri binsaa na, di yi niŋ ka daɣiri mini binnɛma kpe ninsali puli ni bee o binnyɔri ni, di ni ti dilana maa binsaa. Din tooi che ka binsaa yeligiri n-nyɛ di yi niŋ ka daɣiri kpe bindirigu ni, bee ko' nyurim ni. Sabita kalinsi ʒilɛli ni gba too tahiri binsaa na. Binsaa ni tooi yuui ninsali ningbuna ni dabisi gbaliŋ ka ni tooi che ka ninsali ningbuna koŋ di yɛlibɔra ka o kɔɣisi yi fini zaa<ref>{{Cite web|title=Diarrhoea, Diarrhoeal diseases, diarrhea, acute watery diarrhoea|url=https://www.who.int/westernpacific/health-topics/diarrhoea|access-date=2021-11-16|website=www.who.int|language=en}}</ref>.
== Din tahiri bin'saa na ==
== Bin'saa balibu ==
==Kundivihira==
<references/>
[[Pubu:WikiProject Medicine]]
[[Pubu:Lahabaya zaa]]
{{stub}}
si41er10un1zar4m1sveoqfttj0g87f
Guŋa
0
9013
42511
33566
2022-08-14T22:59:57Z
Adam Kamaldeen
1825
M Malimi niŋ
wikitext
text/x-wiki
{{Databox}}
'''Guŋa''' / '''Kantɔŋ'''<ref>Naden, Tony. 2014. [https://www.webonary.org/dagbani/download/ ''Dagbani dictionary'']. Webonary.</ref>
Guŋ nyɛla tia (tree) ka bɛ sari li, amaa ka shɛŋa binda di toli. Dizuɣu di nyɛla yiŋ'tia.
==Kundivihira==
<references/>
[[Pubu:Tia]]
{{stub}}
rtkcn61yahb2zizxvko9hfsxd75cv53
Nyimsa
0
9112
42507
19606
2022-08-14T22:12:56Z
Adam Kamaldeen
1825
M kpehila bachinima
wikitext
text/x-wiki
{{Databox}}
'''Nyimsa'''<ref>Naden, Tony. 2014. [https://www.webonary.org/dagbani/download/ ''Dagbani dictionary'']. Webonary.</ref>nyɛla ti' shɛli din yuui Dagbaŋ ka mali anfaani pam.
==Kundivihira==
{{Reflist}}
[[Pubu:Tia]]
{{stub}}
88yf8ihewmxn3h2bksidez5kwe7lw1n
42508
42507
2022-08-14T22:32:23Z
Adam Kamaldeen
1825
M kpɛhila bachinima
wikitext
text/x-wiki
{{Databox}}
'''Nyimsa'''<ref>Naden, Tony. 2014. [https://www.webonary.org/dagbani/download/ ''Dagbani dictionary'']. Webonary.</ref>nyɛla ti' shɛli din yuui Dagbaŋ ka mali anfaani pam. Dama di tiring ti mahim ti sambana ni ka lahi tiri ti yɔɣira ka ti mali pindi ti duri nti buɣim dari. Hali pumpɔŋɔ, pukparigu baŋdiba kpahimya ti nya ka di wala gba mali anfaani pam. Bɛ yɛliya ni niri yi zaŋ di wala maa diɛli ka di kuui, ka a baɣisi li ka di niŋ zim, di nyɛla din gariti kariwana ni ka binniɛma ku tooi lahi kpe li, bee ka di ku du.
==Kundivihira==
{{Reflist}}
[[Pubu:Tia]]
{{stub}}
t2fncc5nyjdualm1ojfv571bkbtehrh
42509
42508
2022-08-14T22:44:24Z
Adam Kamaldeen
1825
M kpehila bachinima
wikitext
text/x-wiki
{{Databox}}
'''Nyimsa'''<ref>Naden, Tony. 2014. [https://www.webonary.org/dagbani/download/ ''Dagbani dictionary'']. Webonary.</ref>nyɛla ti' shɛli din yuui Dagbaŋ ka mali anfaani pam. Dama di tiring ti mahim ti sambana ni dama nyimsa bi suuri zaa. Di kuli suurimi ka puhiri va' pala gariti va' kura maa ni ka dizuɣu che ka saha kam di mali mahim saha shɛli kam. ka lahi tiri ti yɔɣira ka ti mali pindi ti duri nti pahi buɣim dari. Hali pumpɔŋɔ, pukparigu baŋdiba kpahimya ti nya ka di wala gba mali anfaani pam. Bɛ yɛliya ni niri yi zaŋ di wala maa diɛli ka di kuui, ka a baɣisi li ka di niŋ zim, di nyɛla din gariti kariwana ni ka binniɛma ku tooi lahi kpe li, bee ka di ku du.
==Kundivihira==
{{Reflist}}
[[Pubu:Tia]]
{{stub}}
77b0fju1atuscjakx7wq7jzpev2ytxx
Bagabaga College of Education
0
9480
42512
41305
2022-08-14T23:37:41Z
IDDRISU ABDUL-KADIR NINDOO
1815
Link
wikitext
text/x-wiki
{{Databox}}
'''Bagabaga College of Education'''<ref>{{Cite web|date=2021-11-17|title=Bagabaga college of education 2022/2023 Admission List|url=https://smiletimegh.com/bagabaga-college-of-education-2020-2021-admission-list/|access-date=2021-12-06|website=SmileTimes|language=en-US}}</ref><ref>{{Cite web|title=Teachers asked to motivate students to learn Mathematics|url=https://www.graphic.com.gh/news/education/teachers-asked-to-motivate-students-to-learn-mathematics.html|access-date=2021-12-07|website=Graphic Online|language=en-gb}}</ref> (bɛ ni daa mi shɛli [[Bagabaga Training College]], bee BATCO la) nyɛla [[karimzɔŋ]] karili din be [[Tamali|Tamale]] ([[Sagnarigu Municipality]], [[Northern Region|Northern region]], Ghana) n-wumisiri karimbanima<ref>{{Cite book|last=Tetteh|first=Ransford|url=https://books.google.com.gh/books?id=ruowzlREnygC&pg=PA22&dq=Bagabaga+College+of+Education&hl=en&sa=X&ved=2ahUKEwjRharW25v1AhUM4YUKHY8HBocQ6AF6BAgCEAI#v=onepage&q=Bagabaga%20College%20of%20Education&f=false|title=Daily Graphic: Issue 1,8176 March 16 2010|date=2010-03-16|publisher=Graphic Communications Group|language=en}}</ref>. Karimzɔŋ maa nyɛla din be [[Northern Region|Northern]] zone la ni. Di nyɛla Ghana [[Tiŋgbani|tingbani]] ŋɔ ni karimbanima karim zɔndi din kalinli yiɣisi kaman pihinahi ni ayɔbu (46) la puuni yini. [[Silimiingoli]] January biɛɣu pihita ni yini dali (31 st),1944 yuuni ka bɛ daa kpa lala karimzɔŋ ŋɔ. Bɛ daa zaŋ la [[shikuru]]bihi pia ni ayopɔin (17) m-pili [[shikuru ŋɔ, ka zaŋ tɛhisuma din nyɛ [[Baŋsim dunoli:Alaafei mini Tilahi|baŋsim]] lɛbu dini ni di che ka bɛ lee [[Karimba nima dabisili|karimba]] maŋa n-wuhiri m mayaankalɛhi shikuriti.<ref>{{Cite web|title=Ghana Education Service – GES|url=https://ges.gov.gh/|access-date=2021-12-07|language=en-US}}</ref> Bagabaga College of Education nyɛla shikuru shɛli din ba daansi ni [[Sagnarigu Municipal Education]] duu la yaɣili ni [[Tamale Senior High School]] nti pahi Tamale Technical University karimzɔŋ kara la. Bagabaga College of Education (BACE), [[Tamale Technical University]] [[(TaTU)]], [[Tamale College of Education(TACE)|Tamale College of Education (TACE)]], [[Bagabaga Demonstration KG/PRIMARY/JHS]] zaa ka bɛ laɣim boli [[Education Ridge]] la [[Sagnarigu Municipality|Sagnarigu]] yaɣili la. Bagabaga College of Education nyɛla karimzɔŋ shɛli din bɛ [[University of Education, Winneba]]nima fukumsi ni. Bagabaga College of Education nyɛla karimzɔŋ shɛli ban wumsi karimbanima pam ka bɛ be bolli ni yiɣ'jam yaɣili [[Northern Region|Northern]] tudu yaɣili. Bagabaga College of Education nyɛla ban kpaŋdi bɛ maŋ pam zaŋ chaŋ karimba mini karimmanima bɔhimbu polo<ref>{{Cite book|last=Johann|first=Mouton|url=https://books.google.com.gh/books?id=gKGgCgAAQBAJ&pg=PA70&dq=Bagabaga+College+of+Education&hl=en&sa=X&ved=2ahUKEwjRharW25v1AhUM4YUKHY8HBocQ6AF6BAgFEAI#v=onepage&q=Bagabaga%20College%20of%20Education&f=false|title=Leadership and Management: Case Studies in Training in Higher Education in Africa|last2=Lauren|first2=Wildschut|date=2015-08-06|publisher=African Minds|isbn=978-1-920677-89-3|language=en}}</ref>.
==Taarihi==
Bɛ daa kpala Bagabaga College of Education (BACE) la Silimiingoli [[January]] biɛɣu pihita ni yini (31) dali, 1944 yuuni ka di taachi daa nyɛ "[[ADVANCE]] WITH THE [[SCIENCES]]"; waato [[Tabibi Baŋsim]] Toontibo". Karimbi' shɛba bɛ ni daa tuui kpuɣi niŋ [[karimzɔŋ]] ŋɔ ni daa nyɛla pia ni ayopɔin (17); bi zaa daa nyɛla [[bidibisi]]. Di tuuli [[karimba]] kpɛm n-daa nyɛ [[Mr.K. J Dickens]]. [[Abu Wemah]] mini [[J. C. Annan]] n daa nyɛ tuuli karimba shɛba ban daa pahi Mr. Dickens zuɣu n-wuhi kolaji ŋɔ ni.
[[BATCO]] nia nyɛla di wumsi karimbanima ban mali [[Baŋsim dunoli:Saŋmarisi baŋsim|baŋsim]], nimmɔhi ni [[bilichiinsi]], ka bɛ ni tooi wuhi Ghana karimzɔŋ bihi la ni [[viɛnyɛla]].
Karimzɔŋ maa ni na min mali yu'sheŋa n-nyɛ:
* [[Tamale Government Training College]]
* [[Government Training College]]
* [[Bagabaga Specialist Training College]]
* [[Bagabaga Training College]]
*Bagabaga College of Education
===Karimbihi Duri Yuya===
# [[Dickens]]
#[[Guggisberg]]
#[[Candler]]
#[[Fergusson]]
*
==Bɛ ni Bɔhindi Shɛli==
* 1944 yuuni, [[shikuru]] ŋɔ daa tirila bɛ shikurubihi shɛhira gbaŋ shɛli din yuli daa booni "[[Certificate]] B" la, nti pahi "Certificate A post B course", ŋɔ maa daa nyɛla yuma ayi [[bɔhimbu]] shɛhira gbaŋ.
*1961 yuuni, bɛ daa kpuɣi shikurubihi ka bɛ bɔhim bɔhimbu shɛli din yuli daa booni "[[Rural]] [[Agricultural Science]]" lala bɔhimbu ŋɔ daa jandila [[Pupkarilim|pukparilim]] mini di yɛli gola. Bɛ daa ti lahi taɣili niŋ yuma ayi bɔhimbu ka pii yuli [[bolli|boli]] li"Agricultural Science Specialist Course" ka di na ku jandila [[Pupkarilim|pukparilim]] [[tuma]].
*1967 yuuni, bɛ daa yihi yuma ayi bɔhimbu ka pii yuli m-boli li "[[Post]] [[Secondary]] [[Teacher]] [[Training course]]".
*1972-1973 yuuni, shikuru ŋɔ daa pahi bɔhimbu shɛli din yuli booni "Post Secondary Teacher traning couse" la yuuni ka di lɛbi yuma ata bɔhimbu. Bɛ daa lahi piligi bɔhimbu zaɣ'palli m-pahi zaɣ'kurli maa zuɣu ka boli li "Specialist course in [[Mathematics]] and [[General Science"]] ka din nyɛ yuma ayi bɔhimbu.
*1983/84 yuuni, shikuru ŋɔ daa piligi bɔhimbu shɛli bɛ ni daa boli "Post-Middle Modular Programme" la.
*1987/88 yuuni, bɛ daa lahi piligi bɔhimbu shɛli din yuli daa booni "Certificate A post modular teacher training program" ka di daa Lee bi chaŋ tooni.
*Yuuni 2004/2005, shikuru ŋɔ daa yihi shikuru bɔhimbu shɛli bɛ ni boli "[[Diploma in Basic Education]] la, ka di daa nyɛla Regular mini Distance bɔhimbu di mini "Certificate A" yuma anahi bɔhimbu.
*Saha ŋɔ, bɛ mali bɔhimbu shɛŋa ti ni booni: [[1.General Science]], 2. [[General programme]], 3. [[Technical]] nti pahi 4. [[French]] bɔhimbu karimzɔŋ ŋɔ ni.
*
*
==Karimbi' Kura ==
[[Karimzɔŋ]] maa tooi wumsi [[Karimba nima dabisili|karimbanima]] ban kalinli yaɣi 7,000 zuɣu zaŋ ti [[Ghana Education service (GES)|Ghana Education Service]]. Di zuɣu bi [[Karimba|karimbikura]] tooi nyɛ zaashɛhi din niŋ kamaata [[Ghana]] bɔba ni yaɣa zaa. Bi puuni shɛba ban gahim n-nyɛ:
* Dr. [[Hilla Limann]]<ref>{{Citation|title=Hilla Limann|date=2021-11-09|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Hilla_Limann&oldid=1054384103|work=Wikipedia|language=en|access-date=2021-12-06}}</ref> [[Ghana]] [[tiŋgbani]] zuɣulaankuro
* Alhaj [[Mumuni Bawumia]]<ref>{{Cite journal|last=Grischow|first=Jeff|date=2007-05|title=Alhaji Mumuni Bawumia, A Life in Political History: memoirs of Alhaji Mumuni Bawumia. Accra: Ghana Universities Press (pb £17.95 – 9964 3 0335 1). 2004, 279 pp (distributed by the African Books Collective Ltd, Oxford).|url=https://www.cambridge.org/core/journals/africa/article/abs/alhaji-mumuni-bawumia-a-life-in-political-history-memoirs-of-alhaji-mumuni-bawumia-accra-ghana-universities-press-pb-1795-9964-3-0335-1-2004-279-pp-distributed-by-the-african-books-collective-ltd-oxford/AD9926605229A9574A0F12D291F9A818|journal=Africa|language=en|volume=77|issue=2|pages=302–303|doi=10.3366/afr.2007.77.2.302|issn=1750-0184}}</ref> Ghana looyanima naa zaŋ ti kpɛriga din bɛ [[Walewale]] yaɣili.
* [[Jatoe Kaleo]]<ref>{{Cite web|last=Online|first=Peace FM|title=Jatoe Kaleo�s Family Denies Defecting To NDC|url=https://www.peacefmonline.com/pages/politics/politics/201211/148080.php|access-date=2021-12-06|website=Peacefmonline.com - Ghana news}}</ref> o daa nyɛla minista of state.
* Mr [[B. K Adama]]<ref>{{Cite web|date=-001-11-30T00:00:00+00:00|title=B. K. Adama died a pauper - MPs|url=https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/B-K-Adama-died-a-pauper-MPs-46277|access-date=2021-12-06|website=GhanaWeb|language=en}}</ref> ([[minister]] of defense of the Second [[Republic of Ghana]]).
* Chief [[Simon Diedong Dombo]]<ref>{{Cite web|title=Simon Diedong Dombo, Biography|url=https://mobile.ghanaweb.com/person/Simon-Diedong-Dombo-6061|access-date=2021-12-06|website=mobile.ghanaweb.com}}</ref> - Kpɛm zaŋ ti Ghana jina duu ban bi galisi yuuni 1960.
*Chief [[Abeifaa Karbo]]<ref>{{Cite web|date=-001-11-30T00:00:00+00:00|title=House pays tribute to Naa Abeifaa Karbo|url=https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/House-pays-tribute-to-Naa-Abeifaa-Karbo-75646|access-date=2021-12-06|website=GhanaWeb|language=en}}</ref> [[nazuɣu]] zaŋ ti [[Lawra]] din be [[Upper West Region|Upper West]], Wa yaɣili.
*[[A. A Asumda]]<ref>{{Cite web|date=-001-11-30T00:00:00+00:00|title=Asumda laid to rest|url=https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/Asumda-laid-to-rest-27647|access-date=2021-12-06|website=GhanaWeb|language=en}}</ref> [[Fukumsi kpambal]] kpeen'kuro zaŋ ti tuuli gɔmnanti.
*Alhaji [[Inusah Fuseini]] - jintɔrikuro n-zaŋ ti [[Tamali Central Constituency]] yaɣili.
== Kpaŋmaŋ pina ==
Bagabaga College of Education deei yuli pam [[Ghana]] mini tiŋduya ka di bi yi shɛli pahila bɛ kpaŋmaŋ zaŋ jandila [[shikuru]]bihi karimbu kpaŋmaŋ, diɛma ni yiɣi jam polo ni din pahi pahi.
# 2020 yuuni, bɛ daa pahila [[teacher]] colegi di baa anii bin' pia shɛŋa ban kpaŋ bɛ maŋa Ghana.<ref>{{Cite web|last=Series|date=2020-02-01|title=BEST TEACHER TRAINING COLLEGES RANKINGS 2020|url=https://allghschools.com/best-teacher-training-colleges-rankings-2020/|access-date=2021-12-06|language=en-US}}</ref>
#Colegi ŋɔ n-daa lahi di kpaŋmaŋ colegi ti tudi yaɣili ŋɔ Northern Region.<ref>{{Cite book|last=Isoda|first=Masami|url=https://books.google.com.gh/books?id=r4dBIX_YgNsC&pg=PA225&dq=Bagabaga+College+of+Education&hl=en&sa=X&ved=2ahUKEwjRharW25v1AhUM4YUKHY8HBocQ6AF6BAgKEAI#v=onepage&q=Bagabaga%20College%20of%20Education&f=false|title=Japanese Lesson Study in Mathematics: Its Impact, Diversity and Potential for Educational Improvement|date=2007|publisher=World Scientific|isbn=978-981-270-747-5|language=en}}</ref>
#[[Shikuru]] ŋɔ daa lahi pahi shikuriti bin pia ban kpaŋ bɛ maŋ karim baŋsim polo Ghana yuuni 2021 puuni. Ban daa nyɛ shikuru dibaa awɔi bin pia maa ni.<ref>{{Cite web|title=COEWJ lists Top 10 Best Colleges of Education in Ghana 2021 - Georgeweb|url=https://georgeweb.org/education/10-best-colleges-of-education-in-ghana-2021/|access-date=2021-12-06|language=en-US}}</ref> Bɛn daa lahi di karim [[baŋsim]] kpaŋ maŋ [[Northern Region]].
== Di Karimbakpeen' Kura ==
{| class="wikitable"
|+Yuuni 1944 zaŋ kana zuŋɔ, kɔleegi maa karimbakpeen' kura paai pishi yinka. Bana n-nyɛ:
!Name
!Years served
|-
|K. J. Dickens
|1944 – 1946
|-
|Lt. Col. Wentworth
|1946 – 1951
|-
|A. G. Page
|1951 – 1953
|-
|D. M. Walsh
|1953 – 1956
|-
|H. O. A. Mcwilliams
|1956 – 1963
|-
|A. F. Menka
|1963 – 1964
|-
|D. Gave
|1964 – 1965
|-
|E. I. Benyarku
|1965 – 1968
|-
|G. J. Agyeman
|1968 – 1969
|-
|S. Aberdie Asante
|1969 – 1971
|-
|A. Anaara
|1971 – 1972
|-
|J. A. Braimah (Jnr)
|1972 – 1974
|-
|J. N. Diakpieng
|1974 – 1987
|-
|J. E. Bawa
|1987 – 1988
|-
|J. A. Braimah (Jnr)
|1988 – 1989
|-
|J. A. Ali
|1989 – 1991
|-
|M. M. Mahama
|1991 – 1995
|-
|S. M. Safo
|1995 – 1998
|-
|S. Seini
|1998 – 2001
|-
|A. Zakaria
|2001-
|}
==Kundivihira==
{{Reflist}}
{{Colleges of Education in Ghana}}
[[Pubu:Ghana]]
[[Pubu:Lahabaya Zaa]]
[[Pubu:Shikuriti]]
[[Pubu:Shikuru]]
[[Pubu:Northern Region]]
[[Pubu:Tamale]]
lg40belx9gz6d1ecz5oowrnoqlw8zx3
42513
42512
2022-08-14T23:38:51Z
IDDRISU ABDUL-KADIR NINDOO
1815
Link
wikitext
text/x-wiki
{{Databox}}
'''Bagabaga College of Education'''<ref>{{Cite web|date=2021-11-17|title=Bagabaga college of education 2022/2023 Admission List|url=https://smiletimegh.com/bagabaga-college-of-education-2020-2021-admission-list/|access-date=2021-12-06|website=SmileTimes|language=en-US}}</ref><ref>{{Cite web|title=Teachers asked to motivate students to learn Mathematics|url=https://www.graphic.com.gh/news/education/teachers-asked-to-motivate-students-to-learn-mathematics.html|access-date=2021-12-07|website=Graphic Online|language=en-gb}}</ref> (bɛ ni daa mi shɛli [[Bagabaga Training College]], bee BATCO la) nyɛla [[karimzɔŋ]] karili din be [[Tamali|Tamale]] ([[Sagnarigu Municipality]], [[Northern Region|Northern region]], Ghana) n-wumisiri karimbanima<ref>{{Cite book|last=Tetteh|first=Ransford|url=https://books.google.com.gh/books?id=ruowzlREnygC&pg=PA22&dq=Bagabaga+College+of+Education&hl=en&sa=X&ved=2ahUKEwjRharW25v1AhUM4YUKHY8HBocQ6AF6BAgCEAI#v=onepage&q=Bagabaga%20College%20of%20Education&f=false|title=Daily Graphic: Issue 1,8176 March 16 2010|date=2010-03-16|publisher=Graphic Communications Group|language=en}}</ref>. Karimzɔŋ maa nyɛla din be [[Northern Region|Northern]] zone la ni. Di nyɛla Ghana [[Tiŋgbani|tingbani]] ŋɔ ni karimbanima karim zɔndi din kalinli yiɣisi kaman pihinahi ni ayɔbu (46) la puuni yini. [[Silimiingoli]] January biɛɣu pihita ni yini dali (31 st),1944 yuuni ka bɛ daa kpa lala karimzɔŋ ŋɔ. Bɛ daa zaŋ la [[shikuru]]bihi pia ni ayopɔin (17) m-pili [[shikuru ŋɔ, ka zaŋ tɛhisuma din nyɛ [[Baŋsim dunoli:Alaafei mini Tilahi|baŋsim]] lɛbu dini ni di che ka bɛ lee [[Karimba nima dabisili|karimba]] maŋa n-wuhiri m mayaankalɛhi shikuriti.<ref>{{Cite web|title=Ghana Education Service – GES|url=https://ges.gov.gh/|access-date=2021-12-07|language=en-US}}</ref> Bagabaga College of Education nyɛla shikuru shɛli din ba daansi ni [[Sagnarigu Municipal Education]] duu la yaɣili ni [[Tamale Senior High School]] nti pahi Tamale Technical University karimzɔŋ kara la. [[Bagabaga College of Education]] (BACE), [[Tamale Technical University]] [[(TaTU)]], [[Tamale College of Education(TACE)|Tamale College of Education (TACE)]], [[Bagabaga Demonstration KG/PRIMARY/JHS]] zaa ka bɛ laɣim boli [[Education Ridge]] la [[Sagnarigu Municipality|Sagnarigu]] yaɣili la. Bagabaga College of Education nyɛla karimzɔŋ shɛli din bɛ [[University of Education, Winneba]]nima fukumsi ni. Bagabaga College of Education nyɛla karimzɔŋ shɛli ban wumsi karimbanima pam ka bɛ be bolli ni yiɣ'jam yaɣili [[Northern Region|Northern]] tudu yaɣili. Bagabaga College of Education nyɛla ban kpaŋdi bɛ maŋ pam zaŋ chaŋ karimba mini karimmanima bɔhimbu polo<ref>{{Cite book|last=Johann|first=Mouton|url=https://books.google.com.gh/books?id=gKGgCgAAQBAJ&pg=PA70&dq=Bagabaga+College+of+Education&hl=en&sa=X&ved=2ahUKEwjRharW25v1AhUM4YUKHY8HBocQ6AF6BAgFEAI#v=onepage&q=Bagabaga%20College%20of%20Education&f=false|title=Leadership and Management: Case Studies in Training in Higher Education in Africa|last2=Lauren|first2=Wildschut|date=2015-08-06|publisher=African Minds|isbn=978-1-920677-89-3|language=en}}</ref>.
==Taarihi==
Bɛ daa kpala Bagabaga College of Education (BACE) la Silimiingoli [[January]] biɛɣu pihita ni yini (31) dali, 1944 yuuni ka di taachi daa nyɛ "[[ADVANCE]] WITH THE [[SCIENCES]]"; waato [[Tabibi Baŋsim]] Toontibo". Karimbi' shɛba bɛ ni daa tuui kpuɣi niŋ [[karimzɔŋ]] ŋɔ ni daa nyɛla pia ni ayopɔin (17); bi zaa daa nyɛla [[bidibisi]]. Di tuuli [[karimba]] kpɛm n-daa nyɛ [[Mr.K. J Dickens]]. [[Abu Wemah]] mini [[J. C. Annan]] n daa nyɛ tuuli karimba shɛba ban daa pahi Mr. Dickens zuɣu n-wuhi kolaji ŋɔ ni.
[[BATCO]] nia nyɛla di wumsi karimbanima ban mali [[Baŋsim dunoli:Saŋmarisi baŋsim|baŋsim]], nimmɔhi ni [[bilichiinsi]], ka bɛ ni tooi wuhi Ghana karimzɔŋ bihi la ni [[viɛnyɛla]].
Karimzɔŋ maa ni na min mali yu'sheŋa n-nyɛ:
* [[Tamale Government Training College]]
* [[Government Training College]]
* [[Bagabaga Specialist Training College]]
* [[Bagabaga Training College]]
*Bagabaga College of Education
===Karimbihi Duri Yuya===
# [[Dickens]]
#[[Guggisberg]]
#[[Candler]]
#[[Fergusson]]
*
==Bɛ ni Bɔhindi Shɛli==
* 1944 yuuni, [[shikuru]] ŋɔ daa tirila bɛ shikurubihi shɛhira gbaŋ shɛli din yuli daa booni "[[Certificate]] B" la, nti pahi "Certificate A post B course", ŋɔ maa daa nyɛla yuma ayi [[bɔhimbu]] shɛhira gbaŋ.
*1961 yuuni, bɛ daa kpuɣi shikurubihi ka bɛ bɔhim bɔhimbu shɛli din yuli daa booni "[[Rural]] [[Agricultural Science]]" lala bɔhimbu ŋɔ daa jandila [[Pupkarilim|pukparilim]] mini di yɛli gola. Bɛ daa ti lahi taɣili niŋ yuma ayi bɔhimbu ka pii yuli [[bolli|boli]] li"Agricultural Science Specialist Course" ka di na ku jandila [[Pupkarilim|pukparilim]] [[tuma]].
*1967 yuuni, bɛ daa yihi yuma ayi bɔhimbu ka pii yuli m-boli li "[[Post]] [[Secondary]] [[Teacher]] [[Training course]]".
*1972-1973 yuuni, shikuru ŋɔ daa pahi bɔhimbu shɛli din yuli booni "Post Secondary Teacher traning couse" la yuuni ka di lɛbi yuma ata bɔhimbu. Bɛ daa lahi piligi bɔhimbu zaɣ'palli m-pahi zaɣ'kurli maa zuɣu ka boli li "Specialist course in [[Mathematics]] and [[General Science"]] ka din nyɛ yuma ayi bɔhimbu.
*1983/84 yuuni, shikuru ŋɔ daa piligi bɔhimbu shɛli bɛ ni daa boli "Post-Middle Modular Programme" la.
*1987/88 yuuni, bɛ daa lahi piligi bɔhimbu shɛli din yuli daa booni "Certificate A post modular teacher training program" ka di daa Lee bi chaŋ tooni.
*Yuuni 2004/2005, shikuru ŋɔ daa yihi shikuru bɔhimbu shɛli bɛ ni boli "[[Diploma in Basic Education]] la, ka di daa nyɛla Regular mini Distance bɔhimbu di mini "Certificate A" yuma anahi bɔhimbu.
*Saha ŋɔ, bɛ mali bɔhimbu shɛŋa ti ni booni: [[1.General Science]], 2. [[General programme]], 3. [[Technical]] nti pahi 4. [[French]] bɔhimbu karimzɔŋ ŋɔ ni.
*
*
==Karimbi' Kura ==
[[Karimzɔŋ]] maa tooi wumsi [[Karimba nima dabisili|karimbanima]] ban kalinli yaɣi 7,000 zuɣu zaŋ ti [[Ghana Education service (GES)|Ghana Education Service]]. Di zuɣu bi [[Karimba|karimbikura]] tooi nyɛ zaashɛhi din niŋ kamaata [[Ghana]] bɔba ni yaɣa zaa. Bi puuni shɛba ban gahim n-nyɛ:
* Dr. [[Hilla Limann]]<ref>{{Citation|title=Hilla Limann|date=2021-11-09|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Hilla_Limann&oldid=1054384103|work=Wikipedia|language=en|access-date=2021-12-06}}</ref> [[Ghana]] [[tiŋgbani]] zuɣulaankuro
* Alhaj [[Mumuni Bawumia]]<ref>{{Cite journal|last=Grischow|first=Jeff|date=2007-05|title=Alhaji Mumuni Bawumia, A Life in Political History: memoirs of Alhaji Mumuni Bawumia. Accra: Ghana Universities Press (pb £17.95 – 9964 3 0335 1). 2004, 279 pp (distributed by the African Books Collective Ltd, Oxford).|url=https://www.cambridge.org/core/journals/africa/article/abs/alhaji-mumuni-bawumia-a-life-in-political-history-memoirs-of-alhaji-mumuni-bawumia-accra-ghana-universities-press-pb-1795-9964-3-0335-1-2004-279-pp-distributed-by-the-african-books-collective-ltd-oxford/AD9926605229A9574A0F12D291F9A818|journal=Africa|language=en|volume=77|issue=2|pages=302–303|doi=10.3366/afr.2007.77.2.302|issn=1750-0184}}</ref> Ghana looyanima naa zaŋ ti kpɛriga din bɛ [[Walewale]] yaɣili.
* [[Jatoe Kaleo]]<ref>{{Cite web|last=Online|first=Peace FM|title=Jatoe Kaleo�s Family Denies Defecting To NDC|url=https://www.peacefmonline.com/pages/politics/politics/201211/148080.php|access-date=2021-12-06|website=Peacefmonline.com - Ghana news}}</ref> o daa nyɛla minista of state.
* Mr [[B. K Adama]]<ref>{{Cite web|date=-001-11-30T00:00:00+00:00|title=B. K. Adama died a pauper - MPs|url=https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/B-K-Adama-died-a-pauper-MPs-46277|access-date=2021-12-06|website=GhanaWeb|language=en}}</ref> ([[minister]] of defense of the Second [[Republic of Ghana]]).
* Chief [[Simon Diedong Dombo]]<ref>{{Cite web|title=Simon Diedong Dombo, Biography|url=https://mobile.ghanaweb.com/person/Simon-Diedong-Dombo-6061|access-date=2021-12-06|website=mobile.ghanaweb.com}}</ref> - Kpɛm zaŋ ti Ghana jina duu ban bi galisi yuuni 1960.
*Chief [[Abeifaa Karbo]]<ref>{{Cite web|date=-001-11-30T00:00:00+00:00|title=House pays tribute to Naa Abeifaa Karbo|url=https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/House-pays-tribute-to-Naa-Abeifaa-Karbo-75646|access-date=2021-12-06|website=GhanaWeb|language=en}}</ref> [[nazuɣu]] zaŋ ti [[Lawra]] din be [[Upper West Region|Upper West]], Wa yaɣili.
*[[A. A Asumda]]<ref>{{Cite web|date=-001-11-30T00:00:00+00:00|title=Asumda laid to rest|url=https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/Asumda-laid-to-rest-27647|access-date=2021-12-06|website=GhanaWeb|language=en}}</ref> [[Fukumsi kpambal]] kpeen'kuro zaŋ ti tuuli gɔmnanti.
*Alhaji [[Inusah Fuseini]] - jintɔrikuro n-zaŋ ti [[Tamali Central Constituency]] yaɣili.
== Kpaŋmaŋ pina ==
Bagabaga College of Education deei yuli pam [[Ghana]] mini tiŋduya ka di bi yi shɛli pahila bɛ kpaŋmaŋ zaŋ jandila [[shikuru]]bihi karimbu kpaŋmaŋ, diɛma ni yiɣi jam polo ni din pahi pahi.
# 2020 yuuni, bɛ daa pahila [[teacher]] colegi di baa anii bin' pia shɛŋa ban kpaŋ bɛ maŋa Ghana.<ref>{{Cite web|last=Series|date=2020-02-01|title=BEST TEACHER TRAINING COLLEGES RANKINGS 2020|url=https://allghschools.com/best-teacher-training-colleges-rankings-2020/|access-date=2021-12-06|language=en-US}}</ref>
#Colegi ŋɔ n-daa lahi di kpaŋmaŋ colegi ti tudi yaɣili ŋɔ Northern Region.<ref>{{Cite book|last=Isoda|first=Masami|url=https://books.google.com.gh/books?id=r4dBIX_YgNsC&pg=PA225&dq=Bagabaga+College+of+Education&hl=en&sa=X&ved=2ahUKEwjRharW25v1AhUM4YUKHY8HBocQ6AF6BAgKEAI#v=onepage&q=Bagabaga%20College%20of%20Education&f=false|title=Japanese Lesson Study in Mathematics: Its Impact, Diversity and Potential for Educational Improvement|date=2007|publisher=World Scientific|isbn=978-981-270-747-5|language=en}}</ref>
#[[Shikuru]] ŋɔ daa lahi pahi shikuriti bin pia ban kpaŋ bɛ maŋ karim baŋsim polo Ghana yuuni 2021 puuni. Ban daa nyɛ shikuru dibaa awɔi bin pia maa ni.<ref>{{Cite web|title=COEWJ lists Top 10 Best Colleges of Education in Ghana 2021 - Georgeweb|url=https://georgeweb.org/education/10-best-colleges-of-education-in-ghana-2021/|access-date=2021-12-06|language=en-US}}</ref> Bɛn daa lahi di karim [[baŋsim]] kpaŋ maŋ [[Northern Region]].
== Di Karimbakpeen' Kura ==
{| class="wikitable"
|+Yuuni 1944 zaŋ kana zuŋɔ, kɔleegi maa karimbakpeen' kura paai pishi yinka. Bana n-nyɛ:
!Name
!Years served
|-
|K. J. Dickens
|1944 – 1946
|-
|Lt. Col. Wentworth
|1946 – 1951
|-
|A. G. Page
|1951 – 1953
|-
|D. M. Walsh
|1953 – 1956
|-
|H. O. A. Mcwilliams
|1956 – 1963
|-
|A. F. Menka
|1963 – 1964
|-
|D. Gave
|1964 – 1965
|-
|E. I. Benyarku
|1965 – 1968
|-
|G. J. Agyeman
|1968 – 1969
|-
|S. Aberdie Asante
|1969 – 1971
|-
|A. Anaara
|1971 – 1972
|-
|J. A. Braimah (Jnr)
|1972 – 1974
|-
|J. N. Diakpieng
|1974 – 1987
|-
|J. E. Bawa
|1987 – 1988
|-
|J. A. Braimah (Jnr)
|1988 – 1989
|-
|J. A. Ali
|1989 – 1991
|-
|M. M. Mahama
|1991 – 1995
|-
|S. M. Safo
|1995 – 1998
|-
|S. Seini
|1998 – 2001
|-
|A. Zakaria
|2001-
|}
==Kundivihira==
{{Reflist}}
{{Colleges of Education in Ghana}}
[[Pubu:Ghana]]
[[Pubu:Lahabaya Zaa]]
[[Pubu:Shikuriti]]
[[Pubu:Shikuru]]
[[Pubu:Northern Region]]
[[Pubu:Tamale]]
rcp6g43lpkehvt2o1b03nicn837wcul
42514
42513
2022-08-14T23:39:43Z
IDDRISU ABDUL-KADIR NINDOO
1815
Link
wikitext
text/x-wiki
{{Databox}}
'''Bagabaga College of Education'''<ref>{{Cite web|date=2021-11-17|title=Bagabaga college of education 2022/2023 Admission List|url=https://smiletimegh.com/bagabaga-college-of-education-2020-2021-admission-list/|access-date=2021-12-06|website=SmileTimes|language=en-US}}</ref><ref>{{Cite web|title=Teachers asked to motivate students to learn Mathematics|url=https://www.graphic.com.gh/news/education/teachers-asked-to-motivate-students-to-learn-mathematics.html|access-date=2021-12-07|website=Graphic Online|language=en-gb}}</ref> (bɛ ni daa mi shɛli [[Bagabaga Training College]], bee BATCO la) nyɛla [[karimzɔŋ]] karili din be [[Tamali|Tamale]] ([[Sagnarigu Municipality]], [[Northern Region|Northern region]], Ghana) n-wumisiri karimbanima<ref>{{Cite book|last=Tetteh|first=Ransford|url=https://books.google.com.gh/books?id=ruowzlREnygC&pg=PA22&dq=Bagabaga+College+of+Education&hl=en&sa=X&ved=2ahUKEwjRharW25v1AhUM4YUKHY8HBocQ6AF6BAgCEAI#v=onepage&q=Bagabaga%20College%20of%20Education&f=false|title=Daily Graphic: Issue 1,8176 March 16 2010|date=2010-03-16|publisher=Graphic Communications Group|language=en}}</ref>. Karimzɔŋ maa nyɛla din be [[Northern Region|Northern]] zone la ni. Di nyɛla Ghana [[Tiŋgbani|tingbani]] ŋɔ ni karimbanima karim zɔndi din kalinli yiɣisi kaman pihinahi ni ayɔbu (46) la puuni yini. [[Silimiingoli]] January biɛɣu pihita ni yini dali (31 st),1944 yuuni ka bɛ daa kpa lala karimzɔŋ ŋɔ. Bɛ daa zaŋ la [[shikuru]]bihi pia ni ayopɔin (17) m-pili [[shikuru ŋɔ, ka zaŋ tɛhisuma din nyɛ [[Baŋsim dunoli:Alaafei mini Tilahi|baŋsim]] lɛbu dini ni di che ka bɛ lee [[Karimba nima dabisili|karimba]] maŋa n-wuhiri m mayaankalɛhi shikuriti.<ref>{{Cite web|title=Ghana Education Service – GES|url=https://ges.gov.gh/|access-date=2021-12-07|language=en-US}}</ref> Bagabaga College of Education nyɛla shikuru shɛli din ba daansi ni [[Sagnarigu Municipal Education]] duu la yaɣili ni [[Tamale Senior High School]] nti pahi Tamale Technical University karimzɔŋ kara la. [[Bagabaga College of Education]] (BACE), [[Tamale Technical University]] [[(TaTU)]], [[Tamale College of Education(TACE)|Tamale College of Education (TACE)]], [[Bagabaga Demonstration KG/PRIMARY/JHS]] zaa ka bɛ laɣim boli [[Education Ridge]] la [[Sagnarigu Municipality|Sagnarigu]] yaɣili la. [[Bagabaga College of Education]] nyɛla karimzɔŋ shɛli din bɛ [[University of Education, Winneba]]nima fukumsi ni. Bagabaga College of Education nyɛla karimzɔŋ shɛli ban wumsi karimbanima pam ka bɛ be bolli ni yiɣ'jam yaɣili [[Northern Region|Northern]] tudu yaɣili. Bagabaga College of Education nyɛla ban kpaŋdi bɛ maŋ pam zaŋ chaŋ karimba mini karimmanima bɔhimbu polo<ref>{{Cite book|last=Johann|first=Mouton|url=https://books.google.com.gh/books?id=gKGgCgAAQBAJ&pg=PA70&dq=Bagabaga+College+of+Education&hl=en&sa=X&ved=2ahUKEwjRharW25v1AhUM4YUKHY8HBocQ6AF6BAgFEAI#v=onepage&q=Bagabaga%20College%20of%20Education&f=false|title=Leadership and Management: Case Studies in Training in Higher Education in Africa|last2=Lauren|first2=Wildschut|date=2015-08-06|publisher=African Minds|isbn=978-1-920677-89-3|language=en}}</ref>.
==Taarihi==
Bɛ daa kpala Bagabaga College of Education (BACE) la Silimiingoli [[January]] biɛɣu pihita ni yini (31) dali, 1944 yuuni ka di taachi daa nyɛ "[[ADVANCE]] WITH THE [[SCIENCES]]"; waato [[Tabibi Baŋsim]] Toontibo". Karimbi' shɛba bɛ ni daa tuui kpuɣi niŋ [[karimzɔŋ]] ŋɔ ni daa nyɛla pia ni ayopɔin (17); bi zaa daa nyɛla [[bidibisi]]. Di tuuli [[karimba]] kpɛm n-daa nyɛ [[Mr.K. J Dickens]]. [[Abu Wemah]] mini [[J. C. Annan]] n daa nyɛ tuuli karimba shɛba ban daa pahi Mr. Dickens zuɣu n-wuhi kolaji ŋɔ ni.
[[BATCO]] nia nyɛla di wumsi karimbanima ban mali [[Baŋsim dunoli:Saŋmarisi baŋsim|baŋsim]], nimmɔhi ni [[bilichiinsi]], ka bɛ ni tooi wuhi Ghana karimzɔŋ bihi la ni [[viɛnyɛla]].
Karimzɔŋ maa ni na min mali yu'sheŋa n-nyɛ:
* [[Tamale Government Training College]]
* [[Government Training College]]
* [[Bagabaga Specialist Training College]]
* [[Bagabaga Training College]]
*Bagabaga College of Education
===Karimbihi Duri Yuya===
# [[Dickens]]
#[[Guggisberg]]
#[[Candler]]
#[[Fergusson]]
*
==Bɛ ni Bɔhindi Shɛli==
* 1944 yuuni, [[shikuru]] ŋɔ daa tirila bɛ shikurubihi shɛhira gbaŋ shɛli din yuli daa booni "[[Certificate]] B" la, nti pahi "Certificate A post B course", ŋɔ maa daa nyɛla yuma ayi [[bɔhimbu]] shɛhira gbaŋ.
*1961 yuuni, bɛ daa kpuɣi shikurubihi ka bɛ bɔhim bɔhimbu shɛli din yuli daa booni "[[Rural]] [[Agricultural Science]]" lala bɔhimbu ŋɔ daa jandila [[Pupkarilim|pukparilim]] mini di yɛli gola. Bɛ daa ti lahi taɣili niŋ yuma ayi bɔhimbu ka pii yuli [[bolli|boli]] li"Agricultural Science Specialist Course" ka di na ku jandila [[Pupkarilim|pukparilim]] [[tuma]].
*1967 yuuni, bɛ daa yihi yuma ayi bɔhimbu ka pii yuli m-boli li "[[Post]] [[Secondary]] [[Teacher]] [[Training course]]".
*1972-1973 yuuni, shikuru ŋɔ daa pahi bɔhimbu shɛli din yuli booni "Post Secondary Teacher traning couse" la yuuni ka di lɛbi yuma ata bɔhimbu. Bɛ daa lahi piligi bɔhimbu zaɣ'palli m-pahi zaɣ'kurli maa zuɣu ka boli li "Specialist course in [[Mathematics]] and [[General Science"]] ka din nyɛ yuma ayi bɔhimbu.
*1983/84 yuuni, shikuru ŋɔ daa piligi bɔhimbu shɛli bɛ ni daa boli "Post-Middle Modular Programme" la.
*1987/88 yuuni, bɛ daa lahi piligi bɔhimbu shɛli din yuli daa booni "Certificate A post modular teacher training program" ka di daa Lee bi chaŋ tooni.
*Yuuni 2004/2005, shikuru ŋɔ daa yihi shikuru bɔhimbu shɛli bɛ ni boli "[[Diploma in Basic Education]] la, ka di daa nyɛla Regular mini Distance bɔhimbu di mini "Certificate A" yuma anahi bɔhimbu.
*Saha ŋɔ, bɛ mali bɔhimbu shɛŋa ti ni booni: [[1.General Science]], 2. [[General programme]], 3. [[Technical]] nti pahi 4. [[French]] bɔhimbu karimzɔŋ ŋɔ ni.
*
*
==Karimbi' Kura ==
[[Karimzɔŋ]] maa tooi wumsi [[Karimba nima dabisili|karimbanima]] ban kalinli yaɣi 7,000 zuɣu zaŋ ti [[Ghana Education service (GES)|Ghana Education Service]]. Di zuɣu bi [[Karimba|karimbikura]] tooi nyɛ zaashɛhi din niŋ kamaata [[Ghana]] bɔba ni yaɣa zaa. Bi puuni shɛba ban gahim n-nyɛ:
* Dr. [[Hilla Limann]]<ref>{{Citation|title=Hilla Limann|date=2021-11-09|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Hilla_Limann&oldid=1054384103|work=Wikipedia|language=en|access-date=2021-12-06}}</ref> [[Ghana]] [[tiŋgbani]] zuɣulaankuro
* Alhaj [[Mumuni Bawumia]]<ref>{{Cite journal|last=Grischow|first=Jeff|date=2007-05|title=Alhaji Mumuni Bawumia, A Life in Political History: memoirs of Alhaji Mumuni Bawumia. Accra: Ghana Universities Press (pb £17.95 – 9964 3 0335 1). 2004, 279 pp (distributed by the African Books Collective Ltd, Oxford).|url=https://www.cambridge.org/core/journals/africa/article/abs/alhaji-mumuni-bawumia-a-life-in-political-history-memoirs-of-alhaji-mumuni-bawumia-accra-ghana-universities-press-pb-1795-9964-3-0335-1-2004-279-pp-distributed-by-the-african-books-collective-ltd-oxford/AD9926605229A9574A0F12D291F9A818|journal=Africa|language=en|volume=77|issue=2|pages=302–303|doi=10.3366/afr.2007.77.2.302|issn=1750-0184}}</ref> Ghana looyanima naa zaŋ ti kpɛriga din bɛ [[Walewale]] yaɣili.
* [[Jatoe Kaleo]]<ref>{{Cite web|last=Online|first=Peace FM|title=Jatoe Kaleo�s Family Denies Defecting To NDC|url=https://www.peacefmonline.com/pages/politics/politics/201211/148080.php|access-date=2021-12-06|website=Peacefmonline.com - Ghana news}}</ref> o daa nyɛla minista of state.
* Mr [[B. K Adama]]<ref>{{Cite web|date=-001-11-30T00:00:00+00:00|title=B. K. Adama died a pauper - MPs|url=https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/B-K-Adama-died-a-pauper-MPs-46277|access-date=2021-12-06|website=GhanaWeb|language=en}}</ref> ([[minister]] of defense of the Second [[Republic of Ghana]]).
* Chief [[Simon Diedong Dombo]]<ref>{{Cite web|title=Simon Diedong Dombo, Biography|url=https://mobile.ghanaweb.com/person/Simon-Diedong-Dombo-6061|access-date=2021-12-06|website=mobile.ghanaweb.com}}</ref> - Kpɛm zaŋ ti Ghana jina duu ban bi galisi yuuni 1960.
*Chief [[Abeifaa Karbo]]<ref>{{Cite web|date=-001-11-30T00:00:00+00:00|title=House pays tribute to Naa Abeifaa Karbo|url=https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/House-pays-tribute-to-Naa-Abeifaa-Karbo-75646|access-date=2021-12-06|website=GhanaWeb|language=en}}</ref> [[nazuɣu]] zaŋ ti [[Lawra]] din be [[Upper West Region|Upper West]], Wa yaɣili.
*[[A. A Asumda]]<ref>{{Cite web|date=-001-11-30T00:00:00+00:00|title=Asumda laid to rest|url=https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/Asumda-laid-to-rest-27647|access-date=2021-12-06|website=GhanaWeb|language=en}}</ref> [[Fukumsi kpambal]] kpeen'kuro zaŋ ti tuuli gɔmnanti.
*Alhaji [[Inusah Fuseini]] - jintɔrikuro n-zaŋ ti [[Tamali Central Constituency]] yaɣili.
== Kpaŋmaŋ pina ==
Bagabaga College of Education deei yuli pam [[Ghana]] mini tiŋduya ka di bi yi shɛli pahila bɛ kpaŋmaŋ zaŋ jandila [[shikuru]]bihi karimbu kpaŋmaŋ, diɛma ni yiɣi jam polo ni din pahi pahi.
# 2020 yuuni, bɛ daa pahila [[teacher]] colegi di baa anii bin' pia shɛŋa ban kpaŋ bɛ maŋa Ghana.<ref>{{Cite web|last=Series|date=2020-02-01|title=BEST TEACHER TRAINING COLLEGES RANKINGS 2020|url=https://allghschools.com/best-teacher-training-colleges-rankings-2020/|access-date=2021-12-06|language=en-US}}</ref>
#Colegi ŋɔ n-daa lahi di kpaŋmaŋ colegi ti tudi yaɣili ŋɔ Northern Region.<ref>{{Cite book|last=Isoda|first=Masami|url=https://books.google.com.gh/books?id=r4dBIX_YgNsC&pg=PA225&dq=Bagabaga+College+of+Education&hl=en&sa=X&ved=2ahUKEwjRharW25v1AhUM4YUKHY8HBocQ6AF6BAgKEAI#v=onepage&q=Bagabaga%20College%20of%20Education&f=false|title=Japanese Lesson Study in Mathematics: Its Impact, Diversity and Potential for Educational Improvement|date=2007|publisher=World Scientific|isbn=978-981-270-747-5|language=en}}</ref>
#[[Shikuru]] ŋɔ daa lahi pahi shikuriti bin pia ban kpaŋ bɛ maŋ karim baŋsim polo Ghana yuuni 2021 puuni. Ban daa nyɛ shikuru dibaa awɔi bin pia maa ni.<ref>{{Cite web|title=COEWJ lists Top 10 Best Colleges of Education in Ghana 2021 - Georgeweb|url=https://georgeweb.org/education/10-best-colleges-of-education-in-ghana-2021/|access-date=2021-12-06|language=en-US}}</ref> Bɛn daa lahi di karim [[baŋsim]] kpaŋ maŋ [[Northern Region]].
== Di Karimbakpeen' Kura ==
{| class="wikitable"
|+Yuuni 1944 zaŋ kana zuŋɔ, kɔleegi maa karimbakpeen' kura paai pishi yinka. Bana n-nyɛ:
!Name
!Years served
|-
|K. J. Dickens
|1944 – 1946
|-
|Lt. Col. Wentworth
|1946 – 1951
|-
|A. G. Page
|1951 – 1953
|-
|D. M. Walsh
|1953 – 1956
|-
|H. O. A. Mcwilliams
|1956 – 1963
|-
|A. F. Menka
|1963 – 1964
|-
|D. Gave
|1964 – 1965
|-
|E. I. Benyarku
|1965 – 1968
|-
|G. J. Agyeman
|1968 – 1969
|-
|S. Aberdie Asante
|1969 – 1971
|-
|A. Anaara
|1971 – 1972
|-
|J. A. Braimah (Jnr)
|1972 – 1974
|-
|J. N. Diakpieng
|1974 – 1987
|-
|J. E. Bawa
|1987 – 1988
|-
|J. A. Braimah (Jnr)
|1988 – 1989
|-
|J. A. Ali
|1989 – 1991
|-
|M. M. Mahama
|1991 – 1995
|-
|S. M. Safo
|1995 – 1998
|-
|S. Seini
|1998 – 2001
|-
|A. Zakaria
|2001-
|}
==Kundivihira==
{{Reflist}}
{{Colleges of Education in Ghana}}
[[Pubu:Ghana]]
[[Pubu:Lahabaya Zaa]]
[[Pubu:Shikuriti]]
[[Pubu:Shikuru]]
[[Pubu:Northern Region]]
[[Pubu:Tamale]]
mhegmdw6sq1c1szlju51ng96vi2ydb0
42515
42514
2022-08-14T23:40:31Z
IDDRISU ABDUL-KADIR NINDOO
1815
Link
wikitext
text/x-wiki
{{Databox}}
'''Bagabaga College of Education'''<ref>{{Cite web|date=2021-11-17|title=Bagabaga college of education 2022/2023 Admission List|url=https://smiletimegh.com/bagabaga-college-of-education-2020-2021-admission-list/|access-date=2021-12-06|website=SmileTimes|language=en-US}}</ref><ref>{{Cite web|title=Teachers asked to motivate students to learn Mathematics|url=https://www.graphic.com.gh/news/education/teachers-asked-to-motivate-students-to-learn-mathematics.html|access-date=2021-12-07|website=Graphic Online|language=en-gb}}</ref> (bɛ ni daa mi shɛli [[Bagabaga Training College]], bee BATCO la) nyɛla [[karimzɔŋ]] karili din be [[Tamali|Tamale]] ([[Sagnarigu Municipality]], [[Northern Region|Northern region]], Ghana) n-wumisiri karimbanima<ref>{{Cite book|last=Tetteh|first=Ransford|url=https://books.google.com.gh/books?id=ruowzlREnygC&pg=PA22&dq=Bagabaga+College+of+Education&hl=en&sa=X&ved=2ahUKEwjRharW25v1AhUM4YUKHY8HBocQ6AF6BAgCEAI#v=onepage&q=Bagabaga%20College%20of%20Education&f=false|title=Daily Graphic: Issue 1,8176 March 16 2010|date=2010-03-16|publisher=Graphic Communications Group|language=en}}</ref>. Karimzɔŋ maa nyɛla din be [[Northern Region|Northern]] zone la ni. Di nyɛla Ghana [[Tiŋgbani|tingbani]] ŋɔ ni karimbanima karim zɔndi din kalinli yiɣisi kaman pihinahi ni ayɔbu (46) la puuni yini. [[Silimiingoli]] January biɛɣu pihita ni yini dali (31 st),1944 yuuni ka bɛ daa kpa lala karimzɔŋ ŋɔ. Bɛ daa zaŋ la [[shikuru]]bihi pia ni ayopɔin (17) m-pili [[shikuru ŋɔ, ka zaŋ tɛhisuma din nyɛ [[Baŋsim dunoli:Alaafei mini Tilahi|baŋsim]] lɛbu dini ni di che ka bɛ lee [[Karimba nima dabisili|karimba]] maŋa n-wuhiri m mayaankalɛhi shikuriti.<ref>{{Cite web|title=Ghana Education Service – GES|url=https://ges.gov.gh/|access-date=2021-12-07|language=en-US}}</ref> Bagabaga College of Education nyɛla shikuru shɛli din ba daansi ni [[Sagnarigu Municipal Education]] duu la yaɣili ni [[Tamale Senior High School]] nti pahi Tamale Technical University karimzɔŋ kara la. [[Bagabaga College of Education]] (BACE), [[Tamale Technical University]] [[(TaTU)]], [[Tamale College of Education(TACE)|Tamale College of Education (TACE)]], [[Bagabaga Demonstration KG/PRIMARY/JHS]] zaa ka bɛ laɣim boli [[Education Ridge]] la [[Sagnarigu Municipality|Sagnarigu]] yaɣili la. [[Bagabaga College of Education]] nyɛla karimzɔŋ shɛli din bɛ [[University of Education, Winneba]]nima fukumsi ni. [[Bagabaga College of Education]] nyɛla karimzɔŋ shɛli ban wumsi karimbanima pam ka bɛ be bolli ni yiɣ'jam yaɣili [[Northern Region|Northern]] tudu yaɣili. Bagabaga College of Education nyɛla ban kpaŋdi bɛ maŋ pam zaŋ chaŋ karimba mini karimmanima bɔhimbu polo<ref>{{Cite book|last=Johann|first=Mouton|url=https://books.google.com.gh/books?id=gKGgCgAAQBAJ&pg=PA70&dq=Bagabaga+College+of+Education&hl=en&sa=X&ved=2ahUKEwjRharW25v1AhUM4YUKHY8HBocQ6AF6BAgFEAI#v=onepage&q=Bagabaga%20College%20of%20Education&f=false|title=Leadership and Management: Case Studies in Training in Higher Education in Africa|last2=Lauren|first2=Wildschut|date=2015-08-06|publisher=African Minds|isbn=978-1-920677-89-3|language=en}}</ref>.
==Taarihi==
Bɛ daa kpala Bagabaga College of Education (BACE) la Silimiingoli [[January]] biɛɣu pihita ni yini (31) dali, 1944 yuuni ka di taachi daa nyɛ "[[ADVANCE]] WITH THE [[SCIENCES]]"; waato [[Tabibi Baŋsim]] Toontibo". Karimbi' shɛba bɛ ni daa tuui kpuɣi niŋ [[karimzɔŋ]] ŋɔ ni daa nyɛla pia ni ayopɔin (17); bi zaa daa nyɛla [[bidibisi]]. Di tuuli [[karimba]] kpɛm n-daa nyɛ [[Mr.K. J Dickens]]. [[Abu Wemah]] mini [[J. C. Annan]] n daa nyɛ tuuli karimba shɛba ban daa pahi Mr. Dickens zuɣu n-wuhi kolaji ŋɔ ni.
[[BATCO]] nia nyɛla di wumsi karimbanima ban mali [[Baŋsim dunoli:Saŋmarisi baŋsim|baŋsim]], nimmɔhi ni [[bilichiinsi]], ka bɛ ni tooi wuhi Ghana karimzɔŋ bihi la ni [[viɛnyɛla]].
Karimzɔŋ maa ni na min mali yu'sheŋa n-nyɛ:
* [[Tamale Government Training College]]
* [[Government Training College]]
* [[Bagabaga Specialist Training College]]
* [[Bagabaga Training College]]
*Bagabaga College of Education
===Karimbihi Duri Yuya===
# [[Dickens]]
#[[Guggisberg]]
#[[Candler]]
#[[Fergusson]]
*
==Bɛ ni Bɔhindi Shɛli==
* 1944 yuuni, [[shikuru]] ŋɔ daa tirila bɛ shikurubihi shɛhira gbaŋ shɛli din yuli daa booni "[[Certificate]] B" la, nti pahi "Certificate A post B course", ŋɔ maa daa nyɛla yuma ayi [[bɔhimbu]] shɛhira gbaŋ.
*1961 yuuni, bɛ daa kpuɣi shikurubihi ka bɛ bɔhim bɔhimbu shɛli din yuli daa booni "[[Rural]] [[Agricultural Science]]" lala bɔhimbu ŋɔ daa jandila [[Pupkarilim|pukparilim]] mini di yɛli gola. Bɛ daa ti lahi taɣili niŋ yuma ayi bɔhimbu ka pii yuli [[bolli|boli]] li"Agricultural Science Specialist Course" ka di na ku jandila [[Pupkarilim|pukparilim]] [[tuma]].
*1967 yuuni, bɛ daa yihi yuma ayi bɔhimbu ka pii yuli m-boli li "[[Post]] [[Secondary]] [[Teacher]] [[Training course]]".
*1972-1973 yuuni, shikuru ŋɔ daa pahi bɔhimbu shɛli din yuli booni "Post Secondary Teacher traning couse" la yuuni ka di lɛbi yuma ata bɔhimbu. Bɛ daa lahi piligi bɔhimbu zaɣ'palli m-pahi zaɣ'kurli maa zuɣu ka boli li "Specialist course in [[Mathematics]] and [[General Science"]] ka din nyɛ yuma ayi bɔhimbu.
*1983/84 yuuni, shikuru ŋɔ daa piligi bɔhimbu shɛli bɛ ni daa boli "Post-Middle Modular Programme" la.
*1987/88 yuuni, bɛ daa lahi piligi bɔhimbu shɛli din yuli daa booni "Certificate A post modular teacher training program" ka di daa Lee bi chaŋ tooni.
*Yuuni 2004/2005, shikuru ŋɔ daa yihi shikuru bɔhimbu shɛli bɛ ni boli "[[Diploma in Basic Education]] la, ka di daa nyɛla Regular mini Distance bɔhimbu di mini "Certificate A" yuma anahi bɔhimbu.
*Saha ŋɔ, bɛ mali bɔhimbu shɛŋa ti ni booni: [[1.General Science]], 2. [[General programme]], 3. [[Technical]] nti pahi 4. [[French]] bɔhimbu karimzɔŋ ŋɔ ni.
*
*
==Karimbi' Kura ==
[[Karimzɔŋ]] maa tooi wumsi [[Karimba nima dabisili|karimbanima]] ban kalinli yaɣi 7,000 zuɣu zaŋ ti [[Ghana Education service (GES)|Ghana Education Service]]. Di zuɣu bi [[Karimba|karimbikura]] tooi nyɛ zaashɛhi din niŋ kamaata [[Ghana]] bɔba ni yaɣa zaa. Bi puuni shɛba ban gahim n-nyɛ:
* Dr. [[Hilla Limann]]<ref>{{Citation|title=Hilla Limann|date=2021-11-09|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Hilla_Limann&oldid=1054384103|work=Wikipedia|language=en|access-date=2021-12-06}}</ref> [[Ghana]] [[tiŋgbani]] zuɣulaankuro
* Alhaj [[Mumuni Bawumia]]<ref>{{Cite journal|last=Grischow|first=Jeff|date=2007-05|title=Alhaji Mumuni Bawumia, A Life in Political History: memoirs of Alhaji Mumuni Bawumia. Accra: Ghana Universities Press (pb £17.95 – 9964 3 0335 1). 2004, 279 pp (distributed by the African Books Collective Ltd, Oxford).|url=https://www.cambridge.org/core/journals/africa/article/abs/alhaji-mumuni-bawumia-a-life-in-political-history-memoirs-of-alhaji-mumuni-bawumia-accra-ghana-universities-press-pb-1795-9964-3-0335-1-2004-279-pp-distributed-by-the-african-books-collective-ltd-oxford/AD9926605229A9574A0F12D291F9A818|journal=Africa|language=en|volume=77|issue=2|pages=302–303|doi=10.3366/afr.2007.77.2.302|issn=1750-0184}}</ref> Ghana looyanima naa zaŋ ti kpɛriga din bɛ [[Walewale]] yaɣili.
* [[Jatoe Kaleo]]<ref>{{Cite web|last=Online|first=Peace FM|title=Jatoe Kaleo�s Family Denies Defecting To NDC|url=https://www.peacefmonline.com/pages/politics/politics/201211/148080.php|access-date=2021-12-06|website=Peacefmonline.com - Ghana news}}</ref> o daa nyɛla minista of state.
* Mr [[B. K Adama]]<ref>{{Cite web|date=-001-11-30T00:00:00+00:00|title=B. K. Adama died a pauper - MPs|url=https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/B-K-Adama-died-a-pauper-MPs-46277|access-date=2021-12-06|website=GhanaWeb|language=en}}</ref> ([[minister]] of defense of the Second [[Republic of Ghana]]).
* Chief [[Simon Diedong Dombo]]<ref>{{Cite web|title=Simon Diedong Dombo, Biography|url=https://mobile.ghanaweb.com/person/Simon-Diedong-Dombo-6061|access-date=2021-12-06|website=mobile.ghanaweb.com}}</ref> - Kpɛm zaŋ ti Ghana jina duu ban bi galisi yuuni 1960.
*Chief [[Abeifaa Karbo]]<ref>{{Cite web|date=-001-11-30T00:00:00+00:00|title=House pays tribute to Naa Abeifaa Karbo|url=https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/House-pays-tribute-to-Naa-Abeifaa-Karbo-75646|access-date=2021-12-06|website=GhanaWeb|language=en}}</ref> [[nazuɣu]] zaŋ ti [[Lawra]] din be [[Upper West Region|Upper West]], Wa yaɣili.
*[[A. A Asumda]]<ref>{{Cite web|date=-001-11-30T00:00:00+00:00|title=Asumda laid to rest|url=https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/Asumda-laid-to-rest-27647|access-date=2021-12-06|website=GhanaWeb|language=en}}</ref> [[Fukumsi kpambal]] kpeen'kuro zaŋ ti tuuli gɔmnanti.
*Alhaji [[Inusah Fuseini]] - jintɔrikuro n-zaŋ ti [[Tamali Central Constituency]] yaɣili.
== Kpaŋmaŋ pina ==
Bagabaga College of Education deei yuli pam [[Ghana]] mini tiŋduya ka di bi yi shɛli pahila bɛ kpaŋmaŋ zaŋ jandila [[shikuru]]bihi karimbu kpaŋmaŋ, diɛma ni yiɣi jam polo ni din pahi pahi.
# 2020 yuuni, bɛ daa pahila [[teacher]] colegi di baa anii bin' pia shɛŋa ban kpaŋ bɛ maŋa Ghana.<ref>{{Cite web|last=Series|date=2020-02-01|title=BEST TEACHER TRAINING COLLEGES RANKINGS 2020|url=https://allghschools.com/best-teacher-training-colleges-rankings-2020/|access-date=2021-12-06|language=en-US}}</ref>
#Colegi ŋɔ n-daa lahi di kpaŋmaŋ colegi ti tudi yaɣili ŋɔ Northern Region.<ref>{{Cite book|last=Isoda|first=Masami|url=https://books.google.com.gh/books?id=r4dBIX_YgNsC&pg=PA225&dq=Bagabaga+College+of+Education&hl=en&sa=X&ved=2ahUKEwjRharW25v1AhUM4YUKHY8HBocQ6AF6BAgKEAI#v=onepage&q=Bagabaga%20College%20of%20Education&f=false|title=Japanese Lesson Study in Mathematics: Its Impact, Diversity and Potential for Educational Improvement|date=2007|publisher=World Scientific|isbn=978-981-270-747-5|language=en}}</ref>
#[[Shikuru]] ŋɔ daa lahi pahi shikuriti bin pia ban kpaŋ bɛ maŋ karim baŋsim polo Ghana yuuni 2021 puuni. Ban daa nyɛ shikuru dibaa awɔi bin pia maa ni.<ref>{{Cite web|title=COEWJ lists Top 10 Best Colleges of Education in Ghana 2021 - Georgeweb|url=https://georgeweb.org/education/10-best-colleges-of-education-in-ghana-2021/|access-date=2021-12-06|language=en-US}}</ref> Bɛn daa lahi di karim [[baŋsim]] kpaŋ maŋ [[Northern Region]].
== Di Karimbakpeen' Kura ==
{| class="wikitable"
|+Yuuni 1944 zaŋ kana zuŋɔ, kɔleegi maa karimbakpeen' kura paai pishi yinka. Bana n-nyɛ:
!Name
!Years served
|-
|K. J. Dickens
|1944 – 1946
|-
|Lt. Col. Wentworth
|1946 – 1951
|-
|A. G. Page
|1951 – 1953
|-
|D. M. Walsh
|1953 – 1956
|-
|H. O. A. Mcwilliams
|1956 – 1963
|-
|A. F. Menka
|1963 – 1964
|-
|D. Gave
|1964 – 1965
|-
|E. I. Benyarku
|1965 – 1968
|-
|G. J. Agyeman
|1968 – 1969
|-
|S. Aberdie Asante
|1969 – 1971
|-
|A. Anaara
|1971 – 1972
|-
|J. A. Braimah (Jnr)
|1972 – 1974
|-
|J. N. Diakpieng
|1974 – 1987
|-
|J. E. Bawa
|1987 – 1988
|-
|J. A. Braimah (Jnr)
|1988 – 1989
|-
|J. A. Ali
|1989 – 1991
|-
|M. M. Mahama
|1991 – 1995
|-
|S. M. Safo
|1995 – 1998
|-
|S. Seini
|1998 – 2001
|-
|A. Zakaria
|2001-
|}
==Kundivihira==
{{Reflist}}
{{Colleges of Education in Ghana}}
[[Pubu:Ghana]]
[[Pubu:Lahabaya Zaa]]
[[Pubu:Shikuriti]]
[[Pubu:Shikuru]]
[[Pubu:Northern Region]]
[[Pubu:Tamale]]
pingfi0x6dw41wb75hr306uggvcf3kg
42516
42515
2022-08-14T23:41:55Z
IDDRISU ABDUL-KADIR NINDOO
1815
Link
wikitext
text/x-wiki
{{Databox}}
'''Bagabaga College of Education'''<ref>{{Cite web|date=2021-11-17|title=Bagabaga college of education 2022/2023 Admission List|url=https://smiletimegh.com/bagabaga-college-of-education-2020-2021-admission-list/|access-date=2021-12-06|website=SmileTimes|language=en-US}}</ref><ref>{{Cite web|title=Teachers asked to motivate students to learn Mathematics|url=https://www.graphic.com.gh/news/education/teachers-asked-to-motivate-students-to-learn-mathematics.html|access-date=2021-12-07|website=Graphic Online|language=en-gb}}</ref> (bɛ ni daa mi shɛli [[Bagabaga Training College]], bee BATCO la) nyɛla [[karimzɔŋ]] karili din be [[Tamali|Tamale]] ([[Sagnarigu Municipality]], [[Northern Region|Northern region]], Ghana) n-wumisiri karimbanima<ref>{{Cite book|last=Tetteh|first=Ransford|url=https://books.google.com.gh/books?id=ruowzlREnygC&pg=PA22&dq=Bagabaga+College+of+Education&hl=en&sa=X&ved=2ahUKEwjRharW25v1AhUM4YUKHY8HBocQ6AF6BAgCEAI#v=onepage&q=Bagabaga%20College%20of%20Education&f=false|title=Daily Graphic: Issue 1,8176 March 16 2010|date=2010-03-16|publisher=Graphic Communications Group|language=en}}</ref>. Karimzɔŋ maa nyɛla din be [[Northern Region|Northern]] zone la ni. Di nyɛla Ghana [[Tiŋgbani|tingbani]] ŋɔ ni karimbanima karim zɔndi din kalinli yiɣisi kaman pihinahi ni ayɔbu (46) la puuni yini. [[Silimiingoli]] January biɛɣu pihita ni yini dali (31 st),1944 yuuni ka bɛ daa kpa lala karimzɔŋ ŋɔ. Bɛ daa zaŋ la [[shikuru]]bihi pia ni ayopɔin (17) m-pili [[shikuru ŋɔ, ka zaŋ tɛhisuma din nyɛ [[Baŋsim dunoli:Alaafei mini Tilahi|baŋsim]] lɛbu dini ni di che ka bɛ lee [[Karimba nima dabisili|karimba]] maŋa n-wuhiri m mayaankalɛhi shikuriti.<ref>{{Cite web|title=Ghana Education Service – GES|url=https://ges.gov.gh/|access-date=2021-12-07|language=en-US}}</ref> Bagabaga College of Education nyɛla shikuru shɛli din ba daansi ni [[Sagnarigu Municipal Education]] duu la yaɣili ni [[Tamale Senior High School]] nti pahi Tamale Technical University karimzɔŋ kara la. [[Bagabaga College of Education]] (BACE), [[Tamale Technical University]] [[(TaTU)]], [[Tamale College of Education(TACE)|Tamale College of Education (TACE)]], [[Bagabaga Demonstration KG/PRIMARY/JHS]] zaa ka bɛ laɣim boli [[Education Ridge]] la [[Sagnarigu Municipality|Sagnarigu]] yaɣili la. [[Bagabaga College of Education]] nyɛla karimzɔŋ shɛli din bɛ [[University of Education, Winneba]]nima fukumsi ni. [[Bagabaga College of Education]] nyɛla karimzɔŋ shɛli ban wumsi karimbanima pam ka bɛ be bolli ni yiɣ'jam yaɣili [[Northern Region|Northern]] tudu yaɣili. [[Bagabaga College of Education]] nyɛla ban kpaŋdi bɛ maŋ pam zaŋ chaŋ karimba mini karimmanima bɔhimbu polo<ref>{{Cite book|last=Johann|first=Mouton|url=https://books.google.com.gh/books?id=gKGgCgAAQBAJ&pg=PA70&dq=Bagabaga+College+of+Education&hl=en&sa=X&ved=2ahUKEwjRharW25v1AhUM4YUKHY8HBocQ6AF6BAgFEAI#v=onepage&q=Bagabaga%20College%20of%20Education&f=false|title=Leadership and Management: Case Studies in Training in Higher Education in Africa|last2=Lauren|first2=Wildschut|date=2015-08-06|publisher=African Minds|isbn=978-1-920677-89-3|language=en}}</ref>.
==Taarihi==
Bɛ daa kpala Bagabaga College of Education (BACE) la Silimiingoli [[January]] biɛɣu pihita ni yini (31) dali, 1944 yuuni ka di taachi daa nyɛ "[[ADVANCE]] WITH THE [[SCIENCES]]"; waato [[Tabibi Baŋsim]] Toontibo". Karimbi' shɛba bɛ ni daa tuui kpuɣi niŋ [[karimzɔŋ]] ŋɔ ni daa nyɛla pia ni ayopɔin (17); bi zaa daa nyɛla [[bidibisi]]. Di tuuli [[karimba]] kpɛm n-daa nyɛ [[Mr.K. J Dickens]]. [[Abu Wemah]] mini [[J. C. Annan]] n daa nyɛ tuuli karimba shɛba ban daa pahi Mr. Dickens zuɣu n-wuhi kolaji ŋɔ ni.
[[BATCO]] nia nyɛla di wumsi karimbanima ban mali [[Baŋsim dunoli:Saŋmarisi baŋsim|baŋsim]], nimmɔhi ni [[bilichiinsi]], ka bɛ ni tooi wuhi Ghana karimzɔŋ bihi la ni [[viɛnyɛla]].
Karimzɔŋ maa ni na min mali yu'sheŋa n-nyɛ:
* [[Tamale Government Training College]]
* [[Government Training College]]
* [[Bagabaga Specialist Training College]]
* [[Bagabaga Training College]]
*Bagabaga College of Education
===Karimbihi Duri Yuya===
# [[Dickens]]
#[[Guggisberg]]
#[[Candler]]
#[[Fergusson]]
*
==Bɛ ni Bɔhindi Shɛli==
* 1944 yuuni, [[shikuru]] ŋɔ daa tirila bɛ shikurubihi shɛhira gbaŋ shɛli din yuli daa booni "[[Certificate]] B" la, nti pahi "Certificate A post B course", ŋɔ maa daa nyɛla yuma ayi [[bɔhimbu]] shɛhira gbaŋ.
*1961 yuuni, bɛ daa kpuɣi shikurubihi ka bɛ bɔhim bɔhimbu shɛli din yuli daa booni "[[Rural]] [[Agricultural Science]]" lala bɔhimbu ŋɔ daa jandila [[Pupkarilim|pukparilim]] mini di yɛli gola. Bɛ daa ti lahi taɣili niŋ yuma ayi bɔhimbu ka pii yuli [[bolli|boli]] li"Agricultural Science Specialist Course" ka di na ku jandila [[Pupkarilim|pukparilim]] [[tuma]].
*1967 yuuni, bɛ daa yihi yuma ayi bɔhimbu ka pii yuli m-boli li "[[Post]] [[Secondary]] [[Teacher]] [[Training course]]".
*1972-1973 yuuni, shikuru ŋɔ daa pahi bɔhimbu shɛli din yuli booni "Post Secondary Teacher traning couse" la yuuni ka di lɛbi yuma ata bɔhimbu. Bɛ daa lahi piligi bɔhimbu zaɣ'palli m-pahi zaɣ'kurli maa zuɣu ka boli li "Specialist course in [[Mathematics]] and [[General Science"]] ka din nyɛ yuma ayi bɔhimbu.
*1983/84 yuuni, shikuru ŋɔ daa piligi bɔhimbu shɛli bɛ ni daa boli "Post-Middle Modular Programme" la.
*1987/88 yuuni, bɛ daa lahi piligi bɔhimbu shɛli din yuli daa booni "Certificate A post modular teacher training program" ka di daa Lee bi chaŋ tooni.
*Yuuni 2004/2005, shikuru ŋɔ daa yihi shikuru bɔhimbu shɛli bɛ ni boli "[[Diploma in Basic Education]] la, ka di daa nyɛla Regular mini Distance bɔhimbu di mini "Certificate A" yuma anahi bɔhimbu.
*Saha ŋɔ, bɛ mali bɔhimbu shɛŋa ti ni booni: [[1.General Science]], 2. [[General programme]], 3. [[Technical]] nti pahi 4. [[French]] bɔhimbu karimzɔŋ ŋɔ ni.
*
*
==Karimbi' Kura ==
[[Karimzɔŋ]] maa tooi wumsi [[Karimba nima dabisili|karimbanima]] ban kalinli yaɣi 7,000 zuɣu zaŋ ti [[Ghana Education service (GES)|Ghana Education Service]]. Di zuɣu bi [[Karimba|karimbikura]] tooi nyɛ zaashɛhi din niŋ kamaata [[Ghana]] bɔba ni yaɣa zaa. Bi puuni shɛba ban gahim n-nyɛ:
* Dr. [[Hilla Limann]]<ref>{{Citation|title=Hilla Limann|date=2021-11-09|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Hilla_Limann&oldid=1054384103|work=Wikipedia|language=en|access-date=2021-12-06}}</ref> [[Ghana]] [[tiŋgbani]] zuɣulaankuro
* Alhaj [[Mumuni Bawumia]]<ref>{{Cite journal|last=Grischow|first=Jeff|date=2007-05|title=Alhaji Mumuni Bawumia, A Life in Political History: memoirs of Alhaji Mumuni Bawumia. Accra: Ghana Universities Press (pb £17.95 – 9964 3 0335 1). 2004, 279 pp (distributed by the African Books Collective Ltd, Oxford).|url=https://www.cambridge.org/core/journals/africa/article/abs/alhaji-mumuni-bawumia-a-life-in-political-history-memoirs-of-alhaji-mumuni-bawumia-accra-ghana-universities-press-pb-1795-9964-3-0335-1-2004-279-pp-distributed-by-the-african-books-collective-ltd-oxford/AD9926605229A9574A0F12D291F9A818|journal=Africa|language=en|volume=77|issue=2|pages=302–303|doi=10.3366/afr.2007.77.2.302|issn=1750-0184}}</ref> Ghana looyanima naa zaŋ ti kpɛriga din bɛ [[Walewale]] yaɣili.
* [[Jatoe Kaleo]]<ref>{{Cite web|last=Online|first=Peace FM|title=Jatoe Kaleo�s Family Denies Defecting To NDC|url=https://www.peacefmonline.com/pages/politics/politics/201211/148080.php|access-date=2021-12-06|website=Peacefmonline.com - Ghana news}}</ref> o daa nyɛla minista of state.
* Mr [[B. K Adama]]<ref>{{Cite web|date=-001-11-30T00:00:00+00:00|title=B. K. Adama died a pauper - MPs|url=https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/B-K-Adama-died-a-pauper-MPs-46277|access-date=2021-12-06|website=GhanaWeb|language=en}}</ref> ([[minister]] of defense of the Second [[Republic of Ghana]]).
* Chief [[Simon Diedong Dombo]]<ref>{{Cite web|title=Simon Diedong Dombo, Biography|url=https://mobile.ghanaweb.com/person/Simon-Diedong-Dombo-6061|access-date=2021-12-06|website=mobile.ghanaweb.com}}</ref> - Kpɛm zaŋ ti Ghana jina duu ban bi galisi yuuni 1960.
*Chief [[Abeifaa Karbo]]<ref>{{Cite web|date=-001-11-30T00:00:00+00:00|title=House pays tribute to Naa Abeifaa Karbo|url=https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/House-pays-tribute-to-Naa-Abeifaa-Karbo-75646|access-date=2021-12-06|website=GhanaWeb|language=en}}</ref> [[nazuɣu]] zaŋ ti [[Lawra]] din be [[Upper West Region|Upper West]], Wa yaɣili.
*[[A. A Asumda]]<ref>{{Cite web|date=-001-11-30T00:00:00+00:00|title=Asumda laid to rest|url=https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/Asumda-laid-to-rest-27647|access-date=2021-12-06|website=GhanaWeb|language=en}}</ref> [[Fukumsi kpambal]] kpeen'kuro zaŋ ti tuuli gɔmnanti.
*Alhaji [[Inusah Fuseini]] - jintɔrikuro n-zaŋ ti [[Tamali Central Constituency]] yaɣili.
== Kpaŋmaŋ pina ==
Bagabaga College of Education deei yuli pam [[Ghana]] mini tiŋduya ka di bi yi shɛli pahila bɛ kpaŋmaŋ zaŋ jandila [[shikuru]]bihi karimbu kpaŋmaŋ, diɛma ni yiɣi jam polo ni din pahi pahi.
# 2020 yuuni, bɛ daa pahila [[teacher]] colegi di baa anii bin' pia shɛŋa ban kpaŋ bɛ maŋa Ghana.<ref>{{Cite web|last=Series|date=2020-02-01|title=BEST TEACHER TRAINING COLLEGES RANKINGS 2020|url=https://allghschools.com/best-teacher-training-colleges-rankings-2020/|access-date=2021-12-06|language=en-US}}</ref>
#Colegi ŋɔ n-daa lahi di kpaŋmaŋ colegi ti tudi yaɣili ŋɔ Northern Region.<ref>{{Cite book|last=Isoda|first=Masami|url=https://books.google.com.gh/books?id=r4dBIX_YgNsC&pg=PA225&dq=Bagabaga+College+of+Education&hl=en&sa=X&ved=2ahUKEwjRharW25v1AhUM4YUKHY8HBocQ6AF6BAgKEAI#v=onepage&q=Bagabaga%20College%20of%20Education&f=false|title=Japanese Lesson Study in Mathematics: Its Impact, Diversity and Potential for Educational Improvement|date=2007|publisher=World Scientific|isbn=978-981-270-747-5|language=en}}</ref>
#[[Shikuru]] ŋɔ daa lahi pahi shikuriti bin pia ban kpaŋ bɛ maŋ karim baŋsim polo Ghana yuuni 2021 puuni. Ban daa nyɛ shikuru dibaa awɔi bin pia maa ni.<ref>{{Cite web|title=COEWJ lists Top 10 Best Colleges of Education in Ghana 2021 - Georgeweb|url=https://georgeweb.org/education/10-best-colleges-of-education-in-ghana-2021/|access-date=2021-12-06|language=en-US}}</ref> Bɛn daa lahi di karim [[baŋsim]] kpaŋ maŋ [[Northern Region]].
== Di Karimbakpeen' Kura ==
{| class="wikitable"
|+Yuuni 1944 zaŋ kana zuŋɔ, kɔleegi maa karimbakpeen' kura paai pishi yinka. Bana n-nyɛ:
!Name
!Years served
|-
|K. J. Dickens
|1944 – 1946
|-
|Lt. Col. Wentworth
|1946 – 1951
|-
|A. G. Page
|1951 – 1953
|-
|D. M. Walsh
|1953 – 1956
|-
|H. O. A. Mcwilliams
|1956 – 1963
|-
|A. F. Menka
|1963 – 1964
|-
|D. Gave
|1964 – 1965
|-
|E. I. Benyarku
|1965 – 1968
|-
|G. J. Agyeman
|1968 – 1969
|-
|S. Aberdie Asante
|1969 – 1971
|-
|A. Anaara
|1971 – 1972
|-
|J. A. Braimah (Jnr)
|1972 – 1974
|-
|J. N. Diakpieng
|1974 – 1987
|-
|J. E. Bawa
|1987 – 1988
|-
|J. A. Braimah (Jnr)
|1988 – 1989
|-
|J. A. Ali
|1989 – 1991
|-
|M. M. Mahama
|1991 – 1995
|-
|S. M. Safo
|1995 – 1998
|-
|S. Seini
|1998 – 2001
|-
|A. Zakaria
|2001-
|}
==Kundivihira==
{{Reflist}}
{{Colleges of Education in Ghana}}
[[Pubu:Ghana]]
[[Pubu:Lahabaya Zaa]]
[[Pubu:Shikuriti]]
[[Pubu:Shikuru]]
[[Pubu:Northern Region]]
[[Pubu:Tamale]]
d26ulo68oqr7qag75k37zdrb4s124lj
42517
42516
2022-08-14T23:42:53Z
IDDRISU ABDUL-KADIR NINDOO
1815
/* Taarihi */ Link
wikitext
text/x-wiki
{{Databox}}
'''Bagabaga College of Education'''<ref>{{Cite web|date=2021-11-17|title=Bagabaga college of education 2022/2023 Admission List|url=https://smiletimegh.com/bagabaga-college-of-education-2020-2021-admission-list/|access-date=2021-12-06|website=SmileTimes|language=en-US}}</ref><ref>{{Cite web|title=Teachers asked to motivate students to learn Mathematics|url=https://www.graphic.com.gh/news/education/teachers-asked-to-motivate-students-to-learn-mathematics.html|access-date=2021-12-07|website=Graphic Online|language=en-gb}}</ref> (bɛ ni daa mi shɛli [[Bagabaga Training College]], bee BATCO la) nyɛla [[karimzɔŋ]] karili din be [[Tamali|Tamale]] ([[Sagnarigu Municipality]], [[Northern Region|Northern region]], Ghana) n-wumisiri karimbanima<ref>{{Cite book|last=Tetteh|first=Ransford|url=https://books.google.com.gh/books?id=ruowzlREnygC&pg=PA22&dq=Bagabaga+College+of+Education&hl=en&sa=X&ved=2ahUKEwjRharW25v1AhUM4YUKHY8HBocQ6AF6BAgCEAI#v=onepage&q=Bagabaga%20College%20of%20Education&f=false|title=Daily Graphic: Issue 1,8176 March 16 2010|date=2010-03-16|publisher=Graphic Communications Group|language=en}}</ref>. Karimzɔŋ maa nyɛla din be [[Northern Region|Northern]] zone la ni. Di nyɛla Ghana [[Tiŋgbani|tingbani]] ŋɔ ni karimbanima karim zɔndi din kalinli yiɣisi kaman pihinahi ni ayɔbu (46) la puuni yini. [[Silimiingoli]] January biɛɣu pihita ni yini dali (31 st),1944 yuuni ka bɛ daa kpa lala karimzɔŋ ŋɔ. Bɛ daa zaŋ la [[shikuru]]bihi pia ni ayopɔin (17) m-pili [[shikuru ŋɔ, ka zaŋ tɛhisuma din nyɛ [[Baŋsim dunoli:Alaafei mini Tilahi|baŋsim]] lɛbu dini ni di che ka bɛ lee [[Karimba nima dabisili|karimba]] maŋa n-wuhiri m mayaankalɛhi shikuriti.<ref>{{Cite web|title=Ghana Education Service – GES|url=https://ges.gov.gh/|access-date=2021-12-07|language=en-US}}</ref> Bagabaga College of Education nyɛla shikuru shɛli din ba daansi ni [[Sagnarigu Municipal Education]] duu la yaɣili ni [[Tamale Senior High School]] nti pahi Tamale Technical University karimzɔŋ kara la. [[Bagabaga College of Education]] (BACE), [[Tamale Technical University]] [[(TaTU)]], [[Tamale College of Education(TACE)|Tamale College of Education (TACE)]], [[Bagabaga Demonstration KG/PRIMARY/JHS]] zaa ka bɛ laɣim boli [[Education Ridge]] la [[Sagnarigu Municipality|Sagnarigu]] yaɣili la. [[Bagabaga College of Education]] nyɛla karimzɔŋ shɛli din bɛ [[University of Education, Winneba]]nima fukumsi ni. [[Bagabaga College of Education]] nyɛla karimzɔŋ shɛli ban wumsi karimbanima pam ka bɛ be bolli ni yiɣ'jam yaɣili [[Northern Region|Northern]] tudu yaɣili. [[Bagabaga College of Education]] nyɛla ban kpaŋdi bɛ maŋ pam zaŋ chaŋ karimba mini karimmanima bɔhimbu polo<ref>{{Cite book|last=Johann|first=Mouton|url=https://books.google.com.gh/books?id=gKGgCgAAQBAJ&pg=PA70&dq=Bagabaga+College+of+Education&hl=en&sa=X&ved=2ahUKEwjRharW25v1AhUM4YUKHY8HBocQ6AF6BAgFEAI#v=onepage&q=Bagabaga%20College%20of%20Education&f=false|title=Leadership and Management: Case Studies in Training in Higher Education in Africa|last2=Lauren|first2=Wildschut|date=2015-08-06|publisher=African Minds|isbn=978-1-920677-89-3|language=en}}</ref>.
==Taarihi==
Bɛ daa kpala [[Bagabaga College of Education]] (BACE) la Silimiingoli [[January]] biɛɣu pihita ni yini (31) dali, 1944 yuuni ka di taachi daa nyɛ "[[ADVANCE]] WITH THE [[SCIENCES]]"; waato [[Tabibi Baŋsim]] Toontibo". Karimbi' shɛba bɛ ni daa tuui kpuɣi niŋ [[karimzɔŋ]] ŋɔ ni daa nyɛla pia ni ayopɔin (17); bi zaa daa nyɛla [[bidibisi]]. Di tuuli [[karimba]] kpɛm n-daa nyɛ [[Mr.K. J Dickens]]. [[Abu Wemah]] mini [[J. C. Annan]] n daa nyɛ tuuli karimba shɛba ban daa pahi Mr. Dickens zuɣu n-wuhi kolaji ŋɔ ni.
[[BATCO]] nia nyɛla di wumsi karimbanima ban mali [[Baŋsim dunoli:Saŋmarisi baŋsim|baŋsim]], nimmɔhi ni [[bilichiinsi]], ka bɛ ni tooi wuhi Ghana karimzɔŋ bihi la ni [[viɛnyɛla]].
Karimzɔŋ maa ni na min mali yu'sheŋa n-nyɛ:
* [[Tamale Government Training College]]
* [[Government Training College]]
* [[Bagabaga Specialist Training College]]
* [[Bagabaga Training College]]
*Bagabaga College of Education
===Karimbihi Duri Yuya===
# [[Dickens]]
#[[Guggisberg]]
#[[Candler]]
#[[Fergusson]]
*
==Bɛ ni Bɔhindi Shɛli==
* 1944 yuuni, [[shikuru]] ŋɔ daa tirila bɛ shikurubihi shɛhira gbaŋ shɛli din yuli daa booni "[[Certificate]] B" la, nti pahi "Certificate A post B course", ŋɔ maa daa nyɛla yuma ayi [[bɔhimbu]] shɛhira gbaŋ.
*1961 yuuni, bɛ daa kpuɣi shikurubihi ka bɛ bɔhim bɔhimbu shɛli din yuli daa booni "[[Rural]] [[Agricultural Science]]" lala bɔhimbu ŋɔ daa jandila [[Pupkarilim|pukparilim]] mini di yɛli gola. Bɛ daa ti lahi taɣili niŋ yuma ayi bɔhimbu ka pii yuli [[bolli|boli]] li"Agricultural Science Specialist Course" ka di na ku jandila [[Pupkarilim|pukparilim]] [[tuma]].
*1967 yuuni, bɛ daa yihi yuma ayi bɔhimbu ka pii yuli m-boli li "[[Post]] [[Secondary]] [[Teacher]] [[Training course]]".
*1972-1973 yuuni, shikuru ŋɔ daa pahi bɔhimbu shɛli din yuli booni "Post Secondary Teacher traning couse" la yuuni ka di lɛbi yuma ata bɔhimbu. Bɛ daa lahi piligi bɔhimbu zaɣ'palli m-pahi zaɣ'kurli maa zuɣu ka boli li "Specialist course in [[Mathematics]] and [[General Science"]] ka din nyɛ yuma ayi bɔhimbu.
*1983/84 yuuni, shikuru ŋɔ daa piligi bɔhimbu shɛli bɛ ni daa boli "Post-Middle Modular Programme" la.
*1987/88 yuuni, bɛ daa lahi piligi bɔhimbu shɛli din yuli daa booni "Certificate A post modular teacher training program" ka di daa Lee bi chaŋ tooni.
*Yuuni 2004/2005, shikuru ŋɔ daa yihi shikuru bɔhimbu shɛli bɛ ni boli "[[Diploma in Basic Education]] la, ka di daa nyɛla Regular mini Distance bɔhimbu di mini "Certificate A" yuma anahi bɔhimbu.
*Saha ŋɔ, bɛ mali bɔhimbu shɛŋa ti ni booni: [[1.General Science]], 2. [[General programme]], 3. [[Technical]] nti pahi 4. [[French]] bɔhimbu karimzɔŋ ŋɔ ni.
*
*
==Karimbi' Kura ==
[[Karimzɔŋ]] maa tooi wumsi [[Karimba nima dabisili|karimbanima]] ban kalinli yaɣi 7,000 zuɣu zaŋ ti [[Ghana Education service (GES)|Ghana Education Service]]. Di zuɣu bi [[Karimba|karimbikura]] tooi nyɛ zaashɛhi din niŋ kamaata [[Ghana]] bɔba ni yaɣa zaa. Bi puuni shɛba ban gahim n-nyɛ:
* Dr. [[Hilla Limann]]<ref>{{Citation|title=Hilla Limann|date=2021-11-09|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Hilla_Limann&oldid=1054384103|work=Wikipedia|language=en|access-date=2021-12-06}}</ref> [[Ghana]] [[tiŋgbani]] zuɣulaankuro
* Alhaj [[Mumuni Bawumia]]<ref>{{Cite journal|last=Grischow|first=Jeff|date=2007-05|title=Alhaji Mumuni Bawumia, A Life in Political History: memoirs of Alhaji Mumuni Bawumia. Accra: Ghana Universities Press (pb £17.95 – 9964 3 0335 1). 2004, 279 pp (distributed by the African Books Collective Ltd, Oxford).|url=https://www.cambridge.org/core/journals/africa/article/abs/alhaji-mumuni-bawumia-a-life-in-political-history-memoirs-of-alhaji-mumuni-bawumia-accra-ghana-universities-press-pb-1795-9964-3-0335-1-2004-279-pp-distributed-by-the-african-books-collective-ltd-oxford/AD9926605229A9574A0F12D291F9A818|journal=Africa|language=en|volume=77|issue=2|pages=302–303|doi=10.3366/afr.2007.77.2.302|issn=1750-0184}}</ref> Ghana looyanima naa zaŋ ti kpɛriga din bɛ [[Walewale]] yaɣili.
* [[Jatoe Kaleo]]<ref>{{Cite web|last=Online|first=Peace FM|title=Jatoe Kaleo�s Family Denies Defecting To NDC|url=https://www.peacefmonline.com/pages/politics/politics/201211/148080.php|access-date=2021-12-06|website=Peacefmonline.com - Ghana news}}</ref> o daa nyɛla minista of state.
* Mr [[B. K Adama]]<ref>{{Cite web|date=-001-11-30T00:00:00+00:00|title=B. K. Adama died a pauper - MPs|url=https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/B-K-Adama-died-a-pauper-MPs-46277|access-date=2021-12-06|website=GhanaWeb|language=en}}</ref> ([[minister]] of defense of the Second [[Republic of Ghana]]).
* Chief [[Simon Diedong Dombo]]<ref>{{Cite web|title=Simon Diedong Dombo, Biography|url=https://mobile.ghanaweb.com/person/Simon-Diedong-Dombo-6061|access-date=2021-12-06|website=mobile.ghanaweb.com}}</ref> - Kpɛm zaŋ ti Ghana jina duu ban bi galisi yuuni 1960.
*Chief [[Abeifaa Karbo]]<ref>{{Cite web|date=-001-11-30T00:00:00+00:00|title=House pays tribute to Naa Abeifaa Karbo|url=https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/House-pays-tribute-to-Naa-Abeifaa-Karbo-75646|access-date=2021-12-06|website=GhanaWeb|language=en}}</ref> [[nazuɣu]] zaŋ ti [[Lawra]] din be [[Upper West Region|Upper West]], Wa yaɣili.
*[[A. A Asumda]]<ref>{{Cite web|date=-001-11-30T00:00:00+00:00|title=Asumda laid to rest|url=https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/Asumda-laid-to-rest-27647|access-date=2021-12-06|website=GhanaWeb|language=en}}</ref> [[Fukumsi kpambal]] kpeen'kuro zaŋ ti tuuli gɔmnanti.
*Alhaji [[Inusah Fuseini]] - jintɔrikuro n-zaŋ ti [[Tamali Central Constituency]] yaɣili.
== Kpaŋmaŋ pina ==
Bagabaga College of Education deei yuli pam [[Ghana]] mini tiŋduya ka di bi yi shɛli pahila bɛ kpaŋmaŋ zaŋ jandila [[shikuru]]bihi karimbu kpaŋmaŋ, diɛma ni yiɣi jam polo ni din pahi pahi.
# 2020 yuuni, bɛ daa pahila [[teacher]] colegi di baa anii bin' pia shɛŋa ban kpaŋ bɛ maŋa Ghana.<ref>{{Cite web|last=Series|date=2020-02-01|title=BEST TEACHER TRAINING COLLEGES RANKINGS 2020|url=https://allghschools.com/best-teacher-training-colleges-rankings-2020/|access-date=2021-12-06|language=en-US}}</ref>
#Colegi ŋɔ n-daa lahi di kpaŋmaŋ colegi ti tudi yaɣili ŋɔ Northern Region.<ref>{{Cite book|last=Isoda|first=Masami|url=https://books.google.com.gh/books?id=r4dBIX_YgNsC&pg=PA225&dq=Bagabaga+College+of+Education&hl=en&sa=X&ved=2ahUKEwjRharW25v1AhUM4YUKHY8HBocQ6AF6BAgKEAI#v=onepage&q=Bagabaga%20College%20of%20Education&f=false|title=Japanese Lesson Study in Mathematics: Its Impact, Diversity and Potential for Educational Improvement|date=2007|publisher=World Scientific|isbn=978-981-270-747-5|language=en}}</ref>
#[[Shikuru]] ŋɔ daa lahi pahi shikuriti bin pia ban kpaŋ bɛ maŋ karim baŋsim polo Ghana yuuni 2021 puuni. Ban daa nyɛ shikuru dibaa awɔi bin pia maa ni.<ref>{{Cite web|title=COEWJ lists Top 10 Best Colleges of Education in Ghana 2021 - Georgeweb|url=https://georgeweb.org/education/10-best-colleges-of-education-in-ghana-2021/|access-date=2021-12-06|language=en-US}}</ref> Bɛn daa lahi di karim [[baŋsim]] kpaŋ maŋ [[Northern Region]].
== Di Karimbakpeen' Kura ==
{| class="wikitable"
|+Yuuni 1944 zaŋ kana zuŋɔ, kɔleegi maa karimbakpeen' kura paai pishi yinka. Bana n-nyɛ:
!Name
!Years served
|-
|K. J. Dickens
|1944 – 1946
|-
|Lt. Col. Wentworth
|1946 – 1951
|-
|A. G. Page
|1951 – 1953
|-
|D. M. Walsh
|1953 – 1956
|-
|H. O. A. Mcwilliams
|1956 – 1963
|-
|A. F. Menka
|1963 – 1964
|-
|D. Gave
|1964 – 1965
|-
|E. I. Benyarku
|1965 – 1968
|-
|G. J. Agyeman
|1968 – 1969
|-
|S. Aberdie Asante
|1969 – 1971
|-
|A. Anaara
|1971 – 1972
|-
|J. A. Braimah (Jnr)
|1972 – 1974
|-
|J. N. Diakpieng
|1974 – 1987
|-
|J. E. Bawa
|1987 – 1988
|-
|J. A. Braimah (Jnr)
|1988 – 1989
|-
|J. A. Ali
|1989 – 1991
|-
|M. M. Mahama
|1991 – 1995
|-
|S. M. Safo
|1995 – 1998
|-
|S. Seini
|1998 – 2001
|-
|A. Zakaria
|2001-
|}
==Kundivihira==
{{Reflist}}
{{Colleges of Education in Ghana}}
[[Pubu:Ghana]]
[[Pubu:Lahabaya Zaa]]
[[Pubu:Shikuriti]]
[[Pubu:Shikuru]]
[[Pubu:Northern Region]]
[[Pubu:Tamale]]
h9ata7a6vleyxi0tp6s8kqd8rx59r2o
42518
42517
2022-08-14T23:43:34Z
IDDRISU ABDUL-KADIR NINDOO
1815
/* Taarihi */ Link
wikitext
text/x-wiki
{{Databox}}
'''Bagabaga College of Education'''<ref>{{Cite web|date=2021-11-17|title=Bagabaga college of education 2022/2023 Admission List|url=https://smiletimegh.com/bagabaga-college-of-education-2020-2021-admission-list/|access-date=2021-12-06|website=SmileTimes|language=en-US}}</ref><ref>{{Cite web|title=Teachers asked to motivate students to learn Mathematics|url=https://www.graphic.com.gh/news/education/teachers-asked-to-motivate-students-to-learn-mathematics.html|access-date=2021-12-07|website=Graphic Online|language=en-gb}}</ref> (bɛ ni daa mi shɛli [[Bagabaga Training College]], bee BATCO la) nyɛla [[karimzɔŋ]] karili din be [[Tamali|Tamale]] ([[Sagnarigu Municipality]], [[Northern Region|Northern region]], Ghana) n-wumisiri karimbanima<ref>{{Cite book|last=Tetteh|first=Ransford|url=https://books.google.com.gh/books?id=ruowzlREnygC&pg=PA22&dq=Bagabaga+College+of+Education&hl=en&sa=X&ved=2ahUKEwjRharW25v1AhUM4YUKHY8HBocQ6AF6BAgCEAI#v=onepage&q=Bagabaga%20College%20of%20Education&f=false|title=Daily Graphic: Issue 1,8176 March 16 2010|date=2010-03-16|publisher=Graphic Communications Group|language=en}}</ref>. Karimzɔŋ maa nyɛla din be [[Northern Region|Northern]] zone la ni. Di nyɛla Ghana [[Tiŋgbani|tingbani]] ŋɔ ni karimbanima karim zɔndi din kalinli yiɣisi kaman pihinahi ni ayɔbu (46) la puuni yini. [[Silimiingoli]] January biɛɣu pihita ni yini dali (31 st),1944 yuuni ka bɛ daa kpa lala karimzɔŋ ŋɔ. Bɛ daa zaŋ la [[shikuru]]bihi pia ni ayopɔin (17) m-pili [[shikuru ŋɔ, ka zaŋ tɛhisuma din nyɛ [[Baŋsim dunoli:Alaafei mini Tilahi|baŋsim]] lɛbu dini ni di che ka bɛ lee [[Karimba nima dabisili|karimba]] maŋa n-wuhiri m mayaankalɛhi shikuriti.<ref>{{Cite web|title=Ghana Education Service – GES|url=https://ges.gov.gh/|access-date=2021-12-07|language=en-US}}</ref> Bagabaga College of Education nyɛla shikuru shɛli din ba daansi ni [[Sagnarigu Municipal Education]] duu la yaɣili ni [[Tamale Senior High School]] nti pahi Tamale Technical University karimzɔŋ kara la. [[Bagabaga College of Education]] (BACE), [[Tamale Technical University]] [[(TaTU)]], [[Tamale College of Education(TACE)|Tamale College of Education (TACE)]], [[Bagabaga Demonstration KG/PRIMARY/JHS]] zaa ka bɛ laɣim boli [[Education Ridge]] la [[Sagnarigu Municipality|Sagnarigu]] yaɣili la. [[Bagabaga College of Education]] nyɛla karimzɔŋ shɛli din bɛ [[University of Education, Winneba]]nima fukumsi ni. [[Bagabaga College of Education]] nyɛla karimzɔŋ shɛli ban wumsi karimbanima pam ka bɛ be bolli ni yiɣ'jam yaɣili [[Northern Region|Northern]] tudu yaɣili. [[Bagabaga College of Education]] nyɛla ban kpaŋdi bɛ maŋ pam zaŋ chaŋ karimba mini karimmanima bɔhimbu polo<ref>{{Cite book|last=Johann|first=Mouton|url=https://books.google.com.gh/books?id=gKGgCgAAQBAJ&pg=PA70&dq=Bagabaga+College+of+Education&hl=en&sa=X&ved=2ahUKEwjRharW25v1AhUM4YUKHY8HBocQ6AF6BAgFEAI#v=onepage&q=Bagabaga%20College%20of%20Education&f=false|title=Leadership and Management: Case Studies in Training in Higher Education in Africa|last2=Lauren|first2=Wildschut|date=2015-08-06|publisher=African Minds|isbn=978-1-920677-89-3|language=en}}</ref>.
==Taarihi==
Bɛ daa kpala [[Bagabaga College of Education]] (BACE) la Silimiingoli [[January]] biɛɣu pihita ni yini (31) dali, 1944 yuuni ka di taachi daa nyɛ "[[ADVANCE]] WITH THE [[SCIENCES]]"; waato [[Tabibi Baŋsim]] Toontibo". Karimbi' shɛba bɛ ni daa tuui kpuɣi niŋ [[karimzɔŋ]] ŋɔ ni daa nyɛla pia ni ayopɔin (17); bi zaa daa nyɛla [[bidibisi]]. Di tuuli [[karimba]] kpɛm n-daa nyɛ [[Mr.K. J Dickens]]. [[Abu Wemah]] mini [[J. C. Annan]] n daa nyɛ tuuli karimba shɛba ban daa pahi Mr. Dickens zuɣu n-wuhi kolaji ŋɔ ni.
[[BATCO]] nia nyɛla di wumsi karimbanima ban mali [[Baŋsim dunoli:Saŋmarisi baŋsim|baŋsim]], nimmɔhi ni [[bilichiinsi]], ka bɛ ni tooi wuhi Ghana karimzɔŋ bihi la ni [[viɛnyɛla]].
Karimzɔŋ maa ni na min mali yu'sheŋa n-nyɛ:
* [[Tamale Government Training College]]
* [[Government Training College]]
* [[Bagabaga Specialist Training College]]
* [[Bagabaga Training College]]
*[[Bagabaga College of Education]]
===Karimbihi Duri Yuya===
# [[Dickens]]
#[[Guggisberg]]
#[[Candler]]
#[[Fergusson]]
*
==Bɛ ni Bɔhindi Shɛli==
* 1944 yuuni, [[shikuru]] ŋɔ daa tirila bɛ shikurubihi shɛhira gbaŋ shɛli din yuli daa booni "[[Certificate]] B" la, nti pahi "Certificate A post B course", ŋɔ maa daa nyɛla yuma ayi [[bɔhimbu]] shɛhira gbaŋ.
*1961 yuuni, bɛ daa kpuɣi shikurubihi ka bɛ bɔhim bɔhimbu shɛli din yuli daa booni "[[Rural]] [[Agricultural Science]]" lala bɔhimbu ŋɔ daa jandila [[Pupkarilim|pukparilim]] mini di yɛli gola. Bɛ daa ti lahi taɣili niŋ yuma ayi bɔhimbu ka pii yuli [[bolli|boli]] li"Agricultural Science Specialist Course" ka di na ku jandila [[Pupkarilim|pukparilim]] [[tuma]].
*1967 yuuni, bɛ daa yihi yuma ayi bɔhimbu ka pii yuli m-boli li "[[Post]] [[Secondary]] [[Teacher]] [[Training course]]".
*1972-1973 yuuni, shikuru ŋɔ daa pahi bɔhimbu shɛli din yuli booni "Post Secondary Teacher traning couse" la yuuni ka di lɛbi yuma ata bɔhimbu. Bɛ daa lahi piligi bɔhimbu zaɣ'palli m-pahi zaɣ'kurli maa zuɣu ka boli li "Specialist course in [[Mathematics]] and [[General Science"]] ka din nyɛ yuma ayi bɔhimbu.
*1983/84 yuuni, shikuru ŋɔ daa piligi bɔhimbu shɛli bɛ ni daa boli "Post-Middle Modular Programme" la.
*1987/88 yuuni, bɛ daa lahi piligi bɔhimbu shɛli din yuli daa booni "Certificate A post modular teacher training program" ka di daa Lee bi chaŋ tooni.
*Yuuni 2004/2005, shikuru ŋɔ daa yihi shikuru bɔhimbu shɛli bɛ ni boli "[[Diploma in Basic Education]] la, ka di daa nyɛla Regular mini Distance bɔhimbu di mini "Certificate A" yuma anahi bɔhimbu.
*Saha ŋɔ, bɛ mali bɔhimbu shɛŋa ti ni booni: [[1.General Science]], 2. [[General programme]], 3. [[Technical]] nti pahi 4. [[French]] bɔhimbu karimzɔŋ ŋɔ ni.
*
*
==Karimbi' Kura ==
[[Karimzɔŋ]] maa tooi wumsi [[Karimba nima dabisili|karimbanima]] ban kalinli yaɣi 7,000 zuɣu zaŋ ti [[Ghana Education service (GES)|Ghana Education Service]]. Di zuɣu bi [[Karimba|karimbikura]] tooi nyɛ zaashɛhi din niŋ kamaata [[Ghana]] bɔba ni yaɣa zaa. Bi puuni shɛba ban gahim n-nyɛ:
* Dr. [[Hilla Limann]]<ref>{{Citation|title=Hilla Limann|date=2021-11-09|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Hilla_Limann&oldid=1054384103|work=Wikipedia|language=en|access-date=2021-12-06}}</ref> [[Ghana]] [[tiŋgbani]] zuɣulaankuro
* Alhaj [[Mumuni Bawumia]]<ref>{{Cite journal|last=Grischow|first=Jeff|date=2007-05|title=Alhaji Mumuni Bawumia, A Life in Political History: memoirs of Alhaji Mumuni Bawumia. Accra: Ghana Universities Press (pb £17.95 – 9964 3 0335 1). 2004, 279 pp (distributed by the African Books Collective Ltd, Oxford).|url=https://www.cambridge.org/core/journals/africa/article/abs/alhaji-mumuni-bawumia-a-life-in-political-history-memoirs-of-alhaji-mumuni-bawumia-accra-ghana-universities-press-pb-1795-9964-3-0335-1-2004-279-pp-distributed-by-the-african-books-collective-ltd-oxford/AD9926605229A9574A0F12D291F9A818|journal=Africa|language=en|volume=77|issue=2|pages=302–303|doi=10.3366/afr.2007.77.2.302|issn=1750-0184}}</ref> Ghana looyanima naa zaŋ ti kpɛriga din bɛ [[Walewale]] yaɣili.
* [[Jatoe Kaleo]]<ref>{{Cite web|last=Online|first=Peace FM|title=Jatoe Kaleo�s Family Denies Defecting To NDC|url=https://www.peacefmonline.com/pages/politics/politics/201211/148080.php|access-date=2021-12-06|website=Peacefmonline.com - Ghana news}}</ref> o daa nyɛla minista of state.
* Mr [[B. K Adama]]<ref>{{Cite web|date=-001-11-30T00:00:00+00:00|title=B. K. Adama died a pauper - MPs|url=https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/B-K-Adama-died-a-pauper-MPs-46277|access-date=2021-12-06|website=GhanaWeb|language=en}}</ref> ([[minister]] of defense of the Second [[Republic of Ghana]]).
* Chief [[Simon Diedong Dombo]]<ref>{{Cite web|title=Simon Diedong Dombo, Biography|url=https://mobile.ghanaweb.com/person/Simon-Diedong-Dombo-6061|access-date=2021-12-06|website=mobile.ghanaweb.com}}</ref> - Kpɛm zaŋ ti Ghana jina duu ban bi galisi yuuni 1960.
*Chief [[Abeifaa Karbo]]<ref>{{Cite web|date=-001-11-30T00:00:00+00:00|title=House pays tribute to Naa Abeifaa Karbo|url=https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/House-pays-tribute-to-Naa-Abeifaa-Karbo-75646|access-date=2021-12-06|website=GhanaWeb|language=en}}</ref> [[nazuɣu]] zaŋ ti [[Lawra]] din be [[Upper West Region|Upper West]], Wa yaɣili.
*[[A. A Asumda]]<ref>{{Cite web|date=-001-11-30T00:00:00+00:00|title=Asumda laid to rest|url=https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/Asumda-laid-to-rest-27647|access-date=2021-12-06|website=GhanaWeb|language=en}}</ref> [[Fukumsi kpambal]] kpeen'kuro zaŋ ti tuuli gɔmnanti.
*Alhaji [[Inusah Fuseini]] - jintɔrikuro n-zaŋ ti [[Tamali Central Constituency]] yaɣili.
== Kpaŋmaŋ pina ==
Bagabaga College of Education deei yuli pam [[Ghana]] mini tiŋduya ka di bi yi shɛli pahila bɛ kpaŋmaŋ zaŋ jandila [[shikuru]]bihi karimbu kpaŋmaŋ, diɛma ni yiɣi jam polo ni din pahi pahi.
# 2020 yuuni, bɛ daa pahila [[teacher]] colegi di baa anii bin' pia shɛŋa ban kpaŋ bɛ maŋa Ghana.<ref>{{Cite web|last=Series|date=2020-02-01|title=BEST TEACHER TRAINING COLLEGES RANKINGS 2020|url=https://allghschools.com/best-teacher-training-colleges-rankings-2020/|access-date=2021-12-06|language=en-US}}</ref>
#Colegi ŋɔ n-daa lahi di kpaŋmaŋ colegi ti tudi yaɣili ŋɔ Northern Region.<ref>{{Cite book|last=Isoda|first=Masami|url=https://books.google.com.gh/books?id=r4dBIX_YgNsC&pg=PA225&dq=Bagabaga+College+of+Education&hl=en&sa=X&ved=2ahUKEwjRharW25v1AhUM4YUKHY8HBocQ6AF6BAgKEAI#v=onepage&q=Bagabaga%20College%20of%20Education&f=false|title=Japanese Lesson Study in Mathematics: Its Impact, Diversity and Potential for Educational Improvement|date=2007|publisher=World Scientific|isbn=978-981-270-747-5|language=en}}</ref>
#[[Shikuru]] ŋɔ daa lahi pahi shikuriti bin pia ban kpaŋ bɛ maŋ karim baŋsim polo Ghana yuuni 2021 puuni. Ban daa nyɛ shikuru dibaa awɔi bin pia maa ni.<ref>{{Cite web|title=COEWJ lists Top 10 Best Colleges of Education in Ghana 2021 - Georgeweb|url=https://georgeweb.org/education/10-best-colleges-of-education-in-ghana-2021/|access-date=2021-12-06|language=en-US}}</ref> Bɛn daa lahi di karim [[baŋsim]] kpaŋ maŋ [[Northern Region]].
== Di Karimbakpeen' Kura ==
{| class="wikitable"
|+Yuuni 1944 zaŋ kana zuŋɔ, kɔleegi maa karimbakpeen' kura paai pishi yinka. Bana n-nyɛ:
!Name
!Years served
|-
|K. J. Dickens
|1944 – 1946
|-
|Lt. Col. Wentworth
|1946 – 1951
|-
|A. G. Page
|1951 – 1953
|-
|D. M. Walsh
|1953 – 1956
|-
|H. O. A. Mcwilliams
|1956 – 1963
|-
|A. F. Menka
|1963 – 1964
|-
|D. Gave
|1964 – 1965
|-
|E. I. Benyarku
|1965 – 1968
|-
|G. J. Agyeman
|1968 – 1969
|-
|S. Aberdie Asante
|1969 – 1971
|-
|A. Anaara
|1971 – 1972
|-
|J. A. Braimah (Jnr)
|1972 – 1974
|-
|J. N. Diakpieng
|1974 – 1987
|-
|J. E. Bawa
|1987 – 1988
|-
|J. A. Braimah (Jnr)
|1988 – 1989
|-
|J. A. Ali
|1989 – 1991
|-
|M. M. Mahama
|1991 – 1995
|-
|S. M. Safo
|1995 – 1998
|-
|S. Seini
|1998 – 2001
|-
|A. Zakaria
|2001-
|}
==Kundivihira==
{{Reflist}}
{{Colleges of Education in Ghana}}
[[Pubu:Ghana]]
[[Pubu:Lahabaya Zaa]]
[[Pubu:Shikuriti]]
[[Pubu:Shikuru]]
[[Pubu:Northern Region]]
[[Pubu:Tamale]]
rjystugedfb8664e2j9ezcrcu6z6cog
42519
42518
2022-08-14T23:45:04Z
IDDRISU ABDUL-KADIR NINDOO
1815
/* Kpaŋmaŋ pina */ Link
wikitext
text/x-wiki
{{Databox}}
'''Bagabaga College of Education'''<ref>{{Cite web|date=2021-11-17|title=Bagabaga college of education 2022/2023 Admission List|url=https://smiletimegh.com/bagabaga-college-of-education-2020-2021-admission-list/|access-date=2021-12-06|website=SmileTimes|language=en-US}}</ref><ref>{{Cite web|title=Teachers asked to motivate students to learn Mathematics|url=https://www.graphic.com.gh/news/education/teachers-asked-to-motivate-students-to-learn-mathematics.html|access-date=2021-12-07|website=Graphic Online|language=en-gb}}</ref> (bɛ ni daa mi shɛli [[Bagabaga Training College]], bee BATCO la) nyɛla [[karimzɔŋ]] karili din be [[Tamali|Tamale]] ([[Sagnarigu Municipality]], [[Northern Region|Northern region]], Ghana) n-wumisiri karimbanima<ref>{{Cite book|last=Tetteh|first=Ransford|url=https://books.google.com.gh/books?id=ruowzlREnygC&pg=PA22&dq=Bagabaga+College+of+Education&hl=en&sa=X&ved=2ahUKEwjRharW25v1AhUM4YUKHY8HBocQ6AF6BAgCEAI#v=onepage&q=Bagabaga%20College%20of%20Education&f=false|title=Daily Graphic: Issue 1,8176 March 16 2010|date=2010-03-16|publisher=Graphic Communications Group|language=en}}</ref>. Karimzɔŋ maa nyɛla din be [[Northern Region|Northern]] zone la ni. Di nyɛla Ghana [[Tiŋgbani|tingbani]] ŋɔ ni karimbanima karim zɔndi din kalinli yiɣisi kaman pihinahi ni ayɔbu (46) la puuni yini. [[Silimiingoli]] January biɛɣu pihita ni yini dali (31 st),1944 yuuni ka bɛ daa kpa lala karimzɔŋ ŋɔ. Bɛ daa zaŋ la [[shikuru]]bihi pia ni ayopɔin (17) m-pili [[shikuru ŋɔ, ka zaŋ tɛhisuma din nyɛ [[Baŋsim dunoli:Alaafei mini Tilahi|baŋsim]] lɛbu dini ni di che ka bɛ lee [[Karimba nima dabisili|karimba]] maŋa n-wuhiri m mayaankalɛhi shikuriti.<ref>{{Cite web|title=Ghana Education Service – GES|url=https://ges.gov.gh/|access-date=2021-12-07|language=en-US}}</ref> Bagabaga College of Education nyɛla shikuru shɛli din ba daansi ni [[Sagnarigu Municipal Education]] duu la yaɣili ni [[Tamale Senior High School]] nti pahi Tamale Technical University karimzɔŋ kara la. [[Bagabaga College of Education]] (BACE), [[Tamale Technical University]] [[(TaTU)]], [[Tamale College of Education(TACE)|Tamale College of Education (TACE)]], [[Bagabaga Demonstration KG/PRIMARY/JHS]] zaa ka bɛ laɣim boli [[Education Ridge]] la [[Sagnarigu Municipality|Sagnarigu]] yaɣili la. [[Bagabaga College of Education]] nyɛla karimzɔŋ shɛli din bɛ [[University of Education, Winneba]]nima fukumsi ni. [[Bagabaga College of Education]] nyɛla karimzɔŋ shɛli ban wumsi karimbanima pam ka bɛ be bolli ni yiɣ'jam yaɣili [[Northern Region|Northern]] tudu yaɣili. [[Bagabaga College of Education]] nyɛla ban kpaŋdi bɛ maŋ pam zaŋ chaŋ karimba mini karimmanima bɔhimbu polo<ref>{{Cite book|last=Johann|first=Mouton|url=https://books.google.com.gh/books?id=gKGgCgAAQBAJ&pg=PA70&dq=Bagabaga+College+of+Education&hl=en&sa=X&ved=2ahUKEwjRharW25v1AhUM4YUKHY8HBocQ6AF6BAgFEAI#v=onepage&q=Bagabaga%20College%20of%20Education&f=false|title=Leadership and Management: Case Studies in Training in Higher Education in Africa|last2=Lauren|first2=Wildschut|date=2015-08-06|publisher=African Minds|isbn=978-1-920677-89-3|language=en}}</ref>.
==Taarihi==
Bɛ daa kpala [[Bagabaga College of Education]] (BACE) la Silimiingoli [[January]] biɛɣu pihita ni yini (31) dali, 1944 yuuni ka di taachi daa nyɛ "[[ADVANCE]] WITH THE [[SCIENCES]]"; waato [[Tabibi Baŋsim]] Toontibo". Karimbi' shɛba bɛ ni daa tuui kpuɣi niŋ [[karimzɔŋ]] ŋɔ ni daa nyɛla pia ni ayopɔin (17); bi zaa daa nyɛla [[bidibisi]]. Di tuuli [[karimba]] kpɛm n-daa nyɛ [[Mr.K. J Dickens]]. [[Abu Wemah]] mini [[J. C. Annan]] n daa nyɛ tuuli karimba shɛba ban daa pahi Mr. Dickens zuɣu n-wuhi kolaji ŋɔ ni.
[[BATCO]] nia nyɛla di wumsi karimbanima ban mali [[Baŋsim dunoli:Saŋmarisi baŋsim|baŋsim]], nimmɔhi ni [[bilichiinsi]], ka bɛ ni tooi wuhi Ghana karimzɔŋ bihi la ni [[viɛnyɛla]].
Karimzɔŋ maa ni na min mali yu'sheŋa n-nyɛ:
* [[Tamale Government Training College]]
* [[Government Training College]]
* [[Bagabaga Specialist Training College]]
* [[Bagabaga Training College]]
*[[Bagabaga College of Education]]
===Karimbihi Duri Yuya===
# [[Dickens]]
#[[Guggisberg]]
#[[Candler]]
#[[Fergusson]]
*
==Bɛ ni Bɔhindi Shɛli==
* 1944 yuuni, [[shikuru]] ŋɔ daa tirila bɛ shikurubihi shɛhira gbaŋ shɛli din yuli daa booni "[[Certificate]] B" la, nti pahi "Certificate A post B course", ŋɔ maa daa nyɛla yuma ayi [[bɔhimbu]] shɛhira gbaŋ.
*1961 yuuni, bɛ daa kpuɣi shikurubihi ka bɛ bɔhim bɔhimbu shɛli din yuli daa booni "[[Rural]] [[Agricultural Science]]" lala bɔhimbu ŋɔ daa jandila [[Pupkarilim|pukparilim]] mini di yɛli gola. Bɛ daa ti lahi taɣili niŋ yuma ayi bɔhimbu ka pii yuli [[bolli|boli]] li"Agricultural Science Specialist Course" ka di na ku jandila [[Pupkarilim|pukparilim]] [[tuma]].
*1967 yuuni, bɛ daa yihi yuma ayi bɔhimbu ka pii yuli m-boli li "[[Post]] [[Secondary]] [[Teacher]] [[Training course]]".
*1972-1973 yuuni, shikuru ŋɔ daa pahi bɔhimbu shɛli din yuli booni "Post Secondary Teacher traning couse" la yuuni ka di lɛbi yuma ata bɔhimbu. Bɛ daa lahi piligi bɔhimbu zaɣ'palli m-pahi zaɣ'kurli maa zuɣu ka boli li "Specialist course in [[Mathematics]] and [[General Science"]] ka din nyɛ yuma ayi bɔhimbu.
*1983/84 yuuni, shikuru ŋɔ daa piligi bɔhimbu shɛli bɛ ni daa boli "Post-Middle Modular Programme" la.
*1987/88 yuuni, bɛ daa lahi piligi bɔhimbu shɛli din yuli daa booni "Certificate A post modular teacher training program" ka di daa Lee bi chaŋ tooni.
*Yuuni 2004/2005, shikuru ŋɔ daa yihi shikuru bɔhimbu shɛli bɛ ni boli "[[Diploma in Basic Education]] la, ka di daa nyɛla Regular mini Distance bɔhimbu di mini "Certificate A" yuma anahi bɔhimbu.
*Saha ŋɔ, bɛ mali bɔhimbu shɛŋa ti ni booni: [[1.General Science]], 2. [[General programme]], 3. [[Technical]] nti pahi 4. [[French]] bɔhimbu karimzɔŋ ŋɔ ni.
*
*
==Karimbi' Kura ==
[[Karimzɔŋ]] maa tooi wumsi [[Karimba nima dabisili|karimbanima]] ban kalinli yaɣi 7,000 zuɣu zaŋ ti [[Ghana Education service (GES)|Ghana Education Service]]. Di zuɣu bi [[Karimba|karimbikura]] tooi nyɛ zaashɛhi din niŋ kamaata [[Ghana]] bɔba ni yaɣa zaa. Bi puuni shɛba ban gahim n-nyɛ:
* Dr. [[Hilla Limann]]<ref>{{Citation|title=Hilla Limann|date=2021-11-09|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Hilla_Limann&oldid=1054384103|work=Wikipedia|language=en|access-date=2021-12-06}}</ref> [[Ghana]] [[tiŋgbani]] zuɣulaankuro
* Alhaj [[Mumuni Bawumia]]<ref>{{Cite journal|last=Grischow|first=Jeff|date=2007-05|title=Alhaji Mumuni Bawumia, A Life in Political History: memoirs of Alhaji Mumuni Bawumia. Accra: Ghana Universities Press (pb £17.95 – 9964 3 0335 1). 2004, 279 pp (distributed by the African Books Collective Ltd, Oxford).|url=https://www.cambridge.org/core/journals/africa/article/abs/alhaji-mumuni-bawumia-a-life-in-political-history-memoirs-of-alhaji-mumuni-bawumia-accra-ghana-universities-press-pb-1795-9964-3-0335-1-2004-279-pp-distributed-by-the-african-books-collective-ltd-oxford/AD9926605229A9574A0F12D291F9A818|journal=Africa|language=en|volume=77|issue=2|pages=302–303|doi=10.3366/afr.2007.77.2.302|issn=1750-0184}}</ref> Ghana looyanima naa zaŋ ti kpɛriga din bɛ [[Walewale]] yaɣili.
* [[Jatoe Kaleo]]<ref>{{Cite web|last=Online|first=Peace FM|title=Jatoe Kaleo�s Family Denies Defecting To NDC|url=https://www.peacefmonline.com/pages/politics/politics/201211/148080.php|access-date=2021-12-06|website=Peacefmonline.com - Ghana news}}</ref> o daa nyɛla minista of state.
* Mr [[B. K Adama]]<ref>{{Cite web|date=-001-11-30T00:00:00+00:00|title=B. K. Adama died a pauper - MPs|url=https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/B-K-Adama-died-a-pauper-MPs-46277|access-date=2021-12-06|website=GhanaWeb|language=en}}</ref> ([[minister]] of defense of the Second [[Republic of Ghana]]).
* Chief [[Simon Diedong Dombo]]<ref>{{Cite web|title=Simon Diedong Dombo, Biography|url=https://mobile.ghanaweb.com/person/Simon-Diedong-Dombo-6061|access-date=2021-12-06|website=mobile.ghanaweb.com}}</ref> - Kpɛm zaŋ ti Ghana jina duu ban bi galisi yuuni 1960.
*Chief [[Abeifaa Karbo]]<ref>{{Cite web|date=-001-11-30T00:00:00+00:00|title=House pays tribute to Naa Abeifaa Karbo|url=https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/House-pays-tribute-to-Naa-Abeifaa-Karbo-75646|access-date=2021-12-06|website=GhanaWeb|language=en}}</ref> [[nazuɣu]] zaŋ ti [[Lawra]] din be [[Upper West Region|Upper West]], Wa yaɣili.
*[[A. A Asumda]]<ref>{{Cite web|date=-001-11-30T00:00:00+00:00|title=Asumda laid to rest|url=https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/Asumda-laid-to-rest-27647|access-date=2021-12-06|website=GhanaWeb|language=en}}</ref> [[Fukumsi kpambal]] kpeen'kuro zaŋ ti tuuli gɔmnanti.
*Alhaji [[Inusah Fuseini]] - jintɔrikuro n-zaŋ ti [[Tamali Central Constituency]] yaɣili.
== Kpaŋmaŋ pina ==
[[Bagabaga College of Education]] deei yuli pam [[Ghana]] mini tiŋduya ka di bi yi shɛli pahila bɛ kpaŋmaŋ zaŋ jandila [[shikuru]]bihi karimbu kpaŋmaŋ, diɛma ni yiɣi jam polo ni din pahi pahi.
# 2020 yuuni, bɛ daa pahila [[teacher]] colegi di baa anii bin' pia shɛŋa ban kpaŋ bɛ maŋa Ghana.<ref>{{Cite web|last=Series|date=2020-02-01|title=BEST TEACHER TRAINING COLLEGES RANKINGS 2020|url=https://allghschools.com/best-teacher-training-colleges-rankings-2020/|access-date=2021-12-06|language=en-US}}</ref>
#Colegi ŋɔ n-daa lahi di kpaŋmaŋ colegi ti tudi yaɣili ŋɔ Northern Region.<ref>{{Cite book|last=Isoda|first=Masami|url=https://books.google.com.gh/books?id=r4dBIX_YgNsC&pg=PA225&dq=Bagabaga+College+of+Education&hl=en&sa=X&ved=2ahUKEwjRharW25v1AhUM4YUKHY8HBocQ6AF6BAgKEAI#v=onepage&q=Bagabaga%20College%20of%20Education&f=false|title=Japanese Lesson Study in Mathematics: Its Impact, Diversity and Potential for Educational Improvement|date=2007|publisher=World Scientific|isbn=978-981-270-747-5|language=en}}</ref>
#[[Shikuru]] ŋɔ daa lahi pahi shikuriti bin pia ban kpaŋ bɛ maŋ karim baŋsim polo Ghana yuuni 2021 puuni. Ban daa nyɛ shikuru dibaa awɔi bin pia maa ni.<ref>{{Cite web|title=COEWJ lists Top 10 Best Colleges of Education in Ghana 2021 - Georgeweb|url=https://georgeweb.org/education/10-best-colleges-of-education-in-ghana-2021/|access-date=2021-12-06|language=en-US}}</ref> Bɛn daa lahi di karim [[baŋsim]] kpaŋ maŋ [[Northern Region]].
== Di Karimbakpeen' Kura ==
{| class="wikitable"
|+Yuuni 1944 zaŋ kana zuŋɔ, kɔleegi maa karimbakpeen' kura paai pishi yinka. Bana n-nyɛ:
!Name
!Years served
|-
|K. J. Dickens
|1944 – 1946
|-
|Lt. Col. Wentworth
|1946 – 1951
|-
|A. G. Page
|1951 – 1953
|-
|D. M. Walsh
|1953 – 1956
|-
|H. O. A. Mcwilliams
|1956 – 1963
|-
|A. F. Menka
|1963 – 1964
|-
|D. Gave
|1964 – 1965
|-
|E. I. Benyarku
|1965 – 1968
|-
|G. J. Agyeman
|1968 – 1969
|-
|S. Aberdie Asante
|1969 – 1971
|-
|A. Anaara
|1971 – 1972
|-
|J. A. Braimah (Jnr)
|1972 – 1974
|-
|J. N. Diakpieng
|1974 – 1987
|-
|J. E. Bawa
|1987 – 1988
|-
|J. A. Braimah (Jnr)
|1988 – 1989
|-
|J. A. Ali
|1989 – 1991
|-
|M. M. Mahama
|1991 – 1995
|-
|S. M. Safo
|1995 – 1998
|-
|S. Seini
|1998 – 2001
|-
|A. Zakaria
|2001-
|}
==Kundivihira==
{{Reflist}}
{{Colleges of Education in Ghana}}
[[Pubu:Ghana]]
[[Pubu:Lahabaya Zaa]]
[[Pubu:Shikuriti]]
[[Pubu:Shikuru]]
[[Pubu:Northern Region]]
[[Pubu:Tamale]]
5h4eq7kiw5reviq63s92kt2gx8jpaml
Yɛltɔɣataɣimalisi:Laɣifu
0
10318
42502
34904
2022-08-14T18:59:06Z
Adam Kamaldeen
1825
Correct spelling
wikitext
text/x-wiki
'''Laɣifu''' ka kpam.
Laɣifu mi ka yalim.
Laɣifu mi bi tiɣira.
Ka ban yuri o gari kobiga.
Laɣifu nyini yi dunia.
Ka gutulu nya yɛm.
Laɣifu nyini yi dunia.
Ka zolugu baŋ a nyaɣisim.
Laɣifu nyini yi dunia.
Ka simili naai.
Ka fara lana kɔŋ sima.
Laɣifu nyini yi dunia.
Ka dɔɣim lahi je taba.
Laɣifu nyini yi dunia.
Ka yarida naai.
Ka mabiligu bɔrigi.
Laɣifu jande bondali ka a yɛn naai.
Ka simili yu taba.
Ka mabiligu yu taba.
Ka yarida labina.
Laɣifu jande sɔŋmi dunia.
Ka ŋɔ zaa labina.
Ka dɔɣim mɛ.
Ka simdi ti tooni.
Dama simdi din veila.
Dini lɛbi dɔɣim.
[[Pubu:Yɛltɔɣataɣamalisi]]
ov2zpbiq2zvnnqodwdfzd6y3lwaxkss
42503
42502
2022-08-14T19:02:48Z
Adam Kamaldeen
1825
Correct spelling
wikitext
text/x-wiki
'''Laɣifu''' ka kpam.
Laɣifu mi ka yalim.
Laɣifu mi bi tiɣira.
Ka ban yuri o gari kobiga.
Laɣifu nyini yi dunia.
Ka gutulu nya yɛm.
Laɣifu nyini yi dunia.
Ka zolugu baŋ a nyaɣisim.
Laɣifu nyini yi dunia.
Ka simili naai.
Ka fara lana kɔŋ sima.
Laɣifu nyini yi dunia.
Ka dɔɣim lahi je taba.
Laɣifu nyini yi dunia.
Ka yarida naai.
Ka mabiligu bɔrigi.
Laɣifu jande bondali ka a yɛn naai.
Ka simili yu taba.
Ka mabiligu yu taba.
Ka yarida labine
Laɣifu jande sɔŋmi dunia.
Ka ŋɔ zaa labina.
Ka dɔɣim me
Ka simdi ti tooni.
Dama simdi din viɛla.
Dini lɛbi dɔɣim.
[[Pubu:Yɛltɔɣataɣamalisi]]
ckv4zxvbpr2g9lggdkb3ol1odawo7ob
Kpatu Naa Ashɛtu
0
11660
42501
35083
2022-08-14T18:18:24Z
Adam Kamaldeen
1825
Correct spelling
wikitext
text/x-wiki
{{Databox}}
'''Kpatu Naa Ashɛtu''' daa nyɛla Naa Andani Jɛngbariga [[Bupuŋga|bipuɣinga]]. Naa Andani Jɛngbariga, "pupɔrigu zaŋ dirigu bini ŋmaligi ti sɔŋ dirigu dooshee, [[Yuɣimpini|yuɣumpina]] bili gɔhi tiligi ŋmɛri, wantambiri wantam; a bi sɔŋ ka yɛn kpuɣi zaŋmi ka ti nya", n-daa dɔɣi Kpatu Naa Ashɛtu, "puusuɣuli yɔhim tua ka tua niŋ gbamgbam, [[Naawuni]] chɛli dikpuni din viɛla ka kpamba ʒini tabili ka bihi paɣi wuni."
== O zaashee ==
Kpatu Naa Ashɛbu daa nyɛla o ba Naa Andani Jɛngbariga pakpaŋ ŋun daa kpaŋ o maŋa pam o ba kalinsi nyaaŋa. O daa dila Kpatu Naa yili din nyɛ paɣaba nama puuni zaɣayini la. Paɣaba nama puuni, [[Gundo Naa]] nyaaŋa Kpatu Naa m-paya. Kpatu Naa tuuntumsa galisiya pam [[Dagbaŋ]] pulini.
== O daŋ ==
Kpatu Naa Ashɛtu daa yila Naa Gbewaa zuliya puuni na. O yɛba daa nyɛla [[Naa Gariba I|Naa Gariba]] Buɣidabili, "Tizaa na gbihirimi ku baŋ ŋun zom, ŋuma ŋuma yɛligu ni kari sana, dabirigu nya vali daŋ fabila; ni o zuɣu, ni o shee, ni o yaaŋa, maligim lura di ku ŋmani saa, napɔŋ no bindi n-zaŋ nyahi mɔri." Naa Gariba n-daa dɔɣi Naa Andani Jɛngbariga ka Naa Andani Jɛngbariga mi dɔɣi Kpatu Naa Ashɛtu ka dɔɣi Naa Yakubu Nantoo, "Nantoo che biɛm ka mɔhi gari kɔbiga, ninyino ku bahi mɔni o yɛn bahimi ka ŋuni di? Ninyino mi ku pa tantani o yɛn pami ka ŋuni vaai? Ŋuni ba bilichini suhuni bandi ŋuni n-gari ŋun kɔhi so buɣila, balim balim koligu ku cheei yom." Kpatu Naa Ashɛtu daa dɔɣila Yalzolilana Laɣifu, "laɣifu ka kpam ka ban yurili gari kɔbiga, bini din yɛm guli bini, paɣa bia daa dola baatiŋli n-lee yɔnahu ŋuhiri ni dabba bihi di paana". Naa Yakubu Nantoo mi daa dɔɣila Aburu (Naa Ablai Naɣibiɛɣu) ni o tizo Andani (Naanigoo/Girilɔŋ/Gaʒeeli), ka lahi dɔɣi bɛ tizɔhi.
Kpatu Naa Ashɛtu nyɛla Naa Andani Jɛngbariga bipuɣinga (1760-1778). Napaɣa Kidii Ŋanpii daa nyɛla Kpuŋkpan paɣa. Ŋuni daa dɔɣi Kpatu Naa Ashɛtu mini Naa Yakubu Nantoo, ka Kpatu Naa Ashɛtu mi dɔɣi Yelizoli Lana Laɣifu (pakpaŋ bia ŋun mali nimmohi, o ni gari zuu bia). Di wuhiya ni bɛ zuliya maa zaa ni tooi behi bi piligu ti gbaai lala tuuli Kpuŋkpan paɣa ŋɔ.
Kpatu Naa Ashɛtu " dikilijini ku zo saa" daa nyɛla Naa Andani Jɛngbariga (Pupɔrigi zaŋ dirigu bini, n-ŋmaligi sɔŋ dirigu dooni, Yuɣimpini bili gɔhi n-tiligi ŋmɛri).
Kpatu Naa Ashɛtu tizo doo talahi n daa nyɛ Naa Yakubu Nantoo(Nantoo che biɛm ka mɔha gari kɔbiga, balim balim kɔligu ku cheei yom).
Yani ni daa lu, di daa lula Kpatu Naa Ashɛtu dunoli ni dama ŋuni daa nye kpema. Tɔ amaa, o ni daa nyɛ paɣa la zuɣu dama paɣi bi diri Yani. Shaawara ni gbaai, ka Yɔɣu Kpamba gbaai ni bi zaŋti Naa Suman Zoli.
Din boŋɔ daa bi doni vɛinyɛla nti Kpatu Naa Ashɛtu, o bidibiga Yidantɔɣim ŋun daa kana ni o ti nyɛ o ŋahiba ni di Yani shɛm ni o nyandoliba daa gbaai soli ni o labi Yelizoli. O ni labira, ka o zani ni o puhi o ma ni bɛ zuɣusuŋ.
Yidantɔɣim ni kpe o ma sani, o ma daa bi larigi o nini. Bɛni puhi taba naai di fahimi, ka Yidantɔɣim yɛli" niti zuɣusuŋ ti daŋ maa nye nasara ".
N ŋahiba Naa Suman Zoli di Yani gbana, ka Kpatu Naa Ashɛtu tuhi nintɔri sɔŋ tiŋa. Ka tim boli bia ni o zaŋmi saɣim na ti ti Yidantɔɣim ka o di ka labi yiŋa.
N dɔɣi bia chɔɣifu, vi dima! Oiy Mma taali bo kan tum ti diri n-ŋɔ vi? Ka Yidantɔɣim bohi. Ka o ma lahi tuhi sɔŋ n yɛli " diyi pa dabiɛm lana, bi ŋuni n lari o ba turi?" n di vi.
Ka daɣila a suhi piɛli mi a ŋahiba Miɛŋ Lana Yakubu ni bi nya Yani di? A dihi ma vi! Diyi pa ni nye paɣa zuɣu, mani n di tu ni n-nye Yaan-Naa ka a di nye Yaanabia, n zaɣisila Dagbaŋ nabihi ka kuli a ba ŋun daa musulinsi baŋda dama baɣa daa yɛli ma ni nti yan dɔɣila dahinsheli ninvuɣ timsili n yi kuli a ba.
Zuŋɔ, vi dima dama n daa niŋla yoli. A ŋahiba Yakubu ni tooi kpi ka bi di Yani, kati nyaangi maa kutooi lahi di Yani. Ka daɣila ŋɔ ka a booni nasara? A dihi ma vi! Bia so ni boli maa baa?
Zaŋmi sohila saɣim nti Yidantɔɣim ka o di ka gbaai soli. Saha ŋɔ, Yelizoli Lana Laɣifu suhupielli zom barigi, n kpalim la suhuyiɣsili, namboɣu ni yɔlitɛm. Ka o baŋ ni ʒilinsili n di o,ni suhuyiɣsili ka o yɛli Mma " ni che ka a baŋ ni pa bia chɔɣifu n-nyema".
Ni che ka n-ŋahiba Yakuba lee Yaan-Naa Dagbaŋ nim bori bee bi jɛ. Yelizoli Lana Laɣifu ka kpam yɛtɔɣa n daa bala(pakpaŋ dapal yɛlbierili, di ku biɛ ninyino). Ka o puhi o ma ka chɛbiso ka gbaai Yelizoli soli.
Yaan-Naa Suman Zoli nam dibu saha (1778-1799). Yelizoli Lana Laɣifu daa nya yaa pam ka nyɛ binzorigu o tab' ni. Yelizoli Lana Laɣifu daa niŋla kpaŋ maŋa ni o sɔŋ o ŋahiba ŋun nyɛ o ma talahi tizo doo, ŋun daa na diri Miɛŋ ni o bo Yani.
Yelizoli Lana Laɣifu mini Naa Yakubu laɣim tɔbu bihi ka libigi Yaan-Naa Suman Zoli, n nyaŋ o mini o tɔbu bihi ka ku Naa Suman Zoli ka Miɛŋ Lana Yakubu di Yani ka o nam yuli daa nye Yaan-Naa Yakubu I n gbubi Dagbaŋ hali ni o kpibu yuuni 1839.
== Kundivihira ==
[[Pubu:Lahabaya zaa]]
[[Pubu:Dagbamba]]
[[Pubu:Ninsala ŋun lahi ka o nyɛvuli ni]]
[[Pubu:Dagbaŋ Nanima]]
0m20l89begf5icvzoz3fo7972veo3ev
Tamale Girls Senior High School (Paɣ'Naa)
0
11667
42505
36642
2022-08-14T20:30:56Z
Chenty Abdul-Rauf
1629
Updated content
wikitext
text/x-wiki
{{Databox}}
'''Tamale Girls Senior High School''' niriba pam ni tooi mi [[shikuru]] shɛli '''Paɣ'Naa''' la nyɛla gominanti bipuɣisi Senior High Shikuru din nyɛ tuuli [[Tamali]], Northern Region. Shikuru ŋɔ pili la yuuni 1988 hali ni saha ŋɔ<ref>{{Cite web|title=Tamale Girls Senior High School – Pagna Nima the Queens of the North|url=https://tamalegirlsshs.com/|access-date=2022-02-08|language=en-US}}</ref>.
== Taarihi ==
Paɣ'naa nyɛ tuuli bipuɣisi senior high shikuru karimzɔŋ Tamali,[[Northern Region|Northern region]]. Ʒingama laŋgu shɛli din yuli booni RAINS n ti pahi Regional Cordinating Council(RCC) n-daa lɛhi ka sɔŋ ka shikuru maa zani. Ka Gaana karim sulinsi yili nim(GES) daa saɣ din zaa maa viɛli ti bipuɣisi<ref>{{Cite web|title=Ghcampus.com|url=http://www.ghcampus.com/senior-high-schools-in-ghana|access-date=2022-02-09|website=www.ghcampus.com}}</ref>. Shikuru ŋɔ daa pilimi ni shikuru bihi pihiyɔbu ni karimba nim pia ni ayi, amaa saha ŋɔ karimbihi kalli kuli ni paagi 1328 ni karimba nim pisɔpoyin and ban sɔŋdi karim bɔhabu chana n yɛla pihiyubu yin ka<ref>{{Cite web|title=¢21 Billion for Tamale Girls Secondary School|url=https://www.modernghana.com/news/135308/21-billion-for-tamale-girls-secondary-school.html|access-date=2022-02-10|website=Modern Ghana|language=en}}</ref>.
== Di Niya ==
Shikuru maa nia n-nyɛ ni di bo baņsim
suma n-ti di shikurubihi(paɣaba), din yɛn che ka be
nya shɛhira gbaŋ suma n-tuyi be bɔhimbu
karimzɔn' kara ni. Dina n-yɛn che ka be lsbi
bukaata kuriba ni anfaani bi' shɛba ban
mali shili ni be tum toontali tuma tingbani
no ni, zaŋ ti salo ni daabilim zoosim, ni
fakari filimbu nia ni kpansibu zaŋ chaŋ
bɔhimbu tab' sɔŋ tumanima din yɛn tum, ni
zan sɔŋ daadama arigichi zoosim!l,
== Di Taachi ==
== Karim Baŋsim yaɣ'shɛŋa din ni wuhira ==
General Science: Chemistry, Elective mathematics,physics
General Art: Dagbani, History, Geography, Islamic,
Home Economic: Management in living, Economic, Food and Nutritions, Economics
Business: Accounting,Business management,Costing, Economics
== Di ni bɛ shɛli polo ==
Shikuru ŋɔ bɛla Gaana tudu yaɣili polo. Ka bɛ Naya([[Yendi]]) solɔɣu zuŋɔ.
== Di pubu yaɣili ==
Di bɛla pubu tuuli la ni.Katigori A
== Karimbihi duri yuya ==
Tamale Girls Senior High School nyɛla shikura shɛli be ni mali karimbihi biɛhigu shee. Lala zuŋu biɛhigu shee ŋɔ nyɛla bɛ ni pu karimbihi ŋɔ bɔŋbɔŋ ka bol' li ni ya. Yili kam din zaa be shikuru maa ni malila di yuli, Di yuya maa shana n-nye:
# Nkrumah House
# Suzzana Alhassan House
# Baffour House
# Dakpemah House
# Gbanzaba House
== Di zaa yaɣili ==
Di nyɛla shikuru shɛli din yɛ salo(public) bɛ gɔmnanti shikuru
== Karimbi' kura ==
== Karimbakpeem kura ==
# Mr. Issah Issahaku acting headmaster 1999
# Miss Mercy Amanquandoh 2000-2010
# Hajia Mariatu Mohammed 2010-2014
# Hajia Amina M. Musah 2014-2016
# Hajia Nafisa Abukari 2016 to date.
== Kundivira ==
[[Pubu:E-Class]]
[[Pubu:Lahabaya zaa]]
[[Pubu:Shikuru]]
[[Pubu:SHS]]
olcnpead1spzz4ay5vg3ef4o6y21a8a
42506
42505
2022-08-14T20:37:33Z
Chenty Abdul-Rauf
1629
Updated content
wikitext
text/x-wiki
{{Databox}}
'''Tamale Girls Senior High School''' niriba pam ni tooi mi [[shikuru]] shɛli '''Paɣ'Naa''' la nyɛla gominanti bipuɣisi Senior High Shikuru din nyɛ tuuli [[Tamali]], Northern Region. Shikuru ŋɔ pili la yuuni 1988 hali ni saha ŋɔ<ref>{{Cite web|title=Tamale Girls Senior High School – Pagna Nima the Queens of the North|url=https://tamalegirlsshs.com/|access-date=2022-02-08|language=en-US}}</ref>.
== Taarihi ==
Paɣ'naa nyɛ tuuli bipuɣisi senior high shikuru karimzɔŋ Tamali,[[Northern Region|Northern region]]. Ʒingama laŋgu shɛli din yuli booni RAINS n ti pahi Regional Cordinating Council(RCC) n-daa lɛhi ka sɔŋ ka shikuru maa zani. Ka Gaana karim sulinsi yili nim(GES) daa saɣ din zaa maa viɛli ti bipuɣisi<ref>{{Cite web|title=Ghcampus.com|url=http://www.ghcampus.com/senior-high-schools-in-ghana|access-date=2022-02-09|website=www.ghcampus.com}}</ref>. Shikuru ŋɔ daa pilimi ni shikuru bihi pihiyɔbu ni karimba nim pia ni ayi, amaa saha ŋɔ karimbihi kalli kuli ni paagi 1328 ni karimba nim pisɔpoyin and ban sɔŋdi karim bɔhabu chana n yɛla pihiyubu yin ka<ref>{{Cite web|title=¢21 Billion for Tamale Girls Secondary School|url=https://www.modernghana.com/news/135308/21-billion-for-tamale-girls-secondary-school.html|access-date=2022-02-10|website=Modern Ghana|language=en}}</ref>.
== Di Niya ==
Shikuru maa nia n-nyɛ ni di bo baņsim
suma n-ti di shikurubihi(paɣaba), din yɛn che ka be
nya shɛhira gbaŋ suma n-tuyi be bɔhimbu
karimzɔn' kara ni. Dina n-yɛn che ka be lsbi
bukaata kuriba ni anfaani bi' shɛba ban
mali shili ni be tum toontali tuma tingbani
no ni, zaŋ ti salo ni daabilim zoosim, ni
fakari filimbu nia ni kpansibu zaŋ chaŋ
bɔhimbu tab' sɔŋ tumanima din yɛn tum, ni
zan sɔŋ daadama arigichi zoosim!l,
== Di Taachi ==
== Karim Baŋsim yaɣ'shɛŋa din ni wuhira ==
General Science: Chemistry, Elective mathematics,physics
General Art: Dagbani, History, Geography, Islamic,
Home Economic: Management in living, Economic, Food and Nutritions, Economics
Business: Accounting,Business management,Costing, Economics
== Di ni bɛ shɛli polo ==
Shikuru ŋɔ bɛla Gaana tudu yaɣili polo. Ka bɛ Naya([[Yendi]]) solɔɣu zuŋɔ.
== Di pubu yaɣili ==
Di bɛla pubu tuuli la ni.Katigori A
== Karimbihi duri yuya ==
Tamale Girls Senior High School nyɛla shikura shɛli be ni mali karimbihi biɛhigu shee. Lala zuŋu biɛhigu shee ŋɔ nyɛla bɛ ni pu karimbihi ŋɔ bɔŋbɔŋ ka bol' li ni ya. Yili kam din zaa be shikuru maa ni malila di yuli, Di yuya maa shana n-nye:
# Nkrumah House
# Suzzana Alhassan House
# Baffour House
# Dakpemah House
# Gbanzaba House
# Alhassan Yakubu
== Di zaa yaɣili ==
Di nyɛla shikuru shɛli din yɛ salo(public) bɛ gɔmnanti shikuru
== Karimbi' kura ==
== Karimbakpeem kura ==
# Mr. Issah Issahaku acting headmaster 1999
# Miss Mercy Amanquandoh 2000-2010
# Hajia Mariatu Mohammed 2010-2014
# Hajia Amina M. Musah 2014-2016
# Hajia Nafisa Abukari 2016 to date.
== Kundivira ==
[[Pubu:E-Class]]
[[Pubu:Lahabaya zaa]]
[[Pubu:Shikuru]]
[[Pubu:SHS]]
kmkx4gl8046m6ctn8t0elicoflcbg0f
Tukari (Kuuka)
0
11758
42546
42469
2022-08-15T07:15:49Z
Adam Kamaldeen
1825
M Malimi niŋ
wikitext
text/x-wiki
'''Tukari''' (Kuuka) nyɛla [[Dagbamba]] ʒiɛ' gbana viɛla ni zaɣ' yini ka nyaɣisi pam. Ʒiɛ' gbaŋ ŋɔ nyɛla tia din yuli booni tua vari. Lala [[tua]] ŋɔ vari ka [[Paɣaba Suurili|paɣiba]] bɔrina nti dɛli ka di kuui ka bɛ toli ka di bi. Bɛ yi toli naai, bɛ kɔhiri li mi ka di bala.
Yaha, tukari ni tooi lahi nyɛ va' maha ka bɛ zaŋ li duɣi ʒiɛri. Lala ʒiɛri ŋɔ, Dagbamba booni li tukari maha. Bɛ yi duɣi li ka kanwa wum li, di yi zani biɛla di moorimi.
Bɛ yi duɣi tukari kuma bee zaɣ' maha, di zaa nyɛla ŋan sala ka be vulo.
== Tukari ni duɣuri shɛm. ==
paɣa yi bɔri ni o duɣi tukari ka di nyaɣisa, din ŋuna di tu ni o bɔla ʒiɛkuri kamani; kpaligu, yalim, zahim nti pahi tukari maa maŋmaŋa.
Paɣa yi laɣinsi ŋanima naai, o ni tam duɣu daaŋga ni ka niŋ kɔm niŋ, kom maa yi ti kpeera ka o to kpaligu ni naanzua, ni zahim na nti yuɣisi. Di gba yi kpeena, ka o to tukari kuma maa di bi ka o zaŋ na nti daai. Di tu ni o daa li saɣisi ka pa lala di ni niŋ vulo n-kɔŋ dibu. Di yi kpee bela na, ka o niŋ yɛlim bahi n-saɣisi ka di bi ʒeegi. Amaa, di tu ni zahim maa mini kpaligu maa wum viɛnyɛla din yɛn che ka di nyaɣisa.
== Kundivihira ==
[[Pubu: Lahabaya zaa]]
hec3vyfw3ao9c37doq84ji9gheqi4j4
Yɛltɔɣataɣimalisi - Kpuŋ Naa
0
12082
42493
40339
2022-08-14T13:55:41Z
Dnshitobu
19
/* Kpuŋ Naa */
wikitext
text/x-wiki
=== Kpuŋ Naa ===
Saa kuya ka doo taai duŋ.
Ka o ti chuu ka doo che kuŋ.
Dama sinsi ni ʒebahisi pali kom.
Ka doo nini pali tarigi gɔm.
Dama faashee ka o su kom.
Doo ni anyaŋgalashe.
Saa kom di pun biɛrila shee.
Bɛ na bɔm ŋun yɛn suli shee.
Di yi pa doo dede Kpuŋ Naa,
Ŋuni yaha?
Pɔmpi noya dooiri kom,
ka doo nye yaɣi-yaɣi.
N ti fooi,
ka doo bahi lari wɔɣi-wɔɣi.
Mɔɣili bihim kom mari-mari,
Ka wɔɣirili mɔri-mɔri.
Ka mɔɣili ti vuui,
Ka wɔɣirili vuhi fuu.
Di yi pa doo dede Kpuŋ Naa,
Ŋuni yaha?
Kikaa wari daaiya,
Ka ko'suli chaŋ Saafa.
Sanzali niŋ kiri-kiri,
A doo ŋun pali-pali ni.
Ko'kpɔɣu miiya gam-gam,
Ka doo baɣiya lari musi-musi.
Di yi pa doo dede Kpuŋ Naa,
Ŋuni yaha?
Kavuni!
N kuli zaŋ n nyɛvuli pa kom subu zuɣu?
Ka bɛ ti che ma sua ka di lim?
Ka bɛ ti ŋme ma malfa ka di kpe?
M bi nyali n gɔm ni.
Doo n tiri a lahabali maa.
Di yi pa doo dede Kpuŋ Naa,
Ŋuni yaha?
Ka bɛ yɛli viɛlim?
Bo ka doo yiri viɛlim?
A yi ti wum viɛlim,
Paɣa n nyɛ viɛlim.
Doo ŋun tumi yaa,
Ka o bie.
Ka kuhim.
N ŋuhim.
N tɔm nyɔ.
Ka fiha.
Doo na kuli tiri a lahabali.
Di yi pa doo dede Kpuŋ Naa,
Ŋuni yaha?
M ba!
A dimaŋ' biɛɣu neeya.
A nam saɣila a ko.
Nɔm balim ka tiŋ maai.<ref>{{Cite web|title=LESSON ONE {{!}} Dalun-BiCo Lagim Tehi Tuma|url=https://lagim.blogs.brynmawr.edu/2015/11/13/lesson-one/|access-date=2022-04-29|language=en-US}}</ref>
=== Kundivihira ===
{{Reflist}}
[[Pubu:Lahabaya zaa]]
[[Pubu:Salima]]
[[Pubu:Yɛltɔɣa taɣ'malisi]]
[[Pubu:Bachinima]]
6dekp0pdkd3nfrybrnz9o73b0mu6yzl
42494
42493
2022-08-14T14:01:49Z
Dnshitobu
19
wikitext
text/x-wiki
=== Kpuŋ Naa ===
Saa kuya ka doo taai duŋ.
Ka o ti chuu ka doo che kuŋ.
Dama sinsi ni ʒebahisi pali kom.
Ka doo nini pali tarigi gɔm.
Dama faashee ka o su kom.
Doo ni anyaŋgalashe.
Saa kom di pun biɛrila shee.
Bɛ na bɔm ŋun yɛn suli shee.
Di yi pa doo dede Kpuŋ Naa,
Ŋuni yaha?
Pɔmpi noya dooiri kom,
ka doo nye yaɣi-yaɣi.
N ti fooi,
ka doo bahi lari wɔɣi-wɔɣi.
Mɔɣili bihim kom mari-mari,
Ka wɔɣirili mɔri-mɔri.
Ka mɔɣili ti vuui,
Ka wɔɣirili vuhi fuu.
Di yi pa doo dede Kpuŋ Naa,
Ŋuni yaha?
Kikaa wari daaiya,
Ka ko'suli chaŋ Saafa.
Sanzali niŋ kirikiri,
A doo ŋun pali-pali ni.
Ko'kpɔɣu miiya gam-gam,
Ka doo baɣiya lari musi-musi.
Di yi pa doo dede Kpuŋ Naa,
Ŋuni yaha?
Kavuni!
N kuli zaŋ n nyɛvuli pa kom subu zuɣu?
Ka bɛ ti che ma sua ka di lim?
Ka bɛ ti ŋme ma malfa ka di kpe?
M bi nyali n gɔm ni.
Doo n tiri a lahabali maa.
Di yi pa doo dede Kpuŋ Naa,
Ŋuni yaha?
Ka bɛ yɛli viɛlim?
Bo ka doo yiri viɛlim?
A yi ti wum viɛlim,
Paɣa n nyɛ viɛlim.
Doo ŋun tumi yaa,
Ka o bie.
Ka kuhim.
N ŋuhim.
N tɔm nyɔ.
Ka fiha.
Doo na kuli tiri a lahabali.
Di yi pa doo dede Kpuŋ Naa,
Ŋuni yaha?
M ba!
A dimaŋ' biɛɣu neeya.
A nam saɣila a ko.
Nɔm balim ka tiŋ maai.<ref>{{Cite web|title=LESSON ONE {{!}} Dalun-BiCo Lagim Tehi Tuma|url=https://lagim.blogs.brynmawr.edu/2015/11/13/lesson-one/|access-date=2022-04-29|language=en-US}}</ref>
=== Kundivihira ===
{{Reflist}}
[[Pubu:Lahabaya zaa]]
[[Pubu:Salima]]
[[Pubu:Yɛltɔɣa taɣ'malisi]]
[[Pubu:Bachinima]]
ckt5p8ir6lyzqiito3dv6oe6227c83i
42495
42494
2022-08-14T14:04:16Z
Dnshitobu
19
wikitext
text/x-wiki
=== Kpuŋ Naa ===
Saa kuya ka doo taai duŋ.
Ka o ti chuu ka doo che kuŋ.
Dama sinsi ni ʒebahisi pali kom.
Ka doo nini pali tarigi gɔm.
Dama faashee ka o su kom.
Doo ni anyaŋgalashe.
Saa kom di pun biɛrila shee.
Bɛ na bɔm ŋun yɛn su li shee.
Di yi pa doo dede Kpuŋ Naa,
Ŋuni yaha?
Pɔmpi noya dooiri kom,
ka doo nye yaɣi-yaɣi.
N ti fooi,
ka doo bahi lari wɔɣi-wɔɣi.
Mɔɣili bihim kom mari-mari,
Ka wɔɣirili mɔri-mɔri.
Ka mɔɣili ti vuui,
Ka wɔɣirili vuhi fuu.
Di yi pa doo dede Kpuŋ Naa,
Ŋuni yaha?
Kikaa wari daaiya,
Ka ko'suli chaŋ Saafa.
Sanzali niŋ kirikiri,
A doo ŋun pali-pali ni.
Ko'kpɔɣu miiya gam-gam,
Ka doo baɣiya lari musi-musi.
Di yi pa doo dede Kpuŋ Naa,
Ŋuni yaha?
Kavuni!
N kuli zaŋ n nyɛvuli pa kom subu zuɣu?
Ka bɛ ti che ma sua ka di lim?
Ka bɛ ti ŋme ma malfa ka di kpe?
M bi nyali n gɔm ni.
Doo n tiri a lahabali maa.
Di yi pa doo dede Kpuŋ Naa,
Ŋuni yaha?
Ka bɛ yɛli viɛlim?
Bo ka doo yiri viɛlim?
A yi ti wum viɛlim,
Paɣa n nyɛ viɛlim.
Doo ŋun tumi yaa,
Ka o bie.
Ka kuhim.
N ŋuhim.
N tɔm nyɔ.
Ka fiha.
Doo na kuli tiri a lahabali.
Di yi pa doo dede Kpuŋ Naa,
Ŋuni yaha?
M ba!
A dimaŋ' biɛɣu neeya.
A nam saɣila a ko.
Nɔm balim ka tiŋ maai.<ref>{{Cite web|title=LESSON ONE {{!}} Dalun-BiCo Lagim Tehi Tuma|url=https://lagim.blogs.brynmawr.edu/2015/11/13/lesson-one/|access-date=2022-04-29|language=en-US}}</ref>
=== Kundivihira ===
{{Reflist}}
[[Pubu:Lahabaya zaa]]
[[Pubu:Salima]]
[[Pubu:Yɛltɔɣa taɣ'malisi]]
[[Pubu:Bachinima]]
olfi1kgq41vookxxl40ksmm89ac5f3l
42496
42495
2022-08-14T14:43:01Z
Yakubu Rafia
1788
/* Kpuŋ Naa */
wikitext
text/x-wiki
=== Kpuŋ Naa ===
Saa kuya ka doo taai duŋ.
Ka o ti chuu ka doo che kuŋ.
Dama sinsi ni ʒebahisi pali kom.
Ka doo nini pali tarigi gɔm.
Dama faashee ka o su kom.
Doo ni anyaŋgalashe.
Saa kom di pun biɛrila shee.
Bɛ na bɔm ŋun yɛn su li shee.
Di yi pa doo dede Kpuŋ Naa,
Ŋuni yaha?
Pɔmpi noya doori kom,
ka doo nye yaɣi-yaɣi.
N ti fooi,
ka doo bahi lari wɔɣi-wɔɣi.
Mɔɣili bihim kom mari-mari,
Ka wɔɣirili mɔri-mɔri.
Ka mɔɣili ti vuui,
Ka wɔɣirili vuhi fuu.
Di yi pa doo dede Kpuŋ Naa,
Ŋuni yaha?
Kikaa wari daaiya,
Ka ko'suli chaŋ Saafa.
Sanzali niŋ kirikiri,
A doo ŋun pali-pali ni.
Ko'kpɔɣu miiya gam-gam,
Ka doo baɣiya lari musi-musi.
Di yi pa doo dede Kpuŋ Naa,
Ŋuni yaha?
Kavuni!
N kuli zaŋ n nyɛvuli pa kom subu zuɣu?
Ka bɛ ti che ma sua ka di lim?
Ka bɛ ti ŋme ma malfa ka di kpe?
M bi nyali n gɔm ni.
Doo n tiri a lahabali maa.
Di yi pa doo dede Kpuŋ Naa,
Ŋuni yaha?
Ka bɛ yɛli viɛlim?
Bo ka doo yiri viɛlim?
A yi ti wum viɛlim,
Paɣa n nyɛ viɛlim.
Doo ŋun tumi yaa,
Ka o bie.
Ka kuhim.
N ŋuhim.
N tɔm nyɔ.
Ka fiha.
Doo na kuli tiri a lahabali.
Di yi pa doo dede Kpuŋ Naa,
Ŋuni yaha?
M ba!
A dimaŋ' biɛɣu neeya.
A nam saɣila a ko.
Nɔm balim ka tiŋ maai.<ref>{{Cite web|title=LESSON ONE {{!}} Dalun-BiCo Lagim Tehi Tuma|url=https://lagim.blogs.brynmawr.edu/2015/11/13/lesson-one/|access-date=2022-04-29|language=en-US}}</ref>
=== Kundivihira ===
{{Reflist}}
[[Pubu:Lahabaya zaa]]
[[Pubu:Salima]]
[[Pubu:Yɛltɔɣa taɣ'malisi]]
[[Pubu:Bachinima]]
gbpqp924uymjsgj2mmb1ssv09be05u8
42497
42496
2022-08-14T14:47:03Z
Yakubu Rafia
1788
/* Kpuŋ Naa */
wikitext
text/x-wiki
=== Kpuŋ Naa ===
Saa kuya ka doo taai duŋ.
Ka o ti chuu ka doo che kuŋ.
Dama sinsi ni ʒebahisi pali kom.
Ka doo nini pali tarigi gɔm.
Dama faashee ka o su kom.
Doo ni anyaŋgalashe.
Saa kom di pun biɛrila shee.
Bɛ na bɔm ŋun yɛn su li shee.
Di yi pa doo dede Kpuŋ Naa,
Ŋuni yaha?
Pɔmpi noya doori kom,
ka doo nye yaɣi-yaɣi.
N ti fooi,
ka doo bahi lari wɔɣi-wɔɣi.
Mɔɣili bihim kom mari-mari,
Ka wɔɣirili mɔri-mɔri.
Ka mɔɣili ti vuui,
Ka wɔɣirili vuhi fuu.
Di yi pa doo dede Kpuŋ Naa,
Ŋuni yaha?
Kikaa wari daaya,
Ka ko'suli chaŋ Saafa.
Sanzali niŋ kirikiri,
A doo ŋun pali-pali ni.
Ko'kpɔɣu miiya gam-gam,
Ka doo baɣiya lari musi-musi.
Di yi pa doo dede Kpuŋ Naa,
Ŋuni yaha?
Kavuni!
N kuli zaŋ n nyɛvuli pa kom subu zuɣu?
Ka bɛ ti che ma sua ka di lim?
Ka bɛ ti ŋme ma malifa ka di kpe?
M bi nyali n gɔm ni.
Doo n-tiri a lahabali maa.
Di yi pa doo dede Kpuŋ Naa,
Ŋuni yaha?
Ka bɛ yɛli viɛlim?
Bo ka doo yiri viɛlim?
A yi ti wum viɛlim,
Paɣa n nyɛ viɛlim.
Doo ŋun tumi yaa,
Ka o bie.
Ka kuhim.
N ŋuhim.
N tɔm nyɔ.
Ka fiha.
Doo na kuli tiri a lahabali.
Di yi pa doo dede Kpuŋ Naa,
Ŋuni yaha?
M ba!
A dimaŋ' biɛɣu neeya.
A nam saɣila a ko.
Nɔm balim ka tiŋ maai.<ref>{{Cite web|title=LESSON ONE {{!}} Dalun-BiCo Lagim Tehi Tuma|url=https://lagim.blogs.brynmawr.edu/2015/11/13/lesson-one/|access-date=2022-04-29|language=en-US}}</ref>
=== Kundivihira ===
{{Reflist}}
[[Pubu:Lahabaya zaa]]
[[Pubu:Salima]]
[[Pubu:Yɛltɔɣa taɣ'malisi]]
[[Pubu:Bachinima]]
0x2r23wta6d8i1bbuw6slfgac1xod41
42498
42497
2022-08-14T15:17:20Z
Adam Kamaldeen
1825
/* Kpuŋ Naa */Correct spelling
wikitext
text/x-wiki
=== Kpuŋ Naa ===
Saa kuya ka doo taai duŋ.
Ka o ti chuu ka doo che kuŋ.
Dama sinsi ni ʒebahisi pali kom.
Ka doo nini pali tarigi gɔm.
Dama faashee ka o su kom.
Doo ni anyaŋgalashe.
Saa kom di pun biɛrila shee.
Bɛ na bɔm ŋun yɛn su li shee.
Di yi pa doo dede Kpuŋ Naa,
Ŋuni yaha?
Pɔmpi noya doori kom,
ka doo nyɛ yaɣi-yaɣi.
N ti fooi,
ka doo bahi lari wɔɣi-wɔɣi.
Mɔɣili bihim kom mari-mari,
Ka wɔɣirili mɔri-mɔri.
Ka mɔɣili ti vuui,
Ka wɔɣirili vuhi fuu.
Di yi pa doo dede Kpuŋ Naa,
Ŋuni yaha?
Kikaa wari daaya,
Ka ko'suli chaŋ Saafa.
Sanzali niŋ kirikiri,
A doo ŋun pali-pali ni.
Ko'kpɔɣu miiya gam-gam,
Ka doo baɣiya lari musi-musi.
Di yi pa doo dede Kpuŋ Naa,
Ŋuni yaha?
Kavuni!
N kuli zaŋ n nyɛvuli pa kom subu zuɣu?
Ka bɛ ti che ma sua ka di lim?
Ka bɛ ti ŋme ma malifa ka di kpe?
M bi nyali n gɔm ni.
Doo n-tiri a lahabali maa.
Di yi pa doo dede Kpuŋ Naa,
Ŋuni yaha?
Ka bɛ yɛli viɛlim?
Bo ka doo yiri viɛlim?
A yi ti wum viɛlim,
Paɣa n nyɛ viɛlim.
Doo ŋun tumi yaa,
Ka o bie.
Ka kuhim.
N ŋuhim.
N tɔm nyɔ.
Ka fiha.
Doo na kuli tiri a lahabali.
Di yi pa doo dede Kpuŋ Naa,
Ŋuni yaha?
M ba!
A dimaŋ' biɛɣu neeya.
A nam saɣila a ko.
Nɔm balim ka tiŋ' maai.<ref>{{Cite web|title=LESSON ONE {{!}} Dalun-BiCo Lagim Tehi Tuma|url=https://lagim.blogs.brynmawr.edu/2015/11/13/lesson-one/|access-date=2022-04-29|language=en-US}}</ref>
=== Kundivihira ===
{{Reflist}}
[[Pubu:Lahabaya zaa]]
[[Pubu:Salima]]
[[Pubu:Yɛltɔɣa taɣ'malisi]]
[[Pubu:Bachinima]]
eol3dh5zgha5rx463zorhjqh9um378u
Naa yaba Dallung lana Amidu Mahama
0
12285
42490
42487
2022-08-14T13:26:38Z
Jahinfo
544
M malila bachi n sabi
wikitext
text/x-wiki
Naa yaba Dallung Lana nyɛla nabiyoŋ Amidu bia.
== Di Piligu ==
== Di mangmaŋa ==
== Kundivihira ==
jmy1qc4oot8a8bn8pdzxczsmll33c1n
42491
42490
2022-08-14T13:29:01Z
Jahinfo
544
N yihila bachi shaŋa
wikitext
text/x-wiki
Naa yaba Dalun Lana nyɛla nabiyoŋ Amidu bia.
== Di Piligu ==
== Di mangmaŋa ==
== Kundivihira ==
q29qllqznpg7ajat4c1dbtdimu7oxiu
SALATU FAATIHI
0
12286
42542
2022-08-15T01:10:23Z
IDDRISU ABDUL-KADIR NINDOO
1815
Atikil nambu
wikitext
text/x-wiki
phoiac9h4m842xq45sp7s6u21eteeq1
42543
42542
2022-08-15T01:17:21Z
IDDRISU ABDUL-KADIR NINDOO
1815
Added content
wikitext
text/x-wiki
Di Taarihi
Di gbunni
Di anfaaninima
3fa0no47zh3tec2olgcgkiubnp87eii
42544
42543
2022-08-15T01:18:43Z
IDDRISU ABDUL-KADIR NINDOO
1815
Added content
wikitext
text/x-wiki
=== Di Taarihi ===
Di gbunni
Di anfaaninima
lfs60d27hz8hes6kaiw3qqka5mmu9io
42545
42544
2022-08-15T01:19:24Z
IDDRISU ABDUL-KADIR NINDOO
1815
Added content
wikitext
text/x-wiki
==== Di Taarihi ====
==== Di gbunni ====
===== Di anfaaninima =====
bmz1kdymuj70x7nquas3zjei6b16vgc