Dagbani Wikipedia dagwiki https://dag.wikipedia.org/wiki/Sol%C9%94%C9%A3u MediaWiki 1.39.0-wmf.23 first-letter Miidiya Diŋ'gahim Yɛltɔɣa Ŋun su Ŋun su yɛltɔɣa Wikipedia Wikipedia yɛltɔɣa Lahabali kɔligu Lahabali kɔligu yɛltɔɣa MiidiyaWiki MiidiyaWiki yɛltɔɣa Tɛmplet Tɛmplet yɛltɔɣa Sɔŋsim Sɔŋsim yɛltɔɣa Pubu Pubu yɛltɔɣa Salima Salima yɛltɔɣa TimedText TimedText talk Module Module talk Gadget Gadget talk Gadget definition Gadget definition talk Gara 0 1527 42564 42313 2022-08-15T13:40:19Z Issahiddris 439 Edit wikitext text/x-wiki {{Databox}} {{E-Class}} '''Gara''' (silminsili:Ascariasis) nyԑla dɔri shɛli zunzuya ni tahiri na.<ref name=Dold2011/> Kɔbiga pubu puuni niriba pishi ni anii ni ka doro ŋɔ be, kɔbiga puuni niriba anu ko ka doro ŋɔ yԑn gbaagi ka di nahingbana bi yi polo, balantee zunzuya ŋɔ yi bi baribara.<ref name=Dold2011>{{cite journal|last=Dold|first=C|author2=Holland, CV|title=Ascaris and ascariasis.|journal=Microbes and infection / Institut Pasteur|date=Jul 2011|volume=13|issue=7|pages=632–7|pmid=20934531|doi=10.1016/j.micinf.2010.09.012}}</ref> Di nahaingbana mi zaŋmi jɛndi zunzuya ŋɔ nabigibu, ka nahangbana maa nyԑ vuhim fɔhibu ni ningbun' duɣili.<ref name=Dold2011/> Saha shԑŋa di nahingbana ni tooi nyԑ puuni doro ni binsaa.<ref name=Dold2011/> Bihi ka doro ŋɔ tooi gbaara, ka che ka bɛ koɣisira ka nuɣunda kalahi che ka bɛ bi kpaŋdi bɛ maŋa karim sheei.<ref name=Dold2011/><ref name=Hagel2010/><ref name=WHO2013>{{cite web|title=Soil-transmitted helminth infections Fact sheet N°366|url=http://www.who.int/mediacentre/factsheets/fs366/en/|work=World Health Organization|date=June 2013}}</ref> ==Din tahiri li na== [[Lahabali kɔligu:Ascaris_lumbricoides.jpeg|thumb|Ascariasis zunzu kuruli]] [[Lahabali kɔligu:Ascaris lumbricoides adult worms.png|thumb|Ascariasis zunzu kara ayi]] Ascariasis (Gara) ni tooi gbaai nira di yi niŋ ka niri nyu kɔm din mali di zunzuya gala din mi gba yi baanjira ni na.<ref name=Hagel2010/> Gala ŋɔ yԑn waɣi la punyɔrini n-dɔli Ʒim ni n-duna ti paai niri kukɔlini.<ref name=Hagel2010/> Diyi paai gi kukɔli ni niri ni tooi kɔhim ka vali li.<ref name=Hagel2010/> Zunzubihi ŋɔ yi labi kpe niri puli ni, ni ka bɛ yԑn zooi n-lԑbi zunzukara.<ref name=Hagel2010/> ==Gubu== Ascariasis taɣibu zaa kuli nyԑmi, ka kasi malibu n- kpaŋsi, zaŋ kpa baanjira damdibu ni bindi ni yɛn lu shԑli.<ref name=Dold2011/><ref>{{cite journal|last=Ziegelbauer|first=K|author2=Speich, B|author3= Mäusezahl, D|author4= Bos, R|author5= Keiser, J|author6= Utzinger, J|title=Effect of sanitation on soil-transmitted helminth infection: systematic review and meta-analysis.|journal=PLoS medicine|date=Jan 2012|volume=9|issue=1|pages=e1001162|pmid=22291577|doi=10.1371/journal.pmed.1001162|pmc=3265535}}</ref> Nua paɣibu tooi sɔŋdi taɣiri doro ŋɔ.<ref name=Fung2009>{{cite journal|last=Fung|first=IC|author2=Cairncross, S|title=Ascariasis and handwashing.|journal=Transactions of the Royal Society of Tropical Medicine and Hygiene|date=Mar 2009|volume=103|issue=3|pages=215–22|pmid=18789465|doi=10.1016/j.trstmh.2008.08.003}}</ref> Doro ŋɔ ni nyɔɣi niriba 20% luɣi shԑŋa, di tuya ka saha kam alaafee baŋdiba be ni n-yuuni bɛ zuɣu.<ref name=Dold2011/> Dama doro ŋɔ loobu loobu tooi wuligiya pam lala luɣa maani.<ref name=Hagel2010/><ref>{{cite journal|last=Jia|first=TW|author2=Melville, S|author3= Utzinger, J|author4= King, CH|author5= Zhou, XN|title=Soil-transmitted helminth reinfection after drug treatment: a systematic review and meta-analysis.|journal=PLoS neglected tropical diseases|year=2012|volume=6|issue=5|pages=e1621|pmid=22590656|doi=10.1371/journal.pntd.0001621|pmc=3348161}}</ref> [[World Health Organization]] nima wuhi ti' shԑŋa ti ni ni tooi ti Ascariasis barinima kamani [[albendazole]], [[mebendazole]], [[levamisole]] bee [[pyrantel pamoate]].<ref name=Hagel2010>{{cite journal|last=Hagel|first=I|author2=Giusti, T|title=Ascaris lumbricoides: an overview of therapeutic targets.|journal=Infectious disorders drug targets|date=Oct 2010|volume=10|issue=5|pages=349–67|pmid=20701574|doi=10.2174/187152610793180876}}</ref> Ti' shԑŋa din gba tooi sɔŋdi tibiri li nyԑla [[tribendimidine]] ni [[nitazoxanide]].<ref name=Hagel2010/> ==Loobu mini taɣibu== Niriba zaŋ gbaai kamani 0.8 hali ni 1.2 billion anduniya pulini ka doro ŋɔ mala, ka lala niriba ŋɔ pam yi [[en.Wp:sub-Saharan Africa|sub-Saharan Africa]], [[en.Wp:Latin America|Latin America]], bee Asia tiŋgbani ni na.<ref name=Dold2011/><ref name=Kei2010/><ref name=Fen2012>{{cite journal|last=Fenwick|first=A|title=The global burden of neglected tropical diseases.|journal=Public health|date=Mar 2012|volume=126|issue=3|pages=233–6|pmid=22325616|doi=10.1016/j.puhe.2011.11.015}}</ref> Di che ka Ascariasis lɛbi dɔri shԑli din yi palo ni n-gari zunzuya dɔriti kam.<ref name=Kei2010>{{cite journal|last=Keiser|first=J|author2=Utzinger, J|title=The drugs we have and the drugs we need against major helminth infections.|journal=Advances in parasitology|year=2010|volume=73|pages=197–230|pmid=20627144|doi=10.1016/s0065-308x(10)73008-6}}</ref> Vihigu wuhiya ni 2010 yuuni pulini di daa kula niribu 2700, ka ku niribu 3,400 yuuni 1990 pulini.<ref name=Loz2012>{{cite journal|last=Lozano|first=R|title=Global and regional mortality from 235 causes of death for 20 age groups in 1990 and 2010: a systematic analysis for the Global Burden of Disease Study 2010.|journal=Lancet|date=Dec 15, 2012|volume=380|issue=9859|pages=2095–128|pmid=23245604|doi=10.1016/S0140-6736(12)61728-0}}</ref> Ascariasis ŋɔ nyԑla din gbaari kuruchunima gba.<ref name=Dold2011/> ==Kundivihira== {{reflist}} [[Pubu:Tima malibu baŋsim]] [[Pubu:Binniɛma baŋsim]] [[Pubu:Daadam biɛhagu]] [[Pubu:Tabibi baŋsim]] [[Pubu:WikiProject Medicine]] [[Pubu:E-Class]] nftqc9wff6umd76r2a2r37fqj6au3sz Clinical trial 0 2518 42669 16510 2022-08-15T23:11:38Z Abubakari Khadijah 116 added links wikitext text/x-wiki [[Lahabali kɔligu:Clinical Trial Participant Receives Injection (34033294061).jpg|thumb|Anfooni din wuhira zahimbu ninsala zuɣu]] <span style="background-color:fuchsia;">'''E-Class'''</span>[[Lahabali kɔligu:Symbol_e_class.svg|20px]] '''Clinical trial''' nyɛla zahimbu bee kpahimbu shɛŋa tibbu [[baŋdiba]] ni niŋda tibbu shee. Lala [[ninsalnima]] biɛhigu vihigu ninsalnima zuɣu ŋɔ daliri nyɛla ni di nya labisibu ti bɔhisi zaŋ jɛndi ninsalnima alaafee bee bɛ biɛhigu polo ni tibiri shɛŋa din tu ni di ti dɔr'lahiʒiba shɛŋa. Clinical trials tooi lahi namdi [[Lahibaya Suurili|lahibaya]] din jɛndi tiliginsim ni biɛr'suŋ.<ref>{{cite book|title=clinical trials|publisher=Bill and Melinda Gates Foundation|language=English|date=1 January 2014}}</ref> == Kundivihira == [[Pubu:E-Class]] [[Pubu:Alaafee]] ne4dka5wj3e10qrm04znhnpnmn29hg4 Dagbamba kali 0 2703 42673 22044 2022-08-15T23:17:54Z Abubakari Khadijah 116 ADDED LINK wikitext text/x-wiki <span style="background-color:fuchsia;">'''E-Class'''</span>[[Lahabali kɔligu:Symbol_e_class.svg|20px]] '''Dagbamba Kali''' nyɛla yɛl' kur' shɛŋa ti yaannima ni niŋ ka zali ti ka di kpa talahi ni ti tumdi li. Kali bi taɣira. Kali ku tooi labi shee a kuli vumsili mali kirikiri. Din zuɣu ka [[Dagbankpamba]] nyɛ ka ŋme bɛ ŋahili ni "Bia ni paai nim' shɛli o ba nandanga zuɣu dini ka o ŋubira". Di wuhiri ti mi ni tini paai tuun' shɛli ka ti yaan nima maa tumda dina n-tu ni ti zaa mali gbaai ka bi bahili. == Kundivihira == [[Pubu:E-Class]] [[Pubu:Dagbamba]] [[Pubu:Kali]] 3dsa2jt9sf4nmpi8nkxz94nzwv71m6z Dagbaŋ 0 2750 42671 40193 2022-08-15T23:16:09Z IDDRISU ABDUL-KADIR NINDOO 1815 /* Di Piligu */ Link wikitext text/x-wiki {{C-Class}} '''Dagbaŋ''' nyɛla yaɣ' shɛli din be [[Ghana]] [[Tudu]] polo. Di niriba n-nyɛ Dagbamba. Ndan Yaa Naa n-nyɛ na' so ŋun su di fukumsi.<ref name=":3">{{Cite book|last=Mahama|first=Ibrahim|title=History and Traditions of Dagbon|publisher=GILLBT Printing Press|year=2004|location=Tamale|pages=12-16}}</ref><ref name=":0" /><ref name=":1">{{Cite web|title=Transforming Dagbon chieftaincy institution into a Development Institution - MyJoyOnline.com|url=https://www.myjoyonline.com/transforming-dagbon-chieftaincy-institution-into-a-development-institution/|access-date=2021-10-20|website=www.myjoyonline.com|language=en-US}}</ref><ref name=":4">{{Cite web|title=Ghana Ethnic Groups : Dagbamba|url=https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/tribes/Dagbamba.php|access-date=2021-10-26|website=www.ghanaweb.com}}</ref> == Di Piligu == Taarihi wuhiya ni [[Dagbaŋ]] daa pilila yuun' kurumbuna saha kamani "11th century". Dagbaŋ nyɛla [[Naa Gbewaa|Naa Gbɛwaa]] bihi puuni yino ŋun yuli daa booni [[Shitobu]] la ni daa zali shɛli.<ref name=":3" /><ref name=":4" /> Dagbamba n-nyɛ ban' galisi n-gari Gbewaa zuliya shɛŋa ŋan pahi zaa nangbanyini.<ref name=":0" /> === Tohaʒee === Kurumbuna taarihi wuhiya ni Tohiʒee daa yila Lake Chad na n-ti zani Zanfara din be Nigeria la, n-yi ni kana ti kpe Mali tingbani ni. Lala tiŋ ŋɔ ni,  daliri daa niŋmi ka bimbiɛɣu fa bɛ kuliga n-doya  ka so n-ku tooi lahi miri li. Dinzuɣu kokpaɣu n-daa yɛn ku ba. Tohiʒee mi daa nyɛla bidib' kuŋ n-kuri binkɔb’ kpɛma ka mani gbuɣima, jɛŋgbuna, ni naɣ’  nyiya. O daa yihirila bɛ gbana maa; lala saha maa gbana maa ka bɛ daa mali n-niŋdi bɛ maŋ sitira n-liriti bɛ zaɣima. Tohiʒee ni daa paai Mali, paɣakpɛm’ yiŋ' ka o daa kpe. Paɣakpɛm’ daa bi tooi ti o kom ka o nyu dama kokpaɣu din daa mali ba la zuɣu. Paɣ' kpɛma ŋɔ ni daa tɔɣisi Tohaʒee  alɔbo din paai ba, o daa bɔhi baŋ kuliga maa ni be shɛli,  n-daa chaŋ ti ku bingbaarigu maa, ka ŋma’ o zuli ka tooi kom na n-ti ti paɣakpɛma maa. Yɛlli ŋɔ daa niŋ tiŋ naa mini o niriba nyaɣisim pam. Dinzuɣu tiŋ' naa maa daa ti o la paɣa. Paɣa maa yuli n-daa booni Paɣawabiga. Naa ŋɔ daa bɔrila o ni kuli yɛn niŋ shɛm ka bɛ mini Tohaʒee zuliya gari tab’ ni. Dama lala saha maa, bɛ daa zooya ka bɛ tuhiri tɔbiri n-fari tingbana.<ref name=":3" /><ref name=":0" /><ref name=":2">{{Cite book|last=Abdallah|first=Iddrisu|title=BECE Tilaa-The Culture|publisher=Fresh Printing Press-Tamale, Ghana|year=2016|isbn=978-9988-2-3620-5|location=Tamale|pages=5-9}}</ref> === Kpuɣinumbo === Tohaʒee ni daa kpuɣi Paɣawɔbiga, bɛ daa dɔɣila bidibiga yuli booni Kpuɣinumbo. Kpuɣinumbo ni daa yiɣisina o daa kpuɣila paɣa ŋun yuli booni Sisabiga ka bɛ dɔɣi Nyɛrigili mini namʒishɛli. O daa lahi kpuɣi nabipuɣinga, Guruma polo tiŋ' yuli booni Biuŋ. Ŋuna n-daa pahiri Kpuɣinumbo paɣaba ayi. Ŋuna n-daa ɖɔɣi Gbewaa. Gbewaa mi n-daa dɔɣi Zirili, Fɔɣu, Kachaɣu, Tohigu, Shitobu, Ŋmantambo,Yɛmtɔri, Bɛsɔɣiyɛli, Shibekpɛma, Shibebila, Shibee, Beemɔni, ni ban pahi. Kpuɣinumbo kalinsi nyaaŋa, Gbewaa daa zaŋla o mulichi ka bɛ chaŋ n-ti ʒini Pusuɣa; bɛ daa tila suɣa m-biɛni, dinzuɣu ka bɛ booni li Pusuɣa maa.<ref name=":0" /> Naa Gbewaa bihi maa ni paɣa n-daa nyɛ kpɛma; o yuli n-daa booni Fatɛɣu, ka lunsi lee gɔligi li m-booni li Kachɛɣu. Zirili n-daa nyɛ bidibiga m-pa Kachɛɣu zuɣu, ka daa lee nyɛ paɣa kɔŋkɔba bihi. Kufɔɣu mini Kachɛɣu n-daa nyɛ paɣa yino bihi.<ref name=":3" /><ref name=":2" /> === Ŋmamprigu, Dagbaŋ ni Nanuŋ Piligu === Naa Gbewaa kalinsi nyaaŋa, Zirili n-daa fa toon'tali maa. O kalinsi nyaaŋa, ka Tohigu yɛli ni ŋuna n-nye naa dama ŋuna n-kpalim Naa Gbewaa bidibiga ŋun nye kpɛma. Ka Shitobu mini ŋmantambo mi yɛli ni bɛ ku saɣi ti o ni dama Tɔhigu mini Zirili zaa nyɛla paɣa yino bihi, ni di zuɣu di tu ni nam maa labi bɛ gba dunoli ni na dama ka paɣa yino ko n-dɔɣiri gbuɣima ayi. Yɛlli ŋɔ daa tahi nangban' kpeeni na Tohigu mini o tuzohi ŋɔ sunsuuni na, ka di zuɣu ti che ka bɛ tuhi taba hali ni Gambaaga n-ti woli wali taba. Shitobu daa chaŋ mi n-ti ʒini Yɔɣu din miri Diyɛli la n-kpa Dagbaŋ, ka o mabia' Ŋmantambo mi chaŋ n-ti ʒini Bimbila n-kpa Nanuŋ. Shitobu Nyaaŋa, Naa Nyaɣisi n-daa di nam maa. Nyaɣisi n-daa kpa Yani Dabari; zuŋɔ din' n-nyɛ Yɔɣu Tolandi ŋɔ. Naa Nyaɣisi nyaŋa, Naa Dariʒiɛɣu n-daa di, n-ti kani ka Naa Luro deei Dagbaŋ. Naa Zoligu bia Luro n-daa zaŋ Yani Dabari n-labisi Kpunkpaan' tiŋa yuli daa booni Chari, zuŋɔ Naya ŋɔ.<ref name=":3" /><ref name=":0" /><ref name=":2" /> === Dagbamba Mini Mohi === Naa Gbewaa bipuɣinga ŋ̩un yuli daa booni Yɛntɔri n-daa chaŋ n-ti kuli Gurima doo yuli daa booni Riule ka bɛ dɔɣi bidibiga m-boli o Widraugo, ŋuna n-daa yiɣisina n-ti pili Mohi nam Waɣaduɣu. Ŋɔ zuɣu n-lahi che ka Mohi mini Dagbamba nyɛ dachɛhi maa. Mohi nyɛla paɣa bihi, ka Dagbamba mi nyɛ doo bihi.<ref name=":3" /><ref name=":0">{{Cite web|title=History of the Dagbon State|url=https://www.graphic.com.gh/features/features/history-of-the-dagbon-state.html|access-date=2021-10-20|website=Graphic Online|language=en-gb}}</ref><ref name=":2" /> == Di Tiŋ'zuɣu == Dagbaŋ tiŋzuɣu n-nyɛ [[Naya]].<ref name=":3" /><ref name=":0" /><ref name=":4" /><ref name=":2" /> == Di Daadam Biɛlim Kalinli == == Di Buni == Dagbaŋ nyɛla tiŋgbani shɛli din mali arizichi pam, dama a yi yuli binshɛŋa ŋan be n-ŋɔna maa pam beni ka a ku tooi lahi nya ŋa Ghana luɣushɛli yaha. Dagbaŋ nyɛla din dii ka aʒia kamani salima, petro<ref>{{Cite web|title=Government must intensify oil exploration in northern Ghana- Prince Mba – Petroleum Commission Ghana|url=https://www.petrocom.gov.gh/government-must-intensify-oil-exploration-in-northern-ghana-prince-mba/|access-date=2021-10-21|language=en-US}}</ref><ref>{{Cite web|title=President directs review of exploratory and petroleum agreements – Petroleum Commission Ghana|url=https://www.petrocom.gov.gh/duis-sed-quam-eget-massa-porta-blandit-quis-id-nibh-nam-ac-nulla-nunc/|access-date=2021-10-21|language=en-US}}</ref> kpambirigu, teeku ni ŋan pahi kamani nyɔŋ polo ni mali li shɛm. Tɔ amaa di mini li zaa yɔli, di mali tingbani din tam mali kulim pam, ka di zuɣu che ka bindira pam niŋdi ni viɛnyɛla. Lala bindira maa shɛŋa n-nyɛ nyuli, kawana, ni shinkaafa.<ref name=":1" /><ref>{{Cite web|title=On-Farm Trial Network Generating Site-Specific Recommendations in Ghana – African Plant Nutrition Institute (APNI)|url=https://www.apni.net/2020/09/28/network-of-on-farm-trials-set-to-generate-site-specific-recommendations-for-maize-and-rice-in-northern-ghana/|access-date=2021-10-21|language=en-US}}</ref> Tohiʒee ni daa paai Mali, paɣakpɛm’ yiŋ’ ka o daa kpe. Paɣakpɛm’ daa bi tooi ti o kom ka o nyu domii kokpaɣu din daa mali ba la zuɣu. Paɣakpɛm’ ŋɔ ni daa tɔɣisi Tohaʒee  alobo din paai ba, o daa bohi baŋ kuliga maa ni be shɛli,  n-daa chaŋ ti ku bingbaarigu maa, ka ŋma’ o zuli ka tooi kom na n-ti paɣakpɛma maa. Dagbaŋ lahi nyɛla Naawuni ni baligi tihi din mali anfaani pam n-ti. Lala tihi ŋɔ shɛŋa n-nyɛ tuhi, taansi, dɔhi, gunsi, gahi, nyimsa, kuɣusi, ni ŋan pahi. == Di Bi'kpɛma == === Ban Be [[Siyaasa]] ni === * Hon. [[Aliu Mahama|Alhaji Aliu Mahama]] ŋun nyɛ Ghana zuɣulan' pa' kuro la.<ref>{{Cite web|title=Breaking News: Former Ghana vice president and RTU founding member Aliu Mahama dies at 66 {{!}} Goal.com|url=https://www.goal.com/en-gh/news/4389/ghanaian-football/2012/11/16/3532021/breaking-news-former-ghana-vice-president-and-rtu-founding|access-date=2021-10-24|website=www.goal.com}}</ref> * Hon. [[Haruna Iddrisu]] ŋun nyɛ jintɔra zaŋ ti Tamale South yaɣili la ka lahi nyɛ zuɣulan' zaŋ ti jintɔriba ban bi galisi la Ghana Parliament ni.<ref>{{Cite web|title=Parliament of Ghana|url=https://www.parliament.gh/mps?mp=231|access-date=2021-10-24|website=www.parliament.gh}}</ref> * Hon. [[Murtala Mohammed]] ŋun nyɛ jintɔra zaŋ ti Tamale Centralyaɣili la. * Hon. [[Mohammed Hardi Tuferu]], ŋun nyɛ jintɔra n ti [[Nanton District|Nanton]] yaɣili [[Ghana]] jina duu * Hon. [[Ibrahim Anyass]] ŋun nyɛ NABCO zuɣulan' la. *Hon. Alhaji [[Farouk Aliu Mahama]] ŋun nyɛ jintɔra zaŋ ti Naya yaɣili la. *Hon. Alhaji [[A.B.A Fuseini]] ŋun nyɛ jintɔra zaŋ ti Sagnarigu yaɣili la. *Hon. Alhassan Suhuyini, ŋun nyɛ jintɔra zaŋ ti Tamale North yaɣili la. *Hon. Hajia [[Mariam Mumuni]] *Hon. Mohammed Adam Amin Anta ŋun nyɛ jintɔra zaŋ ti Karaga yaɣili la. *Hon. Musah Abdul-Aziz Ayaba , ŋun nyɛ jintɔra zaŋ ti Mioŋ yaɣili la. *Hon. Mohammed Habib Iddrisu, ŋun nyɛ jintɔra zaŋ ti Tolon yaɣili la. *Hon. Iddrisu Musah Superior ,ŋun nyɛ DC kuro zan ti Tamale Metropolitan la. === Ban Be Alikaali Tuma Ni === * Looya [[Ibrahim Mahama (alkali)|Ibrahim Mahama]] * === Ban Be Baŋsim Yɛligibu Ni === # [https://uds.edu.gh/staff/sal-hassan-60180 Professor Seidu Al-Hassan] ŋun daa-nyɛ zuɣulan' paa n-zaŋ ti University of Development Studies Tamali dindoŋ̩ni la<ref>{{Cite web|title=UDS Pro-Vice-Chancellor assumes office|url=https://www.graphic.com.gh/news/education/ghana-news-uds-pro-vice-chancellor-assumes-office.html|access-date=2021-12-09|website=Graphic Online|language=en-gb}}</ref> #Dr. [[Ibrahim Mohammed Gunu]] ŋun nyɛ zuɣulan' zaŋ ti University of Development Studies Faculty of Education yaɣili la.<ref>{{Cite web|date=2020-12-03|title=UDS elections: Dr. Gunu elected Dean of Faculty of Education|url=https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/UDS-elections-Dr-Gunu-elected-Dean-of-Faculty-of-Education-1125083|access-date=2021-10-21|website=GhanaWeb|language=en}}</ref> #[https://uds.edu.gh/departments/sahs/mpi Dr. Abdul Nashirudeen Mumuni] ŋun nyɛ zuɣulan' zaŋ ti University of Development Studies Department of Medical Physics and Imaging yaɣili la.<ref>{{Cite web|title=Department Of Medical Physics And Imaging - University for Development Studies|url=https://uds.edu.gh/departments/sahs/mpi|access-date=2021-12-09|website=uds.edu.gh}}</ref> === Ban Be Alaafeei Tuma Ni === Dr. David Fuseini Abdulai Choggu<ref>{{Cite web|date=2020-03-23|title=Medical philantropist Dr. Abdulai Choggu honoured posthumously in Tamale|url=https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/Medical-philantropist-Dr-Abdulai-Choggu-honoured-posthumously-in-Tamale-902110|access-date=2021-11-06|website=GhanaWeb|language=en}}</ref> === Ban Be Kparilim Ni === === Ban Be Alifahili Ni === * [[:en:Ibrahim_Basha|Shehu Ibrahim Basha Bayaan]] *Shehu [[Mohammed Amin Bamba]] * Shehu Saeed Abubakar Zakaria * Shehu [[Mohammed Lukman Bamba]] * Shehu Hussein Saeed Yakubu Jarjah. * Shehu Tanko Abubakar Issahak * Shehu Abdul-Salaam Ahamad * * === Ban Be Lahabali Churi Tuma Yaɣili Ni === # Prof. [[Amin Alhassan]] ŋun nyɛ zuɣulan' zaŋ ti Ghana Broadcasting Cooperation la.<ref>{{Cite web|last=BMA|first=Yonela|date=2021-10-11|title=Interview: “Local Content Is Key, But, Unique Content Is King” - Prof. Amin Alhassan, Ghana Broadcasting Corporation (GBC) [Watch Video]|url=https://broadcastmediaafrica.com/interview-local-content-is-key-but-unique-content-is-king-prof-amin-alhassan-gbc-watch-video|access-date=2021-10-21|website=Broadcast Media Africa (BMA)|language=en-US}}</ref><ref>{{Cite web|date=2021-08-30|title=GBC’s Director-General, Professor Amin Alhassan adjudged Most People-Focused CEO of the Year|url=https://ghana-news.net2tvgh.com/gbcs-director-general-professor-amin-alhassan-adjudged-most-people-focused-ceo-of-the-year/|access-date=2021-10-21|website=Net 2 Television|language=en-US}}</ref> == Kundivihira == {{reflist}} [[Pubu:E-Class]] [[Pubu:Balli]] 5yjr5deretw88c835x5nfqgoam0otj4 Dr Kwame Nkrumah Maŋsulinsi lahabali 0 3031 42623 41178 2022-08-15T22:07:55Z Adam Kamaldeen 1825 M Malimi niŋ wikitext text/x-wiki == {{E-Class}} == == '''Dr Kwame Nkrumah Maŋsulinsi lahabali silimiin goli March 6, 1957, Accra, Ghana''' == Punpɔŋɔ yaa, ti tɔbu maa yi pa naaya. Din zuɣu, [[Ghana]], yi tiŋgbaŋ yurigu la yaa, di yi dabitim bandi ni zuŋɔ kuli mali wɔra. To amaa yaha, m bɔri ni n zani la kpe ka puhi ka paɣi Ghana mulichi zaaha; nachimba ni paɣasara, ti pukpariba, ni ti paɣaba ban tuhi ni [[bilichini]] sili ka ti di nasara ŋɔ. Din maan pahi, n lahi puhiri ka paɣiri ti soja kura ŋɔ ni bi sɔŋsim zaŋ chaŋ ti tiŋgbaŋ ŋɔ tiligibu saambi nuuni ni dabitali ni. Ni kamani n ni pun yɛli la zuŋɔ din kuli mali wɔra, di tu ni ti zaa taɣi ti biɛhisi ni ti tɛha. Di tu ni zaa baŋ ni saha ŋɔ n-kuli mali chana, ti lahi pala ninvuɣ'shɛba ban be dabitali ni amaa ka nyɛla maŋsulinsi nima. Amaa, din maan pahi, kamani ni pun wuhi sham, di bɔri la nimmohi. Ni Africa pali shɛli ti nya o maa, ni o ni tooi tuhi o maŋmaŋa tɔbiri din yɛn wuhi ni gbansabinli gba nyɛla ninvuɣ'so ŋun ni tooi lihi o maŋmaŋ yɛla zuɣu. Ti nyɛla ninvuɣ'shɛba ban yɛn wuhi andunia zaa, ni tiŋgbana din pahi, ni ti nyɛla ninvuɣ'shɛba ban niŋ shili ni zali ti maŋmaŋa kali- ti nim maŋmaŋa gbansabila kaya ni taada. Kamani n ni di pun yɛli Asambuli nim sham minti bihi din gari, n pun yɛli ba ti yɛn namla ti nim maŋmaŋa Africa kaya ni taada ni ti biɛhigu. Din kɔŋko n-nyɛ binshɛli ti ni ni tooi zaŋ wuhi andunia zaa ni nyɛla ninvuɣ'shɛba ban niŋ shili ni ti tuhi ti maŋmaŋa tɔbiri. To amaa zuŋɔ, ni tooi bɔli yi zaa , zuŋɔ dabisili timsili ŋɔ, ni binshɛɣu ku tooi niŋ naɣila di mali la Naa Natitamlan' yɛrida ni O sɔŋsim. Ti nyɛla ban di tɔbu maa nasara, ka lahi nyɛ ninvuɣ'shɛba ban kpaŋsiri ti maŋa. '''TI MAŊSULINSI ŊƆ MAA KA BUCHI NAƔILA TI TI ZAŊ LI N GƆHI AFRICA ZAA MAŊSULINSI DEEBU'''. Dinzuɣu pumpɔŋɔ yaa, n Ghana ninsali taba, ti yi pa bɔmi ya Naawuni nambɔɣu kamani nin' pɔbi ka neei buyi zuɣu, ti salo tuha ni miliyɔna ŋɔ zaa. N bɔrimi ni n-suhi sokam minti yini, ka ti zaŋ li paɣi Kpɛŋlana Naawuni, ni O ni sɔŋ ti ka yihi ti miisim ni, ti jariyaari nim kpɛbu ni, ni ti wahala nima dibu ni hali na ni zuŋɔ. Ti fomiya minti yini. Ghana nyɛla din n-nyɛ di maŋa zuŋɔ kuli mali wɔra.Tɔ pumpɔŋɔ, n-nyɛla ninvuɣ'so ŋun yɛn puhi ti guŋgɔŋ ŋmɛribi ŋɔ ka bi ŋme ti Ghana Maŋsulinsi Yila. M bɔri tiŋgbaŋ muni maa zaa sɔŋsim ni ti nanima maa din yɛn che ka n tooi mali tiŋgbaŋ ŋɔ biɛhigu zaa zali viɛnyɛla. Ti niŋ shili ni ti kpuɣi ti tiŋgbani ŋɔ n-lɛbigi li tiŋgbani shɛli tiŋgbani kam zaa ni yɛn tiri shɛli jilima. Ti zaa ku mi ni ti piligu ŋɔ maa yɛn malila yɛli muɣisira, amaa yaha, n-nyɛla ninvuɣ'so ŋun dumba yi sɔŋsim. N-nyɛla ninvuɣ'so ŋun dumba yi kpaŋmaŋa. N ni kuli nyɛnya shɛm maa, n lihiri mi ni n-nina tariga ka baŋ ni yi shiri yina yiri zaa. Ka n zaani kpe ka kpahiri yi zuɣuri ni, ku zanya ti nyaaŋa sahakam ka ti che ka andunia nim baŋ yaa, ni gbansabinli gba yi nyɛ yiko, o ni tooi wuhi andunia nim ni o gba nyɛla ŋun be biɛhigu puuni. Ti nyɛla ninvuɣ'shɛba ban neei gom ni. Ti pala ban lahi yɛn gbihi yaha. Zuŋɔ kuli mali wɔra, gbansabinli palli yina andunia! Trans _ Dagbani ==Kundivihira== [[Pubu:Ghana]] [[Pubu:Ghana Gɔmnanti Nima]] jdck2lla249zqrjmkyqtasvr37fb1vu Ghana 0 3632 42654 42540 2022-08-15T22:49:42Z IDDRISU ABDUL-KADIR NINDOO 1815 Link wikitext text/x-wiki {{Databox}} {{E-Class}} '''Ghana''' ([[Ghana]] Tinzuɣu), nyɛla tingban' shɛli din be ''[[Africa]]'' wulinluhili polo,<ref name=":1">{{Cite news|date=2020-12-11|title=Ghana country profile|language=en-GB|work=BBC News|url=https://www.bbc.com/news/world-africa-13433790|access-date=2022-04-08}}</ref> ka di do teekunima ayi shɛŋa bɛ ni boli “[[:en:Gulf of Guinea|Gulf of Guinea]]” mini “[[:en:Atlantic Ocean|Atlantic Ocean]] (teeku mɔɣili)” yaɣili la. Tingbani ŋɔ yi zahim, di galisim nyɛla 238,535 km2 (92,099 sq m). Zaŋ kpa [[Ghana]] wulinluhili n-nyɛ [https://web.archive.org/web/20130805012606/http://ivory/ Coast Ivory Coast] tiŋgbani,<ref>{{Cite book|last=Maxwell|first=John C|title=Things successful people do|publisher=Joselph|year=2016}}</ref> [https://web.archive.org/web/20130815124557/http://burkina/ Faso Burkina Faso] bela Ghana nuzaa zuɣu,[[:en:Togo|Togo]] zaŋ kpa di wulimpuhili polo "[[Golf of Guinea|Gulf of Guinea]]" mini "Atlantic Ocean (teeku mɔɣili) mi zaŋ kpa di nudirigu polo. Soninke sili puni "Ghana" gbunni nyɛla "Sapashin' Naa".<ref name=":1" /> ==Piligu== Tingbani shɛli din daa tuui be "[[Ghana]]" tiŋgbani ŋɔ puuni ʒemani piniyini la saha n-daa nyɛ [[Bono Tingbani|Bono tingbani]].<ref>{{cite web|url=https://books.google.com.gh/books?id=F3lyAAAAMAAJ&redir_esc=y|title=The Early History of the Akan States of Ghana|accessdate=1975|language=English|publisher=Red Candle Press.|coauthors=Eva L. R. Meyerowitz}}</ref> Yuun' kɔbisi nyaaŋa, ka tingban' timsa kamani [[Dagbaŋ]] mini Kambɔnsi (Ashanti<ref>https://www.britannica.com/place/Asante-empire</ref>) tiŋgbana gba daa yina pahi.<ref>{{cite journal|author=Danver, Steven L|url=https://books.google.com.gh/books?id=vf4TBwAAQBAJ&q=Kingdom+of+Dagbon&pg=PA25&redir_esc=y#v=snippet&q=Kingdom%20of%20Dagbon&f=false|accessdate=10 March 2015|title=Native Peoples of the World: An Encyclopedia of Groups, Cultures and Contemporary Issues|journal=Routledge|language=English}}</ref><ref>{{cite web|url=https://www.ascleiden.nl/content/webdossiers/asante-kingdom|title=Asante Kingdom|publisher=African Studies Centre, Leiden|accessdate=8 June 2014.|language=English}}</ref> Zaŋ chaŋ yuun' kɔbisinahi nyaanga, Portugal n-ti pahi Silimiin' tiŋ' shɛŋa dabam niriba daa nyɛla ban daa kpaɣintiri lala gbansabila yaɣili ŋɔ zuɣu ni bɛ niŋdi daabiligu di ni. Lala n-daa kuli nyɛ li hali ni yuun' kɔbisinu nyaaŋa ka Britain Silimiinsi daa ti to n-di n-fa yaɣili maa fukumsi. Yuun' kɔbiga sunsuuni, yaɣa anahi; Gold Coast<ref>http://slaveryandremembrance.org/articles/article/?id=A0109</ref><ref>https://www.nationsonline.org/oneworld/ghana.htm</ref>, Kambɔŋ Tiŋa polo, Tudu Yaɣa, n-ti pahi British Togoland daa nyɛla yaɣi kɔŋkɔba shɛŋa ŋan daa be Britain Silimiinsi sulinsi ni. Lala yaɣa ŋɔ daa nyɛla ban daa ti laɣim taba n-lee tinzuɣu m-pahi "Common Wealth" tinzuɣiri ni n-za di gama zuɣu, Silimiin' goli March dabaayɔbu dali yuuni 1957.<ref name=":0" /><ref>{{cite web|url=https://archive.org/details/1957-03-07_A_New_Nation|title=A New Nation. Gold Coast becomes Ghana In Ceremony, 1957/03/07|accessdate=20 February 2012|publisher=Universal Newsreel|language=English}}</ref><ref>{{cite web|url=http://www.bbc.co.uk/worldservice/africa/features/storyofafrica/14chapter3.shtml|title=Gold Coast to Ghana|accessdate=29 February 2012.|language=English|publisher=BBC}}</ref><ref>{{cite web|url=https://web.archive.org/web/20130602212136/http://exploringafrica.matrix.msu.edu/images/decolinization.jpg|title=Exploring Africa – Decolonization|accessdate=2 June 2013|language=English|publisher=exploringafrica.matrix.msu.edu}}</ref> [[Ghana]] daadam biɛligu kalinli nyɛla bɛ ni buɣisi shɛli ka di paai miliyɔŋ pihita ni yini, ni tusa ayopɔin ni ayi ni kɔbisi wɔi ni pihinahi (31,072,940).<ref>{{cite web|url=https://www.worldometers.info/world-population/ghana-population/|title=2010 Population & Housing Census: National Analytical Report|publisher=www.worldometers|accessdate=23 January 2014.|language=English}}</ref> Addiini mini zuliya gbaliŋ m-be [[Ghana]] tingbani ŋɔ ni.<ref name=":0" /><ref>{{cite web|url=https://web.archive.org/web/20180424110616/http://www.statsghana.gov.gh/pop_stats.html|title=2020 Population Projection by Sex, 2010–2020|publisher=Ghana Statistical Service|language=English|accessdate=2 May 2018}}</ref> Zuliya kpana ŋan be [[Ghana]] puuni ni yɛri bali shɛŋa n-nyɛ: Dagbanli, Kambɔnsili , Guan, Ewe, Ga, Zabaɣisi, Walsi, Farifarisi, Gbengberi ni Nzema ka Silimiinsili lee nyɛ Gɔmnanti ni saɣi ti shɛli ni di tɔɣisiri li tuma duri mini shikuruti ni.<ref name=":0" /> [[Ghana]] salo puuni, kɔbiga puuni vaabu pisopɔin ni yini ni pɔnchi ayi(71.2%) nyɛla Dolodolo Yisa nyaandoliba. Ban kpalim mi nyɛla Musulimnima ka bɛ mi nyɛ kobiga puuni vaabu pinaayopɔin ni pɔnchi ayɔbu, ka buɣ'jamdiba mini ban kpalim la vaa pia ni yini(11%).<ref name=":0" /><ref>{{cite web|url=http://www.statsghana.gov.gh/docfiles/2010phc/National_Analytical_Report.pdf|title="2010 Population & Housing Census: National Analytical Report"|language=English|publisher=Ghana Statistical Service.|accessdate=23 January 2014.}}</ref> [[Ghana]] nyɛla tingbani shɛli din nyɛ demokiratiya tingbani. Di tiŋgbani zuɣulana n-nyɛ di toondana. [[Africa]] gbansabila tingbana puuni, [[Ghana]] n-daa nyɛ tiŋ' shɛli din daa tuui deei di maŋsulinsi Silimiinsi sani.<ref name=":0">{{cite web|url=https://www.cia.gov/the-world-factbook/countries/ghana/|title=Ghana|publisher=The World Factbook|accessdate=20 May 2016|language=English}}</ref> [[Ghana]] tingbani toon' tibo la chɛmi ka di nyɛ tiŋgbani shɛli din mali yaa ni jilima pam West Africa tingbana ni. [[Ghana]] bela tiŋ' duya laɣinsi kamani Non-Aligned Movement<ref>https://www.nti.org/learn/treaties-and-regimes/non-aligned-movement-nam/</ref>, African Union, Economic Community of West African States (ECOWAS)<ref>https://www.ecowas.int/</ref>, Group of 24 (G24) n-ti pahi "Commonwealth of Nations"<ref>https://thecommonwealth.org/member-countries</ref>. == Nyabli == '''Ghana''' bachi maa gbunni nyɛla Sapashinna-Naa. Kurumbunni nanima  wuhiya ni [[Ghana]] daa bɛla Africa wulinluhili polo. Vihigu wuhiya ni [[Ghana]] daa na ka din yi pa be shɛli ŋɔ amaa ka daa bela tudu polo ŋɔ hali n-ti gbaai tiŋ' shɛli bɛ ni booni Guinea la. [[Ghana]] Salima galisim daa ku ŋmanila tankpaɣu ni ku be ti ʒilɛli ni shɛm maa, lala maa zuɣu,  Laribaawanima ban daa dɔli Sahara bopiɛligu maa n-niŋdi daabilim daa pali la yuli m-booni li Gold Coast. == Kurumbuni zuliyanima == [[Ghana]] daa bela tiŋgban' shɛŋa niriba nini ni daa tiɣi pam Bilad el-Sudan<ref>https://www.amazon.com/Bilad-AlSudan-Essays-Africa-Afrocentricity/dp/0983379734</ref><ref>https://blackhistory938.wordpress.com/2017/07/05/jews-of-bilad-el-sudan/</ref> ni, andunia yuun tusawei. Vihigu wuhiya ni kurumbuna saha, [[Ghana]] daa pun beni mi. Ni Dagbamba n-daa su tudu polo maa ka Kambɔnsi mini bɛ ma bihi daa be [[Ghana]] sunsuuni ni di nyɔŋ ni. == Tiŋzuɣu == [[Ankara|Aŋkara]] (Accra) n-nye Ghana tinzuɣu.<ref name=":0" /> == Maŋsulinsi deebu == Silimiingɔli March dabaayɔbu dali, yuuni 1957 Gold coast (din yuli pa booni [[Ghana]] la) daa deela bɛ maŋsulinsi gbampiɛla nuuni. [[Ghana]] daa leela tingbani shɛli din pahi tinzuɣuri shɛŋa gbampiɛla ni daa mi n-su laɣiŋgu shɛli bɛ ni boli Commonwealth of Nations la, ka  [[Dr Kwame Nkrumah|Dr. Kwame Nkrumah]] <ref>[[Dr Kwame Nkrumah]]</ref> daa gari tooni n-lee tiŋgbanizuɣulana n-daa yihi [[Ghana]] yuli palo ni ka dunia zaa baŋ di yɛla.<ref>{{cite web|url=https://www.biography.com/|title=How Teacher Christa McAuliffe Was Selected for the Disastrous Challenger Mission|language=English|publisher=biography.com|accessdate=SEP 15, 2020}}</ref> Ghana n-daa nyɛ tuuli gbansabila tiŋgbani shɛli ban daa deei bɛ maŋsulinsi gbampiɛla nuuni. Pɔi ka gbampiɛla daa ti deei Ghana n-su, Ghana daa nyɛla tiŋgbani shɛli din daa pun mali zuliya kara kamani Zabaɣisi (Gonja) mini Dagbamba ka bɛ be Ghana tudu yaɣili polo, Kambɔnsi (Ashanti),  Fantinima zaa daa malila tiŋgbana nti pahi ni tiŋ' shɛŋa din miri Teeku. Tuuta daa nyɛla bini bɔ shɛli n-ti tiŋgbani palli ban daa na yɔli deei bɛ maŋsulinsi maa (Ghana). Ŋun daa buɣisi tuuta maa n-daa nyɛ Theodosia Salome Okoh.<ref>{{cite web|url=https://www.ghanaweb.com/person/Theodosia-Salome-Okoh-190|title=Ghana Famous People|language=English|publisher=ghanaweb.com}}</ref> Tuuta maa daa mali kɔma ŋɔ di puuni; zaɣ' ʒee (red), zaɣ' dozim (gold color), zaɣ' vakahili(green) nti pahi sanŋmari' sabinli (black star) ka di be zaɣ' dozim maa sunsuuni. Zaɣ' ʒee maa zami n-ti ʒi' shɛli bɛ ni daa kpaai Ghana maŋsulinsi deebu ni la. Zaɣ' dozim maa mi zami  n-ti bun' shɛli tiŋgbani maa ni ʒira ka zaɣ' vakahili maa mi za n-ti tihi ni mɔ' shɛŋa tiŋgbani maa ni mali. Saŋmari' sabinli maa mi zami n-ti daadamanima ban be tingbani maani niŋgbuŋ kom ka lahi za n-ti gbansabila zaa (Africans). == Shikuriti == Ghana shikuru baŋsim so' chibsi pula buta zuɣu, ŋanima n-nyɛ Basic Education, Secondary cycle, ni Tertiary. Basic Education yaɣli ŋɔ niŋdila yuun' pia ni yini (di gbaala bihi ban nyɛ yuma anahi hali ni yuun' pia ni anu). Basic Education pubu ŋɔ gba yaɣa n-nyɛ kindergarten (yuma ayi), Primary school (pula buyi ka di zaa niŋdi yuma ata ata) ni Junior High (yuma ata). Junior High School ŋɔ bahigu mali zahimbu shɛli bɛ ni booni Basic Education Certificate Examination. Bia yi naagi BECE ŋɔ ka o gbana viɛla, o ni tuɣi o bɔhimbu Secondary cycle. To, bia mali piibu zaŋ chaŋ shikuru yaɣa ayi dini nyɛ Vocational Education (nuuni tuumbaŋsim) bee General education (baŋsim bɔbigu yaɣili din pa nuuni baŋsim). Senior high shikuru niŋdila yuma ata ka mali dahimbu shɛli bɛ ni booni West African School Certificate Examination (WASCE), ka di nyɛ di ni tu ni shikurubila mali di shɛhira dini viɛla ka naan yi tooi chaŋ nti niŋ University nti tuɣi o bohimbu.<ref>https://gh.usembassy.gov/education-culture/educationusa-center/educational-system-ghana/</ref><ref>{{Cite web|url=https://www.nuffic.nl/sites/default/files/2020-08/education-system-ghana.pdf|title=Education system Ghana described and compared with the Dutch system|publisher=Nuffic|language=english|accessdate=January 2015}}</ref> == Daadam biɛlim kalinli == === Northern Region === ==== Tolon District ==== === Upper East Region === ==Geography mini Geology== ==Gɔmnanti mini Siyaasa Saha== ==Daabiligu== == Kaya == Ghana kaya nyɛla balibu din laɣim bohimbu mini dihi tabli Ghana zuliya balibu pam. Yuuni 2010 Ghana salo kalinli lahibali wuhiya ni zuliya shɛli ban galisi n-nyɛ Kambonsi ka bɛ vaabu yiɣisi pihinahi ni ayopɔin ni pɔnchi ata (47.3), Dagbamba vaabu piiya ni ayɔbu ni pɔnchi ayobu(16.6), Aligbenima vaabu piiya ni ata ni pɔnchi awoi (13.9),Aŋunanima vaabu apoin ni pɔnchi anahi (7.4), Gurimanima yiɣisi vaabu bunu ni pɔnchi ayopɔin (5.7) nti pahi Guan zuliya ka bɛ mi yiɣisi vaabu buta ni pɔnchi ayopɔin (3.7). ==Dabisi gahinda ŋan be Ghana taarihi ni== {{Location map Ghana}} # March 6,1957 ka Ghana daa dee maŋsulinsi Eilimiinsi sani. # July 1,1960 ka Ghana daa leei Republic. # February 3,1964 ka Ghana daa kpalim paati yini Tingbani. # February 24,1966 ka soojanim ban toondana daa nyɛ Col. E. K. Kotoka daa ŋme m-paai Nkrumah paati gaŋ gomnanti. # August 31, 1970 ka Akuffo- Addo daa po pɔri ka leei Ghana zuɣulana Republic din pahiri ayi la ni. #January 13, 1972 ka linjimanima ban toondana daa nyɛ [[General Ignatius Kutu Acheampong|Lieutenant Colonel I.K. Acheampong]] daa ŋme m-paai gomnanti ka ʒini. #June 4, 1979 dabisili ŋɔ ka linjima ban toondana daa nyɛ Flight Lieutenant Jerry John Rawlings daa ŋme m-paai Acheampong gomnanti. #September 24, 1979 ka Dr. Hilla Limann daa po pɔri ka deei Ghana nam kuɣu ka di leei Republic din pahiri ata. #December 31, 1981 dabsili ŋɔ ka [[Flt. Lt. Jerry John Rawlings|Flight Lieutenant J.J. Rawlings]] daa gari linjimanima tooni ka bɛ daa ŋme ka fa zuɣulaantali. #January 7, 1993 ka bɛ daa po Flight Lieutenant J.J.Rawlings pɔri ka o ʒini Ghana nam kuɣu zuɣu ka di daa leei Republic dini pahiri anahi. #January 7, 2001 Mr. [[John Kofi Agyekum Kufuor|John Agyekum Kufuor]] gba daa po pɔri ka leei Ghana zuɣulana. #July 1,2007 Ghana daa ŋma shiiri laɣ' pala. #January 7, 2009 ka [[Professor John Evans Fiifi Atta Mills|Prof. John Evans Atta Mills]] daa po pɔri ka leei Ghana zuɣulana. #July 24, 2012 Prof. Evans Atta Mills daa kɔŋ o nyɛvuli. #July 24, 2012 dabisili ka bɛ daa po [[John Dramani Mahama]](ŋuni n-daa nyɛ J.E.A. Mills wulana) pɔri ka o ʒini Ghana nam kuɣu zuɣu. #January 7, 2013 John Dramani Mahama daa lahi po pɔri dini daa niŋ ka o di nasara piibu-piibu din daa niŋ December 7, 2012 la ni. #January 7, 2017 ka [[Nana Addo Dankwa Akufo-Addo|Nana Addo- Dankwa Akufo- Addo]] daa po pɔri n-leei Ghana zuɣulana. #January 7, 2021ka [[Nana Addo Dankwa Akufo-Addo|Nana Addo- Dankwa Akufo- Addo]] daa lahi po pɔri n-leei Ghana zuɣulana mpahi buyi zuɣu. {{Africa maŋsulunsi tiŋgbana}} == Kundivihira == {{Reflist}} [[Pubu:Africa]] [[Pubu:C-Class]] [[Pubu:Ghana|*]] [[Pubu:West Africa]] [[Pubu:Lahabaya zaa]] owmxt2ed6lctqjnbuapcdmzbuj4z2tj 42656 42654 2022-08-15T22:50:26Z IDDRISU ABDUL-KADIR NINDOO 1815 Link wikitext text/x-wiki {{Databox}} {{E-Class}} '''[[Ghana]]''' ([[Ghana]] Tinzuɣu), nyɛla tingban' shɛli din be ''[[Africa]]'' wulinluhili polo,<ref name=":1">{{Cite news|date=2020-12-11|title=Ghana country profile|language=en-GB|work=BBC News|url=https://www.bbc.com/news/world-africa-13433790|access-date=2022-04-08}}</ref> ka di do teekunima ayi shɛŋa bɛ ni boli “[[:en:Gulf of Guinea|Gulf of Guinea]]” mini “[[:en:Atlantic Ocean|Atlantic Ocean]] (teeku mɔɣili)” yaɣili la. Tingbani ŋɔ yi zahim, di galisim nyɛla 238,535 km2 (92,099 sq m). Zaŋ kpa [[Ghana]] wulinluhili n-nyɛ [https://web.archive.org/web/20130805012606/http://ivory/ Coast Ivory Coast] tiŋgbani,<ref>{{Cite book|last=Maxwell|first=John C|title=Things successful people do|publisher=Joselph|year=2016}}</ref> [https://web.archive.org/web/20130815124557/http://burkina/ Faso Burkina Faso] bela Ghana nuzaa zuɣu,[[:en:Togo|Togo]] zaŋ kpa di wulimpuhili polo "[[Golf of Guinea|Gulf of Guinea]]" mini "Atlantic Ocean (teeku mɔɣili) mi zaŋ kpa di nudirigu polo. Soninke sili puni "Ghana" gbunni nyɛla "Sapashin' Naa".<ref name=":1" /> ==Piligu== Tingbani shɛli din daa tuui be "[[Ghana]]" tiŋgbani ŋɔ puuni ʒemani piniyini la saha n-daa nyɛ [[Bono Tingbani|Bono tingbani]].<ref>{{cite web|url=https://books.google.com.gh/books?id=F3lyAAAAMAAJ&redir_esc=y|title=The Early History of the Akan States of Ghana|accessdate=1975|language=English|publisher=Red Candle Press.|coauthors=Eva L. R. Meyerowitz}}</ref> Yuun' kɔbisi nyaaŋa, ka tingban' timsa kamani [[Dagbaŋ]] mini Kambɔnsi (Ashanti<ref>https://www.britannica.com/place/Asante-empire</ref>) tiŋgbana gba daa yina pahi.<ref>{{cite journal|author=Danver, Steven L|url=https://books.google.com.gh/books?id=vf4TBwAAQBAJ&q=Kingdom+of+Dagbon&pg=PA25&redir_esc=y#v=snippet&q=Kingdom%20of%20Dagbon&f=false|accessdate=10 March 2015|title=Native Peoples of the World: An Encyclopedia of Groups, Cultures and Contemporary Issues|journal=Routledge|language=English}}</ref><ref>{{cite web|url=https://www.ascleiden.nl/content/webdossiers/asante-kingdom|title=Asante Kingdom|publisher=African Studies Centre, Leiden|accessdate=8 June 2014.|language=English}}</ref> Zaŋ chaŋ yuun' kɔbisinahi nyaanga, Portugal n-ti pahi Silimiin' tiŋ' shɛŋa dabam niriba daa nyɛla ban daa kpaɣintiri lala gbansabila yaɣili ŋɔ zuɣu ni bɛ niŋdi daabiligu di ni. Lala n-daa kuli nyɛ li hali ni yuun' kɔbisinu nyaaŋa ka Britain Silimiinsi daa ti to n-di n-fa yaɣili maa fukumsi. Yuun' kɔbiga sunsuuni, yaɣa anahi; Gold Coast<ref>http://slaveryandremembrance.org/articles/article/?id=A0109</ref><ref>https://www.nationsonline.org/oneworld/ghana.htm</ref>, Kambɔŋ Tiŋa polo, Tudu Yaɣa, n-ti pahi British Togoland daa nyɛla yaɣi kɔŋkɔba shɛŋa ŋan daa be Britain Silimiinsi sulinsi ni. Lala yaɣa ŋɔ daa nyɛla ban daa ti laɣim taba n-lee tinzuɣu m-pahi "Common Wealth" tinzuɣiri ni n-za di gama zuɣu, Silimiin' goli March dabaayɔbu dali yuuni 1957.<ref name=":0" /><ref>{{cite web|url=https://archive.org/details/1957-03-07_A_New_Nation|title=A New Nation. Gold Coast becomes Ghana In Ceremony, 1957/03/07|accessdate=20 February 2012|publisher=Universal Newsreel|language=English}}</ref><ref>{{cite web|url=http://www.bbc.co.uk/worldservice/africa/features/storyofafrica/14chapter3.shtml|title=Gold Coast to Ghana|accessdate=29 February 2012.|language=English|publisher=BBC}}</ref><ref>{{cite web|url=https://web.archive.org/web/20130602212136/http://exploringafrica.matrix.msu.edu/images/decolinization.jpg|title=Exploring Africa – Decolonization|accessdate=2 June 2013|language=English|publisher=exploringafrica.matrix.msu.edu}}</ref> [[Ghana]] daadam biɛligu kalinli nyɛla bɛ ni buɣisi shɛli ka di paai miliyɔŋ pihita ni yini, ni tusa ayopɔin ni ayi ni kɔbisi wɔi ni pihinahi (31,072,940).<ref>{{cite web|url=https://www.worldometers.info/world-population/ghana-population/|title=2010 Population & Housing Census: National Analytical Report|publisher=www.worldometers|accessdate=23 January 2014.|language=English}}</ref> Addiini mini zuliya gbaliŋ m-be [[Ghana]] tingbani ŋɔ ni.<ref name=":0" /><ref>{{cite web|url=https://web.archive.org/web/20180424110616/http://www.statsghana.gov.gh/pop_stats.html|title=2020 Population Projection by Sex, 2010–2020|publisher=Ghana Statistical Service|language=English|accessdate=2 May 2018}}</ref> Zuliya kpana ŋan be [[Ghana]] puuni ni yɛri bali shɛŋa n-nyɛ: Dagbanli, Kambɔnsili , Guan, Ewe, Ga, Zabaɣisi, Walsi, Farifarisi, Gbengberi ni Nzema ka Silimiinsili lee nyɛ Gɔmnanti ni saɣi ti shɛli ni di tɔɣisiri li tuma duri mini shikuruti ni.<ref name=":0" /> [[Ghana]] salo puuni, kɔbiga puuni vaabu pisopɔin ni yini ni pɔnchi ayi(71.2%) nyɛla Dolodolo Yisa nyaandoliba. Ban kpalim mi nyɛla Musulimnima ka bɛ mi nyɛ kobiga puuni vaabu pinaayopɔin ni pɔnchi ayɔbu, ka buɣ'jamdiba mini ban kpalim la vaa pia ni yini(11%).<ref name=":0" /><ref>{{cite web|url=http://www.statsghana.gov.gh/docfiles/2010phc/National_Analytical_Report.pdf|title="2010 Population & Housing Census: National Analytical Report"|language=English|publisher=Ghana Statistical Service.|accessdate=23 January 2014.}}</ref> [[Ghana]] nyɛla tingbani shɛli din nyɛ demokiratiya tingbani. Di tiŋgbani zuɣulana n-nyɛ di toondana. [[Africa]] gbansabila tingbana puuni, [[Ghana]] n-daa nyɛ tiŋ' shɛli din daa tuui deei di maŋsulinsi Silimiinsi sani.<ref name=":0">{{cite web|url=https://www.cia.gov/the-world-factbook/countries/ghana/|title=Ghana|publisher=The World Factbook|accessdate=20 May 2016|language=English}}</ref> [[Ghana]] tingbani toon' tibo la chɛmi ka di nyɛ tiŋgbani shɛli din mali yaa ni jilima pam West Africa tingbana ni. [[Ghana]] bela tiŋ' duya laɣinsi kamani Non-Aligned Movement<ref>https://www.nti.org/learn/treaties-and-regimes/non-aligned-movement-nam/</ref>, African Union, Economic Community of West African States (ECOWAS)<ref>https://www.ecowas.int/</ref>, Group of 24 (G24) n-ti pahi "Commonwealth of Nations"<ref>https://thecommonwealth.org/member-countries</ref>. == Nyabli == '''Ghana''' bachi maa gbunni nyɛla Sapashinna-Naa. Kurumbunni nanima  wuhiya ni [[Ghana]] daa bɛla Africa wulinluhili polo. Vihigu wuhiya ni [[Ghana]] daa na ka din yi pa be shɛli ŋɔ amaa ka daa bela tudu polo ŋɔ hali n-ti gbaai tiŋ' shɛli bɛ ni booni Guinea la. [[Ghana]] Salima galisim daa ku ŋmanila tankpaɣu ni ku be ti ʒilɛli ni shɛm maa, lala maa zuɣu,  Laribaawanima ban daa dɔli Sahara bopiɛligu maa n-niŋdi daabilim daa pali la yuli m-booni li Gold Coast. == Kurumbuni zuliyanima == [[Ghana]] daa bela tiŋgban' shɛŋa niriba nini ni daa tiɣi pam Bilad el-Sudan<ref>https://www.amazon.com/Bilad-AlSudan-Essays-Africa-Afrocentricity/dp/0983379734</ref><ref>https://blackhistory938.wordpress.com/2017/07/05/jews-of-bilad-el-sudan/</ref> ni, andunia yuun tusawei. Vihigu wuhiya ni kurumbuna saha, [[Ghana]] daa pun beni mi. Ni Dagbamba n-daa su tudu polo maa ka Kambɔnsi mini bɛ ma bihi daa be [[Ghana]] sunsuuni ni di nyɔŋ ni. == Tiŋzuɣu == [[Ankara|Aŋkara]] (Accra) n-nye Ghana tinzuɣu.<ref name=":0" /> == Maŋsulinsi deebu == Silimiingɔli March dabaayɔbu dali, yuuni 1957 Gold coast (din yuli pa booni [[Ghana]] la) daa deela bɛ maŋsulinsi gbampiɛla nuuni. [[Ghana]] daa leela tingbani shɛli din pahi tinzuɣuri shɛŋa gbampiɛla ni daa mi n-su laɣiŋgu shɛli bɛ ni boli Commonwealth of Nations la, ka  [[Dr Kwame Nkrumah|Dr. Kwame Nkrumah]] <ref>[[Dr Kwame Nkrumah]]</ref> daa gari tooni n-lee tiŋgbanizuɣulana n-daa yihi [[Ghana]] yuli palo ni ka dunia zaa baŋ di yɛla.<ref>{{cite web|url=https://www.biography.com/|title=How Teacher Christa McAuliffe Was Selected for the Disastrous Challenger Mission|language=English|publisher=biography.com|accessdate=SEP 15, 2020}}</ref> Ghana n-daa nyɛ tuuli gbansabila tiŋgbani shɛli ban daa deei bɛ maŋsulinsi gbampiɛla nuuni. Pɔi ka gbampiɛla daa ti deei Ghana n-su, Ghana daa nyɛla tiŋgbani shɛli din daa pun mali zuliya kara kamani Zabaɣisi (Gonja) mini Dagbamba ka bɛ be Ghana tudu yaɣili polo, Kambɔnsi (Ashanti),  Fantinima zaa daa malila tiŋgbana nti pahi ni tiŋ' shɛŋa din miri Teeku. Tuuta daa nyɛla bini bɔ shɛli n-ti tiŋgbani palli ban daa na yɔli deei bɛ maŋsulinsi maa (Ghana). Ŋun daa buɣisi tuuta maa n-daa nyɛ Theodosia Salome Okoh.<ref>{{cite web|url=https://www.ghanaweb.com/person/Theodosia-Salome-Okoh-190|title=Ghana Famous People|language=English|publisher=ghanaweb.com}}</ref> Tuuta maa daa mali kɔma ŋɔ di puuni; zaɣ' ʒee (red), zaɣ' dozim (gold color), zaɣ' vakahili(green) nti pahi sanŋmari' sabinli (black star) ka di be zaɣ' dozim maa sunsuuni. Zaɣ' ʒee maa zami n-ti ʒi' shɛli bɛ ni daa kpaai Ghana maŋsulinsi deebu ni la. Zaɣ' dozim maa mi zami  n-ti bun' shɛli tiŋgbani maa ni ʒira ka zaɣ' vakahili maa mi za n-ti tihi ni mɔ' shɛŋa tiŋgbani maa ni mali. Saŋmari' sabinli maa mi zami n-ti daadamanima ban be tingbani maani niŋgbuŋ kom ka lahi za n-ti gbansabila zaa (Africans). == Shikuriti == Ghana shikuru baŋsim so' chibsi pula buta zuɣu, ŋanima n-nyɛ Basic Education, Secondary cycle, ni Tertiary. Basic Education yaɣli ŋɔ niŋdila yuun' pia ni yini (di gbaala bihi ban nyɛ yuma anahi hali ni yuun' pia ni anu). Basic Education pubu ŋɔ gba yaɣa n-nyɛ kindergarten (yuma ayi), Primary school (pula buyi ka di zaa niŋdi yuma ata ata) ni Junior High (yuma ata). Junior High School ŋɔ bahigu mali zahimbu shɛli bɛ ni booni Basic Education Certificate Examination. Bia yi naagi BECE ŋɔ ka o gbana viɛla, o ni tuɣi o bɔhimbu Secondary cycle. To, bia mali piibu zaŋ chaŋ shikuru yaɣa ayi dini nyɛ Vocational Education (nuuni tuumbaŋsim) bee General education (baŋsim bɔbigu yaɣili din pa nuuni baŋsim). Senior high shikuru niŋdila yuma ata ka mali dahimbu shɛli bɛ ni booni West African School Certificate Examination (WASCE), ka di nyɛ di ni tu ni shikurubila mali di shɛhira dini viɛla ka naan yi tooi chaŋ nti niŋ University nti tuɣi o bohimbu.<ref>https://gh.usembassy.gov/education-culture/educationusa-center/educational-system-ghana/</ref><ref>{{Cite web|url=https://www.nuffic.nl/sites/default/files/2020-08/education-system-ghana.pdf|title=Education system Ghana described and compared with the Dutch system|publisher=Nuffic|language=english|accessdate=January 2015}}</ref> == Daadam biɛlim kalinli == === Northern Region === ==== Tolon District ==== === Upper East Region === ==Geography mini Geology== ==Gɔmnanti mini Siyaasa Saha== ==Daabiligu== == Kaya == Ghana kaya nyɛla balibu din laɣim bohimbu mini dihi tabli Ghana zuliya balibu pam. Yuuni 2010 Ghana salo kalinli lahibali wuhiya ni zuliya shɛli ban galisi n-nyɛ Kambonsi ka bɛ vaabu yiɣisi pihinahi ni ayopɔin ni pɔnchi ata (47.3), Dagbamba vaabu piiya ni ayɔbu ni pɔnchi ayobu(16.6), Aligbenima vaabu piiya ni ata ni pɔnchi awoi (13.9),Aŋunanima vaabu apoin ni pɔnchi anahi (7.4), Gurimanima yiɣisi vaabu bunu ni pɔnchi ayopɔin (5.7) nti pahi Guan zuliya ka bɛ mi yiɣisi vaabu buta ni pɔnchi ayopɔin (3.7). ==Dabisi gahinda ŋan be Ghana taarihi ni== {{Location map Ghana}} # March 6,1957 ka Ghana daa dee maŋsulinsi Eilimiinsi sani. # July 1,1960 ka Ghana daa leei Republic. # February 3,1964 ka Ghana daa kpalim paati yini Tingbani. # February 24,1966 ka soojanim ban toondana daa nyɛ Col. E. K. Kotoka daa ŋme m-paai Nkrumah paati gaŋ gomnanti. # August 31, 1970 ka Akuffo- Addo daa po pɔri ka leei Ghana zuɣulana Republic din pahiri ayi la ni. #January 13, 1972 ka linjimanima ban toondana daa nyɛ [[General Ignatius Kutu Acheampong|Lieutenant Colonel I.K. Acheampong]] daa ŋme m-paai gomnanti ka ʒini. #June 4, 1979 dabisili ŋɔ ka linjima ban toondana daa nyɛ Flight Lieutenant Jerry John Rawlings daa ŋme m-paai Acheampong gomnanti. #September 24, 1979 ka Dr. Hilla Limann daa po pɔri ka deei Ghana nam kuɣu ka di leei Republic din pahiri ata. #December 31, 1981 dabsili ŋɔ ka [[Flt. Lt. Jerry John Rawlings|Flight Lieutenant J.J. Rawlings]] daa gari linjimanima tooni ka bɛ daa ŋme ka fa zuɣulaantali. #January 7, 1993 ka bɛ daa po Flight Lieutenant J.J.Rawlings pɔri ka o ʒini Ghana nam kuɣu zuɣu ka di daa leei Republic dini pahiri anahi. #January 7, 2001 Mr. [[John Kofi Agyekum Kufuor|John Agyekum Kufuor]] gba daa po pɔri ka leei Ghana zuɣulana. #July 1,2007 Ghana daa ŋma shiiri laɣ' pala. #January 7, 2009 ka [[Professor John Evans Fiifi Atta Mills|Prof. John Evans Atta Mills]] daa po pɔri ka leei Ghana zuɣulana. #July 24, 2012 Prof. Evans Atta Mills daa kɔŋ o nyɛvuli. #July 24, 2012 dabisili ka bɛ daa po [[John Dramani Mahama]](ŋuni n-daa nyɛ J.E.A. Mills wulana) pɔri ka o ʒini Ghana nam kuɣu zuɣu. #January 7, 2013 John Dramani Mahama daa lahi po pɔri dini daa niŋ ka o di nasara piibu-piibu din daa niŋ December 7, 2012 la ni. #January 7, 2017 ka [[Nana Addo Dankwa Akufo-Addo|Nana Addo- Dankwa Akufo- Addo]] daa po pɔri n-leei Ghana zuɣulana. #January 7, 2021ka [[Nana Addo Dankwa Akufo-Addo|Nana Addo- Dankwa Akufo- Addo]] daa lahi po pɔri n-leei Ghana zuɣulana mpahi buyi zuɣu. {{Africa maŋsulunsi tiŋgbana}} == Kundivihira == {{Reflist}} [[Pubu:Africa]] [[Pubu:C-Class]] [[Pubu:Ghana|*]] [[Pubu:West Africa]] [[Pubu:Lahabaya zaa]] 930zc5herffsma9si3rbdvkq5oroj7x 42657 42656 2022-08-15T22:51:07Z IDDRISU ABDUL-KADIR NINDOO 1815 Link wikitext text/x-wiki {{Databox}} {{E-Class}} '''[[Ghana]]''' ([[Ghana]] Tinzuɣu), nyɛla tingban' shɛli din be ''[[Africa]]'' wulinluhili polo,<ref name=":1">{{Cite news|date=2020-12-11|title=Ghana country profile|language=en-GB|work=BBC News|url=https://www.bbc.com/news/world-africa-13433790|access-date=2022-04-08}}</ref> ka di do teekunima ayi shɛŋa bɛ ni boli “[[:en:Gulf of Guinea|Gulf of Guinea]]” mini “[[:en:Atlantic Ocean|Atlantic Ocean]] (teeku mɔɣili)” yaɣili la. Tingbani ŋɔ yi zahim, di galisim nyɛla 238,535 km2 (92,099 sq m). Zaŋ kpa [[Ghana]] wulinluhili n-nyɛ [https://web.archive.org/web/20130805012606/http://ivory/ Coast Ivory Coast] tiŋgbani,<ref>{{Cite book|last=Maxwell|first=John C|title=Things successful people do|publisher=Joselph|year=2016}}</ref> [https://web.archive.org/web/20130815124557/http://burkina/ Faso Burkina Faso] bela [[Ghana]] nuzaa zuɣu,[[:en:Togo|Togo]] zaŋ kpa di wulimpuhili polo "[[Golf of Guinea|Gulf of Guinea]]" mini "Atlantic Ocean (teeku mɔɣili) mi zaŋ kpa di nudirigu polo. Soninke sili puni "Ghana" gbunni nyɛla "Sapashin' Naa".<ref name=":1" /> ==Piligu== Tingbani shɛli din daa tuui be "[[Ghana]]" tiŋgbani ŋɔ puuni ʒemani piniyini la saha n-daa nyɛ [[Bono Tingbani|Bono tingbani]].<ref>{{cite web|url=https://books.google.com.gh/books?id=F3lyAAAAMAAJ&redir_esc=y|title=The Early History of the Akan States of Ghana|accessdate=1975|language=English|publisher=Red Candle Press.|coauthors=Eva L. R. Meyerowitz}}</ref> Yuun' kɔbisi nyaaŋa, ka tingban' timsa kamani [[Dagbaŋ]] mini Kambɔnsi (Ashanti<ref>https://www.britannica.com/place/Asante-empire</ref>) tiŋgbana gba daa yina pahi.<ref>{{cite journal|author=Danver, Steven L|url=https://books.google.com.gh/books?id=vf4TBwAAQBAJ&q=Kingdom+of+Dagbon&pg=PA25&redir_esc=y#v=snippet&q=Kingdom%20of%20Dagbon&f=false|accessdate=10 March 2015|title=Native Peoples of the World: An Encyclopedia of Groups, Cultures and Contemporary Issues|journal=Routledge|language=English}}</ref><ref>{{cite web|url=https://www.ascleiden.nl/content/webdossiers/asante-kingdom|title=Asante Kingdom|publisher=African Studies Centre, Leiden|accessdate=8 June 2014.|language=English}}</ref> Zaŋ chaŋ yuun' kɔbisinahi nyaanga, Portugal n-ti pahi Silimiin' tiŋ' shɛŋa dabam niriba daa nyɛla ban daa kpaɣintiri lala gbansabila yaɣili ŋɔ zuɣu ni bɛ niŋdi daabiligu di ni. Lala n-daa kuli nyɛ li hali ni yuun' kɔbisinu nyaaŋa ka Britain Silimiinsi daa ti to n-di n-fa yaɣili maa fukumsi. Yuun' kɔbiga sunsuuni, yaɣa anahi; Gold Coast<ref>http://slaveryandremembrance.org/articles/article/?id=A0109</ref><ref>https://www.nationsonline.org/oneworld/ghana.htm</ref>, Kambɔŋ Tiŋa polo, Tudu Yaɣa, n-ti pahi British Togoland daa nyɛla yaɣi kɔŋkɔba shɛŋa ŋan daa be Britain Silimiinsi sulinsi ni. Lala yaɣa ŋɔ daa nyɛla ban daa ti laɣim taba n-lee tinzuɣu m-pahi "Common Wealth" tinzuɣiri ni n-za di gama zuɣu, Silimiin' goli March dabaayɔbu dali yuuni 1957.<ref name=":0" /><ref>{{cite web|url=https://archive.org/details/1957-03-07_A_New_Nation|title=A New Nation. Gold Coast becomes Ghana In Ceremony, 1957/03/07|accessdate=20 February 2012|publisher=Universal Newsreel|language=English}}</ref><ref>{{cite web|url=http://www.bbc.co.uk/worldservice/africa/features/storyofafrica/14chapter3.shtml|title=Gold Coast to Ghana|accessdate=29 February 2012.|language=English|publisher=BBC}}</ref><ref>{{cite web|url=https://web.archive.org/web/20130602212136/http://exploringafrica.matrix.msu.edu/images/decolinization.jpg|title=Exploring Africa – Decolonization|accessdate=2 June 2013|language=English|publisher=exploringafrica.matrix.msu.edu}}</ref> [[Ghana]] daadam biɛligu kalinli nyɛla bɛ ni buɣisi shɛli ka di paai miliyɔŋ pihita ni yini, ni tusa ayopɔin ni ayi ni kɔbisi wɔi ni pihinahi (31,072,940).<ref>{{cite web|url=https://www.worldometers.info/world-population/ghana-population/|title=2010 Population & Housing Census: National Analytical Report|publisher=www.worldometers|accessdate=23 January 2014.|language=English}}</ref> Addiini mini zuliya gbaliŋ m-be [[Ghana]] tingbani ŋɔ ni.<ref name=":0" /><ref>{{cite web|url=https://web.archive.org/web/20180424110616/http://www.statsghana.gov.gh/pop_stats.html|title=2020 Population Projection by Sex, 2010–2020|publisher=Ghana Statistical Service|language=English|accessdate=2 May 2018}}</ref> Zuliya kpana ŋan be [[Ghana]] puuni ni yɛri bali shɛŋa n-nyɛ: Dagbanli, Kambɔnsili , Guan, Ewe, Ga, Zabaɣisi, Walsi, Farifarisi, Gbengberi ni Nzema ka Silimiinsili lee nyɛ Gɔmnanti ni saɣi ti shɛli ni di tɔɣisiri li tuma duri mini shikuruti ni.<ref name=":0" /> [[Ghana]] salo puuni, kɔbiga puuni vaabu pisopɔin ni yini ni pɔnchi ayi(71.2%) nyɛla Dolodolo Yisa nyaandoliba. Ban kpalim mi nyɛla Musulimnima ka bɛ mi nyɛ kobiga puuni vaabu pinaayopɔin ni pɔnchi ayɔbu, ka buɣ'jamdiba mini ban kpalim la vaa pia ni yini(11%).<ref name=":0" /><ref>{{cite web|url=http://www.statsghana.gov.gh/docfiles/2010phc/National_Analytical_Report.pdf|title="2010 Population & Housing Census: National Analytical Report"|language=English|publisher=Ghana Statistical Service.|accessdate=23 January 2014.}}</ref> [[Ghana]] nyɛla tingbani shɛli din nyɛ demokiratiya tingbani. Di tiŋgbani zuɣulana n-nyɛ di toondana. [[Africa]] gbansabila tingbana puuni, [[Ghana]] n-daa nyɛ tiŋ' shɛli din daa tuui deei di maŋsulinsi Silimiinsi sani.<ref name=":0">{{cite web|url=https://www.cia.gov/the-world-factbook/countries/ghana/|title=Ghana|publisher=The World Factbook|accessdate=20 May 2016|language=English}}</ref> [[Ghana]] tingbani toon' tibo la chɛmi ka di nyɛ tiŋgbani shɛli din mali yaa ni jilima pam West Africa tingbana ni. [[Ghana]] bela tiŋ' duya laɣinsi kamani Non-Aligned Movement<ref>https://www.nti.org/learn/treaties-and-regimes/non-aligned-movement-nam/</ref>, African Union, Economic Community of West African States (ECOWAS)<ref>https://www.ecowas.int/</ref>, Group of 24 (G24) n-ti pahi "Commonwealth of Nations"<ref>https://thecommonwealth.org/member-countries</ref>. == Nyabli == '''Ghana''' bachi maa gbunni nyɛla Sapashinna-Naa. Kurumbunni nanima  wuhiya ni [[Ghana]] daa bɛla Africa wulinluhili polo. Vihigu wuhiya ni [[Ghana]] daa na ka din yi pa be shɛli ŋɔ amaa ka daa bela tudu polo ŋɔ hali n-ti gbaai tiŋ' shɛli bɛ ni booni Guinea la. [[Ghana]] Salima galisim daa ku ŋmanila tankpaɣu ni ku be ti ʒilɛli ni shɛm maa, lala maa zuɣu,  Laribaawanima ban daa dɔli Sahara bopiɛligu maa n-niŋdi daabilim daa pali la yuli m-booni li Gold Coast. == Kurumbuni zuliyanima == [[Ghana]] daa bela tiŋgban' shɛŋa niriba nini ni daa tiɣi pam Bilad el-Sudan<ref>https://www.amazon.com/Bilad-AlSudan-Essays-Africa-Afrocentricity/dp/0983379734</ref><ref>https://blackhistory938.wordpress.com/2017/07/05/jews-of-bilad-el-sudan/</ref> ni, andunia yuun tusawei. Vihigu wuhiya ni kurumbuna saha, [[Ghana]] daa pun beni mi. Ni Dagbamba n-daa su tudu polo maa ka Kambɔnsi mini bɛ ma bihi daa be [[Ghana]] sunsuuni ni di nyɔŋ ni. == Tiŋzuɣu == [[Ankara|Aŋkara]] (Accra) n-nye Ghana tinzuɣu.<ref name=":0" /> == Maŋsulinsi deebu == Silimiingɔli March dabaayɔbu dali, yuuni 1957 Gold coast (din yuli pa booni [[Ghana]] la) daa deela bɛ maŋsulinsi gbampiɛla nuuni. [[Ghana]] daa leela tingbani shɛli din pahi tinzuɣuri shɛŋa gbampiɛla ni daa mi n-su laɣiŋgu shɛli bɛ ni boli Commonwealth of Nations la, ka  [[Dr Kwame Nkrumah|Dr. Kwame Nkrumah]] <ref>[[Dr Kwame Nkrumah]]</ref> daa gari tooni n-lee tiŋgbanizuɣulana n-daa yihi [[Ghana]] yuli palo ni ka dunia zaa baŋ di yɛla.<ref>{{cite web|url=https://www.biography.com/|title=How Teacher Christa McAuliffe Was Selected for the Disastrous Challenger Mission|language=English|publisher=biography.com|accessdate=SEP 15, 2020}}</ref> Ghana n-daa nyɛ tuuli gbansabila tiŋgbani shɛli ban daa deei bɛ maŋsulinsi gbampiɛla nuuni. Pɔi ka gbampiɛla daa ti deei Ghana n-su, Ghana daa nyɛla tiŋgbani shɛli din daa pun mali zuliya kara kamani Zabaɣisi (Gonja) mini Dagbamba ka bɛ be Ghana tudu yaɣili polo, Kambɔnsi (Ashanti),  Fantinima zaa daa malila tiŋgbana nti pahi ni tiŋ' shɛŋa din miri Teeku. Tuuta daa nyɛla bini bɔ shɛli n-ti tiŋgbani palli ban daa na yɔli deei bɛ maŋsulinsi maa (Ghana). Ŋun daa buɣisi tuuta maa n-daa nyɛ Theodosia Salome Okoh.<ref>{{cite web|url=https://www.ghanaweb.com/person/Theodosia-Salome-Okoh-190|title=Ghana Famous People|language=English|publisher=ghanaweb.com}}</ref> Tuuta maa daa mali kɔma ŋɔ di puuni; zaɣ' ʒee (red), zaɣ' dozim (gold color), zaɣ' vakahili(green) nti pahi sanŋmari' sabinli (black star) ka di be zaɣ' dozim maa sunsuuni. Zaɣ' ʒee maa zami n-ti ʒi' shɛli bɛ ni daa kpaai Ghana maŋsulinsi deebu ni la. Zaɣ' dozim maa mi zami  n-ti bun' shɛli tiŋgbani maa ni ʒira ka zaɣ' vakahili maa mi za n-ti tihi ni mɔ' shɛŋa tiŋgbani maa ni mali. Saŋmari' sabinli maa mi zami n-ti daadamanima ban be tingbani maani niŋgbuŋ kom ka lahi za n-ti gbansabila zaa (Africans). == Shikuriti == Ghana shikuru baŋsim so' chibsi pula buta zuɣu, ŋanima n-nyɛ Basic Education, Secondary cycle, ni Tertiary. Basic Education yaɣli ŋɔ niŋdila yuun' pia ni yini (di gbaala bihi ban nyɛ yuma anahi hali ni yuun' pia ni anu). Basic Education pubu ŋɔ gba yaɣa n-nyɛ kindergarten (yuma ayi), Primary school (pula buyi ka di zaa niŋdi yuma ata ata) ni Junior High (yuma ata). Junior High School ŋɔ bahigu mali zahimbu shɛli bɛ ni booni Basic Education Certificate Examination. Bia yi naagi BECE ŋɔ ka o gbana viɛla, o ni tuɣi o bɔhimbu Secondary cycle. To, bia mali piibu zaŋ chaŋ shikuru yaɣa ayi dini nyɛ Vocational Education (nuuni tuumbaŋsim) bee General education (baŋsim bɔbigu yaɣili din pa nuuni baŋsim). Senior high shikuru niŋdila yuma ata ka mali dahimbu shɛli bɛ ni booni West African School Certificate Examination (WASCE), ka di nyɛ di ni tu ni shikurubila mali di shɛhira dini viɛla ka naan yi tooi chaŋ nti niŋ University nti tuɣi o bohimbu.<ref>https://gh.usembassy.gov/education-culture/educationusa-center/educational-system-ghana/</ref><ref>{{Cite web|url=https://www.nuffic.nl/sites/default/files/2020-08/education-system-ghana.pdf|title=Education system Ghana described and compared with the Dutch system|publisher=Nuffic|language=english|accessdate=January 2015}}</ref> == Daadam biɛlim kalinli == === Northern Region === ==== Tolon District ==== === Upper East Region === ==Geography mini Geology== ==Gɔmnanti mini Siyaasa Saha== ==Daabiligu== == Kaya == Ghana kaya nyɛla balibu din laɣim bohimbu mini dihi tabli Ghana zuliya balibu pam. Yuuni 2010 Ghana salo kalinli lahibali wuhiya ni zuliya shɛli ban galisi n-nyɛ Kambonsi ka bɛ vaabu yiɣisi pihinahi ni ayopɔin ni pɔnchi ata (47.3), Dagbamba vaabu piiya ni ayɔbu ni pɔnchi ayobu(16.6), Aligbenima vaabu piiya ni ata ni pɔnchi awoi (13.9),Aŋunanima vaabu apoin ni pɔnchi anahi (7.4), Gurimanima yiɣisi vaabu bunu ni pɔnchi ayopɔin (5.7) nti pahi Guan zuliya ka bɛ mi yiɣisi vaabu buta ni pɔnchi ayopɔin (3.7). ==Dabisi gahinda ŋan be Ghana taarihi ni== {{Location map Ghana}} # March 6,1957 ka Ghana daa dee maŋsulinsi Eilimiinsi sani. # July 1,1960 ka Ghana daa leei Republic. # February 3,1964 ka Ghana daa kpalim paati yini Tingbani. # February 24,1966 ka soojanim ban toondana daa nyɛ Col. E. K. Kotoka daa ŋme m-paai Nkrumah paati gaŋ gomnanti. # August 31, 1970 ka Akuffo- Addo daa po pɔri ka leei Ghana zuɣulana Republic din pahiri ayi la ni. #January 13, 1972 ka linjimanima ban toondana daa nyɛ [[General Ignatius Kutu Acheampong|Lieutenant Colonel I.K. Acheampong]] daa ŋme m-paai gomnanti ka ʒini. #June 4, 1979 dabisili ŋɔ ka linjima ban toondana daa nyɛ Flight Lieutenant Jerry John Rawlings daa ŋme m-paai Acheampong gomnanti. #September 24, 1979 ka Dr. Hilla Limann daa po pɔri ka deei Ghana nam kuɣu ka di leei Republic din pahiri ata. #December 31, 1981 dabsili ŋɔ ka [[Flt. Lt. Jerry John Rawlings|Flight Lieutenant J.J. Rawlings]] daa gari linjimanima tooni ka bɛ daa ŋme ka fa zuɣulaantali. #January 7, 1993 ka bɛ daa po Flight Lieutenant J.J.Rawlings pɔri ka o ʒini Ghana nam kuɣu zuɣu ka di daa leei Republic dini pahiri anahi. #January 7, 2001 Mr. [[John Kofi Agyekum Kufuor|John Agyekum Kufuor]] gba daa po pɔri ka leei Ghana zuɣulana. #July 1,2007 Ghana daa ŋma shiiri laɣ' pala. #January 7, 2009 ka [[Professor John Evans Fiifi Atta Mills|Prof. John Evans Atta Mills]] daa po pɔri ka leei Ghana zuɣulana. #July 24, 2012 Prof. Evans Atta Mills daa kɔŋ o nyɛvuli. #July 24, 2012 dabisili ka bɛ daa po [[John Dramani Mahama]](ŋuni n-daa nyɛ J.E.A. Mills wulana) pɔri ka o ʒini Ghana nam kuɣu zuɣu. #January 7, 2013 John Dramani Mahama daa lahi po pɔri dini daa niŋ ka o di nasara piibu-piibu din daa niŋ December 7, 2012 la ni. #January 7, 2017 ka [[Nana Addo Dankwa Akufo-Addo|Nana Addo- Dankwa Akufo- Addo]] daa po pɔri n-leei Ghana zuɣulana. #January 7, 2021ka [[Nana Addo Dankwa Akufo-Addo|Nana Addo- Dankwa Akufo- Addo]] daa lahi po pɔri n-leei Ghana zuɣulana mpahi buyi zuɣu. {{Africa maŋsulunsi tiŋgbana}} == Kundivihira == {{Reflist}} [[Pubu:Africa]] [[Pubu:C-Class]] [[Pubu:Ghana|*]] [[Pubu:West Africa]] [[Pubu:Lahabaya zaa]] j49myomffbgtarn5dunsc1vi5bm25zn 42659 42657 2022-08-15T22:52:09Z IDDRISU ABDUL-KADIR NINDOO 1815 Link wikitext text/x-wiki {{Databox}} {{E-Class}} '''[[Ghana]]''' ([[Ghana]] Tinzuɣu), nyɛla tingban' shɛli din be ''[[Africa]]'' wulinluhili polo,<ref name=":1">{{Cite news|date=2020-12-11|title=Ghana country profile|language=en-GB|work=BBC News|url=https://www.bbc.com/news/world-africa-13433790|access-date=2022-04-08}}</ref> ka di do teekunima ayi shɛŋa bɛ ni boli “[[:en:Gulf of Guinea|Gulf of Guinea]]” mini “[[:en:Atlantic Ocean|Atlantic Ocean]] (teeku mɔɣili)” yaɣili la. Tingbani ŋɔ yi zahim, di galisim nyɛla 238,535 km2 (92,099 sq m). Zaŋ kpa [[Ghana]] wulinluhili n-nyɛ [https://web.archive.org/web/20130805012606/http://ivory/ Coast Ivory Coast] tiŋgbani,<ref>{{Cite book|last=Maxwell|first=John C|title=Things successful people do|publisher=Joselph|year=2016}}</ref> [https://web.archive.org/web/20130815124557/http://burkina/ Faso Burkina Faso] bela [[Ghana]] nuzaa zuɣu,[[:en:Togo|Togo]] zaŋ kpa di wulimpuhili polo "[[Golf of Guinea|Gulf of Guinea]]" mini "Atlantic Ocean (teeku mɔɣili) mi zaŋ kpa di nudirigu polo. Soninke sili puni "[[Ghana]]" gbunni nyɛla "Sapashin' Naa".<ref name=":1" /> ==Piligu== Tingbani shɛli din daa tuui be "[[Ghana]]" tiŋgbani ŋɔ puuni ʒemani piniyini la saha n-daa nyɛ [[Bono Tingbani|Bono tingbani]].<ref>{{cite web|url=https://books.google.com.gh/books?id=F3lyAAAAMAAJ&redir_esc=y|title=The Early History of the Akan States of Ghana|accessdate=1975|language=English|publisher=Red Candle Press.|coauthors=Eva L. R. Meyerowitz}}</ref> Yuun' kɔbisi nyaaŋa, ka tingban' timsa kamani [[Dagbaŋ]] mini Kambɔnsi (Ashanti<ref>https://www.britannica.com/place/Asante-empire</ref>) tiŋgbana gba daa yina pahi.<ref>{{cite journal|author=Danver, Steven L|url=https://books.google.com.gh/books?id=vf4TBwAAQBAJ&q=Kingdom+of+Dagbon&pg=PA25&redir_esc=y#v=snippet&q=Kingdom%20of%20Dagbon&f=false|accessdate=10 March 2015|title=Native Peoples of the World: An Encyclopedia of Groups, Cultures and Contemporary Issues|journal=Routledge|language=English}}</ref><ref>{{cite web|url=https://www.ascleiden.nl/content/webdossiers/asante-kingdom|title=Asante Kingdom|publisher=African Studies Centre, Leiden|accessdate=8 June 2014.|language=English}}</ref> Zaŋ chaŋ yuun' kɔbisinahi nyaanga, Portugal n-ti pahi Silimiin' tiŋ' shɛŋa dabam niriba daa nyɛla ban daa kpaɣintiri lala gbansabila yaɣili ŋɔ zuɣu ni bɛ niŋdi daabiligu di ni. Lala n-daa kuli nyɛ li hali ni yuun' kɔbisinu nyaaŋa ka Britain Silimiinsi daa ti to n-di n-fa yaɣili maa fukumsi. Yuun' kɔbiga sunsuuni, yaɣa anahi; Gold Coast<ref>http://slaveryandremembrance.org/articles/article/?id=A0109</ref><ref>https://www.nationsonline.org/oneworld/ghana.htm</ref>, Kambɔŋ Tiŋa polo, Tudu Yaɣa, n-ti pahi British Togoland daa nyɛla yaɣi kɔŋkɔba shɛŋa ŋan daa be Britain Silimiinsi sulinsi ni. Lala yaɣa ŋɔ daa nyɛla ban daa ti laɣim taba n-lee tinzuɣu m-pahi "Common Wealth" tinzuɣiri ni n-za di gama zuɣu, Silimiin' goli March dabaayɔbu dali yuuni 1957.<ref name=":0" /><ref>{{cite web|url=https://archive.org/details/1957-03-07_A_New_Nation|title=A New Nation. Gold Coast becomes Ghana In Ceremony, 1957/03/07|accessdate=20 February 2012|publisher=Universal Newsreel|language=English}}</ref><ref>{{cite web|url=http://www.bbc.co.uk/worldservice/africa/features/storyofafrica/14chapter3.shtml|title=Gold Coast to Ghana|accessdate=29 February 2012.|language=English|publisher=BBC}}</ref><ref>{{cite web|url=https://web.archive.org/web/20130602212136/http://exploringafrica.matrix.msu.edu/images/decolinization.jpg|title=Exploring Africa – Decolonization|accessdate=2 June 2013|language=English|publisher=exploringafrica.matrix.msu.edu}}</ref> [[Ghana]] daadam biɛligu kalinli nyɛla bɛ ni buɣisi shɛli ka di paai miliyɔŋ pihita ni yini, ni tusa ayopɔin ni ayi ni kɔbisi wɔi ni pihinahi (31,072,940).<ref>{{cite web|url=https://www.worldometers.info/world-population/ghana-population/|title=2010 Population & Housing Census: National Analytical Report|publisher=www.worldometers|accessdate=23 January 2014.|language=English}}</ref> Addiini mini zuliya gbaliŋ m-be [[Ghana]] tingbani ŋɔ ni.<ref name=":0" /><ref>{{cite web|url=https://web.archive.org/web/20180424110616/http://www.statsghana.gov.gh/pop_stats.html|title=2020 Population Projection by Sex, 2010–2020|publisher=Ghana Statistical Service|language=English|accessdate=2 May 2018}}</ref> Zuliya kpana ŋan be [[Ghana]] puuni ni yɛri bali shɛŋa n-nyɛ: Dagbanli, Kambɔnsili , Guan, Ewe, Ga, Zabaɣisi, Walsi, Farifarisi, Gbengberi ni Nzema ka Silimiinsili lee nyɛ Gɔmnanti ni saɣi ti shɛli ni di tɔɣisiri li tuma duri mini shikuruti ni.<ref name=":0" /> [[Ghana]] salo puuni, kɔbiga puuni vaabu pisopɔin ni yini ni pɔnchi ayi(71.2%) nyɛla Dolodolo Yisa nyaandoliba. Ban kpalim mi nyɛla Musulimnima ka bɛ mi nyɛ kobiga puuni vaabu pinaayopɔin ni pɔnchi ayɔbu, ka buɣ'jamdiba mini ban kpalim la vaa pia ni yini(11%).<ref name=":0" /><ref>{{cite web|url=http://www.statsghana.gov.gh/docfiles/2010phc/National_Analytical_Report.pdf|title="2010 Population & Housing Census: National Analytical Report"|language=English|publisher=Ghana Statistical Service.|accessdate=23 January 2014.}}</ref> [[Ghana]] nyɛla tingbani shɛli din nyɛ demokiratiya tingbani. Di tiŋgbani zuɣulana n-nyɛ di toondana. [[Africa]] gbansabila tingbana puuni, [[Ghana]] n-daa nyɛ tiŋ' shɛli din daa tuui deei di maŋsulinsi Silimiinsi sani.<ref name=":0">{{cite web|url=https://www.cia.gov/the-world-factbook/countries/ghana/|title=Ghana|publisher=The World Factbook|accessdate=20 May 2016|language=English}}</ref> [[Ghana]] tingbani toon' tibo la chɛmi ka di nyɛ tiŋgbani shɛli din mali yaa ni jilima pam West Africa tingbana ni. [[Ghana]] bela tiŋ' duya laɣinsi kamani Non-Aligned Movement<ref>https://www.nti.org/learn/treaties-and-regimes/non-aligned-movement-nam/</ref>, African Union, Economic Community of West African States (ECOWAS)<ref>https://www.ecowas.int/</ref>, Group of 24 (G24) n-ti pahi "Commonwealth of Nations"<ref>https://thecommonwealth.org/member-countries</ref>. == Nyabli == '''Ghana''' bachi maa gbunni nyɛla Sapashinna-Naa. Kurumbunni nanima  wuhiya ni [[Ghana]] daa bɛla Africa wulinluhili polo. Vihigu wuhiya ni [[Ghana]] daa na ka din yi pa be shɛli ŋɔ amaa ka daa bela tudu polo ŋɔ hali n-ti gbaai tiŋ' shɛli bɛ ni booni Guinea la. [[Ghana]] Salima galisim daa ku ŋmanila tankpaɣu ni ku be ti ʒilɛli ni shɛm maa, lala maa zuɣu,  Laribaawanima ban daa dɔli Sahara bopiɛligu maa n-niŋdi daabilim daa pali la yuli m-booni li Gold Coast. == Kurumbuni zuliyanima == [[Ghana]] daa bela tiŋgban' shɛŋa niriba nini ni daa tiɣi pam Bilad el-Sudan<ref>https://www.amazon.com/Bilad-AlSudan-Essays-Africa-Afrocentricity/dp/0983379734</ref><ref>https://blackhistory938.wordpress.com/2017/07/05/jews-of-bilad-el-sudan/</ref> ni, andunia yuun tusawei. Vihigu wuhiya ni kurumbuna saha, [[Ghana]] daa pun beni mi. Ni Dagbamba n-daa su tudu polo maa ka Kambɔnsi mini bɛ ma bihi daa be [[Ghana]] sunsuuni ni di nyɔŋ ni. == Tiŋzuɣu == [[Ankara|Aŋkara]] (Accra) n-nye Ghana tinzuɣu.<ref name=":0" /> == Maŋsulinsi deebu == Silimiingɔli March dabaayɔbu dali, yuuni 1957 Gold coast (din yuli pa booni [[Ghana]] la) daa deela bɛ maŋsulinsi gbampiɛla nuuni. [[Ghana]] daa leela tingbani shɛli din pahi tinzuɣuri shɛŋa gbampiɛla ni daa mi n-su laɣiŋgu shɛli bɛ ni boli Commonwealth of Nations la, ka  [[Dr Kwame Nkrumah|Dr. Kwame Nkrumah]] <ref>[[Dr Kwame Nkrumah]]</ref> daa gari tooni n-lee tiŋgbanizuɣulana n-daa yihi [[Ghana]] yuli palo ni ka dunia zaa baŋ di yɛla.<ref>{{cite web|url=https://www.biography.com/|title=How Teacher Christa McAuliffe Was Selected for the Disastrous Challenger Mission|language=English|publisher=biography.com|accessdate=SEP 15, 2020}}</ref> Ghana n-daa nyɛ tuuli gbansabila tiŋgbani shɛli ban daa deei bɛ maŋsulinsi gbampiɛla nuuni. Pɔi ka gbampiɛla daa ti deei Ghana n-su, Ghana daa nyɛla tiŋgbani shɛli din daa pun mali zuliya kara kamani Zabaɣisi (Gonja) mini Dagbamba ka bɛ be Ghana tudu yaɣili polo, Kambɔnsi (Ashanti),  Fantinima zaa daa malila tiŋgbana nti pahi ni tiŋ' shɛŋa din miri Teeku. Tuuta daa nyɛla bini bɔ shɛli n-ti tiŋgbani palli ban daa na yɔli deei bɛ maŋsulinsi maa (Ghana). Ŋun daa buɣisi tuuta maa n-daa nyɛ Theodosia Salome Okoh.<ref>{{cite web|url=https://www.ghanaweb.com/person/Theodosia-Salome-Okoh-190|title=Ghana Famous People|language=English|publisher=ghanaweb.com}}</ref> Tuuta maa daa mali kɔma ŋɔ di puuni; zaɣ' ʒee (red), zaɣ' dozim (gold color), zaɣ' vakahili(green) nti pahi sanŋmari' sabinli (black star) ka di be zaɣ' dozim maa sunsuuni. Zaɣ' ʒee maa zami n-ti ʒi' shɛli bɛ ni daa kpaai Ghana maŋsulinsi deebu ni la. Zaɣ' dozim maa mi zami  n-ti bun' shɛli tiŋgbani maa ni ʒira ka zaɣ' vakahili maa mi za n-ti tihi ni mɔ' shɛŋa tiŋgbani maa ni mali. Saŋmari' sabinli maa mi zami n-ti daadamanima ban be tingbani maani niŋgbuŋ kom ka lahi za n-ti gbansabila zaa (Africans). == Shikuriti == Ghana shikuru baŋsim so' chibsi pula buta zuɣu, ŋanima n-nyɛ Basic Education, Secondary cycle, ni Tertiary. Basic Education yaɣli ŋɔ niŋdila yuun' pia ni yini (di gbaala bihi ban nyɛ yuma anahi hali ni yuun' pia ni anu). Basic Education pubu ŋɔ gba yaɣa n-nyɛ kindergarten (yuma ayi), Primary school (pula buyi ka di zaa niŋdi yuma ata ata) ni Junior High (yuma ata). Junior High School ŋɔ bahigu mali zahimbu shɛli bɛ ni booni Basic Education Certificate Examination. Bia yi naagi BECE ŋɔ ka o gbana viɛla, o ni tuɣi o bɔhimbu Secondary cycle. To, bia mali piibu zaŋ chaŋ shikuru yaɣa ayi dini nyɛ Vocational Education (nuuni tuumbaŋsim) bee General education (baŋsim bɔbigu yaɣili din pa nuuni baŋsim). Senior high shikuru niŋdila yuma ata ka mali dahimbu shɛli bɛ ni booni West African School Certificate Examination (WASCE), ka di nyɛ di ni tu ni shikurubila mali di shɛhira dini viɛla ka naan yi tooi chaŋ nti niŋ University nti tuɣi o bohimbu.<ref>https://gh.usembassy.gov/education-culture/educationusa-center/educational-system-ghana/</ref><ref>{{Cite web|url=https://www.nuffic.nl/sites/default/files/2020-08/education-system-ghana.pdf|title=Education system Ghana described and compared with the Dutch system|publisher=Nuffic|language=english|accessdate=January 2015}}</ref> == Daadam biɛlim kalinli == === Northern Region === ==== Tolon District ==== === Upper East Region === ==Geography mini Geology== ==Gɔmnanti mini Siyaasa Saha== ==Daabiligu== == Kaya == Ghana kaya nyɛla balibu din laɣim bohimbu mini dihi tabli Ghana zuliya balibu pam. Yuuni 2010 Ghana salo kalinli lahibali wuhiya ni zuliya shɛli ban galisi n-nyɛ Kambonsi ka bɛ vaabu yiɣisi pihinahi ni ayopɔin ni pɔnchi ata (47.3), Dagbamba vaabu piiya ni ayɔbu ni pɔnchi ayobu(16.6), Aligbenima vaabu piiya ni ata ni pɔnchi awoi (13.9),Aŋunanima vaabu apoin ni pɔnchi anahi (7.4), Gurimanima yiɣisi vaabu bunu ni pɔnchi ayopɔin (5.7) nti pahi Guan zuliya ka bɛ mi yiɣisi vaabu buta ni pɔnchi ayopɔin (3.7). ==Dabisi gahinda ŋan be Ghana taarihi ni== {{Location map Ghana}} # March 6,1957 ka Ghana daa dee maŋsulinsi Eilimiinsi sani. # July 1,1960 ka Ghana daa leei Republic. # February 3,1964 ka Ghana daa kpalim paati yini Tingbani. # February 24,1966 ka soojanim ban toondana daa nyɛ Col. E. K. Kotoka daa ŋme m-paai Nkrumah paati gaŋ gomnanti. # August 31, 1970 ka Akuffo- Addo daa po pɔri ka leei Ghana zuɣulana Republic din pahiri ayi la ni. #January 13, 1972 ka linjimanima ban toondana daa nyɛ [[General Ignatius Kutu Acheampong|Lieutenant Colonel I.K. Acheampong]] daa ŋme m-paai gomnanti ka ʒini. #June 4, 1979 dabisili ŋɔ ka linjima ban toondana daa nyɛ Flight Lieutenant Jerry John Rawlings daa ŋme m-paai Acheampong gomnanti. #September 24, 1979 ka Dr. Hilla Limann daa po pɔri ka deei Ghana nam kuɣu ka di leei Republic din pahiri ata. #December 31, 1981 dabsili ŋɔ ka [[Flt. Lt. Jerry John Rawlings|Flight Lieutenant J.J. Rawlings]] daa gari linjimanima tooni ka bɛ daa ŋme ka fa zuɣulaantali. #January 7, 1993 ka bɛ daa po Flight Lieutenant J.J.Rawlings pɔri ka o ʒini Ghana nam kuɣu zuɣu ka di daa leei Republic dini pahiri anahi. #January 7, 2001 Mr. [[John Kofi Agyekum Kufuor|John Agyekum Kufuor]] gba daa po pɔri ka leei Ghana zuɣulana. #July 1,2007 Ghana daa ŋma shiiri laɣ' pala. #January 7, 2009 ka [[Professor John Evans Fiifi Atta Mills|Prof. John Evans Atta Mills]] daa po pɔri ka leei Ghana zuɣulana. #July 24, 2012 Prof. Evans Atta Mills daa kɔŋ o nyɛvuli. #July 24, 2012 dabisili ka bɛ daa po [[John Dramani Mahama]](ŋuni n-daa nyɛ J.E.A. Mills wulana) pɔri ka o ʒini Ghana nam kuɣu zuɣu. #January 7, 2013 John Dramani Mahama daa lahi po pɔri dini daa niŋ ka o di nasara piibu-piibu din daa niŋ December 7, 2012 la ni. #January 7, 2017 ka [[Nana Addo Dankwa Akufo-Addo|Nana Addo- Dankwa Akufo- Addo]] daa po pɔri n-leei Ghana zuɣulana. #January 7, 2021ka [[Nana Addo Dankwa Akufo-Addo|Nana Addo- Dankwa Akufo- Addo]] daa lahi po pɔri n-leei Ghana zuɣulana mpahi buyi zuɣu. {{Africa maŋsulunsi tiŋgbana}} == Kundivihira == {{Reflist}} [[Pubu:Africa]] [[Pubu:C-Class]] [[Pubu:Ghana|*]] [[Pubu:West Africa]] [[Pubu:Lahabaya zaa]] 2x1yat1blvng2wd5j1eoy219122sov4 42661 42659 2022-08-15T22:53:49Z IDDRISU ABDUL-KADIR NINDOO 1815 /* Piligu */ link wikitext text/x-wiki {{Databox}} {{E-Class}} '''[[Ghana]]''' ([[Ghana]] Tinzuɣu), nyɛla tingban' shɛli din be ''[[Africa]]'' wulinluhili polo,<ref name=":1">{{Cite news|date=2020-12-11|title=Ghana country profile|language=en-GB|work=BBC News|url=https://www.bbc.com/news/world-africa-13433790|access-date=2022-04-08}}</ref> ka di do teekunima ayi shɛŋa bɛ ni boli “[[:en:Gulf of Guinea|Gulf of Guinea]]” mini “[[:en:Atlantic Ocean|Atlantic Ocean]] (teeku mɔɣili)” yaɣili la. Tingbani ŋɔ yi zahim, di galisim nyɛla 238,535 km2 (92,099 sq m). Zaŋ kpa [[Ghana]] wulinluhili n-nyɛ [https://web.archive.org/web/20130805012606/http://ivory/ Coast Ivory Coast] tiŋgbani,<ref>{{Cite book|last=Maxwell|first=John C|title=Things successful people do|publisher=Joselph|year=2016}}</ref> [https://web.archive.org/web/20130815124557/http://burkina/ Faso Burkina Faso] bela [[Ghana]] nuzaa zuɣu,[[:en:Togo|Togo]] zaŋ kpa di wulimpuhili polo "[[Golf of Guinea|Gulf of Guinea]]" mini "Atlantic Ocean (teeku mɔɣili) mi zaŋ kpa di nudirigu polo. Soninke sili puni "[[Ghana]]" gbunni nyɛla "Sapashin' Naa".<ref name=":1" /> ==Piligu== Tingbani shɛli din daa tuui be "[[Ghana]]" tiŋgbani ŋɔ puuni ʒemani piniyini la saha n-daa nyɛ [[Bono Tingbani|Bono tingbani]].<ref>{{cite web|url=https://books.google.com.gh/books?id=F3lyAAAAMAAJ&redir_esc=y|title=The Early History of the Akan States of Ghana|accessdate=1975|language=English|publisher=Red Candle Press.|coauthors=Eva L. R. Meyerowitz}}</ref> Yuun' kɔbisi nyaaŋa, ka tingban' timsa kamani [[Dagbaŋ]] mini Kambɔnsi (Ashanti<ref>https://www.britannica.com/place/Asante-empire</ref>) tiŋgbana gba daa yina pahi.<ref>{{cite journal|author=Danver, Steven L|url=https://books.google.com.gh/books?id=vf4TBwAAQBAJ&q=Kingdom+of+Dagbon&pg=PA25&redir_esc=y#v=snippet&q=Kingdom%20of%20Dagbon&f=false|accessdate=10 March 2015|title=Native Peoples of the World: An Encyclopedia of Groups, Cultures and Contemporary Issues|journal=Routledge|language=English}}</ref><ref>{{cite web|url=https://www.ascleiden.nl/content/webdossiers/asante-kingdom|title=Asante Kingdom|publisher=African Studies Centre, Leiden|accessdate=8 June 2014.|language=English}}</ref> Zaŋ chaŋ yuun' kɔbisinahi nyaanga, Portugal n-ti pahi Silimiin' tiŋ' shɛŋa dabam niriba daa nyɛla ban daa kpaɣintiri lala gbansabila yaɣili ŋɔ zuɣu ni bɛ niŋdi daabiligu di ni. Lala n-daa kuli nyɛ li hali ni yuun' kɔbisinu nyaaŋa ka Britain Silimiinsi daa ti to n-di n-fa yaɣili maa fukumsi. Yuun' kɔbiga sunsuuni, yaɣa anahi; Gold Coast<ref>http://slaveryandremembrance.org/articles/article/?id=A0109</ref><ref>https://www.nationsonline.org/oneworld/ghana.htm</ref>, Kambɔŋ Tiŋa polo, Tudu Yaɣa, n-ti pahi British Togoland daa nyɛla yaɣi kɔŋkɔba shɛŋa ŋan daa be Britain Silimiinsi sulinsi ni. Lala yaɣa ŋɔ daa nyɛla ban daa ti laɣim taba n-lee tinzuɣu m-pahi "Common Wealth" tinzuɣiri ni n-za di gama zuɣu, Silimiin' goli March dabaayɔbu dali yuuni 1957.<ref name=":0" /><ref>{{cite web|url=https://archive.org/details/1957-03-07_A_New_Nation|title=A New Nation. Gold Coast becomes Ghana In Ceremony, 1957/03/07|accessdate=20 February 2012|publisher=Universal Newsreel|language=English}}</ref><ref>{{cite web|url=http://www.bbc.co.uk/worldservice/africa/features/storyofafrica/14chapter3.shtml|title=Gold Coast to Ghana|accessdate=29 February 2012.|language=English|publisher=BBC}}</ref><ref>{{cite web|url=https://web.archive.org/web/20130602212136/http://exploringafrica.matrix.msu.edu/images/decolinization.jpg|title=Exploring Africa – Decolonization|accessdate=2 June 2013|language=English|publisher=exploringafrica.matrix.msu.edu}}</ref> [[Ghana]] daadam biɛligu kalinli nyɛla bɛ ni buɣisi shɛli ka di paai miliyɔŋ pihita ni yini, ni tusa ayopɔin ni ayi ni kɔbisi wɔi ni pihinahi (31,072,940).<ref>{{cite web|url=https://www.worldometers.info/world-population/ghana-population/|title=2010 Population & Housing Census: National Analytical Report|publisher=www.worldometers|accessdate=23 January 2014.|language=English}}</ref> Addiini mini zuliya gbaliŋ m-be [[Ghana]] tingbani ŋɔ ni.<ref name=":0" /><ref>{{cite web|url=https://web.archive.org/web/20180424110616/http://www.statsghana.gov.gh/pop_stats.html|title=2020 Population Projection by Sex, 2010–2020|publisher=Ghana Statistical Service|language=English|accessdate=2 May 2018}}</ref> Zuliya kpana ŋan be [[Ghana]] puuni ni yɛri bali shɛŋa n-nyɛ: Dagbanli, Kambɔnsili , Guan, Ewe, Ga, Zabaɣisi, Walsi, Farifarisi, Gbengberi ni Nzema ka Silimiinsili lee nyɛ Gɔmnanti ni saɣi ti shɛli ni di tɔɣisiri li tuma duri mini shikuruti ni.<ref name=":0" /> [[Ghana]] salo puuni, kɔbiga puuni vaabu pisopɔin ni yini ni pɔnchi ayi(71.2%) nyɛla Dolodolo Yisa nyaandoliba. Ban kpalim mi nyɛla Musulimnima ka bɛ mi nyɛ kobiga puuni vaabu pinaayopɔin ni pɔnchi ayɔbu, ka buɣ'jamdiba mini ban kpalim la vaa pia ni yini(11%).<ref name=":0" /><ref>{{cite web|url=http://www.statsghana.gov.gh/docfiles/2010phc/National_Analytical_Report.pdf|title="2010 Population & Housing Census: National Analytical Report"|language=English|publisher=Ghana Statistical Service.|accessdate=23 January 2014.}}</ref> [[Ghana]] nyɛla tingbani shɛli din nyɛ demokiratiya tingbani. Di tiŋgbani zuɣulana n-nyɛ di toondana. [[Africa]] gbansabila tingbana puuni, [[Ghana]] n-daa nyɛ tiŋ' shɛli din daa tuui deei di maŋsulinsi Silimiinsi sani.<ref name=":0">{{cite web|url=https://www.cia.gov/the-world-factbook/countries/ghana/|title=Ghana|publisher=The World Factbook|accessdate=20 May 2016|language=English}}</ref> [[Ghana]] tingbani toon' tibo la chɛmi ka di nyɛ tiŋgbani shɛli din mali yaa ni jilima pam West Africa tingbana ni. [[Ghana]] bela tiŋ' duya laɣinsi kamani Non-Aligned Movement<ref>https://www.nti.org/learn/treaties-and-regimes/non-aligned-movement-nam/</ref>, African Union, Economic Community of West African States (ECOWAS)<ref>https://www.ecowas.int/</ref>, Group of 24 (G24) n-ti pahi "Commonwealth of Nations"<ref>https://thecommonwealth.org/member-countries</ref>. == Nyabli == '''Ghana''' bachi maa gbunni nyɛla Sapashinna-Naa. Kurumbunni nanima  wuhiya ni [[Ghana]] daa bɛla Africa wulinluhili polo. Vihigu wuhiya ni [[Ghana]] daa na ka din yi pa be shɛli ŋɔ amaa ka daa bela tudu polo ŋɔ hali n-ti gbaai tiŋ' shɛli bɛ ni booni Guinea la. [[Ghana]] Salima galisim daa ku ŋmanila tankpaɣu ni ku be ti ʒilɛli ni shɛm maa, lala maa zuɣu,  Laribaawanima ban daa dɔli Sahara bopiɛligu maa n-niŋdi daabilim daa pali la yuli m-booni li Gold Coast. == Kurumbuni zuliyanima == [[Ghana]] daa bela tiŋgban' shɛŋa niriba nini ni daa tiɣi pam Bilad el-Sudan<ref>https://www.amazon.com/Bilad-AlSudan-Essays-Africa-Afrocentricity/dp/0983379734</ref><ref>https://blackhistory938.wordpress.com/2017/07/05/jews-of-bilad-el-sudan/</ref> ni, andunia yuun tusawei. Vihigu wuhiya ni kurumbuna saha, [[Ghana]] daa pun beni mi. Ni Dagbamba n-daa su tudu polo maa ka Kambɔnsi mini bɛ ma bihi daa be [[Ghana]] sunsuuni ni di nyɔŋ ni. == Tiŋzuɣu == [[Ankara|Aŋkara]] (Accra) n-nye Ghana tinzuɣu.<ref name=":0" /> == Maŋsulinsi deebu == Silimiingɔli March dabaayɔbu dali, yuuni 1957 Gold coast (din yuli pa booni [[Ghana]] la) daa deela bɛ maŋsulinsi gbampiɛla nuuni. [[Ghana]] daa leela tingbani shɛli din pahi tinzuɣuri shɛŋa gbampiɛla ni daa mi n-su laɣiŋgu shɛli bɛ ni boli Commonwealth of Nations la, ka  [[Dr Kwame Nkrumah|Dr. Kwame Nkrumah]] <ref>[[Dr Kwame Nkrumah]]</ref> daa gari tooni n-lee tiŋgbanizuɣulana n-daa yihi [[Ghana]] yuli palo ni ka dunia zaa baŋ di yɛla.<ref>{{cite web|url=https://www.biography.com/|title=How Teacher Christa McAuliffe Was Selected for the Disastrous Challenger Mission|language=English|publisher=biography.com|accessdate=SEP 15, 2020}}</ref> [[Ghana]] n-daa nyɛ tuuli gbansabila tiŋgbani shɛli ban daa deei bɛ maŋsulinsi gbampiɛla nuuni. Pɔi ka gbampiɛla daa ti deei Ghana n-su, Ghana daa nyɛla tiŋgbani shɛli din daa pun mali zuliya kara kamani Zabaɣisi (Gonja) mini Dagbamba ka bɛ be Ghana tudu yaɣili polo, Kambɔnsi (Ashanti),  Fantinima zaa daa malila tiŋgbana nti pahi ni tiŋ' shɛŋa din miri Teeku. Tuuta daa nyɛla bini bɔ shɛli n-ti tiŋgbani palli ban daa na yɔli deei bɛ maŋsulinsi maa (Ghana). Ŋun daa buɣisi tuuta maa n-daa nyɛ Theodosia Salome Okoh.<ref>{{cite web|url=https://www.ghanaweb.com/person/Theodosia-Salome-Okoh-190|title=Ghana Famous People|language=English|publisher=ghanaweb.com}}</ref> Tuuta maa daa mali kɔma ŋɔ di puuni; zaɣ' ʒee (red), zaɣ' dozim (gold color), zaɣ' vakahili(green) nti pahi sanŋmari' sabinli (black star) ka di be zaɣ' dozim maa sunsuuni. Zaɣ' ʒee maa zami n-ti ʒi' shɛli bɛ ni daa kpaai Ghana maŋsulinsi deebu ni la. Zaɣ' dozim maa mi zami  n-ti bun' shɛli tiŋgbani maa ni ʒira ka zaɣ' vakahili maa mi za n-ti tihi ni mɔ' shɛŋa tiŋgbani maa ni mali. Saŋmari' sabinli maa mi zami n-ti daadamanima ban be tingbani maani niŋgbuŋ kom ka lahi za n-ti gbansabila zaa (Africans). == Shikuriti == Ghana shikuru baŋsim so' chibsi pula buta zuɣu, ŋanima n-nyɛ Basic Education, Secondary cycle, ni Tertiary. Basic Education yaɣli ŋɔ niŋdila yuun' pia ni yini (di gbaala bihi ban nyɛ yuma anahi hali ni yuun' pia ni anu). Basic Education pubu ŋɔ gba yaɣa n-nyɛ kindergarten (yuma ayi), Primary school (pula buyi ka di zaa niŋdi yuma ata ata) ni Junior High (yuma ata). Junior High School ŋɔ bahigu mali zahimbu shɛli bɛ ni booni Basic Education Certificate Examination. Bia yi naagi BECE ŋɔ ka o gbana viɛla, o ni tuɣi o bɔhimbu Secondary cycle. To, bia mali piibu zaŋ chaŋ shikuru yaɣa ayi dini nyɛ Vocational Education (nuuni tuumbaŋsim) bee General education (baŋsim bɔbigu yaɣili din pa nuuni baŋsim). Senior high shikuru niŋdila yuma ata ka mali dahimbu shɛli bɛ ni booni West African School Certificate Examination (WASCE), ka di nyɛ di ni tu ni shikurubila mali di shɛhira dini viɛla ka naan yi tooi chaŋ nti niŋ University nti tuɣi o bohimbu.<ref>https://gh.usembassy.gov/education-culture/educationusa-center/educational-system-ghana/</ref><ref>{{Cite web|url=https://www.nuffic.nl/sites/default/files/2020-08/education-system-ghana.pdf|title=Education system Ghana described and compared with the Dutch system|publisher=Nuffic|language=english|accessdate=January 2015}}</ref> == Daadam biɛlim kalinli == === Northern Region === ==== Tolon District ==== === Upper East Region === ==Geography mini Geology== ==Gɔmnanti mini Siyaasa Saha== ==Daabiligu== == Kaya == Ghana kaya nyɛla balibu din laɣim bohimbu mini dihi tabli Ghana zuliya balibu pam. Yuuni 2010 Ghana salo kalinli lahibali wuhiya ni zuliya shɛli ban galisi n-nyɛ Kambonsi ka bɛ vaabu yiɣisi pihinahi ni ayopɔin ni pɔnchi ata (47.3), Dagbamba vaabu piiya ni ayɔbu ni pɔnchi ayobu(16.6), Aligbenima vaabu piiya ni ata ni pɔnchi awoi (13.9),Aŋunanima vaabu apoin ni pɔnchi anahi (7.4), Gurimanima yiɣisi vaabu bunu ni pɔnchi ayopɔin (5.7) nti pahi Guan zuliya ka bɛ mi yiɣisi vaabu buta ni pɔnchi ayopɔin (3.7). ==Dabisi gahinda ŋan be Ghana taarihi ni== {{Location map Ghana}} # March 6,1957 ka Ghana daa dee maŋsulinsi Eilimiinsi sani. # July 1,1960 ka Ghana daa leei Republic. # February 3,1964 ka Ghana daa kpalim paati yini Tingbani. # February 24,1966 ka soojanim ban toondana daa nyɛ Col. E. K. Kotoka daa ŋme m-paai Nkrumah paati gaŋ gomnanti. # August 31, 1970 ka Akuffo- Addo daa po pɔri ka leei Ghana zuɣulana Republic din pahiri ayi la ni. #January 13, 1972 ka linjimanima ban toondana daa nyɛ [[General Ignatius Kutu Acheampong|Lieutenant Colonel I.K. Acheampong]] daa ŋme m-paai gomnanti ka ʒini. #June 4, 1979 dabisili ŋɔ ka linjima ban toondana daa nyɛ Flight Lieutenant Jerry John Rawlings daa ŋme m-paai Acheampong gomnanti. #September 24, 1979 ka Dr. Hilla Limann daa po pɔri ka deei Ghana nam kuɣu ka di leei Republic din pahiri ata. #December 31, 1981 dabsili ŋɔ ka [[Flt. Lt. Jerry John Rawlings|Flight Lieutenant J.J. Rawlings]] daa gari linjimanima tooni ka bɛ daa ŋme ka fa zuɣulaantali. #January 7, 1993 ka bɛ daa po Flight Lieutenant J.J.Rawlings pɔri ka o ʒini Ghana nam kuɣu zuɣu ka di daa leei Republic dini pahiri anahi. #January 7, 2001 Mr. [[John Kofi Agyekum Kufuor|John Agyekum Kufuor]] gba daa po pɔri ka leei Ghana zuɣulana. #July 1,2007 Ghana daa ŋma shiiri laɣ' pala. #January 7, 2009 ka [[Professor John Evans Fiifi Atta Mills|Prof. John Evans Atta Mills]] daa po pɔri ka leei Ghana zuɣulana. #July 24, 2012 Prof. Evans Atta Mills daa kɔŋ o nyɛvuli. #July 24, 2012 dabisili ka bɛ daa po [[John Dramani Mahama]](ŋuni n-daa nyɛ J.E.A. Mills wulana) pɔri ka o ʒini Ghana nam kuɣu zuɣu. #January 7, 2013 John Dramani Mahama daa lahi po pɔri dini daa niŋ ka o di nasara piibu-piibu din daa niŋ December 7, 2012 la ni. #January 7, 2017 ka [[Nana Addo Dankwa Akufo-Addo|Nana Addo- Dankwa Akufo- Addo]] daa po pɔri n-leei Ghana zuɣulana. #January 7, 2021ka [[Nana Addo Dankwa Akufo-Addo|Nana Addo- Dankwa Akufo- Addo]] daa lahi po pɔri n-leei Ghana zuɣulana mpahi buyi zuɣu. {{Africa maŋsulunsi tiŋgbana}} == Kundivihira == {{Reflist}} [[Pubu:Africa]] [[Pubu:C-Class]] [[Pubu:Ghana|*]] [[Pubu:West Africa]] [[Pubu:Lahabaya zaa]] c02m6e9igdlar9itlivdnvvt0up33fj 42662 42661 2022-08-15T22:55:12Z IDDRISU ABDUL-KADIR NINDOO 1815 /* Piligu */ Link wikitext text/x-wiki {{Databox}} {{E-Class}} '''[[Ghana]]''' ([[Ghana]] Tinzuɣu), nyɛla tingban' shɛli din be ''[[Africa]]'' wulinluhili polo,<ref name=":1">{{Cite news|date=2020-12-11|title=Ghana country profile|language=en-GB|work=BBC News|url=https://www.bbc.com/news/world-africa-13433790|access-date=2022-04-08}}</ref> ka di do teekunima ayi shɛŋa bɛ ni boli “[[:en:Gulf of Guinea|Gulf of Guinea]]” mini “[[:en:Atlantic Ocean|Atlantic Ocean]] (teeku mɔɣili)” yaɣili la. Tingbani ŋɔ yi zahim, di galisim nyɛla 238,535 km2 (92,099 sq m). Zaŋ kpa [[Ghana]] wulinluhili n-nyɛ [https://web.archive.org/web/20130805012606/http://ivory/ Coast Ivory Coast] tiŋgbani,<ref>{{Cite book|last=Maxwell|first=John C|title=Things successful people do|publisher=Joselph|year=2016}}</ref> [https://web.archive.org/web/20130815124557/http://burkina/ Faso Burkina Faso] bela [[Ghana]] nuzaa zuɣu,[[:en:Togo|Togo]] zaŋ kpa di wulimpuhili polo "[[Golf of Guinea|Gulf of Guinea]]" mini "Atlantic Ocean (teeku mɔɣili) mi zaŋ kpa di nudirigu polo. Soninke sili puni "[[Ghana]]" gbunni nyɛla "Sapashin' Naa".<ref name=":1" /> ==Piligu== Tingbani shɛli din daa tuui be "[[Ghana]]" tiŋgbani ŋɔ puuni ʒemani piniyini la saha n-daa nyɛ [[Bono Tingbani|Bono tingbani]].<ref>{{cite web|url=https://books.google.com.gh/books?id=F3lyAAAAMAAJ&redir_esc=y|title=The Early History of the Akan States of Ghana|accessdate=1975|language=English|publisher=Red Candle Press.|coauthors=Eva L. R. Meyerowitz}}</ref> Yuun' kɔbisi nyaaŋa, ka tingban' timsa kamani [[Dagbaŋ]] mini Kambɔnsi (Ashanti<ref>https://www.britannica.com/place/Asante-empire</ref>) tiŋgbana gba daa yina pahi.<ref>{{cite journal|author=Danver, Steven L|url=https://books.google.com.gh/books?id=vf4TBwAAQBAJ&q=Kingdom+of+Dagbon&pg=PA25&redir_esc=y#v=snippet&q=Kingdom%20of%20Dagbon&f=false|accessdate=10 March 2015|title=Native Peoples of the World: An Encyclopedia of Groups, Cultures and Contemporary Issues|journal=Routledge|language=English}}</ref><ref>{{cite web|url=https://www.ascleiden.nl/content/webdossiers/asante-kingdom|title=Asante Kingdom|publisher=African Studies Centre, Leiden|accessdate=8 June 2014.|language=English}}</ref> Zaŋ chaŋ yuun' kɔbisinahi nyaanga, Portugal n-ti pahi Silimiin' tiŋ' shɛŋa dabam niriba daa nyɛla ban daa kpaɣintiri lala gbansabila yaɣili ŋɔ zuɣu ni bɛ niŋdi daabiligu di ni. Lala n-daa kuli nyɛ li hali ni yuun' kɔbisinu nyaaŋa ka Britain Silimiinsi daa ti to n-di n-fa yaɣili maa fukumsi. Yuun' kɔbiga sunsuuni, yaɣa anahi; Gold Coast<ref>http://slaveryandremembrance.org/articles/article/?id=A0109</ref><ref>https://www.nationsonline.org/oneworld/ghana.htm</ref>, Kambɔŋ Tiŋa polo, Tudu Yaɣa, n-ti pahi British Togoland daa nyɛla yaɣi kɔŋkɔba shɛŋa ŋan daa be Britain Silimiinsi sulinsi ni. Lala yaɣa ŋɔ daa nyɛla ban daa ti laɣim taba n-lee tinzuɣu m-pahi "Common Wealth" tinzuɣiri ni n-za di gama zuɣu, Silimiin' goli March dabaayɔbu dali yuuni 1957.<ref name=":0" /><ref>{{cite web|url=https://archive.org/details/1957-03-07_A_New_Nation|title=A New Nation. Gold Coast becomes Ghana In Ceremony, 1957/03/07|accessdate=20 February 2012|publisher=Universal Newsreel|language=English}}</ref><ref>{{cite web|url=http://www.bbc.co.uk/worldservice/africa/features/storyofafrica/14chapter3.shtml|title=Gold Coast to Ghana|accessdate=29 February 2012.|language=English|publisher=BBC}}</ref><ref>{{cite web|url=https://web.archive.org/web/20130602212136/http://exploringafrica.matrix.msu.edu/images/decolinization.jpg|title=Exploring Africa – Decolonization|accessdate=2 June 2013|language=English|publisher=exploringafrica.matrix.msu.edu}}</ref> [[Ghana]] daadam biɛligu kalinli nyɛla bɛ ni buɣisi shɛli ka di paai miliyɔŋ pihita ni yini, ni tusa ayopɔin ni ayi ni kɔbisi wɔi ni pihinahi (31,072,940).<ref>{{cite web|url=https://www.worldometers.info/world-population/ghana-population/|title=2010 Population & Housing Census: National Analytical Report|publisher=www.worldometers|accessdate=23 January 2014.|language=English}}</ref> Addiini mini zuliya gbaliŋ m-be [[Ghana]] tingbani ŋɔ ni.<ref name=":0" /><ref>{{cite web|url=https://web.archive.org/web/20180424110616/http://www.statsghana.gov.gh/pop_stats.html|title=2020 Population Projection by Sex, 2010–2020|publisher=Ghana Statistical Service|language=English|accessdate=2 May 2018}}</ref> Zuliya kpana ŋan be [[Ghana]] puuni ni yɛri bali shɛŋa n-nyɛ: Dagbanli, Kambɔnsili , Guan, Ewe, Ga, Zabaɣisi, Walsi, Farifarisi, Gbengberi ni Nzema ka Silimiinsili lee nyɛ Gɔmnanti ni saɣi ti shɛli ni di tɔɣisiri li tuma duri mini shikuruti ni.<ref name=":0" /> [[Ghana]] salo puuni, kɔbiga puuni vaabu pisopɔin ni yini ni pɔnchi ayi(71.2%) nyɛla Dolodolo Yisa nyaandoliba. Ban kpalim mi nyɛla Musulimnima ka bɛ mi nyɛ kobiga puuni vaabu pinaayopɔin ni pɔnchi ayɔbu, ka buɣ'jamdiba mini ban kpalim la vaa pia ni yini(11%).<ref name=":0" /><ref>{{cite web|url=http://www.statsghana.gov.gh/docfiles/2010phc/National_Analytical_Report.pdf|title="2010 Population & Housing Census: National Analytical Report"|language=English|publisher=Ghana Statistical Service.|accessdate=23 January 2014.}}</ref> [[Ghana]] nyɛla tingbani shɛli din nyɛ demokiratiya tingbani. Di tiŋgbani zuɣulana n-nyɛ di toondana. [[Africa]] gbansabila tingbana puuni, [[Ghana]] n-daa nyɛ tiŋ' shɛli din daa tuui deei di maŋsulinsi Silimiinsi sani.<ref name=":0">{{cite web|url=https://www.cia.gov/the-world-factbook/countries/ghana/|title=Ghana|publisher=The World Factbook|accessdate=20 May 2016|language=English}}</ref> [[Ghana]] tingbani toon' tibo la chɛmi ka di nyɛ tiŋgbani shɛli din mali yaa ni jilima pam West Africa tingbana ni. [[Ghana]] bela tiŋ' duya laɣinsi kamani Non-Aligned Movement<ref>https://www.nti.org/learn/treaties-and-regimes/non-aligned-movement-nam/</ref>, African Union, Economic Community of West African States (ECOWAS)<ref>https://www.ecowas.int/</ref>, Group of 24 (G24) n-ti pahi "Commonwealth of Nations"<ref>https://thecommonwealth.org/member-countries</ref>. == Nyabli == '''Ghana''' bachi maa gbunni nyɛla Sapashinna-Naa. Kurumbunni nanima  wuhiya ni [[Ghana]] daa bɛla Africa wulinluhili polo. Vihigu wuhiya ni [[Ghana]] daa na ka din yi pa be shɛli ŋɔ amaa ka daa bela tudu polo ŋɔ hali n-ti gbaai tiŋ' shɛli bɛ ni booni Guinea la. [[Ghana]] Salima galisim daa ku ŋmanila tankpaɣu ni ku be ti ʒilɛli ni shɛm maa, lala maa zuɣu,  Laribaawanima ban daa dɔli Sahara bopiɛligu maa n-niŋdi daabilim daa pali la yuli m-booni li Gold Coast. == Kurumbuni zuliyanima == [[Ghana]] daa bela tiŋgban' shɛŋa niriba nini ni daa tiɣi pam Bilad el-Sudan<ref>https://www.amazon.com/Bilad-AlSudan-Essays-Africa-Afrocentricity/dp/0983379734</ref><ref>https://blackhistory938.wordpress.com/2017/07/05/jews-of-bilad-el-sudan/</ref> ni, andunia yuun tusawei. Vihigu wuhiya ni kurumbuna saha, [[Ghana]] daa pun beni mi. Ni Dagbamba n-daa su tudu polo maa ka Kambɔnsi mini bɛ ma bihi daa be [[Ghana]] sunsuuni ni di nyɔŋ ni. == Tiŋzuɣu == [[Ankara|Aŋkara]] (Accra) n-nye Ghana tinzuɣu.<ref name=":0" /> == Maŋsulinsi deebu == Silimiingɔli March dabaayɔbu dali, yuuni 1957 Gold coast (din yuli pa booni [[Ghana]] la) daa deela bɛ maŋsulinsi gbampiɛla nuuni. [[Ghana]] daa leela tingbani shɛli din pahi tinzuɣuri shɛŋa gbampiɛla ni daa mi n-su laɣiŋgu shɛli bɛ ni boli Commonwealth of Nations la, ka  [[Dr Kwame Nkrumah|Dr. Kwame Nkrumah]] <ref>[[Dr Kwame Nkrumah]]</ref> daa gari tooni n-lee tiŋgbanizuɣulana n-daa yihi [[Ghana]] yuli palo ni ka dunia zaa baŋ di yɛla.<ref>{{cite web|url=https://www.biography.com/|title=How Teacher Christa McAuliffe Was Selected for the Disastrous Challenger Mission|language=English|publisher=biography.com|accessdate=SEP 15, 2020}}</ref> [[Ghana]] n-daa nyɛ tuuli gbansabila tiŋgbani shɛli ban daa deei bɛ maŋsulinsi gbampiɛla nuuni. Pɔi ka gbampiɛla daa ti deei Ghana n-su, [[Ghana]] daa nyɛla tiŋgbani shɛli din daa pun mali zuliya kara kamani Zabaɣisi (Gonja) mini Dagbamba ka bɛ be Ghana tudu yaɣili polo, Kambɔnsi (Ashanti),  Fantinima zaa daa malila tiŋgbana nti pahi ni tiŋ' shɛŋa din miri Teeku. Tuuta daa nyɛla bini bɔ shɛli n-ti tiŋgbani palli ban daa na yɔli deei bɛ maŋsulinsi maa (Ghana). Ŋun daa buɣisi tuuta maa n-daa nyɛ Theodosia Salome Okoh.<ref>{{cite web|url=https://www.ghanaweb.com/person/Theodosia-Salome-Okoh-190|title=Ghana Famous People|language=English|publisher=ghanaweb.com}}</ref> Tuuta maa daa mali kɔma ŋɔ di puuni; zaɣ' ʒee (red), zaɣ' dozim (gold color), zaɣ' vakahili(green) nti pahi sanŋmari' sabinli (black star) ka di be zaɣ' dozim maa sunsuuni. Zaɣ' ʒee maa zami n-ti ʒi' shɛli bɛ ni daa kpaai Ghana maŋsulinsi deebu ni la. Zaɣ' dozim maa mi zami  n-ti bun' shɛli tiŋgbani maa ni ʒira ka zaɣ' vakahili maa mi za n-ti tihi ni mɔ' shɛŋa tiŋgbani maa ni mali. Saŋmari' sabinli maa mi zami n-ti daadamanima ban be tingbani maani niŋgbuŋ kom ka lahi za n-ti gbansabila zaa (Africans). == Shikuriti == Ghana shikuru baŋsim so' chibsi pula buta zuɣu, ŋanima n-nyɛ Basic Education, Secondary cycle, ni Tertiary. Basic Education yaɣli ŋɔ niŋdila yuun' pia ni yini (di gbaala bihi ban nyɛ yuma anahi hali ni yuun' pia ni anu). Basic Education pubu ŋɔ gba yaɣa n-nyɛ kindergarten (yuma ayi), Primary school (pula buyi ka di zaa niŋdi yuma ata ata) ni Junior High (yuma ata). Junior High School ŋɔ bahigu mali zahimbu shɛli bɛ ni booni Basic Education Certificate Examination. Bia yi naagi BECE ŋɔ ka o gbana viɛla, o ni tuɣi o bɔhimbu Secondary cycle. To, bia mali piibu zaŋ chaŋ shikuru yaɣa ayi dini nyɛ Vocational Education (nuuni tuumbaŋsim) bee General education (baŋsim bɔbigu yaɣili din pa nuuni baŋsim). Senior high shikuru niŋdila yuma ata ka mali dahimbu shɛli bɛ ni booni West African School Certificate Examination (WASCE), ka di nyɛ di ni tu ni shikurubila mali di shɛhira dini viɛla ka naan yi tooi chaŋ nti niŋ University nti tuɣi o bohimbu.<ref>https://gh.usembassy.gov/education-culture/educationusa-center/educational-system-ghana/</ref><ref>{{Cite web|url=https://www.nuffic.nl/sites/default/files/2020-08/education-system-ghana.pdf|title=Education system Ghana described and compared with the Dutch system|publisher=Nuffic|language=english|accessdate=January 2015}}</ref> == Daadam biɛlim kalinli == === Northern Region === ==== Tolon District ==== === Upper East Region === ==Geography mini Geology== ==Gɔmnanti mini Siyaasa Saha== ==Daabiligu== == Kaya == Ghana kaya nyɛla balibu din laɣim bohimbu mini dihi tabli Ghana zuliya balibu pam. Yuuni 2010 Ghana salo kalinli lahibali wuhiya ni zuliya shɛli ban galisi n-nyɛ Kambonsi ka bɛ vaabu yiɣisi pihinahi ni ayopɔin ni pɔnchi ata (47.3), Dagbamba vaabu piiya ni ayɔbu ni pɔnchi ayobu(16.6), Aligbenima vaabu piiya ni ata ni pɔnchi awoi (13.9),Aŋunanima vaabu apoin ni pɔnchi anahi (7.4), Gurimanima yiɣisi vaabu bunu ni pɔnchi ayopɔin (5.7) nti pahi Guan zuliya ka bɛ mi yiɣisi vaabu buta ni pɔnchi ayopɔin (3.7). ==Dabisi gahinda ŋan be Ghana taarihi ni== {{Location map Ghana}} # March 6,1957 ka Ghana daa dee maŋsulinsi Eilimiinsi sani. # July 1,1960 ka Ghana daa leei Republic. # February 3,1964 ka Ghana daa kpalim paati yini Tingbani. # February 24,1966 ka soojanim ban toondana daa nyɛ Col. E. K. Kotoka daa ŋme m-paai Nkrumah paati gaŋ gomnanti. # August 31, 1970 ka Akuffo- Addo daa po pɔri ka leei Ghana zuɣulana Republic din pahiri ayi la ni. #January 13, 1972 ka linjimanima ban toondana daa nyɛ [[General Ignatius Kutu Acheampong|Lieutenant Colonel I.K. Acheampong]] daa ŋme m-paai gomnanti ka ʒini. #June 4, 1979 dabisili ŋɔ ka linjima ban toondana daa nyɛ Flight Lieutenant Jerry John Rawlings daa ŋme m-paai Acheampong gomnanti. #September 24, 1979 ka Dr. Hilla Limann daa po pɔri ka deei Ghana nam kuɣu ka di leei Republic din pahiri ata. #December 31, 1981 dabsili ŋɔ ka [[Flt. Lt. Jerry John Rawlings|Flight Lieutenant J.J. Rawlings]] daa gari linjimanima tooni ka bɛ daa ŋme ka fa zuɣulaantali. #January 7, 1993 ka bɛ daa po Flight Lieutenant J.J.Rawlings pɔri ka o ʒini Ghana nam kuɣu zuɣu ka di daa leei Republic dini pahiri anahi. #January 7, 2001 Mr. [[John Kofi Agyekum Kufuor|John Agyekum Kufuor]] gba daa po pɔri ka leei Ghana zuɣulana. #July 1,2007 Ghana daa ŋma shiiri laɣ' pala. #January 7, 2009 ka [[Professor John Evans Fiifi Atta Mills|Prof. John Evans Atta Mills]] daa po pɔri ka leei Ghana zuɣulana. #July 24, 2012 Prof. Evans Atta Mills daa kɔŋ o nyɛvuli. #July 24, 2012 dabisili ka bɛ daa po [[John Dramani Mahama]](ŋuni n-daa nyɛ J.E.A. Mills wulana) pɔri ka o ʒini Ghana nam kuɣu zuɣu. #January 7, 2013 John Dramani Mahama daa lahi po pɔri dini daa niŋ ka o di nasara piibu-piibu din daa niŋ December 7, 2012 la ni. #January 7, 2017 ka [[Nana Addo Dankwa Akufo-Addo|Nana Addo- Dankwa Akufo- Addo]] daa po pɔri n-leei Ghana zuɣulana. #January 7, 2021ka [[Nana Addo Dankwa Akufo-Addo|Nana Addo- Dankwa Akufo- Addo]] daa lahi po pɔri n-leei Ghana zuɣulana mpahi buyi zuɣu. {{Africa maŋsulunsi tiŋgbana}} == Kundivihira == {{Reflist}} [[Pubu:Africa]] [[Pubu:C-Class]] [[Pubu:Ghana|*]] [[Pubu:West Africa]] [[Pubu:Lahabaya zaa]] 0zflv5xivx0hf551tmkz7mxfuro7uxf Ghana Education service (GES) 0 3748 42615 16562 2022-08-15T21:23:02Z IDDRISU ABDUL-KADIR NINDOO 1815 Link wikitext text/x-wiki <span style="background-color:orange;">'''D-Class'''</span>[[Lahabali kɔligu:Symbol_d_class.svg|20px]] {{Infobox government agency|name=Ghana Education Service|image=File:GES (Ghana Education Service) logo.jpg|year=|formed=1974|headquarters=Starlets 91 Rd, Accra|website=[https://ges.gov.gh/ ges.gov.gh]|parent_department=[[Ministry of Education]]|chief1_position=|chief1_name=[[Kwasi Opoku Amankwa]]|motto=''Enabling an Effective Teaching and Learning Environment''}} '''Ghana Education service (GES)''' nyɛla shikuru tuma yili m-be [[Ghana]] gɔmnanti tuma ni. Di be la gɔmnanti kparibɔɣu bee nam yaɣili din su karim tuma, ka mali gɔmnanti yɛligbahira ni di zalisi n-tumda, din yɛn che ka [[Ghana]] bihi ban chani shikuru zaa nya wuhibu ni bɔhindi suŋ, n-ti pahi wumsiri suŋ ti shikuriti ni. GES tuma bi gaŋda; di bi doli balli, doo bee paɣa, nandana, adiini bee gɔmnanti nabɔribi yaɣ' shɛli ani be. Kpamba pia ni anu (15) m-gbubi Ghana shikuri tuma yili ŋɔ n-saɣisiri ka gbahiri di yɛlgbahira.<ref name=":0">{{cite web|url=https://ges.gov.gh/|title=Ghana Education Service - Official Website}}</ref><ref>{{cite book|issue=148756|year=16 July 2002|title=Daily Graphic|publisher=Graphic Communications Group|author=Elvis D. Aryeh|url=https://books.google.com.gh/books?id=kmT6obpnF2kC&dq=ghana+education+service&source=gbs_navlinks_s|language=English}}</ref> ==Taarihi== Tuma yaɣili ŋɔ daa pilila yuun pihinahi ni ayobu din gari la (1974) yuuni. Laɣingu shɛli beni ka bi booni li Tingban' lebiginsim nima n daa pilli. Tingban' lebiginsim nima mini tuma yaɣa pam n-zaŋ bɛ kpalanzuya n gbuni taba ka di lahi pu bɔŋ bɔŋ pam din yɛn che ka bɛ ni tooi tum bi tuma ni nyɛ shɛli.<ref name=":0" /> ==Bɛ ni zaŋ kpalanzuya n-gbuni shɛba== Tinduya laɣansi shɛŋa GES ni zaŋ bɛ kpalanzuya n-gbuni ka bɛ sɔŋdiba zaŋkpa bɛ tuma polo: * [[United Nations Children’s Fund]] - For Education Programme.<ref>{{cite web|url=https://mobile.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/UNICEF-assists-GES-to-train-19-876-HIV-AIDS-educators-144147|title=UNICEF assists GES to train 19,876 HIV/AIDS educators|date=21 May 2008|Source=GNA|publisher=GhanaWeb}}</ref><ref>{{cite book|url=https://books.google.com.gh/books?id=0SAmAQAAMAAJ&q=United+Nations+Children%E2%80%99s+Fund+ges&dq=United+Nations+Children%E2%80%99s+Fund+ges&hl=en&sa=X&ved=0ahUKEwj4pv3a0OTlAhWgA2MBHerbDLMQ6AEIPzAF|title=Securing Private Sector Participation in Basic Education at the District and Community Levels in Ghana|author=Bamba Ndiaye|publisher=UNICEF/Ghana Education Programme|pages=39 pages|year=2002|language=English}}</ref> * [[United States Agency for International Development]] - For Partnerships for Education Projects: Social Impact, Learning, Innovation and Improving Reading Performance in Primary Schools.<ref>{{cite web|url=https://www.usaid.gov/ghana/education|title=Education|author=USAID/A. Kauffeld|year=19 August 2019}}</ref> * [[Belgium]]/TELEVIC - For Supply and Installation of Integrated E-learning Lab for 240 Senior High Schools.<ref>{{cite web|url=https://www.televic-education.com/en/references/ghana-education-project|title=The Ghana Education Project: State-of-the-art multimedia teaching environment for 242 Senior High Schools in Ghana|publisher=Televic-education}}</ref> * [[United Kingdom]] for International Development- For Complementary Basic Education Programme. * Kreditanstalt Wiederaufbau (KfW) - For Supporting Vocational Training: Voucher Programme. * [[World Bank]] - For Ghana Secondary Education Improvement Project.<ref>{{cite book|url=https://books.google.com.gh/books?id=ibpdAAAAQBAJ&pg=PA252&dq=world+bank+ghana+education+service&hl=en&sa=X&ved=0ahUKEwiMgYCO1-TlAhU7DGMBHerzDVwQ6AEIUDAG#v=snippet&q=world%20bank%20support&f=false|title=Child Protection and Child Welfare: A Global Appraisal of Cultures, Policy and Practice|coauthors=John Dixon, Penelope Welbourne|pages=288|publisher=Jessica Kingsley Publishers}}</ref> * [[Kuwait]] - For Expansion and Development of 26 Existing Senior High School Project.<ref name=":0" /> == Kundivihira == {{reflist}} [[Pubu:Ghana karim baŋsim]] [[Pubu:D-Class]] ikfw6473zzbgmnl1y2bzyfrhpf47diz 42616 42615 2022-08-15T21:23:43Z IDDRISU ABDUL-KADIR NINDOO 1815 Link wikitext text/x-wiki <span style="background-color:orange;">'''D-Class'''</span>[[Lahabali kɔligu:Symbol_d_class.svg|20px]] {{Infobox government agency|name=Ghana Education Service|image=File:GES (Ghana Education Service) logo.jpg|year=|formed=1974|headquarters=Starlets 91 Rd, Accra|website=[https://ges.gov.gh/ ges.gov.gh]|parent_department=[[Ministry of Education]]|chief1_position=|chief1_name=[[Kwasi Opoku Amankwa]]|motto=''Enabling an Effective Teaching and Learning Environment''}} '''Ghana Education service (GES)''' nyɛla shikuru tuma yili m-be [[Ghana]] gɔmnanti tuma ni. Di be la gɔmnanti kparibɔɣu bee nam yaɣili din su karim tuma, ka mali gɔmnanti yɛligbahira ni di zalisi n-tumda, din yɛn che ka [[Ghana]] bihi ban chani shikuru zaa nya wuhibu ni bɔhindi suŋ, n-ti pahi wumsiri suŋ ti shikuriti ni. GES tuma bi gaŋda; di bi doli balli, doo bee paɣa, nandana, adiini bee gɔmnanti nabɔribi yaɣ' shɛli ani be. Kpamba pia ni anu (15) m-gbubi [[Ghana]] shikuri tuma yili ŋɔ n-saɣisiri ka gbahiri di yɛlgbahira.<ref name=":0">{{cite web|url=https://ges.gov.gh/|title=Ghana Education Service - Official Website}}</ref><ref>{{cite book|issue=148756|year=16 July 2002|title=Daily Graphic|publisher=Graphic Communications Group|author=Elvis D. Aryeh|url=https://books.google.com.gh/books?id=kmT6obpnF2kC&dq=ghana+education+service&source=gbs_navlinks_s|language=English}}</ref> ==Taarihi== Tuma yaɣili ŋɔ daa pilila yuun pihinahi ni ayobu din gari la (1974) yuuni. Laɣingu shɛli beni ka bi booni li Tingban' lebiginsim nima n daa pilli. Tingban' lebiginsim nima mini tuma yaɣa pam n-zaŋ bɛ kpalanzuya n gbuni taba ka di lahi pu bɔŋ bɔŋ pam din yɛn che ka bɛ ni tooi tum bi tuma ni nyɛ shɛli.<ref name=":0" /> ==Bɛ ni zaŋ kpalanzuya n-gbuni shɛba== Tinduya laɣansi shɛŋa GES ni zaŋ bɛ kpalanzuya n-gbuni ka bɛ sɔŋdiba zaŋkpa bɛ tuma polo: * [[United Nations Children’s Fund]] - For Education Programme.<ref>{{cite web|url=https://mobile.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/UNICEF-assists-GES-to-train-19-876-HIV-AIDS-educators-144147|title=UNICEF assists GES to train 19,876 HIV/AIDS educators|date=21 May 2008|Source=GNA|publisher=GhanaWeb}}</ref><ref>{{cite book|url=https://books.google.com.gh/books?id=0SAmAQAAMAAJ&q=United+Nations+Children%E2%80%99s+Fund+ges&dq=United+Nations+Children%E2%80%99s+Fund+ges&hl=en&sa=X&ved=0ahUKEwj4pv3a0OTlAhWgA2MBHerbDLMQ6AEIPzAF|title=Securing Private Sector Participation in Basic Education at the District and Community Levels in Ghana|author=Bamba Ndiaye|publisher=UNICEF/Ghana Education Programme|pages=39 pages|year=2002|language=English}}</ref> * [[United States Agency for International Development]] - For Partnerships for Education Projects: Social Impact, Learning, Innovation and Improving Reading Performance in Primary Schools.<ref>{{cite web|url=https://www.usaid.gov/ghana/education|title=Education|author=USAID/A. Kauffeld|year=19 August 2019}}</ref> * [[Belgium]]/TELEVIC - For Supply and Installation of Integrated E-learning Lab for 240 Senior High Schools.<ref>{{cite web|url=https://www.televic-education.com/en/references/ghana-education-project|title=The Ghana Education Project: State-of-the-art multimedia teaching environment for 242 Senior High Schools in Ghana|publisher=Televic-education}}</ref> * [[United Kingdom]] for International Development- For Complementary Basic Education Programme. * Kreditanstalt Wiederaufbau (KfW) - For Supporting Vocational Training: Voucher Programme. * [[World Bank]] - For Ghana Secondary Education Improvement Project.<ref>{{cite book|url=https://books.google.com.gh/books?id=ibpdAAAAQBAJ&pg=PA252&dq=world+bank+ghana+education+service&hl=en&sa=X&ved=0ahUKEwiMgYCO1-TlAhU7DGMBHerzDVwQ6AEIUDAG#v=snippet&q=world%20bank%20support&f=false|title=Child Protection and Child Welfare: A Global Appraisal of Cultures, Policy and Practice|coauthors=John Dixon, Penelope Welbourne|pages=288|publisher=Jessica Kingsley Publishers}}</ref> * [[Kuwait]] - For Expansion and Development of 26 Existing Senior High School Project.<ref name=":0" /> == Kundivihira == {{reflist}} [[Pubu:Ghana karim baŋsim]] [[Pubu:D-Class]] hn8x561356cuf6kghg1cidi3wj943lp 42617 42616 2022-08-15T21:25:39Z IDDRISU ABDUL-KADIR NINDOO 1815 /* Bɛ ni zaŋ kpalanzuya n-gbuni shɛba */ Added content wikitext text/x-wiki <span style="background-color:orange;">'''D-Class'''</span>[[Lahabali kɔligu:Symbol_d_class.svg|20px]] {{Infobox government agency|name=Ghana Education Service|image=File:GES (Ghana Education Service) logo.jpg|year=|formed=1974|headquarters=Starlets 91 Rd, Accra|website=[https://ges.gov.gh/ ges.gov.gh]|parent_department=[[Ministry of Education]]|chief1_position=|chief1_name=[[Kwasi Opoku Amankwa]]|motto=''Enabling an Effective Teaching and Learning Environment''}} '''Ghana Education service (GES)''' nyɛla shikuru tuma yili m-be [[Ghana]] gɔmnanti tuma ni. Di be la gɔmnanti kparibɔɣu bee nam yaɣili din su karim tuma, ka mali gɔmnanti yɛligbahira ni di zalisi n-tumda, din yɛn che ka [[Ghana]] bihi ban chani shikuru zaa nya wuhibu ni bɔhindi suŋ, n-ti pahi wumsiri suŋ ti shikuriti ni. GES tuma bi gaŋda; di bi doli balli, doo bee paɣa, nandana, adiini bee gɔmnanti nabɔribi yaɣ' shɛli ani be. Kpamba pia ni anu (15) m-gbubi [[Ghana]] shikuri tuma yili ŋɔ n-saɣisiri ka gbahiri di yɛlgbahira.<ref name=":0">{{cite web|url=https://ges.gov.gh/|title=Ghana Education Service - Official Website}}</ref><ref>{{cite book|issue=148756|year=16 July 2002|title=Daily Graphic|publisher=Graphic Communications Group|author=Elvis D. Aryeh|url=https://books.google.com.gh/books?id=kmT6obpnF2kC&dq=ghana+education+service&source=gbs_navlinks_s|language=English}}</ref> ==Taarihi== Tuma yaɣili ŋɔ daa pilila yuun pihinahi ni ayobu din gari la (1974) yuuni. Laɣingu shɛli beni ka bi booni li Tingban' lebiginsim nima n daa pilli. Tingban' lebiginsim nima mini tuma yaɣa pam n-zaŋ bɛ kpalanzuya n gbuni taba ka di lahi pu bɔŋ bɔŋ pam din yɛn che ka bɛ ni tooi tum bi tuma ni nyɛ shɛli.<ref name=":0" /> ==Bɛ ni zaŋ kpalanzuya n-gbuni shɛba== Tinduya laɣansi shɛŋa Ghana Education Service (GES)) ni zaŋ bɛ kpalanzuya n-gbuni ka bɛ sɔŋdiba zaŋkpa bɛ tuma polo: * [[United Nations Children’s Fund]] - For Education Programme.<ref>{{cite web|url=https://mobile.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/UNICEF-assists-GES-to-train-19-876-HIV-AIDS-educators-144147|title=UNICEF assists GES to train 19,876 HIV/AIDS educators|date=21 May 2008|Source=GNA|publisher=GhanaWeb}}</ref><ref>{{cite book|url=https://books.google.com.gh/books?id=0SAmAQAAMAAJ&q=United+Nations+Children%E2%80%99s+Fund+ges&dq=United+Nations+Children%E2%80%99s+Fund+ges&hl=en&sa=X&ved=0ahUKEwj4pv3a0OTlAhWgA2MBHerbDLMQ6AEIPzAF|title=Securing Private Sector Participation in Basic Education at the District and Community Levels in Ghana|author=Bamba Ndiaye|publisher=UNICEF/Ghana Education Programme|pages=39 pages|year=2002|language=English}}</ref> * [[United States Agency for International Development]] - For Partnerships for Education Projects: Social Impact, Learning, Innovation and Improving Reading Performance in Primary Schools.<ref>{{cite web|url=https://www.usaid.gov/ghana/education|title=Education|author=USAID/A. Kauffeld|year=19 August 2019}}</ref> * [[Belgium]]/TELEVIC - For Supply and Installation of Integrated E-learning Lab for 240 Senior High Schools.<ref>{{cite web|url=https://www.televic-education.com/en/references/ghana-education-project|title=The Ghana Education Project: State-of-the-art multimedia teaching environment for 242 Senior High Schools in Ghana|publisher=Televic-education}}</ref> * [[United Kingdom]] for International Development- For Complementary Basic Education Programme. * Kreditanstalt Wiederaufbau (KfW) - For Supporting Vocational Training: Voucher Programme. * [[World Bank]] - For Ghana Secondary Education Improvement Project.<ref>{{cite book|url=https://books.google.com.gh/books?id=ibpdAAAAQBAJ&pg=PA252&dq=world+bank+ghana+education+service&hl=en&sa=X&ved=0ahUKEwiMgYCO1-TlAhU7DGMBHerzDVwQ6AEIUDAG#v=snippet&q=world%20bank%20support&f=false|title=Child Protection and Child Welfare: A Global Appraisal of Cultures, Policy and Practice|coauthors=John Dixon, Penelope Welbourne|pages=288|publisher=Jessica Kingsley Publishers}}</ref> * [[Kuwait]] - For Expansion and Development of 26 Existing Senior High School Project.<ref name=":0" /> == Kundivihira == {{reflist}} [[Pubu:Ghana karim baŋsim]] [[Pubu:D-Class]] q235gt2djwk0vsjk1rzhzamzhambws0 42619 42617 2022-08-15T21:27:05Z IDDRISU ABDUL-KADIR NINDOO 1815 /* Bɛ ni zaŋ kpalanzuya n-gbuni shɛba */ Link wikitext text/x-wiki <span style="background-color:orange;">'''D-Class'''</span>[[Lahabali kɔligu:Symbol_d_class.svg|20px]] {{Infobox government agency|name=Ghana Education Service|image=File:GES (Ghana Education Service) logo.jpg|year=|formed=1974|headquarters=Starlets 91 Rd, Accra|website=[https://ges.gov.gh/ ges.gov.gh]|parent_department=[[Ministry of Education]]|chief1_position=|chief1_name=[[Kwasi Opoku Amankwa]]|motto=''Enabling an Effective Teaching and Learning Environment''}} '''Ghana Education service (GES)''' nyɛla shikuru tuma yili m-be [[Ghana]] gɔmnanti tuma ni. Di be la gɔmnanti kparibɔɣu bee nam yaɣili din su karim tuma, ka mali gɔmnanti yɛligbahira ni di zalisi n-tumda, din yɛn che ka [[Ghana]] bihi ban chani shikuru zaa nya wuhibu ni bɔhindi suŋ, n-ti pahi wumsiri suŋ ti shikuriti ni. GES tuma bi gaŋda; di bi doli balli, doo bee paɣa, nandana, adiini bee gɔmnanti nabɔribi yaɣ' shɛli ani be. Kpamba pia ni anu (15) m-gbubi [[Ghana]] shikuri tuma yili ŋɔ n-saɣisiri ka gbahiri di yɛlgbahira.<ref name=":0">{{cite web|url=https://ges.gov.gh/|title=Ghana Education Service - Official Website}}</ref><ref>{{cite book|issue=148756|year=16 July 2002|title=Daily Graphic|publisher=Graphic Communications Group|author=Elvis D. Aryeh|url=https://books.google.com.gh/books?id=kmT6obpnF2kC&dq=ghana+education+service&source=gbs_navlinks_s|language=English}}</ref> ==Taarihi== Tuma yaɣili ŋɔ daa pilila yuun pihinahi ni ayobu din gari la (1974) yuuni. Laɣingu shɛli beni ka bi booni li Tingban' lebiginsim nima n daa pilli. Tingban' lebiginsim nima mini tuma yaɣa pam n-zaŋ bɛ kpalanzuya n gbuni taba ka di lahi pu bɔŋ bɔŋ pam din yɛn che ka bɛ ni tooi tum bi tuma ni nyɛ shɛli.<ref name=":0" /> ==Bɛ ni zaŋ kpalanzuya n-gbuni shɛba== Tinduya laɣansi shɛŋa [[Ghana]] Education Service (GES)) ni zaŋ bɛ kpalanzuya n-gbuni ka bɛ sɔŋdiba zaŋkpa bɛ tuma polo: * [[United Nations Children’s Fund]] - For Education Programme.<ref>{{cite web|url=https://mobile.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/UNICEF-assists-GES-to-train-19-876-HIV-AIDS-educators-144147|title=UNICEF assists GES to train 19,876 HIV/AIDS educators|date=21 May 2008|Source=GNA|publisher=GhanaWeb}}</ref><ref>{{cite book|url=https://books.google.com.gh/books?id=0SAmAQAAMAAJ&q=United+Nations+Children%E2%80%99s+Fund+ges&dq=United+Nations+Children%E2%80%99s+Fund+ges&hl=en&sa=X&ved=0ahUKEwj4pv3a0OTlAhWgA2MBHerbDLMQ6AEIPzAF|title=Securing Private Sector Participation in Basic Education at the District and Community Levels in Ghana|author=Bamba Ndiaye|publisher=UNICEF/Ghana Education Programme|pages=39 pages|year=2002|language=English}}</ref> * [[United States Agency for International Development]] - For Partnerships for Education Projects: Social Impact, Learning, Innovation and Improving Reading Performance in Primary Schools.<ref>{{cite web|url=https://www.usaid.gov/ghana/education|title=Education|author=USAID/A. Kauffeld|year=19 August 2019}}</ref> * [[Belgium]]/TELEVIC - For Supply and Installation of Integrated E-learning Lab for 240 Senior High Schools.<ref>{{cite web|url=https://www.televic-education.com/en/references/ghana-education-project|title=The Ghana Education Project: State-of-the-art multimedia teaching environment for 242 Senior High Schools in Ghana|publisher=Televic-education}}</ref> * [[United Kingdom]] for International Development- For Complementary Basic Education Programme. * Kreditanstalt Wiederaufbau (KfW) - For Supporting Vocational Training: Voucher Programme. * [[World Bank]] - For Ghana Secondary Education Improvement Project.<ref>{{cite book|url=https://books.google.com.gh/books?id=ibpdAAAAQBAJ&pg=PA252&dq=world+bank+ghana+education+service&hl=en&sa=X&ved=0ahUKEwiMgYCO1-TlAhU7DGMBHerzDVwQ6AEIUDAG#v=snippet&q=world%20bank%20support&f=false|title=Child Protection and Child Welfare: A Global Appraisal of Cultures, Policy and Practice|coauthors=John Dixon, Penelope Welbourne|pages=288|publisher=Jessica Kingsley Publishers}}</ref> * [[Kuwait]] - For Expansion and Development of 26 Existing Senior High School Project.<ref name=":0" /> == Kundivihira == {{reflist}} [[Pubu:Ghana karim baŋsim]] [[Pubu:D-Class]] f8czcnj5a8kjf3h3atofmw67pbm5h7p 42620 42619 2022-08-15T21:28:05Z IDDRISU ABDUL-KADIR NINDOO 1815 /* Bɛ ni zaŋ kpalanzuya n-gbuni shɛba */ Link wikitext text/x-wiki <span style="background-color:orange;">'''D-Class'''</span>[[Lahabali kɔligu:Symbol_d_class.svg|20px]] {{Infobox government agency|name=Ghana Education Service|image=File:GES (Ghana Education Service) logo.jpg|year=|formed=1974|headquarters=Starlets 91 Rd, Accra|website=[https://ges.gov.gh/ ges.gov.gh]|parent_department=[[Ministry of Education]]|chief1_position=|chief1_name=[[Kwasi Opoku Amankwa]]|motto=''Enabling an Effective Teaching and Learning Environment''}} '''Ghana Education service (GES)''' nyɛla shikuru tuma yili m-be [[Ghana]] gɔmnanti tuma ni. Di be la gɔmnanti kparibɔɣu bee nam yaɣili din su karim tuma, ka mali gɔmnanti yɛligbahira ni di zalisi n-tumda, din yɛn che ka [[Ghana]] bihi ban chani shikuru zaa nya wuhibu ni bɔhindi suŋ, n-ti pahi wumsiri suŋ ti shikuriti ni. GES tuma bi gaŋda; di bi doli balli, doo bee paɣa, nandana, adiini bee gɔmnanti nabɔribi yaɣ' shɛli ani be. Kpamba pia ni anu (15) m-gbubi [[Ghana]] shikuri tuma yili ŋɔ n-saɣisiri ka gbahiri di yɛlgbahira.<ref name=":0">{{cite web|url=https://ges.gov.gh/|title=Ghana Education Service - Official Website}}</ref><ref>{{cite book|issue=148756|year=16 July 2002|title=Daily Graphic|publisher=Graphic Communications Group|author=Elvis D. Aryeh|url=https://books.google.com.gh/books?id=kmT6obpnF2kC&dq=ghana+education+service&source=gbs_navlinks_s|language=English}}</ref> ==Taarihi== Tuma yaɣili ŋɔ daa pilila yuun pihinahi ni ayobu din gari la (1974) yuuni. Laɣingu shɛli beni ka bi booni li Tingban' lebiginsim nima n daa pilli. Tingban' lebiginsim nima mini tuma yaɣa pam n-zaŋ bɛ kpalanzuya n gbuni taba ka di lahi pu bɔŋ bɔŋ pam din yɛn che ka bɛ ni tooi tum bi tuma ni nyɛ shɛli.<ref name=":0" /> ==Bɛ ni zaŋ kpalanzuya n-gbuni shɛba== Tinduya laɣansi shɛŋa [[Ghana]] Education Service (GES)) ni zaŋ bɛ kpalanzuya n-gbuni ka bɛ sɔŋdiba zaŋkpa bɛ tuma polo: * [[United Nations Children’s Fund]] - For Education Programme.<ref>{{cite web|url=https://mobile.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/UNICEF-assists-GES-to-train-19-876-HIV-AIDS-educators-144147|title=UNICEF assists GES to train 19,876 HIV/AIDS educators|date=21 May 2008|Source=GNA|publisher=GhanaWeb}}</ref><ref>{{cite book|url=https://books.google.com.gh/books?id=0SAmAQAAMAAJ&q=United+Nations+Children%E2%80%99s+Fund+ges&dq=United+Nations+Children%E2%80%99s+Fund+ges&hl=en&sa=X&ved=0ahUKEwj4pv3a0OTlAhWgA2MBHerbDLMQ6AEIPzAF|title=Securing Private Sector Participation in Basic Education at the District and Community Levels in Ghana|author=Bamba Ndiaye|publisher=UNICEF/Ghana Education Programme|pages=39 pages|year=2002|language=English}}</ref> * [[United States Agency for International Development]] - For Partnerships for Education Projects: Social Impact, Learning, Innovation and Improving Reading Performance in Primary Schools.<ref>{{cite web|url=https://www.usaid.gov/ghana/education|title=Education|author=USAID/A. Kauffeld|year=19 August 2019}}</ref> * [[Belgium]]/TELEVIC - For Supply and Installation of Integrated E-learning Lab for 240 Senior High Schools.<ref>{{cite web|url=https://www.televic-education.com/en/references/ghana-education-project|title=The Ghana Education Project: State-of-the-art multimedia teaching environment for 242 Senior High Schools in Ghana|publisher=Televic-education}}</ref> * [[United Kingdom]] for International Development- For Complementary Basic Education Programme. * Kreditanstalt Wiederaufbau (KfW) - For Supporting Vocational Training: Voucher Programme. * [[World Bank]] - For [[Ghana]] Secondary Education Improvement Project.<ref>{{cite book|url=https://books.google.com.gh/books?id=ibpdAAAAQBAJ&pg=PA252&dq=world+bank+ghana+education+service&hl=en&sa=X&ved=0ahUKEwiMgYCO1-TlAhU7DGMBHerzDVwQ6AEIUDAG#v=snippet&q=world%20bank%20support&f=false|title=Child Protection and Child Welfare: A Global Appraisal of Cultures, Policy and Practice|coauthors=John Dixon, Penelope Welbourne|pages=288|publisher=Jessica Kingsley Publishers}}</ref> * [[Kuwait]] - For Expansion and Development of 26 Existing Senior High School Project.<ref name=":0" /> == Kundivihira == {{reflist}} [[Pubu:Ghana karim baŋsim]] [[Pubu:D-Class]] qh7d2ddrgykw9akycshrubu70p32h2p Mariam Alhassan Alolo 0 5188 42684 37431 2022-08-15T23:26:46Z Abubakari Khadijah 116 ADDED LINK wikitext text/x-wiki {{Bio}} {{C-Class}} '''Mariam Alhassan Alolo''' (ka niriba pam lee mi o Haji Mariam) nyɛla [[Musulunsi]] adiini baŋda ŋun be [[Tamali|Tamale]] fɔŋ yuli booni [[Changli|Chaŋli]]. Ŋuna n-nye tuuli paɣa so ŋun yi Tudu yaɣili na n-yihiri waazu.<ref name=":0" /> ==Piligu== 1957 yuunila ka bɛ daa dɔɣi o.<ref name=":0">{{cite book|year=23 May 2013|coauthors=Pade Badru, Brigid M. Sackey|title=Islam in Africa South of the Sahara: Essays in Gender Relations and Political Reform|pages=428|url=https://books.google.com.gh/books?id=BQx9lqZheggC&printsec=frontcover&source=gbs_ge_summary_r&cad=0#v=onepage&q&f=false}}</ref> O ba yuli Mahama Bila ka o ma yuli booni Zainab Iddrisu. O ba daa nyɛla Afa Tamale tingbani ni ka daa mali karim ka di yuli booni Nawariyya.<ref name=":0" /> == Baŋsim Bobu == Haji Mariam daa pilila karim baŋsim bobu o ba karimzɔŋ la ni. O ba maŋmaŋ n-daa wuhi o Al-Ahdari, Fiqh, Al-Ashmawi, Al-Zabura, ni Tafsiiri.<ref name=":0" /> ==Tuma== Ŋuna n-su karimzɔŋ shɛli din be [[Sabonjida|Saabonjida]] ka di yuli booni Mariam "Center" la. [[Paɣaba Suurili|Paɣaba]] ka o kpa lala karimzɔŋ ŋɔ n-ti ka lɛri ba Musulinsi adiini baŋsim. Karimzɔŋ maa ni bɛ lahi wuhiri paɣaba bɛ ni yɛn niŋ shɛm n-tooi bohim daabiligu mini nuuni tuumbaŋsim.<ref name=":0" /> Yuuni 2008 puuni, Haji Mariam daa deela pin' gahindili shɛli "Al Furqaan Foundation" nim ni tira, ka bɛ booni li "Nana Asma'u Bint Fodio Award for Excellence" la.<ref>{{cite web|url=https://www.youtube.com/watch?v=qnwO1QTdqFg|title=My Northern Achiever [S2E05] Hajia Mariam Alolo|publisher=YouTube|accessdate=1 October 2020|language=Dagbani|author=My Northern Achiever|date=20 March 2020}}</ref> ==Kundivihira== {{Reflist}} [[Pubu:1957 dɔɣam]] [[Pubu:Dagbamba]] [[Pubu:Paɣa]] [[Pubu:Ghana adiini tooni dana]] [[Pubu:C-Class]] [[Pubu:Ninsala ŋun na be o nyɛvuli ni]] l2px37zmyf3bv9d0jp0k1i76bb58q73 Tabibi 0 6773 42558 13091 2022-08-15T13:06:09Z Issahiddris 439 Edit wikitext text/x-wiki <span style="background-color:fuchsia;">'''E-Class'''</span>[[Lahabali kɔligu:Symbol_e_class.svg|20px]] [[Lahabali kɔligu:The_Scientific_Universe.png|right|thumb|300px|Tabibi.]] '''Tabibi''' baŋsim nyɛla kookali tuuni din laɣindi ka baŋdi baŋsim payapaya n-dɔli so shɛŋa din ni tooi zaŋ ŋa zahim n-paɣisi zuɣusaa mini Dunia ŋɔ binshɛɣu kam biɛhigu.<ref>https://www.oxfordreference.com/page/scienceandtech/science-and-technology</ref> == Kundivihira == {{reflist}} {{Tabibi baŋsim}} [[Pubu:Tabibi]] [[Pubu:Tabibi baŋsim]] [[Pubu:E-Class]] b6zvna9m2ybd4az3k03amq2o91lx3xu Tamale Teaching Hospital 0 6811 42644 34241 2022-08-15T22:40:58Z IDDRISU ABDUL-KADIR NINDOO 1815 Link wikitext text/x-wiki {{Databox}} {{E-Class}} <ref>{{Cite web|title=Tamale Teaching Hospital|url=https://www.moh.gov.gh/tamale-teaching-hospital/|access-date=2021-12-18|website=Ministry Of Health|language=en-US}}</ref> nyɛla bɔhimbu ni wuhibu ashibiti din be [[Northern Region|northern region]] [[Dagbaŋ]], [[Ghana]] Tudu yaɣili. [[Ghana]] tingbani puuni [[ashibiti]] kara ni, dini n-do buta zuɣu. Di nyɛla ashibiti shɛli Ghana tudu yaɣa anu maa zaa ashibtinima ni tiriti wuhiri barinima n-tahiri shɛli di yi ti niŋ ka bɛ ka barilim ŋɔ yaa bee di baŋsim. TTH ashibiti ŋɔ nyɛla din be Ghana tudu yaɣili kilomita ayi wɔɣilim (2&nbsp;km) m-be tiŋ' sunsuuni nudirigu yaɣili polo ka ʒi Tamale fɔŋ yuli booni [[Dohinnaayili]]. Di nyɛla ashibiti shɛli din mali niŋgbina vihibu maʒina. Ka lahi mali baŋdiba ban tibiri dɔriti balibu balibu ni. Di gbinila kpalanzuya ni [[University for Development Studies]] (UDS) din be tudu yaɣili ŋɔ n-lɛri karimbikura baŋsim din jɛndi dɔɣitɛ tali mini awurabatali polo. Ashibiti kara ata Ghana, [[Korle Bu Teaching Ashibiti]] mini [[Komfo Anokye Teaching ashibiti]] nuhi ni yi. == Taarihi == Ashibiti ŋɔ nyɛla ashibiti shɛli bɛ ni daa yoogi yuuni 1974<ref>{{Cite web|title=Tamale Teaching Hospital|url=https://www.ghanayello.com/company/52143/Tamale_Teaching_Hospital|access-date=2021-12-18|website=GhanaYello|language=en}}</ref><ref>{{Cite web|title=Healthcare - ADK Consortium|url=https://www.adk-consortium.com/posts/healthcare/16-rehabilitation-of-tamale-teaching-hospital-phase-/|access-date=2021-12-18|website=www.adk-consortium.com}}</ref>. [[Tamali|Tamale]] Regional Hospital n-daa nyɛ bɛ ni booni ashibiti ŋɔ yu' shɛli lala yuuni ŋɔ.<ref>{{cite web|url=https://www.myjoyonline.com/news/regional/tamale-teaching-hospital-receives-more-support-to-aid-in-covid-19-fight/|title=Tamale Teaching Hospital receives more support to aid in Covid-19 fight|accessdate=19 September 2020|author=Martina Bugri|date=15 May 2020|publisher=Myjoyonline}}</ref> Di daa kpami ni di bɔri alaafee n-tiri salinima ban be ti tudu yaɣili dibaata din nyɛ Tamale yaɣili, Waa yaɣili ni [[Bolgatanga|Boliga]] yaɣili (Northern Region, Upper West and Upper East). == Dariza Pahabu == 2005 yuuni ka tudu yaɣili dundɔŋ ni gɔmnanti du' zuɣu ([[Northern Regional Coordinating Council]]) daa gbuni kpalanzuya ni Ghana alaafee bɔmma yaɣili ([[Ghana Health Service]]) ka bɛ daa pahi ashibiti ŋɔ dariza m-paai bɔhimbu ni wuhibu ashibiti zaa shee. Dariza ŋɔ pahibu daa che ka Ashibiti ŋɔ nya zaashee din pahiri dibaata Ghana ashibitinima din wuhiri karimbihi. Lala ŋɔ daa niŋmi ni di kpaŋsi bɔhimbu ni wuhibu zaŋ ti UDS alaafee yaɣili karimbihi. == Di Kpamba == Tamale Teaching Hospital ni be kpeensheba nuuni nyɛla piniyini ka bɛ daa zaŋ ba wuhi salo silimiingoli February biɛɣ' pihita ayi ka yuuni 2019. Di kpamba n-nyɛ Mr. Mahmoud Hamid (kpuglana), Dr. David Zawumya Kolbilla, Prof. Francis A. Abantanga, Mr. George A. Atampugre, Dr. Abass Adam, Mrs. Dangnikuu Evelyn-Eda. Ban pahi n-nyɛ Mr. Kuuri Karim, Pham. Hamid Abdulai, Nana Agyei Mensah, Justice Eric Baah and Clara Tia Sulemana. == Kundivihira == {{reflist}} [[Pubu:Ghana ashibiti duri]] [[Pubu:E-Class]] [[Pubu:Lahabaya zaa]] e8rz4lfvmujyly5aektx8t11mnrz8bp 42646 42644 2022-08-15T22:42:39Z IDDRISU ABDUL-KADIR NINDOO 1815 Link wikitext text/x-wiki {{Databox}} {{E-Class}} <ref>{{Cite web|title=Tamale Teaching Hospital|url=https://www.moh.gov.gh/tamale-teaching-hospital/|access-date=2021-12-18|website=Ministry Of Health|language=en-US}}</ref> nyɛla bɔhimbu ni wuhibu ashibiti din be [[Northern Region|northern region]] [[Dagbaŋ]], [[Ghana]] Tudu yaɣili. [[Ghana]] tingbani puuni [[ashibiti]] kara ni, dini n-do buta zuɣu. Di nyɛla ashibiti shɛli [[Ghana]] tudu yaɣa anu maa zaa ashibtinima ni tiriti wuhiri barinima n-tahiri shɛli di yi ti niŋ ka bɛ ka barilim ŋɔ yaa bee di baŋsim. TTH ashibiti ŋɔ nyɛla din be Ghana tudu yaɣili kilomita ayi wɔɣilim (2&nbsp;km) m-be tiŋ' sunsuuni nudirigu yaɣili polo ka ʒi Tamale fɔŋ yuli booni [[Dohinnaayili]]. Di nyɛla ashibiti shɛli din mali niŋgbina vihibu maʒina. Ka lahi mali baŋdiba ban tibiri dɔriti balibu balibu ni. Di gbinila kpalanzuya ni [[University for Development Studies]] (UDS) din be tudu yaɣili ŋɔ n-lɛri karimbikura baŋsim din jɛndi dɔɣitɛ tali mini awurabatali polo. Ashibiti kara ata Ghana, [[Korle Bu Teaching Ashibiti]] mini [[Komfo Anokye Teaching ashibiti]] nuhi ni yi. == Taarihi == Ashibiti ŋɔ nyɛla ashibiti shɛli bɛ ni daa yoogi yuuni 1974<ref>{{Cite web|title=Tamale Teaching Hospital|url=https://www.ghanayello.com/company/52143/Tamale_Teaching_Hospital|access-date=2021-12-18|website=GhanaYello|language=en}}</ref><ref>{{Cite web|title=Healthcare - ADK Consortium|url=https://www.adk-consortium.com/posts/healthcare/16-rehabilitation-of-tamale-teaching-hospital-phase-/|access-date=2021-12-18|website=www.adk-consortium.com}}</ref>. [[Tamali|Tamale]] Regional Hospital n-daa nyɛ bɛ ni booni ashibiti ŋɔ yu' shɛli lala yuuni ŋɔ.<ref>{{cite web|url=https://www.myjoyonline.com/news/regional/tamale-teaching-hospital-receives-more-support-to-aid-in-covid-19-fight/|title=Tamale Teaching Hospital receives more support to aid in Covid-19 fight|accessdate=19 September 2020|author=Martina Bugri|date=15 May 2020|publisher=Myjoyonline}}</ref> Di daa kpami ni di bɔri alaafee n-tiri salinima ban be ti tudu yaɣili dibaata din nyɛ Tamale yaɣili, Waa yaɣili ni [[Bolgatanga|Boliga]] yaɣili (Northern Region, Upper West and Upper East). == Dariza Pahabu == 2005 yuuni ka tudu yaɣili dundɔŋ ni gɔmnanti du' zuɣu ([[Northern Regional Coordinating Council]]) daa gbuni kpalanzuya ni Ghana alaafee bɔmma yaɣili ([[Ghana Health Service]]) ka bɛ daa pahi ashibiti ŋɔ dariza m-paai bɔhimbu ni wuhibu ashibiti zaa shee. Dariza ŋɔ pahibu daa che ka Ashibiti ŋɔ nya zaashee din pahiri dibaata Ghana ashibitinima din wuhiri karimbihi. Lala ŋɔ daa niŋmi ni di kpaŋsi bɔhimbu ni wuhibu zaŋ ti UDS alaafee yaɣili karimbihi. == Di Kpamba == Tamale Teaching Hospital ni be kpeensheba nuuni nyɛla piniyini ka bɛ daa zaŋ ba wuhi salo silimiingoli February biɛɣ' pihita ayi ka yuuni 2019. Di kpamba n-nyɛ Mr. Mahmoud Hamid (kpuglana), Dr. David Zawumya Kolbilla, Prof. Francis A. Abantanga, Mr. George A. Atampugre, Dr. Abass Adam, Mrs. Dangnikuu Evelyn-Eda. Ban pahi n-nyɛ Mr. Kuuri Karim, Pham. Hamid Abdulai, Nana Agyei Mensah, Justice Eric Baah and Clara Tia Sulemana. == Kundivihira == {{reflist}} [[Pubu:Ghana ashibiti duri]] [[Pubu:E-Class]] [[Pubu:Lahabaya zaa]] jx7hxso4waqyxtcojzv7wl388gu7bi9 42647 42646 2022-08-15T22:43:24Z IDDRISU ABDUL-KADIR NINDOO 1815 link wikitext text/x-wiki {{Databox}} {{E-Class}} <ref>{{Cite web|title=Tamale Teaching Hospital|url=https://www.moh.gov.gh/tamale-teaching-hospital/|access-date=2021-12-18|website=Ministry Of Health|language=en-US}}</ref> nyɛla bɔhimbu ni wuhibu ashibiti din be [[Northern Region|northern region]] [[Dagbaŋ]], [[Ghana]] Tudu yaɣili. [[Ghana]] tingbani puuni [[ashibiti]] kara ni, dini n-do buta zuɣu. Di nyɛla ashibiti shɛli [[Ghana]] tudu yaɣa anu maa zaa ashibtinima ni tiriti wuhiri barinima n-tahiri shɛli di yi ti niŋ ka bɛ ka barilim ŋɔ yaa bee di baŋsim. TTH ashibiti ŋɔ nyɛla din be [[Ghana]] tudu yaɣili kilomita ayi wɔɣilim (2&nbsp;km) m-be tiŋ' sunsuuni nudirigu yaɣili polo ka ʒi Tamale fɔŋ yuli booni [[Dohinnaayili]]. Di nyɛla ashibiti shɛli din mali niŋgbina vihibu maʒina. Ka lahi mali baŋdiba ban tibiri dɔriti balibu balibu ni. Di gbinila kpalanzuya ni [[University for Development Studies]] (UDS) din be tudu yaɣili ŋɔ n-lɛri karimbikura baŋsim din jɛndi dɔɣitɛ tali mini awurabatali polo. Ashibiti kara ata Ghana, [[Korle Bu Teaching Ashibiti]] mini [[Komfo Anokye Teaching ashibiti]] nuhi ni yi. == Taarihi == Ashibiti ŋɔ nyɛla ashibiti shɛli bɛ ni daa yoogi yuuni 1974<ref>{{Cite web|title=Tamale Teaching Hospital|url=https://www.ghanayello.com/company/52143/Tamale_Teaching_Hospital|access-date=2021-12-18|website=GhanaYello|language=en}}</ref><ref>{{Cite web|title=Healthcare - ADK Consortium|url=https://www.adk-consortium.com/posts/healthcare/16-rehabilitation-of-tamale-teaching-hospital-phase-/|access-date=2021-12-18|website=www.adk-consortium.com}}</ref>. [[Tamali|Tamale]] Regional Hospital n-daa nyɛ bɛ ni booni ashibiti ŋɔ yu' shɛli lala yuuni ŋɔ.<ref>{{cite web|url=https://www.myjoyonline.com/news/regional/tamale-teaching-hospital-receives-more-support-to-aid-in-covid-19-fight/|title=Tamale Teaching Hospital receives more support to aid in Covid-19 fight|accessdate=19 September 2020|author=Martina Bugri|date=15 May 2020|publisher=Myjoyonline}}</ref> Di daa kpami ni di bɔri alaafee n-tiri salinima ban be ti tudu yaɣili dibaata din nyɛ Tamale yaɣili, Waa yaɣili ni [[Bolgatanga|Boliga]] yaɣili (Northern Region, Upper West and Upper East). == Dariza Pahabu == 2005 yuuni ka tudu yaɣili dundɔŋ ni gɔmnanti du' zuɣu ([[Northern Regional Coordinating Council]]) daa gbuni kpalanzuya ni Ghana alaafee bɔmma yaɣili ([[Ghana Health Service]]) ka bɛ daa pahi ashibiti ŋɔ dariza m-paai bɔhimbu ni wuhibu ashibiti zaa shee. Dariza ŋɔ pahibu daa che ka Ashibiti ŋɔ nya zaashee din pahiri dibaata Ghana ashibitinima din wuhiri karimbihi. Lala ŋɔ daa niŋmi ni di kpaŋsi bɔhimbu ni wuhibu zaŋ ti UDS alaafee yaɣili karimbihi. == Di Kpamba == Tamale Teaching Hospital ni be kpeensheba nuuni nyɛla piniyini ka bɛ daa zaŋ ba wuhi salo silimiingoli February biɛɣ' pihita ayi ka yuuni 2019. Di kpamba n-nyɛ Mr. Mahmoud Hamid (kpuglana), Dr. David Zawumya Kolbilla, Prof. Francis A. Abantanga, Mr. George A. Atampugre, Dr. Abass Adam, Mrs. Dangnikuu Evelyn-Eda. Ban pahi n-nyɛ Mr. Kuuri Karim, Pham. Hamid Abdulai, Nana Agyei Mensah, Justice Eric Baah and Clara Tia Sulemana. == Kundivihira == {{reflist}} [[Pubu:Ghana ashibiti duri]] [[Pubu:E-Class]] [[Pubu:Lahabaya zaa]] 2ztp1k27rt1zl2s5gy9hdq0olqw38vs 42648 42647 2022-08-15T22:44:14Z IDDRISU ABDUL-KADIR NINDOO 1815 Link wikitext text/x-wiki {{Databox}} {{E-Class}} <ref>{{Cite web|title=Tamale Teaching Hospital|url=https://www.moh.gov.gh/tamale-teaching-hospital/|access-date=2021-12-18|website=Ministry Of Health|language=en-US}}</ref> nyɛla bɔhimbu ni wuhibu ashibiti din be [[Northern Region|northern region]] [[Dagbaŋ]], [[Ghana]] Tudu yaɣili. [[Ghana]] tingbani puuni [[ashibiti]] kara ni, dini n-do buta zuɣu. Di nyɛla ashibiti shɛli [[Ghana]] tudu yaɣa anu maa zaa ashibtinima ni tiriti wuhiri barinima n-tahiri shɛli di yi ti niŋ ka bɛ ka barilim ŋɔ yaa bee di baŋsim. TTH ashibiti ŋɔ nyɛla din be [[Ghana]] tudu yaɣili kilomita ayi wɔɣilim (2&nbsp;km) m-be tiŋ' sunsuuni nudirigu yaɣili polo ka ʒi Tamale fɔŋ yuli booni [[Dohinnaayili]]. Di nyɛla ashibiti shɛli din mali niŋgbina vihibu maʒina. Ka lahi mali baŋdiba ban tibiri dɔriti balibu balibu ni. Di gbinila kpalanzuya ni [[University for Development Studies]] (UDS) din be tudu yaɣili ŋɔ n-lɛri karimbikura baŋsim din jɛndi dɔɣitɛ tali mini awurabatali polo. Ashibiti kara ata [[Ghana]], [[Korle Bu Teaching Ashibiti]] mini [[Komfo Anokye Teaching ashibiti]] nuhi ni yi. == Taarihi == Ashibiti ŋɔ nyɛla ashibiti shɛli bɛ ni daa yoogi yuuni 1974<ref>{{Cite web|title=Tamale Teaching Hospital|url=https://www.ghanayello.com/company/52143/Tamale_Teaching_Hospital|access-date=2021-12-18|website=GhanaYello|language=en}}</ref><ref>{{Cite web|title=Healthcare - ADK Consortium|url=https://www.adk-consortium.com/posts/healthcare/16-rehabilitation-of-tamale-teaching-hospital-phase-/|access-date=2021-12-18|website=www.adk-consortium.com}}</ref>. [[Tamali|Tamale]] Regional Hospital n-daa nyɛ bɛ ni booni ashibiti ŋɔ yu' shɛli lala yuuni ŋɔ.<ref>{{cite web|url=https://www.myjoyonline.com/news/regional/tamale-teaching-hospital-receives-more-support-to-aid-in-covid-19-fight/|title=Tamale Teaching Hospital receives more support to aid in Covid-19 fight|accessdate=19 September 2020|author=Martina Bugri|date=15 May 2020|publisher=Myjoyonline}}</ref> Di daa kpami ni di bɔri alaafee n-tiri salinima ban be ti tudu yaɣili dibaata din nyɛ Tamale yaɣili, Waa yaɣili ni [[Bolgatanga|Boliga]] yaɣili (Northern Region, Upper West and Upper East). == Dariza Pahabu == 2005 yuuni ka tudu yaɣili dundɔŋ ni gɔmnanti du' zuɣu ([[Northern Regional Coordinating Council]]) daa gbuni kpalanzuya ni Ghana alaafee bɔmma yaɣili ([[Ghana Health Service]]) ka bɛ daa pahi ashibiti ŋɔ dariza m-paai bɔhimbu ni wuhibu ashibiti zaa shee. Dariza ŋɔ pahibu daa che ka Ashibiti ŋɔ nya zaashee din pahiri dibaata Ghana ashibitinima din wuhiri karimbihi. Lala ŋɔ daa niŋmi ni di kpaŋsi bɔhimbu ni wuhibu zaŋ ti UDS alaafee yaɣili karimbihi. == Di Kpamba == Tamale Teaching Hospital ni be kpeensheba nuuni nyɛla piniyini ka bɛ daa zaŋ ba wuhi salo silimiingoli February biɛɣ' pihita ayi ka yuuni 2019. Di kpamba n-nyɛ Mr. Mahmoud Hamid (kpuglana), Dr. David Zawumya Kolbilla, Prof. Francis A. Abantanga, Mr. George A. Atampugre, Dr. Abass Adam, Mrs. Dangnikuu Evelyn-Eda. Ban pahi n-nyɛ Mr. Kuuri Karim, Pham. Hamid Abdulai, Nana Agyei Mensah, Justice Eric Baah and Clara Tia Sulemana. == Kundivihira == {{reflist}} [[Pubu:Ghana ashibiti duri]] [[Pubu:E-Class]] [[Pubu:Lahabaya zaa]] ru8f25z8v7sjthpddza5hplgbr0l9uc 42649 42648 2022-08-15T22:44:52Z IDDRISU ABDUL-KADIR NINDOO 1815 /* Taarihi */ Link wikitext text/x-wiki {{Databox}} {{E-Class}} <ref>{{Cite web|title=Tamale Teaching Hospital|url=https://www.moh.gov.gh/tamale-teaching-hospital/|access-date=2021-12-18|website=Ministry Of Health|language=en-US}}</ref> nyɛla bɔhimbu ni wuhibu ashibiti din be [[Northern Region|northern region]] [[Dagbaŋ]], [[Ghana]] Tudu yaɣili. [[Ghana]] tingbani puuni [[ashibiti]] kara ni, dini n-do buta zuɣu. Di nyɛla ashibiti shɛli [[Ghana]] tudu yaɣa anu maa zaa ashibtinima ni tiriti wuhiri barinima n-tahiri shɛli di yi ti niŋ ka bɛ ka barilim ŋɔ yaa bee di baŋsim. TTH ashibiti ŋɔ nyɛla din be [[Ghana]] tudu yaɣili kilomita ayi wɔɣilim (2&nbsp;km) m-be tiŋ' sunsuuni nudirigu yaɣili polo ka ʒi Tamale fɔŋ yuli booni [[Dohinnaayili]]. Di nyɛla ashibiti shɛli din mali niŋgbina vihibu maʒina. Ka lahi mali baŋdiba ban tibiri dɔriti balibu balibu ni. Di gbinila kpalanzuya ni [[University for Development Studies]] (UDS) din be tudu yaɣili ŋɔ n-lɛri karimbikura baŋsim din jɛndi dɔɣitɛ tali mini awurabatali polo. Ashibiti kara ata [[Ghana]], [[Korle Bu Teaching Ashibiti]] mini [[Komfo Anokye Teaching ashibiti]] nuhi ni yi. == Taarihi == Ashibiti ŋɔ nyɛla ashibiti shɛli bɛ ni daa yoogi yuuni 1974<ref>{{Cite web|title=Tamale Teaching Hospital|url=https://www.ghanayello.com/company/52143/Tamale_Teaching_Hospital|access-date=2021-12-18|website=GhanaYello|language=en}}</ref><ref>{{Cite web|title=Healthcare - ADK Consortium|url=https://www.adk-consortium.com/posts/healthcare/16-rehabilitation-of-tamale-teaching-hospital-phase-/|access-date=2021-12-18|website=www.adk-consortium.com}}</ref>. [[Tamali|Tamale]] Regional Hospital n-daa nyɛ bɛ ni booni ashibiti ŋɔ yu' shɛli lala yuuni ŋɔ.<ref>{{cite web|url=https://www.myjoyonline.com/news/regional/tamale-teaching-hospital-receives-more-support-to-aid-in-covid-19-fight/|title=Tamale Teaching Hospital receives more support to aid in Covid-19 fight|accessdate=19 September 2020|author=Martina Bugri|date=15 May 2020|publisher=Myjoyonline}}</ref> Di daa kpami ni di bɔri alaafee n-tiri salinima ban be ti tudu yaɣili dibaata din nyɛ [[Tamali|Tamale]] yaɣili, Waa yaɣili ni [[Bolgatanga|Boliga]] yaɣili (Northern Region, Upper West and Upper East). == Dariza Pahabu == 2005 yuuni ka tudu yaɣili dundɔŋ ni gɔmnanti du' zuɣu ([[Northern Regional Coordinating Council]]) daa gbuni kpalanzuya ni Ghana alaafee bɔmma yaɣili ([[Ghana Health Service]]) ka bɛ daa pahi ashibiti ŋɔ dariza m-paai bɔhimbu ni wuhibu ashibiti zaa shee. Dariza ŋɔ pahibu daa che ka Ashibiti ŋɔ nya zaashee din pahiri dibaata Ghana ashibitinima din wuhiri karimbihi. Lala ŋɔ daa niŋmi ni di kpaŋsi bɔhimbu ni wuhibu zaŋ ti UDS alaafee yaɣili karimbihi. == Di Kpamba == Tamale Teaching Hospital ni be kpeensheba nuuni nyɛla piniyini ka bɛ daa zaŋ ba wuhi salo silimiingoli February biɛɣ' pihita ayi ka yuuni 2019. Di kpamba n-nyɛ Mr. Mahmoud Hamid (kpuglana), Dr. David Zawumya Kolbilla, Prof. Francis A. Abantanga, Mr. George A. Atampugre, Dr. Abass Adam, Mrs. Dangnikuu Evelyn-Eda. Ban pahi n-nyɛ Mr. Kuuri Karim, Pham. Hamid Abdulai, Nana Agyei Mensah, Justice Eric Baah and Clara Tia Sulemana. == Kundivihira == {{reflist}} [[Pubu:Ghana ashibiti duri]] [[Pubu:E-Class]] [[Pubu:Lahabaya zaa]] sym10fwocdbazs8gj28d54kn9va8rda 42650 42649 2022-08-15T22:45:32Z IDDRISU ABDUL-KADIR NINDOO 1815 /* Taarihi */ Link wikitext text/x-wiki {{Databox}} {{E-Class}} <ref>{{Cite web|title=Tamale Teaching Hospital|url=https://www.moh.gov.gh/tamale-teaching-hospital/|access-date=2021-12-18|website=Ministry Of Health|language=en-US}}</ref> nyɛla bɔhimbu ni wuhibu ashibiti din be [[Northern Region|northern region]] [[Dagbaŋ]], [[Ghana]] Tudu yaɣili. [[Ghana]] tingbani puuni [[ashibiti]] kara ni, dini n-do buta zuɣu. Di nyɛla ashibiti shɛli [[Ghana]] tudu yaɣa anu maa zaa ashibtinima ni tiriti wuhiri barinima n-tahiri shɛli di yi ti niŋ ka bɛ ka barilim ŋɔ yaa bee di baŋsim. TTH ashibiti ŋɔ nyɛla din be [[Ghana]] tudu yaɣili kilomita ayi wɔɣilim (2&nbsp;km) m-be tiŋ' sunsuuni nudirigu yaɣili polo ka ʒi Tamale fɔŋ yuli booni [[Dohinnaayili]]. Di nyɛla ashibiti shɛli din mali niŋgbina vihibu maʒina. Ka lahi mali baŋdiba ban tibiri dɔriti balibu balibu ni. Di gbinila kpalanzuya ni [[University for Development Studies]] (UDS) din be tudu yaɣili ŋɔ n-lɛri karimbikura baŋsim din jɛndi dɔɣitɛ tali mini awurabatali polo. Ashibiti kara ata [[Ghana]], [[Korle Bu Teaching Ashibiti]] mini [[Komfo Anokye Teaching ashibiti]] nuhi ni yi. == Taarihi == Ashibiti ŋɔ nyɛla ashibiti shɛli bɛ ni daa yoogi yuuni 1974<ref>{{Cite web|title=Tamale Teaching Hospital|url=https://www.ghanayello.com/company/52143/Tamale_Teaching_Hospital|access-date=2021-12-18|website=GhanaYello|language=en}}</ref><ref>{{Cite web|title=Healthcare - ADK Consortium|url=https://www.adk-consortium.com/posts/healthcare/16-rehabilitation-of-tamale-teaching-hospital-phase-/|access-date=2021-12-18|website=www.adk-consortium.com}}</ref>. [[Tamali|Tamale]] Regional Hospital n-daa nyɛ bɛ ni booni ashibiti ŋɔ yu' shɛli lala yuuni ŋɔ.<ref>{{cite web|url=https://www.myjoyonline.com/news/regional/tamale-teaching-hospital-receives-more-support-to-aid-in-covid-19-fight/|title=Tamale Teaching Hospital receives more support to aid in Covid-19 fight|accessdate=19 September 2020|author=Martina Bugri|date=15 May 2020|publisher=Myjoyonline}}</ref> Di daa kpami ni di bɔri alaafee n-tiri salinima ban be ti tudu yaɣili dibaata din nyɛ [[Tamali|Tamale]] yaɣili, Waa yaɣili ni [[Bolgatanga|Boliga]] yaɣili ([[Northern Region]], Upper West and Upper East). == Dariza Pahabu == 2005 yuuni ka tudu yaɣili dundɔŋ ni gɔmnanti du' zuɣu ([[Northern Regional Coordinating Council]]) daa gbuni kpalanzuya ni Ghana alaafee bɔmma yaɣili ([[Ghana Health Service]]) ka bɛ daa pahi ashibiti ŋɔ dariza m-paai bɔhimbu ni wuhibu ashibiti zaa shee. Dariza ŋɔ pahibu daa che ka Ashibiti ŋɔ nya zaashee din pahiri dibaata Ghana ashibitinima din wuhiri karimbihi. Lala ŋɔ daa niŋmi ni di kpaŋsi bɔhimbu ni wuhibu zaŋ ti UDS alaafee yaɣili karimbihi. == Di Kpamba == Tamale Teaching Hospital ni be kpeensheba nuuni nyɛla piniyini ka bɛ daa zaŋ ba wuhi salo silimiingoli February biɛɣ' pihita ayi ka yuuni 2019. Di kpamba n-nyɛ Mr. Mahmoud Hamid (kpuglana), Dr. David Zawumya Kolbilla, Prof. Francis A. Abantanga, Mr. George A. Atampugre, Dr. Abass Adam, Mrs. Dangnikuu Evelyn-Eda. Ban pahi n-nyɛ Mr. Kuuri Karim, Pham. Hamid Abdulai, Nana Agyei Mensah, Justice Eric Baah and Clara Tia Sulemana. == Kundivihira == {{reflist}} [[Pubu:Ghana ashibiti duri]] [[Pubu:E-Class]] [[Pubu:Lahabaya zaa]] rma6seb7d8xvfj70ejrjoa1cqhk45g2 42651 42650 2022-08-15T22:46:13Z IDDRISU ABDUL-KADIR NINDOO 1815 /* Dariza Pahabu */ Link wikitext text/x-wiki {{Databox}} {{E-Class}} <ref>{{Cite web|title=Tamale Teaching Hospital|url=https://www.moh.gov.gh/tamale-teaching-hospital/|access-date=2021-12-18|website=Ministry Of Health|language=en-US}}</ref> nyɛla bɔhimbu ni wuhibu ashibiti din be [[Northern Region|northern region]] [[Dagbaŋ]], [[Ghana]] Tudu yaɣili. [[Ghana]] tingbani puuni [[ashibiti]] kara ni, dini n-do buta zuɣu. Di nyɛla ashibiti shɛli [[Ghana]] tudu yaɣa anu maa zaa ashibtinima ni tiriti wuhiri barinima n-tahiri shɛli di yi ti niŋ ka bɛ ka barilim ŋɔ yaa bee di baŋsim. TTH ashibiti ŋɔ nyɛla din be [[Ghana]] tudu yaɣili kilomita ayi wɔɣilim (2&nbsp;km) m-be tiŋ' sunsuuni nudirigu yaɣili polo ka ʒi Tamale fɔŋ yuli booni [[Dohinnaayili]]. Di nyɛla ashibiti shɛli din mali niŋgbina vihibu maʒina. Ka lahi mali baŋdiba ban tibiri dɔriti balibu balibu ni. Di gbinila kpalanzuya ni [[University for Development Studies]] (UDS) din be tudu yaɣili ŋɔ n-lɛri karimbikura baŋsim din jɛndi dɔɣitɛ tali mini awurabatali polo. Ashibiti kara ata [[Ghana]], [[Korle Bu Teaching Ashibiti]] mini [[Komfo Anokye Teaching ashibiti]] nuhi ni yi. == Taarihi == Ashibiti ŋɔ nyɛla ashibiti shɛli bɛ ni daa yoogi yuuni 1974<ref>{{Cite web|title=Tamale Teaching Hospital|url=https://www.ghanayello.com/company/52143/Tamale_Teaching_Hospital|access-date=2021-12-18|website=GhanaYello|language=en}}</ref><ref>{{Cite web|title=Healthcare - ADK Consortium|url=https://www.adk-consortium.com/posts/healthcare/16-rehabilitation-of-tamale-teaching-hospital-phase-/|access-date=2021-12-18|website=www.adk-consortium.com}}</ref>. [[Tamali|Tamale]] Regional Hospital n-daa nyɛ bɛ ni booni ashibiti ŋɔ yu' shɛli lala yuuni ŋɔ.<ref>{{cite web|url=https://www.myjoyonline.com/news/regional/tamale-teaching-hospital-receives-more-support-to-aid-in-covid-19-fight/|title=Tamale Teaching Hospital receives more support to aid in Covid-19 fight|accessdate=19 September 2020|author=Martina Bugri|date=15 May 2020|publisher=Myjoyonline}}</ref> Di daa kpami ni di bɔri alaafee n-tiri salinima ban be ti tudu yaɣili dibaata din nyɛ [[Tamali|Tamale]] yaɣili, Waa yaɣili ni [[Bolgatanga|Boliga]] yaɣili ([[Northern Region]], Upper West and Upper East). == Dariza Pahabu == 2005 yuuni ka tudu yaɣili dundɔŋ ni gɔmnanti du' zuɣu ([[Northern Regional Coordinating Council]]) daa gbuni kpalanzuya ni [[Ghana]] alaafee bɔmma yaɣili ([[Ghana Health Service]]) ka bɛ daa pahi ashibiti ŋɔ dariza m-paai bɔhimbu ni wuhibu ashibiti zaa shee. Dariza ŋɔ pahibu daa che ka Ashibiti ŋɔ nya zaashee din pahiri dibaata Ghana ashibitinima din wuhiri karimbihi. Lala ŋɔ daa niŋmi ni di kpaŋsi bɔhimbu ni wuhibu zaŋ ti UDS alaafee yaɣili karimbihi. == Di Kpamba == Tamale Teaching Hospital ni be kpeensheba nuuni nyɛla piniyini ka bɛ daa zaŋ ba wuhi salo silimiingoli February biɛɣ' pihita ayi ka yuuni 2019. Di kpamba n-nyɛ Mr. Mahmoud Hamid (kpuglana), Dr. David Zawumya Kolbilla, Prof. Francis A. Abantanga, Mr. George A. Atampugre, Dr. Abass Adam, Mrs. Dangnikuu Evelyn-Eda. Ban pahi n-nyɛ Mr. Kuuri Karim, Pham. Hamid Abdulai, Nana Agyei Mensah, Justice Eric Baah and Clara Tia Sulemana. == Kundivihira == {{reflist}} [[Pubu:Ghana ashibiti duri]] [[Pubu:E-Class]] [[Pubu:Lahabaya zaa]] 9cax7rrdyjdk4k2v3jgcyfyt6qo47wq 42652 42651 2022-08-15T22:46:42Z IDDRISU ABDUL-KADIR NINDOO 1815 /* Dariza Pahabu */ Link wikitext text/x-wiki {{Databox}} {{E-Class}} <ref>{{Cite web|title=Tamale Teaching Hospital|url=https://www.moh.gov.gh/tamale-teaching-hospital/|access-date=2021-12-18|website=Ministry Of Health|language=en-US}}</ref> nyɛla bɔhimbu ni wuhibu ashibiti din be [[Northern Region|northern region]] [[Dagbaŋ]], [[Ghana]] Tudu yaɣili. [[Ghana]] tingbani puuni [[ashibiti]] kara ni, dini n-do buta zuɣu. Di nyɛla ashibiti shɛli [[Ghana]] tudu yaɣa anu maa zaa ashibtinima ni tiriti wuhiri barinima n-tahiri shɛli di yi ti niŋ ka bɛ ka barilim ŋɔ yaa bee di baŋsim. TTH ashibiti ŋɔ nyɛla din be [[Ghana]] tudu yaɣili kilomita ayi wɔɣilim (2&nbsp;km) m-be tiŋ' sunsuuni nudirigu yaɣili polo ka ʒi Tamale fɔŋ yuli booni [[Dohinnaayili]]. Di nyɛla ashibiti shɛli din mali niŋgbina vihibu maʒina. Ka lahi mali baŋdiba ban tibiri dɔriti balibu balibu ni. Di gbinila kpalanzuya ni [[University for Development Studies]] (UDS) din be tudu yaɣili ŋɔ n-lɛri karimbikura baŋsim din jɛndi dɔɣitɛ tali mini awurabatali polo. Ashibiti kara ata [[Ghana]], [[Korle Bu Teaching Ashibiti]] mini [[Komfo Anokye Teaching ashibiti]] nuhi ni yi. == Taarihi == Ashibiti ŋɔ nyɛla ashibiti shɛli bɛ ni daa yoogi yuuni 1974<ref>{{Cite web|title=Tamale Teaching Hospital|url=https://www.ghanayello.com/company/52143/Tamale_Teaching_Hospital|access-date=2021-12-18|website=GhanaYello|language=en}}</ref><ref>{{Cite web|title=Healthcare - ADK Consortium|url=https://www.adk-consortium.com/posts/healthcare/16-rehabilitation-of-tamale-teaching-hospital-phase-/|access-date=2021-12-18|website=www.adk-consortium.com}}</ref>. [[Tamali|Tamale]] Regional Hospital n-daa nyɛ bɛ ni booni ashibiti ŋɔ yu' shɛli lala yuuni ŋɔ.<ref>{{cite web|url=https://www.myjoyonline.com/news/regional/tamale-teaching-hospital-receives-more-support-to-aid-in-covid-19-fight/|title=Tamale Teaching Hospital receives more support to aid in Covid-19 fight|accessdate=19 September 2020|author=Martina Bugri|date=15 May 2020|publisher=Myjoyonline}}</ref> Di daa kpami ni di bɔri alaafee n-tiri salinima ban be ti tudu yaɣili dibaata din nyɛ [[Tamali|Tamale]] yaɣili, Waa yaɣili ni [[Bolgatanga|Boliga]] yaɣili ([[Northern Region]], Upper West and Upper East). == Dariza Pahabu == 2005 yuuni ka tudu yaɣili dundɔŋ ni gɔmnanti du' zuɣu ([[Northern Regional Coordinating Council]]) daa gbuni kpalanzuya ni [[Ghana]] alaafee bɔmma yaɣili ([[Ghana Health Service]]) ka bɛ daa pahi ashibiti ŋɔ dariza m-paai bɔhimbu ni wuhibu ashibiti zaa shee. Dariza ŋɔ pahibu daa che ka Ashibiti ŋɔ nya zaashee din pahiri dibaata [[Ghana]] ashibitinima din wuhiri karimbihi. Lala ŋɔ daa niŋmi ni di kpaŋsi bɔhimbu ni wuhibu zaŋ ti UDS alaafee yaɣili karimbihi. == Di Kpamba == Tamale Teaching Hospital ni be kpeensheba nuuni nyɛla piniyini ka bɛ daa zaŋ ba wuhi salo silimiingoli February biɛɣ' pihita ayi ka yuuni 2019. Di kpamba n-nyɛ Mr. Mahmoud Hamid (kpuglana), Dr. David Zawumya Kolbilla, Prof. Francis A. Abantanga, Mr. George A. Atampugre, Dr. Abass Adam, Mrs. Dangnikuu Evelyn-Eda. Ban pahi n-nyɛ Mr. Kuuri Karim, Pham. Hamid Abdulai, Nana Agyei Mensah, Justice Eric Baah and Clara Tia Sulemana. == Kundivihira == {{reflist}} [[Pubu:Ghana ashibiti duri]] [[Pubu:E-Class]] [[Pubu:Lahabaya zaa]] mcxemzqhe6acm1h2bwyl9ysrp1ji9yy 42653 42652 2022-08-15T22:47:43Z IDDRISU ABDUL-KADIR NINDOO 1815 /* Di Kpamba */ Link wikitext text/x-wiki {{Databox}} {{E-Class}} <ref>{{Cite web|title=Tamale Teaching Hospital|url=https://www.moh.gov.gh/tamale-teaching-hospital/|access-date=2021-12-18|website=Ministry Of Health|language=en-US}}</ref> nyɛla bɔhimbu ni wuhibu ashibiti din be [[Northern Region|northern region]] [[Dagbaŋ]], [[Ghana]] Tudu yaɣili. [[Ghana]] tingbani puuni [[ashibiti]] kara ni, dini n-do buta zuɣu. Di nyɛla ashibiti shɛli [[Ghana]] tudu yaɣa anu maa zaa ashibtinima ni tiriti wuhiri barinima n-tahiri shɛli di yi ti niŋ ka bɛ ka barilim ŋɔ yaa bee di baŋsim. TTH ashibiti ŋɔ nyɛla din be [[Ghana]] tudu yaɣili kilomita ayi wɔɣilim (2&nbsp;km) m-be tiŋ' sunsuuni nudirigu yaɣili polo ka ʒi Tamale fɔŋ yuli booni [[Dohinnaayili]]. Di nyɛla ashibiti shɛli din mali niŋgbina vihibu maʒina. Ka lahi mali baŋdiba ban tibiri dɔriti balibu balibu ni. Di gbinila kpalanzuya ni [[University for Development Studies]] (UDS) din be tudu yaɣili ŋɔ n-lɛri karimbikura baŋsim din jɛndi dɔɣitɛ tali mini awurabatali polo. Ashibiti kara ata [[Ghana]], [[Korle Bu Teaching Ashibiti]] mini [[Komfo Anokye Teaching ashibiti]] nuhi ni yi. == Taarihi == Ashibiti ŋɔ nyɛla ashibiti shɛli bɛ ni daa yoogi yuuni 1974<ref>{{Cite web|title=Tamale Teaching Hospital|url=https://www.ghanayello.com/company/52143/Tamale_Teaching_Hospital|access-date=2021-12-18|website=GhanaYello|language=en}}</ref><ref>{{Cite web|title=Healthcare - ADK Consortium|url=https://www.adk-consortium.com/posts/healthcare/16-rehabilitation-of-tamale-teaching-hospital-phase-/|access-date=2021-12-18|website=www.adk-consortium.com}}</ref>. [[Tamali|Tamale]] Regional Hospital n-daa nyɛ bɛ ni booni ashibiti ŋɔ yu' shɛli lala yuuni ŋɔ.<ref>{{cite web|url=https://www.myjoyonline.com/news/regional/tamale-teaching-hospital-receives-more-support-to-aid-in-covid-19-fight/|title=Tamale Teaching Hospital receives more support to aid in Covid-19 fight|accessdate=19 September 2020|author=Martina Bugri|date=15 May 2020|publisher=Myjoyonline}}</ref> Di daa kpami ni di bɔri alaafee n-tiri salinima ban be ti tudu yaɣili dibaata din nyɛ [[Tamali|Tamale]] yaɣili, Waa yaɣili ni [[Bolgatanga|Boliga]] yaɣili ([[Northern Region]], Upper West and Upper East). == Dariza Pahabu == 2005 yuuni ka tudu yaɣili dundɔŋ ni gɔmnanti du' zuɣu ([[Northern Regional Coordinating Council]]) daa gbuni kpalanzuya ni [[Ghana]] alaafee bɔmma yaɣili ([[Ghana Health Service]]) ka bɛ daa pahi ashibiti ŋɔ dariza m-paai bɔhimbu ni wuhibu ashibiti zaa shee. Dariza ŋɔ pahibu daa che ka Ashibiti ŋɔ nya zaashee din pahiri dibaata [[Ghana]] ashibitinima din wuhiri karimbihi. Lala ŋɔ daa niŋmi ni di kpaŋsi bɔhimbu ni wuhibu zaŋ ti UDS alaafee yaɣili karimbihi. == Di Kpamba == [[Tamale Teaching Hospital]] ni be kpeensheba nuuni nyɛla piniyini ka bɛ daa zaŋ ba wuhi salo silimiingoli February biɛɣ' pihita ayi ka yuuni 2019. Di kpamba n-nyɛ Mr. Mahmoud Hamid (kpuglana), Dr. David Zawumya Kolbilla, Prof. Francis A. Abantanga, Mr. George A. Atampugre, Dr. Abass Adam, Mrs. Dangnikuu Evelyn-Eda. Ban pahi n-nyɛ Mr. Kuuri Karim, Pham. Hamid Abdulai, Nana Agyei Mensah, Justice Eric Baah and Clara Tia Sulemana. == Kundivihira == {{reflist}} [[Pubu:Ghana ashibiti duri]] [[Pubu:E-Class]] [[Pubu:Lahabaya zaa]] hlmb6nz8juvoeh3hz8raphw9l3fysu3 Tamali 0 6835 42675 42520 2022-08-15T23:20:15Z IDDRISU ABDUL-KADIR NINDOO 1815 Link wikitext text/x-wiki {{Databox}} {{C-Class}} '''Tamali''' n-nyɛ [[Northern Region|Northern region]] din be [[Ghana]] la tinzuɣu.<ref>{{cite web|url=http://www.tamale.climatemps.com/|title=Tamale Climate & Temperature|language=English|publisher=tamale.climatemps.com}}</ref> Saha ŋɔ [[Tamali]] nyɛla furila ni nyo n-kpa tiŋ' shɛli zaŋ chaŋ [[daabiligu]] polo West [[Africa]] yaɣili zaa. [[Suhudoo]] be Tamali ka mali tahama pam n-zaŋ ti [[daabihi.]] Tamalinima biɛh' suŋ ni saamba gbubibu polo nyɛla sokam ni di shɛhira ka lahi kpaŋsiri zosimli. Tamali m-pahi tiŋ' kara dibaata din galisi Ghana<ref>{{Cite web|title=Tamale – Travel guide at Wikivoyage|url=https://en.wikivoyage.org/wiki/Tamale|access-date=2021-11-15|website=en.wikivoyage.org|language=en}}</ref>. Ninvuɣ' biɛlim kamani 950,124 m-be Tamali. Di lahi nyɛla tiŋ' shɛli din zoori pam n-gari tinsi zaa din be [[West Africa]].<ref>{{cite web|url=https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/artikel.php?ID=270959|title=Tamale – West Africa’s Fastest Growing City|publisher=GhanaWeb|date=Sunday, 14 April 2013|language=English}}</ref><ref>{{cite web|url=https://population.mongabay.com/population/ghana/|title=Largest cities in Ghana|publisher=mongabay|language=English}}</ref> Tamalinima nyɛla ban nyee yo pukparilim, daabiligu n-lahi mali gumdi mibu mini kpakahili shitɔri<ref>{{Cite web|title=Tamale {{!}} Ghana {{!}} Britannica|url=https://www.britannica.com/place/Tamale-Ghana|access-date=2021-11-15|website=www.britannica.com|language=en}}</ref>. Pal' daa yila [[Kumahi]] n-kpa yaɣili ŋɔ n-ti gari Tamali tiŋ' puuni n-chaŋ [[Bolgatanga]], ka pal' chira yiri wulimpuɣili ni wulimluɣili na n-ti tuɣili. Ka [[Airport]] gba beni.Tamali nyɛla din zooi [[musuliminima|musulinima]] ka di zuɣu che ka jiŋa kalinli zooi tiŋa maa ni. Jiŋa kamani; [[Afa Ajura]] Jiŋli (Ambariyyah jiŋli), Amadiyyah jiŋli, Zaamiɣu jiŋli [[(Central Mosque)]] ni [[Afa Basha]] jiŋli (Nuuria mosque) n-ti pahi Manhaliya jiŋli ([[Afa Issah Bello]]) nyɛla niriba pam ni mi. Tamali mali zuliya balibu pam amaa [[Dagbamba]] n-galisi pam n-gari balli kam ban be Tamali<ref>{{Cite book|last=Eades|first=Jeremy Seymour|url=https://books.google.com.gh/books?id=IjlzSYnAKdQC&printsec=frontcover&dq=history+of+Tamale,+Ghana&hl=en&sa=X&redir_esc=y#v=onepage&q=history%20of%20Tamale,%20Ghana&f=false|title=Strangers and Traders: Yoruba Migrants, Markets, and the State in Northern Ghana|date=1994|publisher=Africa World Press|isbn=978-0-86543-420-2|language=en}}</ref>. == Taarihi == Tamali bɛla [[Ghana]] tudu palo, ka lahi za [[Ghana]] Tiŋzuɣiri ata sunsuuni tum kurumbuna saha. Di bala daansi ni [[Savannah Region]], [[Upper West Region]] ni [[North East Region]]. [[Vihigu]] wuhuya ni Tamali lɛbigimsim biɛɣukulo puuni n-galisi gari tiŋ kam [[West Africa]] zaa. Vihigu lahi wuhuya ni daabiligu, kɔhimma ni damma lahi zooya pam Tamali. Tamali mali nanima pam ka bɛ zuɣulana n-nyɛ Gukpe-naa. Gukpɛɣu mali tiŋkpansi pam ka lɛbigimsim paari di zaa<ref>{{Cite book|last=Bellwood-Howard|first=Imogen|url=https://books.google.com.gh/books?id=c-mpCgAAQBAJ&printsec=frontcover&dq=Tamale,+Ghana&hl=en&sa=X&redir_esc=y#v=onepage&q=Tamale,%20Ghana&f=false|title=Characteristics of Urban and Peri-urban Agriculture in West Africa: Results of an Exploratory Survey Conducted in Tamale (Ghana) and Ouagadougou (Burkina Faso)|last2=Häring|first2=Volker|last3=Karg|first3=Hanna|last4=Roessler|first4=Regina|last5=Schlesinger|first5=Johannes|last6=Shakya|first6=Martina|date=2015-10-06|publisher=International Water Management Institute (IWMI)|isbn=978-92-9090-821-0|language=en}}</ref><ref>{{Cite book|last=Bening|first=R. Bagulo|url=https://books.google.com.gh/books?id=6nKcAAAAMAAJ&q=history+of+Tamale,+Ghana&dq=history+of+Tamale,+Ghana&hl=en&sa=X&redir_esc=y|title=A History of Education in Northern Ghana, 1907-1976|date=1990|publisher=Ghana Universities Press|isbn=978-9964-3-0215-3|language=en}}</ref>. == Go n-gili == Tamali mali alepile paaki ti tali ka di bi waɣa ni Tamali tiŋpuuni. Alepile paaki ŋɔ n-zani ti tudu yaɣa ŋɔ zaa. Di mali alepilenima ka bɛ chani [[Ankara]], ka lahi mali alepilenima ka bɛ yiri Ankara kanna Tamali. Alepilenima ŋɔ shɛŋa n-nyɛ * [[African World Airlines|Africa World Airlines]] * [[Passion Airlines]] Tamali lahi mali lɔra bee loorinima kpɛbu shee, ka a yi yɛn go n-chaŋ Ghana tiŋzuɣu n-nya a ni tooi nya di loori ka di bi muɣisi a. Tamali mali lɔra ka di kuni tiŋsi kamani Ankara, Kumahi, [[Sunyani]], [[Tema]], [[Cape Coast]],[[Takoradi]], Ho, [[Bolgatanga]], [[Wa]], ni tiŋ shɛŋa din pahi. Loori teesanima shɛŋa n-nyɛ [[Metro Mass teesa]], [[Bus Stop]], [[Saŋkpaɣala teesa]], [[VVIP Legion]], [[Taxi Rank]], [[Abaabu teesa|Abaabuu teesa]]. Binshɛŋa nira ni ni tooi zaŋ n-gili Tamali n nyɛ; '''[[Yellow Yellow]]''': Di nyɛla cheche buɣim din nyɛ nabaata shɛli din ʒiri niriba anahi di puuni. Di yi ti niŋ ka daadama galisim paai niriba ayɔbu di puuni, bee n-yaɣi niriba anahi, din ŋuna di kpuɣimi yaɣi maa. Di kamanima zooya pam kamani; zaɣ' piɛlli, zaɣ' dozim, zaɣ' ʒee, zaɣ' sabinli, zaɣ' vakahili ni din pahi. '''Taxi:''' Di nyɛla loori saɣisinli n-kpuɣiri niriba anahi m-pahi ŋun duhiri maa zuɣu anu. == Mabi' Tinsi == Tamali mali mabiligu ni zɔsimli zaŋ chaŋ tiŋsi din be tiŋduya ni polo. Lala tiŋsi maa n nye: * Louisville, Kentucky din be [[United State of America]] la. * Fada N'gourma din be [[Burkina Faso]] tiŋ gbani la. * Commune II Niamey din be [[Niger]] tiŋgbani == Shikuru baŋsim == Tamali nyɛla din nyɛ baŋsim bɔbu shee n-ti sokam. Di mali karimbanima karinzɔŋ kara, shikuru bihi kura shikuruti nti pahi m mayaankalɛhi shikuruti. Tamali shikuruti galisim paagi 742 ka di puuni 94 n-nyɛ malaankalɛhi shikuruti, 304 primari shikuruti, 112 JHS shikuruti ni 14 SHS shikuruti. Tamali lahi mali nuuni tuumbaŋsim bɔhinbu shikuruti ka a ni tooi bɔhim baŋsim balibu kam n-di anfaani sɔhibiɛɣuni. :''Krimmin pahi: [[Tamali shikuruti]]'' == Ninvuɣu gahinda == * [[Mahamudu Bawumia]], bɛ dɔɣi o la yuuni 1963 ka o nyɛ tiŋgbani zuɣulaampaa nti Nana Akufu Addo ka lahi nyɛ siyaasa nira. * [[Haruna Iddrisu]] bɛ dɔɣi o la yuuni 1970 ka o nyɛ jintɔra zaŋ ti Tamale-South piibupiibu yaɣili n-lahi nyɛ toondana n-ti jintɔriba ban bi galisi jina duu.<ref>{{Cite web|title=Parliament of Ghana|url=https://www.parliament.gh/mps?mp=231|access-date=2021-11-16|website=www.parliament.gh}}</ref> * [[Ibrahim Basha|Sheikh Bayaan Ibrahim Basha]] * [[Alhassan Yahaya Seini]], alikaalimi mini legal aid kpɛma. * [[Mubarak Wakaso]], yuuni 1990 ka bɛ dɔɣi o ka o nyɛ boliŋmɛri baŋda.<ref>{{Cite web|title=Mubarak Wakaso, Biography|url=https://mobile.ghanaweb.com/person/Mubarak-Wakaso-5323|access-date=2021-11-16|website=mobile.ghanaweb.com}}</ref> * [[Abdul Majeed Waris]], bɛ dɔɣi o la yuuni 1991 ka o nyɛ boliŋmɛra.<ref>{{Cite web|title=Abdul Majeed Waris, Biography|url=https://mobile.ghanaweb.com/person/Abdul-Majeed-Waris-5356|access-date=2021-11-16|website=mobile.ghanaweb.com}}</ref> * [[Fancy Gadam]], yiliyiina ka bɛ dɔɣi o yuuni 1988. * [[Saeed Abubakr Zakaria|Saeed Abubakar Zakaria]]. *[[Abdul Rahman Baba]], o nyɛla bɔli'ŋmɛra, bɛ dɔɣi la yuuni 1994 silimin gɔli July daa baa ayi dali == Tuma == Tuun'shɛŋa Tamali nim ni zooi kabi tumda n-nyɛ kpaluu tuma, teela, ni fita tali. Din lahi pahi n-nyɛ macheligu, nakɔhigu, daabiligu, tanmɛbo, kaapinta tuma, weera tuma, peenta tuma, anfooni yaabu tuma, kperigu kperibu tuma, bindira kɔhibu, loori duhibu tuma ni pukparilim<ref>{{Cite book|last=MacGaffey|first=Wyatt|url=https://books.google.com.gh/books?id=6MQ-5Elyg2kC&printsec=frontcover&dq=history+of+Tamale,+Ghana&hl=en&sa=X&ved=2ahUKEwiRxLXIz5v1AhXMCuwKHXLTAUwQ6AF6BAgKEAI#v=onepage&q=history%20of%20Tamale,%20Ghana&f=false|title=Chiefs, Priests, and Praise-singers: History, Politics, and Land Ownership in Northern Ghana|date=2013|publisher=University of Virginia Press|isbn=978-0-8139-3386-3|language=en}}</ref>. == Dahi din be Tamali tingbani == Tamali nyɛla tiŋ shɛli din mali dahi pam, Dahi maa shɛŋa n-nyɛ; * Tamali Dakurili li *Abaaboo daa *Picona daa *Lamashaɣu daa<ref>{{Cite web|title=Tamale central market, Ghana {{!}} Africa, Ghana, African life|url=https://www.pinterest.com/pin/382806037065419686/|access-date=2021-11-16|website=www.pinterest.com|language=en}}</ref> *Kakpaɣiyili daa *Guu daa (niɣi daa) *Kalpohin daa *Kukuo daa * == Piibupiibu jintɔri yaɣa din be Tamali == Tamali nyɛla tiŋ shɛli din mali piibupiibu yaɣa anahi; ŋan nima n-nyɛ: # [[Tamali Central]] piibupiibu yaɣili # [[Tamali North]] piibupiibu yaɣili # [[Sagnarigu]] piibupiibu yaɣili<ref>{{Cite web|title=Parliament of Ghana|url=https://www.parliament.gh/mps?mp=233|access-date=2021-11-16|website=www.parliament.gh}}</ref> # [[Tamale South Constituency|Tamali South]] piibupiibu yaɣili # == Lahibali wuligibu teesa tuma duri == Biɛɣu kulo kam Tamali tingbani lahibaya tuma duri kuli pahirimi, Lahibaya teesanima ŋɔ pula buyi, walansi (Radio) teesanima mini ninliha kpanjɔɣu (TV) teesanima. '''TV teesa''' shɛŋa din be Tamali n-nyɛ; # Sagani TV # NTV # Zaa TV # Might TV. '''Radio teesa''' shɛŋa din be Tamali n-nyɛ; # Fiila FM 89.3 Mhz # Radio Savanna 91.3 Mhz # Zaa Radio 99.3 Mhz # Bishara Radio 97.7 Mhz # Justice FM 98.5 Mhz # Diamond 93.7 Mhz # North Star 92.1 Mhz # Radio Tamale 91.7 Mhz #Kesmi FM 107.1&nbsp;MHz #Neesim FM 100.1&nbsp;MHz #Suhupiɛlli Radio 103.3&nbsp;MHz #Gbangu FM 97.3&nbsp;MHz #Amana Radio 96.3&nbsp;MHz #123 Radio 99.7&nbsp;MHz #ABC Radio 100.9&nbsp;MHz #Angel FM 96.9&nbsp;MHz #Dagban Radio 102.5 #Kingdom Fm #Tawasul FM 95.7 == Pal' dahi din be Tamali == * Tamali zaŋ chaŋ [[Bolgatanga|Bolga]] palli * Tamali zaŋ chaŋ [[Kumahi|Kumasi]] palli * Tamali zaŋ chaŋ [[Salaga]] palli * Tamali zaŋ chaŋ [[Naya]] (Yendi) palli *Tamali zaŋ chaŋ [[Nantɔŋ|Nanton]] palli *Aboabo zaŋ chaŋ [[Nyohini]] palli *Aboabo zaŋ chaŋ [[Choggu]] palli *Tamali zaŋ chaŋ Daboya palli *Tamali zaŋ chaŋ Kumbungu palli *Tamali zaŋ chaŋ [[Tolon]] palli == Foŋdi mini tiŋkpaŋsi == Tamali bɔba pula bu nahi zuƔu. Bɔba maa n-nyɛ Tamali-north constituency, Tamali-south constituency, Tamali-central constituency n-ti pahi Sagnarigu constituency. Foŋdi mini tiŋkpaŋsi ŋan be constituency nim ŋɔ ni shɛŋa n-nyɛ [[Lamashaɣu]], [[Jisonaayili]], [[Banvum|Banvim]], [[Yapalisi]], Katariga, Gumbihini, Chaŋli, Ni din kam kpalim. : ''Yulimi [[Tamale foŋdi mini tiŋkpaŋsi]] zaa kpɛ'' == Dundɔŋni Gomnanti == Tamali mali la gominanti kpeen' so bɛ ni boli meyor la ka meyor maa sani yaa pam nyɛla din be o nuu ni ka o tumdi zaani [[gominanti]]. Mayor maa nyɛla [[Ghana]] tiŋgbani zuɣulana ni pii so ka o lee kuna ka kaansili (council) kpamba  ti saɣi ti o. Tɔ amaa punpɔŋɔ salo ban be Tamali yɛliya ni di tu ni di yi pa nyɛla salo zaa  piibu din yɛn kpaŋsi o kpamli maa ka che n-ti li dariza. Punpɔŋɔ Tamali mayor nyɛla [[Sule Salifu|Hon. Sule Salifu]].<ref>{{Cite web|title=I will consult broadly - New Mayor of Tamale - MyJoyOnline.com|url=https://www.myjoyonline.com/i-will-consult-broadly-new-mayor-of-tamale/|access-date=2021-11-15|website=www.myjoyonline.com|language=en-US}}</ref> maa nyɛla din zani ti dundɔŋ ni jintɔri duu (local Parliament) ka lahi zani ti dundɔŋ ni kpamba (local executive). == Dundɔŋni Gɔmnanti Kura == #Hon Sule Salifu == Saha Taɣibu Tamali puuni == Tamali mali la shɛɣini mini wuuni yuuni kam puuni, ka di be koppen's climate pubu ni. Tamali saa piini la silimin goli [[April]] hali ti kpa [[September]] bee [[October]] ka di yaa be [[July]] mini [[August]] ni. Wuuni mi piini la silimin gɔli November nti kpe April Piligu. Tamali mali la saha di baa ayi yuuni kam puuni. Dini n nyɛ '''Siɣili Saha''' Siɣili saha ka pukpariba gbandi ni bi kɔ. Saha ŋɔ, saa pilindi la mibu. Saa piligiri la silimin gɔli [[April]] zaŋ chaŋ silimin gɔli [[June]], di saha pukpariba kɔya ka biri bimbira ka shaɣu naan shɛi. Shaɣu shɛɛri la silimin gɔli [[July]] hali ni silimin gɔli [[September]] sunsuuni. '''Wuuni Saha''' Saha ŋɔ ka pukpariba kpuɣiri bindira. Wuuni pilindi la silimin gɔli [[October]] saha zaŋ hali ni silimin gɔli [[April]]. Di pilindimi ni wuntaŋ yaɣi yaɣi saha din gbai silimin gɔli [[October]] haali ni silimin gɔli [[December]] sunsuuni, ka kikaa mi dɛi hali ni silimin gɔli [[March]]. Din saha walugu gba dɛɛi n zaŋ kpɛ siɣili saha.<ref>{{Cite web|title=University for Development Studies, Tamale, Ghana {{!}} Climate Change and Food Security - Academia.edu|url=https://universityfordevelopmentstudies.academia.edu/Departments/Climate_Change_and_Food_Security/Documents|access-date=2021-11-16|website=universityfordevelopmentstudies.academia.edu}}</ref> Wuuni saha nyɛla tankpagbuligu ni tooi zooi pam ka di nyɛla mori mini tihi zaa kuumi. <center> {{Weather box |location = Tamale |single line = Yes |metric first = Yes |Jan record high C = 40.0 |Feb record high C = 41.5 |Mar record high C = 42.7 |Apr record high C = 42.8 |May record high C = 40.2 |Jun record high C = 37.8 |Jul record high C = 35.6 |Aug record high C = 35.4 |Sep record high C = 34.8 |Oct record high C = 38.2 |Nov record high C = 39.2 |Dec record high C = 38.6 |year record high C = 42.8 |Jan high C = 35.4 |Feb high C = 36.9 |Mar high C = 37.1 |Apr high C = 35.4 |May high C = 33.6 |Jun high C = 31.1 |Jul high C = 29.8 |Aug high C = 29.2 |Sep high C = 29.9 |Oct high C = 32.2 |Nov high C = 34.8 |Dec high C = 34.9 |year high C = 33.4 |Jan mean C = 27.9 |Feb mean C = 30.1 |Mar mean C = 30.9 |Apr mean C = 29.8 |May mean C = 28.6 |Jun mean C = 26.8 |Jul mean C = 26.0 |Aug mean C = 25.8 |Sep mean C = 25.9 |Oct mean C = 27.3 |Nov mean C = 28.2 |Dec mean C = 27.5 |year mean C = 27.9 |Jan low C = 20.4 |Feb low C = 22.8 |Mar low C = 24.6 |Apr low C = 24.6 |May low C = 23.6 |Jun low C = 22.5 |Jul low C = 22.1 |Aug low C = 21.9 |Sep low C = 21.8 |Oct low C = 21.9 |Nov low C = 21.6 |Dec low C = 20.3 |year low C = 22.3 |Jan record low C = 15.0 |Feb record low C = 16.1 |Mar record low C = 18.9 |Apr record low C = 19.4 |May record low C = 18.9 |Jun record low C = 18.9 |Jul record low C = 18.3 |Aug record low C = 18.9 |Sep record low C = 18.9 |Oct record low C = 18.9 |Nov record low C = 16.1 |Dec record low C = 13.9 |year record low C = 13.9 |precipitation colour = green |Jan precipitation mm = 4 |Feb precipitation mm = 12 |Mar precipitation mm = 48 |Apr precipitation mm = 88 |May precipitation mm = 112 |Jun precipitation mm = 146 |Jul precipitation mm = 142 |Aug precipitation mm = 198 |Sep precipitation mm = 231 |Oct precipitation mm = 92 |Nov precipitation mm = 14 |Dec precipitation mm = 3 |year precipitation mm = 1090 |unit precipitation days = 0.3 mm |Jan precipitation days = 1 |Feb precipitation days = 1 |Mar precipitation days = 4 |Apr precipitation days = 7 |May precipitation days = 10 |Jun precipitation days = 12 |Jul precipitation days = 13 |Aug precipitation days = 15 |Sep precipitation days = 19 |Oct precipitation days = 12 |Nov precipitation days = 2 |Dec precipitation days = 1 |year precipitation days = 97 |Jan humidity = 27 |Feb humidity = 32 |Mar humidity = 45 |Apr humidity = 61 |May humidity = 70 |Jun humidity = 77 |Jul humidity = 80 |Aug humidity = 79 |Sep humidity = 80 |Oct humidity = 74 |Nov humidity = 59 |Dec humidity = 40 |year humidity = 60 |Jan sun = 266.6 |Feb sun = 237.3 |Mar sun = 251.1 |Apr sun = 231.0 |May sun = 248.0 |Jun sun = 204.0 |Jul sun = 161.2 |Aug sun = 139.5 |Sep sun = 156.0 |Oct sun = 260.4 |Nov sun = 282.0 |Dec sun = 272.8 |year sun = |Jand sun = 8.6 |Febd sun = 8.4 |Mard sun = 8.1 |Aprd sun = 7.7 |Mayd sun = 8.0 |Jund sun = 6.8 |Juld sun = 5.2 |Augd sun = 4.5 |Sepd sun = 5.2 |Octd sun = 8.4 |Novd sun = 9.4 |Decd sun = 8.8 |yeard sun = 7.4 |source 1 = [[Deutscher Wetterdienst]]<ref name = DWD> {{cite web | url = http://www.dwd.de/DWD/klima/beratung/ak/ak_654180_kt.pdf | title = Klimatafel von Tamales / Ghana | work = Baseline climate means (1961-1990) from stations all over the world | publisher = Deutscher Wetterdienst | language = de | access-date = 18 October 2016}}</ref> }} </center> == Feera duri din be Tamali == Tamali nyɛla din mali feera duri pam, ka di pam nyɛla ban kpuɣiri tumtumdiba n niŋdi dinni. Di shɛŋa n-nyɛ Anashaara Tiles, Malitima n-ti pahi Wun-nam company Ltd. : ''Krimmin pahi: [[Tamale feera duri]]'' == Banki tuma duri == Tamali nyɛla tiŋ sheli Banki tuma duri ni zooi pam, shɛŋa nyɛla Gomnanti ni su shɛli ka shɛŋa nyɛ salinima gba ni su shɛli. Banki shɛŋa din be Tamali n-nyɛ [[Ghana Commercial Bank Ltd]] (GCB)<ref>{{Cite web|title=Banks companies in Tamale, Ghana - Page 1 - GhPlaces|url=https://ghplaces.com/Tamale/list/banks/c-884-273-1|access-date=2021-11-17|website=ghplaces.com}}</ref>, [[National Investment Bank]] ni [[Zenith Bank]]. : ''Karimmi pahi: [[Tamale banki tuma duri]]'' == Alepile paaki == Alepile paaki nyɛla bɛ ni daa zali ka di yabili nyɛ din kpaŋsiri linjimanima tuma [[dunia]] tɔbu shɛli din daa ŋme m-pahiri ayi la saha (World War II). [[Matuuka yiɣirigu]] lubu shee polo daa nyɛla bɛ ni bɔ shɛli Nyohini, kamani maali ayi Nuzaa Tamali yaɣili December,1940<ref>{{Cite web|title=Tamale Airport – GACL|url=https://www.gacl.com.gh/tamale-airport/|access-date=2021-11-15|language=en}}</ref>. Tuuli Gomnanti zaŋ ti Ghana tingbani daa dihi o nuu gbana zuɣu ni bɛ mɛ airport shɛli din nyɛ din ni tooi yi Dunia luɣili kam ni di zaŋ zali [[linjimanima]] maali pinyini Tamali wulimpuhili ni di zaŋ baŋsi di sochibisi zaashee/anfaani.<ref>{{Citation|title=Tamale Airport|date=2021-10-31|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Tamale_Airport&oldid=1052898804|work=Wikipedia|language=en|access-date=2021-11-15}}</ref> Di ni daa pili viɛnyɛla maa zuɣu, di daa ti chemi zali ni bɛ ni daa ŋme m-paai gomnanti di saha maa yuuni 1996 la. == Alaafee tuma duri == Tamali nyɛla tiŋ shɛli din mali alaafee tuma duri pam, di shɛŋa n-nyɛ; # KABSAD Scientific Hospital # Kalpohini Health Centre # Bagabaga CHPS Zone # Tamale West Hospital<ref>{{Cite web|title=Tamale West Hospital • Hospitals - Public • Tamale, Tamale|url=https://www.medpages.info/sf/index.php?page=organisation&orgcode=301633|access-date=2021-11-19|website=www.medpages.info}}</ref> # Tamale Central Hospital<ref>{{Cite web|title=Ghanahospitals.org|url=http://www.ghanahospitals.org/regions/district_facilities.php?r=northern&d=tamale%20municipal|access-date=2021-11-19|website=www.ghanahospitals.org}}</ref> # [[Lahabali kɔligu:Tamale Teaching Hospital 18.jpg|thumb|Tamale Teaching Hospital]]Tamale Teaching Hospital<ref>{{Cite web|title=Hospitals in Tamale: List of Health Facilities in Northern Region - Contact Details - YellGh.com|url=https://yellgh.com/hospitals-in-tamale-list-of-health-facilities-in-northern-region/|access-date=2021-11-19|language=en-GB}}</ref> # Bilpiela Health Centre #Kpanvo CHPS Zone #Vittin RCH #Malshegu CHPS Zone #Garizegu CHPS Zone #Lahagu CHPS #DUNGU CHPS ZONE #Habanna Medical Center #Rabito Clinic #God's care community hospital<ref>{{Cite web|title=God Cares Community Hospital, Northern|url=https://vymaps.com/GH/God-Cares-Community-Hospital-O6644165408/|access-date=2021-11-19|website=vymaps.com}}</ref> #Nyohini clinic #Gbambaya clinic #Marshal Medical Centre Limited #Mansusu Clinic and Diagnostic Centre #St Lucy Polyclinic == Tuunshɛŋa din na tumda == * * * [[Tamale interchange]] din saɣi naabu kaman vaabu pihinii pubu kobgi puuni. Tahama beni n wuhi ni tuma ŋɔ nyɛla din yɛn naai yuuni 2021 bahigu.<ref>{{Cite web|last=Bureau|first=Communications|title=Tamale Interchange 80% Complete; Tamale-Daboya Road To Be Completed In November 2023|url=https://presidency.gov.gh/index.php/briefing-room/news-style-2/1980-tamale-interchange-80-complete-tamale-daboya-road-to-be-completed-in-november-2023|access-date=2021-11-15|website=presidency.gov.gh|language=en-gb}}</ref> * Tamale International Airport phase two la nyɛla beni na tumdi shɛli. * Vitting Harbour & Mall * == Saamba Du' gbɛra == 1. Picona Hotel 2. Radarch Lodge and Conference Centre 3. Miricha Hotel 4. Nim Avenue 5. Modern City Hotel 6. Sabonkudi estates 7. Regal hotel 8. Target Hills hotel 9. Pioneer lodge 10. B Sheini hotel 11. Naat guesthouse 12. Ganaa hotel 13. Global dream hotel 14. Mariam hotel 15. Walji lodge == Anfoonima == <gallery mode="packed" widths="150" heights="200"> Lahabali kɔligu:Road, Tamale.jpg|<center>Tamali palli</center> Lahabali kɔligu:Highway, Tamale.jpg|<center>Tamali palli daa</center> Lahabali kɔligu:Stadium tamale2.jpg|<center>Tamali yiɣi jam paaki</center> Lahabali kɔligu:Tamale fashion week 2020 2.jpg|<center>Tamale fashion week</center> Lahabali kɔligu:Agriculture Factory, Tamale.jpg|<center>Agriculture Factory in Tamale</center> Lahabali kɔligu:Tamale Teaching Hospital 4.jpg|<center>[[Tamale Teaching Hospital|Tamali ashipti titali]]</center> Lahabali kɔligu:Tamale Airport, Northern Ghana.jpg|<center>Alapele paaki</center> Lahabali kɔligu:Aboabo-market Tamale.jpg|<center>Abaaboo daa</center> Lahabali kɔligu:Tamale Central.jpg|<center>Tamali sunsuuni</center> </gallery> == Kundivihira == <references responsive="" /> [[Pubu:Ghana bɔba tinzuɣa]] [[Pubu:C-Class]] [[Pubu:Tiŋsi]] [[Pubu:Africa]] [[Pubu:Lahabaya zaa]] sfezala81wt6o88vlncrmzrcvjmr67z 42676 42675 2022-08-15T23:21:00Z IDDRISU ABDUL-KADIR NINDOO 1815 Link wikitext text/x-wiki {{Databox}} {{C-Class}} '''Tamali''' n-nyɛ [[Northern Region|Northern region]] din be [[Ghana]] la tinzuɣu.<ref>{{cite web|url=http://www.tamale.climatemps.com/|title=Tamale Climate & Temperature|language=English|publisher=tamale.climatemps.com}}</ref> Saha ŋɔ [[Tamali]] nyɛla furila ni nyo n-kpa tiŋ' shɛli zaŋ chaŋ [[daabiligu]] polo West [[Africa]] yaɣili zaa. [[Suhudoo]] be [[Tamali]] ka mali tahama pam n-zaŋ ti [[daabihi.]] Tamalinima biɛh' suŋ ni saamba gbubibu polo nyɛla sokam ni di shɛhira ka lahi kpaŋsiri zosimli. Tamali m-pahi tiŋ' kara dibaata din galisi Ghana<ref>{{Cite web|title=Tamale – Travel guide at Wikivoyage|url=https://en.wikivoyage.org/wiki/Tamale|access-date=2021-11-15|website=en.wikivoyage.org|language=en}}</ref>. Ninvuɣ' biɛlim kamani 950,124 m-be Tamali. Di lahi nyɛla tiŋ' shɛli din zoori pam n-gari tinsi zaa din be [[West Africa]].<ref>{{cite web|url=https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/artikel.php?ID=270959|title=Tamale – West Africa’s Fastest Growing City|publisher=GhanaWeb|date=Sunday, 14 April 2013|language=English}}</ref><ref>{{cite web|url=https://population.mongabay.com/population/ghana/|title=Largest cities in Ghana|publisher=mongabay|language=English}}</ref> Tamalinima nyɛla ban nyee yo pukparilim, daabiligu n-lahi mali gumdi mibu mini kpakahili shitɔri<ref>{{Cite web|title=Tamale {{!}} Ghana {{!}} Britannica|url=https://www.britannica.com/place/Tamale-Ghana|access-date=2021-11-15|website=www.britannica.com|language=en}}</ref>. Pal' daa yila [[Kumahi]] n-kpa yaɣili ŋɔ n-ti gari Tamali tiŋ' puuni n-chaŋ [[Bolgatanga]], ka pal' chira yiri wulimpuɣili ni wulimluɣili na n-ti tuɣili. Ka [[Airport]] gba beni.Tamali nyɛla din zooi [[musuliminima|musulinima]] ka di zuɣu che ka jiŋa kalinli zooi tiŋa maa ni. Jiŋa kamani; [[Afa Ajura]] Jiŋli (Ambariyyah jiŋli), Amadiyyah jiŋli, Zaamiɣu jiŋli [[(Central Mosque)]] ni [[Afa Basha]] jiŋli (Nuuria mosque) n-ti pahi Manhaliya jiŋli ([[Afa Issah Bello]]) nyɛla niriba pam ni mi. Tamali mali zuliya balibu pam amaa [[Dagbamba]] n-galisi pam n-gari balli kam ban be Tamali<ref>{{Cite book|last=Eades|first=Jeremy Seymour|url=https://books.google.com.gh/books?id=IjlzSYnAKdQC&printsec=frontcover&dq=history+of+Tamale,+Ghana&hl=en&sa=X&redir_esc=y#v=onepage&q=history%20of%20Tamale,%20Ghana&f=false|title=Strangers and Traders: Yoruba Migrants, Markets, and the State in Northern Ghana|date=1994|publisher=Africa World Press|isbn=978-0-86543-420-2|language=en}}</ref>. == Taarihi == Tamali bɛla [[Ghana]] tudu palo, ka lahi za [[Ghana]] Tiŋzuɣiri ata sunsuuni tum kurumbuna saha. Di bala daansi ni [[Savannah Region]], [[Upper West Region]] ni [[North East Region]]. [[Vihigu]] wuhuya ni Tamali lɛbigimsim biɛɣukulo puuni n-galisi gari tiŋ kam [[West Africa]] zaa. Vihigu lahi wuhuya ni daabiligu, kɔhimma ni damma lahi zooya pam Tamali. Tamali mali nanima pam ka bɛ zuɣulana n-nyɛ Gukpe-naa. Gukpɛɣu mali tiŋkpansi pam ka lɛbigimsim paari di zaa<ref>{{Cite book|last=Bellwood-Howard|first=Imogen|url=https://books.google.com.gh/books?id=c-mpCgAAQBAJ&printsec=frontcover&dq=Tamale,+Ghana&hl=en&sa=X&redir_esc=y#v=onepage&q=Tamale,%20Ghana&f=false|title=Characteristics of Urban and Peri-urban Agriculture in West Africa: Results of an Exploratory Survey Conducted in Tamale (Ghana) and Ouagadougou (Burkina Faso)|last2=Häring|first2=Volker|last3=Karg|first3=Hanna|last4=Roessler|first4=Regina|last5=Schlesinger|first5=Johannes|last6=Shakya|first6=Martina|date=2015-10-06|publisher=International Water Management Institute (IWMI)|isbn=978-92-9090-821-0|language=en}}</ref><ref>{{Cite book|last=Bening|first=R. Bagulo|url=https://books.google.com.gh/books?id=6nKcAAAAMAAJ&q=history+of+Tamale,+Ghana&dq=history+of+Tamale,+Ghana&hl=en&sa=X&redir_esc=y|title=A History of Education in Northern Ghana, 1907-1976|date=1990|publisher=Ghana Universities Press|isbn=978-9964-3-0215-3|language=en}}</ref>. == Go n-gili == Tamali mali alepile paaki ti tali ka di bi waɣa ni Tamali tiŋpuuni. Alepile paaki ŋɔ n-zani ti tudu yaɣa ŋɔ zaa. Di mali alepilenima ka bɛ chani [[Ankara]], ka lahi mali alepilenima ka bɛ yiri Ankara kanna Tamali. Alepilenima ŋɔ shɛŋa n-nyɛ * [[African World Airlines|Africa World Airlines]] * [[Passion Airlines]] Tamali lahi mali lɔra bee loorinima kpɛbu shee, ka a yi yɛn go n-chaŋ Ghana tiŋzuɣu n-nya a ni tooi nya di loori ka di bi muɣisi a. Tamali mali lɔra ka di kuni tiŋsi kamani Ankara, Kumahi, [[Sunyani]], [[Tema]], [[Cape Coast]],[[Takoradi]], Ho, [[Bolgatanga]], [[Wa]], ni tiŋ shɛŋa din pahi. Loori teesanima shɛŋa n-nyɛ [[Metro Mass teesa]], [[Bus Stop]], [[Saŋkpaɣala teesa]], [[VVIP Legion]], [[Taxi Rank]], [[Abaabu teesa|Abaabuu teesa]]. Binshɛŋa nira ni ni tooi zaŋ n-gili Tamali n nyɛ; '''[[Yellow Yellow]]''': Di nyɛla cheche buɣim din nyɛ nabaata shɛli din ʒiri niriba anahi di puuni. Di yi ti niŋ ka daadama galisim paai niriba ayɔbu di puuni, bee n-yaɣi niriba anahi, din ŋuna di kpuɣimi yaɣi maa. Di kamanima zooya pam kamani; zaɣ' piɛlli, zaɣ' dozim, zaɣ' ʒee, zaɣ' sabinli, zaɣ' vakahili ni din pahi. '''Taxi:''' Di nyɛla loori saɣisinli n-kpuɣiri niriba anahi m-pahi ŋun duhiri maa zuɣu anu. == Mabi' Tinsi == Tamali mali mabiligu ni zɔsimli zaŋ chaŋ tiŋsi din be tiŋduya ni polo. Lala tiŋsi maa n nye: * Louisville, Kentucky din be [[United State of America]] la. * Fada N'gourma din be [[Burkina Faso]] tiŋ gbani la. * Commune II Niamey din be [[Niger]] tiŋgbani == Shikuru baŋsim == Tamali nyɛla din nyɛ baŋsim bɔbu shee n-ti sokam. Di mali karimbanima karinzɔŋ kara, shikuru bihi kura shikuruti nti pahi m mayaankalɛhi shikuruti. Tamali shikuruti galisim paagi 742 ka di puuni 94 n-nyɛ malaankalɛhi shikuruti, 304 primari shikuruti, 112 JHS shikuruti ni 14 SHS shikuruti. Tamali lahi mali nuuni tuumbaŋsim bɔhinbu shikuruti ka a ni tooi bɔhim baŋsim balibu kam n-di anfaani sɔhibiɛɣuni. :''Krimmin pahi: [[Tamali shikuruti]]'' == Ninvuɣu gahinda == * [[Mahamudu Bawumia]], bɛ dɔɣi o la yuuni 1963 ka o nyɛ tiŋgbani zuɣulaampaa nti Nana Akufu Addo ka lahi nyɛ siyaasa nira. * [[Haruna Iddrisu]] bɛ dɔɣi o la yuuni 1970 ka o nyɛ jintɔra zaŋ ti Tamale-South piibupiibu yaɣili n-lahi nyɛ toondana n-ti jintɔriba ban bi galisi jina duu.<ref>{{Cite web|title=Parliament of Ghana|url=https://www.parliament.gh/mps?mp=231|access-date=2021-11-16|website=www.parliament.gh}}</ref> * [[Ibrahim Basha|Sheikh Bayaan Ibrahim Basha]] * [[Alhassan Yahaya Seini]], alikaalimi mini legal aid kpɛma. * [[Mubarak Wakaso]], yuuni 1990 ka bɛ dɔɣi o ka o nyɛ boliŋmɛri baŋda.<ref>{{Cite web|title=Mubarak Wakaso, Biography|url=https://mobile.ghanaweb.com/person/Mubarak-Wakaso-5323|access-date=2021-11-16|website=mobile.ghanaweb.com}}</ref> * [[Abdul Majeed Waris]], bɛ dɔɣi o la yuuni 1991 ka o nyɛ boliŋmɛra.<ref>{{Cite web|title=Abdul Majeed Waris, Biography|url=https://mobile.ghanaweb.com/person/Abdul-Majeed-Waris-5356|access-date=2021-11-16|website=mobile.ghanaweb.com}}</ref> * [[Fancy Gadam]], yiliyiina ka bɛ dɔɣi o yuuni 1988. * [[Saeed Abubakr Zakaria|Saeed Abubakar Zakaria]]. *[[Abdul Rahman Baba]], o nyɛla bɔli'ŋmɛra, bɛ dɔɣi la yuuni 1994 silimin gɔli July daa baa ayi dali == Tuma == Tuun'shɛŋa Tamali nim ni zooi kabi tumda n-nyɛ kpaluu tuma, teela, ni fita tali. Din lahi pahi n-nyɛ macheligu, nakɔhigu, daabiligu, tanmɛbo, kaapinta tuma, weera tuma, peenta tuma, anfooni yaabu tuma, kperigu kperibu tuma, bindira kɔhibu, loori duhibu tuma ni pukparilim<ref>{{Cite book|last=MacGaffey|first=Wyatt|url=https://books.google.com.gh/books?id=6MQ-5Elyg2kC&printsec=frontcover&dq=history+of+Tamale,+Ghana&hl=en&sa=X&ved=2ahUKEwiRxLXIz5v1AhXMCuwKHXLTAUwQ6AF6BAgKEAI#v=onepage&q=history%20of%20Tamale,%20Ghana&f=false|title=Chiefs, Priests, and Praise-singers: History, Politics, and Land Ownership in Northern Ghana|date=2013|publisher=University of Virginia Press|isbn=978-0-8139-3386-3|language=en}}</ref>. == Dahi din be Tamali tingbani == Tamali nyɛla tiŋ shɛli din mali dahi pam, Dahi maa shɛŋa n-nyɛ; * Tamali Dakurili li *Abaaboo daa *Picona daa *Lamashaɣu daa<ref>{{Cite web|title=Tamale central market, Ghana {{!}} Africa, Ghana, African life|url=https://www.pinterest.com/pin/382806037065419686/|access-date=2021-11-16|website=www.pinterest.com|language=en}}</ref> *Kakpaɣiyili daa *Guu daa (niɣi daa) *Kalpohin daa *Kukuo daa * == Piibupiibu jintɔri yaɣa din be Tamali == Tamali nyɛla tiŋ shɛli din mali piibupiibu yaɣa anahi; ŋan nima n-nyɛ: # [[Tamali Central]] piibupiibu yaɣili # [[Tamali North]] piibupiibu yaɣili # [[Sagnarigu]] piibupiibu yaɣili<ref>{{Cite web|title=Parliament of Ghana|url=https://www.parliament.gh/mps?mp=233|access-date=2021-11-16|website=www.parliament.gh}}</ref> # [[Tamale South Constituency|Tamali South]] piibupiibu yaɣili # == Lahibali wuligibu teesa tuma duri == Biɛɣu kulo kam Tamali tingbani lahibaya tuma duri kuli pahirimi, Lahibaya teesanima ŋɔ pula buyi, walansi (Radio) teesanima mini ninliha kpanjɔɣu (TV) teesanima. '''TV teesa''' shɛŋa din be Tamali n-nyɛ; # Sagani TV # NTV # Zaa TV # Might TV. '''Radio teesa''' shɛŋa din be Tamali n-nyɛ; # Fiila FM 89.3 Mhz # Radio Savanna 91.3 Mhz # Zaa Radio 99.3 Mhz # Bishara Radio 97.7 Mhz # Justice FM 98.5 Mhz # Diamond 93.7 Mhz # North Star 92.1 Mhz # Radio Tamale 91.7 Mhz #Kesmi FM 107.1&nbsp;MHz #Neesim FM 100.1&nbsp;MHz #Suhupiɛlli Radio 103.3&nbsp;MHz #Gbangu FM 97.3&nbsp;MHz #Amana Radio 96.3&nbsp;MHz #123 Radio 99.7&nbsp;MHz #ABC Radio 100.9&nbsp;MHz #Angel FM 96.9&nbsp;MHz #Dagban Radio 102.5 #Kingdom Fm #Tawasul FM 95.7 == Pal' dahi din be Tamali == * Tamali zaŋ chaŋ [[Bolgatanga|Bolga]] palli * Tamali zaŋ chaŋ [[Kumahi|Kumasi]] palli * Tamali zaŋ chaŋ [[Salaga]] palli * Tamali zaŋ chaŋ [[Naya]] (Yendi) palli *Tamali zaŋ chaŋ [[Nantɔŋ|Nanton]] palli *Aboabo zaŋ chaŋ [[Nyohini]] palli *Aboabo zaŋ chaŋ [[Choggu]] palli *Tamali zaŋ chaŋ Daboya palli *Tamali zaŋ chaŋ Kumbungu palli *Tamali zaŋ chaŋ [[Tolon]] palli == Foŋdi mini tiŋkpaŋsi == Tamali bɔba pula bu nahi zuƔu. Bɔba maa n-nyɛ Tamali-north constituency, Tamali-south constituency, Tamali-central constituency n-ti pahi Sagnarigu constituency. Foŋdi mini tiŋkpaŋsi ŋan be constituency nim ŋɔ ni shɛŋa n-nyɛ [[Lamashaɣu]], [[Jisonaayili]], [[Banvum|Banvim]], [[Yapalisi]], Katariga, Gumbihini, Chaŋli, Ni din kam kpalim. : ''Yulimi [[Tamale foŋdi mini tiŋkpaŋsi]] zaa kpɛ'' == Dundɔŋni Gomnanti == Tamali mali la gominanti kpeen' so bɛ ni boli meyor la ka meyor maa sani yaa pam nyɛla din be o nuu ni ka o tumdi zaani [[gominanti]]. Mayor maa nyɛla [[Ghana]] tiŋgbani zuɣulana ni pii so ka o lee kuna ka kaansili (council) kpamba  ti saɣi ti o. Tɔ amaa punpɔŋɔ salo ban be Tamali yɛliya ni di tu ni di yi pa nyɛla salo zaa  piibu din yɛn kpaŋsi o kpamli maa ka che n-ti li dariza. Punpɔŋɔ Tamali mayor nyɛla [[Sule Salifu|Hon. Sule Salifu]].<ref>{{Cite web|title=I will consult broadly - New Mayor of Tamale - MyJoyOnline.com|url=https://www.myjoyonline.com/i-will-consult-broadly-new-mayor-of-tamale/|access-date=2021-11-15|website=www.myjoyonline.com|language=en-US}}</ref> maa nyɛla din zani ti dundɔŋ ni jintɔri duu (local Parliament) ka lahi zani ti dundɔŋ ni kpamba (local executive). == Dundɔŋni Gɔmnanti Kura == #Hon Sule Salifu == Saha Taɣibu Tamali puuni == Tamali mali la shɛɣini mini wuuni yuuni kam puuni, ka di be koppen's climate pubu ni. Tamali saa piini la silimin goli [[April]] hali ti kpa [[September]] bee [[October]] ka di yaa be [[July]] mini [[August]] ni. Wuuni mi piini la silimin gɔli November nti kpe April Piligu. Tamali mali la saha di baa ayi yuuni kam puuni. Dini n nyɛ '''Siɣili Saha''' Siɣili saha ka pukpariba gbandi ni bi kɔ. Saha ŋɔ, saa pilindi la mibu. Saa piligiri la silimin gɔli [[April]] zaŋ chaŋ silimin gɔli [[June]], di saha pukpariba kɔya ka biri bimbira ka shaɣu naan shɛi. Shaɣu shɛɛri la silimin gɔli [[July]] hali ni silimin gɔli [[September]] sunsuuni. '''Wuuni Saha''' Saha ŋɔ ka pukpariba kpuɣiri bindira. Wuuni pilindi la silimin gɔli [[October]] saha zaŋ hali ni silimin gɔli [[April]]. Di pilindimi ni wuntaŋ yaɣi yaɣi saha din gbai silimin gɔli [[October]] haali ni silimin gɔli [[December]] sunsuuni, ka kikaa mi dɛi hali ni silimin gɔli [[March]]. Din saha walugu gba dɛɛi n zaŋ kpɛ siɣili saha.<ref>{{Cite web|title=University for Development Studies, Tamale, Ghana {{!}} Climate Change and Food Security - Academia.edu|url=https://universityfordevelopmentstudies.academia.edu/Departments/Climate_Change_and_Food_Security/Documents|access-date=2021-11-16|website=universityfordevelopmentstudies.academia.edu}}</ref> Wuuni saha nyɛla tankpagbuligu ni tooi zooi pam ka di nyɛla mori mini tihi zaa kuumi. <center> {{Weather box |location = Tamale |single line = Yes |metric first = Yes |Jan record high C = 40.0 |Feb record high C = 41.5 |Mar record high C = 42.7 |Apr record high C = 42.8 |May record high C = 40.2 |Jun record high C = 37.8 |Jul record high C = 35.6 |Aug record high C = 35.4 |Sep record high C = 34.8 |Oct record high C = 38.2 |Nov record high C = 39.2 |Dec record high C = 38.6 |year record high C = 42.8 |Jan high C = 35.4 |Feb high C = 36.9 |Mar high C = 37.1 |Apr high C = 35.4 |May high C = 33.6 |Jun high C = 31.1 |Jul high C = 29.8 |Aug high C = 29.2 |Sep high C = 29.9 |Oct high C = 32.2 |Nov high C = 34.8 |Dec high C = 34.9 |year high C = 33.4 |Jan mean C = 27.9 |Feb mean C = 30.1 |Mar mean C = 30.9 |Apr mean C = 29.8 |May mean C = 28.6 |Jun mean C = 26.8 |Jul mean C = 26.0 |Aug mean C = 25.8 |Sep mean C = 25.9 |Oct mean C = 27.3 |Nov mean C = 28.2 |Dec mean C = 27.5 |year mean C = 27.9 |Jan low C = 20.4 |Feb low C = 22.8 |Mar low C = 24.6 |Apr low C = 24.6 |May low C = 23.6 |Jun low C = 22.5 |Jul low C = 22.1 |Aug low C = 21.9 |Sep low C = 21.8 |Oct low C = 21.9 |Nov low C = 21.6 |Dec low C = 20.3 |year low C = 22.3 |Jan record low C = 15.0 |Feb record low C = 16.1 |Mar record low C = 18.9 |Apr record low C = 19.4 |May record low C = 18.9 |Jun record low C = 18.9 |Jul record low C = 18.3 |Aug record low C = 18.9 |Sep record low C = 18.9 |Oct record low C = 18.9 |Nov record low C = 16.1 |Dec record low C = 13.9 |year record low C = 13.9 |precipitation colour = green |Jan precipitation mm = 4 |Feb precipitation mm = 12 |Mar precipitation mm = 48 |Apr precipitation mm = 88 |May precipitation mm = 112 |Jun precipitation mm = 146 |Jul precipitation mm = 142 |Aug precipitation mm = 198 |Sep precipitation mm = 231 |Oct precipitation mm = 92 |Nov precipitation mm = 14 |Dec precipitation mm = 3 |year precipitation mm = 1090 |unit precipitation days = 0.3 mm |Jan precipitation days = 1 |Feb precipitation days = 1 |Mar precipitation days = 4 |Apr precipitation days = 7 |May precipitation days = 10 |Jun precipitation days = 12 |Jul precipitation days = 13 |Aug precipitation days = 15 |Sep precipitation days = 19 |Oct precipitation days = 12 |Nov precipitation days = 2 |Dec precipitation days = 1 |year precipitation days = 97 |Jan humidity = 27 |Feb humidity = 32 |Mar humidity = 45 |Apr humidity = 61 |May humidity = 70 |Jun humidity = 77 |Jul humidity = 80 |Aug humidity = 79 |Sep humidity = 80 |Oct humidity = 74 |Nov humidity = 59 |Dec humidity = 40 |year humidity = 60 |Jan sun = 266.6 |Feb sun = 237.3 |Mar sun = 251.1 |Apr sun = 231.0 |May sun = 248.0 |Jun sun = 204.0 |Jul sun = 161.2 |Aug sun = 139.5 |Sep sun = 156.0 |Oct sun = 260.4 |Nov sun = 282.0 |Dec sun = 272.8 |year sun = |Jand sun = 8.6 |Febd sun = 8.4 |Mard sun = 8.1 |Aprd sun = 7.7 |Mayd sun = 8.0 |Jund sun = 6.8 |Juld sun = 5.2 |Augd sun = 4.5 |Sepd sun = 5.2 |Octd sun = 8.4 |Novd sun = 9.4 |Decd sun = 8.8 |yeard sun = 7.4 |source 1 = [[Deutscher Wetterdienst]]<ref name = DWD> {{cite web | url = http://www.dwd.de/DWD/klima/beratung/ak/ak_654180_kt.pdf | title = Klimatafel von Tamales / Ghana | work = Baseline climate means (1961-1990) from stations all over the world | publisher = Deutscher Wetterdienst | language = de | access-date = 18 October 2016}}</ref> }} </center> == Feera duri din be Tamali == Tamali nyɛla din mali feera duri pam, ka di pam nyɛla ban kpuɣiri tumtumdiba n niŋdi dinni. Di shɛŋa n-nyɛ Anashaara Tiles, Malitima n-ti pahi Wun-nam company Ltd. : ''Krimmin pahi: [[Tamale feera duri]]'' == Banki tuma duri == Tamali nyɛla tiŋ sheli Banki tuma duri ni zooi pam, shɛŋa nyɛla Gomnanti ni su shɛli ka shɛŋa nyɛ salinima gba ni su shɛli. Banki shɛŋa din be Tamali n-nyɛ [[Ghana Commercial Bank Ltd]] (GCB)<ref>{{Cite web|title=Banks companies in Tamale, Ghana - Page 1 - GhPlaces|url=https://ghplaces.com/Tamale/list/banks/c-884-273-1|access-date=2021-11-17|website=ghplaces.com}}</ref>, [[National Investment Bank]] ni [[Zenith Bank]]. : ''Karimmi pahi: [[Tamale banki tuma duri]]'' == Alepile paaki == Alepile paaki nyɛla bɛ ni daa zali ka di yabili nyɛ din kpaŋsiri linjimanima tuma [[dunia]] tɔbu shɛli din daa ŋme m-pahiri ayi la saha (World War II). [[Matuuka yiɣirigu]] lubu shee polo daa nyɛla bɛ ni bɔ shɛli Nyohini, kamani maali ayi Nuzaa Tamali yaɣili December,1940<ref>{{Cite web|title=Tamale Airport – GACL|url=https://www.gacl.com.gh/tamale-airport/|access-date=2021-11-15|language=en}}</ref>. Tuuli Gomnanti zaŋ ti Ghana tingbani daa dihi o nuu gbana zuɣu ni bɛ mɛ airport shɛli din nyɛ din ni tooi yi Dunia luɣili kam ni di zaŋ zali [[linjimanima]] maali pinyini Tamali wulimpuhili ni di zaŋ baŋsi di sochibisi zaashee/anfaani.<ref>{{Citation|title=Tamale Airport|date=2021-10-31|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Tamale_Airport&oldid=1052898804|work=Wikipedia|language=en|access-date=2021-11-15}}</ref> Di ni daa pili viɛnyɛla maa zuɣu, di daa ti chemi zali ni bɛ ni daa ŋme m-paai gomnanti di saha maa yuuni 1996 la. == Alaafee tuma duri == Tamali nyɛla tiŋ shɛli din mali alaafee tuma duri pam, di shɛŋa n-nyɛ; # KABSAD Scientific Hospital # Kalpohini Health Centre # Bagabaga CHPS Zone # Tamale West Hospital<ref>{{Cite web|title=Tamale West Hospital • Hospitals - Public • Tamale, Tamale|url=https://www.medpages.info/sf/index.php?page=organisation&orgcode=301633|access-date=2021-11-19|website=www.medpages.info}}</ref> # Tamale Central Hospital<ref>{{Cite web|title=Ghanahospitals.org|url=http://www.ghanahospitals.org/regions/district_facilities.php?r=northern&d=tamale%20municipal|access-date=2021-11-19|website=www.ghanahospitals.org}}</ref> # [[Lahabali kɔligu:Tamale Teaching Hospital 18.jpg|thumb|Tamale Teaching Hospital]]Tamale Teaching Hospital<ref>{{Cite web|title=Hospitals in Tamale: List of Health Facilities in Northern Region - Contact Details - YellGh.com|url=https://yellgh.com/hospitals-in-tamale-list-of-health-facilities-in-northern-region/|access-date=2021-11-19|language=en-GB}}</ref> # Bilpiela Health Centre #Kpanvo CHPS Zone #Vittin RCH #Malshegu CHPS Zone #Garizegu CHPS Zone #Lahagu CHPS #DUNGU CHPS ZONE #Habanna Medical Center #Rabito Clinic #God's care community hospital<ref>{{Cite web|title=God Cares Community Hospital, Northern|url=https://vymaps.com/GH/God-Cares-Community-Hospital-O6644165408/|access-date=2021-11-19|website=vymaps.com}}</ref> #Nyohini clinic #Gbambaya clinic #Marshal Medical Centre Limited #Mansusu Clinic and Diagnostic Centre #St Lucy Polyclinic == Tuunshɛŋa din na tumda == * * * [[Tamale interchange]] din saɣi naabu kaman vaabu pihinii pubu kobgi puuni. Tahama beni n wuhi ni tuma ŋɔ nyɛla din yɛn naai yuuni 2021 bahigu.<ref>{{Cite web|last=Bureau|first=Communications|title=Tamale Interchange 80% Complete; Tamale-Daboya Road To Be Completed In November 2023|url=https://presidency.gov.gh/index.php/briefing-room/news-style-2/1980-tamale-interchange-80-complete-tamale-daboya-road-to-be-completed-in-november-2023|access-date=2021-11-15|website=presidency.gov.gh|language=en-gb}}</ref> * Tamale International Airport phase two la nyɛla beni na tumdi shɛli. * Vitting Harbour & Mall * == Saamba Du' gbɛra == 1. Picona Hotel 2. Radarch Lodge and Conference Centre 3. Miricha Hotel 4. Nim Avenue 5. Modern City Hotel 6. Sabonkudi estates 7. Regal hotel 8. Target Hills hotel 9. Pioneer lodge 10. B Sheini hotel 11. Naat guesthouse 12. Ganaa hotel 13. Global dream hotel 14. Mariam hotel 15. Walji lodge == Anfoonima == <gallery mode="packed" widths="150" heights="200"> Lahabali kɔligu:Road, Tamale.jpg|<center>Tamali palli</center> Lahabali kɔligu:Highway, Tamale.jpg|<center>Tamali palli daa</center> Lahabali kɔligu:Stadium tamale2.jpg|<center>Tamali yiɣi jam paaki</center> Lahabali kɔligu:Tamale fashion week 2020 2.jpg|<center>Tamale fashion week</center> Lahabali kɔligu:Agriculture Factory, Tamale.jpg|<center>Agriculture Factory in Tamale</center> Lahabali kɔligu:Tamale Teaching Hospital 4.jpg|<center>[[Tamale Teaching Hospital|Tamali ashipti titali]]</center> Lahabali kɔligu:Tamale Airport, Northern Ghana.jpg|<center>Alapele paaki</center> Lahabali kɔligu:Aboabo-market Tamale.jpg|<center>Abaaboo daa</center> Lahabali kɔligu:Tamale Central.jpg|<center>Tamali sunsuuni</center> </gallery> == Kundivihira == <references responsive="" /> [[Pubu:Ghana bɔba tinzuɣa]] [[Pubu:C-Class]] [[Pubu:Tiŋsi]] [[Pubu:Africa]] [[Pubu:Lahabaya zaa]] l2g0zpxqezsa419u09he2kfgtu24q5p 42677 42676 2022-08-15T23:21:56Z IDDRISU ABDUL-KADIR NINDOO 1815 Link wikitext text/x-wiki {{Databox}} {{C-Class}} '''Tamali''' n-nyɛ [[Northern Region|Northern region]] din be [[Ghana]] la tinzuɣu.<ref>{{cite web|url=http://www.tamale.climatemps.com/|title=Tamale Climate & Temperature|language=English|publisher=tamale.climatemps.com}}</ref> Saha ŋɔ [[Tamali]] nyɛla furila ni nyo n-kpa tiŋ' shɛli zaŋ chaŋ [[daabiligu]] polo West [[Africa]] yaɣili zaa. [[Suhudoo]] be [[Tamali]] ka mali tahama pam n-zaŋ ti [[daabihi.]] Tamalinima biɛh' suŋ ni saamba gbubibu polo nyɛla sokam ni di shɛhira ka lahi kpaŋsiri zosimli. [[Tamali]] m-pahi tiŋ' kara dibaata din galisi Ghana<ref>{{Cite web|title=Tamale – Travel guide at Wikivoyage|url=https://en.wikivoyage.org/wiki/Tamale|access-date=2021-11-15|website=en.wikivoyage.org|language=en}}</ref>. Ninvuɣ' biɛlim kamani 950,124 m-be Tamali. Di lahi nyɛla tiŋ' shɛli din zoori pam n-gari tinsi zaa din be [[West Africa]].<ref>{{cite web|url=https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/artikel.php?ID=270959|title=Tamale – West Africa’s Fastest Growing City|publisher=GhanaWeb|date=Sunday, 14 April 2013|language=English}}</ref><ref>{{cite web|url=https://population.mongabay.com/population/ghana/|title=Largest cities in Ghana|publisher=mongabay|language=English}}</ref> Tamalinima nyɛla ban nyee yo pukparilim, daabiligu n-lahi mali gumdi mibu mini kpakahili shitɔri<ref>{{Cite web|title=Tamale {{!}} Ghana {{!}} Britannica|url=https://www.britannica.com/place/Tamale-Ghana|access-date=2021-11-15|website=www.britannica.com|language=en}}</ref>. Pal' daa yila [[Kumahi]] n-kpa yaɣili ŋɔ n-ti gari Tamali tiŋ' puuni n-chaŋ [[Bolgatanga]], ka pal' chira yiri wulimpuɣili ni wulimluɣili na n-ti tuɣili. Ka [[Airport]] gba beni.Tamali nyɛla din zooi [[musuliminima|musulinima]] ka di zuɣu che ka jiŋa kalinli zooi tiŋa maa ni. Jiŋa kamani; [[Afa Ajura]] Jiŋli (Ambariyyah jiŋli), Amadiyyah jiŋli, Zaamiɣu jiŋli [[(Central Mosque)]] ni [[Afa Basha]] jiŋli (Nuuria mosque) n-ti pahi Manhaliya jiŋli ([[Afa Issah Bello]]) nyɛla niriba pam ni mi. Tamali mali zuliya balibu pam amaa [[Dagbamba]] n-galisi pam n-gari balli kam ban be Tamali<ref>{{Cite book|last=Eades|first=Jeremy Seymour|url=https://books.google.com.gh/books?id=IjlzSYnAKdQC&printsec=frontcover&dq=history+of+Tamale,+Ghana&hl=en&sa=X&redir_esc=y#v=onepage&q=history%20of%20Tamale,%20Ghana&f=false|title=Strangers and Traders: Yoruba Migrants, Markets, and the State in Northern Ghana|date=1994|publisher=Africa World Press|isbn=978-0-86543-420-2|language=en}}</ref>. == Taarihi == Tamali bɛla [[Ghana]] tudu palo, ka lahi za [[Ghana]] Tiŋzuɣiri ata sunsuuni tum kurumbuna saha. Di bala daansi ni [[Savannah Region]], [[Upper West Region]] ni [[North East Region]]. [[Vihigu]] wuhuya ni Tamali lɛbigimsim biɛɣukulo puuni n-galisi gari tiŋ kam [[West Africa]] zaa. Vihigu lahi wuhuya ni daabiligu, kɔhimma ni damma lahi zooya pam Tamali. Tamali mali nanima pam ka bɛ zuɣulana n-nyɛ Gukpe-naa. Gukpɛɣu mali tiŋkpansi pam ka lɛbigimsim paari di zaa<ref>{{Cite book|last=Bellwood-Howard|first=Imogen|url=https://books.google.com.gh/books?id=c-mpCgAAQBAJ&printsec=frontcover&dq=Tamale,+Ghana&hl=en&sa=X&redir_esc=y#v=onepage&q=Tamale,%20Ghana&f=false|title=Characteristics of Urban and Peri-urban Agriculture in West Africa: Results of an Exploratory Survey Conducted in Tamale (Ghana) and Ouagadougou (Burkina Faso)|last2=Häring|first2=Volker|last3=Karg|first3=Hanna|last4=Roessler|first4=Regina|last5=Schlesinger|first5=Johannes|last6=Shakya|first6=Martina|date=2015-10-06|publisher=International Water Management Institute (IWMI)|isbn=978-92-9090-821-0|language=en}}</ref><ref>{{Cite book|last=Bening|first=R. Bagulo|url=https://books.google.com.gh/books?id=6nKcAAAAMAAJ&q=history+of+Tamale,+Ghana&dq=history+of+Tamale,+Ghana&hl=en&sa=X&redir_esc=y|title=A History of Education in Northern Ghana, 1907-1976|date=1990|publisher=Ghana Universities Press|isbn=978-9964-3-0215-3|language=en}}</ref>. == Go n-gili == Tamali mali alepile paaki ti tali ka di bi waɣa ni Tamali tiŋpuuni. Alepile paaki ŋɔ n-zani ti tudu yaɣa ŋɔ zaa. Di mali alepilenima ka bɛ chani [[Ankara]], ka lahi mali alepilenima ka bɛ yiri Ankara kanna Tamali. Alepilenima ŋɔ shɛŋa n-nyɛ * [[African World Airlines|Africa World Airlines]] * [[Passion Airlines]] Tamali lahi mali lɔra bee loorinima kpɛbu shee, ka a yi yɛn go n-chaŋ Ghana tiŋzuɣu n-nya a ni tooi nya di loori ka di bi muɣisi a. Tamali mali lɔra ka di kuni tiŋsi kamani Ankara, Kumahi, [[Sunyani]], [[Tema]], [[Cape Coast]],[[Takoradi]], Ho, [[Bolgatanga]], [[Wa]], ni tiŋ shɛŋa din pahi. Loori teesanima shɛŋa n-nyɛ [[Metro Mass teesa]], [[Bus Stop]], [[Saŋkpaɣala teesa]], [[VVIP Legion]], [[Taxi Rank]], [[Abaabu teesa|Abaabuu teesa]]. Binshɛŋa nira ni ni tooi zaŋ n-gili Tamali n nyɛ; '''[[Yellow Yellow]]''': Di nyɛla cheche buɣim din nyɛ nabaata shɛli din ʒiri niriba anahi di puuni. Di yi ti niŋ ka daadama galisim paai niriba ayɔbu di puuni, bee n-yaɣi niriba anahi, din ŋuna di kpuɣimi yaɣi maa. Di kamanima zooya pam kamani; zaɣ' piɛlli, zaɣ' dozim, zaɣ' ʒee, zaɣ' sabinli, zaɣ' vakahili ni din pahi. '''Taxi:''' Di nyɛla loori saɣisinli n-kpuɣiri niriba anahi m-pahi ŋun duhiri maa zuɣu anu. == Mabi' Tinsi == Tamali mali mabiligu ni zɔsimli zaŋ chaŋ tiŋsi din be tiŋduya ni polo. Lala tiŋsi maa n nye: * Louisville, Kentucky din be [[United State of America]] la. * Fada N'gourma din be [[Burkina Faso]] tiŋ gbani la. * Commune II Niamey din be [[Niger]] tiŋgbani == Shikuru baŋsim == Tamali nyɛla din nyɛ baŋsim bɔbu shee n-ti sokam. Di mali karimbanima karinzɔŋ kara, shikuru bihi kura shikuruti nti pahi m mayaankalɛhi shikuruti. Tamali shikuruti galisim paagi 742 ka di puuni 94 n-nyɛ malaankalɛhi shikuruti, 304 primari shikuruti, 112 JHS shikuruti ni 14 SHS shikuruti. Tamali lahi mali nuuni tuumbaŋsim bɔhinbu shikuruti ka a ni tooi bɔhim baŋsim balibu kam n-di anfaani sɔhibiɛɣuni. :''Krimmin pahi: [[Tamali shikuruti]]'' == Ninvuɣu gahinda == * [[Mahamudu Bawumia]], bɛ dɔɣi o la yuuni 1963 ka o nyɛ tiŋgbani zuɣulaampaa nti Nana Akufu Addo ka lahi nyɛ siyaasa nira. * [[Haruna Iddrisu]] bɛ dɔɣi o la yuuni 1970 ka o nyɛ jintɔra zaŋ ti Tamale-South piibupiibu yaɣili n-lahi nyɛ toondana n-ti jintɔriba ban bi galisi jina duu.<ref>{{Cite web|title=Parliament of Ghana|url=https://www.parliament.gh/mps?mp=231|access-date=2021-11-16|website=www.parliament.gh}}</ref> * [[Ibrahim Basha|Sheikh Bayaan Ibrahim Basha]] * [[Alhassan Yahaya Seini]], alikaalimi mini legal aid kpɛma. * [[Mubarak Wakaso]], yuuni 1990 ka bɛ dɔɣi o ka o nyɛ boliŋmɛri baŋda.<ref>{{Cite web|title=Mubarak Wakaso, Biography|url=https://mobile.ghanaweb.com/person/Mubarak-Wakaso-5323|access-date=2021-11-16|website=mobile.ghanaweb.com}}</ref> * [[Abdul Majeed Waris]], bɛ dɔɣi o la yuuni 1991 ka o nyɛ boliŋmɛra.<ref>{{Cite web|title=Abdul Majeed Waris, Biography|url=https://mobile.ghanaweb.com/person/Abdul-Majeed-Waris-5356|access-date=2021-11-16|website=mobile.ghanaweb.com}}</ref> * [[Fancy Gadam]], yiliyiina ka bɛ dɔɣi o yuuni 1988. * [[Saeed Abubakr Zakaria|Saeed Abubakar Zakaria]]. *[[Abdul Rahman Baba]], o nyɛla bɔli'ŋmɛra, bɛ dɔɣi la yuuni 1994 silimin gɔli July daa baa ayi dali == Tuma == Tuun'shɛŋa Tamali nim ni zooi kabi tumda n-nyɛ kpaluu tuma, teela, ni fita tali. Din lahi pahi n-nyɛ macheligu, nakɔhigu, daabiligu, tanmɛbo, kaapinta tuma, weera tuma, peenta tuma, anfooni yaabu tuma, kperigu kperibu tuma, bindira kɔhibu, loori duhibu tuma ni pukparilim<ref>{{Cite book|last=MacGaffey|first=Wyatt|url=https://books.google.com.gh/books?id=6MQ-5Elyg2kC&printsec=frontcover&dq=history+of+Tamale,+Ghana&hl=en&sa=X&ved=2ahUKEwiRxLXIz5v1AhXMCuwKHXLTAUwQ6AF6BAgKEAI#v=onepage&q=history%20of%20Tamale,%20Ghana&f=false|title=Chiefs, Priests, and Praise-singers: History, Politics, and Land Ownership in Northern Ghana|date=2013|publisher=University of Virginia Press|isbn=978-0-8139-3386-3|language=en}}</ref>. == Dahi din be Tamali tingbani == Tamali nyɛla tiŋ shɛli din mali dahi pam, Dahi maa shɛŋa n-nyɛ; * Tamali Dakurili li *Abaaboo daa *Picona daa *Lamashaɣu daa<ref>{{Cite web|title=Tamale central market, Ghana {{!}} Africa, Ghana, African life|url=https://www.pinterest.com/pin/382806037065419686/|access-date=2021-11-16|website=www.pinterest.com|language=en}}</ref> *Kakpaɣiyili daa *Guu daa (niɣi daa) *Kalpohin daa *Kukuo daa * == Piibupiibu jintɔri yaɣa din be Tamali == Tamali nyɛla tiŋ shɛli din mali piibupiibu yaɣa anahi; ŋan nima n-nyɛ: # [[Tamali Central]] piibupiibu yaɣili # [[Tamali North]] piibupiibu yaɣili # [[Sagnarigu]] piibupiibu yaɣili<ref>{{Cite web|title=Parliament of Ghana|url=https://www.parliament.gh/mps?mp=233|access-date=2021-11-16|website=www.parliament.gh}}</ref> # [[Tamale South Constituency|Tamali South]] piibupiibu yaɣili # == Lahibali wuligibu teesa tuma duri == Biɛɣu kulo kam Tamali tingbani lahibaya tuma duri kuli pahirimi, Lahibaya teesanima ŋɔ pula buyi, walansi (Radio) teesanima mini ninliha kpanjɔɣu (TV) teesanima. '''TV teesa''' shɛŋa din be Tamali n-nyɛ; # Sagani TV # NTV # Zaa TV # Might TV. '''Radio teesa''' shɛŋa din be Tamali n-nyɛ; # Fiila FM 89.3 Mhz # Radio Savanna 91.3 Mhz # Zaa Radio 99.3 Mhz # Bishara Radio 97.7 Mhz # Justice FM 98.5 Mhz # Diamond 93.7 Mhz # North Star 92.1 Mhz # Radio Tamale 91.7 Mhz #Kesmi FM 107.1&nbsp;MHz #Neesim FM 100.1&nbsp;MHz #Suhupiɛlli Radio 103.3&nbsp;MHz #Gbangu FM 97.3&nbsp;MHz #Amana Radio 96.3&nbsp;MHz #123 Radio 99.7&nbsp;MHz #ABC Radio 100.9&nbsp;MHz #Angel FM 96.9&nbsp;MHz #Dagban Radio 102.5 #Kingdom Fm #Tawasul FM 95.7 == Pal' dahi din be Tamali == * Tamali zaŋ chaŋ [[Bolgatanga|Bolga]] palli * Tamali zaŋ chaŋ [[Kumahi|Kumasi]] palli * Tamali zaŋ chaŋ [[Salaga]] palli * Tamali zaŋ chaŋ [[Naya]] (Yendi) palli *Tamali zaŋ chaŋ [[Nantɔŋ|Nanton]] palli *Aboabo zaŋ chaŋ [[Nyohini]] palli *Aboabo zaŋ chaŋ [[Choggu]] palli *Tamali zaŋ chaŋ Daboya palli *Tamali zaŋ chaŋ Kumbungu palli *Tamali zaŋ chaŋ [[Tolon]] palli == Foŋdi mini tiŋkpaŋsi == Tamali bɔba pula bu nahi zuƔu. Bɔba maa n-nyɛ Tamali-north constituency, Tamali-south constituency, Tamali-central constituency n-ti pahi Sagnarigu constituency. Foŋdi mini tiŋkpaŋsi ŋan be constituency nim ŋɔ ni shɛŋa n-nyɛ [[Lamashaɣu]], [[Jisonaayili]], [[Banvum|Banvim]], [[Yapalisi]], Katariga, Gumbihini, Chaŋli, Ni din kam kpalim. : ''Yulimi [[Tamale foŋdi mini tiŋkpaŋsi]] zaa kpɛ'' == Dundɔŋni Gomnanti == Tamali mali la gominanti kpeen' so bɛ ni boli meyor la ka meyor maa sani yaa pam nyɛla din be o nuu ni ka o tumdi zaani [[gominanti]]. Mayor maa nyɛla [[Ghana]] tiŋgbani zuɣulana ni pii so ka o lee kuna ka kaansili (council) kpamba  ti saɣi ti o. Tɔ amaa punpɔŋɔ salo ban be Tamali yɛliya ni di tu ni di yi pa nyɛla salo zaa  piibu din yɛn kpaŋsi o kpamli maa ka che n-ti li dariza. Punpɔŋɔ Tamali mayor nyɛla [[Sule Salifu|Hon. Sule Salifu]].<ref>{{Cite web|title=I will consult broadly - New Mayor of Tamale - MyJoyOnline.com|url=https://www.myjoyonline.com/i-will-consult-broadly-new-mayor-of-tamale/|access-date=2021-11-15|website=www.myjoyonline.com|language=en-US}}</ref> maa nyɛla din zani ti dundɔŋ ni jintɔri duu (local Parliament) ka lahi zani ti dundɔŋ ni kpamba (local executive). == Dundɔŋni Gɔmnanti Kura == #Hon Sule Salifu == Saha Taɣibu Tamali puuni == Tamali mali la shɛɣini mini wuuni yuuni kam puuni, ka di be koppen's climate pubu ni. Tamali saa piini la silimin goli [[April]] hali ti kpa [[September]] bee [[October]] ka di yaa be [[July]] mini [[August]] ni. Wuuni mi piini la silimin gɔli November nti kpe April Piligu. Tamali mali la saha di baa ayi yuuni kam puuni. Dini n nyɛ '''Siɣili Saha''' Siɣili saha ka pukpariba gbandi ni bi kɔ. Saha ŋɔ, saa pilindi la mibu. Saa piligiri la silimin gɔli [[April]] zaŋ chaŋ silimin gɔli [[June]], di saha pukpariba kɔya ka biri bimbira ka shaɣu naan shɛi. Shaɣu shɛɛri la silimin gɔli [[July]] hali ni silimin gɔli [[September]] sunsuuni. '''Wuuni Saha''' Saha ŋɔ ka pukpariba kpuɣiri bindira. Wuuni pilindi la silimin gɔli [[October]] saha zaŋ hali ni silimin gɔli [[April]]. Di pilindimi ni wuntaŋ yaɣi yaɣi saha din gbai silimin gɔli [[October]] haali ni silimin gɔli [[December]] sunsuuni, ka kikaa mi dɛi hali ni silimin gɔli [[March]]. Din saha walugu gba dɛɛi n zaŋ kpɛ siɣili saha.<ref>{{Cite web|title=University for Development Studies, Tamale, Ghana {{!}} Climate Change and Food Security - Academia.edu|url=https://universityfordevelopmentstudies.academia.edu/Departments/Climate_Change_and_Food_Security/Documents|access-date=2021-11-16|website=universityfordevelopmentstudies.academia.edu}}</ref> Wuuni saha nyɛla tankpagbuligu ni tooi zooi pam ka di nyɛla mori mini tihi zaa kuumi. <center> {{Weather box |location = Tamale |single line = Yes |metric first = Yes |Jan record high C = 40.0 |Feb record high C = 41.5 |Mar record high C = 42.7 |Apr record high C = 42.8 |May record high C = 40.2 |Jun record high C = 37.8 |Jul record high C = 35.6 |Aug record high C = 35.4 |Sep record high C = 34.8 |Oct record high C = 38.2 |Nov record high C = 39.2 |Dec record high C = 38.6 |year record high C = 42.8 |Jan high C = 35.4 |Feb high C = 36.9 |Mar high C = 37.1 |Apr high C = 35.4 |May high C = 33.6 |Jun high C = 31.1 |Jul high C = 29.8 |Aug high C = 29.2 |Sep high C = 29.9 |Oct high C = 32.2 |Nov high C = 34.8 |Dec high C = 34.9 |year high C = 33.4 |Jan mean C = 27.9 |Feb mean C = 30.1 |Mar mean C = 30.9 |Apr mean C = 29.8 |May mean C = 28.6 |Jun mean C = 26.8 |Jul mean C = 26.0 |Aug mean C = 25.8 |Sep mean C = 25.9 |Oct mean C = 27.3 |Nov mean C = 28.2 |Dec mean C = 27.5 |year mean C = 27.9 |Jan low C = 20.4 |Feb low C = 22.8 |Mar low C = 24.6 |Apr low C = 24.6 |May low C = 23.6 |Jun low C = 22.5 |Jul low C = 22.1 |Aug low C = 21.9 |Sep low C = 21.8 |Oct low C = 21.9 |Nov low C = 21.6 |Dec low C = 20.3 |year low C = 22.3 |Jan record low C = 15.0 |Feb record low C = 16.1 |Mar record low C = 18.9 |Apr record low C = 19.4 |May record low C = 18.9 |Jun record low C = 18.9 |Jul record low C = 18.3 |Aug record low C = 18.9 |Sep record low C = 18.9 |Oct record low C = 18.9 |Nov record low C = 16.1 |Dec record low C = 13.9 |year record low C = 13.9 |precipitation colour = green |Jan precipitation mm = 4 |Feb precipitation mm = 12 |Mar precipitation mm = 48 |Apr precipitation mm = 88 |May precipitation mm = 112 |Jun precipitation mm = 146 |Jul precipitation mm = 142 |Aug precipitation mm = 198 |Sep precipitation mm = 231 |Oct precipitation mm = 92 |Nov precipitation mm = 14 |Dec precipitation mm = 3 |year precipitation mm = 1090 |unit precipitation days = 0.3 mm |Jan precipitation days = 1 |Feb precipitation days = 1 |Mar precipitation days = 4 |Apr precipitation days = 7 |May precipitation days = 10 |Jun precipitation days = 12 |Jul precipitation days = 13 |Aug precipitation days = 15 |Sep precipitation days = 19 |Oct precipitation days = 12 |Nov precipitation days = 2 |Dec precipitation days = 1 |year precipitation days = 97 |Jan humidity = 27 |Feb humidity = 32 |Mar humidity = 45 |Apr humidity = 61 |May humidity = 70 |Jun humidity = 77 |Jul humidity = 80 |Aug humidity = 79 |Sep humidity = 80 |Oct humidity = 74 |Nov humidity = 59 |Dec humidity = 40 |year humidity = 60 |Jan sun = 266.6 |Feb sun = 237.3 |Mar sun = 251.1 |Apr sun = 231.0 |May sun = 248.0 |Jun sun = 204.0 |Jul sun = 161.2 |Aug sun = 139.5 |Sep sun = 156.0 |Oct sun = 260.4 |Nov sun = 282.0 |Dec sun = 272.8 |year sun = |Jand sun = 8.6 |Febd sun = 8.4 |Mard sun = 8.1 |Aprd sun = 7.7 |Mayd sun = 8.0 |Jund sun = 6.8 |Juld sun = 5.2 |Augd sun = 4.5 |Sepd sun = 5.2 |Octd sun = 8.4 |Novd sun = 9.4 |Decd sun = 8.8 |yeard sun = 7.4 |source 1 = [[Deutscher Wetterdienst]]<ref name = DWD> {{cite web | url = http://www.dwd.de/DWD/klima/beratung/ak/ak_654180_kt.pdf | title = Klimatafel von Tamales / Ghana | work = Baseline climate means (1961-1990) from stations all over the world | publisher = Deutscher Wetterdienst | language = de | access-date = 18 October 2016}}</ref> }} </center> == Feera duri din be Tamali == Tamali nyɛla din mali feera duri pam, ka di pam nyɛla ban kpuɣiri tumtumdiba n niŋdi dinni. Di shɛŋa n-nyɛ Anashaara Tiles, Malitima n-ti pahi Wun-nam company Ltd. : ''Krimmin pahi: [[Tamale feera duri]]'' == Banki tuma duri == Tamali nyɛla tiŋ sheli Banki tuma duri ni zooi pam, shɛŋa nyɛla Gomnanti ni su shɛli ka shɛŋa nyɛ salinima gba ni su shɛli. Banki shɛŋa din be Tamali n-nyɛ [[Ghana Commercial Bank Ltd]] (GCB)<ref>{{Cite web|title=Banks companies in Tamale, Ghana - Page 1 - GhPlaces|url=https://ghplaces.com/Tamale/list/banks/c-884-273-1|access-date=2021-11-17|website=ghplaces.com}}</ref>, [[National Investment Bank]] ni [[Zenith Bank]]. : ''Karimmi pahi: [[Tamale banki tuma duri]]'' == Alepile paaki == Alepile paaki nyɛla bɛ ni daa zali ka di yabili nyɛ din kpaŋsiri linjimanima tuma [[dunia]] tɔbu shɛli din daa ŋme m-pahiri ayi la saha (World War II). [[Matuuka yiɣirigu]] lubu shee polo daa nyɛla bɛ ni bɔ shɛli Nyohini, kamani maali ayi Nuzaa Tamali yaɣili December,1940<ref>{{Cite web|title=Tamale Airport – GACL|url=https://www.gacl.com.gh/tamale-airport/|access-date=2021-11-15|language=en}}</ref>. Tuuli Gomnanti zaŋ ti Ghana tingbani daa dihi o nuu gbana zuɣu ni bɛ mɛ airport shɛli din nyɛ din ni tooi yi Dunia luɣili kam ni di zaŋ zali [[linjimanima]] maali pinyini Tamali wulimpuhili ni di zaŋ baŋsi di sochibisi zaashee/anfaani.<ref>{{Citation|title=Tamale Airport|date=2021-10-31|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Tamale_Airport&oldid=1052898804|work=Wikipedia|language=en|access-date=2021-11-15}}</ref> Di ni daa pili viɛnyɛla maa zuɣu, di daa ti chemi zali ni bɛ ni daa ŋme m-paai gomnanti di saha maa yuuni 1996 la. == Alaafee tuma duri == Tamali nyɛla tiŋ shɛli din mali alaafee tuma duri pam, di shɛŋa n-nyɛ; # KABSAD Scientific Hospital # Kalpohini Health Centre # Bagabaga CHPS Zone # Tamale West Hospital<ref>{{Cite web|title=Tamale West Hospital • Hospitals - Public • Tamale, Tamale|url=https://www.medpages.info/sf/index.php?page=organisation&orgcode=301633|access-date=2021-11-19|website=www.medpages.info}}</ref> # Tamale Central Hospital<ref>{{Cite web|title=Ghanahospitals.org|url=http://www.ghanahospitals.org/regions/district_facilities.php?r=northern&d=tamale%20municipal|access-date=2021-11-19|website=www.ghanahospitals.org}}</ref> # [[Lahabali kɔligu:Tamale Teaching Hospital 18.jpg|thumb|Tamale Teaching Hospital]]Tamale Teaching Hospital<ref>{{Cite web|title=Hospitals in Tamale: List of Health Facilities in Northern Region - Contact Details - YellGh.com|url=https://yellgh.com/hospitals-in-tamale-list-of-health-facilities-in-northern-region/|access-date=2021-11-19|language=en-GB}}</ref> # Bilpiela Health Centre #Kpanvo CHPS Zone #Vittin RCH #Malshegu CHPS Zone #Garizegu CHPS Zone #Lahagu CHPS #DUNGU CHPS ZONE #Habanna Medical Center #Rabito Clinic #God's care community hospital<ref>{{Cite web|title=God Cares Community Hospital, Northern|url=https://vymaps.com/GH/God-Cares-Community-Hospital-O6644165408/|access-date=2021-11-19|website=vymaps.com}}</ref> #Nyohini clinic #Gbambaya clinic #Marshal Medical Centre Limited #Mansusu Clinic and Diagnostic Centre #St Lucy Polyclinic == Tuunshɛŋa din na tumda == * * * [[Tamale interchange]] din saɣi naabu kaman vaabu pihinii pubu kobgi puuni. Tahama beni n wuhi ni tuma ŋɔ nyɛla din yɛn naai yuuni 2021 bahigu.<ref>{{Cite web|last=Bureau|first=Communications|title=Tamale Interchange 80% Complete; Tamale-Daboya Road To Be Completed In November 2023|url=https://presidency.gov.gh/index.php/briefing-room/news-style-2/1980-tamale-interchange-80-complete-tamale-daboya-road-to-be-completed-in-november-2023|access-date=2021-11-15|website=presidency.gov.gh|language=en-gb}}</ref> * Tamale International Airport phase two la nyɛla beni na tumdi shɛli. * Vitting Harbour & Mall * == Saamba Du' gbɛra == 1. Picona Hotel 2. Radarch Lodge and Conference Centre 3. Miricha Hotel 4. Nim Avenue 5. Modern City Hotel 6. Sabonkudi estates 7. Regal hotel 8. Target Hills hotel 9. Pioneer lodge 10. B Sheini hotel 11. Naat guesthouse 12. Ganaa hotel 13. Global dream hotel 14. Mariam hotel 15. Walji lodge == Anfoonima == <gallery mode="packed" widths="150" heights="200"> Lahabali kɔligu:Road, Tamale.jpg|<center>Tamali palli</center> Lahabali kɔligu:Highway, Tamale.jpg|<center>Tamali palli daa</center> Lahabali kɔligu:Stadium tamale2.jpg|<center>Tamali yiɣi jam paaki</center> Lahabali kɔligu:Tamale fashion week 2020 2.jpg|<center>Tamale fashion week</center> Lahabali kɔligu:Agriculture Factory, Tamale.jpg|<center>Agriculture Factory in Tamale</center> Lahabali kɔligu:Tamale Teaching Hospital 4.jpg|<center>[[Tamale Teaching Hospital|Tamali ashipti titali]]</center> Lahabali kɔligu:Tamale Airport, Northern Ghana.jpg|<center>Alapele paaki</center> Lahabali kɔligu:Aboabo-market Tamale.jpg|<center>Abaaboo daa</center> Lahabali kɔligu:Tamale Central.jpg|<center>Tamali sunsuuni</center> </gallery> == Kundivihira == <references responsive="" /> [[Pubu:Ghana bɔba tinzuɣa]] [[Pubu:C-Class]] [[Pubu:Tiŋsi]] [[Pubu:Africa]] [[Pubu:Lahabaya zaa]] spk4rviokjq10m9hijrrnk528j27gi8 42678 42677 2022-08-15T23:23:05Z IDDRISU ABDUL-KADIR NINDOO 1815 Link wikitext text/x-wiki {{Databox}} {{C-Class}} '''Tamali''' n-nyɛ [[Northern Region|Northern region]] din be [[Ghana]] la tinzuɣu.<ref>{{cite web|url=http://www.tamale.climatemps.com/|title=Tamale Climate & Temperature|language=English|publisher=tamale.climatemps.com}}</ref> Saha ŋɔ [[Tamali]] nyɛla furila ni nyo n-kpa tiŋ' shɛli zaŋ chaŋ [[daabiligu]] polo West [[Africa]] yaɣili zaa. [[Suhudoo]] be [[Tamali]] ka mali tahama pam n-zaŋ ti [[daabihi.]] Tamalinima biɛh' suŋ ni saamba gbubibu polo nyɛla sokam ni di shɛhira ka lahi kpaŋsiri zosimli. [[Tamali]] m-pahi tiŋ' kara dibaata din galisi [[Ghana]]<ref>{{Cite web|title=Tamale – Travel guide at Wikivoyage|url=https://en.wikivoyage.org/wiki/Tamale|access-date=2021-11-15|website=en.wikivoyage.org|language=en}}</ref>. Ninvuɣ' biɛlim kamani 950,124 m-be Tamali. Di lahi nyɛla tiŋ' shɛli din zoori pam n-gari tinsi zaa din be [[West Africa]].<ref>{{cite web|url=https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/artikel.php?ID=270959|title=Tamale – West Africa’s Fastest Growing City|publisher=GhanaWeb|date=Sunday, 14 April 2013|language=English}}</ref><ref>{{cite web|url=https://population.mongabay.com/population/ghana/|title=Largest cities in Ghana|publisher=mongabay|language=English}}</ref> Tamalinima nyɛla ban nyee yo pukparilim, daabiligu n-lahi mali gumdi mibu mini kpakahili shitɔri<ref>{{Cite web|title=Tamale {{!}} Ghana {{!}} Britannica|url=https://www.britannica.com/place/Tamale-Ghana|access-date=2021-11-15|website=www.britannica.com|language=en}}</ref>. Pal' daa yila [[Kumahi]] n-kpa yaɣili ŋɔ n-ti gari Tamali tiŋ' puuni n-chaŋ [[Bolgatanga]], ka pal' chira yiri wulimpuɣili ni wulimluɣili na n-ti tuɣili. Ka [[Airport]] gba beni.Tamali nyɛla din zooi [[musuliminima|musulinima]] ka di zuɣu che ka jiŋa kalinli zooi tiŋa maa ni. Jiŋa kamani; [[Afa Ajura]] Jiŋli (Ambariyyah jiŋli), Amadiyyah jiŋli, Zaamiɣu jiŋli [[(Central Mosque)]] ni [[Afa Basha]] jiŋli (Nuuria mosque) n-ti pahi Manhaliya jiŋli ([[Afa Issah Bello]]) nyɛla niriba pam ni mi. Tamali mali zuliya balibu pam amaa [[Dagbamba]] n-galisi pam n-gari balli kam ban be Tamali<ref>{{Cite book|last=Eades|first=Jeremy Seymour|url=https://books.google.com.gh/books?id=IjlzSYnAKdQC&printsec=frontcover&dq=history+of+Tamale,+Ghana&hl=en&sa=X&redir_esc=y#v=onepage&q=history%20of%20Tamale,%20Ghana&f=false|title=Strangers and Traders: Yoruba Migrants, Markets, and the State in Northern Ghana|date=1994|publisher=Africa World Press|isbn=978-0-86543-420-2|language=en}}</ref>. == Taarihi == Tamali bɛla [[Ghana]] tudu palo, ka lahi za [[Ghana]] Tiŋzuɣiri ata sunsuuni tum kurumbuna saha. Di bala daansi ni [[Savannah Region]], [[Upper West Region]] ni [[North East Region]]. [[Vihigu]] wuhuya ni Tamali lɛbigimsim biɛɣukulo puuni n-galisi gari tiŋ kam [[West Africa]] zaa. Vihigu lahi wuhuya ni daabiligu, kɔhimma ni damma lahi zooya pam Tamali. Tamali mali nanima pam ka bɛ zuɣulana n-nyɛ Gukpe-naa. Gukpɛɣu mali tiŋkpansi pam ka lɛbigimsim paari di zaa<ref>{{Cite book|last=Bellwood-Howard|first=Imogen|url=https://books.google.com.gh/books?id=c-mpCgAAQBAJ&printsec=frontcover&dq=Tamale,+Ghana&hl=en&sa=X&redir_esc=y#v=onepage&q=Tamale,%20Ghana&f=false|title=Characteristics of Urban and Peri-urban Agriculture in West Africa: Results of an Exploratory Survey Conducted in Tamale (Ghana) and Ouagadougou (Burkina Faso)|last2=Häring|first2=Volker|last3=Karg|first3=Hanna|last4=Roessler|first4=Regina|last5=Schlesinger|first5=Johannes|last6=Shakya|first6=Martina|date=2015-10-06|publisher=International Water Management Institute (IWMI)|isbn=978-92-9090-821-0|language=en}}</ref><ref>{{Cite book|last=Bening|first=R. Bagulo|url=https://books.google.com.gh/books?id=6nKcAAAAMAAJ&q=history+of+Tamale,+Ghana&dq=history+of+Tamale,+Ghana&hl=en&sa=X&redir_esc=y|title=A History of Education in Northern Ghana, 1907-1976|date=1990|publisher=Ghana Universities Press|isbn=978-9964-3-0215-3|language=en}}</ref>. == Go n-gili == Tamali mali alepile paaki ti tali ka di bi waɣa ni Tamali tiŋpuuni. Alepile paaki ŋɔ n-zani ti tudu yaɣa ŋɔ zaa. Di mali alepilenima ka bɛ chani [[Ankara]], ka lahi mali alepilenima ka bɛ yiri Ankara kanna Tamali. Alepilenima ŋɔ shɛŋa n-nyɛ * [[African World Airlines|Africa World Airlines]] * [[Passion Airlines]] Tamali lahi mali lɔra bee loorinima kpɛbu shee, ka a yi yɛn go n-chaŋ Ghana tiŋzuɣu n-nya a ni tooi nya di loori ka di bi muɣisi a. Tamali mali lɔra ka di kuni tiŋsi kamani Ankara, Kumahi, [[Sunyani]], [[Tema]], [[Cape Coast]],[[Takoradi]], Ho, [[Bolgatanga]], [[Wa]], ni tiŋ shɛŋa din pahi. Loori teesanima shɛŋa n-nyɛ [[Metro Mass teesa]], [[Bus Stop]], [[Saŋkpaɣala teesa]], [[VVIP Legion]], [[Taxi Rank]], [[Abaabu teesa|Abaabuu teesa]]. Binshɛŋa nira ni ni tooi zaŋ n-gili Tamali n nyɛ; '''[[Yellow Yellow]]''': Di nyɛla cheche buɣim din nyɛ nabaata shɛli din ʒiri niriba anahi di puuni. Di yi ti niŋ ka daadama galisim paai niriba ayɔbu di puuni, bee n-yaɣi niriba anahi, din ŋuna di kpuɣimi yaɣi maa. Di kamanima zooya pam kamani; zaɣ' piɛlli, zaɣ' dozim, zaɣ' ʒee, zaɣ' sabinli, zaɣ' vakahili ni din pahi. '''Taxi:''' Di nyɛla loori saɣisinli n-kpuɣiri niriba anahi m-pahi ŋun duhiri maa zuɣu anu. == Mabi' Tinsi == Tamali mali mabiligu ni zɔsimli zaŋ chaŋ tiŋsi din be tiŋduya ni polo. Lala tiŋsi maa n nye: * Louisville, Kentucky din be [[United State of America]] la. * Fada N'gourma din be [[Burkina Faso]] tiŋ gbani la. * Commune II Niamey din be [[Niger]] tiŋgbani == Shikuru baŋsim == Tamali nyɛla din nyɛ baŋsim bɔbu shee n-ti sokam. Di mali karimbanima karinzɔŋ kara, shikuru bihi kura shikuruti nti pahi m mayaankalɛhi shikuruti. Tamali shikuruti galisim paagi 742 ka di puuni 94 n-nyɛ malaankalɛhi shikuruti, 304 primari shikuruti, 112 JHS shikuruti ni 14 SHS shikuruti. Tamali lahi mali nuuni tuumbaŋsim bɔhinbu shikuruti ka a ni tooi bɔhim baŋsim balibu kam n-di anfaani sɔhibiɛɣuni. :''Krimmin pahi: [[Tamali shikuruti]]'' == Ninvuɣu gahinda == * [[Mahamudu Bawumia]], bɛ dɔɣi o la yuuni 1963 ka o nyɛ tiŋgbani zuɣulaampaa nti Nana Akufu Addo ka lahi nyɛ siyaasa nira. * [[Haruna Iddrisu]] bɛ dɔɣi o la yuuni 1970 ka o nyɛ jintɔra zaŋ ti Tamale-South piibupiibu yaɣili n-lahi nyɛ toondana n-ti jintɔriba ban bi galisi jina duu.<ref>{{Cite web|title=Parliament of Ghana|url=https://www.parliament.gh/mps?mp=231|access-date=2021-11-16|website=www.parliament.gh}}</ref> * [[Ibrahim Basha|Sheikh Bayaan Ibrahim Basha]] * [[Alhassan Yahaya Seini]], alikaalimi mini legal aid kpɛma. * [[Mubarak Wakaso]], yuuni 1990 ka bɛ dɔɣi o ka o nyɛ boliŋmɛri baŋda.<ref>{{Cite web|title=Mubarak Wakaso, Biography|url=https://mobile.ghanaweb.com/person/Mubarak-Wakaso-5323|access-date=2021-11-16|website=mobile.ghanaweb.com}}</ref> * [[Abdul Majeed Waris]], bɛ dɔɣi o la yuuni 1991 ka o nyɛ boliŋmɛra.<ref>{{Cite web|title=Abdul Majeed Waris, Biography|url=https://mobile.ghanaweb.com/person/Abdul-Majeed-Waris-5356|access-date=2021-11-16|website=mobile.ghanaweb.com}}</ref> * [[Fancy Gadam]], yiliyiina ka bɛ dɔɣi o yuuni 1988. * [[Saeed Abubakr Zakaria|Saeed Abubakar Zakaria]]. *[[Abdul Rahman Baba]], o nyɛla bɔli'ŋmɛra, bɛ dɔɣi la yuuni 1994 silimin gɔli July daa baa ayi dali == Tuma == Tuun'shɛŋa Tamali nim ni zooi kabi tumda n-nyɛ kpaluu tuma, teela, ni fita tali. Din lahi pahi n-nyɛ macheligu, nakɔhigu, daabiligu, tanmɛbo, kaapinta tuma, weera tuma, peenta tuma, anfooni yaabu tuma, kperigu kperibu tuma, bindira kɔhibu, loori duhibu tuma ni pukparilim<ref>{{Cite book|last=MacGaffey|first=Wyatt|url=https://books.google.com.gh/books?id=6MQ-5Elyg2kC&printsec=frontcover&dq=history+of+Tamale,+Ghana&hl=en&sa=X&ved=2ahUKEwiRxLXIz5v1AhXMCuwKHXLTAUwQ6AF6BAgKEAI#v=onepage&q=history%20of%20Tamale,%20Ghana&f=false|title=Chiefs, Priests, and Praise-singers: History, Politics, and Land Ownership in Northern Ghana|date=2013|publisher=University of Virginia Press|isbn=978-0-8139-3386-3|language=en}}</ref>. == Dahi din be Tamali tingbani == Tamali nyɛla tiŋ shɛli din mali dahi pam, Dahi maa shɛŋa n-nyɛ; * Tamali Dakurili li *Abaaboo daa *Picona daa *Lamashaɣu daa<ref>{{Cite web|title=Tamale central market, Ghana {{!}} Africa, Ghana, African life|url=https://www.pinterest.com/pin/382806037065419686/|access-date=2021-11-16|website=www.pinterest.com|language=en}}</ref> *Kakpaɣiyili daa *Guu daa (niɣi daa) *Kalpohin daa *Kukuo daa * == Piibupiibu jintɔri yaɣa din be Tamali == Tamali nyɛla tiŋ shɛli din mali piibupiibu yaɣa anahi; ŋan nima n-nyɛ: # [[Tamali Central]] piibupiibu yaɣili # [[Tamali North]] piibupiibu yaɣili # [[Sagnarigu]] piibupiibu yaɣili<ref>{{Cite web|title=Parliament of Ghana|url=https://www.parliament.gh/mps?mp=233|access-date=2021-11-16|website=www.parliament.gh}}</ref> # [[Tamale South Constituency|Tamali South]] piibupiibu yaɣili # == Lahibali wuligibu teesa tuma duri == Biɛɣu kulo kam Tamali tingbani lahibaya tuma duri kuli pahirimi, Lahibaya teesanima ŋɔ pula buyi, walansi (Radio) teesanima mini ninliha kpanjɔɣu (TV) teesanima. '''TV teesa''' shɛŋa din be Tamali n-nyɛ; # Sagani TV # NTV # Zaa TV # Might TV. '''Radio teesa''' shɛŋa din be Tamali n-nyɛ; # Fiila FM 89.3 Mhz # Radio Savanna 91.3 Mhz # Zaa Radio 99.3 Mhz # Bishara Radio 97.7 Mhz # Justice FM 98.5 Mhz # Diamond 93.7 Mhz # North Star 92.1 Mhz # Radio Tamale 91.7 Mhz #Kesmi FM 107.1&nbsp;MHz #Neesim FM 100.1&nbsp;MHz #Suhupiɛlli Radio 103.3&nbsp;MHz #Gbangu FM 97.3&nbsp;MHz #Amana Radio 96.3&nbsp;MHz #123 Radio 99.7&nbsp;MHz #ABC Radio 100.9&nbsp;MHz #Angel FM 96.9&nbsp;MHz #Dagban Radio 102.5 #Kingdom Fm #Tawasul FM 95.7 == Pal' dahi din be Tamali == * Tamali zaŋ chaŋ [[Bolgatanga|Bolga]] palli * Tamali zaŋ chaŋ [[Kumahi|Kumasi]] palli * Tamali zaŋ chaŋ [[Salaga]] palli * Tamali zaŋ chaŋ [[Naya]] (Yendi) palli *Tamali zaŋ chaŋ [[Nantɔŋ|Nanton]] palli *Aboabo zaŋ chaŋ [[Nyohini]] palli *Aboabo zaŋ chaŋ [[Choggu]] palli *Tamali zaŋ chaŋ Daboya palli *Tamali zaŋ chaŋ Kumbungu palli *Tamali zaŋ chaŋ [[Tolon]] palli == Foŋdi mini tiŋkpaŋsi == Tamali bɔba pula bu nahi zuƔu. Bɔba maa n-nyɛ Tamali-north constituency, Tamali-south constituency, Tamali-central constituency n-ti pahi Sagnarigu constituency. Foŋdi mini tiŋkpaŋsi ŋan be constituency nim ŋɔ ni shɛŋa n-nyɛ [[Lamashaɣu]], [[Jisonaayili]], [[Banvum|Banvim]], [[Yapalisi]], Katariga, Gumbihini, Chaŋli, Ni din kam kpalim. : ''Yulimi [[Tamale foŋdi mini tiŋkpaŋsi]] zaa kpɛ'' == Dundɔŋni Gomnanti == Tamali mali la gominanti kpeen' so bɛ ni boli meyor la ka meyor maa sani yaa pam nyɛla din be o nuu ni ka o tumdi zaani [[gominanti]]. Mayor maa nyɛla [[Ghana]] tiŋgbani zuɣulana ni pii so ka o lee kuna ka kaansili (council) kpamba  ti saɣi ti o. Tɔ amaa punpɔŋɔ salo ban be Tamali yɛliya ni di tu ni di yi pa nyɛla salo zaa  piibu din yɛn kpaŋsi o kpamli maa ka che n-ti li dariza. Punpɔŋɔ Tamali mayor nyɛla [[Sule Salifu|Hon. Sule Salifu]].<ref>{{Cite web|title=I will consult broadly - New Mayor of Tamale - MyJoyOnline.com|url=https://www.myjoyonline.com/i-will-consult-broadly-new-mayor-of-tamale/|access-date=2021-11-15|website=www.myjoyonline.com|language=en-US}}</ref> maa nyɛla din zani ti dundɔŋ ni jintɔri duu (local Parliament) ka lahi zani ti dundɔŋ ni kpamba (local executive). == Dundɔŋni Gɔmnanti Kura == #Hon Sule Salifu == Saha Taɣibu Tamali puuni == Tamali mali la shɛɣini mini wuuni yuuni kam puuni, ka di be koppen's climate pubu ni. Tamali saa piini la silimin goli [[April]] hali ti kpa [[September]] bee [[October]] ka di yaa be [[July]] mini [[August]] ni. Wuuni mi piini la silimin gɔli November nti kpe April Piligu. Tamali mali la saha di baa ayi yuuni kam puuni. Dini n nyɛ '''Siɣili Saha''' Siɣili saha ka pukpariba gbandi ni bi kɔ. Saha ŋɔ, saa pilindi la mibu. Saa piligiri la silimin gɔli [[April]] zaŋ chaŋ silimin gɔli [[June]], di saha pukpariba kɔya ka biri bimbira ka shaɣu naan shɛi. Shaɣu shɛɛri la silimin gɔli [[July]] hali ni silimin gɔli [[September]] sunsuuni. '''Wuuni Saha''' Saha ŋɔ ka pukpariba kpuɣiri bindira. Wuuni pilindi la silimin gɔli [[October]] saha zaŋ hali ni silimin gɔli [[April]]. Di pilindimi ni wuntaŋ yaɣi yaɣi saha din gbai silimin gɔli [[October]] haali ni silimin gɔli [[December]] sunsuuni, ka kikaa mi dɛi hali ni silimin gɔli [[March]]. Din saha walugu gba dɛɛi n zaŋ kpɛ siɣili saha.<ref>{{Cite web|title=University for Development Studies, Tamale, Ghana {{!}} Climate Change and Food Security - Academia.edu|url=https://universityfordevelopmentstudies.academia.edu/Departments/Climate_Change_and_Food_Security/Documents|access-date=2021-11-16|website=universityfordevelopmentstudies.academia.edu}}</ref> Wuuni saha nyɛla tankpagbuligu ni tooi zooi pam ka di nyɛla mori mini tihi zaa kuumi. <center> {{Weather box |location = Tamale |single line = Yes |metric first = Yes |Jan record high C = 40.0 |Feb record high C = 41.5 |Mar record high C = 42.7 |Apr record high C = 42.8 |May record high C = 40.2 |Jun record high C = 37.8 |Jul record high C = 35.6 |Aug record high C = 35.4 |Sep record high C = 34.8 |Oct record high C = 38.2 |Nov record high C = 39.2 |Dec record high C = 38.6 |year record high C = 42.8 |Jan high C = 35.4 |Feb high C = 36.9 |Mar high C = 37.1 |Apr high C = 35.4 |May high C = 33.6 |Jun high C = 31.1 |Jul high C = 29.8 |Aug high C = 29.2 |Sep high C = 29.9 |Oct high C = 32.2 |Nov high C = 34.8 |Dec high C = 34.9 |year high C = 33.4 |Jan mean C = 27.9 |Feb mean C = 30.1 |Mar mean C = 30.9 |Apr mean C = 29.8 |May mean C = 28.6 |Jun mean C = 26.8 |Jul mean C = 26.0 |Aug mean C = 25.8 |Sep mean C = 25.9 |Oct mean C = 27.3 |Nov mean C = 28.2 |Dec mean C = 27.5 |year mean C = 27.9 |Jan low C = 20.4 |Feb low C = 22.8 |Mar low C = 24.6 |Apr low C = 24.6 |May low C = 23.6 |Jun low C = 22.5 |Jul low C = 22.1 |Aug low C = 21.9 |Sep low C = 21.8 |Oct low C = 21.9 |Nov low C = 21.6 |Dec low C = 20.3 |year low C = 22.3 |Jan record low C = 15.0 |Feb record low C = 16.1 |Mar record low C = 18.9 |Apr record low C = 19.4 |May record low C = 18.9 |Jun record low C = 18.9 |Jul record low C = 18.3 |Aug record low C = 18.9 |Sep record low C = 18.9 |Oct record low C = 18.9 |Nov record low C = 16.1 |Dec record low C = 13.9 |year record low C = 13.9 |precipitation colour = green |Jan precipitation mm = 4 |Feb precipitation mm = 12 |Mar precipitation mm = 48 |Apr precipitation mm = 88 |May precipitation mm = 112 |Jun precipitation mm = 146 |Jul precipitation mm = 142 |Aug precipitation mm = 198 |Sep precipitation mm = 231 |Oct precipitation mm = 92 |Nov precipitation mm = 14 |Dec precipitation mm = 3 |year precipitation mm = 1090 |unit precipitation days = 0.3 mm |Jan precipitation days = 1 |Feb precipitation days = 1 |Mar precipitation days = 4 |Apr precipitation days = 7 |May precipitation days = 10 |Jun precipitation days = 12 |Jul precipitation days = 13 |Aug precipitation days = 15 |Sep precipitation days = 19 |Oct precipitation days = 12 |Nov precipitation days = 2 |Dec precipitation days = 1 |year precipitation days = 97 |Jan humidity = 27 |Feb humidity = 32 |Mar humidity = 45 |Apr humidity = 61 |May humidity = 70 |Jun humidity = 77 |Jul humidity = 80 |Aug humidity = 79 |Sep humidity = 80 |Oct humidity = 74 |Nov humidity = 59 |Dec humidity = 40 |year humidity = 60 |Jan sun = 266.6 |Feb sun = 237.3 |Mar sun = 251.1 |Apr sun = 231.0 |May sun = 248.0 |Jun sun = 204.0 |Jul sun = 161.2 |Aug sun = 139.5 |Sep sun = 156.0 |Oct sun = 260.4 |Nov sun = 282.0 |Dec sun = 272.8 |year sun = |Jand sun = 8.6 |Febd sun = 8.4 |Mard sun = 8.1 |Aprd sun = 7.7 |Mayd sun = 8.0 |Jund sun = 6.8 |Juld sun = 5.2 |Augd sun = 4.5 |Sepd sun = 5.2 |Octd sun = 8.4 |Novd sun = 9.4 |Decd sun = 8.8 |yeard sun = 7.4 |source 1 = [[Deutscher Wetterdienst]]<ref name = DWD> {{cite web | url = http://www.dwd.de/DWD/klima/beratung/ak/ak_654180_kt.pdf | title = Klimatafel von Tamales / Ghana | work = Baseline climate means (1961-1990) from stations all over the world | publisher = Deutscher Wetterdienst | language = de | access-date = 18 October 2016}}</ref> }} </center> == Feera duri din be Tamali == Tamali nyɛla din mali feera duri pam, ka di pam nyɛla ban kpuɣiri tumtumdiba n niŋdi dinni. Di shɛŋa n-nyɛ Anashaara Tiles, Malitima n-ti pahi Wun-nam company Ltd. : ''Krimmin pahi: [[Tamale feera duri]]'' == Banki tuma duri == Tamali nyɛla tiŋ sheli Banki tuma duri ni zooi pam, shɛŋa nyɛla Gomnanti ni su shɛli ka shɛŋa nyɛ salinima gba ni su shɛli. Banki shɛŋa din be Tamali n-nyɛ [[Ghana Commercial Bank Ltd]] (GCB)<ref>{{Cite web|title=Banks companies in Tamale, Ghana - Page 1 - GhPlaces|url=https://ghplaces.com/Tamale/list/banks/c-884-273-1|access-date=2021-11-17|website=ghplaces.com}}</ref>, [[National Investment Bank]] ni [[Zenith Bank]]. : ''Karimmi pahi: [[Tamale banki tuma duri]]'' == Alepile paaki == Alepile paaki nyɛla bɛ ni daa zali ka di yabili nyɛ din kpaŋsiri linjimanima tuma [[dunia]] tɔbu shɛli din daa ŋme m-pahiri ayi la saha (World War II). [[Matuuka yiɣirigu]] lubu shee polo daa nyɛla bɛ ni bɔ shɛli Nyohini, kamani maali ayi Nuzaa Tamali yaɣili December,1940<ref>{{Cite web|title=Tamale Airport – GACL|url=https://www.gacl.com.gh/tamale-airport/|access-date=2021-11-15|language=en}}</ref>. Tuuli Gomnanti zaŋ ti Ghana tingbani daa dihi o nuu gbana zuɣu ni bɛ mɛ airport shɛli din nyɛ din ni tooi yi Dunia luɣili kam ni di zaŋ zali [[linjimanima]] maali pinyini Tamali wulimpuhili ni di zaŋ baŋsi di sochibisi zaashee/anfaani.<ref>{{Citation|title=Tamale Airport|date=2021-10-31|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Tamale_Airport&oldid=1052898804|work=Wikipedia|language=en|access-date=2021-11-15}}</ref> Di ni daa pili viɛnyɛla maa zuɣu, di daa ti chemi zali ni bɛ ni daa ŋme m-paai gomnanti di saha maa yuuni 1996 la. == Alaafee tuma duri == Tamali nyɛla tiŋ shɛli din mali alaafee tuma duri pam, di shɛŋa n-nyɛ; # KABSAD Scientific Hospital # Kalpohini Health Centre # Bagabaga CHPS Zone # Tamale West Hospital<ref>{{Cite web|title=Tamale West Hospital • Hospitals - Public • Tamale, Tamale|url=https://www.medpages.info/sf/index.php?page=organisation&orgcode=301633|access-date=2021-11-19|website=www.medpages.info}}</ref> # Tamale Central Hospital<ref>{{Cite web|title=Ghanahospitals.org|url=http://www.ghanahospitals.org/regions/district_facilities.php?r=northern&d=tamale%20municipal|access-date=2021-11-19|website=www.ghanahospitals.org}}</ref> # [[Lahabali kɔligu:Tamale Teaching Hospital 18.jpg|thumb|Tamale Teaching Hospital]]Tamale Teaching Hospital<ref>{{Cite web|title=Hospitals in Tamale: List of Health Facilities in Northern Region - Contact Details - YellGh.com|url=https://yellgh.com/hospitals-in-tamale-list-of-health-facilities-in-northern-region/|access-date=2021-11-19|language=en-GB}}</ref> # Bilpiela Health Centre #Kpanvo CHPS Zone #Vittin RCH #Malshegu CHPS Zone #Garizegu CHPS Zone #Lahagu CHPS #DUNGU CHPS ZONE #Habanna Medical Center #Rabito Clinic #God's care community hospital<ref>{{Cite web|title=God Cares Community Hospital, Northern|url=https://vymaps.com/GH/God-Cares-Community-Hospital-O6644165408/|access-date=2021-11-19|website=vymaps.com}}</ref> #Nyohini clinic #Gbambaya clinic #Marshal Medical Centre Limited #Mansusu Clinic and Diagnostic Centre #St Lucy Polyclinic == Tuunshɛŋa din na tumda == * * * [[Tamale interchange]] din saɣi naabu kaman vaabu pihinii pubu kobgi puuni. Tahama beni n wuhi ni tuma ŋɔ nyɛla din yɛn naai yuuni 2021 bahigu.<ref>{{Cite web|last=Bureau|first=Communications|title=Tamale Interchange 80% Complete; Tamale-Daboya Road To Be Completed In November 2023|url=https://presidency.gov.gh/index.php/briefing-room/news-style-2/1980-tamale-interchange-80-complete-tamale-daboya-road-to-be-completed-in-november-2023|access-date=2021-11-15|website=presidency.gov.gh|language=en-gb}}</ref> * Tamale International Airport phase two la nyɛla beni na tumdi shɛli. * Vitting Harbour & Mall * == Saamba Du' gbɛra == 1. Picona Hotel 2. Radarch Lodge and Conference Centre 3. Miricha Hotel 4. Nim Avenue 5. Modern City Hotel 6. Sabonkudi estates 7. Regal hotel 8. Target Hills hotel 9. Pioneer lodge 10. B Sheini hotel 11. Naat guesthouse 12. Ganaa hotel 13. Global dream hotel 14. Mariam hotel 15. Walji lodge == Anfoonima == <gallery mode="packed" widths="150" heights="200"> Lahabali kɔligu:Road, Tamale.jpg|<center>Tamali palli</center> Lahabali kɔligu:Highway, Tamale.jpg|<center>Tamali palli daa</center> Lahabali kɔligu:Stadium tamale2.jpg|<center>Tamali yiɣi jam paaki</center> Lahabali kɔligu:Tamale fashion week 2020 2.jpg|<center>Tamale fashion week</center> Lahabali kɔligu:Agriculture Factory, Tamale.jpg|<center>Agriculture Factory in Tamale</center> Lahabali kɔligu:Tamale Teaching Hospital 4.jpg|<center>[[Tamale Teaching Hospital|Tamali ashipti titali]]</center> Lahabali kɔligu:Tamale Airport, Northern Ghana.jpg|<center>Alapele paaki</center> Lahabali kɔligu:Aboabo-market Tamale.jpg|<center>Abaaboo daa</center> Lahabali kɔligu:Tamale Central.jpg|<center>Tamali sunsuuni</center> </gallery> == Kundivihira == <references responsive="" /> [[Pubu:Ghana bɔba tinzuɣa]] [[Pubu:C-Class]] [[Pubu:Tiŋsi]] [[Pubu:Africa]] [[Pubu:Lahabaya zaa]] 23vt9a44hg6je44p0k885gsu8t12xh0 42680 42678 2022-08-15T23:23:51Z IDDRISU ABDUL-KADIR NINDOO 1815 Link wikitext text/x-wiki {{Databox}} {{C-Class}} '''Tamali''' n-nyɛ [[Northern Region|Northern region]] din be [[Ghana]] la tinzuɣu.<ref>{{cite web|url=http://www.tamale.climatemps.com/|title=Tamale Climate & Temperature|language=English|publisher=tamale.climatemps.com}}</ref> Saha ŋɔ [[Tamali]] nyɛla furila ni nyo n-kpa tiŋ' shɛli zaŋ chaŋ [[daabiligu]] polo West [[Africa]] yaɣili zaa. [[Suhudoo]] be [[Tamali]] ka mali tahama pam n-zaŋ ti [[daabihi.]] Tamalinima biɛh' suŋ ni saamba gbubibu polo nyɛla sokam ni di shɛhira ka lahi kpaŋsiri zosimli. [[Tamali]] m-pahi tiŋ' kara dibaata din galisi [[Ghana]]<ref>{{Cite web|title=Tamale – Travel guide at Wikivoyage|url=https://en.wikivoyage.org/wiki/Tamale|access-date=2021-11-15|website=en.wikivoyage.org|language=en}}</ref>. Ninvuɣ' biɛlim kamani 950,124 m-be [[Tamali]]. Di lahi nyɛla tiŋ' shɛli din zoori pam n-gari tinsi zaa din be [[West Africa]].<ref>{{cite web|url=https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/artikel.php?ID=270959|title=Tamale – West Africa’s Fastest Growing City|publisher=GhanaWeb|date=Sunday, 14 April 2013|language=English}}</ref><ref>{{cite web|url=https://population.mongabay.com/population/ghana/|title=Largest cities in Ghana|publisher=mongabay|language=English}}</ref> Tamalinima nyɛla ban nyee yo pukparilim, daabiligu n-lahi mali gumdi mibu mini kpakahili shitɔri<ref>{{Cite web|title=Tamale {{!}} Ghana {{!}} Britannica|url=https://www.britannica.com/place/Tamale-Ghana|access-date=2021-11-15|website=www.britannica.com|language=en}}</ref>. Pal' daa yila [[Kumahi]] n-kpa yaɣili ŋɔ n-ti gari Tamali tiŋ' puuni n-chaŋ [[Bolgatanga]], ka pal' chira yiri wulimpuɣili ni wulimluɣili na n-ti tuɣili. Ka [[Airport]] gba beni.Tamali nyɛla din zooi [[musuliminima|musulinima]] ka di zuɣu che ka jiŋa kalinli zooi tiŋa maa ni. Jiŋa kamani; [[Afa Ajura]] Jiŋli (Ambariyyah jiŋli), Amadiyyah jiŋli, Zaamiɣu jiŋli [[(Central Mosque)]] ni [[Afa Basha]] jiŋli (Nuuria mosque) n-ti pahi Manhaliya jiŋli ([[Afa Issah Bello]]) nyɛla niriba pam ni mi. Tamali mali zuliya balibu pam amaa [[Dagbamba]] n-galisi pam n-gari balli kam ban be Tamali<ref>{{Cite book|last=Eades|first=Jeremy Seymour|url=https://books.google.com.gh/books?id=IjlzSYnAKdQC&printsec=frontcover&dq=history+of+Tamale,+Ghana&hl=en&sa=X&redir_esc=y#v=onepage&q=history%20of%20Tamale,%20Ghana&f=false|title=Strangers and Traders: Yoruba Migrants, Markets, and the State in Northern Ghana|date=1994|publisher=Africa World Press|isbn=978-0-86543-420-2|language=en}}</ref>. == Taarihi == Tamali bɛla [[Ghana]] tudu palo, ka lahi za [[Ghana]] Tiŋzuɣiri ata sunsuuni tum kurumbuna saha. Di bala daansi ni [[Savannah Region]], [[Upper West Region]] ni [[North East Region]]. [[Vihigu]] wuhuya ni Tamali lɛbigimsim biɛɣukulo puuni n-galisi gari tiŋ kam [[West Africa]] zaa. Vihigu lahi wuhuya ni daabiligu, kɔhimma ni damma lahi zooya pam Tamali. Tamali mali nanima pam ka bɛ zuɣulana n-nyɛ Gukpe-naa. Gukpɛɣu mali tiŋkpansi pam ka lɛbigimsim paari di zaa<ref>{{Cite book|last=Bellwood-Howard|first=Imogen|url=https://books.google.com.gh/books?id=c-mpCgAAQBAJ&printsec=frontcover&dq=Tamale,+Ghana&hl=en&sa=X&redir_esc=y#v=onepage&q=Tamale,%20Ghana&f=false|title=Characteristics of Urban and Peri-urban Agriculture in West Africa: Results of an Exploratory Survey Conducted in Tamale (Ghana) and Ouagadougou (Burkina Faso)|last2=Häring|first2=Volker|last3=Karg|first3=Hanna|last4=Roessler|first4=Regina|last5=Schlesinger|first5=Johannes|last6=Shakya|first6=Martina|date=2015-10-06|publisher=International Water Management Institute (IWMI)|isbn=978-92-9090-821-0|language=en}}</ref><ref>{{Cite book|last=Bening|first=R. Bagulo|url=https://books.google.com.gh/books?id=6nKcAAAAMAAJ&q=history+of+Tamale,+Ghana&dq=history+of+Tamale,+Ghana&hl=en&sa=X&redir_esc=y|title=A History of Education in Northern Ghana, 1907-1976|date=1990|publisher=Ghana Universities Press|isbn=978-9964-3-0215-3|language=en}}</ref>. == Go n-gili == Tamali mali alepile paaki ti tali ka di bi waɣa ni Tamali tiŋpuuni. Alepile paaki ŋɔ n-zani ti tudu yaɣa ŋɔ zaa. Di mali alepilenima ka bɛ chani [[Ankara]], ka lahi mali alepilenima ka bɛ yiri Ankara kanna Tamali. Alepilenima ŋɔ shɛŋa n-nyɛ * [[African World Airlines|Africa World Airlines]] * [[Passion Airlines]] Tamali lahi mali lɔra bee loorinima kpɛbu shee, ka a yi yɛn go n-chaŋ Ghana tiŋzuɣu n-nya a ni tooi nya di loori ka di bi muɣisi a. Tamali mali lɔra ka di kuni tiŋsi kamani Ankara, Kumahi, [[Sunyani]], [[Tema]], [[Cape Coast]],[[Takoradi]], Ho, [[Bolgatanga]], [[Wa]], ni tiŋ shɛŋa din pahi. Loori teesanima shɛŋa n-nyɛ [[Metro Mass teesa]], [[Bus Stop]], [[Saŋkpaɣala teesa]], [[VVIP Legion]], [[Taxi Rank]], [[Abaabu teesa|Abaabuu teesa]]. Binshɛŋa nira ni ni tooi zaŋ n-gili Tamali n nyɛ; '''[[Yellow Yellow]]''': Di nyɛla cheche buɣim din nyɛ nabaata shɛli din ʒiri niriba anahi di puuni. Di yi ti niŋ ka daadama galisim paai niriba ayɔbu di puuni, bee n-yaɣi niriba anahi, din ŋuna di kpuɣimi yaɣi maa. Di kamanima zooya pam kamani; zaɣ' piɛlli, zaɣ' dozim, zaɣ' ʒee, zaɣ' sabinli, zaɣ' vakahili ni din pahi. '''Taxi:''' Di nyɛla loori saɣisinli n-kpuɣiri niriba anahi m-pahi ŋun duhiri maa zuɣu anu. == Mabi' Tinsi == Tamali mali mabiligu ni zɔsimli zaŋ chaŋ tiŋsi din be tiŋduya ni polo. Lala tiŋsi maa n nye: * Louisville, Kentucky din be [[United State of America]] la. * Fada N'gourma din be [[Burkina Faso]] tiŋ gbani la. * Commune II Niamey din be [[Niger]] tiŋgbani == Shikuru baŋsim == Tamali nyɛla din nyɛ baŋsim bɔbu shee n-ti sokam. Di mali karimbanima karinzɔŋ kara, shikuru bihi kura shikuruti nti pahi m mayaankalɛhi shikuruti. Tamali shikuruti galisim paagi 742 ka di puuni 94 n-nyɛ malaankalɛhi shikuruti, 304 primari shikuruti, 112 JHS shikuruti ni 14 SHS shikuruti. Tamali lahi mali nuuni tuumbaŋsim bɔhinbu shikuruti ka a ni tooi bɔhim baŋsim balibu kam n-di anfaani sɔhibiɛɣuni. :''Krimmin pahi: [[Tamali shikuruti]]'' == Ninvuɣu gahinda == * [[Mahamudu Bawumia]], bɛ dɔɣi o la yuuni 1963 ka o nyɛ tiŋgbani zuɣulaampaa nti Nana Akufu Addo ka lahi nyɛ siyaasa nira. * [[Haruna Iddrisu]] bɛ dɔɣi o la yuuni 1970 ka o nyɛ jintɔra zaŋ ti Tamale-South piibupiibu yaɣili n-lahi nyɛ toondana n-ti jintɔriba ban bi galisi jina duu.<ref>{{Cite web|title=Parliament of Ghana|url=https://www.parliament.gh/mps?mp=231|access-date=2021-11-16|website=www.parliament.gh}}</ref> * [[Ibrahim Basha|Sheikh Bayaan Ibrahim Basha]] * [[Alhassan Yahaya Seini]], alikaalimi mini legal aid kpɛma. * [[Mubarak Wakaso]], yuuni 1990 ka bɛ dɔɣi o ka o nyɛ boliŋmɛri baŋda.<ref>{{Cite web|title=Mubarak Wakaso, Biography|url=https://mobile.ghanaweb.com/person/Mubarak-Wakaso-5323|access-date=2021-11-16|website=mobile.ghanaweb.com}}</ref> * [[Abdul Majeed Waris]], bɛ dɔɣi o la yuuni 1991 ka o nyɛ boliŋmɛra.<ref>{{Cite web|title=Abdul Majeed Waris, Biography|url=https://mobile.ghanaweb.com/person/Abdul-Majeed-Waris-5356|access-date=2021-11-16|website=mobile.ghanaweb.com}}</ref> * [[Fancy Gadam]], yiliyiina ka bɛ dɔɣi o yuuni 1988. * [[Saeed Abubakr Zakaria|Saeed Abubakar Zakaria]]. *[[Abdul Rahman Baba]], o nyɛla bɔli'ŋmɛra, bɛ dɔɣi la yuuni 1994 silimin gɔli July daa baa ayi dali == Tuma == Tuun'shɛŋa Tamali nim ni zooi kabi tumda n-nyɛ kpaluu tuma, teela, ni fita tali. Din lahi pahi n-nyɛ macheligu, nakɔhigu, daabiligu, tanmɛbo, kaapinta tuma, weera tuma, peenta tuma, anfooni yaabu tuma, kperigu kperibu tuma, bindira kɔhibu, loori duhibu tuma ni pukparilim<ref>{{Cite book|last=MacGaffey|first=Wyatt|url=https://books.google.com.gh/books?id=6MQ-5Elyg2kC&printsec=frontcover&dq=history+of+Tamale,+Ghana&hl=en&sa=X&ved=2ahUKEwiRxLXIz5v1AhXMCuwKHXLTAUwQ6AF6BAgKEAI#v=onepage&q=history%20of%20Tamale,%20Ghana&f=false|title=Chiefs, Priests, and Praise-singers: History, Politics, and Land Ownership in Northern Ghana|date=2013|publisher=University of Virginia Press|isbn=978-0-8139-3386-3|language=en}}</ref>. == Dahi din be Tamali tingbani == Tamali nyɛla tiŋ shɛli din mali dahi pam, Dahi maa shɛŋa n-nyɛ; * Tamali Dakurili li *Abaaboo daa *Picona daa *Lamashaɣu daa<ref>{{Cite web|title=Tamale central market, Ghana {{!}} Africa, Ghana, African life|url=https://www.pinterest.com/pin/382806037065419686/|access-date=2021-11-16|website=www.pinterest.com|language=en}}</ref> *Kakpaɣiyili daa *Guu daa (niɣi daa) *Kalpohin daa *Kukuo daa * == Piibupiibu jintɔri yaɣa din be Tamali == Tamali nyɛla tiŋ shɛli din mali piibupiibu yaɣa anahi; ŋan nima n-nyɛ: # [[Tamali Central]] piibupiibu yaɣili # [[Tamali North]] piibupiibu yaɣili # [[Sagnarigu]] piibupiibu yaɣili<ref>{{Cite web|title=Parliament of Ghana|url=https://www.parliament.gh/mps?mp=233|access-date=2021-11-16|website=www.parliament.gh}}</ref> # [[Tamale South Constituency|Tamali South]] piibupiibu yaɣili # == Lahibali wuligibu teesa tuma duri == Biɛɣu kulo kam Tamali tingbani lahibaya tuma duri kuli pahirimi, Lahibaya teesanima ŋɔ pula buyi, walansi (Radio) teesanima mini ninliha kpanjɔɣu (TV) teesanima. '''TV teesa''' shɛŋa din be Tamali n-nyɛ; # Sagani TV # NTV # Zaa TV # Might TV. '''Radio teesa''' shɛŋa din be Tamali n-nyɛ; # Fiila FM 89.3 Mhz # Radio Savanna 91.3 Mhz # Zaa Radio 99.3 Mhz # Bishara Radio 97.7 Mhz # Justice FM 98.5 Mhz # Diamond 93.7 Mhz # North Star 92.1 Mhz # Radio Tamale 91.7 Mhz #Kesmi FM 107.1&nbsp;MHz #Neesim FM 100.1&nbsp;MHz #Suhupiɛlli Radio 103.3&nbsp;MHz #Gbangu FM 97.3&nbsp;MHz #Amana Radio 96.3&nbsp;MHz #123 Radio 99.7&nbsp;MHz #ABC Radio 100.9&nbsp;MHz #Angel FM 96.9&nbsp;MHz #Dagban Radio 102.5 #Kingdom Fm #Tawasul FM 95.7 == Pal' dahi din be Tamali == * Tamali zaŋ chaŋ [[Bolgatanga|Bolga]] palli * Tamali zaŋ chaŋ [[Kumahi|Kumasi]] palli * Tamali zaŋ chaŋ [[Salaga]] palli * Tamali zaŋ chaŋ [[Naya]] (Yendi) palli *Tamali zaŋ chaŋ [[Nantɔŋ|Nanton]] palli *Aboabo zaŋ chaŋ [[Nyohini]] palli *Aboabo zaŋ chaŋ [[Choggu]] palli *Tamali zaŋ chaŋ Daboya palli *Tamali zaŋ chaŋ Kumbungu palli *Tamali zaŋ chaŋ [[Tolon]] palli == Foŋdi mini tiŋkpaŋsi == Tamali bɔba pula bu nahi zuƔu. Bɔba maa n-nyɛ Tamali-north constituency, Tamali-south constituency, Tamali-central constituency n-ti pahi Sagnarigu constituency. Foŋdi mini tiŋkpaŋsi ŋan be constituency nim ŋɔ ni shɛŋa n-nyɛ [[Lamashaɣu]], [[Jisonaayili]], [[Banvum|Banvim]], [[Yapalisi]], Katariga, Gumbihini, Chaŋli, Ni din kam kpalim. : ''Yulimi [[Tamale foŋdi mini tiŋkpaŋsi]] zaa kpɛ'' == Dundɔŋni Gomnanti == Tamali mali la gominanti kpeen' so bɛ ni boli meyor la ka meyor maa sani yaa pam nyɛla din be o nuu ni ka o tumdi zaani [[gominanti]]. Mayor maa nyɛla [[Ghana]] tiŋgbani zuɣulana ni pii so ka o lee kuna ka kaansili (council) kpamba  ti saɣi ti o. Tɔ amaa punpɔŋɔ salo ban be Tamali yɛliya ni di tu ni di yi pa nyɛla salo zaa  piibu din yɛn kpaŋsi o kpamli maa ka che n-ti li dariza. Punpɔŋɔ Tamali mayor nyɛla [[Sule Salifu|Hon. Sule Salifu]].<ref>{{Cite web|title=I will consult broadly - New Mayor of Tamale - MyJoyOnline.com|url=https://www.myjoyonline.com/i-will-consult-broadly-new-mayor-of-tamale/|access-date=2021-11-15|website=www.myjoyonline.com|language=en-US}}</ref> maa nyɛla din zani ti dundɔŋ ni jintɔri duu (local Parliament) ka lahi zani ti dundɔŋ ni kpamba (local executive). == Dundɔŋni Gɔmnanti Kura == #Hon Sule Salifu == Saha Taɣibu Tamali puuni == Tamali mali la shɛɣini mini wuuni yuuni kam puuni, ka di be koppen's climate pubu ni. Tamali saa piini la silimin goli [[April]] hali ti kpa [[September]] bee [[October]] ka di yaa be [[July]] mini [[August]] ni. Wuuni mi piini la silimin gɔli November nti kpe April Piligu. Tamali mali la saha di baa ayi yuuni kam puuni. Dini n nyɛ '''Siɣili Saha''' Siɣili saha ka pukpariba gbandi ni bi kɔ. Saha ŋɔ, saa pilindi la mibu. Saa piligiri la silimin gɔli [[April]] zaŋ chaŋ silimin gɔli [[June]], di saha pukpariba kɔya ka biri bimbira ka shaɣu naan shɛi. Shaɣu shɛɛri la silimin gɔli [[July]] hali ni silimin gɔli [[September]] sunsuuni. '''Wuuni Saha''' Saha ŋɔ ka pukpariba kpuɣiri bindira. Wuuni pilindi la silimin gɔli [[October]] saha zaŋ hali ni silimin gɔli [[April]]. Di pilindimi ni wuntaŋ yaɣi yaɣi saha din gbai silimin gɔli [[October]] haali ni silimin gɔli [[December]] sunsuuni, ka kikaa mi dɛi hali ni silimin gɔli [[March]]. Din saha walugu gba dɛɛi n zaŋ kpɛ siɣili saha.<ref>{{Cite web|title=University for Development Studies, Tamale, Ghana {{!}} Climate Change and Food Security - Academia.edu|url=https://universityfordevelopmentstudies.academia.edu/Departments/Climate_Change_and_Food_Security/Documents|access-date=2021-11-16|website=universityfordevelopmentstudies.academia.edu}}</ref> Wuuni saha nyɛla tankpagbuligu ni tooi zooi pam ka di nyɛla mori mini tihi zaa kuumi. <center> {{Weather box |location = Tamale |single line = Yes |metric first = Yes |Jan record high C = 40.0 |Feb record high C = 41.5 |Mar record high C = 42.7 |Apr record high C = 42.8 |May record high C = 40.2 |Jun record high C = 37.8 |Jul record high C = 35.6 |Aug record high C = 35.4 |Sep record high C = 34.8 |Oct record high C = 38.2 |Nov record high C = 39.2 |Dec record high C = 38.6 |year record high C = 42.8 |Jan high C = 35.4 |Feb high C = 36.9 |Mar high C = 37.1 |Apr high C = 35.4 |May high C = 33.6 |Jun high C = 31.1 |Jul high C = 29.8 |Aug high C = 29.2 |Sep high C = 29.9 |Oct high C = 32.2 |Nov high C = 34.8 |Dec high C = 34.9 |year high C = 33.4 |Jan mean C = 27.9 |Feb mean C = 30.1 |Mar mean C = 30.9 |Apr mean C = 29.8 |May mean C = 28.6 |Jun mean C = 26.8 |Jul mean C = 26.0 |Aug mean C = 25.8 |Sep mean C = 25.9 |Oct mean C = 27.3 |Nov mean C = 28.2 |Dec mean C = 27.5 |year mean C = 27.9 |Jan low C = 20.4 |Feb low C = 22.8 |Mar low C = 24.6 |Apr low C = 24.6 |May low C = 23.6 |Jun low C = 22.5 |Jul low C = 22.1 |Aug low C = 21.9 |Sep low C = 21.8 |Oct low C = 21.9 |Nov low C = 21.6 |Dec low C = 20.3 |year low C = 22.3 |Jan record low C = 15.0 |Feb record low C = 16.1 |Mar record low C = 18.9 |Apr record low C = 19.4 |May record low C = 18.9 |Jun record low C = 18.9 |Jul record low C = 18.3 |Aug record low C = 18.9 |Sep record low C = 18.9 |Oct record low C = 18.9 |Nov record low C = 16.1 |Dec record low C = 13.9 |year record low C = 13.9 |precipitation colour = green |Jan precipitation mm = 4 |Feb precipitation mm = 12 |Mar precipitation mm = 48 |Apr precipitation mm = 88 |May precipitation mm = 112 |Jun precipitation mm = 146 |Jul precipitation mm = 142 |Aug precipitation mm = 198 |Sep precipitation mm = 231 |Oct precipitation mm = 92 |Nov precipitation mm = 14 |Dec precipitation mm = 3 |year precipitation mm = 1090 |unit precipitation days = 0.3 mm |Jan precipitation days = 1 |Feb precipitation days = 1 |Mar precipitation days = 4 |Apr precipitation days = 7 |May precipitation days = 10 |Jun precipitation days = 12 |Jul precipitation days = 13 |Aug precipitation days = 15 |Sep precipitation days = 19 |Oct precipitation days = 12 |Nov precipitation days = 2 |Dec precipitation days = 1 |year precipitation days = 97 |Jan humidity = 27 |Feb humidity = 32 |Mar humidity = 45 |Apr humidity = 61 |May humidity = 70 |Jun humidity = 77 |Jul humidity = 80 |Aug humidity = 79 |Sep humidity = 80 |Oct humidity = 74 |Nov humidity = 59 |Dec humidity = 40 |year humidity = 60 |Jan sun = 266.6 |Feb sun = 237.3 |Mar sun = 251.1 |Apr sun = 231.0 |May sun = 248.0 |Jun sun = 204.0 |Jul sun = 161.2 |Aug sun = 139.5 |Sep sun = 156.0 |Oct sun = 260.4 |Nov sun = 282.0 |Dec sun = 272.8 |year sun = |Jand sun = 8.6 |Febd sun = 8.4 |Mard sun = 8.1 |Aprd sun = 7.7 |Mayd sun = 8.0 |Jund sun = 6.8 |Juld sun = 5.2 |Augd sun = 4.5 |Sepd sun = 5.2 |Octd sun = 8.4 |Novd sun = 9.4 |Decd sun = 8.8 |yeard sun = 7.4 |source 1 = [[Deutscher Wetterdienst]]<ref name = DWD> {{cite web | url = http://www.dwd.de/DWD/klima/beratung/ak/ak_654180_kt.pdf | title = Klimatafel von Tamales / Ghana | work = Baseline climate means (1961-1990) from stations all over the world | publisher = Deutscher Wetterdienst | language = de | access-date = 18 October 2016}}</ref> }} </center> == Feera duri din be Tamali == Tamali nyɛla din mali feera duri pam, ka di pam nyɛla ban kpuɣiri tumtumdiba n niŋdi dinni. Di shɛŋa n-nyɛ Anashaara Tiles, Malitima n-ti pahi Wun-nam company Ltd. : ''Krimmin pahi: [[Tamale feera duri]]'' == Banki tuma duri == Tamali nyɛla tiŋ sheli Banki tuma duri ni zooi pam, shɛŋa nyɛla Gomnanti ni su shɛli ka shɛŋa nyɛ salinima gba ni su shɛli. Banki shɛŋa din be Tamali n-nyɛ [[Ghana Commercial Bank Ltd]] (GCB)<ref>{{Cite web|title=Banks companies in Tamale, Ghana - Page 1 - GhPlaces|url=https://ghplaces.com/Tamale/list/banks/c-884-273-1|access-date=2021-11-17|website=ghplaces.com}}</ref>, [[National Investment Bank]] ni [[Zenith Bank]]. : ''Karimmi pahi: [[Tamale banki tuma duri]]'' == Alepile paaki == Alepile paaki nyɛla bɛ ni daa zali ka di yabili nyɛ din kpaŋsiri linjimanima tuma [[dunia]] tɔbu shɛli din daa ŋme m-pahiri ayi la saha (World War II). [[Matuuka yiɣirigu]] lubu shee polo daa nyɛla bɛ ni bɔ shɛli Nyohini, kamani maali ayi Nuzaa Tamali yaɣili December,1940<ref>{{Cite web|title=Tamale Airport – GACL|url=https://www.gacl.com.gh/tamale-airport/|access-date=2021-11-15|language=en}}</ref>. Tuuli Gomnanti zaŋ ti Ghana tingbani daa dihi o nuu gbana zuɣu ni bɛ mɛ airport shɛli din nyɛ din ni tooi yi Dunia luɣili kam ni di zaŋ zali [[linjimanima]] maali pinyini Tamali wulimpuhili ni di zaŋ baŋsi di sochibisi zaashee/anfaani.<ref>{{Citation|title=Tamale Airport|date=2021-10-31|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Tamale_Airport&oldid=1052898804|work=Wikipedia|language=en|access-date=2021-11-15}}</ref> Di ni daa pili viɛnyɛla maa zuɣu, di daa ti chemi zali ni bɛ ni daa ŋme m-paai gomnanti di saha maa yuuni 1996 la. == Alaafee tuma duri == Tamali nyɛla tiŋ shɛli din mali alaafee tuma duri pam, di shɛŋa n-nyɛ; # KABSAD Scientific Hospital # Kalpohini Health Centre # Bagabaga CHPS Zone # Tamale West Hospital<ref>{{Cite web|title=Tamale West Hospital • Hospitals - Public • Tamale, Tamale|url=https://www.medpages.info/sf/index.php?page=organisation&orgcode=301633|access-date=2021-11-19|website=www.medpages.info}}</ref> # Tamale Central Hospital<ref>{{Cite web|title=Ghanahospitals.org|url=http://www.ghanahospitals.org/regions/district_facilities.php?r=northern&d=tamale%20municipal|access-date=2021-11-19|website=www.ghanahospitals.org}}</ref> # [[Lahabali kɔligu:Tamale Teaching Hospital 18.jpg|thumb|Tamale Teaching Hospital]]Tamale Teaching Hospital<ref>{{Cite web|title=Hospitals in Tamale: List of Health Facilities in Northern Region - Contact Details - YellGh.com|url=https://yellgh.com/hospitals-in-tamale-list-of-health-facilities-in-northern-region/|access-date=2021-11-19|language=en-GB}}</ref> # Bilpiela Health Centre #Kpanvo CHPS Zone #Vittin RCH #Malshegu CHPS Zone #Garizegu CHPS Zone #Lahagu CHPS #DUNGU CHPS ZONE #Habanna Medical Center #Rabito Clinic #God's care community hospital<ref>{{Cite web|title=God Cares Community Hospital, Northern|url=https://vymaps.com/GH/God-Cares-Community-Hospital-O6644165408/|access-date=2021-11-19|website=vymaps.com}}</ref> #Nyohini clinic #Gbambaya clinic #Marshal Medical Centre Limited #Mansusu Clinic and Diagnostic Centre #St Lucy Polyclinic == Tuunshɛŋa din na tumda == * * * [[Tamale interchange]] din saɣi naabu kaman vaabu pihinii pubu kobgi puuni. Tahama beni n wuhi ni tuma ŋɔ nyɛla din yɛn naai yuuni 2021 bahigu.<ref>{{Cite web|last=Bureau|first=Communications|title=Tamale Interchange 80% Complete; Tamale-Daboya Road To Be Completed In November 2023|url=https://presidency.gov.gh/index.php/briefing-room/news-style-2/1980-tamale-interchange-80-complete-tamale-daboya-road-to-be-completed-in-november-2023|access-date=2021-11-15|website=presidency.gov.gh|language=en-gb}}</ref> * Tamale International Airport phase two la nyɛla beni na tumdi shɛli. * Vitting Harbour & Mall * == Saamba Du' gbɛra == 1. Picona Hotel 2. Radarch Lodge and Conference Centre 3. Miricha Hotel 4. Nim Avenue 5. Modern City Hotel 6. Sabonkudi estates 7. Regal hotel 8. Target Hills hotel 9. Pioneer lodge 10. B Sheini hotel 11. Naat guesthouse 12. Ganaa hotel 13. Global dream hotel 14. Mariam hotel 15. Walji lodge == Anfoonima == <gallery mode="packed" widths="150" heights="200"> Lahabali kɔligu:Road, Tamale.jpg|<center>Tamali palli</center> Lahabali kɔligu:Highway, Tamale.jpg|<center>Tamali palli daa</center> Lahabali kɔligu:Stadium tamale2.jpg|<center>Tamali yiɣi jam paaki</center> Lahabali kɔligu:Tamale fashion week 2020 2.jpg|<center>Tamale fashion week</center> Lahabali kɔligu:Agriculture Factory, Tamale.jpg|<center>Agriculture Factory in Tamale</center> Lahabali kɔligu:Tamale Teaching Hospital 4.jpg|<center>[[Tamale Teaching Hospital|Tamali ashipti titali]]</center> Lahabali kɔligu:Tamale Airport, Northern Ghana.jpg|<center>Alapele paaki</center> Lahabali kɔligu:Aboabo-market Tamale.jpg|<center>Abaaboo daa</center> Lahabali kɔligu:Tamale Central.jpg|<center>Tamali sunsuuni</center> </gallery> == Kundivihira == <references responsive="" /> [[Pubu:Ghana bɔba tinzuɣa]] [[Pubu:C-Class]] [[Pubu:Tiŋsi]] [[Pubu:Africa]] [[Pubu:Lahabaya zaa]] 2o9utimxoqzuf0xj9611tm88p4cz0ty 42681 42680 2022-08-15T23:24:43Z IDDRISU ABDUL-KADIR NINDOO 1815 Link wikitext text/x-wiki {{Databox}} {{C-Class}} '''Tamali''' n-nyɛ [[Northern Region|Northern region]] din be [[Ghana]] la tinzuɣu.<ref>{{cite web|url=http://www.tamale.climatemps.com/|title=Tamale Climate & Temperature|language=English|publisher=tamale.climatemps.com}}</ref> Saha ŋɔ [[Tamali]] nyɛla furila ni nyo n-kpa tiŋ' shɛli zaŋ chaŋ [[daabiligu]] polo West [[Africa]] yaɣili zaa. [[Suhudoo]] be [[Tamali]] ka mali tahama pam n-zaŋ ti [[daabihi.]] Tamalinima biɛh' suŋ ni saamba gbubibu polo nyɛla sokam ni di shɛhira ka lahi kpaŋsiri zosimli. [[Tamali]] m-pahi tiŋ' kara dibaata din galisi [[Ghana]]<ref>{{Cite web|title=Tamale – Travel guide at Wikivoyage|url=https://en.wikivoyage.org/wiki/Tamale|access-date=2021-11-15|website=en.wikivoyage.org|language=en}}</ref>. Ninvuɣ' biɛlim kamani 950,124 m-be [[Tamali]]. Di lahi nyɛla tiŋ' shɛli din zoori pam n-gari tinsi zaa din be [[West Africa]].<ref>{{cite web|url=https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/artikel.php?ID=270959|title=Tamale – West Africa’s Fastest Growing City|publisher=GhanaWeb|date=Sunday, 14 April 2013|language=English}}</ref><ref>{{cite web|url=https://population.mongabay.com/population/ghana/|title=Largest cities in Ghana|publisher=mongabay|language=English}}</ref> Tamalinima nyɛla ban nyee yo pukparilim, daabiligu n-lahi mali gumdi mibu mini kpakahili shitɔri<ref>{{Cite web|title=Tamale {{!}} Ghana {{!}} Britannica|url=https://www.britannica.com/place/Tamale-Ghana|access-date=2021-11-15|website=www.britannica.com|language=en}}</ref>. Pal' daa yila [[Kumahi]] n-kpa yaɣili ŋɔ n-ti gari [[Tamali]] tiŋ' puuni n-chaŋ [[Bolgatanga]], ka pal' chira yiri wulimpuɣili ni wulimluɣili na n-ti tuɣili. Ka [[Airport]] gba beni.Tamali nyɛla din zooi [[musuliminima|musulinima]] ka di zuɣu che ka jiŋa kalinli zooi tiŋa maa ni. Jiŋa kamani; [[Afa Ajura]] Jiŋli (Ambariyyah jiŋli), Amadiyyah jiŋli, Zaamiɣu jiŋli [[(Central Mosque)]] ni [[Afa Basha]] jiŋli (Nuuria mosque) n-ti pahi Manhaliya jiŋli ([[Afa Issah Bello]]) nyɛla niriba pam ni mi. Tamali mali zuliya balibu pam amaa [[Dagbamba]] n-galisi pam n-gari balli kam ban be Tamali<ref>{{Cite book|last=Eades|first=Jeremy Seymour|url=https://books.google.com.gh/books?id=IjlzSYnAKdQC&printsec=frontcover&dq=history+of+Tamale,+Ghana&hl=en&sa=X&redir_esc=y#v=onepage&q=history%20of%20Tamale,%20Ghana&f=false|title=Strangers and Traders: Yoruba Migrants, Markets, and the State in Northern Ghana|date=1994|publisher=Africa World Press|isbn=978-0-86543-420-2|language=en}}</ref>. == Taarihi == Tamali bɛla [[Ghana]] tudu palo, ka lahi za [[Ghana]] Tiŋzuɣiri ata sunsuuni tum kurumbuna saha. Di bala daansi ni [[Savannah Region]], [[Upper West Region]] ni [[North East Region]]. [[Vihigu]] wuhuya ni Tamali lɛbigimsim biɛɣukulo puuni n-galisi gari tiŋ kam [[West Africa]] zaa. Vihigu lahi wuhuya ni daabiligu, kɔhimma ni damma lahi zooya pam Tamali. Tamali mali nanima pam ka bɛ zuɣulana n-nyɛ Gukpe-naa. Gukpɛɣu mali tiŋkpansi pam ka lɛbigimsim paari di zaa<ref>{{Cite book|last=Bellwood-Howard|first=Imogen|url=https://books.google.com.gh/books?id=c-mpCgAAQBAJ&printsec=frontcover&dq=Tamale,+Ghana&hl=en&sa=X&redir_esc=y#v=onepage&q=Tamale,%20Ghana&f=false|title=Characteristics of Urban and Peri-urban Agriculture in West Africa: Results of an Exploratory Survey Conducted in Tamale (Ghana) and Ouagadougou (Burkina Faso)|last2=Häring|first2=Volker|last3=Karg|first3=Hanna|last4=Roessler|first4=Regina|last5=Schlesinger|first5=Johannes|last6=Shakya|first6=Martina|date=2015-10-06|publisher=International Water Management Institute (IWMI)|isbn=978-92-9090-821-0|language=en}}</ref><ref>{{Cite book|last=Bening|first=R. Bagulo|url=https://books.google.com.gh/books?id=6nKcAAAAMAAJ&q=history+of+Tamale,+Ghana&dq=history+of+Tamale,+Ghana&hl=en&sa=X&redir_esc=y|title=A History of Education in Northern Ghana, 1907-1976|date=1990|publisher=Ghana Universities Press|isbn=978-9964-3-0215-3|language=en}}</ref>. == Go n-gili == Tamali mali alepile paaki ti tali ka di bi waɣa ni Tamali tiŋpuuni. Alepile paaki ŋɔ n-zani ti tudu yaɣa ŋɔ zaa. Di mali alepilenima ka bɛ chani [[Ankara]], ka lahi mali alepilenima ka bɛ yiri Ankara kanna Tamali. Alepilenima ŋɔ shɛŋa n-nyɛ * [[African World Airlines|Africa World Airlines]] * [[Passion Airlines]] Tamali lahi mali lɔra bee loorinima kpɛbu shee, ka a yi yɛn go n-chaŋ Ghana tiŋzuɣu n-nya a ni tooi nya di loori ka di bi muɣisi a. Tamali mali lɔra ka di kuni tiŋsi kamani Ankara, Kumahi, [[Sunyani]], [[Tema]], [[Cape Coast]],[[Takoradi]], Ho, [[Bolgatanga]], [[Wa]], ni tiŋ shɛŋa din pahi. Loori teesanima shɛŋa n-nyɛ [[Metro Mass teesa]], [[Bus Stop]], [[Saŋkpaɣala teesa]], [[VVIP Legion]], [[Taxi Rank]], [[Abaabu teesa|Abaabuu teesa]]. Binshɛŋa nira ni ni tooi zaŋ n-gili Tamali n nyɛ; '''[[Yellow Yellow]]''': Di nyɛla cheche buɣim din nyɛ nabaata shɛli din ʒiri niriba anahi di puuni. Di yi ti niŋ ka daadama galisim paai niriba ayɔbu di puuni, bee n-yaɣi niriba anahi, din ŋuna di kpuɣimi yaɣi maa. Di kamanima zooya pam kamani; zaɣ' piɛlli, zaɣ' dozim, zaɣ' ʒee, zaɣ' sabinli, zaɣ' vakahili ni din pahi. '''Taxi:''' Di nyɛla loori saɣisinli n-kpuɣiri niriba anahi m-pahi ŋun duhiri maa zuɣu anu. == Mabi' Tinsi == Tamali mali mabiligu ni zɔsimli zaŋ chaŋ tiŋsi din be tiŋduya ni polo. Lala tiŋsi maa n nye: * Louisville, Kentucky din be [[United State of America]] la. * Fada N'gourma din be [[Burkina Faso]] tiŋ gbani la. * Commune II Niamey din be [[Niger]] tiŋgbani == Shikuru baŋsim == Tamali nyɛla din nyɛ baŋsim bɔbu shee n-ti sokam. Di mali karimbanima karinzɔŋ kara, shikuru bihi kura shikuruti nti pahi m mayaankalɛhi shikuruti. Tamali shikuruti galisim paagi 742 ka di puuni 94 n-nyɛ malaankalɛhi shikuruti, 304 primari shikuruti, 112 JHS shikuruti ni 14 SHS shikuruti. Tamali lahi mali nuuni tuumbaŋsim bɔhinbu shikuruti ka a ni tooi bɔhim baŋsim balibu kam n-di anfaani sɔhibiɛɣuni. :''Krimmin pahi: [[Tamali shikuruti]]'' == Ninvuɣu gahinda == * [[Mahamudu Bawumia]], bɛ dɔɣi o la yuuni 1963 ka o nyɛ tiŋgbani zuɣulaampaa nti Nana Akufu Addo ka lahi nyɛ siyaasa nira. * [[Haruna Iddrisu]] bɛ dɔɣi o la yuuni 1970 ka o nyɛ jintɔra zaŋ ti Tamale-South piibupiibu yaɣili n-lahi nyɛ toondana n-ti jintɔriba ban bi galisi jina duu.<ref>{{Cite web|title=Parliament of Ghana|url=https://www.parliament.gh/mps?mp=231|access-date=2021-11-16|website=www.parliament.gh}}</ref> * [[Ibrahim Basha|Sheikh Bayaan Ibrahim Basha]] * [[Alhassan Yahaya Seini]], alikaalimi mini legal aid kpɛma. * [[Mubarak Wakaso]], yuuni 1990 ka bɛ dɔɣi o ka o nyɛ boliŋmɛri baŋda.<ref>{{Cite web|title=Mubarak Wakaso, Biography|url=https://mobile.ghanaweb.com/person/Mubarak-Wakaso-5323|access-date=2021-11-16|website=mobile.ghanaweb.com}}</ref> * [[Abdul Majeed Waris]], bɛ dɔɣi o la yuuni 1991 ka o nyɛ boliŋmɛra.<ref>{{Cite web|title=Abdul Majeed Waris, Biography|url=https://mobile.ghanaweb.com/person/Abdul-Majeed-Waris-5356|access-date=2021-11-16|website=mobile.ghanaweb.com}}</ref> * [[Fancy Gadam]], yiliyiina ka bɛ dɔɣi o yuuni 1988. * [[Saeed Abubakr Zakaria|Saeed Abubakar Zakaria]]. *[[Abdul Rahman Baba]], o nyɛla bɔli'ŋmɛra, bɛ dɔɣi la yuuni 1994 silimin gɔli July daa baa ayi dali == Tuma == Tuun'shɛŋa Tamali nim ni zooi kabi tumda n-nyɛ kpaluu tuma, teela, ni fita tali. Din lahi pahi n-nyɛ macheligu, nakɔhigu, daabiligu, tanmɛbo, kaapinta tuma, weera tuma, peenta tuma, anfooni yaabu tuma, kperigu kperibu tuma, bindira kɔhibu, loori duhibu tuma ni pukparilim<ref>{{Cite book|last=MacGaffey|first=Wyatt|url=https://books.google.com.gh/books?id=6MQ-5Elyg2kC&printsec=frontcover&dq=history+of+Tamale,+Ghana&hl=en&sa=X&ved=2ahUKEwiRxLXIz5v1AhXMCuwKHXLTAUwQ6AF6BAgKEAI#v=onepage&q=history%20of%20Tamale,%20Ghana&f=false|title=Chiefs, Priests, and Praise-singers: History, Politics, and Land Ownership in Northern Ghana|date=2013|publisher=University of Virginia Press|isbn=978-0-8139-3386-3|language=en}}</ref>. == Dahi din be Tamali tingbani == Tamali nyɛla tiŋ shɛli din mali dahi pam, Dahi maa shɛŋa n-nyɛ; * Tamali Dakurili li *Abaaboo daa *Picona daa *Lamashaɣu daa<ref>{{Cite web|title=Tamale central market, Ghana {{!}} Africa, Ghana, African life|url=https://www.pinterest.com/pin/382806037065419686/|access-date=2021-11-16|website=www.pinterest.com|language=en}}</ref> *Kakpaɣiyili daa *Guu daa (niɣi daa) *Kalpohin daa *Kukuo daa * == Piibupiibu jintɔri yaɣa din be Tamali == Tamali nyɛla tiŋ shɛli din mali piibupiibu yaɣa anahi; ŋan nima n-nyɛ: # [[Tamali Central]] piibupiibu yaɣili # [[Tamali North]] piibupiibu yaɣili # [[Sagnarigu]] piibupiibu yaɣili<ref>{{Cite web|title=Parliament of Ghana|url=https://www.parliament.gh/mps?mp=233|access-date=2021-11-16|website=www.parliament.gh}}</ref> # [[Tamale South Constituency|Tamali South]] piibupiibu yaɣili # == Lahibali wuligibu teesa tuma duri == Biɛɣu kulo kam Tamali tingbani lahibaya tuma duri kuli pahirimi, Lahibaya teesanima ŋɔ pula buyi, walansi (Radio) teesanima mini ninliha kpanjɔɣu (TV) teesanima. '''TV teesa''' shɛŋa din be Tamali n-nyɛ; # Sagani TV # NTV # Zaa TV # Might TV. '''Radio teesa''' shɛŋa din be Tamali n-nyɛ; # Fiila FM 89.3 Mhz # Radio Savanna 91.3 Mhz # Zaa Radio 99.3 Mhz # Bishara Radio 97.7 Mhz # Justice FM 98.5 Mhz # Diamond 93.7 Mhz # North Star 92.1 Mhz # Radio Tamale 91.7 Mhz #Kesmi FM 107.1&nbsp;MHz #Neesim FM 100.1&nbsp;MHz #Suhupiɛlli Radio 103.3&nbsp;MHz #Gbangu FM 97.3&nbsp;MHz #Amana Radio 96.3&nbsp;MHz #123 Radio 99.7&nbsp;MHz #ABC Radio 100.9&nbsp;MHz #Angel FM 96.9&nbsp;MHz #Dagban Radio 102.5 #Kingdom Fm #Tawasul FM 95.7 == Pal' dahi din be Tamali == * Tamali zaŋ chaŋ [[Bolgatanga|Bolga]] palli * Tamali zaŋ chaŋ [[Kumahi|Kumasi]] palli * Tamali zaŋ chaŋ [[Salaga]] palli * Tamali zaŋ chaŋ [[Naya]] (Yendi) palli *Tamali zaŋ chaŋ [[Nantɔŋ|Nanton]] palli *Aboabo zaŋ chaŋ [[Nyohini]] palli *Aboabo zaŋ chaŋ [[Choggu]] palli *Tamali zaŋ chaŋ Daboya palli *Tamali zaŋ chaŋ Kumbungu palli *Tamali zaŋ chaŋ [[Tolon]] palli == Foŋdi mini tiŋkpaŋsi == Tamali bɔba pula bu nahi zuƔu. Bɔba maa n-nyɛ Tamali-north constituency, Tamali-south constituency, Tamali-central constituency n-ti pahi Sagnarigu constituency. Foŋdi mini tiŋkpaŋsi ŋan be constituency nim ŋɔ ni shɛŋa n-nyɛ [[Lamashaɣu]], [[Jisonaayili]], [[Banvum|Banvim]], [[Yapalisi]], Katariga, Gumbihini, Chaŋli, Ni din kam kpalim. : ''Yulimi [[Tamale foŋdi mini tiŋkpaŋsi]] zaa kpɛ'' == Dundɔŋni Gomnanti == Tamali mali la gominanti kpeen' so bɛ ni boli meyor la ka meyor maa sani yaa pam nyɛla din be o nuu ni ka o tumdi zaani [[gominanti]]. Mayor maa nyɛla [[Ghana]] tiŋgbani zuɣulana ni pii so ka o lee kuna ka kaansili (council) kpamba  ti saɣi ti o. Tɔ amaa punpɔŋɔ salo ban be Tamali yɛliya ni di tu ni di yi pa nyɛla salo zaa  piibu din yɛn kpaŋsi o kpamli maa ka che n-ti li dariza. Punpɔŋɔ Tamali mayor nyɛla [[Sule Salifu|Hon. Sule Salifu]].<ref>{{Cite web|title=I will consult broadly - New Mayor of Tamale - MyJoyOnline.com|url=https://www.myjoyonline.com/i-will-consult-broadly-new-mayor-of-tamale/|access-date=2021-11-15|website=www.myjoyonline.com|language=en-US}}</ref> maa nyɛla din zani ti dundɔŋ ni jintɔri duu (local Parliament) ka lahi zani ti dundɔŋ ni kpamba (local executive). == Dundɔŋni Gɔmnanti Kura == #Hon Sule Salifu == Saha Taɣibu Tamali puuni == Tamali mali la shɛɣini mini wuuni yuuni kam puuni, ka di be koppen's climate pubu ni. Tamali saa piini la silimin goli [[April]] hali ti kpa [[September]] bee [[October]] ka di yaa be [[July]] mini [[August]] ni. Wuuni mi piini la silimin gɔli November nti kpe April Piligu. Tamali mali la saha di baa ayi yuuni kam puuni. Dini n nyɛ '''Siɣili Saha''' Siɣili saha ka pukpariba gbandi ni bi kɔ. Saha ŋɔ, saa pilindi la mibu. Saa piligiri la silimin gɔli [[April]] zaŋ chaŋ silimin gɔli [[June]], di saha pukpariba kɔya ka biri bimbira ka shaɣu naan shɛi. Shaɣu shɛɛri la silimin gɔli [[July]] hali ni silimin gɔli [[September]] sunsuuni. '''Wuuni Saha''' Saha ŋɔ ka pukpariba kpuɣiri bindira. Wuuni pilindi la silimin gɔli [[October]] saha zaŋ hali ni silimin gɔli [[April]]. Di pilindimi ni wuntaŋ yaɣi yaɣi saha din gbai silimin gɔli [[October]] haali ni silimin gɔli [[December]] sunsuuni, ka kikaa mi dɛi hali ni silimin gɔli [[March]]. Din saha walugu gba dɛɛi n zaŋ kpɛ siɣili saha.<ref>{{Cite web|title=University for Development Studies, Tamale, Ghana {{!}} Climate Change and Food Security - Academia.edu|url=https://universityfordevelopmentstudies.academia.edu/Departments/Climate_Change_and_Food_Security/Documents|access-date=2021-11-16|website=universityfordevelopmentstudies.academia.edu}}</ref> Wuuni saha nyɛla tankpagbuligu ni tooi zooi pam ka di nyɛla mori mini tihi zaa kuumi. <center> {{Weather box |location = Tamale |single line = Yes |metric first = Yes |Jan record high C = 40.0 |Feb record high C = 41.5 |Mar record high C = 42.7 |Apr record high C = 42.8 |May record high C = 40.2 |Jun record high C = 37.8 |Jul record high C = 35.6 |Aug record high C = 35.4 |Sep record high C = 34.8 |Oct record high C = 38.2 |Nov record high C = 39.2 |Dec record high C = 38.6 |year record high C = 42.8 |Jan high C = 35.4 |Feb high C = 36.9 |Mar high C = 37.1 |Apr high C = 35.4 |May high C = 33.6 |Jun high C = 31.1 |Jul high C = 29.8 |Aug high C = 29.2 |Sep high C = 29.9 |Oct high C = 32.2 |Nov high C = 34.8 |Dec high C = 34.9 |year high C = 33.4 |Jan mean C = 27.9 |Feb mean C = 30.1 |Mar mean C = 30.9 |Apr mean C = 29.8 |May mean C = 28.6 |Jun mean C = 26.8 |Jul mean C = 26.0 |Aug mean C = 25.8 |Sep mean C = 25.9 |Oct mean C = 27.3 |Nov mean C = 28.2 |Dec mean C = 27.5 |year mean C = 27.9 |Jan low C = 20.4 |Feb low C = 22.8 |Mar low C = 24.6 |Apr low C = 24.6 |May low C = 23.6 |Jun low C = 22.5 |Jul low C = 22.1 |Aug low C = 21.9 |Sep low C = 21.8 |Oct low C = 21.9 |Nov low C = 21.6 |Dec low C = 20.3 |year low C = 22.3 |Jan record low C = 15.0 |Feb record low C = 16.1 |Mar record low C = 18.9 |Apr record low C = 19.4 |May record low C = 18.9 |Jun record low C = 18.9 |Jul record low C = 18.3 |Aug record low C = 18.9 |Sep record low C = 18.9 |Oct record low C = 18.9 |Nov record low C = 16.1 |Dec record low C = 13.9 |year record low C = 13.9 |precipitation colour = green |Jan precipitation mm = 4 |Feb precipitation mm = 12 |Mar precipitation mm = 48 |Apr precipitation mm = 88 |May precipitation mm = 112 |Jun precipitation mm = 146 |Jul precipitation mm = 142 |Aug precipitation mm = 198 |Sep precipitation mm = 231 |Oct precipitation mm = 92 |Nov precipitation mm = 14 |Dec precipitation mm = 3 |year precipitation mm = 1090 |unit precipitation days = 0.3 mm |Jan precipitation days = 1 |Feb precipitation days = 1 |Mar precipitation days = 4 |Apr precipitation days = 7 |May precipitation days = 10 |Jun precipitation days = 12 |Jul precipitation days = 13 |Aug precipitation days = 15 |Sep precipitation days = 19 |Oct precipitation days = 12 |Nov precipitation days = 2 |Dec precipitation days = 1 |year precipitation days = 97 |Jan humidity = 27 |Feb humidity = 32 |Mar humidity = 45 |Apr humidity = 61 |May humidity = 70 |Jun humidity = 77 |Jul humidity = 80 |Aug humidity = 79 |Sep humidity = 80 |Oct humidity = 74 |Nov humidity = 59 |Dec humidity = 40 |year humidity = 60 |Jan sun = 266.6 |Feb sun = 237.3 |Mar sun = 251.1 |Apr sun = 231.0 |May sun = 248.0 |Jun sun = 204.0 |Jul sun = 161.2 |Aug sun = 139.5 |Sep sun = 156.0 |Oct sun = 260.4 |Nov sun = 282.0 |Dec sun = 272.8 |year sun = |Jand sun = 8.6 |Febd sun = 8.4 |Mard sun = 8.1 |Aprd sun = 7.7 |Mayd sun = 8.0 |Jund sun = 6.8 |Juld sun = 5.2 |Augd sun = 4.5 |Sepd sun = 5.2 |Octd sun = 8.4 |Novd sun = 9.4 |Decd sun = 8.8 |yeard sun = 7.4 |source 1 = [[Deutscher Wetterdienst]]<ref name = DWD> {{cite web | url = http://www.dwd.de/DWD/klima/beratung/ak/ak_654180_kt.pdf | title = Klimatafel von Tamales / Ghana | work = Baseline climate means (1961-1990) from stations all over the world | publisher = Deutscher Wetterdienst | language = de | access-date = 18 October 2016}}</ref> }} </center> == Feera duri din be Tamali == Tamali nyɛla din mali feera duri pam, ka di pam nyɛla ban kpuɣiri tumtumdiba n niŋdi dinni. Di shɛŋa n-nyɛ Anashaara Tiles, Malitima n-ti pahi Wun-nam company Ltd. : ''Krimmin pahi: [[Tamale feera duri]]'' == Banki tuma duri == Tamali nyɛla tiŋ sheli Banki tuma duri ni zooi pam, shɛŋa nyɛla Gomnanti ni su shɛli ka shɛŋa nyɛ salinima gba ni su shɛli. Banki shɛŋa din be Tamali n-nyɛ [[Ghana Commercial Bank Ltd]] (GCB)<ref>{{Cite web|title=Banks companies in Tamale, Ghana - Page 1 - GhPlaces|url=https://ghplaces.com/Tamale/list/banks/c-884-273-1|access-date=2021-11-17|website=ghplaces.com}}</ref>, [[National Investment Bank]] ni [[Zenith Bank]]. : ''Karimmi pahi: [[Tamale banki tuma duri]]'' == Alepile paaki == Alepile paaki nyɛla bɛ ni daa zali ka di yabili nyɛ din kpaŋsiri linjimanima tuma [[dunia]] tɔbu shɛli din daa ŋme m-pahiri ayi la saha (World War II). [[Matuuka yiɣirigu]] lubu shee polo daa nyɛla bɛ ni bɔ shɛli Nyohini, kamani maali ayi Nuzaa Tamali yaɣili December,1940<ref>{{Cite web|title=Tamale Airport – GACL|url=https://www.gacl.com.gh/tamale-airport/|access-date=2021-11-15|language=en}}</ref>. Tuuli Gomnanti zaŋ ti Ghana tingbani daa dihi o nuu gbana zuɣu ni bɛ mɛ airport shɛli din nyɛ din ni tooi yi Dunia luɣili kam ni di zaŋ zali [[linjimanima]] maali pinyini Tamali wulimpuhili ni di zaŋ baŋsi di sochibisi zaashee/anfaani.<ref>{{Citation|title=Tamale Airport|date=2021-10-31|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Tamale_Airport&oldid=1052898804|work=Wikipedia|language=en|access-date=2021-11-15}}</ref> Di ni daa pili viɛnyɛla maa zuɣu, di daa ti chemi zali ni bɛ ni daa ŋme m-paai gomnanti di saha maa yuuni 1996 la. == Alaafee tuma duri == Tamali nyɛla tiŋ shɛli din mali alaafee tuma duri pam, di shɛŋa n-nyɛ; # KABSAD Scientific Hospital # Kalpohini Health Centre # Bagabaga CHPS Zone # Tamale West Hospital<ref>{{Cite web|title=Tamale West Hospital • Hospitals - Public • Tamale, Tamale|url=https://www.medpages.info/sf/index.php?page=organisation&orgcode=301633|access-date=2021-11-19|website=www.medpages.info}}</ref> # Tamale Central Hospital<ref>{{Cite web|title=Ghanahospitals.org|url=http://www.ghanahospitals.org/regions/district_facilities.php?r=northern&d=tamale%20municipal|access-date=2021-11-19|website=www.ghanahospitals.org}}</ref> # [[Lahabali kɔligu:Tamale Teaching Hospital 18.jpg|thumb|Tamale Teaching Hospital]]Tamale Teaching Hospital<ref>{{Cite web|title=Hospitals in Tamale: List of Health Facilities in Northern Region - Contact Details - YellGh.com|url=https://yellgh.com/hospitals-in-tamale-list-of-health-facilities-in-northern-region/|access-date=2021-11-19|language=en-GB}}</ref> # Bilpiela Health Centre #Kpanvo CHPS Zone #Vittin RCH #Malshegu CHPS Zone #Garizegu CHPS Zone #Lahagu CHPS #DUNGU CHPS ZONE #Habanna Medical Center #Rabito Clinic #God's care community hospital<ref>{{Cite web|title=God Cares Community Hospital, Northern|url=https://vymaps.com/GH/God-Cares-Community-Hospital-O6644165408/|access-date=2021-11-19|website=vymaps.com}}</ref> #Nyohini clinic #Gbambaya clinic #Marshal Medical Centre Limited #Mansusu Clinic and Diagnostic Centre #St Lucy Polyclinic == Tuunshɛŋa din na tumda == * * * [[Tamale interchange]] din saɣi naabu kaman vaabu pihinii pubu kobgi puuni. Tahama beni n wuhi ni tuma ŋɔ nyɛla din yɛn naai yuuni 2021 bahigu.<ref>{{Cite web|last=Bureau|first=Communications|title=Tamale Interchange 80% Complete; Tamale-Daboya Road To Be Completed In November 2023|url=https://presidency.gov.gh/index.php/briefing-room/news-style-2/1980-tamale-interchange-80-complete-tamale-daboya-road-to-be-completed-in-november-2023|access-date=2021-11-15|website=presidency.gov.gh|language=en-gb}}</ref> * Tamale International Airport phase two la nyɛla beni na tumdi shɛli. * Vitting Harbour & Mall * == Saamba Du' gbɛra == 1. Picona Hotel 2. Radarch Lodge and Conference Centre 3. Miricha Hotel 4. Nim Avenue 5. Modern City Hotel 6. Sabonkudi estates 7. Regal hotel 8. Target Hills hotel 9. Pioneer lodge 10. B Sheini hotel 11. Naat guesthouse 12. Ganaa hotel 13. Global dream hotel 14. Mariam hotel 15. Walji lodge == Anfoonima == <gallery mode="packed" widths="150" heights="200"> Lahabali kɔligu:Road, Tamale.jpg|<center>Tamali palli</center> Lahabali kɔligu:Highway, Tamale.jpg|<center>Tamali palli daa</center> Lahabali kɔligu:Stadium tamale2.jpg|<center>Tamali yiɣi jam paaki</center> Lahabali kɔligu:Tamale fashion week 2020 2.jpg|<center>Tamale fashion week</center> Lahabali kɔligu:Agriculture Factory, Tamale.jpg|<center>Agriculture Factory in Tamale</center> Lahabali kɔligu:Tamale Teaching Hospital 4.jpg|<center>[[Tamale Teaching Hospital|Tamali ashipti titali]]</center> Lahabali kɔligu:Tamale Airport, Northern Ghana.jpg|<center>Alapele paaki</center> Lahabali kɔligu:Aboabo-market Tamale.jpg|<center>Abaaboo daa</center> Lahabali kɔligu:Tamale Central.jpg|<center>Tamali sunsuuni</center> </gallery> == Kundivihira == <references responsive="" /> [[Pubu:Ghana bɔba tinzuɣa]] [[Pubu:C-Class]] [[Pubu:Tiŋsi]] [[Pubu:Africa]] [[Pubu:Lahabaya zaa]] 044w9ksnlfqjjyoqi6yeyjcm3gowf7p 42682 42681 2022-08-15T23:25:37Z IDDRISU ABDUL-KADIR NINDOO 1815 Link wikitext text/x-wiki {{Databox}} {{C-Class}} '''Tamali''' n-nyɛ [[Northern Region|Northern region]] din be [[Ghana]] la tinzuɣu.<ref>{{cite web|url=http://www.tamale.climatemps.com/|title=Tamale Climate & Temperature|language=English|publisher=tamale.climatemps.com}}</ref> Saha ŋɔ [[Tamali]] nyɛla furila ni nyo n-kpa tiŋ' shɛli zaŋ chaŋ [[daabiligu]] polo West [[Africa]] yaɣili zaa. [[Suhudoo]] be [[Tamali]] ka mali tahama pam n-zaŋ ti [[daabihi.]] Tamalinima biɛh' suŋ ni saamba gbubibu polo nyɛla sokam ni di shɛhira ka lahi kpaŋsiri zosimli. [[Tamali]] m-pahi tiŋ' kara dibaata din galisi [[Ghana]]<ref>{{Cite web|title=Tamale – Travel guide at Wikivoyage|url=https://en.wikivoyage.org/wiki/Tamale|access-date=2021-11-15|website=en.wikivoyage.org|language=en}}</ref>. Ninvuɣ' biɛlim kamani 950,124 m-be [[Tamali]]. Di lahi nyɛla tiŋ' shɛli din zoori pam n-gari tinsi zaa din be [[West Africa]].<ref>{{cite web|url=https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/artikel.php?ID=270959|title=Tamale – West Africa’s Fastest Growing City|publisher=GhanaWeb|date=Sunday, 14 April 2013|language=English}}</ref><ref>{{cite web|url=https://population.mongabay.com/population/ghana/|title=Largest cities in Ghana|publisher=mongabay|language=English}}</ref> Tamalinima nyɛla ban nyee yo [[Pu'kparilim|pukparilim]], daabiligu n-lahi mali gumdi mibu mini kpakahili shitɔri<ref>{{Cite web|title=Tamale {{!}} Ghana {{!}} Britannica|url=https://www.britannica.com/place/Tamale-Ghana|access-date=2021-11-15|website=www.britannica.com|language=en}}</ref>. Pal' daa yila [[Kumahi]] n-kpa yaɣili ŋɔ n-ti gari [[Tamali]] tiŋ' puuni n-chaŋ [[Bolgatanga]], ka pal' chira yiri wulimpuɣili ni wulimluɣili na n-ti tuɣili. Ka [[Airport]] gba beni.Tamali nyɛla din zooi [[musuliminima|musulinima]] ka di zuɣu che ka jiŋa kalinli zooi tiŋa maa ni. Jiŋa kamani; [[Afa Ajura]] Jiŋli (Ambariyyah jiŋli), Amadiyyah jiŋli, Zaamiɣu jiŋli [[(Central Mosque)]] ni [[Afa Basha]] jiŋli (Nuuria mosque) n-ti pahi Manhaliya jiŋli ([[Afa Issah Bello]]) nyɛla niriba pam ni mi. Tamali mali zuliya balibu pam amaa [[Dagbamba]] n-galisi pam n-gari balli kam ban be Tamali<ref>{{Cite book|last=Eades|first=Jeremy Seymour|url=https://books.google.com.gh/books?id=IjlzSYnAKdQC&printsec=frontcover&dq=history+of+Tamale,+Ghana&hl=en&sa=X&redir_esc=y#v=onepage&q=history%20of%20Tamale,%20Ghana&f=false|title=Strangers and Traders: Yoruba Migrants, Markets, and the State in Northern Ghana|date=1994|publisher=Africa World Press|isbn=978-0-86543-420-2|language=en}}</ref>. == Taarihi == Tamali bɛla [[Ghana]] tudu palo, ka lahi za [[Ghana]] Tiŋzuɣiri ata sunsuuni tum kurumbuna saha. Di bala daansi ni [[Savannah Region]], [[Upper West Region]] ni [[North East Region]]. [[Vihigu]] wuhuya ni Tamali lɛbigimsim biɛɣukulo puuni n-galisi gari tiŋ kam [[West Africa]] zaa. Vihigu lahi wuhuya ni daabiligu, kɔhimma ni damma lahi zooya pam Tamali. Tamali mali nanima pam ka bɛ zuɣulana n-nyɛ Gukpe-naa. Gukpɛɣu mali tiŋkpansi pam ka lɛbigimsim paari di zaa<ref>{{Cite book|last=Bellwood-Howard|first=Imogen|url=https://books.google.com.gh/books?id=c-mpCgAAQBAJ&printsec=frontcover&dq=Tamale,+Ghana&hl=en&sa=X&redir_esc=y#v=onepage&q=Tamale,%20Ghana&f=false|title=Characteristics of Urban and Peri-urban Agriculture in West Africa: Results of an Exploratory Survey Conducted in Tamale (Ghana) and Ouagadougou (Burkina Faso)|last2=Häring|first2=Volker|last3=Karg|first3=Hanna|last4=Roessler|first4=Regina|last5=Schlesinger|first5=Johannes|last6=Shakya|first6=Martina|date=2015-10-06|publisher=International Water Management Institute (IWMI)|isbn=978-92-9090-821-0|language=en}}</ref><ref>{{Cite book|last=Bening|first=R. Bagulo|url=https://books.google.com.gh/books?id=6nKcAAAAMAAJ&q=history+of+Tamale,+Ghana&dq=history+of+Tamale,+Ghana&hl=en&sa=X&redir_esc=y|title=A History of Education in Northern Ghana, 1907-1976|date=1990|publisher=Ghana Universities Press|isbn=978-9964-3-0215-3|language=en}}</ref>. == Go n-gili == Tamali mali alepile paaki ti tali ka di bi waɣa ni Tamali tiŋpuuni. Alepile paaki ŋɔ n-zani ti tudu yaɣa ŋɔ zaa. Di mali alepilenima ka bɛ chani [[Ankara]], ka lahi mali alepilenima ka bɛ yiri Ankara kanna Tamali. Alepilenima ŋɔ shɛŋa n-nyɛ * [[African World Airlines|Africa World Airlines]] * [[Passion Airlines]] Tamali lahi mali lɔra bee loorinima kpɛbu shee, ka a yi yɛn go n-chaŋ Ghana tiŋzuɣu n-nya a ni tooi nya di loori ka di bi muɣisi a. Tamali mali lɔra ka di kuni tiŋsi kamani Ankara, Kumahi, [[Sunyani]], [[Tema]], [[Cape Coast]],[[Takoradi]], Ho, [[Bolgatanga]], [[Wa]], ni tiŋ shɛŋa din pahi. Loori teesanima shɛŋa n-nyɛ [[Metro Mass teesa]], [[Bus Stop]], [[Saŋkpaɣala teesa]], [[VVIP Legion]], [[Taxi Rank]], [[Abaabu teesa|Abaabuu teesa]]. Binshɛŋa nira ni ni tooi zaŋ n-gili Tamali n nyɛ; '''[[Yellow Yellow]]''': Di nyɛla cheche buɣim din nyɛ nabaata shɛli din ʒiri niriba anahi di puuni. Di yi ti niŋ ka daadama galisim paai niriba ayɔbu di puuni, bee n-yaɣi niriba anahi, din ŋuna di kpuɣimi yaɣi maa. Di kamanima zooya pam kamani; zaɣ' piɛlli, zaɣ' dozim, zaɣ' ʒee, zaɣ' sabinli, zaɣ' vakahili ni din pahi. '''Taxi:''' Di nyɛla loori saɣisinli n-kpuɣiri niriba anahi m-pahi ŋun duhiri maa zuɣu anu. == Mabi' Tinsi == Tamali mali mabiligu ni zɔsimli zaŋ chaŋ tiŋsi din be tiŋduya ni polo. Lala tiŋsi maa n nye: * Louisville, Kentucky din be [[United State of America]] la. * Fada N'gourma din be [[Burkina Faso]] tiŋ gbani la. * Commune II Niamey din be [[Niger]] tiŋgbani == Shikuru baŋsim == Tamali nyɛla din nyɛ baŋsim bɔbu shee n-ti sokam. Di mali karimbanima karinzɔŋ kara, shikuru bihi kura shikuruti nti pahi m mayaankalɛhi shikuruti. Tamali shikuruti galisim paagi 742 ka di puuni 94 n-nyɛ malaankalɛhi shikuruti, 304 primari shikuruti, 112 JHS shikuruti ni 14 SHS shikuruti. Tamali lahi mali nuuni tuumbaŋsim bɔhinbu shikuruti ka a ni tooi bɔhim baŋsim balibu kam n-di anfaani sɔhibiɛɣuni. :''Krimmin pahi: [[Tamali shikuruti]]'' == Ninvuɣu gahinda == * [[Mahamudu Bawumia]], bɛ dɔɣi o la yuuni 1963 ka o nyɛ tiŋgbani zuɣulaampaa nti Nana Akufu Addo ka lahi nyɛ siyaasa nira. * [[Haruna Iddrisu]] bɛ dɔɣi o la yuuni 1970 ka o nyɛ jintɔra zaŋ ti Tamale-South piibupiibu yaɣili n-lahi nyɛ toondana n-ti jintɔriba ban bi galisi jina duu.<ref>{{Cite web|title=Parliament of Ghana|url=https://www.parliament.gh/mps?mp=231|access-date=2021-11-16|website=www.parliament.gh}}</ref> * [[Ibrahim Basha|Sheikh Bayaan Ibrahim Basha]] * [[Alhassan Yahaya Seini]], alikaalimi mini legal aid kpɛma. * [[Mubarak Wakaso]], yuuni 1990 ka bɛ dɔɣi o ka o nyɛ boliŋmɛri baŋda.<ref>{{Cite web|title=Mubarak Wakaso, Biography|url=https://mobile.ghanaweb.com/person/Mubarak-Wakaso-5323|access-date=2021-11-16|website=mobile.ghanaweb.com}}</ref> * [[Abdul Majeed Waris]], bɛ dɔɣi o la yuuni 1991 ka o nyɛ boliŋmɛra.<ref>{{Cite web|title=Abdul Majeed Waris, Biography|url=https://mobile.ghanaweb.com/person/Abdul-Majeed-Waris-5356|access-date=2021-11-16|website=mobile.ghanaweb.com}}</ref> * [[Fancy Gadam]], yiliyiina ka bɛ dɔɣi o yuuni 1988. * [[Saeed Abubakr Zakaria|Saeed Abubakar Zakaria]]. *[[Abdul Rahman Baba]], o nyɛla bɔli'ŋmɛra, bɛ dɔɣi la yuuni 1994 silimin gɔli July daa baa ayi dali == Tuma == Tuun'shɛŋa Tamali nim ni zooi kabi tumda n-nyɛ kpaluu tuma, teela, ni fita tali. Din lahi pahi n-nyɛ macheligu, nakɔhigu, daabiligu, tanmɛbo, kaapinta tuma, weera tuma, peenta tuma, anfooni yaabu tuma, kperigu kperibu tuma, bindira kɔhibu, loori duhibu tuma ni pukparilim<ref>{{Cite book|last=MacGaffey|first=Wyatt|url=https://books.google.com.gh/books?id=6MQ-5Elyg2kC&printsec=frontcover&dq=history+of+Tamale,+Ghana&hl=en&sa=X&ved=2ahUKEwiRxLXIz5v1AhXMCuwKHXLTAUwQ6AF6BAgKEAI#v=onepage&q=history%20of%20Tamale,%20Ghana&f=false|title=Chiefs, Priests, and Praise-singers: History, Politics, and Land Ownership in Northern Ghana|date=2013|publisher=University of Virginia Press|isbn=978-0-8139-3386-3|language=en}}</ref>. == Dahi din be Tamali tingbani == Tamali nyɛla tiŋ shɛli din mali dahi pam, Dahi maa shɛŋa n-nyɛ; * Tamali Dakurili li *Abaaboo daa *Picona daa *Lamashaɣu daa<ref>{{Cite web|title=Tamale central market, Ghana {{!}} Africa, Ghana, African life|url=https://www.pinterest.com/pin/382806037065419686/|access-date=2021-11-16|website=www.pinterest.com|language=en}}</ref> *Kakpaɣiyili daa *Guu daa (niɣi daa) *Kalpohin daa *Kukuo daa * == Piibupiibu jintɔri yaɣa din be Tamali == Tamali nyɛla tiŋ shɛli din mali piibupiibu yaɣa anahi; ŋan nima n-nyɛ: # [[Tamali Central]] piibupiibu yaɣili # [[Tamali North]] piibupiibu yaɣili # [[Sagnarigu]] piibupiibu yaɣili<ref>{{Cite web|title=Parliament of Ghana|url=https://www.parliament.gh/mps?mp=233|access-date=2021-11-16|website=www.parliament.gh}}</ref> # [[Tamale South Constituency|Tamali South]] piibupiibu yaɣili # == Lahibali wuligibu teesa tuma duri == Biɛɣu kulo kam Tamali tingbani lahibaya tuma duri kuli pahirimi, Lahibaya teesanima ŋɔ pula buyi, walansi (Radio) teesanima mini ninliha kpanjɔɣu (TV) teesanima. '''TV teesa''' shɛŋa din be Tamali n-nyɛ; # Sagani TV # NTV # Zaa TV # Might TV. '''Radio teesa''' shɛŋa din be Tamali n-nyɛ; # Fiila FM 89.3 Mhz # Radio Savanna 91.3 Mhz # Zaa Radio 99.3 Mhz # Bishara Radio 97.7 Mhz # Justice FM 98.5 Mhz # Diamond 93.7 Mhz # North Star 92.1 Mhz # Radio Tamale 91.7 Mhz #Kesmi FM 107.1&nbsp;MHz #Neesim FM 100.1&nbsp;MHz #Suhupiɛlli Radio 103.3&nbsp;MHz #Gbangu FM 97.3&nbsp;MHz #Amana Radio 96.3&nbsp;MHz #123 Radio 99.7&nbsp;MHz #ABC Radio 100.9&nbsp;MHz #Angel FM 96.9&nbsp;MHz #Dagban Radio 102.5 #Kingdom Fm #Tawasul FM 95.7 == Pal' dahi din be Tamali == * Tamali zaŋ chaŋ [[Bolgatanga|Bolga]] palli * Tamali zaŋ chaŋ [[Kumahi|Kumasi]] palli * Tamali zaŋ chaŋ [[Salaga]] palli * Tamali zaŋ chaŋ [[Naya]] (Yendi) palli *Tamali zaŋ chaŋ [[Nantɔŋ|Nanton]] palli *Aboabo zaŋ chaŋ [[Nyohini]] palli *Aboabo zaŋ chaŋ [[Choggu]] palli *Tamali zaŋ chaŋ Daboya palli *Tamali zaŋ chaŋ Kumbungu palli *Tamali zaŋ chaŋ [[Tolon]] palli == Foŋdi mini tiŋkpaŋsi == Tamali bɔba pula bu nahi zuƔu. Bɔba maa n-nyɛ Tamali-north constituency, Tamali-south constituency, Tamali-central constituency n-ti pahi Sagnarigu constituency. Foŋdi mini tiŋkpaŋsi ŋan be constituency nim ŋɔ ni shɛŋa n-nyɛ [[Lamashaɣu]], [[Jisonaayili]], [[Banvum|Banvim]], [[Yapalisi]], Katariga, Gumbihini, Chaŋli, Ni din kam kpalim. : ''Yulimi [[Tamale foŋdi mini tiŋkpaŋsi]] zaa kpɛ'' == Dundɔŋni Gomnanti == Tamali mali la gominanti kpeen' so bɛ ni boli meyor la ka meyor maa sani yaa pam nyɛla din be o nuu ni ka o tumdi zaani [[gominanti]]. Mayor maa nyɛla [[Ghana]] tiŋgbani zuɣulana ni pii so ka o lee kuna ka kaansili (council) kpamba  ti saɣi ti o. Tɔ amaa punpɔŋɔ salo ban be Tamali yɛliya ni di tu ni di yi pa nyɛla salo zaa  piibu din yɛn kpaŋsi o kpamli maa ka che n-ti li dariza. Punpɔŋɔ Tamali mayor nyɛla [[Sule Salifu|Hon. Sule Salifu]].<ref>{{Cite web|title=I will consult broadly - New Mayor of Tamale - MyJoyOnline.com|url=https://www.myjoyonline.com/i-will-consult-broadly-new-mayor-of-tamale/|access-date=2021-11-15|website=www.myjoyonline.com|language=en-US}}</ref> maa nyɛla din zani ti dundɔŋ ni jintɔri duu (local Parliament) ka lahi zani ti dundɔŋ ni kpamba (local executive). == Dundɔŋni Gɔmnanti Kura == #Hon Sule Salifu == Saha Taɣibu Tamali puuni == Tamali mali la shɛɣini mini wuuni yuuni kam puuni, ka di be koppen's climate pubu ni. Tamali saa piini la silimin goli [[April]] hali ti kpa [[September]] bee [[October]] ka di yaa be [[July]] mini [[August]] ni. Wuuni mi piini la silimin gɔli November nti kpe April Piligu. Tamali mali la saha di baa ayi yuuni kam puuni. Dini n nyɛ '''Siɣili Saha''' Siɣili saha ka pukpariba gbandi ni bi kɔ. Saha ŋɔ, saa pilindi la mibu. Saa piligiri la silimin gɔli [[April]] zaŋ chaŋ silimin gɔli [[June]], di saha pukpariba kɔya ka biri bimbira ka shaɣu naan shɛi. Shaɣu shɛɛri la silimin gɔli [[July]] hali ni silimin gɔli [[September]] sunsuuni. '''Wuuni Saha''' Saha ŋɔ ka pukpariba kpuɣiri bindira. Wuuni pilindi la silimin gɔli [[October]] saha zaŋ hali ni silimin gɔli [[April]]. Di pilindimi ni wuntaŋ yaɣi yaɣi saha din gbai silimin gɔli [[October]] haali ni silimin gɔli [[December]] sunsuuni, ka kikaa mi dɛi hali ni silimin gɔli [[March]]. Din saha walugu gba dɛɛi n zaŋ kpɛ siɣili saha.<ref>{{Cite web|title=University for Development Studies, Tamale, Ghana {{!}} Climate Change and Food Security - Academia.edu|url=https://universityfordevelopmentstudies.academia.edu/Departments/Climate_Change_and_Food_Security/Documents|access-date=2021-11-16|website=universityfordevelopmentstudies.academia.edu}}</ref> Wuuni saha nyɛla tankpagbuligu ni tooi zooi pam ka di nyɛla mori mini tihi zaa kuumi. <center> {{Weather box |location = Tamale |single line = Yes |metric first = Yes |Jan record high C = 40.0 |Feb record high C = 41.5 |Mar record high C = 42.7 |Apr record high C = 42.8 |May record high C = 40.2 |Jun record high C = 37.8 |Jul record high C = 35.6 |Aug record high C = 35.4 |Sep record high C = 34.8 |Oct record high C = 38.2 |Nov record high C = 39.2 |Dec record high C = 38.6 |year record high C = 42.8 |Jan high C = 35.4 |Feb high C = 36.9 |Mar high C = 37.1 |Apr high C = 35.4 |May high C = 33.6 |Jun high C = 31.1 |Jul high C = 29.8 |Aug high C = 29.2 |Sep high C = 29.9 |Oct high C = 32.2 |Nov high C = 34.8 |Dec high C = 34.9 |year high C = 33.4 |Jan mean C = 27.9 |Feb mean C = 30.1 |Mar mean C = 30.9 |Apr mean C = 29.8 |May mean C = 28.6 |Jun mean C = 26.8 |Jul mean C = 26.0 |Aug mean C = 25.8 |Sep mean C = 25.9 |Oct mean C = 27.3 |Nov mean C = 28.2 |Dec mean C = 27.5 |year mean C = 27.9 |Jan low C = 20.4 |Feb low C = 22.8 |Mar low C = 24.6 |Apr low C = 24.6 |May low C = 23.6 |Jun low C = 22.5 |Jul low C = 22.1 |Aug low C = 21.9 |Sep low C = 21.8 |Oct low C = 21.9 |Nov low C = 21.6 |Dec low C = 20.3 |year low C = 22.3 |Jan record low C = 15.0 |Feb record low C = 16.1 |Mar record low C = 18.9 |Apr record low C = 19.4 |May record low C = 18.9 |Jun record low C = 18.9 |Jul record low C = 18.3 |Aug record low C = 18.9 |Sep record low C = 18.9 |Oct record low C = 18.9 |Nov record low C = 16.1 |Dec record low C = 13.9 |year record low C = 13.9 |precipitation colour = green |Jan precipitation mm = 4 |Feb precipitation mm = 12 |Mar precipitation mm = 48 |Apr precipitation mm = 88 |May precipitation mm = 112 |Jun precipitation mm = 146 |Jul precipitation mm = 142 |Aug precipitation mm = 198 |Sep precipitation mm = 231 |Oct precipitation mm = 92 |Nov precipitation mm = 14 |Dec precipitation mm = 3 |year precipitation mm = 1090 |unit precipitation days = 0.3 mm |Jan precipitation days = 1 |Feb precipitation days = 1 |Mar precipitation days = 4 |Apr precipitation days = 7 |May precipitation days = 10 |Jun precipitation days = 12 |Jul precipitation days = 13 |Aug precipitation days = 15 |Sep precipitation days = 19 |Oct precipitation days = 12 |Nov precipitation days = 2 |Dec precipitation days = 1 |year precipitation days = 97 |Jan humidity = 27 |Feb humidity = 32 |Mar humidity = 45 |Apr humidity = 61 |May humidity = 70 |Jun humidity = 77 |Jul humidity = 80 |Aug humidity = 79 |Sep humidity = 80 |Oct humidity = 74 |Nov humidity = 59 |Dec humidity = 40 |year humidity = 60 |Jan sun = 266.6 |Feb sun = 237.3 |Mar sun = 251.1 |Apr sun = 231.0 |May sun = 248.0 |Jun sun = 204.0 |Jul sun = 161.2 |Aug sun = 139.5 |Sep sun = 156.0 |Oct sun = 260.4 |Nov sun = 282.0 |Dec sun = 272.8 |year sun = |Jand sun = 8.6 |Febd sun = 8.4 |Mard sun = 8.1 |Aprd sun = 7.7 |Mayd sun = 8.0 |Jund sun = 6.8 |Juld sun = 5.2 |Augd sun = 4.5 |Sepd sun = 5.2 |Octd sun = 8.4 |Novd sun = 9.4 |Decd sun = 8.8 |yeard sun = 7.4 |source 1 = [[Deutscher Wetterdienst]]<ref name = DWD> {{cite web | url = http://www.dwd.de/DWD/klima/beratung/ak/ak_654180_kt.pdf | title = Klimatafel von Tamales / Ghana | work = Baseline climate means (1961-1990) from stations all over the world | publisher = Deutscher Wetterdienst | language = de | access-date = 18 October 2016}}</ref> }} </center> == Feera duri din be Tamali == Tamali nyɛla din mali feera duri pam, ka di pam nyɛla ban kpuɣiri tumtumdiba n niŋdi dinni. Di shɛŋa n-nyɛ Anashaara Tiles, Malitima n-ti pahi Wun-nam company Ltd. : ''Krimmin pahi: [[Tamale feera duri]]'' == Banki tuma duri == Tamali nyɛla tiŋ sheli Banki tuma duri ni zooi pam, shɛŋa nyɛla Gomnanti ni su shɛli ka shɛŋa nyɛ salinima gba ni su shɛli. Banki shɛŋa din be Tamali n-nyɛ [[Ghana Commercial Bank Ltd]] (GCB)<ref>{{Cite web|title=Banks companies in Tamale, Ghana - Page 1 - GhPlaces|url=https://ghplaces.com/Tamale/list/banks/c-884-273-1|access-date=2021-11-17|website=ghplaces.com}}</ref>, [[National Investment Bank]] ni [[Zenith Bank]]. : ''Karimmi pahi: [[Tamale banki tuma duri]]'' == Alepile paaki == Alepile paaki nyɛla bɛ ni daa zali ka di yabili nyɛ din kpaŋsiri linjimanima tuma [[dunia]] tɔbu shɛli din daa ŋme m-pahiri ayi la saha (World War II). [[Matuuka yiɣirigu]] lubu shee polo daa nyɛla bɛ ni bɔ shɛli Nyohini, kamani maali ayi Nuzaa Tamali yaɣili December,1940<ref>{{Cite web|title=Tamale Airport – GACL|url=https://www.gacl.com.gh/tamale-airport/|access-date=2021-11-15|language=en}}</ref>. Tuuli Gomnanti zaŋ ti Ghana tingbani daa dihi o nuu gbana zuɣu ni bɛ mɛ airport shɛli din nyɛ din ni tooi yi Dunia luɣili kam ni di zaŋ zali [[linjimanima]] maali pinyini Tamali wulimpuhili ni di zaŋ baŋsi di sochibisi zaashee/anfaani.<ref>{{Citation|title=Tamale Airport|date=2021-10-31|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Tamale_Airport&oldid=1052898804|work=Wikipedia|language=en|access-date=2021-11-15}}</ref> Di ni daa pili viɛnyɛla maa zuɣu, di daa ti chemi zali ni bɛ ni daa ŋme m-paai gomnanti di saha maa yuuni 1996 la. == Alaafee tuma duri == Tamali nyɛla tiŋ shɛli din mali alaafee tuma duri pam, di shɛŋa n-nyɛ; # KABSAD Scientific Hospital # Kalpohini Health Centre # Bagabaga CHPS Zone # Tamale West Hospital<ref>{{Cite web|title=Tamale West Hospital • Hospitals - Public • Tamale, Tamale|url=https://www.medpages.info/sf/index.php?page=organisation&orgcode=301633|access-date=2021-11-19|website=www.medpages.info}}</ref> # Tamale Central Hospital<ref>{{Cite web|title=Ghanahospitals.org|url=http://www.ghanahospitals.org/regions/district_facilities.php?r=northern&d=tamale%20municipal|access-date=2021-11-19|website=www.ghanahospitals.org}}</ref> # [[Lahabali kɔligu:Tamale Teaching Hospital 18.jpg|thumb|Tamale Teaching Hospital]]Tamale Teaching Hospital<ref>{{Cite web|title=Hospitals in Tamale: List of Health Facilities in Northern Region - Contact Details - YellGh.com|url=https://yellgh.com/hospitals-in-tamale-list-of-health-facilities-in-northern-region/|access-date=2021-11-19|language=en-GB}}</ref> # Bilpiela Health Centre #Kpanvo CHPS Zone #Vittin RCH #Malshegu CHPS Zone #Garizegu CHPS Zone #Lahagu CHPS #DUNGU CHPS ZONE #Habanna Medical Center #Rabito Clinic #God's care community hospital<ref>{{Cite web|title=God Cares Community Hospital, Northern|url=https://vymaps.com/GH/God-Cares-Community-Hospital-O6644165408/|access-date=2021-11-19|website=vymaps.com}}</ref> #Nyohini clinic #Gbambaya clinic #Marshal Medical Centre Limited #Mansusu Clinic and Diagnostic Centre #St Lucy Polyclinic == Tuunshɛŋa din na tumda == * * * [[Tamale interchange]] din saɣi naabu kaman vaabu pihinii pubu kobgi puuni. Tahama beni n wuhi ni tuma ŋɔ nyɛla din yɛn naai yuuni 2021 bahigu.<ref>{{Cite web|last=Bureau|first=Communications|title=Tamale Interchange 80% Complete; Tamale-Daboya Road To Be Completed In November 2023|url=https://presidency.gov.gh/index.php/briefing-room/news-style-2/1980-tamale-interchange-80-complete-tamale-daboya-road-to-be-completed-in-november-2023|access-date=2021-11-15|website=presidency.gov.gh|language=en-gb}}</ref> * Tamale International Airport phase two la nyɛla beni na tumdi shɛli. * Vitting Harbour & Mall * == Saamba Du' gbɛra == 1. Picona Hotel 2. Radarch Lodge and Conference Centre 3. Miricha Hotel 4. Nim Avenue 5. Modern City Hotel 6. Sabonkudi estates 7. Regal hotel 8. Target Hills hotel 9. Pioneer lodge 10. B Sheini hotel 11. Naat guesthouse 12. Ganaa hotel 13. Global dream hotel 14. Mariam hotel 15. Walji lodge == Anfoonima == <gallery mode="packed" widths="150" heights="200"> Lahabali kɔligu:Road, Tamale.jpg|<center>Tamali palli</center> Lahabali kɔligu:Highway, Tamale.jpg|<center>Tamali palli daa</center> Lahabali kɔligu:Stadium tamale2.jpg|<center>Tamali yiɣi jam paaki</center> Lahabali kɔligu:Tamale fashion week 2020 2.jpg|<center>Tamale fashion week</center> Lahabali kɔligu:Agriculture Factory, Tamale.jpg|<center>Agriculture Factory in Tamale</center> Lahabali kɔligu:Tamale Teaching Hospital 4.jpg|<center>[[Tamale Teaching Hospital|Tamali ashipti titali]]</center> Lahabali kɔligu:Tamale Airport, Northern Ghana.jpg|<center>Alapele paaki</center> Lahabali kɔligu:Aboabo-market Tamale.jpg|<center>Abaaboo daa</center> Lahabali kɔligu:Tamale Central.jpg|<center>Tamali sunsuuni</center> </gallery> == Kundivihira == <references responsive="" /> [[Pubu:Ghana bɔba tinzuɣa]] [[Pubu:C-Class]] [[Pubu:Tiŋsi]] [[Pubu:Africa]] [[Pubu:Lahabaya zaa]] cj4bjbmfx3d8na36rzd02e7ou1qe2fx 42683 42682 2022-08-15T23:26:28Z IDDRISU ABDUL-KADIR NINDOO 1815 Link wikitext text/x-wiki {{Databox}} {{C-Class}} '''Tamali''' n-nyɛ [[Northern Region|Northern region]] din be [[Ghana]] la tinzuɣu.<ref>{{cite web|url=http://www.tamale.climatemps.com/|title=Tamale Climate & Temperature|language=English|publisher=tamale.climatemps.com}}</ref> Saha ŋɔ [[Tamali]] nyɛla furila ni nyo n-kpa tiŋ' shɛli zaŋ chaŋ [[daabiligu]] polo West [[Africa]] yaɣili zaa. [[Suhudoo]] be [[Tamali]] ka mali tahama pam n-zaŋ ti [[daabihi.]] Tamalinima biɛh' suŋ ni saamba gbubibu polo nyɛla sokam ni di shɛhira ka lahi kpaŋsiri zosimli. [[Tamali]] m-pahi tiŋ' kara dibaata din galisi [[Ghana]]<ref>{{Cite web|title=Tamale – Travel guide at Wikivoyage|url=https://en.wikivoyage.org/wiki/Tamale|access-date=2021-11-15|website=en.wikivoyage.org|language=en}}</ref>. Ninvuɣ' biɛlim kamani 950,124 m-be [[Tamali]]. Di lahi nyɛla tiŋ' shɛli din zoori pam n-gari tinsi zaa din be [[West Africa]].<ref>{{cite web|url=https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/artikel.php?ID=270959|title=Tamale – West Africa’s Fastest Growing City|publisher=GhanaWeb|date=Sunday, 14 April 2013|language=English}}</ref><ref>{{cite web|url=https://population.mongabay.com/population/ghana/|title=Largest cities in Ghana|publisher=mongabay|language=English}}</ref> Tamalinima nyɛla ban nyee yo [[Pu'kparilim|pukparilim]], daabiligu n-lahi mali gumdi mibu mini kpakahili shitɔri<ref>{{Cite web|title=Tamale {{!}} Ghana {{!}} Britannica|url=https://www.britannica.com/place/Tamale-Ghana|access-date=2021-11-15|website=www.britannica.com|language=en}}</ref>. Pal' daa yila [[Kumahi]] n-kpa yaɣili ŋɔ n-ti gari [[Tamali]] tiŋ' puuni n-chaŋ [[Bolgatanga]], ka pal' chira yiri wulimpuɣili ni wulimluɣili na n-ti tuɣili. Ka [[Airport]] gba beni.[[Tamali]] nyɛla din zooi [[musuliminima|musulinima]] ka di zuɣu che ka jiŋa kalinli zooi tiŋa maa ni. Jiŋa kamani; [[Afa Ajura]] Jiŋli (Ambariyyah jiŋli), Amadiyyah jiŋli, Zaamiɣu jiŋli [[(Central Mosque)]] ni [[Afa Basha]] jiŋli (Nuuria mosque) n-ti pahi Manhaliya jiŋli ([[Afa Issah Bello]]) nyɛla niriba pam ni mi. Tamali mali zuliya balibu pam amaa [[Dagbamba]] n-galisi pam n-gari balli kam ban be Tamali<ref>{{Cite book|last=Eades|first=Jeremy Seymour|url=https://books.google.com.gh/books?id=IjlzSYnAKdQC&printsec=frontcover&dq=history+of+Tamale,+Ghana&hl=en&sa=X&redir_esc=y#v=onepage&q=history%20of%20Tamale,%20Ghana&f=false|title=Strangers and Traders: Yoruba Migrants, Markets, and the State in Northern Ghana|date=1994|publisher=Africa World Press|isbn=978-0-86543-420-2|language=en}}</ref>. == Taarihi == Tamali bɛla [[Ghana]] tudu palo, ka lahi za [[Ghana]] Tiŋzuɣiri ata sunsuuni tum kurumbuna saha. Di bala daansi ni [[Savannah Region]], [[Upper West Region]] ni [[North East Region]]. [[Vihigu]] wuhuya ni Tamali lɛbigimsim biɛɣukulo puuni n-galisi gari tiŋ kam [[West Africa]] zaa. Vihigu lahi wuhuya ni daabiligu, kɔhimma ni damma lahi zooya pam Tamali. Tamali mali nanima pam ka bɛ zuɣulana n-nyɛ Gukpe-naa. Gukpɛɣu mali tiŋkpansi pam ka lɛbigimsim paari di zaa<ref>{{Cite book|last=Bellwood-Howard|first=Imogen|url=https://books.google.com.gh/books?id=c-mpCgAAQBAJ&printsec=frontcover&dq=Tamale,+Ghana&hl=en&sa=X&redir_esc=y#v=onepage&q=Tamale,%20Ghana&f=false|title=Characteristics of Urban and Peri-urban Agriculture in West Africa: Results of an Exploratory Survey Conducted in Tamale (Ghana) and Ouagadougou (Burkina Faso)|last2=Häring|first2=Volker|last3=Karg|first3=Hanna|last4=Roessler|first4=Regina|last5=Schlesinger|first5=Johannes|last6=Shakya|first6=Martina|date=2015-10-06|publisher=International Water Management Institute (IWMI)|isbn=978-92-9090-821-0|language=en}}</ref><ref>{{Cite book|last=Bening|first=R. Bagulo|url=https://books.google.com.gh/books?id=6nKcAAAAMAAJ&q=history+of+Tamale,+Ghana&dq=history+of+Tamale,+Ghana&hl=en&sa=X&redir_esc=y|title=A History of Education in Northern Ghana, 1907-1976|date=1990|publisher=Ghana Universities Press|isbn=978-9964-3-0215-3|language=en}}</ref>. == Go n-gili == Tamali mali alepile paaki ti tali ka di bi waɣa ni Tamali tiŋpuuni. Alepile paaki ŋɔ n-zani ti tudu yaɣa ŋɔ zaa. Di mali alepilenima ka bɛ chani [[Ankara]], ka lahi mali alepilenima ka bɛ yiri Ankara kanna Tamali. Alepilenima ŋɔ shɛŋa n-nyɛ * [[African World Airlines|Africa World Airlines]] * [[Passion Airlines]] Tamali lahi mali lɔra bee loorinima kpɛbu shee, ka a yi yɛn go n-chaŋ Ghana tiŋzuɣu n-nya a ni tooi nya di loori ka di bi muɣisi a. Tamali mali lɔra ka di kuni tiŋsi kamani Ankara, Kumahi, [[Sunyani]], [[Tema]], [[Cape Coast]],[[Takoradi]], Ho, [[Bolgatanga]], [[Wa]], ni tiŋ shɛŋa din pahi. Loori teesanima shɛŋa n-nyɛ [[Metro Mass teesa]], [[Bus Stop]], [[Saŋkpaɣala teesa]], [[VVIP Legion]], [[Taxi Rank]], [[Abaabu teesa|Abaabuu teesa]]. Binshɛŋa nira ni ni tooi zaŋ n-gili Tamali n nyɛ; '''[[Yellow Yellow]]''': Di nyɛla cheche buɣim din nyɛ nabaata shɛli din ʒiri niriba anahi di puuni. Di yi ti niŋ ka daadama galisim paai niriba ayɔbu di puuni, bee n-yaɣi niriba anahi, din ŋuna di kpuɣimi yaɣi maa. Di kamanima zooya pam kamani; zaɣ' piɛlli, zaɣ' dozim, zaɣ' ʒee, zaɣ' sabinli, zaɣ' vakahili ni din pahi. '''Taxi:''' Di nyɛla loori saɣisinli n-kpuɣiri niriba anahi m-pahi ŋun duhiri maa zuɣu anu. == Mabi' Tinsi == Tamali mali mabiligu ni zɔsimli zaŋ chaŋ tiŋsi din be tiŋduya ni polo. Lala tiŋsi maa n nye: * Louisville, Kentucky din be [[United State of America]] la. * Fada N'gourma din be [[Burkina Faso]] tiŋ gbani la. * Commune II Niamey din be [[Niger]] tiŋgbani == Shikuru baŋsim == Tamali nyɛla din nyɛ baŋsim bɔbu shee n-ti sokam. Di mali karimbanima karinzɔŋ kara, shikuru bihi kura shikuruti nti pahi m mayaankalɛhi shikuruti. Tamali shikuruti galisim paagi 742 ka di puuni 94 n-nyɛ malaankalɛhi shikuruti, 304 primari shikuruti, 112 JHS shikuruti ni 14 SHS shikuruti. Tamali lahi mali nuuni tuumbaŋsim bɔhinbu shikuruti ka a ni tooi bɔhim baŋsim balibu kam n-di anfaani sɔhibiɛɣuni. :''Krimmin pahi: [[Tamali shikuruti]]'' == Ninvuɣu gahinda == * [[Mahamudu Bawumia]], bɛ dɔɣi o la yuuni 1963 ka o nyɛ tiŋgbani zuɣulaampaa nti Nana Akufu Addo ka lahi nyɛ siyaasa nira. * [[Haruna Iddrisu]] bɛ dɔɣi o la yuuni 1970 ka o nyɛ jintɔra zaŋ ti Tamale-South piibupiibu yaɣili n-lahi nyɛ toondana n-ti jintɔriba ban bi galisi jina duu.<ref>{{Cite web|title=Parliament of Ghana|url=https://www.parliament.gh/mps?mp=231|access-date=2021-11-16|website=www.parliament.gh}}</ref> * [[Ibrahim Basha|Sheikh Bayaan Ibrahim Basha]] * [[Alhassan Yahaya Seini]], alikaalimi mini legal aid kpɛma. * [[Mubarak Wakaso]], yuuni 1990 ka bɛ dɔɣi o ka o nyɛ boliŋmɛri baŋda.<ref>{{Cite web|title=Mubarak Wakaso, Biography|url=https://mobile.ghanaweb.com/person/Mubarak-Wakaso-5323|access-date=2021-11-16|website=mobile.ghanaweb.com}}</ref> * [[Abdul Majeed Waris]], bɛ dɔɣi o la yuuni 1991 ka o nyɛ boliŋmɛra.<ref>{{Cite web|title=Abdul Majeed Waris, Biography|url=https://mobile.ghanaweb.com/person/Abdul-Majeed-Waris-5356|access-date=2021-11-16|website=mobile.ghanaweb.com}}</ref> * [[Fancy Gadam]], yiliyiina ka bɛ dɔɣi o yuuni 1988. * [[Saeed Abubakr Zakaria|Saeed Abubakar Zakaria]]. *[[Abdul Rahman Baba]], o nyɛla bɔli'ŋmɛra, bɛ dɔɣi la yuuni 1994 silimin gɔli July daa baa ayi dali == Tuma == Tuun'shɛŋa Tamali nim ni zooi kabi tumda n-nyɛ kpaluu tuma, teela, ni fita tali. Din lahi pahi n-nyɛ macheligu, nakɔhigu, daabiligu, tanmɛbo, kaapinta tuma, weera tuma, peenta tuma, anfooni yaabu tuma, kperigu kperibu tuma, bindira kɔhibu, loori duhibu tuma ni pukparilim<ref>{{Cite book|last=MacGaffey|first=Wyatt|url=https://books.google.com.gh/books?id=6MQ-5Elyg2kC&printsec=frontcover&dq=history+of+Tamale,+Ghana&hl=en&sa=X&ved=2ahUKEwiRxLXIz5v1AhXMCuwKHXLTAUwQ6AF6BAgKEAI#v=onepage&q=history%20of%20Tamale,%20Ghana&f=false|title=Chiefs, Priests, and Praise-singers: History, Politics, and Land Ownership in Northern Ghana|date=2013|publisher=University of Virginia Press|isbn=978-0-8139-3386-3|language=en}}</ref>. == Dahi din be Tamali tingbani == Tamali nyɛla tiŋ shɛli din mali dahi pam, Dahi maa shɛŋa n-nyɛ; * Tamali Dakurili li *Abaaboo daa *Picona daa *Lamashaɣu daa<ref>{{Cite web|title=Tamale central market, Ghana {{!}} Africa, Ghana, African life|url=https://www.pinterest.com/pin/382806037065419686/|access-date=2021-11-16|website=www.pinterest.com|language=en}}</ref> *Kakpaɣiyili daa *Guu daa (niɣi daa) *Kalpohin daa *Kukuo daa * == Piibupiibu jintɔri yaɣa din be Tamali == Tamali nyɛla tiŋ shɛli din mali piibupiibu yaɣa anahi; ŋan nima n-nyɛ: # [[Tamali Central]] piibupiibu yaɣili # [[Tamali North]] piibupiibu yaɣili # [[Sagnarigu]] piibupiibu yaɣili<ref>{{Cite web|title=Parliament of Ghana|url=https://www.parliament.gh/mps?mp=233|access-date=2021-11-16|website=www.parliament.gh}}</ref> # [[Tamale South Constituency|Tamali South]] piibupiibu yaɣili # == Lahibali wuligibu teesa tuma duri == Biɛɣu kulo kam Tamali tingbani lahibaya tuma duri kuli pahirimi, Lahibaya teesanima ŋɔ pula buyi, walansi (Radio) teesanima mini ninliha kpanjɔɣu (TV) teesanima. '''TV teesa''' shɛŋa din be Tamali n-nyɛ; # Sagani TV # NTV # Zaa TV # Might TV. '''Radio teesa''' shɛŋa din be Tamali n-nyɛ; # Fiila FM 89.3 Mhz # Radio Savanna 91.3 Mhz # Zaa Radio 99.3 Mhz # Bishara Radio 97.7 Mhz # Justice FM 98.5 Mhz # Diamond 93.7 Mhz # North Star 92.1 Mhz # Radio Tamale 91.7 Mhz #Kesmi FM 107.1&nbsp;MHz #Neesim FM 100.1&nbsp;MHz #Suhupiɛlli Radio 103.3&nbsp;MHz #Gbangu FM 97.3&nbsp;MHz #Amana Radio 96.3&nbsp;MHz #123 Radio 99.7&nbsp;MHz #ABC Radio 100.9&nbsp;MHz #Angel FM 96.9&nbsp;MHz #Dagban Radio 102.5 #Kingdom Fm #Tawasul FM 95.7 == Pal' dahi din be Tamali == * Tamali zaŋ chaŋ [[Bolgatanga|Bolga]] palli * Tamali zaŋ chaŋ [[Kumahi|Kumasi]] palli * Tamali zaŋ chaŋ [[Salaga]] palli * Tamali zaŋ chaŋ [[Naya]] (Yendi) palli *Tamali zaŋ chaŋ [[Nantɔŋ|Nanton]] palli *Aboabo zaŋ chaŋ [[Nyohini]] palli *Aboabo zaŋ chaŋ [[Choggu]] palli *Tamali zaŋ chaŋ Daboya palli *Tamali zaŋ chaŋ Kumbungu palli *Tamali zaŋ chaŋ [[Tolon]] palli == Foŋdi mini tiŋkpaŋsi == Tamali bɔba pula bu nahi zuƔu. Bɔba maa n-nyɛ Tamali-north constituency, Tamali-south constituency, Tamali-central constituency n-ti pahi Sagnarigu constituency. Foŋdi mini tiŋkpaŋsi ŋan be constituency nim ŋɔ ni shɛŋa n-nyɛ [[Lamashaɣu]], [[Jisonaayili]], [[Banvum|Banvim]], [[Yapalisi]], Katariga, Gumbihini, Chaŋli, Ni din kam kpalim. : ''Yulimi [[Tamale foŋdi mini tiŋkpaŋsi]] zaa kpɛ'' == Dundɔŋni Gomnanti == Tamali mali la gominanti kpeen' so bɛ ni boli meyor la ka meyor maa sani yaa pam nyɛla din be o nuu ni ka o tumdi zaani [[gominanti]]. Mayor maa nyɛla [[Ghana]] tiŋgbani zuɣulana ni pii so ka o lee kuna ka kaansili (council) kpamba  ti saɣi ti o. Tɔ amaa punpɔŋɔ salo ban be Tamali yɛliya ni di tu ni di yi pa nyɛla salo zaa  piibu din yɛn kpaŋsi o kpamli maa ka che n-ti li dariza. Punpɔŋɔ Tamali mayor nyɛla [[Sule Salifu|Hon. Sule Salifu]].<ref>{{Cite web|title=I will consult broadly - New Mayor of Tamale - MyJoyOnline.com|url=https://www.myjoyonline.com/i-will-consult-broadly-new-mayor-of-tamale/|access-date=2021-11-15|website=www.myjoyonline.com|language=en-US}}</ref> maa nyɛla din zani ti dundɔŋ ni jintɔri duu (local Parliament) ka lahi zani ti dundɔŋ ni kpamba (local executive). == Dundɔŋni Gɔmnanti Kura == #Hon Sule Salifu == Saha Taɣibu Tamali puuni == Tamali mali la shɛɣini mini wuuni yuuni kam puuni, ka di be koppen's climate pubu ni. Tamali saa piini la silimin goli [[April]] hali ti kpa [[September]] bee [[October]] ka di yaa be [[July]] mini [[August]] ni. Wuuni mi piini la silimin gɔli November nti kpe April Piligu. Tamali mali la saha di baa ayi yuuni kam puuni. Dini n nyɛ '''Siɣili Saha''' Siɣili saha ka pukpariba gbandi ni bi kɔ. Saha ŋɔ, saa pilindi la mibu. Saa piligiri la silimin gɔli [[April]] zaŋ chaŋ silimin gɔli [[June]], di saha pukpariba kɔya ka biri bimbira ka shaɣu naan shɛi. Shaɣu shɛɛri la silimin gɔli [[July]] hali ni silimin gɔli [[September]] sunsuuni. '''Wuuni Saha''' Saha ŋɔ ka pukpariba kpuɣiri bindira. Wuuni pilindi la silimin gɔli [[October]] saha zaŋ hali ni silimin gɔli [[April]]. Di pilindimi ni wuntaŋ yaɣi yaɣi saha din gbai silimin gɔli [[October]] haali ni silimin gɔli [[December]] sunsuuni, ka kikaa mi dɛi hali ni silimin gɔli [[March]]. Din saha walugu gba dɛɛi n zaŋ kpɛ siɣili saha.<ref>{{Cite web|title=University for Development Studies, Tamale, Ghana {{!}} Climate Change and Food Security - Academia.edu|url=https://universityfordevelopmentstudies.academia.edu/Departments/Climate_Change_and_Food_Security/Documents|access-date=2021-11-16|website=universityfordevelopmentstudies.academia.edu}}</ref> Wuuni saha nyɛla tankpagbuligu ni tooi zooi pam ka di nyɛla mori mini tihi zaa kuumi. <center> {{Weather box |location = Tamale |single line = Yes |metric first = Yes |Jan record high C = 40.0 |Feb record high C = 41.5 |Mar record high C = 42.7 |Apr record high C = 42.8 |May record high C = 40.2 |Jun record high C = 37.8 |Jul record high C = 35.6 |Aug record high C = 35.4 |Sep record high C = 34.8 |Oct record high C = 38.2 |Nov record high C = 39.2 |Dec record high C = 38.6 |year record high C = 42.8 |Jan high C = 35.4 |Feb high C = 36.9 |Mar high C = 37.1 |Apr high C = 35.4 |May high C = 33.6 |Jun high C = 31.1 |Jul high C = 29.8 |Aug high C = 29.2 |Sep high C = 29.9 |Oct high C = 32.2 |Nov high C = 34.8 |Dec high C = 34.9 |year high C = 33.4 |Jan mean C = 27.9 |Feb mean C = 30.1 |Mar mean C = 30.9 |Apr mean C = 29.8 |May mean C = 28.6 |Jun mean C = 26.8 |Jul mean C = 26.0 |Aug mean C = 25.8 |Sep mean C = 25.9 |Oct mean C = 27.3 |Nov mean C = 28.2 |Dec mean C = 27.5 |year mean C = 27.9 |Jan low C = 20.4 |Feb low C = 22.8 |Mar low C = 24.6 |Apr low C = 24.6 |May low C = 23.6 |Jun low C = 22.5 |Jul low C = 22.1 |Aug low C = 21.9 |Sep low C = 21.8 |Oct low C = 21.9 |Nov low C = 21.6 |Dec low C = 20.3 |year low C = 22.3 |Jan record low C = 15.0 |Feb record low C = 16.1 |Mar record low C = 18.9 |Apr record low C = 19.4 |May record low C = 18.9 |Jun record low C = 18.9 |Jul record low C = 18.3 |Aug record low C = 18.9 |Sep record low C = 18.9 |Oct record low C = 18.9 |Nov record low C = 16.1 |Dec record low C = 13.9 |year record low C = 13.9 |precipitation colour = green |Jan precipitation mm = 4 |Feb precipitation mm = 12 |Mar precipitation mm = 48 |Apr precipitation mm = 88 |May precipitation mm = 112 |Jun precipitation mm = 146 |Jul precipitation mm = 142 |Aug precipitation mm = 198 |Sep precipitation mm = 231 |Oct precipitation mm = 92 |Nov precipitation mm = 14 |Dec precipitation mm = 3 |year precipitation mm = 1090 |unit precipitation days = 0.3 mm |Jan precipitation days = 1 |Feb precipitation days = 1 |Mar precipitation days = 4 |Apr precipitation days = 7 |May precipitation days = 10 |Jun precipitation days = 12 |Jul precipitation days = 13 |Aug precipitation days = 15 |Sep precipitation days = 19 |Oct precipitation days = 12 |Nov precipitation days = 2 |Dec precipitation days = 1 |year precipitation days = 97 |Jan humidity = 27 |Feb humidity = 32 |Mar humidity = 45 |Apr humidity = 61 |May humidity = 70 |Jun humidity = 77 |Jul humidity = 80 |Aug humidity = 79 |Sep humidity = 80 |Oct humidity = 74 |Nov humidity = 59 |Dec humidity = 40 |year humidity = 60 |Jan sun = 266.6 |Feb sun = 237.3 |Mar sun = 251.1 |Apr sun = 231.0 |May sun = 248.0 |Jun sun = 204.0 |Jul sun = 161.2 |Aug sun = 139.5 |Sep sun = 156.0 |Oct sun = 260.4 |Nov sun = 282.0 |Dec sun = 272.8 |year sun = |Jand sun = 8.6 |Febd sun = 8.4 |Mard sun = 8.1 |Aprd sun = 7.7 |Mayd sun = 8.0 |Jund sun = 6.8 |Juld sun = 5.2 |Augd sun = 4.5 |Sepd sun = 5.2 |Octd sun = 8.4 |Novd sun = 9.4 |Decd sun = 8.8 |yeard sun = 7.4 |source 1 = [[Deutscher Wetterdienst]]<ref name = DWD> {{cite web | url = http://www.dwd.de/DWD/klima/beratung/ak/ak_654180_kt.pdf | title = Klimatafel von Tamales / Ghana | work = Baseline climate means (1961-1990) from stations all over the world | publisher = Deutscher Wetterdienst | language = de | access-date = 18 October 2016}}</ref> }} </center> == Feera duri din be Tamali == Tamali nyɛla din mali feera duri pam, ka di pam nyɛla ban kpuɣiri tumtumdiba n niŋdi dinni. Di shɛŋa n-nyɛ Anashaara Tiles, Malitima n-ti pahi Wun-nam company Ltd. : ''Krimmin pahi: [[Tamale feera duri]]'' == Banki tuma duri == Tamali nyɛla tiŋ sheli Banki tuma duri ni zooi pam, shɛŋa nyɛla Gomnanti ni su shɛli ka shɛŋa nyɛ salinima gba ni su shɛli. Banki shɛŋa din be Tamali n-nyɛ [[Ghana Commercial Bank Ltd]] (GCB)<ref>{{Cite web|title=Banks companies in Tamale, Ghana - Page 1 - GhPlaces|url=https://ghplaces.com/Tamale/list/banks/c-884-273-1|access-date=2021-11-17|website=ghplaces.com}}</ref>, [[National Investment Bank]] ni [[Zenith Bank]]. : ''Karimmi pahi: [[Tamale banki tuma duri]]'' == Alepile paaki == Alepile paaki nyɛla bɛ ni daa zali ka di yabili nyɛ din kpaŋsiri linjimanima tuma [[dunia]] tɔbu shɛli din daa ŋme m-pahiri ayi la saha (World War II). [[Matuuka yiɣirigu]] lubu shee polo daa nyɛla bɛ ni bɔ shɛli Nyohini, kamani maali ayi Nuzaa Tamali yaɣili December,1940<ref>{{Cite web|title=Tamale Airport – GACL|url=https://www.gacl.com.gh/tamale-airport/|access-date=2021-11-15|language=en}}</ref>. Tuuli Gomnanti zaŋ ti Ghana tingbani daa dihi o nuu gbana zuɣu ni bɛ mɛ airport shɛli din nyɛ din ni tooi yi Dunia luɣili kam ni di zaŋ zali [[linjimanima]] maali pinyini Tamali wulimpuhili ni di zaŋ baŋsi di sochibisi zaashee/anfaani.<ref>{{Citation|title=Tamale Airport|date=2021-10-31|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Tamale_Airport&oldid=1052898804|work=Wikipedia|language=en|access-date=2021-11-15}}</ref> Di ni daa pili viɛnyɛla maa zuɣu, di daa ti chemi zali ni bɛ ni daa ŋme m-paai gomnanti di saha maa yuuni 1996 la. == Alaafee tuma duri == Tamali nyɛla tiŋ shɛli din mali alaafee tuma duri pam, di shɛŋa n-nyɛ; # KABSAD Scientific Hospital # Kalpohini Health Centre # Bagabaga CHPS Zone # Tamale West Hospital<ref>{{Cite web|title=Tamale West Hospital • Hospitals - Public • Tamale, Tamale|url=https://www.medpages.info/sf/index.php?page=organisation&orgcode=301633|access-date=2021-11-19|website=www.medpages.info}}</ref> # Tamale Central Hospital<ref>{{Cite web|title=Ghanahospitals.org|url=http://www.ghanahospitals.org/regions/district_facilities.php?r=northern&d=tamale%20municipal|access-date=2021-11-19|website=www.ghanahospitals.org}}</ref> # [[Lahabali kɔligu:Tamale Teaching Hospital 18.jpg|thumb|Tamale Teaching Hospital]]Tamale Teaching Hospital<ref>{{Cite web|title=Hospitals in Tamale: List of Health Facilities in Northern Region - Contact Details - YellGh.com|url=https://yellgh.com/hospitals-in-tamale-list-of-health-facilities-in-northern-region/|access-date=2021-11-19|language=en-GB}}</ref> # Bilpiela Health Centre #Kpanvo CHPS Zone #Vittin RCH #Malshegu CHPS Zone #Garizegu CHPS Zone #Lahagu CHPS #DUNGU CHPS ZONE #Habanna Medical Center #Rabito Clinic #God's care community hospital<ref>{{Cite web|title=God Cares Community Hospital, Northern|url=https://vymaps.com/GH/God-Cares-Community-Hospital-O6644165408/|access-date=2021-11-19|website=vymaps.com}}</ref> #Nyohini clinic #Gbambaya clinic #Marshal Medical Centre Limited #Mansusu Clinic and Diagnostic Centre #St Lucy Polyclinic == Tuunshɛŋa din na tumda == * * * [[Tamale interchange]] din saɣi naabu kaman vaabu pihinii pubu kobgi puuni. Tahama beni n wuhi ni tuma ŋɔ nyɛla din yɛn naai yuuni 2021 bahigu.<ref>{{Cite web|last=Bureau|first=Communications|title=Tamale Interchange 80% Complete; Tamale-Daboya Road To Be Completed In November 2023|url=https://presidency.gov.gh/index.php/briefing-room/news-style-2/1980-tamale-interchange-80-complete-tamale-daboya-road-to-be-completed-in-november-2023|access-date=2021-11-15|website=presidency.gov.gh|language=en-gb}}</ref> * Tamale International Airport phase two la nyɛla beni na tumdi shɛli. * Vitting Harbour & Mall * == Saamba Du' gbɛra == 1. Picona Hotel 2. Radarch Lodge and Conference Centre 3. Miricha Hotel 4. Nim Avenue 5. Modern City Hotel 6. Sabonkudi estates 7. Regal hotel 8. Target Hills hotel 9. Pioneer lodge 10. B Sheini hotel 11. Naat guesthouse 12. Ganaa hotel 13. Global dream hotel 14. Mariam hotel 15. Walji lodge == Anfoonima == <gallery mode="packed" widths="150" heights="200"> Lahabali kɔligu:Road, Tamale.jpg|<center>Tamali palli</center> Lahabali kɔligu:Highway, Tamale.jpg|<center>Tamali palli daa</center> Lahabali kɔligu:Stadium tamale2.jpg|<center>Tamali yiɣi jam paaki</center> Lahabali kɔligu:Tamale fashion week 2020 2.jpg|<center>Tamale fashion week</center> Lahabali kɔligu:Agriculture Factory, Tamale.jpg|<center>Agriculture Factory in Tamale</center> Lahabali kɔligu:Tamale Teaching Hospital 4.jpg|<center>[[Tamale Teaching Hospital|Tamali ashipti titali]]</center> Lahabali kɔligu:Tamale Airport, Northern Ghana.jpg|<center>Alapele paaki</center> Lahabali kɔligu:Aboabo-market Tamale.jpg|<center>Abaaboo daa</center> Lahabali kɔligu:Tamale Central.jpg|<center>Tamali sunsuuni</center> </gallery> == Kundivihira == <references responsive="" /> [[Pubu:Ghana bɔba tinzuɣa]] [[Pubu:C-Class]] [[Pubu:Tiŋsi]] [[Pubu:Africa]] [[Pubu:Lahabaya zaa]] sw4cdyq8zzk6r8u2ixx9fgtznoprq25 42685 42683 2022-08-15T23:27:24Z IDDRISU ABDUL-KADIR NINDOO 1815 Link wikitext text/x-wiki {{Databox}} {{C-Class}} '''Tamali''' n-nyɛ [[Northern Region|Northern region]] din be [[Ghana]] la tinzuɣu.<ref>{{cite web|url=http://www.tamale.climatemps.com/|title=Tamale Climate & Temperature|language=English|publisher=tamale.climatemps.com}}</ref> Saha ŋɔ [[Tamali]] nyɛla furila ni nyo n-kpa tiŋ' shɛli zaŋ chaŋ [[daabiligu]] polo West [[Africa]] yaɣili zaa. [[Suhudoo]] be [[Tamali]] ka mali tahama pam n-zaŋ ti [[daabihi.]] Tamalinima biɛh' suŋ ni saamba gbubibu polo nyɛla sokam ni di shɛhira ka lahi kpaŋsiri zosimli. [[Tamali]] m-pahi tiŋ' kara dibaata din galisi [[Ghana]]<ref>{{Cite web|title=Tamale – Travel guide at Wikivoyage|url=https://en.wikivoyage.org/wiki/Tamale|access-date=2021-11-15|website=en.wikivoyage.org|language=en}}</ref>. Ninvuɣ' biɛlim kamani 950,124 m-be [[Tamali]]. Di lahi nyɛla tiŋ' shɛli din zoori pam n-gari tinsi zaa din be [[West Africa]].<ref>{{cite web|url=https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/artikel.php?ID=270959|title=Tamale – West Africa’s Fastest Growing City|publisher=GhanaWeb|date=Sunday, 14 April 2013|language=English}}</ref><ref>{{cite web|url=https://population.mongabay.com/population/ghana/|title=Largest cities in Ghana|publisher=mongabay|language=English}}</ref> Tamalinima nyɛla ban nyee yo [[Pu'kparilim|pukparilim]], daabiligu n-lahi mali gumdi mibu mini kpakahili shitɔri<ref>{{Cite web|title=Tamale {{!}} Ghana {{!}} Britannica|url=https://www.britannica.com/place/Tamale-Ghana|access-date=2021-11-15|website=www.britannica.com|language=en}}</ref>. Pal' daa yila [[Kumahi]] n-kpa yaɣili ŋɔ n-ti gari [[Tamali]] tiŋ' puuni n-chaŋ [[Bolgatanga]], ka pal' chira yiri wulimpuɣili ni wulimluɣili na n-ti tuɣili. Ka [[Airport]] gba beni.[[Tamali]] nyɛla din zooi [[musuliminima|musulinima]] ka di zuɣu che ka jiŋa kalinli zooi tiŋa maa ni. Jiŋa kamani; [[Afa Ajura]] Jiŋli (Ambariyyah jiŋli), Amadiyyah jiŋli, Zaamiɣu jiŋli [[(Central Mosque)]] ni [[Afa Basha]] jiŋli (Nuuria mosque) n-ti pahi Manhaliya jiŋli ([[Afa Issah Bello]]) nyɛla niriba pam ni mi. [[Tamali]] mali zuliya balibu pam amaa [[Dagbamba]] n-galisi pam n-gari balli kam ban be Tamali<ref>{{Cite book|last=Eades|first=Jeremy Seymour|url=https://books.google.com.gh/books?id=IjlzSYnAKdQC&printsec=frontcover&dq=history+of+Tamale,+Ghana&hl=en&sa=X&redir_esc=y#v=onepage&q=history%20of%20Tamale,%20Ghana&f=false|title=Strangers and Traders: Yoruba Migrants, Markets, and the State in Northern Ghana|date=1994|publisher=Africa World Press|isbn=978-0-86543-420-2|language=en}}</ref>. == Taarihi == Tamali bɛla [[Ghana]] tudu palo, ka lahi za [[Ghana]] Tiŋzuɣiri ata sunsuuni tum kurumbuna saha. Di bala daansi ni [[Savannah Region]], [[Upper West Region]] ni [[North East Region]]. [[Vihigu]] wuhuya ni Tamali lɛbigimsim biɛɣukulo puuni n-galisi gari tiŋ kam [[West Africa]] zaa. Vihigu lahi wuhuya ni daabiligu, kɔhimma ni damma lahi zooya pam Tamali. Tamali mali nanima pam ka bɛ zuɣulana n-nyɛ Gukpe-naa. Gukpɛɣu mali tiŋkpansi pam ka lɛbigimsim paari di zaa<ref>{{Cite book|last=Bellwood-Howard|first=Imogen|url=https://books.google.com.gh/books?id=c-mpCgAAQBAJ&printsec=frontcover&dq=Tamale,+Ghana&hl=en&sa=X&redir_esc=y#v=onepage&q=Tamale,%20Ghana&f=false|title=Characteristics of Urban and Peri-urban Agriculture in West Africa: Results of an Exploratory Survey Conducted in Tamale (Ghana) and Ouagadougou (Burkina Faso)|last2=Häring|first2=Volker|last3=Karg|first3=Hanna|last4=Roessler|first4=Regina|last5=Schlesinger|first5=Johannes|last6=Shakya|first6=Martina|date=2015-10-06|publisher=International Water Management Institute (IWMI)|isbn=978-92-9090-821-0|language=en}}</ref><ref>{{Cite book|last=Bening|first=R. Bagulo|url=https://books.google.com.gh/books?id=6nKcAAAAMAAJ&q=history+of+Tamale,+Ghana&dq=history+of+Tamale,+Ghana&hl=en&sa=X&redir_esc=y|title=A History of Education in Northern Ghana, 1907-1976|date=1990|publisher=Ghana Universities Press|isbn=978-9964-3-0215-3|language=en}}</ref>. == Go n-gili == Tamali mali alepile paaki ti tali ka di bi waɣa ni Tamali tiŋpuuni. Alepile paaki ŋɔ n-zani ti tudu yaɣa ŋɔ zaa. Di mali alepilenima ka bɛ chani [[Ankara]], ka lahi mali alepilenima ka bɛ yiri Ankara kanna Tamali. Alepilenima ŋɔ shɛŋa n-nyɛ * [[African World Airlines|Africa World Airlines]] * [[Passion Airlines]] Tamali lahi mali lɔra bee loorinima kpɛbu shee, ka a yi yɛn go n-chaŋ Ghana tiŋzuɣu n-nya a ni tooi nya di loori ka di bi muɣisi a. Tamali mali lɔra ka di kuni tiŋsi kamani Ankara, Kumahi, [[Sunyani]], [[Tema]], [[Cape Coast]],[[Takoradi]], Ho, [[Bolgatanga]], [[Wa]], ni tiŋ shɛŋa din pahi. Loori teesanima shɛŋa n-nyɛ [[Metro Mass teesa]], [[Bus Stop]], [[Saŋkpaɣala teesa]], [[VVIP Legion]], [[Taxi Rank]], [[Abaabu teesa|Abaabuu teesa]]. Binshɛŋa nira ni ni tooi zaŋ n-gili Tamali n nyɛ; '''[[Yellow Yellow]]''': Di nyɛla cheche buɣim din nyɛ nabaata shɛli din ʒiri niriba anahi di puuni. Di yi ti niŋ ka daadama galisim paai niriba ayɔbu di puuni, bee n-yaɣi niriba anahi, din ŋuna di kpuɣimi yaɣi maa. Di kamanima zooya pam kamani; zaɣ' piɛlli, zaɣ' dozim, zaɣ' ʒee, zaɣ' sabinli, zaɣ' vakahili ni din pahi. '''Taxi:''' Di nyɛla loori saɣisinli n-kpuɣiri niriba anahi m-pahi ŋun duhiri maa zuɣu anu. == Mabi' Tinsi == Tamali mali mabiligu ni zɔsimli zaŋ chaŋ tiŋsi din be tiŋduya ni polo. Lala tiŋsi maa n nye: * Louisville, Kentucky din be [[United State of America]] la. * Fada N'gourma din be [[Burkina Faso]] tiŋ gbani la. * Commune II Niamey din be [[Niger]] tiŋgbani == Shikuru baŋsim == Tamali nyɛla din nyɛ baŋsim bɔbu shee n-ti sokam. Di mali karimbanima karinzɔŋ kara, shikuru bihi kura shikuruti nti pahi m mayaankalɛhi shikuruti. Tamali shikuruti galisim paagi 742 ka di puuni 94 n-nyɛ malaankalɛhi shikuruti, 304 primari shikuruti, 112 JHS shikuruti ni 14 SHS shikuruti. Tamali lahi mali nuuni tuumbaŋsim bɔhinbu shikuruti ka a ni tooi bɔhim baŋsim balibu kam n-di anfaani sɔhibiɛɣuni. :''Krimmin pahi: [[Tamali shikuruti]]'' == Ninvuɣu gahinda == * [[Mahamudu Bawumia]], bɛ dɔɣi o la yuuni 1963 ka o nyɛ tiŋgbani zuɣulaampaa nti Nana Akufu Addo ka lahi nyɛ siyaasa nira. * [[Haruna Iddrisu]] bɛ dɔɣi o la yuuni 1970 ka o nyɛ jintɔra zaŋ ti Tamale-South piibupiibu yaɣili n-lahi nyɛ toondana n-ti jintɔriba ban bi galisi jina duu.<ref>{{Cite web|title=Parliament of Ghana|url=https://www.parliament.gh/mps?mp=231|access-date=2021-11-16|website=www.parliament.gh}}</ref> * [[Ibrahim Basha|Sheikh Bayaan Ibrahim Basha]] * [[Alhassan Yahaya Seini]], alikaalimi mini legal aid kpɛma. * [[Mubarak Wakaso]], yuuni 1990 ka bɛ dɔɣi o ka o nyɛ boliŋmɛri baŋda.<ref>{{Cite web|title=Mubarak Wakaso, Biography|url=https://mobile.ghanaweb.com/person/Mubarak-Wakaso-5323|access-date=2021-11-16|website=mobile.ghanaweb.com}}</ref> * [[Abdul Majeed Waris]], bɛ dɔɣi o la yuuni 1991 ka o nyɛ boliŋmɛra.<ref>{{Cite web|title=Abdul Majeed Waris, Biography|url=https://mobile.ghanaweb.com/person/Abdul-Majeed-Waris-5356|access-date=2021-11-16|website=mobile.ghanaweb.com}}</ref> * [[Fancy Gadam]], yiliyiina ka bɛ dɔɣi o yuuni 1988. * [[Saeed Abubakr Zakaria|Saeed Abubakar Zakaria]]. *[[Abdul Rahman Baba]], o nyɛla bɔli'ŋmɛra, bɛ dɔɣi la yuuni 1994 silimin gɔli July daa baa ayi dali == Tuma == Tuun'shɛŋa Tamali nim ni zooi kabi tumda n-nyɛ kpaluu tuma, teela, ni fita tali. Din lahi pahi n-nyɛ macheligu, nakɔhigu, daabiligu, tanmɛbo, kaapinta tuma, weera tuma, peenta tuma, anfooni yaabu tuma, kperigu kperibu tuma, bindira kɔhibu, loori duhibu tuma ni pukparilim<ref>{{Cite book|last=MacGaffey|first=Wyatt|url=https://books.google.com.gh/books?id=6MQ-5Elyg2kC&printsec=frontcover&dq=history+of+Tamale,+Ghana&hl=en&sa=X&ved=2ahUKEwiRxLXIz5v1AhXMCuwKHXLTAUwQ6AF6BAgKEAI#v=onepage&q=history%20of%20Tamale,%20Ghana&f=false|title=Chiefs, Priests, and Praise-singers: History, Politics, and Land Ownership in Northern Ghana|date=2013|publisher=University of Virginia Press|isbn=978-0-8139-3386-3|language=en}}</ref>. == Dahi din be Tamali tingbani == Tamali nyɛla tiŋ shɛli din mali dahi pam, Dahi maa shɛŋa n-nyɛ; * Tamali Dakurili li *Abaaboo daa *Picona daa *Lamashaɣu daa<ref>{{Cite web|title=Tamale central market, Ghana {{!}} Africa, Ghana, African life|url=https://www.pinterest.com/pin/382806037065419686/|access-date=2021-11-16|website=www.pinterest.com|language=en}}</ref> *Kakpaɣiyili daa *Guu daa (niɣi daa) *Kalpohin daa *Kukuo daa * == Piibupiibu jintɔri yaɣa din be Tamali == Tamali nyɛla tiŋ shɛli din mali piibupiibu yaɣa anahi; ŋan nima n-nyɛ: # [[Tamali Central]] piibupiibu yaɣili # [[Tamali North]] piibupiibu yaɣili # [[Sagnarigu]] piibupiibu yaɣili<ref>{{Cite web|title=Parliament of Ghana|url=https://www.parliament.gh/mps?mp=233|access-date=2021-11-16|website=www.parliament.gh}}</ref> # [[Tamale South Constituency|Tamali South]] piibupiibu yaɣili # == Lahibali wuligibu teesa tuma duri == Biɛɣu kulo kam Tamali tingbani lahibaya tuma duri kuli pahirimi, Lahibaya teesanima ŋɔ pula buyi, walansi (Radio) teesanima mini ninliha kpanjɔɣu (TV) teesanima. '''TV teesa''' shɛŋa din be Tamali n-nyɛ; # Sagani TV # NTV # Zaa TV # Might TV. '''Radio teesa''' shɛŋa din be Tamali n-nyɛ; # Fiila FM 89.3 Mhz # Radio Savanna 91.3 Mhz # Zaa Radio 99.3 Mhz # Bishara Radio 97.7 Mhz # Justice FM 98.5 Mhz # Diamond 93.7 Mhz # North Star 92.1 Mhz # Radio Tamale 91.7 Mhz #Kesmi FM 107.1&nbsp;MHz #Neesim FM 100.1&nbsp;MHz #Suhupiɛlli Radio 103.3&nbsp;MHz #Gbangu FM 97.3&nbsp;MHz #Amana Radio 96.3&nbsp;MHz #123 Radio 99.7&nbsp;MHz #ABC Radio 100.9&nbsp;MHz #Angel FM 96.9&nbsp;MHz #Dagban Radio 102.5 #Kingdom Fm #Tawasul FM 95.7 == Pal' dahi din be Tamali == * Tamali zaŋ chaŋ [[Bolgatanga|Bolga]] palli * Tamali zaŋ chaŋ [[Kumahi|Kumasi]] palli * Tamali zaŋ chaŋ [[Salaga]] palli * Tamali zaŋ chaŋ [[Naya]] (Yendi) palli *Tamali zaŋ chaŋ [[Nantɔŋ|Nanton]] palli *Aboabo zaŋ chaŋ [[Nyohini]] palli *Aboabo zaŋ chaŋ [[Choggu]] palli *Tamali zaŋ chaŋ Daboya palli *Tamali zaŋ chaŋ Kumbungu palli *Tamali zaŋ chaŋ [[Tolon]] palli == Foŋdi mini tiŋkpaŋsi == Tamali bɔba pula bu nahi zuƔu. Bɔba maa n-nyɛ Tamali-north constituency, Tamali-south constituency, Tamali-central constituency n-ti pahi Sagnarigu constituency. Foŋdi mini tiŋkpaŋsi ŋan be constituency nim ŋɔ ni shɛŋa n-nyɛ [[Lamashaɣu]], [[Jisonaayili]], [[Banvum|Banvim]], [[Yapalisi]], Katariga, Gumbihini, Chaŋli, Ni din kam kpalim. : ''Yulimi [[Tamale foŋdi mini tiŋkpaŋsi]] zaa kpɛ'' == Dundɔŋni Gomnanti == Tamali mali la gominanti kpeen' so bɛ ni boli meyor la ka meyor maa sani yaa pam nyɛla din be o nuu ni ka o tumdi zaani [[gominanti]]. Mayor maa nyɛla [[Ghana]] tiŋgbani zuɣulana ni pii so ka o lee kuna ka kaansili (council) kpamba  ti saɣi ti o. Tɔ amaa punpɔŋɔ salo ban be Tamali yɛliya ni di tu ni di yi pa nyɛla salo zaa  piibu din yɛn kpaŋsi o kpamli maa ka che n-ti li dariza. Punpɔŋɔ Tamali mayor nyɛla [[Sule Salifu|Hon. Sule Salifu]].<ref>{{Cite web|title=I will consult broadly - New Mayor of Tamale - MyJoyOnline.com|url=https://www.myjoyonline.com/i-will-consult-broadly-new-mayor-of-tamale/|access-date=2021-11-15|website=www.myjoyonline.com|language=en-US}}</ref> maa nyɛla din zani ti dundɔŋ ni jintɔri duu (local Parliament) ka lahi zani ti dundɔŋ ni kpamba (local executive). == Dundɔŋni Gɔmnanti Kura == #Hon Sule Salifu == Saha Taɣibu Tamali puuni == Tamali mali la shɛɣini mini wuuni yuuni kam puuni, ka di be koppen's climate pubu ni. Tamali saa piini la silimin goli [[April]] hali ti kpa [[September]] bee [[October]] ka di yaa be [[July]] mini [[August]] ni. Wuuni mi piini la silimin gɔli November nti kpe April Piligu. Tamali mali la saha di baa ayi yuuni kam puuni. Dini n nyɛ '''Siɣili Saha''' Siɣili saha ka pukpariba gbandi ni bi kɔ. Saha ŋɔ, saa pilindi la mibu. Saa piligiri la silimin gɔli [[April]] zaŋ chaŋ silimin gɔli [[June]], di saha pukpariba kɔya ka biri bimbira ka shaɣu naan shɛi. Shaɣu shɛɛri la silimin gɔli [[July]] hali ni silimin gɔli [[September]] sunsuuni. '''Wuuni Saha''' Saha ŋɔ ka pukpariba kpuɣiri bindira. Wuuni pilindi la silimin gɔli [[October]] saha zaŋ hali ni silimin gɔli [[April]]. Di pilindimi ni wuntaŋ yaɣi yaɣi saha din gbai silimin gɔli [[October]] haali ni silimin gɔli [[December]] sunsuuni, ka kikaa mi dɛi hali ni silimin gɔli [[March]]. Din saha walugu gba dɛɛi n zaŋ kpɛ siɣili saha.<ref>{{Cite web|title=University for Development Studies, Tamale, Ghana {{!}} Climate Change and Food Security - Academia.edu|url=https://universityfordevelopmentstudies.academia.edu/Departments/Climate_Change_and_Food_Security/Documents|access-date=2021-11-16|website=universityfordevelopmentstudies.academia.edu}}</ref> Wuuni saha nyɛla tankpagbuligu ni tooi zooi pam ka di nyɛla mori mini tihi zaa kuumi. <center> {{Weather box |location = Tamale |single line = Yes |metric first = Yes |Jan record high C = 40.0 |Feb record high C = 41.5 |Mar record high C = 42.7 |Apr record high C = 42.8 |May record high C = 40.2 |Jun record high C = 37.8 |Jul record high C = 35.6 |Aug record high C = 35.4 |Sep record high C = 34.8 |Oct record high C = 38.2 |Nov record high C = 39.2 |Dec record high C = 38.6 |year record high C = 42.8 |Jan high C = 35.4 |Feb high C = 36.9 |Mar high C = 37.1 |Apr high C = 35.4 |May high C = 33.6 |Jun high C = 31.1 |Jul high C = 29.8 |Aug high C = 29.2 |Sep high C = 29.9 |Oct high C = 32.2 |Nov high C = 34.8 |Dec high C = 34.9 |year high C = 33.4 |Jan mean C = 27.9 |Feb mean C = 30.1 |Mar mean C = 30.9 |Apr mean C = 29.8 |May mean C = 28.6 |Jun mean C = 26.8 |Jul mean C = 26.0 |Aug mean C = 25.8 |Sep mean C = 25.9 |Oct mean C = 27.3 |Nov mean C = 28.2 |Dec mean C = 27.5 |year mean C = 27.9 |Jan low C = 20.4 |Feb low C = 22.8 |Mar low C = 24.6 |Apr low C = 24.6 |May low C = 23.6 |Jun low C = 22.5 |Jul low C = 22.1 |Aug low C = 21.9 |Sep low C = 21.8 |Oct low C = 21.9 |Nov low C = 21.6 |Dec low C = 20.3 |year low C = 22.3 |Jan record low C = 15.0 |Feb record low C = 16.1 |Mar record low C = 18.9 |Apr record low C = 19.4 |May record low C = 18.9 |Jun record low C = 18.9 |Jul record low C = 18.3 |Aug record low C = 18.9 |Sep record low C = 18.9 |Oct record low C = 18.9 |Nov record low C = 16.1 |Dec record low C = 13.9 |year record low C = 13.9 |precipitation colour = green |Jan precipitation mm = 4 |Feb precipitation mm = 12 |Mar precipitation mm = 48 |Apr precipitation mm = 88 |May precipitation mm = 112 |Jun precipitation mm = 146 |Jul precipitation mm = 142 |Aug precipitation mm = 198 |Sep precipitation mm = 231 |Oct precipitation mm = 92 |Nov precipitation mm = 14 |Dec precipitation mm = 3 |year precipitation mm = 1090 |unit precipitation days = 0.3 mm |Jan precipitation days = 1 |Feb precipitation days = 1 |Mar precipitation days = 4 |Apr precipitation days = 7 |May precipitation days = 10 |Jun precipitation days = 12 |Jul precipitation days = 13 |Aug precipitation days = 15 |Sep precipitation days = 19 |Oct precipitation days = 12 |Nov precipitation days = 2 |Dec precipitation days = 1 |year precipitation days = 97 |Jan humidity = 27 |Feb humidity = 32 |Mar humidity = 45 |Apr humidity = 61 |May humidity = 70 |Jun humidity = 77 |Jul humidity = 80 |Aug humidity = 79 |Sep humidity = 80 |Oct humidity = 74 |Nov humidity = 59 |Dec humidity = 40 |year humidity = 60 |Jan sun = 266.6 |Feb sun = 237.3 |Mar sun = 251.1 |Apr sun = 231.0 |May sun = 248.0 |Jun sun = 204.0 |Jul sun = 161.2 |Aug sun = 139.5 |Sep sun = 156.0 |Oct sun = 260.4 |Nov sun = 282.0 |Dec sun = 272.8 |year sun = |Jand sun = 8.6 |Febd sun = 8.4 |Mard sun = 8.1 |Aprd sun = 7.7 |Mayd sun = 8.0 |Jund sun = 6.8 |Juld sun = 5.2 |Augd sun = 4.5 |Sepd sun = 5.2 |Octd sun = 8.4 |Novd sun = 9.4 |Decd sun = 8.8 |yeard sun = 7.4 |source 1 = [[Deutscher Wetterdienst]]<ref name = DWD> {{cite web | url = http://www.dwd.de/DWD/klima/beratung/ak/ak_654180_kt.pdf | title = Klimatafel von Tamales / Ghana | work = Baseline climate means (1961-1990) from stations all over the world | publisher = Deutscher Wetterdienst | language = de | access-date = 18 October 2016}}</ref> }} </center> == Feera duri din be Tamali == Tamali nyɛla din mali feera duri pam, ka di pam nyɛla ban kpuɣiri tumtumdiba n niŋdi dinni. Di shɛŋa n-nyɛ Anashaara Tiles, Malitima n-ti pahi Wun-nam company Ltd. : ''Krimmin pahi: [[Tamale feera duri]]'' == Banki tuma duri == Tamali nyɛla tiŋ sheli Banki tuma duri ni zooi pam, shɛŋa nyɛla Gomnanti ni su shɛli ka shɛŋa nyɛ salinima gba ni su shɛli. Banki shɛŋa din be Tamali n-nyɛ [[Ghana Commercial Bank Ltd]] (GCB)<ref>{{Cite web|title=Banks companies in Tamale, Ghana - Page 1 - GhPlaces|url=https://ghplaces.com/Tamale/list/banks/c-884-273-1|access-date=2021-11-17|website=ghplaces.com}}</ref>, [[National Investment Bank]] ni [[Zenith Bank]]. : ''Karimmi pahi: [[Tamale banki tuma duri]]'' == Alepile paaki == Alepile paaki nyɛla bɛ ni daa zali ka di yabili nyɛ din kpaŋsiri linjimanima tuma [[dunia]] tɔbu shɛli din daa ŋme m-pahiri ayi la saha (World War II). [[Matuuka yiɣirigu]] lubu shee polo daa nyɛla bɛ ni bɔ shɛli Nyohini, kamani maali ayi Nuzaa Tamali yaɣili December,1940<ref>{{Cite web|title=Tamale Airport – GACL|url=https://www.gacl.com.gh/tamale-airport/|access-date=2021-11-15|language=en}}</ref>. Tuuli Gomnanti zaŋ ti Ghana tingbani daa dihi o nuu gbana zuɣu ni bɛ mɛ airport shɛli din nyɛ din ni tooi yi Dunia luɣili kam ni di zaŋ zali [[linjimanima]] maali pinyini Tamali wulimpuhili ni di zaŋ baŋsi di sochibisi zaashee/anfaani.<ref>{{Citation|title=Tamale Airport|date=2021-10-31|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Tamale_Airport&oldid=1052898804|work=Wikipedia|language=en|access-date=2021-11-15}}</ref> Di ni daa pili viɛnyɛla maa zuɣu, di daa ti chemi zali ni bɛ ni daa ŋme m-paai gomnanti di saha maa yuuni 1996 la. == Alaafee tuma duri == Tamali nyɛla tiŋ shɛli din mali alaafee tuma duri pam, di shɛŋa n-nyɛ; # KABSAD Scientific Hospital # Kalpohini Health Centre # Bagabaga CHPS Zone # Tamale West Hospital<ref>{{Cite web|title=Tamale West Hospital • Hospitals - Public • Tamale, Tamale|url=https://www.medpages.info/sf/index.php?page=organisation&orgcode=301633|access-date=2021-11-19|website=www.medpages.info}}</ref> # Tamale Central Hospital<ref>{{Cite web|title=Ghanahospitals.org|url=http://www.ghanahospitals.org/regions/district_facilities.php?r=northern&d=tamale%20municipal|access-date=2021-11-19|website=www.ghanahospitals.org}}</ref> # [[Lahabali kɔligu:Tamale Teaching Hospital 18.jpg|thumb|Tamale Teaching Hospital]]Tamale Teaching Hospital<ref>{{Cite web|title=Hospitals in Tamale: List of Health Facilities in Northern Region - Contact Details - YellGh.com|url=https://yellgh.com/hospitals-in-tamale-list-of-health-facilities-in-northern-region/|access-date=2021-11-19|language=en-GB}}</ref> # Bilpiela Health Centre #Kpanvo CHPS Zone #Vittin RCH #Malshegu CHPS Zone #Garizegu CHPS Zone #Lahagu CHPS #DUNGU CHPS ZONE #Habanna Medical Center #Rabito Clinic #God's care community hospital<ref>{{Cite web|title=God Cares Community Hospital, Northern|url=https://vymaps.com/GH/God-Cares-Community-Hospital-O6644165408/|access-date=2021-11-19|website=vymaps.com}}</ref> #Nyohini clinic #Gbambaya clinic #Marshal Medical Centre Limited #Mansusu Clinic and Diagnostic Centre #St Lucy Polyclinic == Tuunshɛŋa din na tumda == * * * [[Tamale interchange]] din saɣi naabu kaman vaabu pihinii pubu kobgi puuni. Tahama beni n wuhi ni tuma ŋɔ nyɛla din yɛn naai yuuni 2021 bahigu.<ref>{{Cite web|last=Bureau|first=Communications|title=Tamale Interchange 80% Complete; Tamale-Daboya Road To Be Completed In November 2023|url=https://presidency.gov.gh/index.php/briefing-room/news-style-2/1980-tamale-interchange-80-complete-tamale-daboya-road-to-be-completed-in-november-2023|access-date=2021-11-15|website=presidency.gov.gh|language=en-gb}}</ref> * Tamale International Airport phase two la nyɛla beni na tumdi shɛli. * Vitting Harbour & Mall * == Saamba Du' gbɛra == 1. Picona Hotel 2. Radarch Lodge and Conference Centre 3. Miricha Hotel 4. Nim Avenue 5. Modern City Hotel 6. Sabonkudi estates 7. Regal hotel 8. Target Hills hotel 9. Pioneer lodge 10. B Sheini hotel 11. Naat guesthouse 12. Ganaa hotel 13. Global dream hotel 14. Mariam hotel 15. Walji lodge == Anfoonima == <gallery mode="packed" widths="150" heights="200"> Lahabali kɔligu:Road, Tamale.jpg|<center>Tamali palli</center> Lahabali kɔligu:Highway, Tamale.jpg|<center>Tamali palli daa</center> Lahabali kɔligu:Stadium tamale2.jpg|<center>Tamali yiɣi jam paaki</center> Lahabali kɔligu:Tamale fashion week 2020 2.jpg|<center>Tamale fashion week</center> Lahabali kɔligu:Agriculture Factory, Tamale.jpg|<center>Agriculture Factory in Tamale</center> Lahabali kɔligu:Tamale Teaching Hospital 4.jpg|<center>[[Tamale Teaching Hospital|Tamali ashipti titali]]</center> Lahabali kɔligu:Tamale Airport, Northern Ghana.jpg|<center>Alapele paaki</center> Lahabali kɔligu:Aboabo-market Tamale.jpg|<center>Abaaboo daa</center> Lahabali kɔligu:Tamale Central.jpg|<center>Tamali sunsuuni</center> </gallery> == Kundivihira == <references responsive="" /> [[Pubu:Ghana bɔba tinzuɣa]] [[Pubu:C-Class]] [[Pubu:Tiŋsi]] [[Pubu:Africa]] [[Pubu:Lahabaya zaa]] inafpzbie7qmp6griuoamyqxn8x2nu8 42686 42685 2022-08-15T23:28:23Z IDDRISU ABDUL-KADIR NINDOO 1815 /* Taarihi */ Link wikitext text/x-wiki {{Databox}} {{C-Class}} '''Tamali''' n-nyɛ [[Northern Region|Northern region]] din be [[Ghana]] la tinzuɣu.<ref>{{cite web|url=http://www.tamale.climatemps.com/|title=Tamale Climate & Temperature|language=English|publisher=tamale.climatemps.com}}</ref> Saha ŋɔ [[Tamali]] nyɛla furila ni nyo n-kpa tiŋ' shɛli zaŋ chaŋ [[daabiligu]] polo West [[Africa]] yaɣili zaa. [[Suhudoo]] be [[Tamali]] ka mali tahama pam n-zaŋ ti [[daabihi.]] Tamalinima biɛh' suŋ ni saamba gbubibu polo nyɛla sokam ni di shɛhira ka lahi kpaŋsiri zosimli. [[Tamali]] m-pahi tiŋ' kara dibaata din galisi [[Ghana]]<ref>{{Cite web|title=Tamale – Travel guide at Wikivoyage|url=https://en.wikivoyage.org/wiki/Tamale|access-date=2021-11-15|website=en.wikivoyage.org|language=en}}</ref>. Ninvuɣ' biɛlim kamani 950,124 m-be [[Tamali]]. Di lahi nyɛla tiŋ' shɛli din zoori pam n-gari tinsi zaa din be [[West Africa]].<ref>{{cite web|url=https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/artikel.php?ID=270959|title=Tamale – West Africa’s Fastest Growing City|publisher=GhanaWeb|date=Sunday, 14 April 2013|language=English}}</ref><ref>{{cite web|url=https://population.mongabay.com/population/ghana/|title=Largest cities in Ghana|publisher=mongabay|language=English}}</ref> Tamalinima nyɛla ban nyee yo [[Pu'kparilim|pukparilim]], daabiligu n-lahi mali gumdi mibu mini kpakahili shitɔri<ref>{{Cite web|title=Tamale {{!}} Ghana {{!}} Britannica|url=https://www.britannica.com/place/Tamale-Ghana|access-date=2021-11-15|website=www.britannica.com|language=en}}</ref>. Pal' daa yila [[Kumahi]] n-kpa yaɣili ŋɔ n-ti gari [[Tamali]] tiŋ' puuni n-chaŋ [[Bolgatanga]], ka pal' chira yiri wulimpuɣili ni wulimluɣili na n-ti tuɣili. Ka [[Airport]] gba beni.[[Tamali]] nyɛla din zooi [[musuliminima|musulinima]] ka di zuɣu che ka jiŋa kalinli zooi tiŋa maa ni. Jiŋa kamani; [[Afa Ajura]] Jiŋli (Ambariyyah jiŋli), Amadiyyah jiŋli, Zaamiɣu jiŋli [[(Central Mosque)]] ni [[Afa Basha]] jiŋli (Nuuria mosque) n-ti pahi Manhaliya jiŋli ([[Afa Issah Bello]]) nyɛla niriba pam ni mi. [[Tamali]] mali zuliya balibu pam amaa [[Dagbamba]] n-galisi pam n-gari balli kam ban be Tamali<ref>{{Cite book|last=Eades|first=Jeremy Seymour|url=https://books.google.com.gh/books?id=IjlzSYnAKdQC&printsec=frontcover&dq=history+of+Tamale,+Ghana&hl=en&sa=X&redir_esc=y#v=onepage&q=history%20of%20Tamale,%20Ghana&f=false|title=Strangers and Traders: Yoruba Migrants, Markets, and the State in Northern Ghana|date=1994|publisher=Africa World Press|isbn=978-0-86543-420-2|language=en}}</ref>. == Taarihi == [[Tamali]] bɛla [[Ghana]] tudu palo, ka lahi za [[Ghana]] Tiŋzuɣiri ata sunsuuni tum kurumbuna saha. Di bala daansi ni [[Savannah Region]], [[Upper West Region]] ni [[North East Region]]. [[Vihigu]] wuhuya ni Tamali lɛbigimsim biɛɣukulo puuni n-galisi gari tiŋ kam [[West Africa]] zaa. Vihigu lahi wuhuya ni daabiligu, kɔhimma ni damma lahi zooya pam Tamali. Tamali mali nanima pam ka bɛ zuɣulana n-nyɛ Gukpe-naa. Gukpɛɣu mali tiŋkpansi pam ka lɛbigimsim paari di zaa<ref>{{Cite book|last=Bellwood-Howard|first=Imogen|url=https://books.google.com.gh/books?id=c-mpCgAAQBAJ&printsec=frontcover&dq=Tamale,+Ghana&hl=en&sa=X&redir_esc=y#v=onepage&q=Tamale,%20Ghana&f=false|title=Characteristics of Urban and Peri-urban Agriculture in West Africa: Results of an Exploratory Survey Conducted in Tamale (Ghana) and Ouagadougou (Burkina Faso)|last2=Häring|first2=Volker|last3=Karg|first3=Hanna|last4=Roessler|first4=Regina|last5=Schlesinger|first5=Johannes|last6=Shakya|first6=Martina|date=2015-10-06|publisher=International Water Management Institute (IWMI)|isbn=978-92-9090-821-0|language=en}}</ref><ref>{{Cite book|last=Bening|first=R. Bagulo|url=https://books.google.com.gh/books?id=6nKcAAAAMAAJ&q=history+of+Tamale,+Ghana&dq=history+of+Tamale,+Ghana&hl=en&sa=X&redir_esc=y|title=A History of Education in Northern Ghana, 1907-1976|date=1990|publisher=Ghana Universities Press|isbn=978-9964-3-0215-3|language=en}}</ref>. == Go n-gili == Tamali mali alepile paaki ti tali ka di bi waɣa ni Tamali tiŋpuuni. Alepile paaki ŋɔ n-zani ti tudu yaɣa ŋɔ zaa. Di mali alepilenima ka bɛ chani [[Ankara]], ka lahi mali alepilenima ka bɛ yiri Ankara kanna Tamali. Alepilenima ŋɔ shɛŋa n-nyɛ * [[African World Airlines|Africa World Airlines]] * [[Passion Airlines]] Tamali lahi mali lɔra bee loorinima kpɛbu shee, ka a yi yɛn go n-chaŋ Ghana tiŋzuɣu n-nya a ni tooi nya di loori ka di bi muɣisi a. Tamali mali lɔra ka di kuni tiŋsi kamani Ankara, Kumahi, [[Sunyani]], [[Tema]], [[Cape Coast]],[[Takoradi]], Ho, [[Bolgatanga]], [[Wa]], ni tiŋ shɛŋa din pahi. Loori teesanima shɛŋa n-nyɛ [[Metro Mass teesa]], [[Bus Stop]], [[Saŋkpaɣala teesa]], [[VVIP Legion]], [[Taxi Rank]], [[Abaabu teesa|Abaabuu teesa]]. Binshɛŋa nira ni ni tooi zaŋ n-gili Tamali n nyɛ; '''[[Yellow Yellow]]''': Di nyɛla cheche buɣim din nyɛ nabaata shɛli din ʒiri niriba anahi di puuni. Di yi ti niŋ ka daadama galisim paai niriba ayɔbu di puuni, bee n-yaɣi niriba anahi, din ŋuna di kpuɣimi yaɣi maa. Di kamanima zooya pam kamani; zaɣ' piɛlli, zaɣ' dozim, zaɣ' ʒee, zaɣ' sabinli, zaɣ' vakahili ni din pahi. '''Taxi:''' Di nyɛla loori saɣisinli n-kpuɣiri niriba anahi m-pahi ŋun duhiri maa zuɣu anu. == Mabi' Tinsi == Tamali mali mabiligu ni zɔsimli zaŋ chaŋ tiŋsi din be tiŋduya ni polo. Lala tiŋsi maa n nye: * Louisville, Kentucky din be [[United State of America]] la. * Fada N'gourma din be [[Burkina Faso]] tiŋ gbani la. * Commune II Niamey din be [[Niger]] tiŋgbani == Shikuru baŋsim == Tamali nyɛla din nyɛ baŋsim bɔbu shee n-ti sokam. Di mali karimbanima karinzɔŋ kara, shikuru bihi kura shikuruti nti pahi m mayaankalɛhi shikuruti. Tamali shikuruti galisim paagi 742 ka di puuni 94 n-nyɛ malaankalɛhi shikuruti, 304 primari shikuruti, 112 JHS shikuruti ni 14 SHS shikuruti. Tamali lahi mali nuuni tuumbaŋsim bɔhinbu shikuruti ka a ni tooi bɔhim baŋsim balibu kam n-di anfaani sɔhibiɛɣuni. :''Krimmin pahi: [[Tamali shikuruti]]'' == Ninvuɣu gahinda == * [[Mahamudu Bawumia]], bɛ dɔɣi o la yuuni 1963 ka o nyɛ tiŋgbani zuɣulaampaa nti Nana Akufu Addo ka lahi nyɛ siyaasa nira. * [[Haruna Iddrisu]] bɛ dɔɣi o la yuuni 1970 ka o nyɛ jintɔra zaŋ ti Tamale-South piibupiibu yaɣili n-lahi nyɛ toondana n-ti jintɔriba ban bi galisi jina duu.<ref>{{Cite web|title=Parliament of Ghana|url=https://www.parliament.gh/mps?mp=231|access-date=2021-11-16|website=www.parliament.gh}}</ref> * [[Ibrahim Basha|Sheikh Bayaan Ibrahim Basha]] * [[Alhassan Yahaya Seini]], alikaalimi mini legal aid kpɛma. * [[Mubarak Wakaso]], yuuni 1990 ka bɛ dɔɣi o ka o nyɛ boliŋmɛri baŋda.<ref>{{Cite web|title=Mubarak Wakaso, Biography|url=https://mobile.ghanaweb.com/person/Mubarak-Wakaso-5323|access-date=2021-11-16|website=mobile.ghanaweb.com}}</ref> * [[Abdul Majeed Waris]], bɛ dɔɣi o la yuuni 1991 ka o nyɛ boliŋmɛra.<ref>{{Cite web|title=Abdul Majeed Waris, Biography|url=https://mobile.ghanaweb.com/person/Abdul-Majeed-Waris-5356|access-date=2021-11-16|website=mobile.ghanaweb.com}}</ref> * [[Fancy Gadam]], yiliyiina ka bɛ dɔɣi o yuuni 1988. * [[Saeed Abubakr Zakaria|Saeed Abubakar Zakaria]]. *[[Abdul Rahman Baba]], o nyɛla bɔli'ŋmɛra, bɛ dɔɣi la yuuni 1994 silimin gɔli July daa baa ayi dali == Tuma == Tuun'shɛŋa Tamali nim ni zooi kabi tumda n-nyɛ kpaluu tuma, teela, ni fita tali. Din lahi pahi n-nyɛ macheligu, nakɔhigu, daabiligu, tanmɛbo, kaapinta tuma, weera tuma, peenta tuma, anfooni yaabu tuma, kperigu kperibu tuma, bindira kɔhibu, loori duhibu tuma ni pukparilim<ref>{{Cite book|last=MacGaffey|first=Wyatt|url=https://books.google.com.gh/books?id=6MQ-5Elyg2kC&printsec=frontcover&dq=history+of+Tamale,+Ghana&hl=en&sa=X&ved=2ahUKEwiRxLXIz5v1AhXMCuwKHXLTAUwQ6AF6BAgKEAI#v=onepage&q=history%20of%20Tamale,%20Ghana&f=false|title=Chiefs, Priests, and Praise-singers: History, Politics, and Land Ownership in Northern Ghana|date=2013|publisher=University of Virginia Press|isbn=978-0-8139-3386-3|language=en}}</ref>. == Dahi din be Tamali tingbani == Tamali nyɛla tiŋ shɛli din mali dahi pam, Dahi maa shɛŋa n-nyɛ; * Tamali Dakurili li *Abaaboo daa *Picona daa *Lamashaɣu daa<ref>{{Cite web|title=Tamale central market, Ghana {{!}} Africa, Ghana, African life|url=https://www.pinterest.com/pin/382806037065419686/|access-date=2021-11-16|website=www.pinterest.com|language=en}}</ref> *Kakpaɣiyili daa *Guu daa (niɣi daa) *Kalpohin daa *Kukuo daa * == Piibupiibu jintɔri yaɣa din be Tamali == Tamali nyɛla tiŋ shɛli din mali piibupiibu yaɣa anahi; ŋan nima n-nyɛ: # [[Tamali Central]] piibupiibu yaɣili # [[Tamali North]] piibupiibu yaɣili # [[Sagnarigu]] piibupiibu yaɣili<ref>{{Cite web|title=Parliament of Ghana|url=https://www.parliament.gh/mps?mp=233|access-date=2021-11-16|website=www.parliament.gh}}</ref> # [[Tamale South Constituency|Tamali South]] piibupiibu yaɣili # == Lahibali wuligibu teesa tuma duri == Biɛɣu kulo kam Tamali tingbani lahibaya tuma duri kuli pahirimi, Lahibaya teesanima ŋɔ pula buyi, walansi (Radio) teesanima mini ninliha kpanjɔɣu (TV) teesanima. '''TV teesa''' shɛŋa din be Tamali n-nyɛ; # Sagani TV # NTV # Zaa TV # Might TV. '''Radio teesa''' shɛŋa din be Tamali n-nyɛ; # Fiila FM 89.3 Mhz # Radio Savanna 91.3 Mhz # Zaa Radio 99.3 Mhz # Bishara Radio 97.7 Mhz # Justice FM 98.5 Mhz # Diamond 93.7 Mhz # North Star 92.1 Mhz # Radio Tamale 91.7 Mhz #Kesmi FM 107.1&nbsp;MHz #Neesim FM 100.1&nbsp;MHz #Suhupiɛlli Radio 103.3&nbsp;MHz #Gbangu FM 97.3&nbsp;MHz #Amana Radio 96.3&nbsp;MHz #123 Radio 99.7&nbsp;MHz #ABC Radio 100.9&nbsp;MHz #Angel FM 96.9&nbsp;MHz #Dagban Radio 102.5 #Kingdom Fm #Tawasul FM 95.7 == Pal' dahi din be Tamali == * Tamali zaŋ chaŋ [[Bolgatanga|Bolga]] palli * Tamali zaŋ chaŋ [[Kumahi|Kumasi]] palli * Tamali zaŋ chaŋ [[Salaga]] palli * Tamali zaŋ chaŋ [[Naya]] (Yendi) palli *Tamali zaŋ chaŋ [[Nantɔŋ|Nanton]] palli *Aboabo zaŋ chaŋ [[Nyohini]] palli *Aboabo zaŋ chaŋ [[Choggu]] palli *Tamali zaŋ chaŋ Daboya palli *Tamali zaŋ chaŋ Kumbungu palli *Tamali zaŋ chaŋ [[Tolon]] palli == Foŋdi mini tiŋkpaŋsi == Tamali bɔba pula bu nahi zuƔu. Bɔba maa n-nyɛ Tamali-north constituency, Tamali-south constituency, Tamali-central constituency n-ti pahi Sagnarigu constituency. Foŋdi mini tiŋkpaŋsi ŋan be constituency nim ŋɔ ni shɛŋa n-nyɛ [[Lamashaɣu]], [[Jisonaayili]], [[Banvum|Banvim]], [[Yapalisi]], Katariga, Gumbihini, Chaŋli, Ni din kam kpalim. : ''Yulimi [[Tamale foŋdi mini tiŋkpaŋsi]] zaa kpɛ'' == Dundɔŋni Gomnanti == Tamali mali la gominanti kpeen' so bɛ ni boli meyor la ka meyor maa sani yaa pam nyɛla din be o nuu ni ka o tumdi zaani [[gominanti]]. Mayor maa nyɛla [[Ghana]] tiŋgbani zuɣulana ni pii so ka o lee kuna ka kaansili (council) kpamba  ti saɣi ti o. Tɔ amaa punpɔŋɔ salo ban be Tamali yɛliya ni di tu ni di yi pa nyɛla salo zaa  piibu din yɛn kpaŋsi o kpamli maa ka che n-ti li dariza. Punpɔŋɔ Tamali mayor nyɛla [[Sule Salifu|Hon. Sule Salifu]].<ref>{{Cite web|title=I will consult broadly - New Mayor of Tamale - MyJoyOnline.com|url=https://www.myjoyonline.com/i-will-consult-broadly-new-mayor-of-tamale/|access-date=2021-11-15|website=www.myjoyonline.com|language=en-US}}</ref> maa nyɛla din zani ti dundɔŋ ni jintɔri duu (local Parliament) ka lahi zani ti dundɔŋ ni kpamba (local executive). == Dundɔŋni Gɔmnanti Kura == #Hon Sule Salifu == Saha Taɣibu Tamali puuni == Tamali mali la shɛɣini mini wuuni yuuni kam puuni, ka di be koppen's climate pubu ni. Tamali saa piini la silimin goli [[April]] hali ti kpa [[September]] bee [[October]] ka di yaa be [[July]] mini [[August]] ni. Wuuni mi piini la silimin gɔli November nti kpe April Piligu. Tamali mali la saha di baa ayi yuuni kam puuni. Dini n nyɛ '''Siɣili Saha''' Siɣili saha ka pukpariba gbandi ni bi kɔ. Saha ŋɔ, saa pilindi la mibu. Saa piligiri la silimin gɔli [[April]] zaŋ chaŋ silimin gɔli [[June]], di saha pukpariba kɔya ka biri bimbira ka shaɣu naan shɛi. Shaɣu shɛɛri la silimin gɔli [[July]] hali ni silimin gɔli [[September]] sunsuuni. '''Wuuni Saha''' Saha ŋɔ ka pukpariba kpuɣiri bindira. Wuuni pilindi la silimin gɔli [[October]] saha zaŋ hali ni silimin gɔli [[April]]. Di pilindimi ni wuntaŋ yaɣi yaɣi saha din gbai silimin gɔli [[October]] haali ni silimin gɔli [[December]] sunsuuni, ka kikaa mi dɛi hali ni silimin gɔli [[March]]. Din saha walugu gba dɛɛi n zaŋ kpɛ siɣili saha.<ref>{{Cite web|title=University for Development Studies, Tamale, Ghana {{!}} Climate Change and Food Security - Academia.edu|url=https://universityfordevelopmentstudies.academia.edu/Departments/Climate_Change_and_Food_Security/Documents|access-date=2021-11-16|website=universityfordevelopmentstudies.academia.edu}}</ref> Wuuni saha nyɛla tankpagbuligu ni tooi zooi pam ka di nyɛla mori mini tihi zaa kuumi. <center> {{Weather box |location = Tamale |single line = Yes |metric first = Yes |Jan record high C = 40.0 |Feb record high C = 41.5 |Mar record high C = 42.7 |Apr record high C = 42.8 |May record high C = 40.2 |Jun record high C = 37.8 |Jul record high C = 35.6 |Aug record high C = 35.4 |Sep record high C = 34.8 |Oct record high C = 38.2 |Nov record high C = 39.2 |Dec record high C = 38.6 |year record high C = 42.8 |Jan high C = 35.4 |Feb high C = 36.9 |Mar high C = 37.1 |Apr high C = 35.4 |May high C = 33.6 |Jun high C = 31.1 |Jul high C = 29.8 |Aug high C = 29.2 |Sep high C = 29.9 |Oct high C = 32.2 |Nov high C = 34.8 |Dec high C = 34.9 |year high C = 33.4 |Jan mean C = 27.9 |Feb mean C = 30.1 |Mar mean C = 30.9 |Apr mean C = 29.8 |May mean C = 28.6 |Jun mean C = 26.8 |Jul mean C = 26.0 |Aug mean C = 25.8 |Sep mean C = 25.9 |Oct mean C = 27.3 |Nov mean C = 28.2 |Dec mean C = 27.5 |year mean C = 27.9 |Jan low C = 20.4 |Feb low C = 22.8 |Mar low C = 24.6 |Apr low C = 24.6 |May low C = 23.6 |Jun low C = 22.5 |Jul low C = 22.1 |Aug low C = 21.9 |Sep low C = 21.8 |Oct low C = 21.9 |Nov low C = 21.6 |Dec low C = 20.3 |year low C = 22.3 |Jan record low C = 15.0 |Feb record low C = 16.1 |Mar record low C = 18.9 |Apr record low C = 19.4 |May record low C = 18.9 |Jun record low C = 18.9 |Jul record low C = 18.3 |Aug record low C = 18.9 |Sep record low C = 18.9 |Oct record low C = 18.9 |Nov record low C = 16.1 |Dec record low C = 13.9 |year record low C = 13.9 |precipitation colour = green |Jan precipitation mm = 4 |Feb precipitation mm = 12 |Mar precipitation mm = 48 |Apr precipitation mm = 88 |May precipitation mm = 112 |Jun precipitation mm = 146 |Jul precipitation mm = 142 |Aug precipitation mm = 198 |Sep precipitation mm = 231 |Oct precipitation mm = 92 |Nov precipitation mm = 14 |Dec precipitation mm = 3 |year precipitation mm = 1090 |unit precipitation days = 0.3 mm |Jan precipitation days = 1 |Feb precipitation days = 1 |Mar precipitation days = 4 |Apr precipitation days = 7 |May precipitation days = 10 |Jun precipitation days = 12 |Jul precipitation days = 13 |Aug precipitation days = 15 |Sep precipitation days = 19 |Oct precipitation days = 12 |Nov precipitation days = 2 |Dec precipitation days = 1 |year precipitation days = 97 |Jan humidity = 27 |Feb humidity = 32 |Mar humidity = 45 |Apr humidity = 61 |May humidity = 70 |Jun humidity = 77 |Jul humidity = 80 |Aug humidity = 79 |Sep humidity = 80 |Oct humidity = 74 |Nov humidity = 59 |Dec humidity = 40 |year humidity = 60 |Jan sun = 266.6 |Feb sun = 237.3 |Mar sun = 251.1 |Apr sun = 231.0 |May sun = 248.0 |Jun sun = 204.0 |Jul sun = 161.2 |Aug sun = 139.5 |Sep sun = 156.0 |Oct sun = 260.4 |Nov sun = 282.0 |Dec sun = 272.8 |year sun = |Jand sun = 8.6 |Febd sun = 8.4 |Mard sun = 8.1 |Aprd sun = 7.7 |Mayd sun = 8.0 |Jund sun = 6.8 |Juld sun = 5.2 |Augd sun = 4.5 |Sepd sun = 5.2 |Octd sun = 8.4 |Novd sun = 9.4 |Decd sun = 8.8 |yeard sun = 7.4 |source 1 = [[Deutscher Wetterdienst]]<ref name = DWD> {{cite web | url = http://www.dwd.de/DWD/klima/beratung/ak/ak_654180_kt.pdf | title = Klimatafel von Tamales / Ghana | work = Baseline climate means (1961-1990) from stations all over the world | publisher = Deutscher Wetterdienst | language = de | access-date = 18 October 2016}}</ref> }} </center> == Feera duri din be Tamali == Tamali nyɛla din mali feera duri pam, ka di pam nyɛla ban kpuɣiri tumtumdiba n niŋdi dinni. Di shɛŋa n-nyɛ Anashaara Tiles, Malitima n-ti pahi Wun-nam company Ltd. : ''Krimmin pahi: [[Tamale feera duri]]'' == Banki tuma duri == Tamali nyɛla tiŋ sheli Banki tuma duri ni zooi pam, shɛŋa nyɛla Gomnanti ni su shɛli ka shɛŋa nyɛ salinima gba ni su shɛli. Banki shɛŋa din be Tamali n-nyɛ [[Ghana Commercial Bank Ltd]] (GCB)<ref>{{Cite web|title=Banks companies in Tamale, Ghana - Page 1 - GhPlaces|url=https://ghplaces.com/Tamale/list/banks/c-884-273-1|access-date=2021-11-17|website=ghplaces.com}}</ref>, [[National Investment Bank]] ni [[Zenith Bank]]. : ''Karimmi pahi: [[Tamale banki tuma duri]]'' == Alepile paaki == Alepile paaki nyɛla bɛ ni daa zali ka di yabili nyɛ din kpaŋsiri linjimanima tuma [[dunia]] tɔbu shɛli din daa ŋme m-pahiri ayi la saha (World War II). [[Matuuka yiɣirigu]] lubu shee polo daa nyɛla bɛ ni bɔ shɛli Nyohini, kamani maali ayi Nuzaa Tamali yaɣili December,1940<ref>{{Cite web|title=Tamale Airport – GACL|url=https://www.gacl.com.gh/tamale-airport/|access-date=2021-11-15|language=en}}</ref>. Tuuli Gomnanti zaŋ ti Ghana tingbani daa dihi o nuu gbana zuɣu ni bɛ mɛ airport shɛli din nyɛ din ni tooi yi Dunia luɣili kam ni di zaŋ zali [[linjimanima]] maali pinyini Tamali wulimpuhili ni di zaŋ baŋsi di sochibisi zaashee/anfaani.<ref>{{Citation|title=Tamale Airport|date=2021-10-31|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Tamale_Airport&oldid=1052898804|work=Wikipedia|language=en|access-date=2021-11-15}}</ref> Di ni daa pili viɛnyɛla maa zuɣu, di daa ti chemi zali ni bɛ ni daa ŋme m-paai gomnanti di saha maa yuuni 1996 la. == Alaafee tuma duri == Tamali nyɛla tiŋ shɛli din mali alaafee tuma duri pam, di shɛŋa n-nyɛ; # KABSAD Scientific Hospital # Kalpohini Health Centre # Bagabaga CHPS Zone # Tamale West Hospital<ref>{{Cite web|title=Tamale West Hospital • Hospitals - Public • Tamale, Tamale|url=https://www.medpages.info/sf/index.php?page=organisation&orgcode=301633|access-date=2021-11-19|website=www.medpages.info}}</ref> # Tamale Central Hospital<ref>{{Cite web|title=Ghanahospitals.org|url=http://www.ghanahospitals.org/regions/district_facilities.php?r=northern&d=tamale%20municipal|access-date=2021-11-19|website=www.ghanahospitals.org}}</ref> # [[Lahabali kɔligu:Tamale Teaching Hospital 18.jpg|thumb|Tamale Teaching Hospital]]Tamale Teaching Hospital<ref>{{Cite web|title=Hospitals in Tamale: List of Health Facilities in Northern Region - Contact Details - YellGh.com|url=https://yellgh.com/hospitals-in-tamale-list-of-health-facilities-in-northern-region/|access-date=2021-11-19|language=en-GB}}</ref> # Bilpiela Health Centre #Kpanvo CHPS Zone #Vittin RCH #Malshegu CHPS Zone #Garizegu CHPS Zone #Lahagu CHPS #DUNGU CHPS ZONE #Habanna Medical Center #Rabito Clinic #God's care community hospital<ref>{{Cite web|title=God Cares Community Hospital, Northern|url=https://vymaps.com/GH/God-Cares-Community-Hospital-O6644165408/|access-date=2021-11-19|website=vymaps.com}}</ref> #Nyohini clinic #Gbambaya clinic #Marshal Medical Centre Limited #Mansusu Clinic and Diagnostic Centre #St Lucy Polyclinic == Tuunshɛŋa din na tumda == * * * [[Tamale interchange]] din saɣi naabu kaman vaabu pihinii pubu kobgi puuni. Tahama beni n wuhi ni tuma ŋɔ nyɛla din yɛn naai yuuni 2021 bahigu.<ref>{{Cite web|last=Bureau|first=Communications|title=Tamale Interchange 80% Complete; Tamale-Daboya Road To Be Completed In November 2023|url=https://presidency.gov.gh/index.php/briefing-room/news-style-2/1980-tamale-interchange-80-complete-tamale-daboya-road-to-be-completed-in-november-2023|access-date=2021-11-15|website=presidency.gov.gh|language=en-gb}}</ref> * Tamale International Airport phase two la nyɛla beni na tumdi shɛli. * Vitting Harbour & Mall * == Saamba Du' gbɛra == 1. Picona Hotel 2. Radarch Lodge and Conference Centre 3. Miricha Hotel 4. Nim Avenue 5. Modern City Hotel 6. Sabonkudi estates 7. Regal hotel 8. Target Hills hotel 9. Pioneer lodge 10. B Sheini hotel 11. Naat guesthouse 12. Ganaa hotel 13. Global dream hotel 14. Mariam hotel 15. Walji lodge == Anfoonima == <gallery mode="packed" widths="150" heights="200"> Lahabali kɔligu:Road, Tamale.jpg|<center>Tamali palli</center> Lahabali kɔligu:Highway, Tamale.jpg|<center>Tamali palli daa</center> Lahabali kɔligu:Stadium tamale2.jpg|<center>Tamali yiɣi jam paaki</center> Lahabali kɔligu:Tamale fashion week 2020 2.jpg|<center>Tamale fashion week</center> Lahabali kɔligu:Agriculture Factory, Tamale.jpg|<center>Agriculture Factory in Tamale</center> Lahabali kɔligu:Tamale Teaching Hospital 4.jpg|<center>[[Tamale Teaching Hospital|Tamali ashipti titali]]</center> Lahabali kɔligu:Tamale Airport, Northern Ghana.jpg|<center>Alapele paaki</center> Lahabali kɔligu:Aboabo-market Tamale.jpg|<center>Abaaboo daa</center> Lahabali kɔligu:Tamale Central.jpg|<center>Tamali sunsuuni</center> </gallery> == Kundivihira == <references responsive="" /> [[Pubu:Ghana bɔba tinzuɣa]] [[Pubu:C-Class]] [[Pubu:Tiŋsi]] [[Pubu:Africa]] [[Pubu:Lahabaya zaa]] c97sii6ymko8x48xq6dh3mhlrzgw0aj 42688 42686 2022-08-15T23:29:02Z IDDRISU ABDUL-KADIR NINDOO 1815 /* Taarihi */ Added content wikitext text/x-wiki {{Databox}} {{C-Class}} '''Tamali''' n-nyɛ [[Northern Region|Northern region]] din be [[Ghana]] la tinzuɣu.<ref>{{cite web|url=http://www.tamale.climatemps.com/|title=Tamale Climate & Temperature|language=English|publisher=tamale.climatemps.com}}</ref> Saha ŋɔ [[Tamali]] nyɛla furila ni nyo n-kpa tiŋ' shɛli zaŋ chaŋ [[daabiligu]] polo West [[Africa]] yaɣili zaa. [[Suhudoo]] be [[Tamali]] ka mali tahama pam n-zaŋ ti [[daabihi.]] Tamalinima biɛh' suŋ ni saamba gbubibu polo nyɛla sokam ni di shɛhira ka lahi kpaŋsiri zosimli. [[Tamali]] m-pahi tiŋ' kara dibaata din galisi [[Ghana]]<ref>{{Cite web|title=Tamale – Travel guide at Wikivoyage|url=https://en.wikivoyage.org/wiki/Tamale|access-date=2021-11-15|website=en.wikivoyage.org|language=en}}</ref>. Ninvuɣ' biɛlim kamani 950,124 m-be [[Tamali]]. Di lahi nyɛla tiŋ' shɛli din zoori pam n-gari tinsi zaa din be [[West Africa]].<ref>{{cite web|url=https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/artikel.php?ID=270959|title=Tamale – West Africa’s Fastest Growing City|publisher=GhanaWeb|date=Sunday, 14 April 2013|language=English}}</ref><ref>{{cite web|url=https://population.mongabay.com/population/ghana/|title=Largest cities in Ghana|publisher=mongabay|language=English}}</ref> Tamalinima nyɛla ban nyee yo [[Pu'kparilim|pukparilim]], daabiligu n-lahi mali gumdi mibu mini kpakahili shitɔri<ref>{{Cite web|title=Tamale {{!}} Ghana {{!}} Britannica|url=https://www.britannica.com/place/Tamale-Ghana|access-date=2021-11-15|website=www.britannica.com|language=en}}</ref>. Pal' daa yila [[Kumahi]] n-kpa yaɣili ŋɔ n-ti gari [[Tamali]] tiŋ' puuni n-chaŋ [[Bolgatanga]], ka pal' chira yiri wulimpuɣili ni wulimluɣili na n-ti tuɣili. Ka [[Airport]] gba beni.[[Tamali]] nyɛla din zooi [[musuliminima|musulinima]] ka di zuɣu che ka jiŋa kalinli zooi tiŋa maa ni. Jiŋa kamani; [[Afa Ajura]] Jiŋli (Ambariyyah jiŋli), Amadiyyah jiŋli, Zaamiɣu jiŋli [[(Central Mosque)]] ni [[Afa Basha]] jiŋli (Nuuria mosque) n-ti pahi Manhaliya jiŋli ([[Afa Issah Bello]]) nyɛla niriba pam ni mi. [[Tamali]] mali zuliya balibu pam amaa [[Dagbamba]] n-galisi pam n-gari balli kam ban be Tamali<ref>{{Cite book|last=Eades|first=Jeremy Seymour|url=https://books.google.com.gh/books?id=IjlzSYnAKdQC&printsec=frontcover&dq=history+of+Tamale,+Ghana&hl=en&sa=X&redir_esc=y#v=onepage&q=history%20of%20Tamale,%20Ghana&f=false|title=Strangers and Traders: Yoruba Migrants, Markets, and the State in Northern Ghana|date=1994|publisher=Africa World Press|isbn=978-0-86543-420-2|language=en}}</ref>. == Taarihi == [[Tamali]] bɛla [[Ghana]] tudu polo, ka lahi za [[Ghana]] Tiŋzuɣiri ata sunsuuni tum kurumbuna saha. Di bala daansi ni [[Savannah Region]], [[Upper West Region]] ni [[North East Region]]. [[Vihigu]] wuhuya ni Tamali lɛbigimsim biɛɣukulo puuni n-galisi gari tiŋ kam [[West Africa]] zaa. Vihigu lahi wuhuya ni daabiligu, kɔhimma ni damma lahi zooya pam Tamali. Tamali mali nanima pam ka bɛ zuɣulana n-nyɛ Gukpe-naa. Gukpɛɣu mali tiŋkpansi pam ka lɛbigimsim paari di zaa<ref>{{Cite book|last=Bellwood-Howard|first=Imogen|url=https://books.google.com.gh/books?id=c-mpCgAAQBAJ&printsec=frontcover&dq=Tamale,+Ghana&hl=en&sa=X&redir_esc=y#v=onepage&q=Tamale,%20Ghana&f=false|title=Characteristics of Urban and Peri-urban Agriculture in West Africa: Results of an Exploratory Survey Conducted in Tamale (Ghana) and Ouagadougou (Burkina Faso)|last2=Häring|first2=Volker|last3=Karg|first3=Hanna|last4=Roessler|first4=Regina|last5=Schlesinger|first5=Johannes|last6=Shakya|first6=Martina|date=2015-10-06|publisher=International Water Management Institute (IWMI)|isbn=978-92-9090-821-0|language=en}}</ref><ref>{{Cite book|last=Bening|first=R. Bagulo|url=https://books.google.com.gh/books?id=6nKcAAAAMAAJ&q=history+of+Tamale,+Ghana&dq=history+of+Tamale,+Ghana&hl=en&sa=X&redir_esc=y|title=A History of Education in Northern Ghana, 1907-1976|date=1990|publisher=Ghana Universities Press|isbn=978-9964-3-0215-3|language=en}}</ref>. == Go n-gili == Tamali mali alepile paaki ti tali ka di bi waɣa ni Tamali tiŋpuuni. Alepile paaki ŋɔ n-zani ti tudu yaɣa ŋɔ zaa. Di mali alepilenima ka bɛ chani [[Ankara]], ka lahi mali alepilenima ka bɛ yiri Ankara kanna Tamali. Alepilenima ŋɔ shɛŋa n-nyɛ * [[African World Airlines|Africa World Airlines]] * [[Passion Airlines]] Tamali lahi mali lɔra bee loorinima kpɛbu shee, ka a yi yɛn go n-chaŋ Ghana tiŋzuɣu n-nya a ni tooi nya di loori ka di bi muɣisi a. Tamali mali lɔra ka di kuni tiŋsi kamani Ankara, Kumahi, [[Sunyani]], [[Tema]], [[Cape Coast]],[[Takoradi]], Ho, [[Bolgatanga]], [[Wa]], ni tiŋ shɛŋa din pahi. Loori teesanima shɛŋa n-nyɛ [[Metro Mass teesa]], [[Bus Stop]], [[Saŋkpaɣala teesa]], [[VVIP Legion]], [[Taxi Rank]], [[Abaabu teesa|Abaabuu teesa]]. Binshɛŋa nira ni ni tooi zaŋ n-gili Tamali n nyɛ; '''[[Yellow Yellow]]''': Di nyɛla cheche buɣim din nyɛ nabaata shɛli din ʒiri niriba anahi di puuni. Di yi ti niŋ ka daadama galisim paai niriba ayɔbu di puuni, bee n-yaɣi niriba anahi, din ŋuna di kpuɣimi yaɣi maa. Di kamanima zooya pam kamani; zaɣ' piɛlli, zaɣ' dozim, zaɣ' ʒee, zaɣ' sabinli, zaɣ' vakahili ni din pahi. '''Taxi:''' Di nyɛla loori saɣisinli n-kpuɣiri niriba anahi m-pahi ŋun duhiri maa zuɣu anu. == Mabi' Tinsi == Tamali mali mabiligu ni zɔsimli zaŋ chaŋ tiŋsi din be tiŋduya ni polo. Lala tiŋsi maa n nye: * Louisville, Kentucky din be [[United State of America]] la. * Fada N'gourma din be [[Burkina Faso]] tiŋ gbani la. * Commune II Niamey din be [[Niger]] tiŋgbani == Shikuru baŋsim == Tamali nyɛla din nyɛ baŋsim bɔbu shee n-ti sokam. Di mali karimbanima karinzɔŋ kara, shikuru bihi kura shikuruti nti pahi m mayaankalɛhi shikuruti. Tamali shikuruti galisim paagi 742 ka di puuni 94 n-nyɛ malaankalɛhi shikuruti, 304 primari shikuruti, 112 JHS shikuruti ni 14 SHS shikuruti. Tamali lahi mali nuuni tuumbaŋsim bɔhinbu shikuruti ka a ni tooi bɔhim baŋsim balibu kam n-di anfaani sɔhibiɛɣuni. :''Krimmin pahi: [[Tamali shikuruti]]'' == Ninvuɣu gahinda == * [[Mahamudu Bawumia]], bɛ dɔɣi o la yuuni 1963 ka o nyɛ tiŋgbani zuɣulaampaa nti Nana Akufu Addo ka lahi nyɛ siyaasa nira. * [[Haruna Iddrisu]] bɛ dɔɣi o la yuuni 1970 ka o nyɛ jintɔra zaŋ ti Tamale-South piibupiibu yaɣili n-lahi nyɛ toondana n-ti jintɔriba ban bi galisi jina duu.<ref>{{Cite web|title=Parliament of Ghana|url=https://www.parliament.gh/mps?mp=231|access-date=2021-11-16|website=www.parliament.gh}}</ref> * [[Ibrahim Basha|Sheikh Bayaan Ibrahim Basha]] * [[Alhassan Yahaya Seini]], alikaalimi mini legal aid kpɛma. * [[Mubarak Wakaso]], yuuni 1990 ka bɛ dɔɣi o ka o nyɛ boliŋmɛri baŋda.<ref>{{Cite web|title=Mubarak Wakaso, Biography|url=https://mobile.ghanaweb.com/person/Mubarak-Wakaso-5323|access-date=2021-11-16|website=mobile.ghanaweb.com}}</ref> * [[Abdul Majeed Waris]], bɛ dɔɣi o la yuuni 1991 ka o nyɛ boliŋmɛra.<ref>{{Cite web|title=Abdul Majeed Waris, Biography|url=https://mobile.ghanaweb.com/person/Abdul-Majeed-Waris-5356|access-date=2021-11-16|website=mobile.ghanaweb.com}}</ref> * [[Fancy Gadam]], yiliyiina ka bɛ dɔɣi o yuuni 1988. * [[Saeed Abubakr Zakaria|Saeed Abubakar Zakaria]]. *[[Abdul Rahman Baba]], o nyɛla bɔli'ŋmɛra, bɛ dɔɣi la yuuni 1994 silimin gɔli July daa baa ayi dali == Tuma == Tuun'shɛŋa Tamali nim ni zooi kabi tumda n-nyɛ kpaluu tuma, teela, ni fita tali. Din lahi pahi n-nyɛ macheligu, nakɔhigu, daabiligu, tanmɛbo, kaapinta tuma, weera tuma, peenta tuma, anfooni yaabu tuma, kperigu kperibu tuma, bindira kɔhibu, loori duhibu tuma ni pukparilim<ref>{{Cite book|last=MacGaffey|first=Wyatt|url=https://books.google.com.gh/books?id=6MQ-5Elyg2kC&printsec=frontcover&dq=history+of+Tamale,+Ghana&hl=en&sa=X&ved=2ahUKEwiRxLXIz5v1AhXMCuwKHXLTAUwQ6AF6BAgKEAI#v=onepage&q=history%20of%20Tamale,%20Ghana&f=false|title=Chiefs, Priests, and Praise-singers: History, Politics, and Land Ownership in Northern Ghana|date=2013|publisher=University of Virginia Press|isbn=978-0-8139-3386-3|language=en}}</ref>. == Dahi din be Tamali tingbani == Tamali nyɛla tiŋ shɛli din mali dahi pam, Dahi maa shɛŋa n-nyɛ; * Tamali Dakurili li *Abaaboo daa *Picona daa *Lamashaɣu daa<ref>{{Cite web|title=Tamale central market, Ghana {{!}} Africa, Ghana, African life|url=https://www.pinterest.com/pin/382806037065419686/|access-date=2021-11-16|website=www.pinterest.com|language=en}}</ref> *Kakpaɣiyili daa *Guu daa (niɣi daa) *Kalpohin daa *Kukuo daa * == Piibupiibu jintɔri yaɣa din be Tamali == Tamali nyɛla tiŋ shɛli din mali piibupiibu yaɣa anahi; ŋan nima n-nyɛ: # [[Tamali Central]] piibupiibu yaɣili # [[Tamali North]] piibupiibu yaɣili # [[Sagnarigu]] piibupiibu yaɣili<ref>{{Cite web|title=Parliament of Ghana|url=https://www.parliament.gh/mps?mp=233|access-date=2021-11-16|website=www.parliament.gh}}</ref> # [[Tamale South Constituency|Tamali South]] piibupiibu yaɣili # == Lahibali wuligibu teesa tuma duri == Biɛɣu kulo kam Tamali tingbani lahibaya tuma duri kuli pahirimi, Lahibaya teesanima ŋɔ pula buyi, walansi (Radio) teesanima mini ninliha kpanjɔɣu (TV) teesanima. '''TV teesa''' shɛŋa din be Tamali n-nyɛ; # Sagani TV # NTV # Zaa TV # Might TV. '''Radio teesa''' shɛŋa din be Tamali n-nyɛ; # Fiila FM 89.3 Mhz # Radio Savanna 91.3 Mhz # Zaa Radio 99.3 Mhz # Bishara Radio 97.7 Mhz # Justice FM 98.5 Mhz # Diamond 93.7 Mhz # North Star 92.1 Mhz # Radio Tamale 91.7 Mhz #Kesmi FM 107.1&nbsp;MHz #Neesim FM 100.1&nbsp;MHz #Suhupiɛlli Radio 103.3&nbsp;MHz #Gbangu FM 97.3&nbsp;MHz #Amana Radio 96.3&nbsp;MHz #123 Radio 99.7&nbsp;MHz #ABC Radio 100.9&nbsp;MHz #Angel FM 96.9&nbsp;MHz #Dagban Radio 102.5 #Kingdom Fm #Tawasul FM 95.7 == Pal' dahi din be Tamali == * Tamali zaŋ chaŋ [[Bolgatanga|Bolga]] palli * Tamali zaŋ chaŋ [[Kumahi|Kumasi]] palli * Tamali zaŋ chaŋ [[Salaga]] palli * Tamali zaŋ chaŋ [[Naya]] (Yendi) palli *Tamali zaŋ chaŋ [[Nantɔŋ|Nanton]] palli *Aboabo zaŋ chaŋ [[Nyohini]] palli *Aboabo zaŋ chaŋ [[Choggu]] palli *Tamali zaŋ chaŋ Daboya palli *Tamali zaŋ chaŋ Kumbungu palli *Tamali zaŋ chaŋ [[Tolon]] palli == Foŋdi mini tiŋkpaŋsi == Tamali bɔba pula bu nahi zuƔu. Bɔba maa n-nyɛ Tamali-north constituency, Tamali-south constituency, Tamali-central constituency n-ti pahi Sagnarigu constituency. Foŋdi mini tiŋkpaŋsi ŋan be constituency nim ŋɔ ni shɛŋa n-nyɛ [[Lamashaɣu]], [[Jisonaayili]], [[Banvum|Banvim]], [[Yapalisi]], Katariga, Gumbihini, Chaŋli, Ni din kam kpalim. : ''Yulimi [[Tamale foŋdi mini tiŋkpaŋsi]] zaa kpɛ'' == Dundɔŋni Gomnanti == Tamali mali la gominanti kpeen' so bɛ ni boli meyor la ka meyor maa sani yaa pam nyɛla din be o nuu ni ka o tumdi zaani [[gominanti]]. Mayor maa nyɛla [[Ghana]] tiŋgbani zuɣulana ni pii so ka o lee kuna ka kaansili (council) kpamba  ti saɣi ti o. Tɔ amaa punpɔŋɔ salo ban be Tamali yɛliya ni di tu ni di yi pa nyɛla salo zaa  piibu din yɛn kpaŋsi o kpamli maa ka che n-ti li dariza. Punpɔŋɔ Tamali mayor nyɛla [[Sule Salifu|Hon. Sule Salifu]].<ref>{{Cite web|title=I will consult broadly - New Mayor of Tamale - MyJoyOnline.com|url=https://www.myjoyonline.com/i-will-consult-broadly-new-mayor-of-tamale/|access-date=2021-11-15|website=www.myjoyonline.com|language=en-US}}</ref> maa nyɛla din zani ti dundɔŋ ni jintɔri duu (local Parliament) ka lahi zani ti dundɔŋ ni kpamba (local executive). == Dundɔŋni Gɔmnanti Kura == #Hon Sule Salifu == Saha Taɣibu Tamali puuni == Tamali mali la shɛɣini mini wuuni yuuni kam puuni, ka di be koppen's climate pubu ni. Tamali saa piini la silimin goli [[April]] hali ti kpa [[September]] bee [[October]] ka di yaa be [[July]] mini [[August]] ni. Wuuni mi piini la silimin gɔli November nti kpe April Piligu. Tamali mali la saha di baa ayi yuuni kam puuni. Dini n nyɛ '''Siɣili Saha''' Siɣili saha ka pukpariba gbandi ni bi kɔ. Saha ŋɔ, saa pilindi la mibu. Saa piligiri la silimin gɔli [[April]] zaŋ chaŋ silimin gɔli [[June]], di saha pukpariba kɔya ka biri bimbira ka shaɣu naan shɛi. Shaɣu shɛɛri la silimin gɔli [[July]] hali ni silimin gɔli [[September]] sunsuuni. '''Wuuni Saha''' Saha ŋɔ ka pukpariba kpuɣiri bindira. Wuuni pilindi la silimin gɔli [[October]] saha zaŋ hali ni silimin gɔli [[April]]. Di pilindimi ni wuntaŋ yaɣi yaɣi saha din gbai silimin gɔli [[October]] haali ni silimin gɔli [[December]] sunsuuni, ka kikaa mi dɛi hali ni silimin gɔli [[March]]. Din saha walugu gba dɛɛi n zaŋ kpɛ siɣili saha.<ref>{{Cite web|title=University for Development Studies, Tamale, Ghana {{!}} Climate Change and Food Security - Academia.edu|url=https://universityfordevelopmentstudies.academia.edu/Departments/Climate_Change_and_Food_Security/Documents|access-date=2021-11-16|website=universityfordevelopmentstudies.academia.edu}}</ref> Wuuni saha nyɛla tankpagbuligu ni tooi zooi pam ka di nyɛla mori mini tihi zaa kuumi. <center> {{Weather box |location = Tamale |single line = Yes |metric first = Yes |Jan record high C = 40.0 |Feb record high C = 41.5 |Mar record high C = 42.7 |Apr record high C = 42.8 |May record high C = 40.2 |Jun record high C = 37.8 |Jul record high C = 35.6 |Aug record high C = 35.4 |Sep record high C = 34.8 |Oct record high C = 38.2 |Nov record high C = 39.2 |Dec record high C = 38.6 |year record high C = 42.8 |Jan high C = 35.4 |Feb high C = 36.9 |Mar high C = 37.1 |Apr high C = 35.4 |May high C = 33.6 |Jun high C = 31.1 |Jul high C = 29.8 |Aug high C = 29.2 |Sep high C = 29.9 |Oct high C = 32.2 |Nov high C = 34.8 |Dec high C = 34.9 |year high C = 33.4 |Jan mean C = 27.9 |Feb mean C = 30.1 |Mar mean C = 30.9 |Apr mean C = 29.8 |May mean C = 28.6 |Jun mean C = 26.8 |Jul mean C = 26.0 |Aug mean C = 25.8 |Sep mean C = 25.9 |Oct mean C = 27.3 |Nov mean C = 28.2 |Dec mean C = 27.5 |year mean C = 27.9 |Jan low C = 20.4 |Feb low C = 22.8 |Mar low C = 24.6 |Apr low C = 24.6 |May low C = 23.6 |Jun low C = 22.5 |Jul low C = 22.1 |Aug low C = 21.9 |Sep low C = 21.8 |Oct low C = 21.9 |Nov low C = 21.6 |Dec low C = 20.3 |year low C = 22.3 |Jan record low C = 15.0 |Feb record low C = 16.1 |Mar record low C = 18.9 |Apr record low C = 19.4 |May record low C = 18.9 |Jun record low C = 18.9 |Jul record low C = 18.3 |Aug record low C = 18.9 |Sep record low C = 18.9 |Oct record low C = 18.9 |Nov record low C = 16.1 |Dec record low C = 13.9 |year record low C = 13.9 |precipitation colour = green |Jan precipitation mm = 4 |Feb precipitation mm = 12 |Mar precipitation mm = 48 |Apr precipitation mm = 88 |May precipitation mm = 112 |Jun precipitation mm = 146 |Jul precipitation mm = 142 |Aug precipitation mm = 198 |Sep precipitation mm = 231 |Oct precipitation mm = 92 |Nov precipitation mm = 14 |Dec precipitation mm = 3 |year precipitation mm = 1090 |unit precipitation days = 0.3 mm |Jan precipitation days = 1 |Feb precipitation days = 1 |Mar precipitation days = 4 |Apr precipitation days = 7 |May precipitation days = 10 |Jun precipitation days = 12 |Jul precipitation days = 13 |Aug precipitation days = 15 |Sep precipitation days = 19 |Oct precipitation days = 12 |Nov precipitation days = 2 |Dec precipitation days = 1 |year precipitation days = 97 |Jan humidity = 27 |Feb humidity = 32 |Mar humidity = 45 |Apr humidity = 61 |May humidity = 70 |Jun humidity = 77 |Jul humidity = 80 |Aug humidity = 79 |Sep humidity = 80 |Oct humidity = 74 |Nov humidity = 59 |Dec humidity = 40 |year humidity = 60 |Jan sun = 266.6 |Feb sun = 237.3 |Mar sun = 251.1 |Apr sun = 231.0 |May sun = 248.0 |Jun sun = 204.0 |Jul sun = 161.2 |Aug sun = 139.5 |Sep sun = 156.0 |Oct sun = 260.4 |Nov sun = 282.0 |Dec sun = 272.8 |year sun = |Jand sun = 8.6 |Febd sun = 8.4 |Mard sun = 8.1 |Aprd sun = 7.7 |Mayd sun = 8.0 |Jund sun = 6.8 |Juld sun = 5.2 |Augd sun = 4.5 |Sepd sun = 5.2 |Octd sun = 8.4 |Novd sun = 9.4 |Decd sun = 8.8 |yeard sun = 7.4 |source 1 = [[Deutscher Wetterdienst]]<ref name = DWD> {{cite web | url = http://www.dwd.de/DWD/klima/beratung/ak/ak_654180_kt.pdf | title = Klimatafel von Tamales / Ghana | work = Baseline climate means (1961-1990) from stations all over the world | publisher = Deutscher Wetterdienst | language = de | access-date = 18 October 2016}}</ref> }} </center> == Feera duri din be Tamali == Tamali nyɛla din mali feera duri pam, ka di pam nyɛla ban kpuɣiri tumtumdiba n niŋdi dinni. Di shɛŋa n-nyɛ Anashaara Tiles, Malitima n-ti pahi Wun-nam company Ltd. : ''Krimmin pahi: [[Tamale feera duri]]'' == Banki tuma duri == Tamali nyɛla tiŋ sheli Banki tuma duri ni zooi pam, shɛŋa nyɛla Gomnanti ni su shɛli ka shɛŋa nyɛ salinima gba ni su shɛli. Banki shɛŋa din be Tamali n-nyɛ [[Ghana Commercial Bank Ltd]] (GCB)<ref>{{Cite web|title=Banks companies in Tamale, Ghana - Page 1 - GhPlaces|url=https://ghplaces.com/Tamale/list/banks/c-884-273-1|access-date=2021-11-17|website=ghplaces.com}}</ref>, [[National Investment Bank]] ni [[Zenith Bank]]. : ''Karimmi pahi: [[Tamale banki tuma duri]]'' == Alepile paaki == Alepile paaki nyɛla bɛ ni daa zali ka di yabili nyɛ din kpaŋsiri linjimanima tuma [[dunia]] tɔbu shɛli din daa ŋme m-pahiri ayi la saha (World War II). [[Matuuka yiɣirigu]] lubu shee polo daa nyɛla bɛ ni bɔ shɛli Nyohini, kamani maali ayi Nuzaa Tamali yaɣili December,1940<ref>{{Cite web|title=Tamale Airport – GACL|url=https://www.gacl.com.gh/tamale-airport/|access-date=2021-11-15|language=en}}</ref>. Tuuli Gomnanti zaŋ ti Ghana tingbani daa dihi o nuu gbana zuɣu ni bɛ mɛ airport shɛli din nyɛ din ni tooi yi Dunia luɣili kam ni di zaŋ zali [[linjimanima]] maali pinyini Tamali wulimpuhili ni di zaŋ baŋsi di sochibisi zaashee/anfaani.<ref>{{Citation|title=Tamale Airport|date=2021-10-31|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Tamale_Airport&oldid=1052898804|work=Wikipedia|language=en|access-date=2021-11-15}}</ref> Di ni daa pili viɛnyɛla maa zuɣu, di daa ti chemi zali ni bɛ ni daa ŋme m-paai gomnanti di saha maa yuuni 1996 la. == Alaafee tuma duri == Tamali nyɛla tiŋ shɛli din mali alaafee tuma duri pam, di shɛŋa n-nyɛ; # KABSAD Scientific Hospital # Kalpohini Health Centre # Bagabaga CHPS Zone # Tamale West Hospital<ref>{{Cite web|title=Tamale West Hospital • Hospitals - Public • Tamale, Tamale|url=https://www.medpages.info/sf/index.php?page=organisation&orgcode=301633|access-date=2021-11-19|website=www.medpages.info}}</ref> # Tamale Central Hospital<ref>{{Cite web|title=Ghanahospitals.org|url=http://www.ghanahospitals.org/regions/district_facilities.php?r=northern&d=tamale%20municipal|access-date=2021-11-19|website=www.ghanahospitals.org}}</ref> # [[Lahabali kɔligu:Tamale Teaching Hospital 18.jpg|thumb|Tamale Teaching Hospital]]Tamale Teaching Hospital<ref>{{Cite web|title=Hospitals in Tamale: List of Health Facilities in Northern Region - Contact Details - YellGh.com|url=https://yellgh.com/hospitals-in-tamale-list-of-health-facilities-in-northern-region/|access-date=2021-11-19|language=en-GB}}</ref> # Bilpiela Health Centre #Kpanvo CHPS Zone #Vittin RCH #Malshegu CHPS Zone #Garizegu CHPS Zone #Lahagu CHPS #DUNGU CHPS ZONE #Habanna Medical Center #Rabito Clinic #God's care community hospital<ref>{{Cite web|title=God Cares Community Hospital, Northern|url=https://vymaps.com/GH/God-Cares-Community-Hospital-O6644165408/|access-date=2021-11-19|website=vymaps.com}}</ref> #Nyohini clinic #Gbambaya clinic #Marshal Medical Centre Limited #Mansusu Clinic and Diagnostic Centre #St Lucy Polyclinic == Tuunshɛŋa din na tumda == * * * [[Tamale interchange]] din saɣi naabu kaman vaabu pihinii pubu kobgi puuni. Tahama beni n wuhi ni tuma ŋɔ nyɛla din yɛn naai yuuni 2021 bahigu.<ref>{{Cite web|last=Bureau|first=Communications|title=Tamale Interchange 80% Complete; Tamale-Daboya Road To Be Completed In November 2023|url=https://presidency.gov.gh/index.php/briefing-room/news-style-2/1980-tamale-interchange-80-complete-tamale-daboya-road-to-be-completed-in-november-2023|access-date=2021-11-15|website=presidency.gov.gh|language=en-gb}}</ref> * Tamale International Airport phase two la nyɛla beni na tumdi shɛli. * Vitting Harbour & Mall * == Saamba Du' gbɛra == 1. Picona Hotel 2. Radarch Lodge and Conference Centre 3. Miricha Hotel 4. Nim Avenue 5. Modern City Hotel 6. Sabonkudi estates 7. Regal hotel 8. Target Hills hotel 9. Pioneer lodge 10. B Sheini hotel 11. Naat guesthouse 12. Ganaa hotel 13. Global dream hotel 14. Mariam hotel 15. Walji lodge == Anfoonima == <gallery mode="packed" widths="150" heights="200"> Lahabali kɔligu:Road, Tamale.jpg|<center>Tamali palli</center> Lahabali kɔligu:Highway, Tamale.jpg|<center>Tamali palli daa</center> Lahabali kɔligu:Stadium tamale2.jpg|<center>Tamali yiɣi jam paaki</center> Lahabali kɔligu:Tamale fashion week 2020 2.jpg|<center>Tamale fashion week</center> Lahabali kɔligu:Agriculture Factory, Tamale.jpg|<center>Agriculture Factory in Tamale</center> Lahabali kɔligu:Tamale Teaching Hospital 4.jpg|<center>[[Tamale Teaching Hospital|Tamali ashipti titali]]</center> Lahabali kɔligu:Tamale Airport, Northern Ghana.jpg|<center>Alapele paaki</center> Lahabali kɔligu:Aboabo-market Tamale.jpg|<center>Abaaboo daa</center> Lahabali kɔligu:Tamale Central.jpg|<center>Tamali sunsuuni</center> </gallery> == Kundivihira == <references responsive="" /> [[Pubu:Ghana bɔba tinzuɣa]] [[Pubu:C-Class]] [[Pubu:Tiŋsi]] [[Pubu:Africa]] [[Pubu:Lahabaya zaa]] 807imn7l6hmljbcka6vjl4s1vvz66xz 42689 42688 2022-08-15T23:29:44Z IDDRISU ABDUL-KADIR NINDOO 1815 /* Taarihi */ Link wikitext text/x-wiki {{Databox}} {{C-Class}} '''Tamali''' n-nyɛ [[Northern Region|Northern region]] din be [[Ghana]] la tinzuɣu.<ref>{{cite web|url=http://www.tamale.climatemps.com/|title=Tamale Climate & Temperature|language=English|publisher=tamale.climatemps.com}}</ref> Saha ŋɔ [[Tamali]] nyɛla furila ni nyo n-kpa tiŋ' shɛli zaŋ chaŋ [[daabiligu]] polo West [[Africa]] yaɣili zaa. [[Suhudoo]] be [[Tamali]] ka mali tahama pam n-zaŋ ti [[daabihi.]] Tamalinima biɛh' suŋ ni saamba gbubibu polo nyɛla sokam ni di shɛhira ka lahi kpaŋsiri zosimli. [[Tamali]] m-pahi tiŋ' kara dibaata din galisi [[Ghana]]<ref>{{Cite web|title=Tamale – Travel guide at Wikivoyage|url=https://en.wikivoyage.org/wiki/Tamale|access-date=2021-11-15|website=en.wikivoyage.org|language=en}}</ref>. Ninvuɣ' biɛlim kamani 950,124 m-be [[Tamali]]. Di lahi nyɛla tiŋ' shɛli din zoori pam n-gari tinsi zaa din be [[West Africa]].<ref>{{cite web|url=https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/artikel.php?ID=270959|title=Tamale – West Africa’s Fastest Growing City|publisher=GhanaWeb|date=Sunday, 14 April 2013|language=English}}</ref><ref>{{cite web|url=https://population.mongabay.com/population/ghana/|title=Largest cities in Ghana|publisher=mongabay|language=English}}</ref> Tamalinima nyɛla ban nyee yo [[Pu'kparilim|pukparilim]], daabiligu n-lahi mali gumdi mibu mini kpakahili shitɔri<ref>{{Cite web|title=Tamale {{!}} Ghana {{!}} Britannica|url=https://www.britannica.com/place/Tamale-Ghana|access-date=2021-11-15|website=www.britannica.com|language=en}}</ref>. Pal' daa yila [[Kumahi]] n-kpa yaɣili ŋɔ n-ti gari [[Tamali]] tiŋ' puuni n-chaŋ [[Bolgatanga]], ka pal' chira yiri wulimpuɣili ni wulimluɣili na n-ti tuɣili. Ka [[Airport]] gba beni.[[Tamali]] nyɛla din zooi [[musuliminima|musulinima]] ka di zuɣu che ka jiŋa kalinli zooi tiŋa maa ni. Jiŋa kamani; [[Afa Ajura]] Jiŋli (Ambariyyah jiŋli), Amadiyyah jiŋli, Zaamiɣu jiŋli [[(Central Mosque)]] ni [[Afa Basha]] jiŋli (Nuuria mosque) n-ti pahi Manhaliya jiŋli ([[Afa Issah Bello]]) nyɛla niriba pam ni mi. [[Tamali]] mali zuliya balibu pam amaa [[Dagbamba]] n-galisi pam n-gari balli kam ban be Tamali<ref>{{Cite book|last=Eades|first=Jeremy Seymour|url=https://books.google.com.gh/books?id=IjlzSYnAKdQC&printsec=frontcover&dq=history+of+Tamale,+Ghana&hl=en&sa=X&redir_esc=y#v=onepage&q=history%20of%20Tamale,%20Ghana&f=false|title=Strangers and Traders: Yoruba Migrants, Markets, and the State in Northern Ghana|date=1994|publisher=Africa World Press|isbn=978-0-86543-420-2|language=en}}</ref>. == Taarihi == [[Tamali]] bɛla [[Ghana]] tudu polo, ka lahi za [[Ghana]] Tiŋzuɣiri ata sunsuuni tum kurumbuna saha. Di bala daansi ni [[Savannah Region]], [[Upper West Region]] ni [[North East Region]]. [[Vihigu]] wuhuya ni [[Tamali]] lɛbigimsim biɛɣukulo puuni n-galisi gari tiŋ kam [[West Africa]] zaa. Vihigu lahi wuhuya ni daabiligu, kɔhimma ni damma lahi zooya pam Tamali. Tamali mali nanima pam ka bɛ zuɣulana n-nyɛ Gukpe-naa. Gukpɛɣu mali tiŋkpansi pam ka lɛbigimsim paari di zaa<ref>{{Cite book|last=Bellwood-Howard|first=Imogen|url=https://books.google.com.gh/books?id=c-mpCgAAQBAJ&printsec=frontcover&dq=Tamale,+Ghana&hl=en&sa=X&redir_esc=y#v=onepage&q=Tamale,%20Ghana&f=false|title=Characteristics of Urban and Peri-urban Agriculture in West Africa: Results of an Exploratory Survey Conducted in Tamale (Ghana) and Ouagadougou (Burkina Faso)|last2=Häring|first2=Volker|last3=Karg|first3=Hanna|last4=Roessler|first4=Regina|last5=Schlesinger|first5=Johannes|last6=Shakya|first6=Martina|date=2015-10-06|publisher=International Water Management Institute (IWMI)|isbn=978-92-9090-821-0|language=en}}</ref><ref>{{Cite book|last=Bening|first=R. Bagulo|url=https://books.google.com.gh/books?id=6nKcAAAAMAAJ&q=history+of+Tamale,+Ghana&dq=history+of+Tamale,+Ghana&hl=en&sa=X&redir_esc=y|title=A History of Education in Northern Ghana, 1907-1976|date=1990|publisher=Ghana Universities Press|isbn=978-9964-3-0215-3|language=en}}</ref>. == Go n-gili == Tamali mali alepile paaki ti tali ka di bi waɣa ni Tamali tiŋpuuni. Alepile paaki ŋɔ n-zani ti tudu yaɣa ŋɔ zaa. Di mali alepilenima ka bɛ chani [[Ankara]], ka lahi mali alepilenima ka bɛ yiri Ankara kanna Tamali. Alepilenima ŋɔ shɛŋa n-nyɛ * [[African World Airlines|Africa World Airlines]] * [[Passion Airlines]] Tamali lahi mali lɔra bee loorinima kpɛbu shee, ka a yi yɛn go n-chaŋ Ghana tiŋzuɣu n-nya a ni tooi nya di loori ka di bi muɣisi a. Tamali mali lɔra ka di kuni tiŋsi kamani Ankara, Kumahi, [[Sunyani]], [[Tema]], [[Cape Coast]],[[Takoradi]], Ho, [[Bolgatanga]], [[Wa]], ni tiŋ shɛŋa din pahi. Loori teesanima shɛŋa n-nyɛ [[Metro Mass teesa]], [[Bus Stop]], [[Saŋkpaɣala teesa]], [[VVIP Legion]], [[Taxi Rank]], [[Abaabu teesa|Abaabuu teesa]]. Binshɛŋa nira ni ni tooi zaŋ n-gili Tamali n nyɛ; '''[[Yellow Yellow]]''': Di nyɛla cheche buɣim din nyɛ nabaata shɛli din ʒiri niriba anahi di puuni. Di yi ti niŋ ka daadama galisim paai niriba ayɔbu di puuni, bee n-yaɣi niriba anahi, din ŋuna di kpuɣimi yaɣi maa. Di kamanima zooya pam kamani; zaɣ' piɛlli, zaɣ' dozim, zaɣ' ʒee, zaɣ' sabinli, zaɣ' vakahili ni din pahi. '''Taxi:''' Di nyɛla loori saɣisinli n-kpuɣiri niriba anahi m-pahi ŋun duhiri maa zuɣu anu. == Mabi' Tinsi == Tamali mali mabiligu ni zɔsimli zaŋ chaŋ tiŋsi din be tiŋduya ni polo. Lala tiŋsi maa n nye: * Louisville, Kentucky din be [[United State of America]] la. * Fada N'gourma din be [[Burkina Faso]] tiŋ gbani la. * Commune II Niamey din be [[Niger]] tiŋgbani == Shikuru baŋsim == Tamali nyɛla din nyɛ baŋsim bɔbu shee n-ti sokam. Di mali karimbanima karinzɔŋ kara, shikuru bihi kura shikuruti nti pahi m mayaankalɛhi shikuruti. Tamali shikuruti galisim paagi 742 ka di puuni 94 n-nyɛ malaankalɛhi shikuruti, 304 primari shikuruti, 112 JHS shikuruti ni 14 SHS shikuruti. Tamali lahi mali nuuni tuumbaŋsim bɔhinbu shikuruti ka a ni tooi bɔhim baŋsim balibu kam n-di anfaani sɔhibiɛɣuni. :''Krimmin pahi: [[Tamali shikuruti]]'' == Ninvuɣu gahinda == * [[Mahamudu Bawumia]], bɛ dɔɣi o la yuuni 1963 ka o nyɛ tiŋgbani zuɣulaampaa nti Nana Akufu Addo ka lahi nyɛ siyaasa nira. * [[Haruna Iddrisu]] bɛ dɔɣi o la yuuni 1970 ka o nyɛ jintɔra zaŋ ti Tamale-South piibupiibu yaɣili n-lahi nyɛ toondana n-ti jintɔriba ban bi galisi jina duu.<ref>{{Cite web|title=Parliament of Ghana|url=https://www.parliament.gh/mps?mp=231|access-date=2021-11-16|website=www.parliament.gh}}</ref> * [[Ibrahim Basha|Sheikh Bayaan Ibrahim Basha]] * [[Alhassan Yahaya Seini]], alikaalimi mini legal aid kpɛma. * [[Mubarak Wakaso]], yuuni 1990 ka bɛ dɔɣi o ka o nyɛ boliŋmɛri baŋda.<ref>{{Cite web|title=Mubarak Wakaso, Biography|url=https://mobile.ghanaweb.com/person/Mubarak-Wakaso-5323|access-date=2021-11-16|website=mobile.ghanaweb.com}}</ref> * [[Abdul Majeed Waris]], bɛ dɔɣi o la yuuni 1991 ka o nyɛ boliŋmɛra.<ref>{{Cite web|title=Abdul Majeed Waris, Biography|url=https://mobile.ghanaweb.com/person/Abdul-Majeed-Waris-5356|access-date=2021-11-16|website=mobile.ghanaweb.com}}</ref> * [[Fancy Gadam]], yiliyiina ka bɛ dɔɣi o yuuni 1988. * [[Saeed Abubakr Zakaria|Saeed Abubakar Zakaria]]. *[[Abdul Rahman Baba]], o nyɛla bɔli'ŋmɛra, bɛ dɔɣi la yuuni 1994 silimin gɔli July daa baa ayi dali == Tuma == Tuun'shɛŋa Tamali nim ni zooi kabi tumda n-nyɛ kpaluu tuma, teela, ni fita tali. Din lahi pahi n-nyɛ macheligu, nakɔhigu, daabiligu, tanmɛbo, kaapinta tuma, weera tuma, peenta tuma, anfooni yaabu tuma, kperigu kperibu tuma, bindira kɔhibu, loori duhibu tuma ni pukparilim<ref>{{Cite book|last=MacGaffey|first=Wyatt|url=https://books.google.com.gh/books?id=6MQ-5Elyg2kC&printsec=frontcover&dq=history+of+Tamale,+Ghana&hl=en&sa=X&ved=2ahUKEwiRxLXIz5v1AhXMCuwKHXLTAUwQ6AF6BAgKEAI#v=onepage&q=history%20of%20Tamale,%20Ghana&f=false|title=Chiefs, Priests, and Praise-singers: History, Politics, and Land Ownership in Northern Ghana|date=2013|publisher=University of Virginia Press|isbn=978-0-8139-3386-3|language=en}}</ref>. == Dahi din be Tamali tingbani == Tamali nyɛla tiŋ shɛli din mali dahi pam, Dahi maa shɛŋa n-nyɛ; * Tamali Dakurili li *Abaaboo daa *Picona daa *Lamashaɣu daa<ref>{{Cite web|title=Tamale central market, Ghana {{!}} Africa, Ghana, African life|url=https://www.pinterest.com/pin/382806037065419686/|access-date=2021-11-16|website=www.pinterest.com|language=en}}</ref> *Kakpaɣiyili daa *Guu daa (niɣi daa) *Kalpohin daa *Kukuo daa * == Piibupiibu jintɔri yaɣa din be Tamali == Tamali nyɛla tiŋ shɛli din mali piibupiibu yaɣa anahi; ŋan nima n-nyɛ: # [[Tamali Central]] piibupiibu yaɣili # [[Tamali North]] piibupiibu yaɣili # [[Sagnarigu]] piibupiibu yaɣili<ref>{{Cite web|title=Parliament of Ghana|url=https://www.parliament.gh/mps?mp=233|access-date=2021-11-16|website=www.parliament.gh}}</ref> # [[Tamale South Constituency|Tamali South]] piibupiibu yaɣili # == Lahibali wuligibu teesa tuma duri == Biɛɣu kulo kam Tamali tingbani lahibaya tuma duri kuli pahirimi, Lahibaya teesanima ŋɔ pula buyi, walansi (Radio) teesanima mini ninliha kpanjɔɣu (TV) teesanima. '''TV teesa''' shɛŋa din be Tamali n-nyɛ; # Sagani TV # NTV # Zaa TV # Might TV. '''Radio teesa''' shɛŋa din be Tamali n-nyɛ; # Fiila FM 89.3 Mhz # Radio Savanna 91.3 Mhz # Zaa Radio 99.3 Mhz # Bishara Radio 97.7 Mhz # Justice FM 98.5 Mhz # Diamond 93.7 Mhz # North Star 92.1 Mhz # Radio Tamale 91.7 Mhz #Kesmi FM 107.1&nbsp;MHz #Neesim FM 100.1&nbsp;MHz #Suhupiɛlli Radio 103.3&nbsp;MHz #Gbangu FM 97.3&nbsp;MHz #Amana Radio 96.3&nbsp;MHz #123 Radio 99.7&nbsp;MHz #ABC Radio 100.9&nbsp;MHz #Angel FM 96.9&nbsp;MHz #Dagban Radio 102.5 #Kingdom Fm #Tawasul FM 95.7 == Pal' dahi din be Tamali == * Tamali zaŋ chaŋ [[Bolgatanga|Bolga]] palli * Tamali zaŋ chaŋ [[Kumahi|Kumasi]] palli * Tamali zaŋ chaŋ [[Salaga]] palli * Tamali zaŋ chaŋ [[Naya]] (Yendi) palli *Tamali zaŋ chaŋ [[Nantɔŋ|Nanton]] palli *Aboabo zaŋ chaŋ [[Nyohini]] palli *Aboabo zaŋ chaŋ [[Choggu]] palli *Tamali zaŋ chaŋ Daboya palli *Tamali zaŋ chaŋ Kumbungu palli *Tamali zaŋ chaŋ [[Tolon]] palli == Foŋdi mini tiŋkpaŋsi == Tamali bɔba pula bu nahi zuƔu. Bɔba maa n-nyɛ Tamali-north constituency, Tamali-south constituency, Tamali-central constituency n-ti pahi Sagnarigu constituency. Foŋdi mini tiŋkpaŋsi ŋan be constituency nim ŋɔ ni shɛŋa n-nyɛ [[Lamashaɣu]], [[Jisonaayili]], [[Banvum|Banvim]], [[Yapalisi]], Katariga, Gumbihini, Chaŋli, Ni din kam kpalim. : ''Yulimi [[Tamale foŋdi mini tiŋkpaŋsi]] zaa kpɛ'' == Dundɔŋni Gomnanti == Tamali mali la gominanti kpeen' so bɛ ni boli meyor la ka meyor maa sani yaa pam nyɛla din be o nuu ni ka o tumdi zaani [[gominanti]]. Mayor maa nyɛla [[Ghana]] tiŋgbani zuɣulana ni pii so ka o lee kuna ka kaansili (council) kpamba  ti saɣi ti o. Tɔ amaa punpɔŋɔ salo ban be Tamali yɛliya ni di tu ni di yi pa nyɛla salo zaa  piibu din yɛn kpaŋsi o kpamli maa ka che n-ti li dariza. Punpɔŋɔ Tamali mayor nyɛla [[Sule Salifu|Hon. Sule Salifu]].<ref>{{Cite web|title=I will consult broadly - New Mayor of Tamale - MyJoyOnline.com|url=https://www.myjoyonline.com/i-will-consult-broadly-new-mayor-of-tamale/|access-date=2021-11-15|website=www.myjoyonline.com|language=en-US}}</ref> maa nyɛla din zani ti dundɔŋ ni jintɔri duu (local Parliament) ka lahi zani ti dundɔŋ ni kpamba (local executive). == Dundɔŋni Gɔmnanti Kura == #Hon Sule Salifu == Saha Taɣibu Tamali puuni == Tamali mali la shɛɣini mini wuuni yuuni kam puuni, ka di be koppen's climate pubu ni. Tamali saa piini la silimin goli [[April]] hali ti kpa [[September]] bee [[October]] ka di yaa be [[July]] mini [[August]] ni. Wuuni mi piini la silimin gɔli November nti kpe April Piligu. Tamali mali la saha di baa ayi yuuni kam puuni. Dini n nyɛ '''Siɣili Saha''' Siɣili saha ka pukpariba gbandi ni bi kɔ. Saha ŋɔ, saa pilindi la mibu. Saa piligiri la silimin gɔli [[April]] zaŋ chaŋ silimin gɔli [[June]], di saha pukpariba kɔya ka biri bimbira ka shaɣu naan shɛi. Shaɣu shɛɛri la silimin gɔli [[July]] hali ni silimin gɔli [[September]] sunsuuni. '''Wuuni Saha''' Saha ŋɔ ka pukpariba kpuɣiri bindira. Wuuni pilindi la silimin gɔli [[October]] saha zaŋ hali ni silimin gɔli [[April]]. Di pilindimi ni wuntaŋ yaɣi yaɣi saha din gbai silimin gɔli [[October]] haali ni silimin gɔli [[December]] sunsuuni, ka kikaa mi dɛi hali ni silimin gɔli [[March]]. Din saha walugu gba dɛɛi n zaŋ kpɛ siɣili saha.<ref>{{Cite web|title=University for Development Studies, Tamale, Ghana {{!}} Climate Change and Food Security - Academia.edu|url=https://universityfordevelopmentstudies.academia.edu/Departments/Climate_Change_and_Food_Security/Documents|access-date=2021-11-16|website=universityfordevelopmentstudies.academia.edu}}</ref> Wuuni saha nyɛla tankpagbuligu ni tooi zooi pam ka di nyɛla mori mini tihi zaa kuumi. <center> {{Weather box |location = Tamale |single line = Yes |metric first = Yes |Jan record high C = 40.0 |Feb record high C = 41.5 |Mar record high C = 42.7 |Apr record high C = 42.8 |May record high C = 40.2 |Jun record high C = 37.8 |Jul record high C = 35.6 |Aug record high C = 35.4 |Sep record high C = 34.8 |Oct record high C = 38.2 |Nov record high C = 39.2 |Dec record high C = 38.6 |year record high C = 42.8 |Jan high C = 35.4 |Feb high C = 36.9 |Mar high C = 37.1 |Apr high C = 35.4 |May high C = 33.6 |Jun high C = 31.1 |Jul high C = 29.8 |Aug high C = 29.2 |Sep high C = 29.9 |Oct high C = 32.2 |Nov high C = 34.8 |Dec high C = 34.9 |year high C = 33.4 |Jan mean C = 27.9 |Feb mean C = 30.1 |Mar mean C = 30.9 |Apr mean C = 29.8 |May mean C = 28.6 |Jun mean C = 26.8 |Jul mean C = 26.0 |Aug mean C = 25.8 |Sep mean C = 25.9 |Oct mean C = 27.3 |Nov mean C = 28.2 |Dec mean C = 27.5 |year mean C = 27.9 |Jan low C = 20.4 |Feb low C = 22.8 |Mar low C = 24.6 |Apr low C = 24.6 |May low C = 23.6 |Jun low C = 22.5 |Jul low C = 22.1 |Aug low C = 21.9 |Sep low C = 21.8 |Oct low C = 21.9 |Nov low C = 21.6 |Dec low C = 20.3 |year low C = 22.3 |Jan record low C = 15.0 |Feb record low C = 16.1 |Mar record low C = 18.9 |Apr record low C = 19.4 |May record low C = 18.9 |Jun record low C = 18.9 |Jul record low C = 18.3 |Aug record low C = 18.9 |Sep record low C = 18.9 |Oct record low C = 18.9 |Nov record low C = 16.1 |Dec record low C = 13.9 |year record low C = 13.9 |precipitation colour = green |Jan precipitation mm = 4 |Feb precipitation mm = 12 |Mar precipitation mm = 48 |Apr precipitation mm = 88 |May precipitation mm = 112 |Jun precipitation mm = 146 |Jul precipitation mm = 142 |Aug precipitation mm = 198 |Sep precipitation mm = 231 |Oct precipitation mm = 92 |Nov precipitation mm = 14 |Dec precipitation mm = 3 |year precipitation mm = 1090 |unit precipitation days = 0.3 mm |Jan precipitation days = 1 |Feb precipitation days = 1 |Mar precipitation days = 4 |Apr precipitation days = 7 |May precipitation days = 10 |Jun precipitation days = 12 |Jul precipitation days = 13 |Aug precipitation days = 15 |Sep precipitation days = 19 |Oct precipitation days = 12 |Nov precipitation days = 2 |Dec precipitation days = 1 |year precipitation days = 97 |Jan humidity = 27 |Feb humidity = 32 |Mar humidity = 45 |Apr humidity = 61 |May humidity = 70 |Jun humidity = 77 |Jul humidity = 80 |Aug humidity = 79 |Sep humidity = 80 |Oct humidity = 74 |Nov humidity = 59 |Dec humidity = 40 |year humidity = 60 |Jan sun = 266.6 |Feb sun = 237.3 |Mar sun = 251.1 |Apr sun = 231.0 |May sun = 248.0 |Jun sun = 204.0 |Jul sun = 161.2 |Aug sun = 139.5 |Sep sun = 156.0 |Oct sun = 260.4 |Nov sun = 282.0 |Dec sun = 272.8 |year sun = |Jand sun = 8.6 |Febd sun = 8.4 |Mard sun = 8.1 |Aprd sun = 7.7 |Mayd sun = 8.0 |Jund sun = 6.8 |Juld sun = 5.2 |Augd sun = 4.5 |Sepd sun = 5.2 |Octd sun = 8.4 |Novd sun = 9.4 |Decd sun = 8.8 |yeard sun = 7.4 |source 1 = [[Deutscher Wetterdienst]]<ref name = DWD> {{cite web | url = http://www.dwd.de/DWD/klima/beratung/ak/ak_654180_kt.pdf | title = Klimatafel von Tamales / Ghana | work = Baseline climate means (1961-1990) from stations all over the world | publisher = Deutscher Wetterdienst | language = de | access-date = 18 October 2016}}</ref> }} </center> == Feera duri din be Tamali == Tamali nyɛla din mali feera duri pam, ka di pam nyɛla ban kpuɣiri tumtumdiba n niŋdi dinni. Di shɛŋa n-nyɛ Anashaara Tiles, Malitima n-ti pahi Wun-nam company Ltd. : ''Krimmin pahi: [[Tamale feera duri]]'' == Banki tuma duri == Tamali nyɛla tiŋ sheli Banki tuma duri ni zooi pam, shɛŋa nyɛla Gomnanti ni su shɛli ka shɛŋa nyɛ salinima gba ni su shɛli. Banki shɛŋa din be Tamali n-nyɛ [[Ghana Commercial Bank Ltd]] (GCB)<ref>{{Cite web|title=Banks companies in Tamale, Ghana - Page 1 - GhPlaces|url=https://ghplaces.com/Tamale/list/banks/c-884-273-1|access-date=2021-11-17|website=ghplaces.com}}</ref>, [[National Investment Bank]] ni [[Zenith Bank]]. : ''Karimmi pahi: [[Tamale banki tuma duri]]'' == Alepile paaki == Alepile paaki nyɛla bɛ ni daa zali ka di yabili nyɛ din kpaŋsiri linjimanima tuma [[dunia]] tɔbu shɛli din daa ŋme m-pahiri ayi la saha (World War II). [[Matuuka yiɣirigu]] lubu shee polo daa nyɛla bɛ ni bɔ shɛli Nyohini, kamani maali ayi Nuzaa Tamali yaɣili December,1940<ref>{{Cite web|title=Tamale Airport – GACL|url=https://www.gacl.com.gh/tamale-airport/|access-date=2021-11-15|language=en}}</ref>. Tuuli Gomnanti zaŋ ti Ghana tingbani daa dihi o nuu gbana zuɣu ni bɛ mɛ airport shɛli din nyɛ din ni tooi yi Dunia luɣili kam ni di zaŋ zali [[linjimanima]] maali pinyini Tamali wulimpuhili ni di zaŋ baŋsi di sochibisi zaashee/anfaani.<ref>{{Citation|title=Tamale Airport|date=2021-10-31|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Tamale_Airport&oldid=1052898804|work=Wikipedia|language=en|access-date=2021-11-15}}</ref> Di ni daa pili viɛnyɛla maa zuɣu, di daa ti chemi zali ni bɛ ni daa ŋme m-paai gomnanti di saha maa yuuni 1996 la. == Alaafee tuma duri == Tamali nyɛla tiŋ shɛli din mali alaafee tuma duri pam, di shɛŋa n-nyɛ; # KABSAD Scientific Hospital # Kalpohini Health Centre # Bagabaga CHPS Zone # Tamale West Hospital<ref>{{Cite web|title=Tamale West Hospital • Hospitals - Public • Tamale, Tamale|url=https://www.medpages.info/sf/index.php?page=organisation&orgcode=301633|access-date=2021-11-19|website=www.medpages.info}}</ref> # Tamale Central Hospital<ref>{{Cite web|title=Ghanahospitals.org|url=http://www.ghanahospitals.org/regions/district_facilities.php?r=northern&d=tamale%20municipal|access-date=2021-11-19|website=www.ghanahospitals.org}}</ref> # [[Lahabali kɔligu:Tamale Teaching Hospital 18.jpg|thumb|Tamale Teaching Hospital]]Tamale Teaching Hospital<ref>{{Cite web|title=Hospitals in Tamale: List of Health Facilities in Northern Region - Contact Details - YellGh.com|url=https://yellgh.com/hospitals-in-tamale-list-of-health-facilities-in-northern-region/|access-date=2021-11-19|language=en-GB}}</ref> # Bilpiela Health Centre #Kpanvo CHPS Zone #Vittin RCH #Malshegu CHPS Zone #Garizegu CHPS Zone #Lahagu CHPS #DUNGU CHPS ZONE #Habanna Medical Center #Rabito Clinic #God's care community hospital<ref>{{Cite web|title=God Cares Community Hospital, Northern|url=https://vymaps.com/GH/God-Cares-Community-Hospital-O6644165408/|access-date=2021-11-19|website=vymaps.com}}</ref> #Nyohini clinic #Gbambaya clinic #Marshal Medical Centre Limited #Mansusu Clinic and Diagnostic Centre #St Lucy Polyclinic == Tuunshɛŋa din na tumda == * * * [[Tamale interchange]] din saɣi naabu kaman vaabu pihinii pubu kobgi puuni. Tahama beni n wuhi ni tuma ŋɔ nyɛla din yɛn naai yuuni 2021 bahigu.<ref>{{Cite web|last=Bureau|first=Communications|title=Tamale Interchange 80% Complete; Tamale-Daboya Road To Be Completed In November 2023|url=https://presidency.gov.gh/index.php/briefing-room/news-style-2/1980-tamale-interchange-80-complete-tamale-daboya-road-to-be-completed-in-november-2023|access-date=2021-11-15|website=presidency.gov.gh|language=en-gb}}</ref> * Tamale International Airport phase two la nyɛla beni na tumdi shɛli. * Vitting Harbour & Mall * == Saamba Du' gbɛra == 1. Picona Hotel 2. Radarch Lodge and Conference Centre 3. Miricha Hotel 4. Nim Avenue 5. Modern City Hotel 6. Sabonkudi estates 7. Regal hotel 8. Target Hills hotel 9. Pioneer lodge 10. B Sheini hotel 11. Naat guesthouse 12. Ganaa hotel 13. Global dream hotel 14. Mariam hotel 15. Walji lodge == Anfoonima == <gallery mode="packed" widths="150" heights="200"> Lahabali kɔligu:Road, Tamale.jpg|<center>Tamali palli</center> Lahabali kɔligu:Highway, Tamale.jpg|<center>Tamali palli daa</center> Lahabali kɔligu:Stadium tamale2.jpg|<center>Tamali yiɣi jam paaki</center> Lahabali kɔligu:Tamale fashion week 2020 2.jpg|<center>Tamale fashion week</center> Lahabali kɔligu:Agriculture Factory, Tamale.jpg|<center>Agriculture Factory in Tamale</center> Lahabali kɔligu:Tamale Teaching Hospital 4.jpg|<center>[[Tamale Teaching Hospital|Tamali ashipti titali]]</center> Lahabali kɔligu:Tamale Airport, Northern Ghana.jpg|<center>Alapele paaki</center> Lahabali kɔligu:Aboabo-market Tamale.jpg|<center>Abaaboo daa</center> Lahabali kɔligu:Tamale Central.jpg|<center>Tamali sunsuuni</center> </gallery> == Kundivihira == <references responsive="" /> [[Pubu:Ghana bɔba tinzuɣa]] [[Pubu:C-Class]] [[Pubu:Tiŋsi]] [[Pubu:Africa]] [[Pubu:Lahabaya zaa]] encgtk36bkiut4gs83cvk4qurrv4a9z 42691 42689 2022-08-15T23:30:31Z IDDRISU ABDUL-KADIR NINDOO 1815 /* Taarihi */ link wikitext text/x-wiki {{Databox}} {{C-Class}} '''Tamali''' n-nyɛ [[Northern Region|Northern region]] din be [[Ghana]] la tinzuɣu.<ref>{{cite web|url=http://www.tamale.climatemps.com/|title=Tamale Climate & Temperature|language=English|publisher=tamale.climatemps.com}}</ref> Saha ŋɔ [[Tamali]] nyɛla furila ni nyo n-kpa tiŋ' shɛli zaŋ chaŋ [[daabiligu]] polo West [[Africa]] yaɣili zaa. [[Suhudoo]] be [[Tamali]] ka mali tahama pam n-zaŋ ti [[daabihi.]] Tamalinima biɛh' suŋ ni saamba gbubibu polo nyɛla sokam ni di shɛhira ka lahi kpaŋsiri zosimli. [[Tamali]] m-pahi tiŋ' kara dibaata din galisi [[Ghana]]<ref>{{Cite web|title=Tamale – Travel guide at Wikivoyage|url=https://en.wikivoyage.org/wiki/Tamale|access-date=2021-11-15|website=en.wikivoyage.org|language=en}}</ref>. Ninvuɣ' biɛlim kamani 950,124 m-be [[Tamali]]. Di lahi nyɛla tiŋ' shɛli din zoori pam n-gari tinsi zaa din be [[West Africa]].<ref>{{cite web|url=https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/artikel.php?ID=270959|title=Tamale – West Africa’s Fastest Growing City|publisher=GhanaWeb|date=Sunday, 14 April 2013|language=English}}</ref><ref>{{cite web|url=https://population.mongabay.com/population/ghana/|title=Largest cities in Ghana|publisher=mongabay|language=English}}</ref> Tamalinima nyɛla ban nyee yo [[Pu'kparilim|pukparilim]], daabiligu n-lahi mali gumdi mibu mini kpakahili shitɔri<ref>{{Cite web|title=Tamale {{!}} Ghana {{!}} Britannica|url=https://www.britannica.com/place/Tamale-Ghana|access-date=2021-11-15|website=www.britannica.com|language=en}}</ref>. Pal' daa yila [[Kumahi]] n-kpa yaɣili ŋɔ n-ti gari [[Tamali]] tiŋ' puuni n-chaŋ [[Bolgatanga]], ka pal' chira yiri wulimpuɣili ni wulimluɣili na n-ti tuɣili. Ka [[Airport]] gba beni.[[Tamali]] nyɛla din zooi [[musuliminima|musulinima]] ka di zuɣu che ka jiŋa kalinli zooi tiŋa maa ni. Jiŋa kamani; [[Afa Ajura]] Jiŋli (Ambariyyah jiŋli), Amadiyyah jiŋli, Zaamiɣu jiŋli [[(Central Mosque)]] ni [[Afa Basha]] jiŋli (Nuuria mosque) n-ti pahi Manhaliya jiŋli ([[Afa Issah Bello]]) nyɛla niriba pam ni mi. [[Tamali]] mali zuliya balibu pam amaa [[Dagbamba]] n-galisi pam n-gari balli kam ban be Tamali<ref>{{Cite book|last=Eades|first=Jeremy Seymour|url=https://books.google.com.gh/books?id=IjlzSYnAKdQC&printsec=frontcover&dq=history+of+Tamale,+Ghana&hl=en&sa=X&redir_esc=y#v=onepage&q=history%20of%20Tamale,%20Ghana&f=false|title=Strangers and Traders: Yoruba Migrants, Markets, and the State in Northern Ghana|date=1994|publisher=Africa World Press|isbn=978-0-86543-420-2|language=en}}</ref>. == Taarihi == [[Tamali]] bɛla [[Ghana]] tudu polo, ka lahi za [[Ghana]] Tiŋzuɣiri ata sunsuuni tum kurumbuna saha. Di bala daansi ni [[Savannah Region]], [[Upper West Region]] ni [[North East Region]]. [[Vihigu]] wuhuya ni [[Tamali]] lɛbigimsim biɛɣukulo puuni n-galisi gari tiŋ kam [[West Africa]] zaa. Vihigu lahi wuhuya ni daabiligu, kɔhimma ni damma lahi zooya pam [[Tamali]]. Tamali mali nanima pam ka bɛ zuɣulana n-nyɛ Gukpe-naa. Gukpɛɣu mali tiŋkpansi pam ka lɛbigimsim paari di zaa<ref>{{Cite book|last=Bellwood-Howard|first=Imogen|url=https://books.google.com.gh/books?id=c-mpCgAAQBAJ&printsec=frontcover&dq=Tamale,+Ghana&hl=en&sa=X&redir_esc=y#v=onepage&q=Tamale,%20Ghana&f=false|title=Characteristics of Urban and Peri-urban Agriculture in West Africa: Results of an Exploratory Survey Conducted in Tamale (Ghana) and Ouagadougou (Burkina Faso)|last2=Häring|first2=Volker|last3=Karg|first3=Hanna|last4=Roessler|first4=Regina|last5=Schlesinger|first5=Johannes|last6=Shakya|first6=Martina|date=2015-10-06|publisher=International Water Management Institute (IWMI)|isbn=978-92-9090-821-0|language=en}}</ref><ref>{{Cite book|last=Bening|first=R. Bagulo|url=https://books.google.com.gh/books?id=6nKcAAAAMAAJ&q=history+of+Tamale,+Ghana&dq=history+of+Tamale,+Ghana&hl=en&sa=X&redir_esc=y|title=A History of Education in Northern Ghana, 1907-1976|date=1990|publisher=Ghana Universities Press|isbn=978-9964-3-0215-3|language=en}}</ref>. == Go n-gili == Tamali mali alepile paaki ti tali ka di bi waɣa ni Tamali tiŋpuuni. Alepile paaki ŋɔ n-zani ti tudu yaɣa ŋɔ zaa. Di mali alepilenima ka bɛ chani [[Ankara]], ka lahi mali alepilenima ka bɛ yiri Ankara kanna Tamali. Alepilenima ŋɔ shɛŋa n-nyɛ * [[African World Airlines|Africa World Airlines]] * [[Passion Airlines]] Tamali lahi mali lɔra bee loorinima kpɛbu shee, ka a yi yɛn go n-chaŋ Ghana tiŋzuɣu n-nya a ni tooi nya di loori ka di bi muɣisi a. Tamali mali lɔra ka di kuni tiŋsi kamani Ankara, Kumahi, [[Sunyani]], [[Tema]], [[Cape Coast]],[[Takoradi]], Ho, [[Bolgatanga]], [[Wa]], ni tiŋ shɛŋa din pahi. Loori teesanima shɛŋa n-nyɛ [[Metro Mass teesa]], [[Bus Stop]], [[Saŋkpaɣala teesa]], [[VVIP Legion]], [[Taxi Rank]], [[Abaabu teesa|Abaabuu teesa]]. Binshɛŋa nira ni ni tooi zaŋ n-gili Tamali n nyɛ; '''[[Yellow Yellow]]''': Di nyɛla cheche buɣim din nyɛ nabaata shɛli din ʒiri niriba anahi di puuni. Di yi ti niŋ ka daadama galisim paai niriba ayɔbu di puuni, bee n-yaɣi niriba anahi, din ŋuna di kpuɣimi yaɣi maa. Di kamanima zooya pam kamani; zaɣ' piɛlli, zaɣ' dozim, zaɣ' ʒee, zaɣ' sabinli, zaɣ' vakahili ni din pahi. '''Taxi:''' Di nyɛla loori saɣisinli n-kpuɣiri niriba anahi m-pahi ŋun duhiri maa zuɣu anu. == Mabi' Tinsi == Tamali mali mabiligu ni zɔsimli zaŋ chaŋ tiŋsi din be tiŋduya ni polo. Lala tiŋsi maa n nye: * Louisville, Kentucky din be [[United State of America]] la. * Fada N'gourma din be [[Burkina Faso]] tiŋ gbani la. * Commune II Niamey din be [[Niger]] tiŋgbani == Shikuru baŋsim == Tamali nyɛla din nyɛ baŋsim bɔbu shee n-ti sokam. Di mali karimbanima karinzɔŋ kara, shikuru bihi kura shikuruti nti pahi m mayaankalɛhi shikuruti. Tamali shikuruti galisim paagi 742 ka di puuni 94 n-nyɛ malaankalɛhi shikuruti, 304 primari shikuruti, 112 JHS shikuruti ni 14 SHS shikuruti. Tamali lahi mali nuuni tuumbaŋsim bɔhinbu shikuruti ka a ni tooi bɔhim baŋsim balibu kam n-di anfaani sɔhibiɛɣuni. :''Krimmin pahi: [[Tamali shikuruti]]'' == Ninvuɣu gahinda == * [[Mahamudu Bawumia]], bɛ dɔɣi o la yuuni 1963 ka o nyɛ tiŋgbani zuɣulaampaa nti Nana Akufu Addo ka lahi nyɛ siyaasa nira. * [[Haruna Iddrisu]] bɛ dɔɣi o la yuuni 1970 ka o nyɛ jintɔra zaŋ ti Tamale-South piibupiibu yaɣili n-lahi nyɛ toondana n-ti jintɔriba ban bi galisi jina duu.<ref>{{Cite web|title=Parliament of Ghana|url=https://www.parliament.gh/mps?mp=231|access-date=2021-11-16|website=www.parliament.gh}}</ref> * [[Ibrahim Basha|Sheikh Bayaan Ibrahim Basha]] * [[Alhassan Yahaya Seini]], alikaalimi mini legal aid kpɛma. * [[Mubarak Wakaso]], yuuni 1990 ka bɛ dɔɣi o ka o nyɛ boliŋmɛri baŋda.<ref>{{Cite web|title=Mubarak Wakaso, Biography|url=https://mobile.ghanaweb.com/person/Mubarak-Wakaso-5323|access-date=2021-11-16|website=mobile.ghanaweb.com}}</ref> * [[Abdul Majeed Waris]], bɛ dɔɣi o la yuuni 1991 ka o nyɛ boliŋmɛra.<ref>{{Cite web|title=Abdul Majeed Waris, Biography|url=https://mobile.ghanaweb.com/person/Abdul-Majeed-Waris-5356|access-date=2021-11-16|website=mobile.ghanaweb.com}}</ref> * [[Fancy Gadam]], yiliyiina ka bɛ dɔɣi o yuuni 1988. * [[Saeed Abubakr Zakaria|Saeed Abubakar Zakaria]]. *[[Abdul Rahman Baba]], o nyɛla bɔli'ŋmɛra, bɛ dɔɣi la yuuni 1994 silimin gɔli July daa baa ayi dali == Tuma == Tuun'shɛŋa Tamali nim ni zooi kabi tumda n-nyɛ kpaluu tuma, teela, ni fita tali. Din lahi pahi n-nyɛ macheligu, nakɔhigu, daabiligu, tanmɛbo, kaapinta tuma, weera tuma, peenta tuma, anfooni yaabu tuma, kperigu kperibu tuma, bindira kɔhibu, loori duhibu tuma ni pukparilim<ref>{{Cite book|last=MacGaffey|first=Wyatt|url=https://books.google.com.gh/books?id=6MQ-5Elyg2kC&printsec=frontcover&dq=history+of+Tamale,+Ghana&hl=en&sa=X&ved=2ahUKEwiRxLXIz5v1AhXMCuwKHXLTAUwQ6AF6BAgKEAI#v=onepage&q=history%20of%20Tamale,%20Ghana&f=false|title=Chiefs, Priests, and Praise-singers: History, Politics, and Land Ownership in Northern Ghana|date=2013|publisher=University of Virginia Press|isbn=978-0-8139-3386-3|language=en}}</ref>. == Dahi din be Tamali tingbani == Tamali nyɛla tiŋ shɛli din mali dahi pam, Dahi maa shɛŋa n-nyɛ; * Tamali Dakurili li *Abaaboo daa *Picona daa *Lamashaɣu daa<ref>{{Cite web|title=Tamale central market, Ghana {{!}} Africa, Ghana, African life|url=https://www.pinterest.com/pin/382806037065419686/|access-date=2021-11-16|website=www.pinterest.com|language=en}}</ref> *Kakpaɣiyili daa *Guu daa (niɣi daa) *Kalpohin daa *Kukuo daa * == Piibupiibu jintɔri yaɣa din be Tamali == Tamali nyɛla tiŋ shɛli din mali piibupiibu yaɣa anahi; ŋan nima n-nyɛ: # [[Tamali Central]] piibupiibu yaɣili # [[Tamali North]] piibupiibu yaɣili # [[Sagnarigu]] piibupiibu yaɣili<ref>{{Cite web|title=Parliament of Ghana|url=https://www.parliament.gh/mps?mp=233|access-date=2021-11-16|website=www.parliament.gh}}</ref> # [[Tamale South Constituency|Tamali South]] piibupiibu yaɣili # == Lahibali wuligibu teesa tuma duri == Biɛɣu kulo kam Tamali tingbani lahibaya tuma duri kuli pahirimi, Lahibaya teesanima ŋɔ pula buyi, walansi (Radio) teesanima mini ninliha kpanjɔɣu (TV) teesanima. '''TV teesa''' shɛŋa din be Tamali n-nyɛ; # Sagani TV # NTV # Zaa TV # Might TV. '''Radio teesa''' shɛŋa din be Tamali n-nyɛ; # Fiila FM 89.3 Mhz # Radio Savanna 91.3 Mhz # Zaa Radio 99.3 Mhz # Bishara Radio 97.7 Mhz # Justice FM 98.5 Mhz # Diamond 93.7 Mhz # North Star 92.1 Mhz # Radio Tamale 91.7 Mhz #Kesmi FM 107.1&nbsp;MHz #Neesim FM 100.1&nbsp;MHz #Suhupiɛlli Radio 103.3&nbsp;MHz #Gbangu FM 97.3&nbsp;MHz #Amana Radio 96.3&nbsp;MHz #123 Radio 99.7&nbsp;MHz #ABC Radio 100.9&nbsp;MHz #Angel FM 96.9&nbsp;MHz #Dagban Radio 102.5 #Kingdom Fm #Tawasul FM 95.7 == Pal' dahi din be Tamali == * Tamali zaŋ chaŋ [[Bolgatanga|Bolga]] palli * Tamali zaŋ chaŋ [[Kumahi|Kumasi]] palli * Tamali zaŋ chaŋ [[Salaga]] palli * Tamali zaŋ chaŋ [[Naya]] (Yendi) palli *Tamali zaŋ chaŋ [[Nantɔŋ|Nanton]] palli *Aboabo zaŋ chaŋ [[Nyohini]] palli *Aboabo zaŋ chaŋ [[Choggu]] palli *Tamali zaŋ chaŋ Daboya palli *Tamali zaŋ chaŋ Kumbungu palli *Tamali zaŋ chaŋ [[Tolon]] palli == Foŋdi mini tiŋkpaŋsi == Tamali bɔba pula bu nahi zuƔu. Bɔba maa n-nyɛ Tamali-north constituency, Tamali-south constituency, Tamali-central constituency n-ti pahi Sagnarigu constituency. Foŋdi mini tiŋkpaŋsi ŋan be constituency nim ŋɔ ni shɛŋa n-nyɛ [[Lamashaɣu]], [[Jisonaayili]], [[Banvum|Banvim]], [[Yapalisi]], Katariga, Gumbihini, Chaŋli, Ni din kam kpalim. : ''Yulimi [[Tamale foŋdi mini tiŋkpaŋsi]] zaa kpɛ'' == Dundɔŋni Gomnanti == Tamali mali la gominanti kpeen' so bɛ ni boli meyor la ka meyor maa sani yaa pam nyɛla din be o nuu ni ka o tumdi zaani [[gominanti]]. Mayor maa nyɛla [[Ghana]] tiŋgbani zuɣulana ni pii so ka o lee kuna ka kaansili (council) kpamba  ti saɣi ti o. Tɔ amaa punpɔŋɔ salo ban be Tamali yɛliya ni di tu ni di yi pa nyɛla salo zaa  piibu din yɛn kpaŋsi o kpamli maa ka che n-ti li dariza. Punpɔŋɔ Tamali mayor nyɛla [[Sule Salifu|Hon. Sule Salifu]].<ref>{{Cite web|title=I will consult broadly - New Mayor of Tamale - MyJoyOnline.com|url=https://www.myjoyonline.com/i-will-consult-broadly-new-mayor-of-tamale/|access-date=2021-11-15|website=www.myjoyonline.com|language=en-US}}</ref> maa nyɛla din zani ti dundɔŋ ni jintɔri duu (local Parliament) ka lahi zani ti dundɔŋ ni kpamba (local executive). == Dundɔŋni Gɔmnanti Kura == #Hon Sule Salifu == Saha Taɣibu Tamali puuni == Tamali mali la shɛɣini mini wuuni yuuni kam puuni, ka di be koppen's climate pubu ni. Tamali saa piini la silimin goli [[April]] hali ti kpa [[September]] bee [[October]] ka di yaa be [[July]] mini [[August]] ni. Wuuni mi piini la silimin gɔli November nti kpe April Piligu. Tamali mali la saha di baa ayi yuuni kam puuni. Dini n nyɛ '''Siɣili Saha''' Siɣili saha ka pukpariba gbandi ni bi kɔ. Saha ŋɔ, saa pilindi la mibu. Saa piligiri la silimin gɔli [[April]] zaŋ chaŋ silimin gɔli [[June]], di saha pukpariba kɔya ka biri bimbira ka shaɣu naan shɛi. Shaɣu shɛɛri la silimin gɔli [[July]] hali ni silimin gɔli [[September]] sunsuuni. '''Wuuni Saha''' Saha ŋɔ ka pukpariba kpuɣiri bindira. Wuuni pilindi la silimin gɔli [[October]] saha zaŋ hali ni silimin gɔli [[April]]. Di pilindimi ni wuntaŋ yaɣi yaɣi saha din gbai silimin gɔli [[October]] haali ni silimin gɔli [[December]] sunsuuni, ka kikaa mi dɛi hali ni silimin gɔli [[March]]. Din saha walugu gba dɛɛi n zaŋ kpɛ siɣili saha.<ref>{{Cite web|title=University for Development Studies, Tamale, Ghana {{!}} Climate Change and Food Security - Academia.edu|url=https://universityfordevelopmentstudies.academia.edu/Departments/Climate_Change_and_Food_Security/Documents|access-date=2021-11-16|website=universityfordevelopmentstudies.academia.edu}}</ref> Wuuni saha nyɛla tankpagbuligu ni tooi zooi pam ka di nyɛla mori mini tihi zaa kuumi. <center> {{Weather box |location = Tamale |single line = Yes |metric first = Yes |Jan record high C = 40.0 |Feb record high C = 41.5 |Mar record high C = 42.7 |Apr record high C = 42.8 |May record high C = 40.2 |Jun record high C = 37.8 |Jul record high C = 35.6 |Aug record high C = 35.4 |Sep record high C = 34.8 |Oct record high C = 38.2 |Nov record high C = 39.2 |Dec record high C = 38.6 |year record high C = 42.8 |Jan high C = 35.4 |Feb high C = 36.9 |Mar high C = 37.1 |Apr high C = 35.4 |May high C = 33.6 |Jun high C = 31.1 |Jul high C = 29.8 |Aug high C = 29.2 |Sep high C = 29.9 |Oct high C = 32.2 |Nov high C = 34.8 |Dec high C = 34.9 |year high C = 33.4 |Jan mean C = 27.9 |Feb mean C = 30.1 |Mar mean C = 30.9 |Apr mean C = 29.8 |May mean C = 28.6 |Jun mean C = 26.8 |Jul mean C = 26.0 |Aug mean C = 25.8 |Sep mean C = 25.9 |Oct mean C = 27.3 |Nov mean C = 28.2 |Dec mean C = 27.5 |year mean C = 27.9 |Jan low C = 20.4 |Feb low C = 22.8 |Mar low C = 24.6 |Apr low C = 24.6 |May low C = 23.6 |Jun low C = 22.5 |Jul low C = 22.1 |Aug low C = 21.9 |Sep low C = 21.8 |Oct low C = 21.9 |Nov low C = 21.6 |Dec low C = 20.3 |year low C = 22.3 |Jan record low C = 15.0 |Feb record low C = 16.1 |Mar record low C = 18.9 |Apr record low C = 19.4 |May record low C = 18.9 |Jun record low C = 18.9 |Jul record low C = 18.3 |Aug record low C = 18.9 |Sep record low C = 18.9 |Oct record low C = 18.9 |Nov record low C = 16.1 |Dec record low C = 13.9 |year record low C = 13.9 |precipitation colour = green |Jan precipitation mm = 4 |Feb precipitation mm = 12 |Mar precipitation mm = 48 |Apr precipitation mm = 88 |May precipitation mm = 112 |Jun precipitation mm = 146 |Jul precipitation mm = 142 |Aug precipitation mm = 198 |Sep precipitation mm = 231 |Oct precipitation mm = 92 |Nov precipitation mm = 14 |Dec precipitation mm = 3 |year precipitation mm = 1090 |unit precipitation days = 0.3 mm |Jan precipitation days = 1 |Feb precipitation days = 1 |Mar precipitation days = 4 |Apr precipitation days = 7 |May precipitation days = 10 |Jun precipitation days = 12 |Jul precipitation days = 13 |Aug precipitation days = 15 |Sep precipitation days = 19 |Oct precipitation days = 12 |Nov precipitation days = 2 |Dec precipitation days = 1 |year precipitation days = 97 |Jan humidity = 27 |Feb humidity = 32 |Mar humidity = 45 |Apr humidity = 61 |May humidity = 70 |Jun humidity = 77 |Jul humidity = 80 |Aug humidity = 79 |Sep humidity = 80 |Oct humidity = 74 |Nov humidity = 59 |Dec humidity = 40 |year humidity = 60 |Jan sun = 266.6 |Feb sun = 237.3 |Mar sun = 251.1 |Apr sun = 231.0 |May sun = 248.0 |Jun sun = 204.0 |Jul sun = 161.2 |Aug sun = 139.5 |Sep sun = 156.0 |Oct sun = 260.4 |Nov sun = 282.0 |Dec sun = 272.8 |year sun = |Jand sun = 8.6 |Febd sun = 8.4 |Mard sun = 8.1 |Aprd sun = 7.7 |Mayd sun = 8.0 |Jund sun = 6.8 |Juld sun = 5.2 |Augd sun = 4.5 |Sepd sun = 5.2 |Octd sun = 8.4 |Novd sun = 9.4 |Decd sun = 8.8 |yeard sun = 7.4 |source 1 = [[Deutscher Wetterdienst]]<ref name = DWD> {{cite web | url = http://www.dwd.de/DWD/klima/beratung/ak/ak_654180_kt.pdf | title = Klimatafel von Tamales / Ghana | work = Baseline climate means (1961-1990) from stations all over the world | publisher = Deutscher Wetterdienst | language = de | access-date = 18 October 2016}}</ref> }} </center> == Feera duri din be Tamali == Tamali nyɛla din mali feera duri pam, ka di pam nyɛla ban kpuɣiri tumtumdiba n niŋdi dinni. Di shɛŋa n-nyɛ Anashaara Tiles, Malitima n-ti pahi Wun-nam company Ltd. : ''Krimmin pahi: [[Tamale feera duri]]'' == Banki tuma duri == Tamali nyɛla tiŋ sheli Banki tuma duri ni zooi pam, shɛŋa nyɛla Gomnanti ni su shɛli ka shɛŋa nyɛ salinima gba ni su shɛli. Banki shɛŋa din be Tamali n-nyɛ [[Ghana Commercial Bank Ltd]] (GCB)<ref>{{Cite web|title=Banks companies in Tamale, Ghana - Page 1 - GhPlaces|url=https://ghplaces.com/Tamale/list/banks/c-884-273-1|access-date=2021-11-17|website=ghplaces.com}}</ref>, [[National Investment Bank]] ni [[Zenith Bank]]. : ''Karimmi pahi: [[Tamale banki tuma duri]]'' == Alepile paaki == Alepile paaki nyɛla bɛ ni daa zali ka di yabili nyɛ din kpaŋsiri linjimanima tuma [[dunia]] tɔbu shɛli din daa ŋme m-pahiri ayi la saha (World War II). [[Matuuka yiɣirigu]] lubu shee polo daa nyɛla bɛ ni bɔ shɛli Nyohini, kamani maali ayi Nuzaa Tamali yaɣili December,1940<ref>{{Cite web|title=Tamale Airport – GACL|url=https://www.gacl.com.gh/tamale-airport/|access-date=2021-11-15|language=en}}</ref>. Tuuli Gomnanti zaŋ ti Ghana tingbani daa dihi o nuu gbana zuɣu ni bɛ mɛ airport shɛli din nyɛ din ni tooi yi Dunia luɣili kam ni di zaŋ zali [[linjimanima]] maali pinyini Tamali wulimpuhili ni di zaŋ baŋsi di sochibisi zaashee/anfaani.<ref>{{Citation|title=Tamale Airport|date=2021-10-31|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Tamale_Airport&oldid=1052898804|work=Wikipedia|language=en|access-date=2021-11-15}}</ref> Di ni daa pili viɛnyɛla maa zuɣu, di daa ti chemi zali ni bɛ ni daa ŋme m-paai gomnanti di saha maa yuuni 1996 la. == Alaafee tuma duri == Tamali nyɛla tiŋ shɛli din mali alaafee tuma duri pam, di shɛŋa n-nyɛ; # KABSAD Scientific Hospital # Kalpohini Health Centre # Bagabaga CHPS Zone # Tamale West Hospital<ref>{{Cite web|title=Tamale West Hospital • Hospitals - Public • Tamale, Tamale|url=https://www.medpages.info/sf/index.php?page=organisation&orgcode=301633|access-date=2021-11-19|website=www.medpages.info}}</ref> # Tamale Central Hospital<ref>{{Cite web|title=Ghanahospitals.org|url=http://www.ghanahospitals.org/regions/district_facilities.php?r=northern&d=tamale%20municipal|access-date=2021-11-19|website=www.ghanahospitals.org}}</ref> # [[Lahabali kɔligu:Tamale Teaching Hospital 18.jpg|thumb|Tamale Teaching Hospital]]Tamale Teaching Hospital<ref>{{Cite web|title=Hospitals in Tamale: List of Health Facilities in Northern Region - Contact Details - YellGh.com|url=https://yellgh.com/hospitals-in-tamale-list-of-health-facilities-in-northern-region/|access-date=2021-11-19|language=en-GB}}</ref> # Bilpiela Health Centre #Kpanvo CHPS Zone #Vittin RCH #Malshegu CHPS Zone #Garizegu CHPS Zone #Lahagu CHPS #DUNGU CHPS ZONE #Habanna Medical Center #Rabito Clinic #God's care community hospital<ref>{{Cite web|title=God Cares Community Hospital, Northern|url=https://vymaps.com/GH/God-Cares-Community-Hospital-O6644165408/|access-date=2021-11-19|website=vymaps.com}}</ref> #Nyohini clinic #Gbambaya clinic #Marshal Medical Centre Limited #Mansusu Clinic and Diagnostic Centre #St Lucy Polyclinic == Tuunshɛŋa din na tumda == * * * [[Tamale interchange]] din saɣi naabu kaman vaabu pihinii pubu kobgi puuni. Tahama beni n wuhi ni tuma ŋɔ nyɛla din yɛn naai yuuni 2021 bahigu.<ref>{{Cite web|last=Bureau|first=Communications|title=Tamale Interchange 80% Complete; Tamale-Daboya Road To Be Completed In November 2023|url=https://presidency.gov.gh/index.php/briefing-room/news-style-2/1980-tamale-interchange-80-complete-tamale-daboya-road-to-be-completed-in-november-2023|access-date=2021-11-15|website=presidency.gov.gh|language=en-gb}}</ref> * Tamale International Airport phase two la nyɛla beni na tumdi shɛli. * Vitting Harbour & Mall * == Saamba Du' gbɛra == 1. Picona Hotel 2. Radarch Lodge and Conference Centre 3. Miricha Hotel 4. Nim Avenue 5. Modern City Hotel 6. Sabonkudi estates 7. Regal hotel 8. Target Hills hotel 9. Pioneer lodge 10. B Sheini hotel 11. Naat guesthouse 12. Ganaa hotel 13. Global dream hotel 14. Mariam hotel 15. Walji lodge == Anfoonima == <gallery mode="packed" widths="150" heights="200"> Lahabali kɔligu:Road, Tamale.jpg|<center>Tamali palli</center> Lahabali kɔligu:Highway, Tamale.jpg|<center>Tamali palli daa</center> Lahabali kɔligu:Stadium tamale2.jpg|<center>Tamali yiɣi jam paaki</center> Lahabali kɔligu:Tamale fashion week 2020 2.jpg|<center>Tamale fashion week</center> Lahabali kɔligu:Agriculture Factory, Tamale.jpg|<center>Agriculture Factory in Tamale</center> Lahabali kɔligu:Tamale Teaching Hospital 4.jpg|<center>[[Tamale Teaching Hospital|Tamali ashipti titali]]</center> Lahabali kɔligu:Tamale Airport, Northern Ghana.jpg|<center>Alapele paaki</center> Lahabali kɔligu:Aboabo-market Tamale.jpg|<center>Abaaboo daa</center> Lahabali kɔligu:Tamale Central.jpg|<center>Tamali sunsuuni</center> </gallery> == Kundivihira == <references responsive="" /> [[Pubu:Ghana bɔba tinzuɣa]] [[Pubu:C-Class]] [[Pubu:Tiŋsi]] [[Pubu:Africa]] [[Pubu:Lahabaya zaa]] e4xzy4ztsf9ga5kw4tyjc6s19cozy7d 42693 42691 2022-08-15T23:31:05Z IDDRISU ABDUL-KADIR NINDOO 1815 /* Taarihi */ Link wikitext text/x-wiki {{Databox}} {{C-Class}} '''Tamali''' n-nyɛ [[Northern Region|Northern region]] din be [[Ghana]] la tinzuɣu.<ref>{{cite web|url=http://www.tamale.climatemps.com/|title=Tamale Climate & Temperature|language=English|publisher=tamale.climatemps.com}}</ref> Saha ŋɔ [[Tamali]] nyɛla furila ni nyo n-kpa tiŋ' shɛli zaŋ chaŋ [[daabiligu]] polo West [[Africa]] yaɣili zaa. [[Suhudoo]] be [[Tamali]] ka mali tahama pam n-zaŋ ti [[daabihi.]] Tamalinima biɛh' suŋ ni saamba gbubibu polo nyɛla sokam ni di shɛhira ka lahi kpaŋsiri zosimli. [[Tamali]] m-pahi tiŋ' kara dibaata din galisi [[Ghana]]<ref>{{Cite web|title=Tamale – Travel guide at Wikivoyage|url=https://en.wikivoyage.org/wiki/Tamale|access-date=2021-11-15|website=en.wikivoyage.org|language=en}}</ref>. Ninvuɣ' biɛlim kamani 950,124 m-be [[Tamali]]. Di lahi nyɛla tiŋ' shɛli din zoori pam n-gari tinsi zaa din be [[West Africa]].<ref>{{cite web|url=https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/artikel.php?ID=270959|title=Tamale – West Africa’s Fastest Growing City|publisher=GhanaWeb|date=Sunday, 14 April 2013|language=English}}</ref><ref>{{cite web|url=https://population.mongabay.com/population/ghana/|title=Largest cities in Ghana|publisher=mongabay|language=English}}</ref> Tamalinima nyɛla ban nyee yo [[Pu'kparilim|pukparilim]], daabiligu n-lahi mali gumdi mibu mini kpakahili shitɔri<ref>{{Cite web|title=Tamale {{!}} Ghana {{!}} Britannica|url=https://www.britannica.com/place/Tamale-Ghana|access-date=2021-11-15|website=www.britannica.com|language=en}}</ref>. Pal' daa yila [[Kumahi]] n-kpa yaɣili ŋɔ n-ti gari [[Tamali]] tiŋ' puuni n-chaŋ [[Bolgatanga]], ka pal' chira yiri wulimpuɣili ni wulimluɣili na n-ti tuɣili. Ka [[Airport]] gba beni.[[Tamali]] nyɛla din zooi [[musuliminima|musulinima]] ka di zuɣu che ka jiŋa kalinli zooi tiŋa maa ni. Jiŋa kamani; [[Afa Ajura]] Jiŋli (Ambariyyah jiŋli), Amadiyyah jiŋli, Zaamiɣu jiŋli [[(Central Mosque)]] ni [[Afa Basha]] jiŋli (Nuuria mosque) n-ti pahi Manhaliya jiŋli ([[Afa Issah Bello]]) nyɛla niriba pam ni mi. [[Tamali]] mali zuliya balibu pam amaa [[Dagbamba]] n-galisi pam n-gari balli kam ban be Tamali<ref>{{Cite book|last=Eades|first=Jeremy Seymour|url=https://books.google.com.gh/books?id=IjlzSYnAKdQC&printsec=frontcover&dq=history+of+Tamale,+Ghana&hl=en&sa=X&redir_esc=y#v=onepage&q=history%20of%20Tamale,%20Ghana&f=false|title=Strangers and Traders: Yoruba Migrants, Markets, and the State in Northern Ghana|date=1994|publisher=Africa World Press|isbn=978-0-86543-420-2|language=en}}</ref>. == Taarihi == [[Tamali]] bɛla [[Ghana]] tudu polo, ka lahi za [[Ghana]] Tiŋzuɣiri ata sunsuuni tum kurumbuna saha. Di bala daansi ni [[Savannah Region]], [[Upper West Region]] ni [[North East Region]]. [[Vihigu]] wuhuya ni [[Tamali]] lɛbigimsim biɛɣukulo puuni n-galisi gari tiŋ kam [[West Africa]] zaa. Vihigu lahi wuhuya ni daabiligu, kɔhimma ni damma lahi zooya pam [[Tamali]]. [[Tamali]] mali nanima pam ka bɛ zuɣulana n-nyɛ Gukpe-naa. Gukpɛɣu mali tiŋkpansi pam ka lɛbigimsim paari di zaa<ref>{{Cite book|last=Bellwood-Howard|first=Imogen|url=https://books.google.com.gh/books?id=c-mpCgAAQBAJ&printsec=frontcover&dq=Tamale,+Ghana&hl=en&sa=X&redir_esc=y#v=onepage&q=Tamale,%20Ghana&f=false|title=Characteristics of Urban and Peri-urban Agriculture in West Africa: Results of an Exploratory Survey Conducted in Tamale (Ghana) and Ouagadougou (Burkina Faso)|last2=Häring|first2=Volker|last3=Karg|first3=Hanna|last4=Roessler|first4=Regina|last5=Schlesinger|first5=Johannes|last6=Shakya|first6=Martina|date=2015-10-06|publisher=International Water Management Institute (IWMI)|isbn=978-92-9090-821-0|language=en}}</ref><ref>{{Cite book|last=Bening|first=R. Bagulo|url=https://books.google.com.gh/books?id=6nKcAAAAMAAJ&q=history+of+Tamale,+Ghana&dq=history+of+Tamale,+Ghana&hl=en&sa=X&redir_esc=y|title=A History of Education in Northern Ghana, 1907-1976|date=1990|publisher=Ghana Universities Press|isbn=978-9964-3-0215-3|language=en}}</ref>. == Go n-gili == Tamali mali alepile paaki ti tali ka di bi waɣa ni Tamali tiŋpuuni. Alepile paaki ŋɔ n-zani ti tudu yaɣa ŋɔ zaa. Di mali alepilenima ka bɛ chani [[Ankara]], ka lahi mali alepilenima ka bɛ yiri Ankara kanna Tamali. Alepilenima ŋɔ shɛŋa n-nyɛ * [[African World Airlines|Africa World Airlines]] * [[Passion Airlines]] Tamali lahi mali lɔra bee loorinima kpɛbu shee, ka a yi yɛn go n-chaŋ Ghana tiŋzuɣu n-nya a ni tooi nya di loori ka di bi muɣisi a. Tamali mali lɔra ka di kuni tiŋsi kamani Ankara, Kumahi, [[Sunyani]], [[Tema]], [[Cape Coast]],[[Takoradi]], Ho, [[Bolgatanga]], [[Wa]], ni tiŋ shɛŋa din pahi. Loori teesanima shɛŋa n-nyɛ [[Metro Mass teesa]], [[Bus Stop]], [[Saŋkpaɣala teesa]], [[VVIP Legion]], [[Taxi Rank]], [[Abaabu teesa|Abaabuu teesa]]. Binshɛŋa nira ni ni tooi zaŋ n-gili Tamali n nyɛ; '''[[Yellow Yellow]]''': Di nyɛla cheche buɣim din nyɛ nabaata shɛli din ʒiri niriba anahi di puuni. Di yi ti niŋ ka daadama galisim paai niriba ayɔbu di puuni, bee n-yaɣi niriba anahi, din ŋuna di kpuɣimi yaɣi maa. Di kamanima zooya pam kamani; zaɣ' piɛlli, zaɣ' dozim, zaɣ' ʒee, zaɣ' sabinli, zaɣ' vakahili ni din pahi. '''Taxi:''' Di nyɛla loori saɣisinli n-kpuɣiri niriba anahi m-pahi ŋun duhiri maa zuɣu anu. == Mabi' Tinsi == Tamali mali mabiligu ni zɔsimli zaŋ chaŋ tiŋsi din be tiŋduya ni polo. Lala tiŋsi maa n nye: * Louisville, Kentucky din be [[United State of America]] la. * Fada N'gourma din be [[Burkina Faso]] tiŋ gbani la. * Commune II Niamey din be [[Niger]] tiŋgbani == Shikuru baŋsim == Tamali nyɛla din nyɛ baŋsim bɔbu shee n-ti sokam. Di mali karimbanima karinzɔŋ kara, shikuru bihi kura shikuruti nti pahi m mayaankalɛhi shikuruti. Tamali shikuruti galisim paagi 742 ka di puuni 94 n-nyɛ malaankalɛhi shikuruti, 304 primari shikuruti, 112 JHS shikuruti ni 14 SHS shikuruti. Tamali lahi mali nuuni tuumbaŋsim bɔhinbu shikuruti ka a ni tooi bɔhim baŋsim balibu kam n-di anfaani sɔhibiɛɣuni. :''Krimmin pahi: [[Tamali shikuruti]]'' == Ninvuɣu gahinda == * [[Mahamudu Bawumia]], bɛ dɔɣi o la yuuni 1963 ka o nyɛ tiŋgbani zuɣulaampaa nti Nana Akufu Addo ka lahi nyɛ siyaasa nira. * [[Haruna Iddrisu]] bɛ dɔɣi o la yuuni 1970 ka o nyɛ jintɔra zaŋ ti Tamale-South piibupiibu yaɣili n-lahi nyɛ toondana n-ti jintɔriba ban bi galisi jina duu.<ref>{{Cite web|title=Parliament of Ghana|url=https://www.parliament.gh/mps?mp=231|access-date=2021-11-16|website=www.parliament.gh}}</ref> * [[Ibrahim Basha|Sheikh Bayaan Ibrahim Basha]] * [[Alhassan Yahaya Seini]], alikaalimi mini legal aid kpɛma. * [[Mubarak Wakaso]], yuuni 1990 ka bɛ dɔɣi o ka o nyɛ boliŋmɛri baŋda.<ref>{{Cite web|title=Mubarak Wakaso, Biography|url=https://mobile.ghanaweb.com/person/Mubarak-Wakaso-5323|access-date=2021-11-16|website=mobile.ghanaweb.com}}</ref> * [[Abdul Majeed Waris]], bɛ dɔɣi o la yuuni 1991 ka o nyɛ boliŋmɛra.<ref>{{Cite web|title=Abdul Majeed Waris, Biography|url=https://mobile.ghanaweb.com/person/Abdul-Majeed-Waris-5356|access-date=2021-11-16|website=mobile.ghanaweb.com}}</ref> * [[Fancy Gadam]], yiliyiina ka bɛ dɔɣi o yuuni 1988. * [[Saeed Abubakr Zakaria|Saeed Abubakar Zakaria]]. *[[Abdul Rahman Baba]], o nyɛla bɔli'ŋmɛra, bɛ dɔɣi la yuuni 1994 silimin gɔli July daa baa ayi dali == Tuma == Tuun'shɛŋa Tamali nim ni zooi kabi tumda n-nyɛ kpaluu tuma, teela, ni fita tali. Din lahi pahi n-nyɛ macheligu, nakɔhigu, daabiligu, tanmɛbo, kaapinta tuma, weera tuma, peenta tuma, anfooni yaabu tuma, kperigu kperibu tuma, bindira kɔhibu, loori duhibu tuma ni pukparilim<ref>{{Cite book|last=MacGaffey|first=Wyatt|url=https://books.google.com.gh/books?id=6MQ-5Elyg2kC&printsec=frontcover&dq=history+of+Tamale,+Ghana&hl=en&sa=X&ved=2ahUKEwiRxLXIz5v1AhXMCuwKHXLTAUwQ6AF6BAgKEAI#v=onepage&q=history%20of%20Tamale,%20Ghana&f=false|title=Chiefs, Priests, and Praise-singers: History, Politics, and Land Ownership in Northern Ghana|date=2013|publisher=University of Virginia Press|isbn=978-0-8139-3386-3|language=en}}</ref>. == Dahi din be Tamali tingbani == Tamali nyɛla tiŋ shɛli din mali dahi pam, Dahi maa shɛŋa n-nyɛ; * Tamali Dakurili li *Abaaboo daa *Picona daa *Lamashaɣu daa<ref>{{Cite web|title=Tamale central market, Ghana {{!}} Africa, Ghana, African life|url=https://www.pinterest.com/pin/382806037065419686/|access-date=2021-11-16|website=www.pinterest.com|language=en}}</ref> *Kakpaɣiyili daa *Guu daa (niɣi daa) *Kalpohin daa *Kukuo daa * == Piibupiibu jintɔri yaɣa din be Tamali == Tamali nyɛla tiŋ shɛli din mali piibupiibu yaɣa anahi; ŋan nima n-nyɛ: # [[Tamali Central]] piibupiibu yaɣili # [[Tamali North]] piibupiibu yaɣili # [[Sagnarigu]] piibupiibu yaɣili<ref>{{Cite web|title=Parliament of Ghana|url=https://www.parliament.gh/mps?mp=233|access-date=2021-11-16|website=www.parliament.gh}}</ref> # [[Tamale South Constituency|Tamali South]] piibupiibu yaɣili # == Lahibali wuligibu teesa tuma duri == Biɛɣu kulo kam Tamali tingbani lahibaya tuma duri kuli pahirimi, Lahibaya teesanima ŋɔ pula buyi, walansi (Radio) teesanima mini ninliha kpanjɔɣu (TV) teesanima. '''TV teesa''' shɛŋa din be Tamali n-nyɛ; # Sagani TV # NTV # Zaa TV # Might TV. '''Radio teesa''' shɛŋa din be Tamali n-nyɛ; # Fiila FM 89.3 Mhz # Radio Savanna 91.3 Mhz # Zaa Radio 99.3 Mhz # Bishara Radio 97.7 Mhz # Justice FM 98.5 Mhz # Diamond 93.7 Mhz # North Star 92.1 Mhz # Radio Tamale 91.7 Mhz #Kesmi FM 107.1&nbsp;MHz #Neesim FM 100.1&nbsp;MHz #Suhupiɛlli Radio 103.3&nbsp;MHz #Gbangu FM 97.3&nbsp;MHz #Amana Radio 96.3&nbsp;MHz #123 Radio 99.7&nbsp;MHz #ABC Radio 100.9&nbsp;MHz #Angel FM 96.9&nbsp;MHz #Dagban Radio 102.5 #Kingdom Fm #Tawasul FM 95.7 == Pal' dahi din be Tamali == * Tamali zaŋ chaŋ [[Bolgatanga|Bolga]] palli * Tamali zaŋ chaŋ [[Kumahi|Kumasi]] palli * Tamali zaŋ chaŋ [[Salaga]] palli * Tamali zaŋ chaŋ [[Naya]] (Yendi) palli *Tamali zaŋ chaŋ [[Nantɔŋ|Nanton]] palli *Aboabo zaŋ chaŋ [[Nyohini]] palli *Aboabo zaŋ chaŋ [[Choggu]] palli *Tamali zaŋ chaŋ Daboya palli *Tamali zaŋ chaŋ Kumbungu palli *Tamali zaŋ chaŋ [[Tolon]] palli == Foŋdi mini tiŋkpaŋsi == Tamali bɔba pula bu nahi zuƔu. Bɔba maa n-nyɛ Tamali-north constituency, Tamali-south constituency, Tamali-central constituency n-ti pahi Sagnarigu constituency. Foŋdi mini tiŋkpaŋsi ŋan be constituency nim ŋɔ ni shɛŋa n-nyɛ [[Lamashaɣu]], [[Jisonaayili]], [[Banvum|Banvim]], [[Yapalisi]], Katariga, Gumbihini, Chaŋli, Ni din kam kpalim. : ''Yulimi [[Tamale foŋdi mini tiŋkpaŋsi]] zaa kpɛ'' == Dundɔŋni Gomnanti == Tamali mali la gominanti kpeen' so bɛ ni boli meyor la ka meyor maa sani yaa pam nyɛla din be o nuu ni ka o tumdi zaani [[gominanti]]. Mayor maa nyɛla [[Ghana]] tiŋgbani zuɣulana ni pii so ka o lee kuna ka kaansili (council) kpamba  ti saɣi ti o. Tɔ amaa punpɔŋɔ salo ban be Tamali yɛliya ni di tu ni di yi pa nyɛla salo zaa  piibu din yɛn kpaŋsi o kpamli maa ka che n-ti li dariza. Punpɔŋɔ Tamali mayor nyɛla [[Sule Salifu|Hon. Sule Salifu]].<ref>{{Cite web|title=I will consult broadly - New Mayor of Tamale - MyJoyOnline.com|url=https://www.myjoyonline.com/i-will-consult-broadly-new-mayor-of-tamale/|access-date=2021-11-15|website=www.myjoyonline.com|language=en-US}}</ref> maa nyɛla din zani ti dundɔŋ ni jintɔri duu (local Parliament) ka lahi zani ti dundɔŋ ni kpamba (local executive). == Dundɔŋni Gɔmnanti Kura == #Hon Sule Salifu == Saha Taɣibu Tamali puuni == Tamali mali la shɛɣini mini wuuni yuuni kam puuni, ka di be koppen's climate pubu ni. Tamali saa piini la silimin goli [[April]] hali ti kpa [[September]] bee [[October]] ka di yaa be [[July]] mini [[August]] ni. Wuuni mi piini la silimin gɔli November nti kpe April Piligu. Tamali mali la saha di baa ayi yuuni kam puuni. Dini n nyɛ '''Siɣili Saha''' Siɣili saha ka pukpariba gbandi ni bi kɔ. Saha ŋɔ, saa pilindi la mibu. Saa piligiri la silimin gɔli [[April]] zaŋ chaŋ silimin gɔli [[June]], di saha pukpariba kɔya ka biri bimbira ka shaɣu naan shɛi. Shaɣu shɛɛri la silimin gɔli [[July]] hali ni silimin gɔli [[September]] sunsuuni. '''Wuuni Saha''' Saha ŋɔ ka pukpariba kpuɣiri bindira. Wuuni pilindi la silimin gɔli [[October]] saha zaŋ hali ni silimin gɔli [[April]]. Di pilindimi ni wuntaŋ yaɣi yaɣi saha din gbai silimin gɔli [[October]] haali ni silimin gɔli [[December]] sunsuuni, ka kikaa mi dɛi hali ni silimin gɔli [[March]]. Din saha walugu gba dɛɛi n zaŋ kpɛ siɣili saha.<ref>{{Cite web|title=University for Development Studies, Tamale, Ghana {{!}} Climate Change and Food Security - Academia.edu|url=https://universityfordevelopmentstudies.academia.edu/Departments/Climate_Change_and_Food_Security/Documents|access-date=2021-11-16|website=universityfordevelopmentstudies.academia.edu}}</ref> Wuuni saha nyɛla tankpagbuligu ni tooi zooi pam ka di nyɛla mori mini tihi zaa kuumi. <center> {{Weather box |location = Tamale |single line = Yes |metric first = Yes |Jan record high C = 40.0 |Feb record high C = 41.5 |Mar record high C = 42.7 |Apr record high C = 42.8 |May record high C = 40.2 |Jun record high C = 37.8 |Jul record high C = 35.6 |Aug record high C = 35.4 |Sep record high C = 34.8 |Oct record high C = 38.2 |Nov record high C = 39.2 |Dec record high C = 38.6 |year record high C = 42.8 |Jan high C = 35.4 |Feb high C = 36.9 |Mar high C = 37.1 |Apr high C = 35.4 |May high C = 33.6 |Jun high C = 31.1 |Jul high C = 29.8 |Aug high C = 29.2 |Sep high C = 29.9 |Oct high C = 32.2 |Nov high C = 34.8 |Dec high C = 34.9 |year high C = 33.4 |Jan mean C = 27.9 |Feb mean C = 30.1 |Mar mean C = 30.9 |Apr mean C = 29.8 |May mean C = 28.6 |Jun mean C = 26.8 |Jul mean C = 26.0 |Aug mean C = 25.8 |Sep mean C = 25.9 |Oct mean C = 27.3 |Nov mean C = 28.2 |Dec mean C = 27.5 |year mean C = 27.9 |Jan low C = 20.4 |Feb low C = 22.8 |Mar low C = 24.6 |Apr low C = 24.6 |May low C = 23.6 |Jun low C = 22.5 |Jul low C = 22.1 |Aug low C = 21.9 |Sep low C = 21.8 |Oct low C = 21.9 |Nov low C = 21.6 |Dec low C = 20.3 |year low C = 22.3 |Jan record low C = 15.0 |Feb record low C = 16.1 |Mar record low C = 18.9 |Apr record low C = 19.4 |May record low C = 18.9 |Jun record low C = 18.9 |Jul record low C = 18.3 |Aug record low C = 18.9 |Sep record low C = 18.9 |Oct record low C = 18.9 |Nov record low C = 16.1 |Dec record low C = 13.9 |year record low C = 13.9 |precipitation colour = green |Jan precipitation mm = 4 |Feb precipitation mm = 12 |Mar precipitation mm = 48 |Apr precipitation mm = 88 |May precipitation mm = 112 |Jun precipitation mm = 146 |Jul precipitation mm = 142 |Aug precipitation mm = 198 |Sep precipitation mm = 231 |Oct precipitation mm = 92 |Nov precipitation mm = 14 |Dec precipitation mm = 3 |year precipitation mm = 1090 |unit precipitation days = 0.3 mm |Jan precipitation days = 1 |Feb precipitation days = 1 |Mar precipitation days = 4 |Apr precipitation days = 7 |May precipitation days = 10 |Jun precipitation days = 12 |Jul precipitation days = 13 |Aug precipitation days = 15 |Sep precipitation days = 19 |Oct precipitation days = 12 |Nov precipitation days = 2 |Dec precipitation days = 1 |year precipitation days = 97 |Jan humidity = 27 |Feb humidity = 32 |Mar humidity = 45 |Apr humidity = 61 |May humidity = 70 |Jun humidity = 77 |Jul humidity = 80 |Aug humidity = 79 |Sep humidity = 80 |Oct humidity = 74 |Nov humidity = 59 |Dec humidity = 40 |year humidity = 60 |Jan sun = 266.6 |Feb sun = 237.3 |Mar sun = 251.1 |Apr sun = 231.0 |May sun = 248.0 |Jun sun = 204.0 |Jul sun = 161.2 |Aug sun = 139.5 |Sep sun = 156.0 |Oct sun = 260.4 |Nov sun = 282.0 |Dec sun = 272.8 |year sun = |Jand sun = 8.6 |Febd sun = 8.4 |Mard sun = 8.1 |Aprd sun = 7.7 |Mayd sun = 8.0 |Jund sun = 6.8 |Juld sun = 5.2 |Augd sun = 4.5 |Sepd sun = 5.2 |Octd sun = 8.4 |Novd sun = 9.4 |Decd sun = 8.8 |yeard sun = 7.4 |source 1 = [[Deutscher Wetterdienst]]<ref name = DWD> {{cite web | url = http://www.dwd.de/DWD/klima/beratung/ak/ak_654180_kt.pdf | title = Klimatafel von Tamales / Ghana | work = Baseline climate means (1961-1990) from stations all over the world | publisher = Deutscher Wetterdienst | language = de | access-date = 18 October 2016}}</ref> }} </center> == Feera duri din be Tamali == Tamali nyɛla din mali feera duri pam, ka di pam nyɛla ban kpuɣiri tumtumdiba n niŋdi dinni. Di shɛŋa n-nyɛ Anashaara Tiles, Malitima n-ti pahi Wun-nam company Ltd. : ''Krimmin pahi: [[Tamale feera duri]]'' == Banki tuma duri == Tamali nyɛla tiŋ sheli Banki tuma duri ni zooi pam, shɛŋa nyɛla Gomnanti ni su shɛli ka shɛŋa nyɛ salinima gba ni su shɛli. Banki shɛŋa din be Tamali n-nyɛ [[Ghana Commercial Bank Ltd]] (GCB)<ref>{{Cite web|title=Banks companies in Tamale, Ghana - Page 1 - GhPlaces|url=https://ghplaces.com/Tamale/list/banks/c-884-273-1|access-date=2021-11-17|website=ghplaces.com}}</ref>, [[National Investment Bank]] ni [[Zenith Bank]]. : ''Karimmi pahi: [[Tamale banki tuma duri]]'' == Alepile paaki == Alepile paaki nyɛla bɛ ni daa zali ka di yabili nyɛ din kpaŋsiri linjimanima tuma [[dunia]] tɔbu shɛli din daa ŋme m-pahiri ayi la saha (World War II). [[Matuuka yiɣirigu]] lubu shee polo daa nyɛla bɛ ni bɔ shɛli Nyohini, kamani maali ayi Nuzaa Tamali yaɣili December,1940<ref>{{Cite web|title=Tamale Airport – GACL|url=https://www.gacl.com.gh/tamale-airport/|access-date=2021-11-15|language=en}}</ref>. Tuuli Gomnanti zaŋ ti Ghana tingbani daa dihi o nuu gbana zuɣu ni bɛ mɛ airport shɛli din nyɛ din ni tooi yi Dunia luɣili kam ni di zaŋ zali [[linjimanima]] maali pinyini Tamali wulimpuhili ni di zaŋ baŋsi di sochibisi zaashee/anfaani.<ref>{{Citation|title=Tamale Airport|date=2021-10-31|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Tamale_Airport&oldid=1052898804|work=Wikipedia|language=en|access-date=2021-11-15}}</ref> Di ni daa pili viɛnyɛla maa zuɣu, di daa ti chemi zali ni bɛ ni daa ŋme m-paai gomnanti di saha maa yuuni 1996 la. == Alaafee tuma duri == Tamali nyɛla tiŋ shɛli din mali alaafee tuma duri pam, di shɛŋa n-nyɛ; # KABSAD Scientific Hospital # Kalpohini Health Centre # Bagabaga CHPS Zone # Tamale West Hospital<ref>{{Cite web|title=Tamale West Hospital • Hospitals - Public • Tamale, Tamale|url=https://www.medpages.info/sf/index.php?page=organisation&orgcode=301633|access-date=2021-11-19|website=www.medpages.info}}</ref> # Tamale Central Hospital<ref>{{Cite web|title=Ghanahospitals.org|url=http://www.ghanahospitals.org/regions/district_facilities.php?r=northern&d=tamale%20municipal|access-date=2021-11-19|website=www.ghanahospitals.org}}</ref> # [[Lahabali kɔligu:Tamale Teaching Hospital 18.jpg|thumb|Tamale Teaching Hospital]]Tamale Teaching Hospital<ref>{{Cite web|title=Hospitals in Tamale: List of Health Facilities in Northern Region - Contact Details - YellGh.com|url=https://yellgh.com/hospitals-in-tamale-list-of-health-facilities-in-northern-region/|access-date=2021-11-19|language=en-GB}}</ref> # Bilpiela Health Centre #Kpanvo CHPS Zone #Vittin RCH #Malshegu CHPS Zone #Garizegu CHPS Zone #Lahagu CHPS #DUNGU CHPS ZONE #Habanna Medical Center #Rabito Clinic #God's care community hospital<ref>{{Cite web|title=God Cares Community Hospital, Northern|url=https://vymaps.com/GH/God-Cares-Community-Hospital-O6644165408/|access-date=2021-11-19|website=vymaps.com}}</ref> #Nyohini clinic #Gbambaya clinic #Marshal Medical Centre Limited #Mansusu Clinic and Diagnostic Centre #St Lucy Polyclinic == Tuunshɛŋa din na tumda == * * * [[Tamale interchange]] din saɣi naabu kaman vaabu pihinii pubu kobgi puuni. Tahama beni n wuhi ni tuma ŋɔ nyɛla din yɛn naai yuuni 2021 bahigu.<ref>{{Cite web|last=Bureau|first=Communications|title=Tamale Interchange 80% Complete; Tamale-Daboya Road To Be Completed In November 2023|url=https://presidency.gov.gh/index.php/briefing-room/news-style-2/1980-tamale-interchange-80-complete-tamale-daboya-road-to-be-completed-in-november-2023|access-date=2021-11-15|website=presidency.gov.gh|language=en-gb}}</ref> * Tamale International Airport phase two la nyɛla beni na tumdi shɛli. * Vitting Harbour & Mall * == Saamba Du' gbɛra == 1. Picona Hotel 2. Radarch Lodge and Conference Centre 3. Miricha Hotel 4. Nim Avenue 5. Modern City Hotel 6. Sabonkudi estates 7. Regal hotel 8. Target Hills hotel 9. Pioneer lodge 10. B Sheini hotel 11. Naat guesthouse 12. Ganaa hotel 13. Global dream hotel 14. Mariam hotel 15. Walji lodge == Anfoonima == <gallery mode="packed" widths="150" heights="200"> Lahabali kɔligu:Road, Tamale.jpg|<center>Tamali palli</center> Lahabali kɔligu:Highway, Tamale.jpg|<center>Tamali palli daa</center> Lahabali kɔligu:Stadium tamale2.jpg|<center>Tamali yiɣi jam paaki</center> Lahabali kɔligu:Tamale fashion week 2020 2.jpg|<center>Tamale fashion week</center> Lahabali kɔligu:Agriculture Factory, Tamale.jpg|<center>Agriculture Factory in Tamale</center> Lahabali kɔligu:Tamale Teaching Hospital 4.jpg|<center>[[Tamale Teaching Hospital|Tamali ashipti titali]]</center> Lahabali kɔligu:Tamale Airport, Northern Ghana.jpg|<center>Alapele paaki</center> Lahabali kɔligu:Aboabo-market Tamale.jpg|<center>Abaaboo daa</center> Lahabali kɔligu:Tamale Central.jpg|<center>Tamali sunsuuni</center> </gallery> == Kundivihira == <references responsive="" /> [[Pubu:Ghana bɔba tinzuɣa]] [[Pubu:C-Class]] [[Pubu:Tiŋsi]] [[Pubu:Africa]] [[Pubu:Lahabaya zaa]] tdobf9wb3kr5q7desj3lgdig2yv4fzq 42694 42693 2022-08-15T23:31:50Z IDDRISU ABDUL-KADIR NINDOO 1815 /* Go n-gili */ Link wikitext text/x-wiki {{Databox}} {{C-Class}} '''Tamali''' n-nyɛ [[Northern Region|Northern region]] din be [[Ghana]] la tinzuɣu.<ref>{{cite web|url=http://www.tamale.climatemps.com/|title=Tamale Climate & Temperature|language=English|publisher=tamale.climatemps.com}}</ref> Saha ŋɔ [[Tamali]] nyɛla furila ni nyo n-kpa tiŋ' shɛli zaŋ chaŋ [[daabiligu]] polo West [[Africa]] yaɣili zaa. [[Suhudoo]] be [[Tamali]] ka mali tahama pam n-zaŋ ti [[daabihi.]] Tamalinima biɛh' suŋ ni saamba gbubibu polo nyɛla sokam ni di shɛhira ka lahi kpaŋsiri zosimli. [[Tamali]] m-pahi tiŋ' kara dibaata din galisi [[Ghana]]<ref>{{Cite web|title=Tamale – Travel guide at Wikivoyage|url=https://en.wikivoyage.org/wiki/Tamale|access-date=2021-11-15|website=en.wikivoyage.org|language=en}}</ref>. Ninvuɣ' biɛlim kamani 950,124 m-be [[Tamali]]. Di lahi nyɛla tiŋ' shɛli din zoori pam n-gari tinsi zaa din be [[West Africa]].<ref>{{cite web|url=https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/artikel.php?ID=270959|title=Tamale – West Africa’s Fastest Growing City|publisher=GhanaWeb|date=Sunday, 14 April 2013|language=English}}</ref><ref>{{cite web|url=https://population.mongabay.com/population/ghana/|title=Largest cities in Ghana|publisher=mongabay|language=English}}</ref> Tamalinima nyɛla ban nyee yo [[Pu'kparilim|pukparilim]], daabiligu n-lahi mali gumdi mibu mini kpakahili shitɔri<ref>{{Cite web|title=Tamale {{!}} Ghana {{!}} Britannica|url=https://www.britannica.com/place/Tamale-Ghana|access-date=2021-11-15|website=www.britannica.com|language=en}}</ref>. Pal' daa yila [[Kumahi]] n-kpa yaɣili ŋɔ n-ti gari [[Tamali]] tiŋ' puuni n-chaŋ [[Bolgatanga]], ka pal' chira yiri wulimpuɣili ni wulimluɣili na n-ti tuɣili. Ka [[Airport]] gba beni.[[Tamali]] nyɛla din zooi [[musuliminima|musulinima]] ka di zuɣu che ka jiŋa kalinli zooi tiŋa maa ni. Jiŋa kamani; [[Afa Ajura]] Jiŋli (Ambariyyah jiŋli), Amadiyyah jiŋli, Zaamiɣu jiŋli [[(Central Mosque)]] ni [[Afa Basha]] jiŋli (Nuuria mosque) n-ti pahi Manhaliya jiŋli ([[Afa Issah Bello]]) nyɛla niriba pam ni mi. [[Tamali]] mali zuliya balibu pam amaa [[Dagbamba]] n-galisi pam n-gari balli kam ban be Tamali<ref>{{Cite book|last=Eades|first=Jeremy Seymour|url=https://books.google.com.gh/books?id=IjlzSYnAKdQC&printsec=frontcover&dq=history+of+Tamale,+Ghana&hl=en&sa=X&redir_esc=y#v=onepage&q=history%20of%20Tamale,%20Ghana&f=false|title=Strangers and Traders: Yoruba Migrants, Markets, and the State in Northern Ghana|date=1994|publisher=Africa World Press|isbn=978-0-86543-420-2|language=en}}</ref>. == Taarihi == [[Tamali]] bɛla [[Ghana]] tudu polo, ka lahi za [[Ghana]] Tiŋzuɣiri ata sunsuuni tum kurumbuna saha. Di bala daansi ni [[Savannah Region]], [[Upper West Region]] ni [[North East Region]]. [[Vihigu]] wuhuya ni [[Tamali]] lɛbigimsim biɛɣukulo puuni n-galisi gari tiŋ kam [[West Africa]] zaa. Vihigu lahi wuhuya ni daabiligu, kɔhimma ni damma lahi zooya pam [[Tamali]]. [[Tamali]] mali nanima pam ka bɛ zuɣulana n-nyɛ Gukpe-naa. Gukpɛɣu mali tiŋkpansi pam ka lɛbigimsim paari di zaa<ref>{{Cite book|last=Bellwood-Howard|first=Imogen|url=https://books.google.com.gh/books?id=c-mpCgAAQBAJ&printsec=frontcover&dq=Tamale,+Ghana&hl=en&sa=X&redir_esc=y#v=onepage&q=Tamale,%20Ghana&f=false|title=Characteristics of Urban and Peri-urban Agriculture in West Africa: Results of an Exploratory Survey Conducted in Tamale (Ghana) and Ouagadougou (Burkina Faso)|last2=Häring|first2=Volker|last3=Karg|first3=Hanna|last4=Roessler|first4=Regina|last5=Schlesinger|first5=Johannes|last6=Shakya|first6=Martina|date=2015-10-06|publisher=International Water Management Institute (IWMI)|isbn=978-92-9090-821-0|language=en}}</ref><ref>{{Cite book|last=Bening|first=R. Bagulo|url=https://books.google.com.gh/books?id=6nKcAAAAMAAJ&q=history+of+Tamale,+Ghana&dq=history+of+Tamale,+Ghana&hl=en&sa=X&redir_esc=y|title=A History of Education in Northern Ghana, 1907-1976|date=1990|publisher=Ghana Universities Press|isbn=978-9964-3-0215-3|language=en}}</ref>. == Go n-gili == [[Tamali]] mali alepile paaki ti tali ka di bi waɣa ni Tamali tiŋpuuni. Alepile paaki ŋɔ n-zani ti tudu yaɣa ŋɔ zaa. Di mali alepilenima ka bɛ chani [[Ankara]], ka lahi mali alepilenima ka bɛ yiri Ankara kanna Tamali. Alepilenima ŋɔ shɛŋa n-nyɛ * [[African World Airlines|Africa World Airlines]] * [[Passion Airlines]] Tamali lahi mali lɔra bee loorinima kpɛbu shee, ka a yi yɛn go n-chaŋ Ghana tiŋzuɣu n-nya a ni tooi nya di loori ka di bi muɣisi a. Tamali mali lɔra ka di kuni tiŋsi kamani Ankara, Kumahi, [[Sunyani]], [[Tema]], [[Cape Coast]],[[Takoradi]], Ho, [[Bolgatanga]], [[Wa]], ni tiŋ shɛŋa din pahi. Loori teesanima shɛŋa n-nyɛ [[Metro Mass teesa]], [[Bus Stop]], [[Saŋkpaɣala teesa]], [[VVIP Legion]], [[Taxi Rank]], [[Abaabu teesa|Abaabuu teesa]]. Binshɛŋa nira ni ni tooi zaŋ n-gili Tamali n nyɛ; '''[[Yellow Yellow]]''': Di nyɛla cheche buɣim din nyɛ nabaata shɛli din ʒiri niriba anahi di puuni. Di yi ti niŋ ka daadama galisim paai niriba ayɔbu di puuni, bee n-yaɣi niriba anahi, din ŋuna di kpuɣimi yaɣi maa. Di kamanima zooya pam kamani; zaɣ' piɛlli, zaɣ' dozim, zaɣ' ʒee, zaɣ' sabinli, zaɣ' vakahili ni din pahi. '''Taxi:''' Di nyɛla loori saɣisinli n-kpuɣiri niriba anahi m-pahi ŋun duhiri maa zuɣu anu. == Mabi' Tinsi == Tamali mali mabiligu ni zɔsimli zaŋ chaŋ tiŋsi din be tiŋduya ni polo. Lala tiŋsi maa n nye: * Louisville, Kentucky din be [[United State of America]] la. * Fada N'gourma din be [[Burkina Faso]] tiŋ gbani la. * Commune II Niamey din be [[Niger]] tiŋgbani == Shikuru baŋsim == Tamali nyɛla din nyɛ baŋsim bɔbu shee n-ti sokam. Di mali karimbanima karinzɔŋ kara, shikuru bihi kura shikuruti nti pahi m mayaankalɛhi shikuruti. Tamali shikuruti galisim paagi 742 ka di puuni 94 n-nyɛ malaankalɛhi shikuruti, 304 primari shikuruti, 112 JHS shikuruti ni 14 SHS shikuruti. Tamali lahi mali nuuni tuumbaŋsim bɔhinbu shikuruti ka a ni tooi bɔhim baŋsim balibu kam n-di anfaani sɔhibiɛɣuni. :''Krimmin pahi: [[Tamali shikuruti]]'' == Ninvuɣu gahinda == * [[Mahamudu Bawumia]], bɛ dɔɣi o la yuuni 1963 ka o nyɛ tiŋgbani zuɣulaampaa nti Nana Akufu Addo ka lahi nyɛ siyaasa nira. * [[Haruna Iddrisu]] bɛ dɔɣi o la yuuni 1970 ka o nyɛ jintɔra zaŋ ti Tamale-South piibupiibu yaɣili n-lahi nyɛ toondana n-ti jintɔriba ban bi galisi jina duu.<ref>{{Cite web|title=Parliament of Ghana|url=https://www.parliament.gh/mps?mp=231|access-date=2021-11-16|website=www.parliament.gh}}</ref> * [[Ibrahim Basha|Sheikh Bayaan Ibrahim Basha]] * [[Alhassan Yahaya Seini]], alikaalimi mini legal aid kpɛma. * [[Mubarak Wakaso]], yuuni 1990 ka bɛ dɔɣi o ka o nyɛ boliŋmɛri baŋda.<ref>{{Cite web|title=Mubarak Wakaso, Biography|url=https://mobile.ghanaweb.com/person/Mubarak-Wakaso-5323|access-date=2021-11-16|website=mobile.ghanaweb.com}}</ref> * [[Abdul Majeed Waris]], bɛ dɔɣi o la yuuni 1991 ka o nyɛ boliŋmɛra.<ref>{{Cite web|title=Abdul Majeed Waris, Biography|url=https://mobile.ghanaweb.com/person/Abdul-Majeed-Waris-5356|access-date=2021-11-16|website=mobile.ghanaweb.com}}</ref> * [[Fancy Gadam]], yiliyiina ka bɛ dɔɣi o yuuni 1988. * [[Saeed Abubakr Zakaria|Saeed Abubakar Zakaria]]. *[[Abdul Rahman Baba]], o nyɛla bɔli'ŋmɛra, bɛ dɔɣi la yuuni 1994 silimin gɔli July daa baa ayi dali == Tuma == Tuun'shɛŋa Tamali nim ni zooi kabi tumda n-nyɛ kpaluu tuma, teela, ni fita tali. Din lahi pahi n-nyɛ macheligu, nakɔhigu, daabiligu, tanmɛbo, kaapinta tuma, weera tuma, peenta tuma, anfooni yaabu tuma, kperigu kperibu tuma, bindira kɔhibu, loori duhibu tuma ni pukparilim<ref>{{Cite book|last=MacGaffey|first=Wyatt|url=https://books.google.com.gh/books?id=6MQ-5Elyg2kC&printsec=frontcover&dq=history+of+Tamale,+Ghana&hl=en&sa=X&ved=2ahUKEwiRxLXIz5v1AhXMCuwKHXLTAUwQ6AF6BAgKEAI#v=onepage&q=history%20of%20Tamale,%20Ghana&f=false|title=Chiefs, Priests, and Praise-singers: History, Politics, and Land Ownership in Northern Ghana|date=2013|publisher=University of Virginia Press|isbn=978-0-8139-3386-3|language=en}}</ref>. == Dahi din be Tamali tingbani == Tamali nyɛla tiŋ shɛli din mali dahi pam, Dahi maa shɛŋa n-nyɛ; * Tamali Dakurili li *Abaaboo daa *Picona daa *Lamashaɣu daa<ref>{{Cite web|title=Tamale central market, Ghana {{!}} Africa, Ghana, African life|url=https://www.pinterest.com/pin/382806037065419686/|access-date=2021-11-16|website=www.pinterest.com|language=en}}</ref> *Kakpaɣiyili daa *Guu daa (niɣi daa) *Kalpohin daa *Kukuo daa * == Piibupiibu jintɔri yaɣa din be Tamali == Tamali nyɛla tiŋ shɛli din mali piibupiibu yaɣa anahi; ŋan nima n-nyɛ: # [[Tamali Central]] piibupiibu yaɣili # [[Tamali North]] piibupiibu yaɣili # [[Sagnarigu]] piibupiibu yaɣili<ref>{{Cite web|title=Parliament of Ghana|url=https://www.parliament.gh/mps?mp=233|access-date=2021-11-16|website=www.parliament.gh}}</ref> # [[Tamale South Constituency|Tamali South]] piibupiibu yaɣili # == Lahibali wuligibu teesa tuma duri == Biɛɣu kulo kam Tamali tingbani lahibaya tuma duri kuli pahirimi, Lahibaya teesanima ŋɔ pula buyi, walansi (Radio) teesanima mini ninliha kpanjɔɣu (TV) teesanima. '''TV teesa''' shɛŋa din be Tamali n-nyɛ; # Sagani TV # NTV # Zaa TV # Might TV. '''Radio teesa''' shɛŋa din be Tamali n-nyɛ; # Fiila FM 89.3 Mhz # Radio Savanna 91.3 Mhz # Zaa Radio 99.3 Mhz # Bishara Radio 97.7 Mhz # Justice FM 98.5 Mhz # Diamond 93.7 Mhz # North Star 92.1 Mhz # Radio Tamale 91.7 Mhz #Kesmi FM 107.1&nbsp;MHz #Neesim FM 100.1&nbsp;MHz #Suhupiɛlli Radio 103.3&nbsp;MHz #Gbangu FM 97.3&nbsp;MHz #Amana Radio 96.3&nbsp;MHz #123 Radio 99.7&nbsp;MHz #ABC Radio 100.9&nbsp;MHz #Angel FM 96.9&nbsp;MHz #Dagban Radio 102.5 #Kingdom Fm #Tawasul FM 95.7 == Pal' dahi din be Tamali == * Tamali zaŋ chaŋ [[Bolgatanga|Bolga]] palli * Tamali zaŋ chaŋ [[Kumahi|Kumasi]] palli * Tamali zaŋ chaŋ [[Salaga]] palli * Tamali zaŋ chaŋ [[Naya]] (Yendi) palli *Tamali zaŋ chaŋ [[Nantɔŋ|Nanton]] palli *Aboabo zaŋ chaŋ [[Nyohini]] palli *Aboabo zaŋ chaŋ [[Choggu]] palli *Tamali zaŋ chaŋ Daboya palli *Tamali zaŋ chaŋ Kumbungu palli *Tamali zaŋ chaŋ [[Tolon]] palli == Foŋdi mini tiŋkpaŋsi == Tamali bɔba pula bu nahi zuƔu. Bɔba maa n-nyɛ Tamali-north constituency, Tamali-south constituency, Tamali-central constituency n-ti pahi Sagnarigu constituency. Foŋdi mini tiŋkpaŋsi ŋan be constituency nim ŋɔ ni shɛŋa n-nyɛ [[Lamashaɣu]], [[Jisonaayili]], [[Banvum|Banvim]], [[Yapalisi]], Katariga, Gumbihini, Chaŋli, Ni din kam kpalim. : ''Yulimi [[Tamale foŋdi mini tiŋkpaŋsi]] zaa kpɛ'' == Dundɔŋni Gomnanti == Tamali mali la gominanti kpeen' so bɛ ni boli meyor la ka meyor maa sani yaa pam nyɛla din be o nuu ni ka o tumdi zaani [[gominanti]]. Mayor maa nyɛla [[Ghana]] tiŋgbani zuɣulana ni pii so ka o lee kuna ka kaansili (council) kpamba  ti saɣi ti o. Tɔ amaa punpɔŋɔ salo ban be Tamali yɛliya ni di tu ni di yi pa nyɛla salo zaa  piibu din yɛn kpaŋsi o kpamli maa ka che n-ti li dariza. Punpɔŋɔ Tamali mayor nyɛla [[Sule Salifu|Hon. Sule Salifu]].<ref>{{Cite web|title=I will consult broadly - New Mayor of Tamale - MyJoyOnline.com|url=https://www.myjoyonline.com/i-will-consult-broadly-new-mayor-of-tamale/|access-date=2021-11-15|website=www.myjoyonline.com|language=en-US}}</ref> maa nyɛla din zani ti dundɔŋ ni jintɔri duu (local Parliament) ka lahi zani ti dundɔŋ ni kpamba (local executive). == Dundɔŋni Gɔmnanti Kura == #Hon Sule Salifu == Saha Taɣibu Tamali puuni == Tamali mali la shɛɣini mini wuuni yuuni kam puuni, ka di be koppen's climate pubu ni. Tamali saa piini la silimin goli [[April]] hali ti kpa [[September]] bee [[October]] ka di yaa be [[July]] mini [[August]] ni. Wuuni mi piini la silimin gɔli November nti kpe April Piligu. Tamali mali la saha di baa ayi yuuni kam puuni. Dini n nyɛ '''Siɣili Saha''' Siɣili saha ka pukpariba gbandi ni bi kɔ. Saha ŋɔ, saa pilindi la mibu. Saa piligiri la silimin gɔli [[April]] zaŋ chaŋ silimin gɔli [[June]], di saha pukpariba kɔya ka biri bimbira ka shaɣu naan shɛi. Shaɣu shɛɛri la silimin gɔli [[July]] hali ni silimin gɔli [[September]] sunsuuni. '''Wuuni Saha''' Saha ŋɔ ka pukpariba kpuɣiri bindira. Wuuni pilindi la silimin gɔli [[October]] saha zaŋ hali ni silimin gɔli [[April]]. Di pilindimi ni wuntaŋ yaɣi yaɣi saha din gbai silimin gɔli [[October]] haali ni silimin gɔli [[December]] sunsuuni, ka kikaa mi dɛi hali ni silimin gɔli [[March]]. Din saha walugu gba dɛɛi n zaŋ kpɛ siɣili saha.<ref>{{Cite web|title=University for Development Studies, Tamale, Ghana {{!}} Climate Change and Food Security - Academia.edu|url=https://universityfordevelopmentstudies.academia.edu/Departments/Climate_Change_and_Food_Security/Documents|access-date=2021-11-16|website=universityfordevelopmentstudies.academia.edu}}</ref> Wuuni saha nyɛla tankpagbuligu ni tooi zooi pam ka di nyɛla mori mini tihi zaa kuumi. <center> {{Weather box |location = Tamale |single line = Yes |metric first = Yes |Jan record high C = 40.0 |Feb record high C = 41.5 |Mar record high C = 42.7 |Apr record high C = 42.8 |May record high C = 40.2 |Jun record high C = 37.8 |Jul record high C = 35.6 |Aug record high C = 35.4 |Sep record high C = 34.8 |Oct record high C = 38.2 |Nov record high C = 39.2 |Dec record high C = 38.6 |year record high C = 42.8 |Jan high C = 35.4 |Feb high C = 36.9 |Mar high C = 37.1 |Apr high C = 35.4 |May high C = 33.6 |Jun high C = 31.1 |Jul high C = 29.8 |Aug high C = 29.2 |Sep high C = 29.9 |Oct high C = 32.2 |Nov high C = 34.8 |Dec high C = 34.9 |year high C = 33.4 |Jan mean C = 27.9 |Feb mean C = 30.1 |Mar mean C = 30.9 |Apr mean C = 29.8 |May mean C = 28.6 |Jun mean C = 26.8 |Jul mean C = 26.0 |Aug mean C = 25.8 |Sep mean C = 25.9 |Oct mean C = 27.3 |Nov mean C = 28.2 |Dec mean C = 27.5 |year mean C = 27.9 |Jan low C = 20.4 |Feb low C = 22.8 |Mar low C = 24.6 |Apr low C = 24.6 |May low C = 23.6 |Jun low C = 22.5 |Jul low C = 22.1 |Aug low C = 21.9 |Sep low C = 21.8 |Oct low C = 21.9 |Nov low C = 21.6 |Dec low C = 20.3 |year low C = 22.3 |Jan record low C = 15.0 |Feb record low C = 16.1 |Mar record low C = 18.9 |Apr record low C = 19.4 |May record low C = 18.9 |Jun record low C = 18.9 |Jul record low C = 18.3 |Aug record low C = 18.9 |Sep record low C = 18.9 |Oct record low C = 18.9 |Nov record low C = 16.1 |Dec record low C = 13.9 |year record low C = 13.9 |precipitation colour = green |Jan precipitation mm = 4 |Feb precipitation mm = 12 |Mar precipitation mm = 48 |Apr precipitation mm = 88 |May precipitation mm = 112 |Jun precipitation mm = 146 |Jul precipitation mm = 142 |Aug precipitation mm = 198 |Sep precipitation mm = 231 |Oct precipitation mm = 92 |Nov precipitation mm = 14 |Dec precipitation mm = 3 |year precipitation mm = 1090 |unit precipitation days = 0.3 mm |Jan precipitation days = 1 |Feb precipitation days = 1 |Mar precipitation days = 4 |Apr precipitation days = 7 |May precipitation days = 10 |Jun precipitation days = 12 |Jul precipitation days = 13 |Aug precipitation days = 15 |Sep precipitation days = 19 |Oct precipitation days = 12 |Nov precipitation days = 2 |Dec precipitation days = 1 |year precipitation days = 97 |Jan humidity = 27 |Feb humidity = 32 |Mar humidity = 45 |Apr humidity = 61 |May humidity = 70 |Jun humidity = 77 |Jul humidity = 80 |Aug humidity = 79 |Sep humidity = 80 |Oct humidity = 74 |Nov humidity = 59 |Dec humidity = 40 |year humidity = 60 |Jan sun = 266.6 |Feb sun = 237.3 |Mar sun = 251.1 |Apr sun = 231.0 |May sun = 248.0 |Jun sun = 204.0 |Jul sun = 161.2 |Aug sun = 139.5 |Sep sun = 156.0 |Oct sun = 260.4 |Nov sun = 282.0 |Dec sun = 272.8 |year sun = |Jand sun = 8.6 |Febd sun = 8.4 |Mard sun = 8.1 |Aprd sun = 7.7 |Mayd sun = 8.0 |Jund sun = 6.8 |Juld sun = 5.2 |Augd sun = 4.5 |Sepd sun = 5.2 |Octd sun = 8.4 |Novd sun = 9.4 |Decd sun = 8.8 |yeard sun = 7.4 |source 1 = [[Deutscher Wetterdienst]]<ref name = DWD> {{cite web | url = http://www.dwd.de/DWD/klima/beratung/ak/ak_654180_kt.pdf | title = Klimatafel von Tamales / Ghana | work = Baseline climate means (1961-1990) from stations all over the world | publisher = Deutscher Wetterdienst | language = de | access-date = 18 October 2016}}</ref> }} </center> == Feera duri din be Tamali == Tamali nyɛla din mali feera duri pam, ka di pam nyɛla ban kpuɣiri tumtumdiba n niŋdi dinni. Di shɛŋa n-nyɛ Anashaara Tiles, Malitima n-ti pahi Wun-nam company Ltd. : ''Krimmin pahi: [[Tamale feera duri]]'' == Banki tuma duri == Tamali nyɛla tiŋ sheli Banki tuma duri ni zooi pam, shɛŋa nyɛla Gomnanti ni su shɛli ka shɛŋa nyɛ salinima gba ni su shɛli. Banki shɛŋa din be Tamali n-nyɛ [[Ghana Commercial Bank Ltd]] (GCB)<ref>{{Cite web|title=Banks companies in Tamale, Ghana - Page 1 - GhPlaces|url=https://ghplaces.com/Tamale/list/banks/c-884-273-1|access-date=2021-11-17|website=ghplaces.com}}</ref>, [[National Investment Bank]] ni [[Zenith Bank]]. : ''Karimmi pahi: [[Tamale banki tuma duri]]'' == Alepile paaki == Alepile paaki nyɛla bɛ ni daa zali ka di yabili nyɛ din kpaŋsiri linjimanima tuma [[dunia]] tɔbu shɛli din daa ŋme m-pahiri ayi la saha (World War II). [[Matuuka yiɣirigu]] lubu shee polo daa nyɛla bɛ ni bɔ shɛli Nyohini, kamani maali ayi Nuzaa Tamali yaɣili December,1940<ref>{{Cite web|title=Tamale Airport – GACL|url=https://www.gacl.com.gh/tamale-airport/|access-date=2021-11-15|language=en}}</ref>. Tuuli Gomnanti zaŋ ti Ghana tingbani daa dihi o nuu gbana zuɣu ni bɛ mɛ airport shɛli din nyɛ din ni tooi yi Dunia luɣili kam ni di zaŋ zali [[linjimanima]] maali pinyini Tamali wulimpuhili ni di zaŋ baŋsi di sochibisi zaashee/anfaani.<ref>{{Citation|title=Tamale Airport|date=2021-10-31|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Tamale_Airport&oldid=1052898804|work=Wikipedia|language=en|access-date=2021-11-15}}</ref> Di ni daa pili viɛnyɛla maa zuɣu, di daa ti chemi zali ni bɛ ni daa ŋme m-paai gomnanti di saha maa yuuni 1996 la. == Alaafee tuma duri == Tamali nyɛla tiŋ shɛli din mali alaafee tuma duri pam, di shɛŋa n-nyɛ; # KABSAD Scientific Hospital # Kalpohini Health Centre # Bagabaga CHPS Zone # Tamale West Hospital<ref>{{Cite web|title=Tamale West Hospital • Hospitals - Public • Tamale, Tamale|url=https://www.medpages.info/sf/index.php?page=organisation&orgcode=301633|access-date=2021-11-19|website=www.medpages.info}}</ref> # Tamale Central Hospital<ref>{{Cite web|title=Ghanahospitals.org|url=http://www.ghanahospitals.org/regions/district_facilities.php?r=northern&d=tamale%20municipal|access-date=2021-11-19|website=www.ghanahospitals.org}}</ref> # [[Lahabali kɔligu:Tamale Teaching Hospital 18.jpg|thumb|Tamale Teaching Hospital]]Tamale Teaching Hospital<ref>{{Cite web|title=Hospitals in Tamale: List of Health Facilities in Northern Region - Contact Details - YellGh.com|url=https://yellgh.com/hospitals-in-tamale-list-of-health-facilities-in-northern-region/|access-date=2021-11-19|language=en-GB}}</ref> # Bilpiela Health Centre #Kpanvo CHPS Zone #Vittin RCH #Malshegu CHPS Zone #Garizegu CHPS Zone #Lahagu CHPS #DUNGU CHPS ZONE #Habanna Medical Center #Rabito Clinic #God's care community hospital<ref>{{Cite web|title=God Cares Community Hospital, Northern|url=https://vymaps.com/GH/God-Cares-Community-Hospital-O6644165408/|access-date=2021-11-19|website=vymaps.com}}</ref> #Nyohini clinic #Gbambaya clinic #Marshal Medical Centre Limited #Mansusu Clinic and Diagnostic Centre #St Lucy Polyclinic == Tuunshɛŋa din na tumda == * * * [[Tamale interchange]] din saɣi naabu kaman vaabu pihinii pubu kobgi puuni. Tahama beni n wuhi ni tuma ŋɔ nyɛla din yɛn naai yuuni 2021 bahigu.<ref>{{Cite web|last=Bureau|first=Communications|title=Tamale Interchange 80% Complete; Tamale-Daboya Road To Be Completed In November 2023|url=https://presidency.gov.gh/index.php/briefing-room/news-style-2/1980-tamale-interchange-80-complete-tamale-daboya-road-to-be-completed-in-november-2023|access-date=2021-11-15|website=presidency.gov.gh|language=en-gb}}</ref> * Tamale International Airport phase two la nyɛla beni na tumdi shɛli. * Vitting Harbour & Mall * == Saamba Du' gbɛra == 1. Picona Hotel 2. Radarch Lodge and Conference Centre 3. Miricha Hotel 4. Nim Avenue 5. Modern City Hotel 6. Sabonkudi estates 7. Regal hotel 8. Target Hills hotel 9. Pioneer lodge 10. B Sheini hotel 11. Naat guesthouse 12. Ganaa hotel 13. Global dream hotel 14. Mariam hotel 15. Walji lodge == Anfoonima == <gallery mode="packed" widths="150" heights="200"> Lahabali kɔligu:Road, Tamale.jpg|<center>Tamali palli</center> Lahabali kɔligu:Highway, Tamale.jpg|<center>Tamali palli daa</center> Lahabali kɔligu:Stadium tamale2.jpg|<center>Tamali yiɣi jam paaki</center> Lahabali kɔligu:Tamale fashion week 2020 2.jpg|<center>Tamale fashion week</center> Lahabali kɔligu:Agriculture Factory, Tamale.jpg|<center>Agriculture Factory in Tamale</center> Lahabali kɔligu:Tamale Teaching Hospital 4.jpg|<center>[[Tamale Teaching Hospital|Tamali ashipti titali]]</center> Lahabali kɔligu:Tamale Airport, Northern Ghana.jpg|<center>Alapele paaki</center> Lahabali kɔligu:Aboabo-market Tamale.jpg|<center>Abaaboo daa</center> Lahabali kɔligu:Tamale Central.jpg|<center>Tamali sunsuuni</center> </gallery> == Kundivihira == <references responsive="" /> [[Pubu:Ghana bɔba tinzuɣa]] [[Pubu:C-Class]] [[Pubu:Tiŋsi]] [[Pubu:Africa]] [[Pubu:Lahabaya zaa]] br5fdw01q30avruxa91oicru8a4s6rw 42695 42694 2022-08-15T23:32:42Z IDDRISU ABDUL-KADIR NINDOO 1815 /* Go n-gili */ Link wikitext text/x-wiki {{Databox}} {{C-Class}} '''Tamali''' n-nyɛ [[Northern Region|Northern region]] din be [[Ghana]] la tinzuɣu.<ref>{{cite web|url=http://www.tamale.climatemps.com/|title=Tamale Climate & Temperature|language=English|publisher=tamale.climatemps.com}}</ref> Saha ŋɔ [[Tamali]] nyɛla furila ni nyo n-kpa tiŋ' shɛli zaŋ chaŋ [[daabiligu]] polo West [[Africa]] yaɣili zaa. [[Suhudoo]] be [[Tamali]] ka mali tahama pam n-zaŋ ti [[daabihi.]] Tamalinima biɛh' suŋ ni saamba gbubibu polo nyɛla sokam ni di shɛhira ka lahi kpaŋsiri zosimli. [[Tamali]] m-pahi tiŋ' kara dibaata din galisi [[Ghana]]<ref>{{Cite web|title=Tamale – Travel guide at Wikivoyage|url=https://en.wikivoyage.org/wiki/Tamale|access-date=2021-11-15|website=en.wikivoyage.org|language=en}}</ref>. Ninvuɣ' biɛlim kamani 950,124 m-be [[Tamali]]. Di lahi nyɛla tiŋ' shɛli din zoori pam n-gari tinsi zaa din be [[West Africa]].<ref>{{cite web|url=https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/artikel.php?ID=270959|title=Tamale – West Africa’s Fastest Growing City|publisher=GhanaWeb|date=Sunday, 14 April 2013|language=English}}</ref><ref>{{cite web|url=https://population.mongabay.com/population/ghana/|title=Largest cities in Ghana|publisher=mongabay|language=English}}</ref> Tamalinima nyɛla ban nyee yo [[Pu'kparilim|pukparilim]], daabiligu n-lahi mali gumdi mibu mini kpakahili shitɔri<ref>{{Cite web|title=Tamale {{!}} Ghana {{!}} Britannica|url=https://www.britannica.com/place/Tamale-Ghana|access-date=2021-11-15|website=www.britannica.com|language=en}}</ref>. Pal' daa yila [[Kumahi]] n-kpa yaɣili ŋɔ n-ti gari [[Tamali]] tiŋ' puuni n-chaŋ [[Bolgatanga]], ka pal' chira yiri wulimpuɣili ni wulimluɣili na n-ti tuɣili. Ka [[Airport]] gba beni.[[Tamali]] nyɛla din zooi [[musuliminima|musulinima]] ka di zuɣu che ka jiŋa kalinli zooi tiŋa maa ni. Jiŋa kamani; [[Afa Ajura]] Jiŋli (Ambariyyah jiŋli), Amadiyyah jiŋli, Zaamiɣu jiŋli [[(Central Mosque)]] ni [[Afa Basha]] jiŋli (Nuuria mosque) n-ti pahi Manhaliya jiŋli ([[Afa Issah Bello]]) nyɛla niriba pam ni mi. [[Tamali]] mali zuliya balibu pam amaa [[Dagbamba]] n-galisi pam n-gari balli kam ban be Tamali<ref>{{Cite book|last=Eades|first=Jeremy Seymour|url=https://books.google.com.gh/books?id=IjlzSYnAKdQC&printsec=frontcover&dq=history+of+Tamale,+Ghana&hl=en&sa=X&redir_esc=y#v=onepage&q=history%20of%20Tamale,%20Ghana&f=false|title=Strangers and Traders: Yoruba Migrants, Markets, and the State in Northern Ghana|date=1994|publisher=Africa World Press|isbn=978-0-86543-420-2|language=en}}</ref>. == Taarihi == [[Tamali]] bɛla [[Ghana]] tudu polo, ka lahi za [[Ghana]] Tiŋzuɣiri ata sunsuuni tum kurumbuna saha. Di bala daansi ni [[Savannah Region]], [[Upper West Region]] ni [[North East Region]]. [[Vihigu]] wuhuya ni [[Tamali]] lɛbigimsim biɛɣukulo puuni n-galisi gari tiŋ kam [[West Africa]] zaa. Vihigu lahi wuhuya ni daabiligu, kɔhimma ni damma lahi zooya pam [[Tamali]]. [[Tamali]] mali nanima pam ka bɛ zuɣulana n-nyɛ Gukpe-naa. Gukpɛɣu mali tiŋkpansi pam ka lɛbigimsim paari di zaa<ref>{{Cite book|last=Bellwood-Howard|first=Imogen|url=https://books.google.com.gh/books?id=c-mpCgAAQBAJ&printsec=frontcover&dq=Tamale,+Ghana&hl=en&sa=X&redir_esc=y#v=onepage&q=Tamale,%20Ghana&f=false|title=Characteristics of Urban and Peri-urban Agriculture in West Africa: Results of an Exploratory Survey Conducted in Tamale (Ghana) and Ouagadougou (Burkina Faso)|last2=Häring|first2=Volker|last3=Karg|first3=Hanna|last4=Roessler|first4=Regina|last5=Schlesinger|first5=Johannes|last6=Shakya|first6=Martina|date=2015-10-06|publisher=International Water Management Institute (IWMI)|isbn=978-92-9090-821-0|language=en}}</ref><ref>{{Cite book|last=Bening|first=R. Bagulo|url=https://books.google.com.gh/books?id=6nKcAAAAMAAJ&q=history+of+Tamale,+Ghana&dq=history+of+Tamale,+Ghana&hl=en&sa=X&redir_esc=y|title=A History of Education in Northern Ghana, 1907-1976|date=1990|publisher=Ghana Universities Press|isbn=978-9964-3-0215-3|language=en}}</ref>. == Go n-gili == [[Tamali]] mali alepile paaki ti tali ka di bi waɣa ni [[Tamali]] tiŋpuuni. Alepile paaki ŋɔ n-zani ti tudu yaɣa ŋɔ zaa. Di mali alepilenima ka bɛ chani [[Ankara]], ka lahi mali alepilenima ka bɛ yiri Ankara kanna Tamali. Alepilenima ŋɔ shɛŋa n-nyɛ * [[African World Airlines|Africa World Airlines]] * [[Passion Airlines]] Tamali lahi mali lɔra bee loorinima kpɛbu shee, ka a yi yɛn go n-chaŋ Ghana tiŋzuɣu n-nya a ni tooi nya di loori ka di bi muɣisi a. Tamali mali lɔra ka di kuni tiŋsi kamani Ankara, Kumahi, [[Sunyani]], [[Tema]], [[Cape Coast]],[[Takoradi]], Ho, [[Bolgatanga]], [[Wa]], ni tiŋ shɛŋa din pahi. Loori teesanima shɛŋa n-nyɛ [[Metro Mass teesa]], [[Bus Stop]], [[Saŋkpaɣala teesa]], [[VVIP Legion]], [[Taxi Rank]], [[Abaabu teesa|Abaabuu teesa]]. Binshɛŋa nira ni ni tooi zaŋ n-gili Tamali n nyɛ; '''[[Yellow Yellow]]''': Di nyɛla cheche buɣim din nyɛ nabaata shɛli din ʒiri niriba anahi di puuni. Di yi ti niŋ ka daadama galisim paai niriba ayɔbu di puuni, bee n-yaɣi niriba anahi, din ŋuna di kpuɣimi yaɣi maa. Di kamanima zooya pam kamani; zaɣ' piɛlli, zaɣ' dozim, zaɣ' ʒee, zaɣ' sabinli, zaɣ' vakahili ni din pahi. '''Taxi:''' Di nyɛla loori saɣisinli n-kpuɣiri niriba anahi m-pahi ŋun duhiri maa zuɣu anu. == Mabi' Tinsi == Tamali mali mabiligu ni zɔsimli zaŋ chaŋ tiŋsi din be tiŋduya ni polo. Lala tiŋsi maa n nye: * Louisville, Kentucky din be [[United State of America]] la. * Fada N'gourma din be [[Burkina Faso]] tiŋ gbani la. * Commune II Niamey din be [[Niger]] tiŋgbani == Shikuru baŋsim == Tamali nyɛla din nyɛ baŋsim bɔbu shee n-ti sokam. Di mali karimbanima karinzɔŋ kara, shikuru bihi kura shikuruti nti pahi m mayaankalɛhi shikuruti. Tamali shikuruti galisim paagi 742 ka di puuni 94 n-nyɛ malaankalɛhi shikuruti, 304 primari shikuruti, 112 JHS shikuruti ni 14 SHS shikuruti. Tamali lahi mali nuuni tuumbaŋsim bɔhinbu shikuruti ka a ni tooi bɔhim baŋsim balibu kam n-di anfaani sɔhibiɛɣuni. :''Krimmin pahi: [[Tamali shikuruti]]'' == Ninvuɣu gahinda == * [[Mahamudu Bawumia]], bɛ dɔɣi o la yuuni 1963 ka o nyɛ tiŋgbani zuɣulaampaa nti Nana Akufu Addo ka lahi nyɛ siyaasa nira. * [[Haruna Iddrisu]] bɛ dɔɣi o la yuuni 1970 ka o nyɛ jintɔra zaŋ ti Tamale-South piibupiibu yaɣili n-lahi nyɛ toondana n-ti jintɔriba ban bi galisi jina duu.<ref>{{Cite web|title=Parliament of Ghana|url=https://www.parliament.gh/mps?mp=231|access-date=2021-11-16|website=www.parliament.gh}}</ref> * [[Ibrahim Basha|Sheikh Bayaan Ibrahim Basha]] * [[Alhassan Yahaya Seini]], alikaalimi mini legal aid kpɛma. * [[Mubarak Wakaso]], yuuni 1990 ka bɛ dɔɣi o ka o nyɛ boliŋmɛri baŋda.<ref>{{Cite web|title=Mubarak Wakaso, Biography|url=https://mobile.ghanaweb.com/person/Mubarak-Wakaso-5323|access-date=2021-11-16|website=mobile.ghanaweb.com}}</ref> * [[Abdul Majeed Waris]], bɛ dɔɣi o la yuuni 1991 ka o nyɛ boliŋmɛra.<ref>{{Cite web|title=Abdul Majeed Waris, Biography|url=https://mobile.ghanaweb.com/person/Abdul-Majeed-Waris-5356|access-date=2021-11-16|website=mobile.ghanaweb.com}}</ref> * [[Fancy Gadam]], yiliyiina ka bɛ dɔɣi o yuuni 1988. * [[Saeed Abubakr Zakaria|Saeed Abubakar Zakaria]]. *[[Abdul Rahman Baba]], o nyɛla bɔli'ŋmɛra, bɛ dɔɣi la yuuni 1994 silimin gɔli July daa baa ayi dali == Tuma == Tuun'shɛŋa Tamali nim ni zooi kabi tumda n-nyɛ kpaluu tuma, teela, ni fita tali. Din lahi pahi n-nyɛ macheligu, nakɔhigu, daabiligu, tanmɛbo, kaapinta tuma, weera tuma, peenta tuma, anfooni yaabu tuma, kperigu kperibu tuma, bindira kɔhibu, loori duhibu tuma ni pukparilim<ref>{{Cite book|last=MacGaffey|first=Wyatt|url=https://books.google.com.gh/books?id=6MQ-5Elyg2kC&printsec=frontcover&dq=history+of+Tamale,+Ghana&hl=en&sa=X&ved=2ahUKEwiRxLXIz5v1AhXMCuwKHXLTAUwQ6AF6BAgKEAI#v=onepage&q=history%20of%20Tamale,%20Ghana&f=false|title=Chiefs, Priests, and Praise-singers: History, Politics, and Land Ownership in Northern Ghana|date=2013|publisher=University of Virginia Press|isbn=978-0-8139-3386-3|language=en}}</ref>. == Dahi din be Tamali tingbani == Tamali nyɛla tiŋ shɛli din mali dahi pam, Dahi maa shɛŋa n-nyɛ; * Tamali Dakurili li *Abaaboo daa *Picona daa *Lamashaɣu daa<ref>{{Cite web|title=Tamale central market, Ghana {{!}} Africa, Ghana, African life|url=https://www.pinterest.com/pin/382806037065419686/|access-date=2021-11-16|website=www.pinterest.com|language=en}}</ref> *Kakpaɣiyili daa *Guu daa (niɣi daa) *Kalpohin daa *Kukuo daa * == Piibupiibu jintɔri yaɣa din be Tamali == Tamali nyɛla tiŋ shɛli din mali piibupiibu yaɣa anahi; ŋan nima n-nyɛ: # [[Tamali Central]] piibupiibu yaɣili # [[Tamali North]] piibupiibu yaɣili # [[Sagnarigu]] piibupiibu yaɣili<ref>{{Cite web|title=Parliament of Ghana|url=https://www.parliament.gh/mps?mp=233|access-date=2021-11-16|website=www.parliament.gh}}</ref> # [[Tamale South Constituency|Tamali South]] piibupiibu yaɣili # == Lahibali wuligibu teesa tuma duri == Biɛɣu kulo kam Tamali tingbani lahibaya tuma duri kuli pahirimi, Lahibaya teesanima ŋɔ pula buyi, walansi (Radio) teesanima mini ninliha kpanjɔɣu (TV) teesanima. '''TV teesa''' shɛŋa din be Tamali n-nyɛ; # Sagani TV # NTV # Zaa TV # Might TV. '''Radio teesa''' shɛŋa din be Tamali n-nyɛ; # Fiila FM 89.3 Mhz # Radio Savanna 91.3 Mhz # Zaa Radio 99.3 Mhz # Bishara Radio 97.7 Mhz # Justice FM 98.5 Mhz # Diamond 93.7 Mhz # North Star 92.1 Mhz # Radio Tamale 91.7 Mhz #Kesmi FM 107.1&nbsp;MHz #Neesim FM 100.1&nbsp;MHz #Suhupiɛlli Radio 103.3&nbsp;MHz #Gbangu FM 97.3&nbsp;MHz #Amana Radio 96.3&nbsp;MHz #123 Radio 99.7&nbsp;MHz #ABC Radio 100.9&nbsp;MHz #Angel FM 96.9&nbsp;MHz #Dagban Radio 102.5 #Kingdom Fm #Tawasul FM 95.7 == Pal' dahi din be Tamali == * Tamali zaŋ chaŋ [[Bolgatanga|Bolga]] palli * Tamali zaŋ chaŋ [[Kumahi|Kumasi]] palli * Tamali zaŋ chaŋ [[Salaga]] palli * Tamali zaŋ chaŋ [[Naya]] (Yendi) palli *Tamali zaŋ chaŋ [[Nantɔŋ|Nanton]] palli *Aboabo zaŋ chaŋ [[Nyohini]] palli *Aboabo zaŋ chaŋ [[Choggu]] palli *Tamali zaŋ chaŋ Daboya palli *Tamali zaŋ chaŋ Kumbungu palli *Tamali zaŋ chaŋ [[Tolon]] palli == Foŋdi mini tiŋkpaŋsi == Tamali bɔba pula bu nahi zuƔu. Bɔba maa n-nyɛ Tamali-north constituency, Tamali-south constituency, Tamali-central constituency n-ti pahi Sagnarigu constituency. Foŋdi mini tiŋkpaŋsi ŋan be constituency nim ŋɔ ni shɛŋa n-nyɛ [[Lamashaɣu]], [[Jisonaayili]], [[Banvum|Banvim]], [[Yapalisi]], Katariga, Gumbihini, Chaŋli, Ni din kam kpalim. : ''Yulimi [[Tamale foŋdi mini tiŋkpaŋsi]] zaa kpɛ'' == Dundɔŋni Gomnanti == Tamali mali la gominanti kpeen' so bɛ ni boli meyor la ka meyor maa sani yaa pam nyɛla din be o nuu ni ka o tumdi zaani [[gominanti]]. Mayor maa nyɛla [[Ghana]] tiŋgbani zuɣulana ni pii so ka o lee kuna ka kaansili (council) kpamba  ti saɣi ti o. Tɔ amaa punpɔŋɔ salo ban be Tamali yɛliya ni di tu ni di yi pa nyɛla salo zaa  piibu din yɛn kpaŋsi o kpamli maa ka che n-ti li dariza. Punpɔŋɔ Tamali mayor nyɛla [[Sule Salifu|Hon. Sule Salifu]].<ref>{{Cite web|title=I will consult broadly - New Mayor of Tamale - MyJoyOnline.com|url=https://www.myjoyonline.com/i-will-consult-broadly-new-mayor-of-tamale/|access-date=2021-11-15|website=www.myjoyonline.com|language=en-US}}</ref> maa nyɛla din zani ti dundɔŋ ni jintɔri duu (local Parliament) ka lahi zani ti dundɔŋ ni kpamba (local executive). == Dundɔŋni Gɔmnanti Kura == #Hon Sule Salifu == Saha Taɣibu Tamali puuni == Tamali mali la shɛɣini mini wuuni yuuni kam puuni, ka di be koppen's climate pubu ni. Tamali saa piini la silimin goli [[April]] hali ti kpa [[September]] bee [[October]] ka di yaa be [[July]] mini [[August]] ni. Wuuni mi piini la silimin gɔli November nti kpe April Piligu. Tamali mali la saha di baa ayi yuuni kam puuni. Dini n nyɛ '''Siɣili Saha''' Siɣili saha ka pukpariba gbandi ni bi kɔ. Saha ŋɔ, saa pilindi la mibu. Saa piligiri la silimin gɔli [[April]] zaŋ chaŋ silimin gɔli [[June]], di saha pukpariba kɔya ka biri bimbira ka shaɣu naan shɛi. Shaɣu shɛɛri la silimin gɔli [[July]] hali ni silimin gɔli [[September]] sunsuuni. '''Wuuni Saha''' Saha ŋɔ ka pukpariba kpuɣiri bindira. Wuuni pilindi la silimin gɔli [[October]] saha zaŋ hali ni silimin gɔli [[April]]. Di pilindimi ni wuntaŋ yaɣi yaɣi saha din gbai silimin gɔli [[October]] haali ni silimin gɔli [[December]] sunsuuni, ka kikaa mi dɛi hali ni silimin gɔli [[March]]. Din saha walugu gba dɛɛi n zaŋ kpɛ siɣili saha.<ref>{{Cite web|title=University for Development Studies, Tamale, Ghana {{!}} Climate Change and Food Security - Academia.edu|url=https://universityfordevelopmentstudies.academia.edu/Departments/Climate_Change_and_Food_Security/Documents|access-date=2021-11-16|website=universityfordevelopmentstudies.academia.edu}}</ref> Wuuni saha nyɛla tankpagbuligu ni tooi zooi pam ka di nyɛla mori mini tihi zaa kuumi. <center> {{Weather box |location = Tamale |single line = Yes |metric first = Yes |Jan record high C = 40.0 |Feb record high C = 41.5 |Mar record high C = 42.7 |Apr record high C = 42.8 |May record high C = 40.2 |Jun record high C = 37.8 |Jul record high C = 35.6 |Aug record high C = 35.4 |Sep record high C = 34.8 |Oct record high C = 38.2 |Nov record high C = 39.2 |Dec record high C = 38.6 |year record high C = 42.8 |Jan high C = 35.4 |Feb high C = 36.9 |Mar high C = 37.1 |Apr high C = 35.4 |May high C = 33.6 |Jun high C = 31.1 |Jul high C = 29.8 |Aug high C = 29.2 |Sep high C = 29.9 |Oct high C = 32.2 |Nov high C = 34.8 |Dec high C = 34.9 |year high C = 33.4 |Jan mean C = 27.9 |Feb mean C = 30.1 |Mar mean C = 30.9 |Apr mean C = 29.8 |May mean C = 28.6 |Jun mean C = 26.8 |Jul mean C = 26.0 |Aug mean C = 25.8 |Sep mean C = 25.9 |Oct mean C = 27.3 |Nov mean C = 28.2 |Dec mean C = 27.5 |year mean C = 27.9 |Jan low C = 20.4 |Feb low C = 22.8 |Mar low C = 24.6 |Apr low C = 24.6 |May low C = 23.6 |Jun low C = 22.5 |Jul low C = 22.1 |Aug low C = 21.9 |Sep low C = 21.8 |Oct low C = 21.9 |Nov low C = 21.6 |Dec low C = 20.3 |year low C = 22.3 |Jan record low C = 15.0 |Feb record low C = 16.1 |Mar record low C = 18.9 |Apr record low C = 19.4 |May record low C = 18.9 |Jun record low C = 18.9 |Jul record low C = 18.3 |Aug record low C = 18.9 |Sep record low C = 18.9 |Oct record low C = 18.9 |Nov record low C = 16.1 |Dec record low C = 13.9 |year record low C = 13.9 |precipitation colour = green |Jan precipitation mm = 4 |Feb precipitation mm = 12 |Mar precipitation mm = 48 |Apr precipitation mm = 88 |May precipitation mm = 112 |Jun precipitation mm = 146 |Jul precipitation mm = 142 |Aug precipitation mm = 198 |Sep precipitation mm = 231 |Oct precipitation mm = 92 |Nov precipitation mm = 14 |Dec precipitation mm = 3 |year precipitation mm = 1090 |unit precipitation days = 0.3 mm |Jan precipitation days = 1 |Feb precipitation days = 1 |Mar precipitation days = 4 |Apr precipitation days = 7 |May precipitation days = 10 |Jun precipitation days = 12 |Jul precipitation days = 13 |Aug precipitation days = 15 |Sep precipitation days = 19 |Oct precipitation days = 12 |Nov precipitation days = 2 |Dec precipitation days = 1 |year precipitation days = 97 |Jan humidity = 27 |Feb humidity = 32 |Mar humidity = 45 |Apr humidity = 61 |May humidity = 70 |Jun humidity = 77 |Jul humidity = 80 |Aug humidity = 79 |Sep humidity = 80 |Oct humidity = 74 |Nov humidity = 59 |Dec humidity = 40 |year humidity = 60 |Jan sun = 266.6 |Feb sun = 237.3 |Mar sun = 251.1 |Apr sun = 231.0 |May sun = 248.0 |Jun sun = 204.0 |Jul sun = 161.2 |Aug sun = 139.5 |Sep sun = 156.0 |Oct sun = 260.4 |Nov sun = 282.0 |Dec sun = 272.8 |year sun = |Jand sun = 8.6 |Febd sun = 8.4 |Mard sun = 8.1 |Aprd sun = 7.7 |Mayd sun = 8.0 |Jund sun = 6.8 |Juld sun = 5.2 |Augd sun = 4.5 |Sepd sun = 5.2 |Octd sun = 8.4 |Novd sun = 9.4 |Decd sun = 8.8 |yeard sun = 7.4 |source 1 = [[Deutscher Wetterdienst]]<ref name = DWD> {{cite web | url = http://www.dwd.de/DWD/klima/beratung/ak/ak_654180_kt.pdf | title = Klimatafel von Tamales / Ghana | work = Baseline climate means (1961-1990) from stations all over the world | publisher = Deutscher Wetterdienst | language = de | access-date = 18 October 2016}}</ref> }} </center> == Feera duri din be Tamali == Tamali nyɛla din mali feera duri pam, ka di pam nyɛla ban kpuɣiri tumtumdiba n niŋdi dinni. Di shɛŋa n-nyɛ Anashaara Tiles, Malitima n-ti pahi Wun-nam company Ltd. : ''Krimmin pahi: [[Tamale feera duri]]'' == Banki tuma duri == Tamali nyɛla tiŋ sheli Banki tuma duri ni zooi pam, shɛŋa nyɛla Gomnanti ni su shɛli ka shɛŋa nyɛ salinima gba ni su shɛli. Banki shɛŋa din be Tamali n-nyɛ [[Ghana Commercial Bank Ltd]] (GCB)<ref>{{Cite web|title=Banks companies in Tamale, Ghana - Page 1 - GhPlaces|url=https://ghplaces.com/Tamale/list/banks/c-884-273-1|access-date=2021-11-17|website=ghplaces.com}}</ref>, [[National Investment Bank]] ni [[Zenith Bank]]. : ''Karimmi pahi: [[Tamale banki tuma duri]]'' == Alepile paaki == Alepile paaki nyɛla bɛ ni daa zali ka di yabili nyɛ din kpaŋsiri linjimanima tuma [[dunia]] tɔbu shɛli din daa ŋme m-pahiri ayi la saha (World War II). [[Matuuka yiɣirigu]] lubu shee polo daa nyɛla bɛ ni bɔ shɛli Nyohini, kamani maali ayi Nuzaa Tamali yaɣili December,1940<ref>{{Cite web|title=Tamale Airport – GACL|url=https://www.gacl.com.gh/tamale-airport/|access-date=2021-11-15|language=en}}</ref>. Tuuli Gomnanti zaŋ ti Ghana tingbani daa dihi o nuu gbana zuɣu ni bɛ mɛ airport shɛli din nyɛ din ni tooi yi Dunia luɣili kam ni di zaŋ zali [[linjimanima]] maali pinyini Tamali wulimpuhili ni di zaŋ baŋsi di sochibisi zaashee/anfaani.<ref>{{Citation|title=Tamale Airport|date=2021-10-31|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Tamale_Airport&oldid=1052898804|work=Wikipedia|language=en|access-date=2021-11-15}}</ref> Di ni daa pili viɛnyɛla maa zuɣu, di daa ti chemi zali ni bɛ ni daa ŋme m-paai gomnanti di saha maa yuuni 1996 la. == Alaafee tuma duri == Tamali nyɛla tiŋ shɛli din mali alaafee tuma duri pam, di shɛŋa n-nyɛ; # KABSAD Scientific Hospital # Kalpohini Health Centre # Bagabaga CHPS Zone # Tamale West Hospital<ref>{{Cite web|title=Tamale West Hospital • Hospitals - Public • Tamale, Tamale|url=https://www.medpages.info/sf/index.php?page=organisation&orgcode=301633|access-date=2021-11-19|website=www.medpages.info}}</ref> # Tamale Central Hospital<ref>{{Cite web|title=Ghanahospitals.org|url=http://www.ghanahospitals.org/regions/district_facilities.php?r=northern&d=tamale%20municipal|access-date=2021-11-19|website=www.ghanahospitals.org}}</ref> # [[Lahabali kɔligu:Tamale Teaching Hospital 18.jpg|thumb|Tamale Teaching Hospital]]Tamale Teaching Hospital<ref>{{Cite web|title=Hospitals in Tamale: List of Health Facilities in Northern Region - Contact Details - YellGh.com|url=https://yellgh.com/hospitals-in-tamale-list-of-health-facilities-in-northern-region/|access-date=2021-11-19|language=en-GB}}</ref> # Bilpiela Health Centre #Kpanvo CHPS Zone #Vittin RCH #Malshegu CHPS Zone #Garizegu CHPS Zone #Lahagu CHPS #DUNGU CHPS ZONE #Habanna Medical Center #Rabito Clinic #God's care community hospital<ref>{{Cite web|title=God Cares Community Hospital, Northern|url=https://vymaps.com/GH/God-Cares-Community-Hospital-O6644165408/|access-date=2021-11-19|website=vymaps.com}}</ref> #Nyohini clinic #Gbambaya clinic #Marshal Medical Centre Limited #Mansusu Clinic and Diagnostic Centre #St Lucy Polyclinic == Tuunshɛŋa din na tumda == * * * [[Tamale interchange]] din saɣi naabu kaman vaabu pihinii pubu kobgi puuni. Tahama beni n wuhi ni tuma ŋɔ nyɛla din yɛn naai yuuni 2021 bahigu.<ref>{{Cite web|last=Bureau|first=Communications|title=Tamale Interchange 80% Complete; Tamale-Daboya Road To Be Completed In November 2023|url=https://presidency.gov.gh/index.php/briefing-room/news-style-2/1980-tamale-interchange-80-complete-tamale-daboya-road-to-be-completed-in-november-2023|access-date=2021-11-15|website=presidency.gov.gh|language=en-gb}}</ref> * Tamale International Airport phase two la nyɛla beni na tumdi shɛli. * Vitting Harbour & Mall * == Saamba Du' gbɛra == 1. Picona Hotel 2. Radarch Lodge and Conference Centre 3. Miricha Hotel 4. Nim Avenue 5. Modern City Hotel 6. Sabonkudi estates 7. Regal hotel 8. Target Hills hotel 9. Pioneer lodge 10. B Sheini hotel 11. Naat guesthouse 12. Ganaa hotel 13. Global dream hotel 14. Mariam hotel 15. Walji lodge == Anfoonima == <gallery mode="packed" widths="150" heights="200"> Lahabali kɔligu:Road, Tamale.jpg|<center>Tamali palli</center> Lahabali kɔligu:Highway, Tamale.jpg|<center>Tamali palli daa</center> Lahabali kɔligu:Stadium tamale2.jpg|<center>Tamali yiɣi jam paaki</center> Lahabali kɔligu:Tamale fashion week 2020 2.jpg|<center>Tamale fashion week</center> Lahabali kɔligu:Agriculture Factory, Tamale.jpg|<center>Agriculture Factory in Tamale</center> Lahabali kɔligu:Tamale Teaching Hospital 4.jpg|<center>[[Tamale Teaching Hospital|Tamali ashipti titali]]</center> Lahabali kɔligu:Tamale Airport, Northern Ghana.jpg|<center>Alapele paaki</center> Lahabali kɔligu:Aboabo-market Tamale.jpg|<center>Abaaboo daa</center> Lahabali kɔligu:Tamale Central.jpg|<center>Tamali sunsuuni</center> </gallery> == Kundivihira == <references responsive="" /> [[Pubu:Ghana bɔba tinzuɣa]] [[Pubu:C-Class]] [[Pubu:Tiŋsi]] [[Pubu:Africa]] [[Pubu:Lahabaya zaa]] n2txwvcttk9xdyrdzl55a76iqi658zr 42696 42695 2022-08-15T23:34:03Z IDDRISU ABDUL-KADIR NINDOO 1815 /* Go n-gili */ Link wikitext text/x-wiki {{Databox}} {{C-Class}} '''Tamali''' n-nyɛ [[Northern Region|Northern region]] din be [[Ghana]] la tinzuɣu.<ref>{{cite web|url=http://www.tamale.climatemps.com/|title=Tamale Climate & Temperature|language=English|publisher=tamale.climatemps.com}}</ref> Saha ŋɔ [[Tamali]] nyɛla furila ni nyo n-kpa tiŋ' shɛli zaŋ chaŋ [[daabiligu]] polo West [[Africa]] yaɣili zaa. [[Suhudoo]] be [[Tamali]] ka mali tahama pam n-zaŋ ti [[daabihi.]] Tamalinima biɛh' suŋ ni saamba gbubibu polo nyɛla sokam ni di shɛhira ka lahi kpaŋsiri zosimli. [[Tamali]] m-pahi tiŋ' kara dibaata din galisi [[Ghana]]<ref>{{Cite web|title=Tamale – Travel guide at Wikivoyage|url=https://en.wikivoyage.org/wiki/Tamale|access-date=2021-11-15|website=en.wikivoyage.org|language=en}}</ref>. Ninvuɣ' biɛlim kamani 950,124 m-be [[Tamali]]. Di lahi nyɛla tiŋ' shɛli din zoori pam n-gari tinsi zaa din be [[West Africa]].<ref>{{cite web|url=https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/artikel.php?ID=270959|title=Tamale – West Africa’s Fastest Growing City|publisher=GhanaWeb|date=Sunday, 14 April 2013|language=English}}</ref><ref>{{cite web|url=https://population.mongabay.com/population/ghana/|title=Largest cities in Ghana|publisher=mongabay|language=English}}</ref> Tamalinima nyɛla ban nyee yo [[Pu'kparilim|pukparilim]], daabiligu n-lahi mali gumdi mibu mini kpakahili shitɔri<ref>{{Cite web|title=Tamale {{!}} Ghana {{!}} Britannica|url=https://www.britannica.com/place/Tamale-Ghana|access-date=2021-11-15|website=www.britannica.com|language=en}}</ref>. Pal' daa yila [[Kumahi]] n-kpa yaɣili ŋɔ n-ti gari [[Tamali]] tiŋ' puuni n-chaŋ [[Bolgatanga]], ka pal' chira yiri wulimpuɣili ni wulimluɣili na n-ti tuɣili. Ka [[Airport]] gba beni.[[Tamali]] nyɛla din zooi [[musuliminima|musulinima]] ka di zuɣu che ka jiŋa kalinli zooi tiŋa maa ni. Jiŋa kamani; [[Afa Ajura]] Jiŋli (Ambariyyah jiŋli), Amadiyyah jiŋli, Zaamiɣu jiŋli [[(Central Mosque)]] ni [[Afa Basha]] jiŋli (Nuuria mosque) n-ti pahi Manhaliya jiŋli ([[Afa Issah Bello]]) nyɛla niriba pam ni mi. [[Tamali]] mali zuliya balibu pam amaa [[Dagbamba]] n-galisi pam n-gari balli kam ban be Tamali<ref>{{Cite book|last=Eades|first=Jeremy Seymour|url=https://books.google.com.gh/books?id=IjlzSYnAKdQC&printsec=frontcover&dq=history+of+Tamale,+Ghana&hl=en&sa=X&redir_esc=y#v=onepage&q=history%20of%20Tamale,%20Ghana&f=false|title=Strangers and Traders: Yoruba Migrants, Markets, and the State in Northern Ghana|date=1994|publisher=Africa World Press|isbn=978-0-86543-420-2|language=en}}</ref>. == Taarihi == [[Tamali]] bɛla [[Ghana]] tudu polo, ka lahi za [[Ghana]] Tiŋzuɣiri ata sunsuuni tum kurumbuna saha. Di bala daansi ni [[Savannah Region]], [[Upper West Region]] ni [[North East Region]]. [[Vihigu]] wuhuya ni [[Tamali]] lɛbigimsim biɛɣukulo puuni n-galisi gari tiŋ kam [[West Africa]] zaa. Vihigu lahi wuhuya ni daabiligu, kɔhimma ni damma lahi zooya pam [[Tamali]]. [[Tamali]] mali nanima pam ka bɛ zuɣulana n-nyɛ Gukpe-naa. Gukpɛɣu mali tiŋkpansi pam ka lɛbigimsim paari di zaa<ref>{{Cite book|last=Bellwood-Howard|first=Imogen|url=https://books.google.com.gh/books?id=c-mpCgAAQBAJ&printsec=frontcover&dq=Tamale,+Ghana&hl=en&sa=X&redir_esc=y#v=onepage&q=Tamale,%20Ghana&f=false|title=Characteristics of Urban and Peri-urban Agriculture in West Africa: Results of an Exploratory Survey Conducted in Tamale (Ghana) and Ouagadougou (Burkina Faso)|last2=Häring|first2=Volker|last3=Karg|first3=Hanna|last4=Roessler|first4=Regina|last5=Schlesinger|first5=Johannes|last6=Shakya|first6=Martina|date=2015-10-06|publisher=International Water Management Institute (IWMI)|isbn=978-92-9090-821-0|language=en}}</ref><ref>{{Cite book|last=Bening|first=R. Bagulo|url=https://books.google.com.gh/books?id=6nKcAAAAMAAJ&q=history+of+Tamale,+Ghana&dq=history+of+Tamale,+Ghana&hl=en&sa=X&redir_esc=y|title=A History of Education in Northern Ghana, 1907-1976|date=1990|publisher=Ghana Universities Press|isbn=978-9964-3-0215-3|language=en}}</ref>. == Go n-gili == [[Tamali]] mali alepile paaki ti tali ka di bi waɣa ni [[Tamali]] tiŋpuuni. Alepile paaki ŋɔ n-zani ti tudu yaɣa ŋɔ zaa. Di mali alepilenima ka bɛ chani [[Ankara]], ka lahi mali alepilenima ka bɛ yiri Ankara kanna [[Tamali]]. Alepilenima ŋɔ shɛŋa n-nyɛ * [[African World Airlines|Africa World Airlines]] * [[Passion Airlines]] Tamali lahi mali lɔra bee loorinima kpɛbu shee, ka a yi yɛn go n-chaŋ Ghana tiŋzuɣu n-nya a ni tooi nya di loori ka di bi muɣisi a. Tamali mali lɔra ka di kuni tiŋsi kamani Ankara, Kumahi, [[Sunyani]], [[Tema]], [[Cape Coast]],[[Takoradi]], Ho, [[Bolgatanga]], [[Wa]], ni tiŋ shɛŋa din pahi. Loori teesanima shɛŋa n-nyɛ [[Metro Mass teesa]], [[Bus Stop]], [[Saŋkpaɣala teesa]], [[VVIP Legion]], [[Taxi Rank]], [[Abaabu teesa|Abaabuu teesa]]. Binshɛŋa nira ni ni tooi zaŋ n-gili Tamali n nyɛ; '''[[Yellow Yellow]]''': Di nyɛla cheche buɣim din nyɛ nabaata shɛli din ʒiri niriba anahi di puuni. Di yi ti niŋ ka daadama galisim paai niriba ayɔbu di puuni, bee n-yaɣi niriba anahi, din ŋuna di kpuɣimi yaɣi maa. Di kamanima zooya pam kamani; zaɣ' piɛlli, zaɣ' dozim, zaɣ' ʒee, zaɣ' sabinli, zaɣ' vakahili ni din pahi. '''Taxi:''' Di nyɛla loori saɣisinli n-kpuɣiri niriba anahi m-pahi ŋun duhiri maa zuɣu anu. == Mabi' Tinsi == Tamali mali mabiligu ni zɔsimli zaŋ chaŋ tiŋsi din be tiŋduya ni polo. Lala tiŋsi maa n nye: * Louisville, Kentucky din be [[United State of America]] la. * Fada N'gourma din be [[Burkina Faso]] tiŋ gbani la. * Commune II Niamey din be [[Niger]] tiŋgbani == Shikuru baŋsim == Tamali nyɛla din nyɛ baŋsim bɔbu shee n-ti sokam. Di mali karimbanima karinzɔŋ kara, shikuru bihi kura shikuruti nti pahi m mayaankalɛhi shikuruti. Tamali shikuruti galisim paagi 742 ka di puuni 94 n-nyɛ malaankalɛhi shikuruti, 304 primari shikuruti, 112 JHS shikuruti ni 14 SHS shikuruti. Tamali lahi mali nuuni tuumbaŋsim bɔhinbu shikuruti ka a ni tooi bɔhim baŋsim balibu kam n-di anfaani sɔhibiɛɣuni. :''Krimmin pahi: [[Tamali shikuruti]]'' == Ninvuɣu gahinda == * [[Mahamudu Bawumia]], bɛ dɔɣi o la yuuni 1963 ka o nyɛ tiŋgbani zuɣulaampaa nti Nana Akufu Addo ka lahi nyɛ siyaasa nira. * [[Haruna Iddrisu]] bɛ dɔɣi o la yuuni 1970 ka o nyɛ jintɔra zaŋ ti Tamale-South piibupiibu yaɣili n-lahi nyɛ toondana n-ti jintɔriba ban bi galisi jina duu.<ref>{{Cite web|title=Parliament of Ghana|url=https://www.parliament.gh/mps?mp=231|access-date=2021-11-16|website=www.parliament.gh}}</ref> * [[Ibrahim Basha|Sheikh Bayaan Ibrahim Basha]] * [[Alhassan Yahaya Seini]], alikaalimi mini legal aid kpɛma. * [[Mubarak Wakaso]], yuuni 1990 ka bɛ dɔɣi o ka o nyɛ boliŋmɛri baŋda.<ref>{{Cite web|title=Mubarak Wakaso, Biography|url=https://mobile.ghanaweb.com/person/Mubarak-Wakaso-5323|access-date=2021-11-16|website=mobile.ghanaweb.com}}</ref> * [[Abdul Majeed Waris]], bɛ dɔɣi o la yuuni 1991 ka o nyɛ boliŋmɛra.<ref>{{Cite web|title=Abdul Majeed Waris, Biography|url=https://mobile.ghanaweb.com/person/Abdul-Majeed-Waris-5356|access-date=2021-11-16|website=mobile.ghanaweb.com}}</ref> * [[Fancy Gadam]], yiliyiina ka bɛ dɔɣi o yuuni 1988. * [[Saeed Abubakr Zakaria|Saeed Abubakar Zakaria]]. *[[Abdul Rahman Baba]], o nyɛla bɔli'ŋmɛra, bɛ dɔɣi la yuuni 1994 silimin gɔli July daa baa ayi dali == Tuma == Tuun'shɛŋa Tamali nim ni zooi kabi tumda n-nyɛ kpaluu tuma, teela, ni fita tali. Din lahi pahi n-nyɛ macheligu, nakɔhigu, daabiligu, tanmɛbo, kaapinta tuma, weera tuma, peenta tuma, anfooni yaabu tuma, kperigu kperibu tuma, bindira kɔhibu, loori duhibu tuma ni pukparilim<ref>{{Cite book|last=MacGaffey|first=Wyatt|url=https://books.google.com.gh/books?id=6MQ-5Elyg2kC&printsec=frontcover&dq=history+of+Tamale,+Ghana&hl=en&sa=X&ved=2ahUKEwiRxLXIz5v1AhXMCuwKHXLTAUwQ6AF6BAgKEAI#v=onepage&q=history%20of%20Tamale,%20Ghana&f=false|title=Chiefs, Priests, and Praise-singers: History, Politics, and Land Ownership in Northern Ghana|date=2013|publisher=University of Virginia Press|isbn=978-0-8139-3386-3|language=en}}</ref>. == Dahi din be Tamali tingbani == Tamali nyɛla tiŋ shɛli din mali dahi pam, Dahi maa shɛŋa n-nyɛ; * Tamali Dakurili li *Abaaboo daa *Picona daa *Lamashaɣu daa<ref>{{Cite web|title=Tamale central market, Ghana {{!}} Africa, Ghana, African life|url=https://www.pinterest.com/pin/382806037065419686/|access-date=2021-11-16|website=www.pinterest.com|language=en}}</ref> *Kakpaɣiyili daa *Guu daa (niɣi daa) *Kalpohin daa *Kukuo daa * == Piibupiibu jintɔri yaɣa din be Tamali == Tamali nyɛla tiŋ shɛli din mali piibupiibu yaɣa anahi; ŋan nima n-nyɛ: # [[Tamali Central]] piibupiibu yaɣili # [[Tamali North]] piibupiibu yaɣili # [[Sagnarigu]] piibupiibu yaɣili<ref>{{Cite web|title=Parliament of Ghana|url=https://www.parliament.gh/mps?mp=233|access-date=2021-11-16|website=www.parliament.gh}}</ref> # [[Tamale South Constituency|Tamali South]] piibupiibu yaɣili # == Lahibali wuligibu teesa tuma duri == Biɛɣu kulo kam Tamali tingbani lahibaya tuma duri kuli pahirimi, Lahibaya teesanima ŋɔ pula buyi, walansi (Radio) teesanima mini ninliha kpanjɔɣu (TV) teesanima. '''TV teesa''' shɛŋa din be Tamali n-nyɛ; # Sagani TV # NTV # Zaa TV # Might TV. '''Radio teesa''' shɛŋa din be Tamali n-nyɛ; # Fiila FM 89.3 Mhz # Radio Savanna 91.3 Mhz # Zaa Radio 99.3 Mhz # Bishara Radio 97.7 Mhz # Justice FM 98.5 Mhz # Diamond 93.7 Mhz # North Star 92.1 Mhz # Radio Tamale 91.7 Mhz #Kesmi FM 107.1&nbsp;MHz #Neesim FM 100.1&nbsp;MHz #Suhupiɛlli Radio 103.3&nbsp;MHz #Gbangu FM 97.3&nbsp;MHz #Amana Radio 96.3&nbsp;MHz #123 Radio 99.7&nbsp;MHz #ABC Radio 100.9&nbsp;MHz #Angel FM 96.9&nbsp;MHz #Dagban Radio 102.5 #Kingdom Fm #Tawasul FM 95.7 == Pal' dahi din be Tamali == * Tamali zaŋ chaŋ [[Bolgatanga|Bolga]] palli * Tamali zaŋ chaŋ [[Kumahi|Kumasi]] palli * Tamali zaŋ chaŋ [[Salaga]] palli * Tamali zaŋ chaŋ [[Naya]] (Yendi) palli *Tamali zaŋ chaŋ [[Nantɔŋ|Nanton]] palli *Aboabo zaŋ chaŋ [[Nyohini]] palli *Aboabo zaŋ chaŋ [[Choggu]] palli *Tamali zaŋ chaŋ Daboya palli *Tamali zaŋ chaŋ Kumbungu palli *Tamali zaŋ chaŋ [[Tolon]] palli == Foŋdi mini tiŋkpaŋsi == Tamali bɔba pula bu nahi zuƔu. Bɔba maa n-nyɛ Tamali-north constituency, Tamali-south constituency, Tamali-central constituency n-ti pahi Sagnarigu constituency. Foŋdi mini tiŋkpaŋsi ŋan be constituency nim ŋɔ ni shɛŋa n-nyɛ [[Lamashaɣu]], [[Jisonaayili]], [[Banvum|Banvim]], [[Yapalisi]], Katariga, Gumbihini, Chaŋli, Ni din kam kpalim. : ''Yulimi [[Tamale foŋdi mini tiŋkpaŋsi]] zaa kpɛ'' == Dundɔŋni Gomnanti == Tamali mali la gominanti kpeen' so bɛ ni boli meyor la ka meyor maa sani yaa pam nyɛla din be o nuu ni ka o tumdi zaani [[gominanti]]. Mayor maa nyɛla [[Ghana]] tiŋgbani zuɣulana ni pii so ka o lee kuna ka kaansili (council) kpamba  ti saɣi ti o. Tɔ amaa punpɔŋɔ salo ban be Tamali yɛliya ni di tu ni di yi pa nyɛla salo zaa  piibu din yɛn kpaŋsi o kpamli maa ka che n-ti li dariza. Punpɔŋɔ Tamali mayor nyɛla [[Sule Salifu|Hon. Sule Salifu]].<ref>{{Cite web|title=I will consult broadly - New Mayor of Tamale - MyJoyOnline.com|url=https://www.myjoyonline.com/i-will-consult-broadly-new-mayor-of-tamale/|access-date=2021-11-15|website=www.myjoyonline.com|language=en-US}}</ref> maa nyɛla din zani ti dundɔŋ ni jintɔri duu (local Parliament) ka lahi zani ti dundɔŋ ni kpamba (local executive). == Dundɔŋni Gɔmnanti Kura == #Hon Sule Salifu == Saha Taɣibu Tamali puuni == Tamali mali la shɛɣini mini wuuni yuuni kam puuni, ka di be koppen's climate pubu ni. Tamali saa piini la silimin goli [[April]] hali ti kpa [[September]] bee [[October]] ka di yaa be [[July]] mini [[August]] ni. Wuuni mi piini la silimin gɔli November nti kpe April Piligu. Tamali mali la saha di baa ayi yuuni kam puuni. Dini n nyɛ '''Siɣili Saha''' Siɣili saha ka pukpariba gbandi ni bi kɔ. Saha ŋɔ, saa pilindi la mibu. Saa piligiri la silimin gɔli [[April]] zaŋ chaŋ silimin gɔli [[June]], di saha pukpariba kɔya ka biri bimbira ka shaɣu naan shɛi. Shaɣu shɛɛri la silimin gɔli [[July]] hali ni silimin gɔli [[September]] sunsuuni. '''Wuuni Saha''' Saha ŋɔ ka pukpariba kpuɣiri bindira. Wuuni pilindi la silimin gɔli [[October]] saha zaŋ hali ni silimin gɔli [[April]]. Di pilindimi ni wuntaŋ yaɣi yaɣi saha din gbai silimin gɔli [[October]] haali ni silimin gɔli [[December]] sunsuuni, ka kikaa mi dɛi hali ni silimin gɔli [[March]]. Din saha walugu gba dɛɛi n zaŋ kpɛ siɣili saha.<ref>{{Cite web|title=University for Development Studies, Tamale, Ghana {{!}} Climate Change and Food Security - Academia.edu|url=https://universityfordevelopmentstudies.academia.edu/Departments/Climate_Change_and_Food_Security/Documents|access-date=2021-11-16|website=universityfordevelopmentstudies.academia.edu}}</ref> Wuuni saha nyɛla tankpagbuligu ni tooi zooi pam ka di nyɛla mori mini tihi zaa kuumi. <center> {{Weather box |location = Tamale |single line = Yes |metric first = Yes |Jan record high C = 40.0 |Feb record high C = 41.5 |Mar record high C = 42.7 |Apr record high C = 42.8 |May record high C = 40.2 |Jun record high C = 37.8 |Jul record high C = 35.6 |Aug record high C = 35.4 |Sep record high C = 34.8 |Oct record high C = 38.2 |Nov record high C = 39.2 |Dec record high C = 38.6 |year record high C = 42.8 |Jan high C = 35.4 |Feb high C = 36.9 |Mar high C = 37.1 |Apr high C = 35.4 |May high C = 33.6 |Jun high C = 31.1 |Jul high C = 29.8 |Aug high C = 29.2 |Sep high C = 29.9 |Oct high C = 32.2 |Nov high C = 34.8 |Dec high C = 34.9 |year high C = 33.4 |Jan mean C = 27.9 |Feb mean C = 30.1 |Mar mean C = 30.9 |Apr mean C = 29.8 |May mean C = 28.6 |Jun mean C = 26.8 |Jul mean C = 26.0 |Aug mean C = 25.8 |Sep mean C = 25.9 |Oct mean C = 27.3 |Nov mean C = 28.2 |Dec mean C = 27.5 |year mean C = 27.9 |Jan low C = 20.4 |Feb low C = 22.8 |Mar low C = 24.6 |Apr low C = 24.6 |May low C = 23.6 |Jun low C = 22.5 |Jul low C = 22.1 |Aug low C = 21.9 |Sep low C = 21.8 |Oct low C = 21.9 |Nov low C = 21.6 |Dec low C = 20.3 |year low C = 22.3 |Jan record low C = 15.0 |Feb record low C = 16.1 |Mar record low C = 18.9 |Apr record low C = 19.4 |May record low C = 18.9 |Jun record low C = 18.9 |Jul record low C = 18.3 |Aug record low C = 18.9 |Sep record low C = 18.9 |Oct record low C = 18.9 |Nov record low C = 16.1 |Dec record low C = 13.9 |year record low C = 13.9 |precipitation colour = green |Jan precipitation mm = 4 |Feb precipitation mm = 12 |Mar precipitation mm = 48 |Apr precipitation mm = 88 |May precipitation mm = 112 |Jun precipitation mm = 146 |Jul precipitation mm = 142 |Aug precipitation mm = 198 |Sep precipitation mm = 231 |Oct precipitation mm = 92 |Nov precipitation mm = 14 |Dec precipitation mm = 3 |year precipitation mm = 1090 |unit precipitation days = 0.3 mm |Jan precipitation days = 1 |Feb precipitation days = 1 |Mar precipitation days = 4 |Apr precipitation days = 7 |May precipitation days = 10 |Jun precipitation days = 12 |Jul precipitation days = 13 |Aug precipitation days = 15 |Sep precipitation days = 19 |Oct precipitation days = 12 |Nov precipitation days = 2 |Dec precipitation days = 1 |year precipitation days = 97 |Jan humidity = 27 |Feb humidity = 32 |Mar humidity = 45 |Apr humidity = 61 |May humidity = 70 |Jun humidity = 77 |Jul humidity = 80 |Aug humidity = 79 |Sep humidity = 80 |Oct humidity = 74 |Nov humidity = 59 |Dec humidity = 40 |year humidity = 60 |Jan sun = 266.6 |Feb sun = 237.3 |Mar sun = 251.1 |Apr sun = 231.0 |May sun = 248.0 |Jun sun = 204.0 |Jul sun = 161.2 |Aug sun = 139.5 |Sep sun = 156.0 |Oct sun = 260.4 |Nov sun = 282.0 |Dec sun = 272.8 |year sun = |Jand sun = 8.6 |Febd sun = 8.4 |Mard sun = 8.1 |Aprd sun = 7.7 |Mayd sun = 8.0 |Jund sun = 6.8 |Juld sun = 5.2 |Augd sun = 4.5 |Sepd sun = 5.2 |Octd sun = 8.4 |Novd sun = 9.4 |Decd sun = 8.8 |yeard sun = 7.4 |source 1 = [[Deutscher Wetterdienst]]<ref name = DWD> {{cite web | url = http://www.dwd.de/DWD/klima/beratung/ak/ak_654180_kt.pdf | title = Klimatafel von Tamales / Ghana | work = Baseline climate means (1961-1990) from stations all over the world | publisher = Deutscher Wetterdienst | language = de | access-date = 18 October 2016}}</ref> }} </center> == Feera duri din be Tamali == Tamali nyɛla din mali feera duri pam, ka di pam nyɛla ban kpuɣiri tumtumdiba n niŋdi dinni. Di shɛŋa n-nyɛ Anashaara Tiles, Malitima n-ti pahi Wun-nam company Ltd. : ''Krimmin pahi: [[Tamale feera duri]]'' == Banki tuma duri == Tamali nyɛla tiŋ sheli Banki tuma duri ni zooi pam, shɛŋa nyɛla Gomnanti ni su shɛli ka shɛŋa nyɛ salinima gba ni su shɛli. Banki shɛŋa din be Tamali n-nyɛ [[Ghana Commercial Bank Ltd]] (GCB)<ref>{{Cite web|title=Banks companies in Tamale, Ghana - Page 1 - GhPlaces|url=https://ghplaces.com/Tamale/list/banks/c-884-273-1|access-date=2021-11-17|website=ghplaces.com}}</ref>, [[National Investment Bank]] ni [[Zenith Bank]]. : ''Karimmi pahi: [[Tamale banki tuma duri]]'' == Alepile paaki == Alepile paaki nyɛla bɛ ni daa zali ka di yabili nyɛ din kpaŋsiri linjimanima tuma [[dunia]] tɔbu shɛli din daa ŋme m-pahiri ayi la saha (World War II). [[Matuuka yiɣirigu]] lubu shee polo daa nyɛla bɛ ni bɔ shɛli Nyohini, kamani maali ayi Nuzaa Tamali yaɣili December,1940<ref>{{Cite web|title=Tamale Airport – GACL|url=https://www.gacl.com.gh/tamale-airport/|access-date=2021-11-15|language=en}}</ref>. Tuuli Gomnanti zaŋ ti Ghana tingbani daa dihi o nuu gbana zuɣu ni bɛ mɛ airport shɛli din nyɛ din ni tooi yi Dunia luɣili kam ni di zaŋ zali [[linjimanima]] maali pinyini Tamali wulimpuhili ni di zaŋ baŋsi di sochibisi zaashee/anfaani.<ref>{{Citation|title=Tamale Airport|date=2021-10-31|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Tamale_Airport&oldid=1052898804|work=Wikipedia|language=en|access-date=2021-11-15}}</ref> Di ni daa pili viɛnyɛla maa zuɣu, di daa ti chemi zali ni bɛ ni daa ŋme m-paai gomnanti di saha maa yuuni 1996 la. == Alaafee tuma duri == Tamali nyɛla tiŋ shɛli din mali alaafee tuma duri pam, di shɛŋa n-nyɛ; # KABSAD Scientific Hospital # Kalpohini Health Centre # Bagabaga CHPS Zone # Tamale West Hospital<ref>{{Cite web|title=Tamale West Hospital • Hospitals - Public • Tamale, Tamale|url=https://www.medpages.info/sf/index.php?page=organisation&orgcode=301633|access-date=2021-11-19|website=www.medpages.info}}</ref> # Tamale Central Hospital<ref>{{Cite web|title=Ghanahospitals.org|url=http://www.ghanahospitals.org/regions/district_facilities.php?r=northern&d=tamale%20municipal|access-date=2021-11-19|website=www.ghanahospitals.org}}</ref> # [[Lahabali kɔligu:Tamale Teaching Hospital 18.jpg|thumb|Tamale Teaching Hospital]]Tamale Teaching Hospital<ref>{{Cite web|title=Hospitals in Tamale: List of Health Facilities in Northern Region - Contact Details - YellGh.com|url=https://yellgh.com/hospitals-in-tamale-list-of-health-facilities-in-northern-region/|access-date=2021-11-19|language=en-GB}}</ref> # Bilpiela Health Centre #Kpanvo CHPS Zone #Vittin RCH #Malshegu CHPS Zone #Garizegu CHPS Zone #Lahagu CHPS #DUNGU CHPS ZONE #Habanna Medical Center #Rabito Clinic #God's care community hospital<ref>{{Cite web|title=God Cares Community Hospital, Northern|url=https://vymaps.com/GH/God-Cares-Community-Hospital-O6644165408/|access-date=2021-11-19|website=vymaps.com}}</ref> #Nyohini clinic #Gbambaya clinic #Marshal Medical Centre Limited #Mansusu Clinic and Diagnostic Centre #St Lucy Polyclinic == Tuunshɛŋa din na tumda == * * * [[Tamale interchange]] din saɣi naabu kaman vaabu pihinii pubu kobgi puuni. Tahama beni n wuhi ni tuma ŋɔ nyɛla din yɛn naai yuuni 2021 bahigu.<ref>{{Cite web|last=Bureau|first=Communications|title=Tamale Interchange 80% Complete; Tamale-Daboya Road To Be Completed In November 2023|url=https://presidency.gov.gh/index.php/briefing-room/news-style-2/1980-tamale-interchange-80-complete-tamale-daboya-road-to-be-completed-in-november-2023|access-date=2021-11-15|website=presidency.gov.gh|language=en-gb}}</ref> * Tamale International Airport phase two la nyɛla beni na tumdi shɛli. * Vitting Harbour & Mall * == Saamba Du' gbɛra == 1. Picona Hotel 2. Radarch Lodge and Conference Centre 3. Miricha Hotel 4. Nim Avenue 5. Modern City Hotel 6. Sabonkudi estates 7. Regal hotel 8. Target Hills hotel 9. Pioneer lodge 10. B Sheini hotel 11. Naat guesthouse 12. Ganaa hotel 13. Global dream hotel 14. Mariam hotel 15. Walji lodge == Anfoonima == <gallery mode="packed" widths="150" heights="200"> Lahabali kɔligu:Road, Tamale.jpg|<center>Tamali palli</center> Lahabali kɔligu:Highway, Tamale.jpg|<center>Tamali palli daa</center> Lahabali kɔligu:Stadium tamale2.jpg|<center>Tamali yiɣi jam paaki</center> Lahabali kɔligu:Tamale fashion week 2020 2.jpg|<center>Tamale fashion week</center> Lahabali kɔligu:Agriculture Factory, Tamale.jpg|<center>Agriculture Factory in Tamale</center> Lahabali kɔligu:Tamale Teaching Hospital 4.jpg|<center>[[Tamale Teaching Hospital|Tamali ashipti titali]]</center> Lahabali kɔligu:Tamale Airport, Northern Ghana.jpg|<center>Alapele paaki</center> Lahabali kɔligu:Aboabo-market Tamale.jpg|<center>Abaaboo daa</center> Lahabali kɔligu:Tamale Central.jpg|<center>Tamali sunsuuni</center> </gallery> == Kundivihira == <references responsive="" /> [[Pubu:Ghana bɔba tinzuɣa]] [[Pubu:C-Class]] [[Pubu:Tiŋsi]] [[Pubu:Africa]] [[Pubu:Lahabaya zaa]] f923v46nz94gg7c6424jk9gsqhb0irt 42697 42696 2022-08-15T23:34:40Z IDDRISU ABDUL-KADIR NINDOO 1815 /* Go n-gili */ Link wikitext text/x-wiki {{Databox}} {{C-Class}} '''Tamali''' n-nyɛ [[Northern Region|Northern region]] din be [[Ghana]] la tinzuɣu.<ref>{{cite web|url=http://www.tamale.climatemps.com/|title=Tamale Climate & Temperature|language=English|publisher=tamale.climatemps.com}}</ref> Saha ŋɔ [[Tamali]] nyɛla furila ni nyo n-kpa tiŋ' shɛli zaŋ chaŋ [[daabiligu]] polo West [[Africa]] yaɣili zaa. [[Suhudoo]] be [[Tamali]] ka mali tahama pam n-zaŋ ti [[daabihi.]] Tamalinima biɛh' suŋ ni saamba gbubibu polo nyɛla sokam ni di shɛhira ka lahi kpaŋsiri zosimli. [[Tamali]] m-pahi tiŋ' kara dibaata din galisi [[Ghana]]<ref>{{Cite web|title=Tamale – Travel guide at Wikivoyage|url=https://en.wikivoyage.org/wiki/Tamale|access-date=2021-11-15|website=en.wikivoyage.org|language=en}}</ref>. Ninvuɣ' biɛlim kamani 950,124 m-be [[Tamali]]. Di lahi nyɛla tiŋ' shɛli din zoori pam n-gari tinsi zaa din be [[West Africa]].<ref>{{cite web|url=https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/artikel.php?ID=270959|title=Tamale – West Africa’s Fastest Growing City|publisher=GhanaWeb|date=Sunday, 14 April 2013|language=English}}</ref><ref>{{cite web|url=https://population.mongabay.com/population/ghana/|title=Largest cities in Ghana|publisher=mongabay|language=English}}</ref> Tamalinima nyɛla ban nyee yo [[Pu'kparilim|pukparilim]], daabiligu n-lahi mali gumdi mibu mini kpakahili shitɔri<ref>{{Cite web|title=Tamale {{!}} Ghana {{!}} Britannica|url=https://www.britannica.com/place/Tamale-Ghana|access-date=2021-11-15|website=www.britannica.com|language=en}}</ref>. Pal' daa yila [[Kumahi]] n-kpa yaɣili ŋɔ n-ti gari [[Tamali]] tiŋ' puuni n-chaŋ [[Bolgatanga]], ka pal' chira yiri wulimpuɣili ni wulimluɣili na n-ti tuɣili. Ka [[Airport]] gba beni.[[Tamali]] nyɛla din zooi [[musuliminima|musulinima]] ka di zuɣu che ka jiŋa kalinli zooi tiŋa maa ni. Jiŋa kamani; [[Afa Ajura]] Jiŋli (Ambariyyah jiŋli), Amadiyyah jiŋli, Zaamiɣu jiŋli [[(Central Mosque)]] ni [[Afa Basha]] jiŋli (Nuuria mosque) n-ti pahi Manhaliya jiŋli ([[Afa Issah Bello]]) nyɛla niriba pam ni mi. [[Tamali]] mali zuliya balibu pam amaa [[Dagbamba]] n-galisi pam n-gari balli kam ban be Tamali<ref>{{Cite book|last=Eades|first=Jeremy Seymour|url=https://books.google.com.gh/books?id=IjlzSYnAKdQC&printsec=frontcover&dq=history+of+Tamale,+Ghana&hl=en&sa=X&redir_esc=y#v=onepage&q=history%20of%20Tamale,%20Ghana&f=false|title=Strangers and Traders: Yoruba Migrants, Markets, and the State in Northern Ghana|date=1994|publisher=Africa World Press|isbn=978-0-86543-420-2|language=en}}</ref>. == Taarihi == [[Tamali]] bɛla [[Ghana]] tudu polo, ka lahi za [[Ghana]] Tiŋzuɣiri ata sunsuuni tum kurumbuna saha. Di bala daansi ni [[Savannah Region]], [[Upper West Region]] ni [[North East Region]]. [[Vihigu]] wuhuya ni [[Tamali]] lɛbigimsim biɛɣukulo puuni n-galisi gari tiŋ kam [[West Africa]] zaa. Vihigu lahi wuhuya ni daabiligu, kɔhimma ni damma lahi zooya pam [[Tamali]]. [[Tamali]] mali nanima pam ka bɛ zuɣulana n-nyɛ Gukpe-naa. Gukpɛɣu mali tiŋkpansi pam ka lɛbigimsim paari di zaa<ref>{{Cite book|last=Bellwood-Howard|first=Imogen|url=https://books.google.com.gh/books?id=c-mpCgAAQBAJ&printsec=frontcover&dq=Tamale,+Ghana&hl=en&sa=X&redir_esc=y#v=onepage&q=Tamale,%20Ghana&f=false|title=Characteristics of Urban and Peri-urban Agriculture in West Africa: Results of an Exploratory Survey Conducted in Tamale (Ghana) and Ouagadougou (Burkina Faso)|last2=Häring|first2=Volker|last3=Karg|first3=Hanna|last4=Roessler|first4=Regina|last5=Schlesinger|first5=Johannes|last6=Shakya|first6=Martina|date=2015-10-06|publisher=International Water Management Institute (IWMI)|isbn=978-92-9090-821-0|language=en}}</ref><ref>{{Cite book|last=Bening|first=R. Bagulo|url=https://books.google.com.gh/books?id=6nKcAAAAMAAJ&q=history+of+Tamale,+Ghana&dq=history+of+Tamale,+Ghana&hl=en&sa=X&redir_esc=y|title=A History of Education in Northern Ghana, 1907-1976|date=1990|publisher=Ghana Universities Press|isbn=978-9964-3-0215-3|language=en}}</ref>. == Go n-gili == [[Tamali]] mali alepile paaki ti tali ka di bi waɣa ni [[Tamali]] tiŋpuuni. Alepile paaki ŋɔ n-zani ti tudu yaɣa ŋɔ zaa. Di mali alepilenima ka bɛ chani [[Ankara]], ka lahi mali alepilenima ka bɛ yiri Ankara kanna [[Tamali]]. Alepilenima ŋɔ shɛŋa n-nyɛ * [[African World Airlines|Africa World Airlines]] * [[Passion Airlines]] [[Tamali]] lahi mali lɔra bee loorinima kpɛbu shee, ka a yi yɛn go n-chaŋ Ghana tiŋzuɣu n-nya a ni tooi nya di loori ka di bi muɣisi a. Tamali mali lɔra ka di kuni tiŋsi kamani Ankara, Kumahi, [[Sunyani]], [[Tema]], [[Cape Coast]],[[Takoradi]], Ho, [[Bolgatanga]], [[Wa]], ni tiŋ shɛŋa din pahi. Loori teesanima shɛŋa n-nyɛ [[Metro Mass teesa]], [[Bus Stop]], [[Saŋkpaɣala teesa]], [[VVIP Legion]], [[Taxi Rank]], [[Abaabu teesa|Abaabuu teesa]]. Binshɛŋa nira ni ni tooi zaŋ n-gili Tamali n nyɛ; '''[[Yellow Yellow]]''': Di nyɛla cheche buɣim din nyɛ nabaata shɛli din ʒiri niriba anahi di puuni. Di yi ti niŋ ka daadama galisim paai niriba ayɔbu di puuni, bee n-yaɣi niriba anahi, din ŋuna di kpuɣimi yaɣi maa. Di kamanima zooya pam kamani; zaɣ' piɛlli, zaɣ' dozim, zaɣ' ʒee, zaɣ' sabinli, zaɣ' vakahili ni din pahi. '''Taxi:''' Di nyɛla loori saɣisinli n-kpuɣiri niriba anahi m-pahi ŋun duhiri maa zuɣu anu. == Mabi' Tinsi == Tamali mali mabiligu ni zɔsimli zaŋ chaŋ tiŋsi din be tiŋduya ni polo. Lala tiŋsi maa n nye: * Louisville, Kentucky din be [[United State of America]] la. * Fada N'gourma din be [[Burkina Faso]] tiŋ gbani la. * Commune II Niamey din be [[Niger]] tiŋgbani == Shikuru baŋsim == Tamali nyɛla din nyɛ baŋsim bɔbu shee n-ti sokam. Di mali karimbanima karinzɔŋ kara, shikuru bihi kura shikuruti nti pahi m mayaankalɛhi shikuruti. Tamali shikuruti galisim paagi 742 ka di puuni 94 n-nyɛ malaankalɛhi shikuruti, 304 primari shikuruti, 112 JHS shikuruti ni 14 SHS shikuruti. Tamali lahi mali nuuni tuumbaŋsim bɔhinbu shikuruti ka a ni tooi bɔhim baŋsim balibu kam n-di anfaani sɔhibiɛɣuni. :''Krimmin pahi: [[Tamali shikuruti]]'' == Ninvuɣu gahinda == * [[Mahamudu Bawumia]], bɛ dɔɣi o la yuuni 1963 ka o nyɛ tiŋgbani zuɣulaampaa nti Nana Akufu Addo ka lahi nyɛ siyaasa nira. * [[Haruna Iddrisu]] bɛ dɔɣi o la yuuni 1970 ka o nyɛ jintɔra zaŋ ti Tamale-South piibupiibu yaɣili n-lahi nyɛ toondana n-ti jintɔriba ban bi galisi jina duu.<ref>{{Cite web|title=Parliament of Ghana|url=https://www.parliament.gh/mps?mp=231|access-date=2021-11-16|website=www.parliament.gh}}</ref> * [[Ibrahim Basha|Sheikh Bayaan Ibrahim Basha]] * [[Alhassan Yahaya Seini]], alikaalimi mini legal aid kpɛma. * [[Mubarak Wakaso]], yuuni 1990 ka bɛ dɔɣi o ka o nyɛ boliŋmɛri baŋda.<ref>{{Cite web|title=Mubarak Wakaso, Biography|url=https://mobile.ghanaweb.com/person/Mubarak-Wakaso-5323|access-date=2021-11-16|website=mobile.ghanaweb.com}}</ref> * [[Abdul Majeed Waris]], bɛ dɔɣi o la yuuni 1991 ka o nyɛ boliŋmɛra.<ref>{{Cite web|title=Abdul Majeed Waris, Biography|url=https://mobile.ghanaweb.com/person/Abdul-Majeed-Waris-5356|access-date=2021-11-16|website=mobile.ghanaweb.com}}</ref> * [[Fancy Gadam]], yiliyiina ka bɛ dɔɣi o yuuni 1988. * [[Saeed Abubakr Zakaria|Saeed Abubakar Zakaria]]. *[[Abdul Rahman Baba]], o nyɛla bɔli'ŋmɛra, bɛ dɔɣi la yuuni 1994 silimin gɔli July daa baa ayi dali == Tuma == Tuun'shɛŋa Tamali nim ni zooi kabi tumda n-nyɛ kpaluu tuma, teela, ni fita tali. Din lahi pahi n-nyɛ macheligu, nakɔhigu, daabiligu, tanmɛbo, kaapinta tuma, weera tuma, peenta tuma, anfooni yaabu tuma, kperigu kperibu tuma, bindira kɔhibu, loori duhibu tuma ni pukparilim<ref>{{Cite book|last=MacGaffey|first=Wyatt|url=https://books.google.com.gh/books?id=6MQ-5Elyg2kC&printsec=frontcover&dq=history+of+Tamale,+Ghana&hl=en&sa=X&ved=2ahUKEwiRxLXIz5v1AhXMCuwKHXLTAUwQ6AF6BAgKEAI#v=onepage&q=history%20of%20Tamale,%20Ghana&f=false|title=Chiefs, Priests, and Praise-singers: History, Politics, and Land Ownership in Northern Ghana|date=2013|publisher=University of Virginia Press|isbn=978-0-8139-3386-3|language=en}}</ref>. == Dahi din be Tamali tingbani == Tamali nyɛla tiŋ shɛli din mali dahi pam, Dahi maa shɛŋa n-nyɛ; * Tamali Dakurili li *Abaaboo daa *Picona daa *Lamashaɣu daa<ref>{{Cite web|title=Tamale central market, Ghana {{!}} Africa, Ghana, African life|url=https://www.pinterest.com/pin/382806037065419686/|access-date=2021-11-16|website=www.pinterest.com|language=en}}</ref> *Kakpaɣiyili daa *Guu daa (niɣi daa) *Kalpohin daa *Kukuo daa * == Piibupiibu jintɔri yaɣa din be Tamali == Tamali nyɛla tiŋ shɛli din mali piibupiibu yaɣa anahi; ŋan nima n-nyɛ: # [[Tamali Central]] piibupiibu yaɣili # [[Tamali North]] piibupiibu yaɣili # [[Sagnarigu]] piibupiibu yaɣili<ref>{{Cite web|title=Parliament of Ghana|url=https://www.parliament.gh/mps?mp=233|access-date=2021-11-16|website=www.parliament.gh}}</ref> # [[Tamale South Constituency|Tamali South]] piibupiibu yaɣili # == Lahibali wuligibu teesa tuma duri == Biɛɣu kulo kam Tamali tingbani lahibaya tuma duri kuli pahirimi, Lahibaya teesanima ŋɔ pula buyi, walansi (Radio) teesanima mini ninliha kpanjɔɣu (TV) teesanima. '''TV teesa''' shɛŋa din be Tamali n-nyɛ; # Sagani TV # NTV # Zaa TV # Might TV. '''Radio teesa''' shɛŋa din be Tamali n-nyɛ; # Fiila FM 89.3 Mhz # Radio Savanna 91.3 Mhz # Zaa Radio 99.3 Mhz # Bishara Radio 97.7 Mhz # Justice FM 98.5 Mhz # Diamond 93.7 Mhz # North Star 92.1 Mhz # Radio Tamale 91.7 Mhz #Kesmi FM 107.1&nbsp;MHz #Neesim FM 100.1&nbsp;MHz #Suhupiɛlli Radio 103.3&nbsp;MHz #Gbangu FM 97.3&nbsp;MHz #Amana Radio 96.3&nbsp;MHz #123 Radio 99.7&nbsp;MHz #ABC Radio 100.9&nbsp;MHz #Angel FM 96.9&nbsp;MHz #Dagban Radio 102.5 #Kingdom Fm #Tawasul FM 95.7 == Pal' dahi din be Tamali == * Tamali zaŋ chaŋ [[Bolgatanga|Bolga]] palli * Tamali zaŋ chaŋ [[Kumahi|Kumasi]] palli * Tamali zaŋ chaŋ [[Salaga]] palli * Tamali zaŋ chaŋ [[Naya]] (Yendi) palli *Tamali zaŋ chaŋ [[Nantɔŋ|Nanton]] palli *Aboabo zaŋ chaŋ [[Nyohini]] palli *Aboabo zaŋ chaŋ [[Choggu]] palli *Tamali zaŋ chaŋ Daboya palli *Tamali zaŋ chaŋ Kumbungu palli *Tamali zaŋ chaŋ [[Tolon]] palli == Foŋdi mini tiŋkpaŋsi == Tamali bɔba pula bu nahi zuƔu. Bɔba maa n-nyɛ Tamali-north constituency, Tamali-south constituency, Tamali-central constituency n-ti pahi Sagnarigu constituency. Foŋdi mini tiŋkpaŋsi ŋan be constituency nim ŋɔ ni shɛŋa n-nyɛ [[Lamashaɣu]], [[Jisonaayili]], [[Banvum|Banvim]], [[Yapalisi]], Katariga, Gumbihini, Chaŋli, Ni din kam kpalim. : ''Yulimi [[Tamale foŋdi mini tiŋkpaŋsi]] zaa kpɛ'' == Dundɔŋni Gomnanti == Tamali mali la gominanti kpeen' so bɛ ni boli meyor la ka meyor maa sani yaa pam nyɛla din be o nuu ni ka o tumdi zaani [[gominanti]]. Mayor maa nyɛla [[Ghana]] tiŋgbani zuɣulana ni pii so ka o lee kuna ka kaansili (council) kpamba  ti saɣi ti o. Tɔ amaa punpɔŋɔ salo ban be Tamali yɛliya ni di tu ni di yi pa nyɛla salo zaa  piibu din yɛn kpaŋsi o kpamli maa ka che n-ti li dariza. Punpɔŋɔ Tamali mayor nyɛla [[Sule Salifu|Hon. Sule Salifu]].<ref>{{Cite web|title=I will consult broadly - New Mayor of Tamale - MyJoyOnline.com|url=https://www.myjoyonline.com/i-will-consult-broadly-new-mayor-of-tamale/|access-date=2021-11-15|website=www.myjoyonline.com|language=en-US}}</ref> maa nyɛla din zani ti dundɔŋ ni jintɔri duu (local Parliament) ka lahi zani ti dundɔŋ ni kpamba (local executive). == Dundɔŋni Gɔmnanti Kura == #Hon Sule Salifu == Saha Taɣibu Tamali puuni == Tamali mali la shɛɣini mini wuuni yuuni kam puuni, ka di be koppen's climate pubu ni. Tamali saa piini la silimin goli [[April]] hali ti kpa [[September]] bee [[October]] ka di yaa be [[July]] mini [[August]] ni. Wuuni mi piini la silimin gɔli November nti kpe April Piligu. Tamali mali la saha di baa ayi yuuni kam puuni. Dini n nyɛ '''Siɣili Saha''' Siɣili saha ka pukpariba gbandi ni bi kɔ. Saha ŋɔ, saa pilindi la mibu. Saa piligiri la silimin gɔli [[April]] zaŋ chaŋ silimin gɔli [[June]], di saha pukpariba kɔya ka biri bimbira ka shaɣu naan shɛi. Shaɣu shɛɛri la silimin gɔli [[July]] hali ni silimin gɔli [[September]] sunsuuni. '''Wuuni Saha''' Saha ŋɔ ka pukpariba kpuɣiri bindira. Wuuni pilindi la silimin gɔli [[October]] saha zaŋ hali ni silimin gɔli [[April]]. Di pilindimi ni wuntaŋ yaɣi yaɣi saha din gbai silimin gɔli [[October]] haali ni silimin gɔli [[December]] sunsuuni, ka kikaa mi dɛi hali ni silimin gɔli [[March]]. Din saha walugu gba dɛɛi n zaŋ kpɛ siɣili saha.<ref>{{Cite web|title=University for Development Studies, Tamale, Ghana {{!}} Climate Change and Food Security - Academia.edu|url=https://universityfordevelopmentstudies.academia.edu/Departments/Climate_Change_and_Food_Security/Documents|access-date=2021-11-16|website=universityfordevelopmentstudies.academia.edu}}</ref> Wuuni saha nyɛla tankpagbuligu ni tooi zooi pam ka di nyɛla mori mini tihi zaa kuumi. <center> {{Weather box |location = Tamale |single line = Yes |metric first = Yes |Jan record high C = 40.0 |Feb record high C = 41.5 |Mar record high C = 42.7 |Apr record high C = 42.8 |May record high C = 40.2 |Jun record high C = 37.8 |Jul record high C = 35.6 |Aug record high C = 35.4 |Sep record high C = 34.8 |Oct record high C = 38.2 |Nov record high C = 39.2 |Dec record high C = 38.6 |year record high C = 42.8 |Jan high C = 35.4 |Feb high C = 36.9 |Mar high C = 37.1 |Apr high C = 35.4 |May high C = 33.6 |Jun high C = 31.1 |Jul high C = 29.8 |Aug high C = 29.2 |Sep high C = 29.9 |Oct high C = 32.2 |Nov high C = 34.8 |Dec high C = 34.9 |year high C = 33.4 |Jan mean C = 27.9 |Feb mean C = 30.1 |Mar mean C = 30.9 |Apr mean C = 29.8 |May mean C = 28.6 |Jun mean C = 26.8 |Jul mean C = 26.0 |Aug mean C = 25.8 |Sep mean C = 25.9 |Oct mean C = 27.3 |Nov mean C = 28.2 |Dec mean C = 27.5 |year mean C = 27.9 |Jan low C = 20.4 |Feb low C = 22.8 |Mar low C = 24.6 |Apr low C = 24.6 |May low C = 23.6 |Jun low C = 22.5 |Jul low C = 22.1 |Aug low C = 21.9 |Sep low C = 21.8 |Oct low C = 21.9 |Nov low C = 21.6 |Dec low C = 20.3 |year low C = 22.3 |Jan record low C = 15.0 |Feb record low C = 16.1 |Mar record low C = 18.9 |Apr record low C = 19.4 |May record low C = 18.9 |Jun record low C = 18.9 |Jul record low C = 18.3 |Aug record low C = 18.9 |Sep record low C = 18.9 |Oct record low C = 18.9 |Nov record low C = 16.1 |Dec record low C = 13.9 |year record low C = 13.9 |precipitation colour = green |Jan precipitation mm = 4 |Feb precipitation mm = 12 |Mar precipitation mm = 48 |Apr precipitation mm = 88 |May precipitation mm = 112 |Jun precipitation mm = 146 |Jul precipitation mm = 142 |Aug precipitation mm = 198 |Sep precipitation mm = 231 |Oct precipitation mm = 92 |Nov precipitation mm = 14 |Dec precipitation mm = 3 |year precipitation mm = 1090 |unit precipitation days = 0.3 mm |Jan precipitation days = 1 |Feb precipitation days = 1 |Mar precipitation days = 4 |Apr precipitation days = 7 |May precipitation days = 10 |Jun precipitation days = 12 |Jul precipitation days = 13 |Aug precipitation days = 15 |Sep precipitation days = 19 |Oct precipitation days = 12 |Nov precipitation days = 2 |Dec precipitation days = 1 |year precipitation days = 97 |Jan humidity = 27 |Feb humidity = 32 |Mar humidity = 45 |Apr humidity = 61 |May humidity = 70 |Jun humidity = 77 |Jul humidity = 80 |Aug humidity = 79 |Sep humidity = 80 |Oct humidity = 74 |Nov humidity = 59 |Dec humidity = 40 |year humidity = 60 |Jan sun = 266.6 |Feb sun = 237.3 |Mar sun = 251.1 |Apr sun = 231.0 |May sun = 248.0 |Jun sun = 204.0 |Jul sun = 161.2 |Aug sun = 139.5 |Sep sun = 156.0 |Oct sun = 260.4 |Nov sun = 282.0 |Dec sun = 272.8 |year sun = |Jand sun = 8.6 |Febd sun = 8.4 |Mard sun = 8.1 |Aprd sun = 7.7 |Mayd sun = 8.0 |Jund sun = 6.8 |Juld sun = 5.2 |Augd sun = 4.5 |Sepd sun = 5.2 |Octd sun = 8.4 |Novd sun = 9.4 |Decd sun = 8.8 |yeard sun = 7.4 |source 1 = [[Deutscher Wetterdienst]]<ref name = DWD> {{cite web | url = http://www.dwd.de/DWD/klima/beratung/ak/ak_654180_kt.pdf | title = Klimatafel von Tamales / Ghana | work = Baseline climate means (1961-1990) from stations all over the world | publisher = Deutscher Wetterdienst | language = de | access-date = 18 October 2016}}</ref> }} </center> == Feera duri din be Tamali == Tamali nyɛla din mali feera duri pam, ka di pam nyɛla ban kpuɣiri tumtumdiba n niŋdi dinni. Di shɛŋa n-nyɛ Anashaara Tiles, Malitima n-ti pahi Wun-nam company Ltd. : ''Krimmin pahi: [[Tamale feera duri]]'' == Banki tuma duri == Tamali nyɛla tiŋ sheli Banki tuma duri ni zooi pam, shɛŋa nyɛla Gomnanti ni su shɛli ka shɛŋa nyɛ salinima gba ni su shɛli. Banki shɛŋa din be Tamali n-nyɛ [[Ghana Commercial Bank Ltd]] (GCB)<ref>{{Cite web|title=Banks companies in Tamale, Ghana - Page 1 - GhPlaces|url=https://ghplaces.com/Tamale/list/banks/c-884-273-1|access-date=2021-11-17|website=ghplaces.com}}</ref>, [[National Investment Bank]] ni [[Zenith Bank]]. : ''Karimmi pahi: [[Tamale banki tuma duri]]'' == Alepile paaki == Alepile paaki nyɛla bɛ ni daa zali ka di yabili nyɛ din kpaŋsiri linjimanima tuma [[dunia]] tɔbu shɛli din daa ŋme m-pahiri ayi la saha (World War II). [[Matuuka yiɣirigu]] lubu shee polo daa nyɛla bɛ ni bɔ shɛli Nyohini, kamani maali ayi Nuzaa Tamali yaɣili December,1940<ref>{{Cite web|title=Tamale Airport – GACL|url=https://www.gacl.com.gh/tamale-airport/|access-date=2021-11-15|language=en}}</ref>. Tuuli Gomnanti zaŋ ti Ghana tingbani daa dihi o nuu gbana zuɣu ni bɛ mɛ airport shɛli din nyɛ din ni tooi yi Dunia luɣili kam ni di zaŋ zali [[linjimanima]] maali pinyini Tamali wulimpuhili ni di zaŋ baŋsi di sochibisi zaashee/anfaani.<ref>{{Citation|title=Tamale Airport|date=2021-10-31|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Tamale_Airport&oldid=1052898804|work=Wikipedia|language=en|access-date=2021-11-15}}</ref> Di ni daa pili viɛnyɛla maa zuɣu, di daa ti chemi zali ni bɛ ni daa ŋme m-paai gomnanti di saha maa yuuni 1996 la. == Alaafee tuma duri == Tamali nyɛla tiŋ shɛli din mali alaafee tuma duri pam, di shɛŋa n-nyɛ; # KABSAD Scientific Hospital # Kalpohini Health Centre # Bagabaga CHPS Zone # Tamale West Hospital<ref>{{Cite web|title=Tamale West Hospital • Hospitals - Public • Tamale, Tamale|url=https://www.medpages.info/sf/index.php?page=organisation&orgcode=301633|access-date=2021-11-19|website=www.medpages.info}}</ref> # Tamale Central Hospital<ref>{{Cite web|title=Ghanahospitals.org|url=http://www.ghanahospitals.org/regions/district_facilities.php?r=northern&d=tamale%20municipal|access-date=2021-11-19|website=www.ghanahospitals.org}}</ref> # [[Lahabali kɔligu:Tamale Teaching Hospital 18.jpg|thumb|Tamale Teaching Hospital]]Tamale Teaching Hospital<ref>{{Cite web|title=Hospitals in Tamale: List of Health Facilities in Northern Region - Contact Details - YellGh.com|url=https://yellgh.com/hospitals-in-tamale-list-of-health-facilities-in-northern-region/|access-date=2021-11-19|language=en-GB}}</ref> # Bilpiela Health Centre #Kpanvo CHPS Zone #Vittin RCH #Malshegu CHPS Zone #Garizegu CHPS Zone #Lahagu CHPS #DUNGU CHPS ZONE #Habanna Medical Center #Rabito Clinic #God's care community hospital<ref>{{Cite web|title=God Cares Community Hospital, Northern|url=https://vymaps.com/GH/God-Cares-Community-Hospital-O6644165408/|access-date=2021-11-19|website=vymaps.com}}</ref> #Nyohini clinic #Gbambaya clinic #Marshal Medical Centre Limited #Mansusu Clinic and Diagnostic Centre #St Lucy Polyclinic == Tuunshɛŋa din na tumda == * * * [[Tamale interchange]] din saɣi naabu kaman vaabu pihinii pubu kobgi puuni. Tahama beni n wuhi ni tuma ŋɔ nyɛla din yɛn naai yuuni 2021 bahigu.<ref>{{Cite web|last=Bureau|first=Communications|title=Tamale Interchange 80% Complete; Tamale-Daboya Road To Be Completed In November 2023|url=https://presidency.gov.gh/index.php/briefing-room/news-style-2/1980-tamale-interchange-80-complete-tamale-daboya-road-to-be-completed-in-november-2023|access-date=2021-11-15|website=presidency.gov.gh|language=en-gb}}</ref> * Tamale International Airport phase two la nyɛla beni na tumdi shɛli. * Vitting Harbour & Mall * == Saamba Du' gbɛra == 1. Picona Hotel 2. Radarch Lodge and Conference Centre 3. Miricha Hotel 4. Nim Avenue 5. Modern City Hotel 6. Sabonkudi estates 7. Regal hotel 8. Target Hills hotel 9. Pioneer lodge 10. B Sheini hotel 11. Naat guesthouse 12. Ganaa hotel 13. Global dream hotel 14. Mariam hotel 15. Walji lodge == Anfoonima == <gallery mode="packed" widths="150" heights="200"> Lahabali kɔligu:Road, Tamale.jpg|<center>Tamali palli</center> Lahabali kɔligu:Highway, Tamale.jpg|<center>Tamali palli daa</center> Lahabali kɔligu:Stadium tamale2.jpg|<center>Tamali yiɣi jam paaki</center> Lahabali kɔligu:Tamale fashion week 2020 2.jpg|<center>Tamale fashion week</center> Lahabali kɔligu:Agriculture Factory, Tamale.jpg|<center>Agriculture Factory in Tamale</center> Lahabali kɔligu:Tamale Teaching Hospital 4.jpg|<center>[[Tamale Teaching Hospital|Tamali ashipti titali]]</center> Lahabali kɔligu:Tamale Airport, Northern Ghana.jpg|<center>Alapele paaki</center> Lahabali kɔligu:Aboabo-market Tamale.jpg|<center>Abaaboo daa</center> Lahabali kɔligu:Tamale Central.jpg|<center>Tamali sunsuuni</center> </gallery> == Kundivihira == <references responsive="" /> [[Pubu:Ghana bɔba tinzuɣa]] [[Pubu:C-Class]] [[Pubu:Tiŋsi]] [[Pubu:Africa]] [[Pubu:Lahabaya zaa]] jibyyithq05ozw9vrkjz8lbtcqsh7vm 42698 42697 2022-08-15T23:35:27Z IDDRISU ABDUL-KADIR NINDOO 1815 /* Go n-gili */ Link wikitext text/x-wiki {{Databox}} {{C-Class}} '''Tamali''' n-nyɛ [[Northern Region|Northern region]] din be [[Ghana]] la tinzuɣu.<ref>{{cite web|url=http://www.tamale.climatemps.com/|title=Tamale Climate & Temperature|language=English|publisher=tamale.climatemps.com}}</ref> Saha ŋɔ [[Tamali]] nyɛla furila ni nyo n-kpa tiŋ' shɛli zaŋ chaŋ [[daabiligu]] polo West [[Africa]] yaɣili zaa. [[Suhudoo]] be [[Tamali]] ka mali tahama pam n-zaŋ ti [[daabihi.]] Tamalinima biɛh' suŋ ni saamba gbubibu polo nyɛla sokam ni di shɛhira ka lahi kpaŋsiri zosimli. [[Tamali]] m-pahi tiŋ' kara dibaata din galisi [[Ghana]]<ref>{{Cite web|title=Tamale – Travel guide at Wikivoyage|url=https://en.wikivoyage.org/wiki/Tamale|access-date=2021-11-15|website=en.wikivoyage.org|language=en}}</ref>. Ninvuɣ' biɛlim kamani 950,124 m-be [[Tamali]]. Di lahi nyɛla tiŋ' shɛli din zoori pam n-gari tinsi zaa din be [[West Africa]].<ref>{{cite web|url=https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/artikel.php?ID=270959|title=Tamale – West Africa’s Fastest Growing City|publisher=GhanaWeb|date=Sunday, 14 April 2013|language=English}}</ref><ref>{{cite web|url=https://population.mongabay.com/population/ghana/|title=Largest cities in Ghana|publisher=mongabay|language=English}}</ref> Tamalinima nyɛla ban nyee yo [[Pu'kparilim|pukparilim]], daabiligu n-lahi mali gumdi mibu mini kpakahili shitɔri<ref>{{Cite web|title=Tamale {{!}} Ghana {{!}} Britannica|url=https://www.britannica.com/place/Tamale-Ghana|access-date=2021-11-15|website=www.britannica.com|language=en}}</ref>. Pal' daa yila [[Kumahi]] n-kpa yaɣili ŋɔ n-ti gari [[Tamali]] tiŋ' puuni n-chaŋ [[Bolgatanga]], ka pal' chira yiri wulimpuɣili ni wulimluɣili na n-ti tuɣili. Ka [[Airport]] gba beni.[[Tamali]] nyɛla din zooi [[musuliminima|musulinima]] ka di zuɣu che ka jiŋa kalinli zooi tiŋa maa ni. Jiŋa kamani; [[Afa Ajura]] Jiŋli (Ambariyyah jiŋli), Amadiyyah jiŋli, Zaamiɣu jiŋli [[(Central Mosque)]] ni [[Afa Basha]] jiŋli (Nuuria mosque) n-ti pahi Manhaliya jiŋli ([[Afa Issah Bello]]) nyɛla niriba pam ni mi. [[Tamali]] mali zuliya balibu pam amaa [[Dagbamba]] n-galisi pam n-gari balli kam ban be Tamali<ref>{{Cite book|last=Eades|first=Jeremy Seymour|url=https://books.google.com.gh/books?id=IjlzSYnAKdQC&printsec=frontcover&dq=history+of+Tamale,+Ghana&hl=en&sa=X&redir_esc=y#v=onepage&q=history%20of%20Tamale,%20Ghana&f=false|title=Strangers and Traders: Yoruba Migrants, Markets, and the State in Northern Ghana|date=1994|publisher=Africa World Press|isbn=978-0-86543-420-2|language=en}}</ref>. == Taarihi == [[Tamali]] bɛla [[Ghana]] tudu polo, ka lahi za [[Ghana]] Tiŋzuɣiri ata sunsuuni tum kurumbuna saha. Di bala daansi ni [[Savannah Region]], [[Upper West Region]] ni [[North East Region]]. [[Vihigu]] wuhuya ni [[Tamali]] lɛbigimsim biɛɣukulo puuni n-galisi gari tiŋ kam [[West Africa]] zaa. Vihigu lahi wuhuya ni daabiligu, kɔhimma ni damma lahi zooya pam [[Tamali]]. [[Tamali]] mali nanima pam ka bɛ zuɣulana n-nyɛ Gukpe-naa. Gukpɛɣu mali tiŋkpansi pam ka lɛbigimsim paari di zaa<ref>{{Cite book|last=Bellwood-Howard|first=Imogen|url=https://books.google.com.gh/books?id=c-mpCgAAQBAJ&printsec=frontcover&dq=Tamale,+Ghana&hl=en&sa=X&redir_esc=y#v=onepage&q=Tamale,%20Ghana&f=false|title=Characteristics of Urban and Peri-urban Agriculture in West Africa: Results of an Exploratory Survey Conducted in Tamale (Ghana) and Ouagadougou (Burkina Faso)|last2=Häring|first2=Volker|last3=Karg|first3=Hanna|last4=Roessler|first4=Regina|last5=Schlesinger|first5=Johannes|last6=Shakya|first6=Martina|date=2015-10-06|publisher=International Water Management Institute (IWMI)|isbn=978-92-9090-821-0|language=en}}</ref><ref>{{Cite book|last=Bening|first=R. Bagulo|url=https://books.google.com.gh/books?id=6nKcAAAAMAAJ&q=history+of+Tamale,+Ghana&dq=history+of+Tamale,+Ghana&hl=en&sa=X&redir_esc=y|title=A History of Education in Northern Ghana, 1907-1976|date=1990|publisher=Ghana Universities Press|isbn=978-9964-3-0215-3|language=en}}</ref>. == Go n-gili == [[Tamali]] mali alepile paaki ti tali ka di bi waɣa ni [[Tamali]] tiŋpuuni. Alepile paaki ŋɔ n-zani ti tudu yaɣa ŋɔ zaa. Di mali alepilenima ka bɛ chani [[Ankara]], ka lahi mali alepilenima ka bɛ yiri Ankara kanna [[Tamali]]. Alepilenima ŋɔ shɛŋa n-nyɛ * [[African World Airlines|Africa World Airlines]] * [[Passion Airlines]] [[Tamali]] lahi mali lɔra bee loorinima kpɛbu shee, ka a yi yɛn go n-chaŋ [[Ghana]] tiŋzuɣu n-nya a ni tooi nya di loori ka di bi muɣisi a. Tamali mali lɔra ka di kuni tiŋsi kamani Ankara, Kumahi, [[Sunyani]], [[Tema]], [[Cape Coast]],[[Takoradi]], Ho, [[Bolgatanga]], [[Wa]], ni tiŋ shɛŋa din pahi. Loori teesanima shɛŋa n-nyɛ [[Metro Mass teesa]], [[Bus Stop]], [[Saŋkpaɣala teesa]], [[VVIP Legion]], [[Taxi Rank]], [[Abaabu teesa|Abaabuu teesa]]. Binshɛŋa nira ni ni tooi zaŋ n-gili Tamali n nyɛ; '''[[Yellow Yellow]]''': Di nyɛla cheche buɣim din nyɛ nabaata shɛli din ʒiri niriba anahi di puuni. Di yi ti niŋ ka daadama galisim paai niriba ayɔbu di puuni, bee n-yaɣi niriba anahi, din ŋuna di kpuɣimi yaɣi maa. Di kamanima zooya pam kamani; zaɣ' piɛlli, zaɣ' dozim, zaɣ' ʒee, zaɣ' sabinli, zaɣ' vakahili ni din pahi. '''Taxi:''' Di nyɛla loori saɣisinli n-kpuɣiri niriba anahi m-pahi ŋun duhiri maa zuɣu anu. == Mabi' Tinsi == Tamali mali mabiligu ni zɔsimli zaŋ chaŋ tiŋsi din be tiŋduya ni polo. Lala tiŋsi maa n nye: * Louisville, Kentucky din be [[United State of America]] la. * Fada N'gourma din be [[Burkina Faso]] tiŋ gbani la. * Commune II Niamey din be [[Niger]] tiŋgbani == Shikuru baŋsim == Tamali nyɛla din nyɛ baŋsim bɔbu shee n-ti sokam. Di mali karimbanima karinzɔŋ kara, shikuru bihi kura shikuruti nti pahi m mayaankalɛhi shikuruti. Tamali shikuruti galisim paagi 742 ka di puuni 94 n-nyɛ malaankalɛhi shikuruti, 304 primari shikuruti, 112 JHS shikuruti ni 14 SHS shikuruti. Tamali lahi mali nuuni tuumbaŋsim bɔhinbu shikuruti ka a ni tooi bɔhim baŋsim balibu kam n-di anfaani sɔhibiɛɣuni. :''Krimmin pahi: [[Tamali shikuruti]]'' == Ninvuɣu gahinda == * [[Mahamudu Bawumia]], bɛ dɔɣi o la yuuni 1963 ka o nyɛ tiŋgbani zuɣulaampaa nti Nana Akufu Addo ka lahi nyɛ siyaasa nira. * [[Haruna Iddrisu]] bɛ dɔɣi o la yuuni 1970 ka o nyɛ jintɔra zaŋ ti Tamale-South piibupiibu yaɣili n-lahi nyɛ toondana n-ti jintɔriba ban bi galisi jina duu.<ref>{{Cite web|title=Parliament of Ghana|url=https://www.parliament.gh/mps?mp=231|access-date=2021-11-16|website=www.parliament.gh}}</ref> * [[Ibrahim Basha|Sheikh Bayaan Ibrahim Basha]] * [[Alhassan Yahaya Seini]], alikaalimi mini legal aid kpɛma. * [[Mubarak Wakaso]], yuuni 1990 ka bɛ dɔɣi o ka o nyɛ boliŋmɛri baŋda.<ref>{{Cite web|title=Mubarak Wakaso, Biography|url=https://mobile.ghanaweb.com/person/Mubarak-Wakaso-5323|access-date=2021-11-16|website=mobile.ghanaweb.com}}</ref> * [[Abdul Majeed Waris]], bɛ dɔɣi o la yuuni 1991 ka o nyɛ boliŋmɛra.<ref>{{Cite web|title=Abdul Majeed Waris, Biography|url=https://mobile.ghanaweb.com/person/Abdul-Majeed-Waris-5356|access-date=2021-11-16|website=mobile.ghanaweb.com}}</ref> * [[Fancy Gadam]], yiliyiina ka bɛ dɔɣi o yuuni 1988. * [[Saeed Abubakr Zakaria|Saeed Abubakar Zakaria]]. *[[Abdul Rahman Baba]], o nyɛla bɔli'ŋmɛra, bɛ dɔɣi la yuuni 1994 silimin gɔli July daa baa ayi dali == Tuma == Tuun'shɛŋa Tamali nim ni zooi kabi tumda n-nyɛ kpaluu tuma, teela, ni fita tali. Din lahi pahi n-nyɛ macheligu, nakɔhigu, daabiligu, tanmɛbo, kaapinta tuma, weera tuma, peenta tuma, anfooni yaabu tuma, kperigu kperibu tuma, bindira kɔhibu, loori duhibu tuma ni pukparilim<ref>{{Cite book|last=MacGaffey|first=Wyatt|url=https://books.google.com.gh/books?id=6MQ-5Elyg2kC&printsec=frontcover&dq=history+of+Tamale,+Ghana&hl=en&sa=X&ved=2ahUKEwiRxLXIz5v1AhXMCuwKHXLTAUwQ6AF6BAgKEAI#v=onepage&q=history%20of%20Tamale,%20Ghana&f=false|title=Chiefs, Priests, and Praise-singers: History, Politics, and Land Ownership in Northern Ghana|date=2013|publisher=University of Virginia Press|isbn=978-0-8139-3386-3|language=en}}</ref>. == Dahi din be Tamali tingbani == Tamali nyɛla tiŋ shɛli din mali dahi pam, Dahi maa shɛŋa n-nyɛ; * Tamali Dakurili li *Abaaboo daa *Picona daa *Lamashaɣu daa<ref>{{Cite web|title=Tamale central market, Ghana {{!}} Africa, Ghana, African life|url=https://www.pinterest.com/pin/382806037065419686/|access-date=2021-11-16|website=www.pinterest.com|language=en}}</ref> *Kakpaɣiyili daa *Guu daa (niɣi daa) *Kalpohin daa *Kukuo daa * == Piibupiibu jintɔri yaɣa din be Tamali == Tamali nyɛla tiŋ shɛli din mali piibupiibu yaɣa anahi; ŋan nima n-nyɛ: # [[Tamali Central]] piibupiibu yaɣili # [[Tamali North]] piibupiibu yaɣili # [[Sagnarigu]] piibupiibu yaɣili<ref>{{Cite web|title=Parliament of Ghana|url=https://www.parliament.gh/mps?mp=233|access-date=2021-11-16|website=www.parliament.gh}}</ref> # [[Tamale South Constituency|Tamali South]] piibupiibu yaɣili # == Lahibali wuligibu teesa tuma duri == Biɛɣu kulo kam Tamali tingbani lahibaya tuma duri kuli pahirimi, Lahibaya teesanima ŋɔ pula buyi, walansi (Radio) teesanima mini ninliha kpanjɔɣu (TV) teesanima. '''TV teesa''' shɛŋa din be Tamali n-nyɛ; # Sagani TV # NTV # Zaa TV # Might TV. '''Radio teesa''' shɛŋa din be Tamali n-nyɛ; # Fiila FM 89.3 Mhz # Radio Savanna 91.3 Mhz # Zaa Radio 99.3 Mhz # Bishara Radio 97.7 Mhz # Justice FM 98.5 Mhz # Diamond 93.7 Mhz # North Star 92.1 Mhz # Radio Tamale 91.7 Mhz #Kesmi FM 107.1&nbsp;MHz #Neesim FM 100.1&nbsp;MHz #Suhupiɛlli Radio 103.3&nbsp;MHz #Gbangu FM 97.3&nbsp;MHz #Amana Radio 96.3&nbsp;MHz #123 Radio 99.7&nbsp;MHz #ABC Radio 100.9&nbsp;MHz #Angel FM 96.9&nbsp;MHz #Dagban Radio 102.5 #Kingdom Fm #Tawasul FM 95.7 == Pal' dahi din be Tamali == * Tamali zaŋ chaŋ [[Bolgatanga|Bolga]] palli * Tamali zaŋ chaŋ [[Kumahi|Kumasi]] palli * Tamali zaŋ chaŋ [[Salaga]] palli * Tamali zaŋ chaŋ [[Naya]] (Yendi) palli *Tamali zaŋ chaŋ [[Nantɔŋ|Nanton]] palli *Aboabo zaŋ chaŋ [[Nyohini]] palli *Aboabo zaŋ chaŋ [[Choggu]] palli *Tamali zaŋ chaŋ Daboya palli *Tamali zaŋ chaŋ Kumbungu palli *Tamali zaŋ chaŋ [[Tolon]] palli == Foŋdi mini tiŋkpaŋsi == Tamali bɔba pula bu nahi zuƔu. Bɔba maa n-nyɛ Tamali-north constituency, Tamali-south constituency, Tamali-central constituency n-ti pahi Sagnarigu constituency. Foŋdi mini tiŋkpaŋsi ŋan be constituency nim ŋɔ ni shɛŋa n-nyɛ [[Lamashaɣu]], [[Jisonaayili]], [[Banvum|Banvim]], [[Yapalisi]], Katariga, Gumbihini, Chaŋli, Ni din kam kpalim. : ''Yulimi [[Tamale foŋdi mini tiŋkpaŋsi]] zaa kpɛ'' == Dundɔŋni Gomnanti == Tamali mali la gominanti kpeen' so bɛ ni boli meyor la ka meyor maa sani yaa pam nyɛla din be o nuu ni ka o tumdi zaani [[gominanti]]. Mayor maa nyɛla [[Ghana]] tiŋgbani zuɣulana ni pii so ka o lee kuna ka kaansili (council) kpamba  ti saɣi ti o. Tɔ amaa punpɔŋɔ salo ban be Tamali yɛliya ni di tu ni di yi pa nyɛla salo zaa  piibu din yɛn kpaŋsi o kpamli maa ka che n-ti li dariza. Punpɔŋɔ Tamali mayor nyɛla [[Sule Salifu|Hon. Sule Salifu]].<ref>{{Cite web|title=I will consult broadly - New Mayor of Tamale - MyJoyOnline.com|url=https://www.myjoyonline.com/i-will-consult-broadly-new-mayor-of-tamale/|access-date=2021-11-15|website=www.myjoyonline.com|language=en-US}}</ref> maa nyɛla din zani ti dundɔŋ ni jintɔri duu (local Parliament) ka lahi zani ti dundɔŋ ni kpamba (local executive). == Dundɔŋni Gɔmnanti Kura == #Hon Sule Salifu == Saha Taɣibu Tamali puuni == Tamali mali la shɛɣini mini wuuni yuuni kam puuni, ka di be koppen's climate pubu ni. Tamali saa piini la silimin goli [[April]] hali ti kpa [[September]] bee [[October]] ka di yaa be [[July]] mini [[August]] ni. Wuuni mi piini la silimin gɔli November nti kpe April Piligu. Tamali mali la saha di baa ayi yuuni kam puuni. Dini n nyɛ '''Siɣili Saha''' Siɣili saha ka pukpariba gbandi ni bi kɔ. Saha ŋɔ, saa pilindi la mibu. Saa piligiri la silimin gɔli [[April]] zaŋ chaŋ silimin gɔli [[June]], di saha pukpariba kɔya ka biri bimbira ka shaɣu naan shɛi. Shaɣu shɛɛri la silimin gɔli [[July]] hali ni silimin gɔli [[September]] sunsuuni. '''Wuuni Saha''' Saha ŋɔ ka pukpariba kpuɣiri bindira. Wuuni pilindi la silimin gɔli [[October]] saha zaŋ hali ni silimin gɔli [[April]]. Di pilindimi ni wuntaŋ yaɣi yaɣi saha din gbai silimin gɔli [[October]] haali ni silimin gɔli [[December]] sunsuuni, ka kikaa mi dɛi hali ni silimin gɔli [[March]]. Din saha walugu gba dɛɛi n zaŋ kpɛ siɣili saha.<ref>{{Cite web|title=University for Development Studies, Tamale, Ghana {{!}} Climate Change and Food Security - Academia.edu|url=https://universityfordevelopmentstudies.academia.edu/Departments/Climate_Change_and_Food_Security/Documents|access-date=2021-11-16|website=universityfordevelopmentstudies.academia.edu}}</ref> Wuuni saha nyɛla tankpagbuligu ni tooi zooi pam ka di nyɛla mori mini tihi zaa kuumi. <center> {{Weather box |location = Tamale |single line = Yes |metric first = Yes |Jan record high C = 40.0 |Feb record high C = 41.5 |Mar record high C = 42.7 |Apr record high C = 42.8 |May record high C = 40.2 |Jun record high C = 37.8 |Jul record high C = 35.6 |Aug record high C = 35.4 |Sep record high C = 34.8 |Oct record high C = 38.2 |Nov record high C = 39.2 |Dec record high C = 38.6 |year record high C = 42.8 |Jan high C = 35.4 |Feb high C = 36.9 |Mar high C = 37.1 |Apr high C = 35.4 |May high C = 33.6 |Jun high C = 31.1 |Jul high C = 29.8 |Aug high C = 29.2 |Sep high C = 29.9 |Oct high C = 32.2 |Nov high C = 34.8 |Dec high C = 34.9 |year high C = 33.4 |Jan mean C = 27.9 |Feb mean C = 30.1 |Mar mean C = 30.9 |Apr mean C = 29.8 |May mean C = 28.6 |Jun mean C = 26.8 |Jul mean C = 26.0 |Aug mean C = 25.8 |Sep mean C = 25.9 |Oct mean C = 27.3 |Nov mean C = 28.2 |Dec mean C = 27.5 |year mean C = 27.9 |Jan low C = 20.4 |Feb low C = 22.8 |Mar low C = 24.6 |Apr low C = 24.6 |May low C = 23.6 |Jun low C = 22.5 |Jul low C = 22.1 |Aug low C = 21.9 |Sep low C = 21.8 |Oct low C = 21.9 |Nov low C = 21.6 |Dec low C = 20.3 |year low C = 22.3 |Jan record low C = 15.0 |Feb record low C = 16.1 |Mar record low C = 18.9 |Apr record low C = 19.4 |May record low C = 18.9 |Jun record low C = 18.9 |Jul record low C = 18.3 |Aug record low C = 18.9 |Sep record low C = 18.9 |Oct record low C = 18.9 |Nov record low C = 16.1 |Dec record low C = 13.9 |year record low C = 13.9 |precipitation colour = green |Jan precipitation mm = 4 |Feb precipitation mm = 12 |Mar precipitation mm = 48 |Apr precipitation mm = 88 |May precipitation mm = 112 |Jun precipitation mm = 146 |Jul precipitation mm = 142 |Aug precipitation mm = 198 |Sep precipitation mm = 231 |Oct precipitation mm = 92 |Nov precipitation mm = 14 |Dec precipitation mm = 3 |year precipitation mm = 1090 |unit precipitation days = 0.3 mm |Jan precipitation days = 1 |Feb precipitation days = 1 |Mar precipitation days = 4 |Apr precipitation days = 7 |May precipitation days = 10 |Jun precipitation days = 12 |Jul precipitation days = 13 |Aug precipitation days = 15 |Sep precipitation days = 19 |Oct precipitation days = 12 |Nov precipitation days = 2 |Dec precipitation days = 1 |year precipitation days = 97 |Jan humidity = 27 |Feb humidity = 32 |Mar humidity = 45 |Apr humidity = 61 |May humidity = 70 |Jun humidity = 77 |Jul humidity = 80 |Aug humidity = 79 |Sep humidity = 80 |Oct humidity = 74 |Nov humidity = 59 |Dec humidity = 40 |year humidity = 60 |Jan sun = 266.6 |Feb sun = 237.3 |Mar sun = 251.1 |Apr sun = 231.0 |May sun = 248.0 |Jun sun = 204.0 |Jul sun = 161.2 |Aug sun = 139.5 |Sep sun = 156.0 |Oct sun = 260.4 |Nov sun = 282.0 |Dec sun = 272.8 |year sun = |Jand sun = 8.6 |Febd sun = 8.4 |Mard sun = 8.1 |Aprd sun = 7.7 |Mayd sun = 8.0 |Jund sun = 6.8 |Juld sun = 5.2 |Augd sun = 4.5 |Sepd sun = 5.2 |Octd sun = 8.4 |Novd sun = 9.4 |Decd sun = 8.8 |yeard sun = 7.4 |source 1 = [[Deutscher Wetterdienst]]<ref name = DWD> {{cite web | url = http://www.dwd.de/DWD/klima/beratung/ak/ak_654180_kt.pdf | title = Klimatafel von Tamales / Ghana | work = Baseline climate means (1961-1990) from stations all over the world | publisher = Deutscher Wetterdienst | language = de | access-date = 18 October 2016}}</ref> }} </center> == Feera duri din be Tamali == Tamali nyɛla din mali feera duri pam, ka di pam nyɛla ban kpuɣiri tumtumdiba n niŋdi dinni. Di shɛŋa n-nyɛ Anashaara Tiles, Malitima n-ti pahi Wun-nam company Ltd. : ''Krimmin pahi: [[Tamale feera duri]]'' == Banki tuma duri == Tamali nyɛla tiŋ sheli Banki tuma duri ni zooi pam, shɛŋa nyɛla Gomnanti ni su shɛli ka shɛŋa nyɛ salinima gba ni su shɛli. Banki shɛŋa din be Tamali n-nyɛ [[Ghana Commercial Bank Ltd]] (GCB)<ref>{{Cite web|title=Banks companies in Tamale, Ghana - Page 1 - GhPlaces|url=https://ghplaces.com/Tamale/list/banks/c-884-273-1|access-date=2021-11-17|website=ghplaces.com}}</ref>, [[National Investment Bank]] ni [[Zenith Bank]]. : ''Karimmi pahi: [[Tamale banki tuma duri]]'' == Alepile paaki == Alepile paaki nyɛla bɛ ni daa zali ka di yabili nyɛ din kpaŋsiri linjimanima tuma [[dunia]] tɔbu shɛli din daa ŋme m-pahiri ayi la saha (World War II). [[Matuuka yiɣirigu]] lubu shee polo daa nyɛla bɛ ni bɔ shɛli Nyohini, kamani maali ayi Nuzaa Tamali yaɣili December,1940<ref>{{Cite web|title=Tamale Airport – GACL|url=https://www.gacl.com.gh/tamale-airport/|access-date=2021-11-15|language=en}}</ref>. Tuuli Gomnanti zaŋ ti Ghana tingbani daa dihi o nuu gbana zuɣu ni bɛ mɛ airport shɛli din nyɛ din ni tooi yi Dunia luɣili kam ni di zaŋ zali [[linjimanima]] maali pinyini Tamali wulimpuhili ni di zaŋ baŋsi di sochibisi zaashee/anfaani.<ref>{{Citation|title=Tamale Airport|date=2021-10-31|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Tamale_Airport&oldid=1052898804|work=Wikipedia|language=en|access-date=2021-11-15}}</ref> Di ni daa pili viɛnyɛla maa zuɣu, di daa ti chemi zali ni bɛ ni daa ŋme m-paai gomnanti di saha maa yuuni 1996 la. == Alaafee tuma duri == Tamali nyɛla tiŋ shɛli din mali alaafee tuma duri pam, di shɛŋa n-nyɛ; # KABSAD Scientific Hospital # Kalpohini Health Centre # Bagabaga CHPS Zone # Tamale West Hospital<ref>{{Cite web|title=Tamale West Hospital • Hospitals - Public • Tamale, Tamale|url=https://www.medpages.info/sf/index.php?page=organisation&orgcode=301633|access-date=2021-11-19|website=www.medpages.info}}</ref> # Tamale Central Hospital<ref>{{Cite web|title=Ghanahospitals.org|url=http://www.ghanahospitals.org/regions/district_facilities.php?r=northern&d=tamale%20municipal|access-date=2021-11-19|website=www.ghanahospitals.org}}</ref> # [[Lahabali kɔligu:Tamale Teaching Hospital 18.jpg|thumb|Tamale Teaching Hospital]]Tamale Teaching Hospital<ref>{{Cite web|title=Hospitals in Tamale: List of Health Facilities in Northern Region - Contact Details - YellGh.com|url=https://yellgh.com/hospitals-in-tamale-list-of-health-facilities-in-northern-region/|access-date=2021-11-19|language=en-GB}}</ref> # Bilpiela Health Centre #Kpanvo CHPS Zone #Vittin RCH #Malshegu CHPS Zone #Garizegu CHPS Zone #Lahagu CHPS #DUNGU CHPS ZONE #Habanna Medical Center #Rabito Clinic #God's care community hospital<ref>{{Cite web|title=God Cares Community Hospital, Northern|url=https://vymaps.com/GH/God-Cares-Community-Hospital-O6644165408/|access-date=2021-11-19|website=vymaps.com}}</ref> #Nyohini clinic #Gbambaya clinic #Marshal Medical Centre Limited #Mansusu Clinic and Diagnostic Centre #St Lucy Polyclinic == Tuunshɛŋa din na tumda == * * * [[Tamale interchange]] din saɣi naabu kaman vaabu pihinii pubu kobgi puuni. Tahama beni n wuhi ni tuma ŋɔ nyɛla din yɛn naai yuuni 2021 bahigu.<ref>{{Cite web|last=Bureau|first=Communications|title=Tamale Interchange 80% Complete; Tamale-Daboya Road To Be Completed In November 2023|url=https://presidency.gov.gh/index.php/briefing-room/news-style-2/1980-tamale-interchange-80-complete-tamale-daboya-road-to-be-completed-in-november-2023|access-date=2021-11-15|website=presidency.gov.gh|language=en-gb}}</ref> * Tamale International Airport phase two la nyɛla beni na tumdi shɛli. * Vitting Harbour & Mall * == Saamba Du' gbɛra == 1. Picona Hotel 2. Radarch Lodge and Conference Centre 3. Miricha Hotel 4. Nim Avenue 5. Modern City Hotel 6. Sabonkudi estates 7. Regal hotel 8. Target Hills hotel 9. Pioneer lodge 10. B Sheini hotel 11. Naat guesthouse 12. Ganaa hotel 13. Global dream hotel 14. Mariam hotel 15. Walji lodge == Anfoonima == <gallery mode="packed" widths="150" heights="200"> Lahabali kɔligu:Road, Tamale.jpg|<center>Tamali palli</center> Lahabali kɔligu:Highway, Tamale.jpg|<center>Tamali palli daa</center> Lahabali kɔligu:Stadium tamale2.jpg|<center>Tamali yiɣi jam paaki</center> Lahabali kɔligu:Tamale fashion week 2020 2.jpg|<center>Tamale fashion week</center> Lahabali kɔligu:Agriculture Factory, Tamale.jpg|<center>Agriculture Factory in Tamale</center> Lahabali kɔligu:Tamale Teaching Hospital 4.jpg|<center>[[Tamale Teaching Hospital|Tamali ashipti titali]]</center> Lahabali kɔligu:Tamale Airport, Northern Ghana.jpg|<center>Alapele paaki</center> Lahabali kɔligu:Aboabo-market Tamale.jpg|<center>Abaaboo daa</center> Lahabali kɔligu:Tamale Central.jpg|<center>Tamali sunsuuni</center> </gallery> == Kundivihira == <references responsive="" /> [[Pubu:Ghana bɔba tinzuɣa]] [[Pubu:C-Class]] [[Pubu:Tiŋsi]] [[Pubu:Africa]] [[Pubu:Lahabaya zaa]] 0wxd2i6e4n22zplxg7zy8kcpac1kbix 42699 42698 2022-08-15T23:36:11Z IDDRISU ABDUL-KADIR NINDOO 1815 /* Go n-gili */ Link wikitext text/x-wiki {{Databox}} {{C-Class}} '''Tamali''' n-nyɛ [[Northern Region|Northern region]] din be [[Ghana]] la tinzuɣu.<ref>{{cite web|url=http://www.tamale.climatemps.com/|title=Tamale Climate & Temperature|language=English|publisher=tamale.climatemps.com}}</ref> Saha ŋɔ [[Tamali]] nyɛla furila ni nyo n-kpa tiŋ' shɛli zaŋ chaŋ [[daabiligu]] polo West [[Africa]] yaɣili zaa. [[Suhudoo]] be [[Tamali]] ka mali tahama pam n-zaŋ ti [[daabihi.]] Tamalinima biɛh' suŋ ni saamba gbubibu polo nyɛla sokam ni di shɛhira ka lahi kpaŋsiri zosimli. [[Tamali]] m-pahi tiŋ' kara dibaata din galisi [[Ghana]]<ref>{{Cite web|title=Tamale – Travel guide at Wikivoyage|url=https://en.wikivoyage.org/wiki/Tamale|access-date=2021-11-15|website=en.wikivoyage.org|language=en}}</ref>. Ninvuɣ' biɛlim kamani 950,124 m-be [[Tamali]]. Di lahi nyɛla tiŋ' shɛli din zoori pam n-gari tinsi zaa din be [[West Africa]].<ref>{{cite web|url=https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/artikel.php?ID=270959|title=Tamale – West Africa’s Fastest Growing City|publisher=GhanaWeb|date=Sunday, 14 April 2013|language=English}}</ref><ref>{{cite web|url=https://population.mongabay.com/population/ghana/|title=Largest cities in Ghana|publisher=mongabay|language=English}}</ref> Tamalinima nyɛla ban nyee yo [[Pu'kparilim|pukparilim]], daabiligu n-lahi mali gumdi mibu mini kpakahili shitɔri<ref>{{Cite web|title=Tamale {{!}} Ghana {{!}} Britannica|url=https://www.britannica.com/place/Tamale-Ghana|access-date=2021-11-15|website=www.britannica.com|language=en}}</ref>. Pal' daa yila [[Kumahi]] n-kpa yaɣili ŋɔ n-ti gari [[Tamali]] tiŋ' puuni n-chaŋ [[Bolgatanga]], ka pal' chira yiri wulimpuɣili ni wulimluɣili na n-ti tuɣili. Ka [[Airport]] gba beni.[[Tamali]] nyɛla din zooi [[musuliminima|musulinima]] ka di zuɣu che ka jiŋa kalinli zooi tiŋa maa ni. Jiŋa kamani; [[Afa Ajura]] Jiŋli (Ambariyyah jiŋli), Amadiyyah jiŋli, Zaamiɣu jiŋli [[(Central Mosque)]] ni [[Afa Basha]] jiŋli (Nuuria mosque) n-ti pahi Manhaliya jiŋli ([[Afa Issah Bello]]) nyɛla niriba pam ni mi. [[Tamali]] mali zuliya balibu pam amaa [[Dagbamba]] n-galisi pam n-gari balli kam ban be Tamali<ref>{{Cite book|last=Eades|first=Jeremy Seymour|url=https://books.google.com.gh/books?id=IjlzSYnAKdQC&printsec=frontcover&dq=history+of+Tamale,+Ghana&hl=en&sa=X&redir_esc=y#v=onepage&q=history%20of%20Tamale,%20Ghana&f=false|title=Strangers and Traders: Yoruba Migrants, Markets, and the State in Northern Ghana|date=1994|publisher=Africa World Press|isbn=978-0-86543-420-2|language=en}}</ref>. == Taarihi == [[Tamali]] bɛla [[Ghana]] tudu polo, ka lahi za [[Ghana]] Tiŋzuɣiri ata sunsuuni tum kurumbuna saha. Di bala daansi ni [[Savannah Region]], [[Upper West Region]] ni [[North East Region]]. [[Vihigu]] wuhuya ni [[Tamali]] lɛbigimsim biɛɣukulo puuni n-galisi gari tiŋ kam [[West Africa]] zaa. Vihigu lahi wuhuya ni daabiligu, kɔhimma ni damma lahi zooya pam [[Tamali]]. [[Tamali]] mali nanima pam ka bɛ zuɣulana n-nyɛ Gukpe-naa. Gukpɛɣu mali tiŋkpansi pam ka lɛbigimsim paari di zaa<ref>{{Cite book|last=Bellwood-Howard|first=Imogen|url=https://books.google.com.gh/books?id=c-mpCgAAQBAJ&printsec=frontcover&dq=Tamale,+Ghana&hl=en&sa=X&redir_esc=y#v=onepage&q=Tamale,%20Ghana&f=false|title=Characteristics of Urban and Peri-urban Agriculture in West Africa: Results of an Exploratory Survey Conducted in Tamale (Ghana) and Ouagadougou (Burkina Faso)|last2=Häring|first2=Volker|last3=Karg|first3=Hanna|last4=Roessler|first4=Regina|last5=Schlesinger|first5=Johannes|last6=Shakya|first6=Martina|date=2015-10-06|publisher=International Water Management Institute (IWMI)|isbn=978-92-9090-821-0|language=en}}</ref><ref>{{Cite book|last=Bening|first=R. Bagulo|url=https://books.google.com.gh/books?id=6nKcAAAAMAAJ&q=history+of+Tamale,+Ghana&dq=history+of+Tamale,+Ghana&hl=en&sa=X&redir_esc=y|title=A History of Education in Northern Ghana, 1907-1976|date=1990|publisher=Ghana Universities Press|isbn=978-9964-3-0215-3|language=en}}</ref>. == Go n-gili == [[Tamali]] mali alepile paaki ti tali ka di bi waɣa ni [[Tamali]] tiŋpuuni. Alepile paaki ŋɔ n-zani ti tudu yaɣa ŋɔ zaa. Di mali alepilenima ka bɛ chani [[Ankara]], ka lahi mali alepilenima ka bɛ yiri Ankara kanna [[Tamali]]. Alepilenima ŋɔ shɛŋa n-nyɛ * [[African World Airlines|Africa World Airlines]] * [[Passion Airlines]] [[Tamali]] lahi mali lɔra bee loorinima kpɛbu shee, ka a yi yɛn go n-chaŋ [[Ghana]] tiŋzuɣu n-nya a ni tooi nya di loori ka di bi muɣisi a. [[Tamali]] mali lɔra ka di kuni tiŋsi kamani Ankara, Kumahi, [[Sunyani]], [[Tema]], [[Cape Coast]],[[Takoradi]], Ho, [[Bolgatanga]], [[Wa]], ni tiŋ shɛŋa din pahi. Loori teesanima shɛŋa n-nyɛ [[Metro Mass teesa]], [[Bus Stop]], [[Saŋkpaɣala teesa]], [[VVIP Legion]], [[Taxi Rank]], [[Abaabu teesa|Abaabuu teesa]]. Binshɛŋa nira ni ni tooi zaŋ n-gili Tamali n nyɛ; '''[[Yellow Yellow]]''': Di nyɛla cheche buɣim din nyɛ nabaata shɛli din ʒiri niriba anahi di puuni. Di yi ti niŋ ka daadama galisim paai niriba ayɔbu di puuni, bee n-yaɣi niriba anahi, din ŋuna di kpuɣimi yaɣi maa. Di kamanima zooya pam kamani; zaɣ' piɛlli, zaɣ' dozim, zaɣ' ʒee, zaɣ' sabinli, zaɣ' vakahili ni din pahi. '''Taxi:''' Di nyɛla loori saɣisinli n-kpuɣiri niriba anahi m-pahi ŋun duhiri maa zuɣu anu. == Mabi' Tinsi == Tamali mali mabiligu ni zɔsimli zaŋ chaŋ tiŋsi din be tiŋduya ni polo. Lala tiŋsi maa n nye: * Louisville, Kentucky din be [[United State of America]] la. * Fada N'gourma din be [[Burkina Faso]] tiŋ gbani la. * Commune II Niamey din be [[Niger]] tiŋgbani == Shikuru baŋsim == Tamali nyɛla din nyɛ baŋsim bɔbu shee n-ti sokam. Di mali karimbanima karinzɔŋ kara, shikuru bihi kura shikuruti nti pahi m mayaankalɛhi shikuruti. Tamali shikuruti galisim paagi 742 ka di puuni 94 n-nyɛ malaankalɛhi shikuruti, 304 primari shikuruti, 112 JHS shikuruti ni 14 SHS shikuruti. Tamali lahi mali nuuni tuumbaŋsim bɔhinbu shikuruti ka a ni tooi bɔhim baŋsim balibu kam n-di anfaani sɔhibiɛɣuni. :''Krimmin pahi: [[Tamali shikuruti]]'' == Ninvuɣu gahinda == * [[Mahamudu Bawumia]], bɛ dɔɣi o la yuuni 1963 ka o nyɛ tiŋgbani zuɣulaampaa nti Nana Akufu Addo ka lahi nyɛ siyaasa nira. * [[Haruna Iddrisu]] bɛ dɔɣi o la yuuni 1970 ka o nyɛ jintɔra zaŋ ti Tamale-South piibupiibu yaɣili n-lahi nyɛ toondana n-ti jintɔriba ban bi galisi jina duu.<ref>{{Cite web|title=Parliament of Ghana|url=https://www.parliament.gh/mps?mp=231|access-date=2021-11-16|website=www.parliament.gh}}</ref> * [[Ibrahim Basha|Sheikh Bayaan Ibrahim Basha]] * [[Alhassan Yahaya Seini]], alikaalimi mini legal aid kpɛma. * [[Mubarak Wakaso]], yuuni 1990 ka bɛ dɔɣi o ka o nyɛ boliŋmɛri baŋda.<ref>{{Cite web|title=Mubarak Wakaso, Biography|url=https://mobile.ghanaweb.com/person/Mubarak-Wakaso-5323|access-date=2021-11-16|website=mobile.ghanaweb.com}}</ref> * [[Abdul Majeed Waris]], bɛ dɔɣi o la yuuni 1991 ka o nyɛ boliŋmɛra.<ref>{{Cite web|title=Abdul Majeed Waris, Biography|url=https://mobile.ghanaweb.com/person/Abdul-Majeed-Waris-5356|access-date=2021-11-16|website=mobile.ghanaweb.com}}</ref> * [[Fancy Gadam]], yiliyiina ka bɛ dɔɣi o yuuni 1988. * [[Saeed Abubakr Zakaria|Saeed Abubakar Zakaria]]. *[[Abdul Rahman Baba]], o nyɛla bɔli'ŋmɛra, bɛ dɔɣi la yuuni 1994 silimin gɔli July daa baa ayi dali == Tuma == Tuun'shɛŋa Tamali nim ni zooi kabi tumda n-nyɛ kpaluu tuma, teela, ni fita tali. Din lahi pahi n-nyɛ macheligu, nakɔhigu, daabiligu, tanmɛbo, kaapinta tuma, weera tuma, peenta tuma, anfooni yaabu tuma, kperigu kperibu tuma, bindira kɔhibu, loori duhibu tuma ni pukparilim<ref>{{Cite book|last=MacGaffey|first=Wyatt|url=https://books.google.com.gh/books?id=6MQ-5Elyg2kC&printsec=frontcover&dq=history+of+Tamale,+Ghana&hl=en&sa=X&ved=2ahUKEwiRxLXIz5v1AhXMCuwKHXLTAUwQ6AF6BAgKEAI#v=onepage&q=history%20of%20Tamale,%20Ghana&f=false|title=Chiefs, Priests, and Praise-singers: History, Politics, and Land Ownership in Northern Ghana|date=2013|publisher=University of Virginia Press|isbn=978-0-8139-3386-3|language=en}}</ref>. == Dahi din be Tamali tingbani == Tamali nyɛla tiŋ shɛli din mali dahi pam, Dahi maa shɛŋa n-nyɛ; * Tamali Dakurili li *Abaaboo daa *Picona daa *Lamashaɣu daa<ref>{{Cite web|title=Tamale central market, Ghana {{!}} Africa, Ghana, African life|url=https://www.pinterest.com/pin/382806037065419686/|access-date=2021-11-16|website=www.pinterest.com|language=en}}</ref> *Kakpaɣiyili daa *Guu daa (niɣi daa) *Kalpohin daa *Kukuo daa * == Piibupiibu jintɔri yaɣa din be Tamali == Tamali nyɛla tiŋ shɛli din mali piibupiibu yaɣa anahi; ŋan nima n-nyɛ: # [[Tamali Central]] piibupiibu yaɣili # [[Tamali North]] piibupiibu yaɣili # [[Sagnarigu]] piibupiibu yaɣili<ref>{{Cite web|title=Parliament of Ghana|url=https://www.parliament.gh/mps?mp=233|access-date=2021-11-16|website=www.parliament.gh}}</ref> # [[Tamale South Constituency|Tamali South]] piibupiibu yaɣili # == Lahibali wuligibu teesa tuma duri == Biɛɣu kulo kam Tamali tingbani lahibaya tuma duri kuli pahirimi, Lahibaya teesanima ŋɔ pula buyi, walansi (Radio) teesanima mini ninliha kpanjɔɣu (TV) teesanima. '''TV teesa''' shɛŋa din be Tamali n-nyɛ; # Sagani TV # NTV # Zaa TV # Might TV. '''Radio teesa''' shɛŋa din be Tamali n-nyɛ; # Fiila FM 89.3 Mhz # Radio Savanna 91.3 Mhz # Zaa Radio 99.3 Mhz # Bishara Radio 97.7 Mhz # Justice FM 98.5 Mhz # Diamond 93.7 Mhz # North Star 92.1 Mhz # Radio Tamale 91.7 Mhz #Kesmi FM 107.1&nbsp;MHz #Neesim FM 100.1&nbsp;MHz #Suhupiɛlli Radio 103.3&nbsp;MHz #Gbangu FM 97.3&nbsp;MHz #Amana Radio 96.3&nbsp;MHz #123 Radio 99.7&nbsp;MHz #ABC Radio 100.9&nbsp;MHz #Angel FM 96.9&nbsp;MHz #Dagban Radio 102.5 #Kingdom Fm #Tawasul FM 95.7 == Pal' dahi din be Tamali == * Tamali zaŋ chaŋ [[Bolgatanga|Bolga]] palli * Tamali zaŋ chaŋ [[Kumahi|Kumasi]] palli * Tamali zaŋ chaŋ [[Salaga]] palli * Tamali zaŋ chaŋ [[Naya]] (Yendi) palli *Tamali zaŋ chaŋ [[Nantɔŋ|Nanton]] palli *Aboabo zaŋ chaŋ [[Nyohini]] palli *Aboabo zaŋ chaŋ [[Choggu]] palli *Tamali zaŋ chaŋ Daboya palli *Tamali zaŋ chaŋ Kumbungu palli *Tamali zaŋ chaŋ [[Tolon]] palli == Foŋdi mini tiŋkpaŋsi == Tamali bɔba pula bu nahi zuƔu. Bɔba maa n-nyɛ Tamali-north constituency, Tamali-south constituency, Tamali-central constituency n-ti pahi Sagnarigu constituency. Foŋdi mini tiŋkpaŋsi ŋan be constituency nim ŋɔ ni shɛŋa n-nyɛ [[Lamashaɣu]], [[Jisonaayili]], [[Banvum|Banvim]], [[Yapalisi]], Katariga, Gumbihini, Chaŋli, Ni din kam kpalim. : ''Yulimi [[Tamale foŋdi mini tiŋkpaŋsi]] zaa kpɛ'' == Dundɔŋni Gomnanti == Tamali mali la gominanti kpeen' so bɛ ni boli meyor la ka meyor maa sani yaa pam nyɛla din be o nuu ni ka o tumdi zaani [[gominanti]]. Mayor maa nyɛla [[Ghana]] tiŋgbani zuɣulana ni pii so ka o lee kuna ka kaansili (council) kpamba  ti saɣi ti o. Tɔ amaa punpɔŋɔ salo ban be Tamali yɛliya ni di tu ni di yi pa nyɛla salo zaa  piibu din yɛn kpaŋsi o kpamli maa ka che n-ti li dariza. Punpɔŋɔ Tamali mayor nyɛla [[Sule Salifu|Hon. Sule Salifu]].<ref>{{Cite web|title=I will consult broadly - New Mayor of Tamale - MyJoyOnline.com|url=https://www.myjoyonline.com/i-will-consult-broadly-new-mayor-of-tamale/|access-date=2021-11-15|website=www.myjoyonline.com|language=en-US}}</ref> maa nyɛla din zani ti dundɔŋ ni jintɔri duu (local Parliament) ka lahi zani ti dundɔŋ ni kpamba (local executive). == Dundɔŋni Gɔmnanti Kura == #Hon Sule Salifu == Saha Taɣibu Tamali puuni == Tamali mali la shɛɣini mini wuuni yuuni kam puuni, ka di be koppen's climate pubu ni. Tamali saa piini la silimin goli [[April]] hali ti kpa [[September]] bee [[October]] ka di yaa be [[July]] mini [[August]] ni. Wuuni mi piini la silimin gɔli November nti kpe April Piligu. Tamali mali la saha di baa ayi yuuni kam puuni. Dini n nyɛ '''Siɣili Saha''' Siɣili saha ka pukpariba gbandi ni bi kɔ. Saha ŋɔ, saa pilindi la mibu. Saa piligiri la silimin gɔli [[April]] zaŋ chaŋ silimin gɔli [[June]], di saha pukpariba kɔya ka biri bimbira ka shaɣu naan shɛi. Shaɣu shɛɛri la silimin gɔli [[July]] hali ni silimin gɔli [[September]] sunsuuni. '''Wuuni Saha''' Saha ŋɔ ka pukpariba kpuɣiri bindira. Wuuni pilindi la silimin gɔli [[October]] saha zaŋ hali ni silimin gɔli [[April]]. Di pilindimi ni wuntaŋ yaɣi yaɣi saha din gbai silimin gɔli [[October]] haali ni silimin gɔli [[December]] sunsuuni, ka kikaa mi dɛi hali ni silimin gɔli [[March]]. Din saha walugu gba dɛɛi n zaŋ kpɛ siɣili saha.<ref>{{Cite web|title=University for Development Studies, Tamale, Ghana {{!}} Climate Change and Food Security - Academia.edu|url=https://universityfordevelopmentstudies.academia.edu/Departments/Climate_Change_and_Food_Security/Documents|access-date=2021-11-16|website=universityfordevelopmentstudies.academia.edu}}</ref> Wuuni saha nyɛla tankpagbuligu ni tooi zooi pam ka di nyɛla mori mini tihi zaa kuumi. <center> {{Weather box |location = Tamale |single line = Yes |metric first = Yes |Jan record high C = 40.0 |Feb record high C = 41.5 |Mar record high C = 42.7 |Apr record high C = 42.8 |May record high C = 40.2 |Jun record high C = 37.8 |Jul record high C = 35.6 |Aug record high C = 35.4 |Sep record high C = 34.8 |Oct record high C = 38.2 |Nov record high C = 39.2 |Dec record high C = 38.6 |year record high C = 42.8 |Jan high C = 35.4 |Feb high C = 36.9 |Mar high C = 37.1 |Apr high C = 35.4 |May high C = 33.6 |Jun high C = 31.1 |Jul high C = 29.8 |Aug high C = 29.2 |Sep high C = 29.9 |Oct high C = 32.2 |Nov high C = 34.8 |Dec high C = 34.9 |year high C = 33.4 |Jan mean C = 27.9 |Feb mean C = 30.1 |Mar mean C = 30.9 |Apr mean C = 29.8 |May mean C = 28.6 |Jun mean C = 26.8 |Jul mean C = 26.0 |Aug mean C = 25.8 |Sep mean C = 25.9 |Oct mean C = 27.3 |Nov mean C = 28.2 |Dec mean C = 27.5 |year mean C = 27.9 |Jan low C = 20.4 |Feb low C = 22.8 |Mar low C = 24.6 |Apr low C = 24.6 |May low C = 23.6 |Jun low C = 22.5 |Jul low C = 22.1 |Aug low C = 21.9 |Sep low C = 21.8 |Oct low C = 21.9 |Nov low C = 21.6 |Dec low C = 20.3 |year low C = 22.3 |Jan record low C = 15.0 |Feb record low C = 16.1 |Mar record low C = 18.9 |Apr record low C = 19.4 |May record low C = 18.9 |Jun record low C = 18.9 |Jul record low C = 18.3 |Aug record low C = 18.9 |Sep record low C = 18.9 |Oct record low C = 18.9 |Nov record low C = 16.1 |Dec record low C = 13.9 |year record low C = 13.9 |precipitation colour = green |Jan precipitation mm = 4 |Feb precipitation mm = 12 |Mar precipitation mm = 48 |Apr precipitation mm = 88 |May precipitation mm = 112 |Jun precipitation mm = 146 |Jul precipitation mm = 142 |Aug precipitation mm = 198 |Sep precipitation mm = 231 |Oct precipitation mm = 92 |Nov precipitation mm = 14 |Dec precipitation mm = 3 |year precipitation mm = 1090 |unit precipitation days = 0.3 mm |Jan precipitation days = 1 |Feb precipitation days = 1 |Mar precipitation days = 4 |Apr precipitation days = 7 |May precipitation days = 10 |Jun precipitation days = 12 |Jul precipitation days = 13 |Aug precipitation days = 15 |Sep precipitation days = 19 |Oct precipitation days = 12 |Nov precipitation days = 2 |Dec precipitation days = 1 |year precipitation days = 97 |Jan humidity = 27 |Feb humidity = 32 |Mar humidity = 45 |Apr humidity = 61 |May humidity = 70 |Jun humidity = 77 |Jul humidity = 80 |Aug humidity = 79 |Sep humidity = 80 |Oct humidity = 74 |Nov humidity = 59 |Dec humidity = 40 |year humidity = 60 |Jan sun = 266.6 |Feb sun = 237.3 |Mar sun = 251.1 |Apr sun = 231.0 |May sun = 248.0 |Jun sun = 204.0 |Jul sun = 161.2 |Aug sun = 139.5 |Sep sun = 156.0 |Oct sun = 260.4 |Nov sun = 282.0 |Dec sun = 272.8 |year sun = |Jand sun = 8.6 |Febd sun = 8.4 |Mard sun = 8.1 |Aprd sun = 7.7 |Mayd sun = 8.0 |Jund sun = 6.8 |Juld sun = 5.2 |Augd sun = 4.5 |Sepd sun = 5.2 |Octd sun = 8.4 |Novd sun = 9.4 |Decd sun = 8.8 |yeard sun = 7.4 |source 1 = [[Deutscher Wetterdienst]]<ref name = DWD> {{cite web | url = http://www.dwd.de/DWD/klima/beratung/ak/ak_654180_kt.pdf | title = Klimatafel von Tamales / Ghana | work = Baseline climate means (1961-1990) from stations all over the world | publisher = Deutscher Wetterdienst | language = de | access-date = 18 October 2016}}</ref> }} </center> == Feera duri din be Tamali == Tamali nyɛla din mali feera duri pam, ka di pam nyɛla ban kpuɣiri tumtumdiba n niŋdi dinni. Di shɛŋa n-nyɛ Anashaara Tiles, Malitima n-ti pahi Wun-nam company Ltd. : ''Krimmin pahi: [[Tamale feera duri]]'' == Banki tuma duri == Tamali nyɛla tiŋ sheli Banki tuma duri ni zooi pam, shɛŋa nyɛla Gomnanti ni su shɛli ka shɛŋa nyɛ salinima gba ni su shɛli. Banki shɛŋa din be Tamali n-nyɛ [[Ghana Commercial Bank Ltd]] (GCB)<ref>{{Cite web|title=Banks companies in Tamale, Ghana - Page 1 - GhPlaces|url=https://ghplaces.com/Tamale/list/banks/c-884-273-1|access-date=2021-11-17|website=ghplaces.com}}</ref>, [[National Investment Bank]] ni [[Zenith Bank]]. : ''Karimmi pahi: [[Tamale banki tuma duri]]'' == Alepile paaki == Alepile paaki nyɛla bɛ ni daa zali ka di yabili nyɛ din kpaŋsiri linjimanima tuma [[dunia]] tɔbu shɛli din daa ŋme m-pahiri ayi la saha (World War II). [[Matuuka yiɣirigu]] lubu shee polo daa nyɛla bɛ ni bɔ shɛli Nyohini, kamani maali ayi Nuzaa Tamali yaɣili December,1940<ref>{{Cite web|title=Tamale Airport – GACL|url=https://www.gacl.com.gh/tamale-airport/|access-date=2021-11-15|language=en}}</ref>. Tuuli Gomnanti zaŋ ti Ghana tingbani daa dihi o nuu gbana zuɣu ni bɛ mɛ airport shɛli din nyɛ din ni tooi yi Dunia luɣili kam ni di zaŋ zali [[linjimanima]] maali pinyini Tamali wulimpuhili ni di zaŋ baŋsi di sochibisi zaashee/anfaani.<ref>{{Citation|title=Tamale Airport|date=2021-10-31|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Tamale_Airport&oldid=1052898804|work=Wikipedia|language=en|access-date=2021-11-15}}</ref> Di ni daa pili viɛnyɛla maa zuɣu, di daa ti chemi zali ni bɛ ni daa ŋme m-paai gomnanti di saha maa yuuni 1996 la. == Alaafee tuma duri == Tamali nyɛla tiŋ shɛli din mali alaafee tuma duri pam, di shɛŋa n-nyɛ; # KABSAD Scientific Hospital # Kalpohini Health Centre # Bagabaga CHPS Zone # Tamale West Hospital<ref>{{Cite web|title=Tamale West Hospital • Hospitals - Public • Tamale, Tamale|url=https://www.medpages.info/sf/index.php?page=organisation&orgcode=301633|access-date=2021-11-19|website=www.medpages.info}}</ref> # Tamale Central Hospital<ref>{{Cite web|title=Ghanahospitals.org|url=http://www.ghanahospitals.org/regions/district_facilities.php?r=northern&d=tamale%20municipal|access-date=2021-11-19|website=www.ghanahospitals.org}}</ref> # [[Lahabali kɔligu:Tamale Teaching Hospital 18.jpg|thumb|Tamale Teaching Hospital]]Tamale Teaching Hospital<ref>{{Cite web|title=Hospitals in Tamale: List of Health Facilities in Northern Region - Contact Details - YellGh.com|url=https://yellgh.com/hospitals-in-tamale-list-of-health-facilities-in-northern-region/|access-date=2021-11-19|language=en-GB}}</ref> # Bilpiela Health Centre #Kpanvo CHPS Zone #Vittin RCH #Malshegu CHPS Zone #Garizegu CHPS Zone #Lahagu CHPS #DUNGU CHPS ZONE #Habanna Medical Center #Rabito Clinic #God's care community hospital<ref>{{Cite web|title=God Cares Community Hospital, Northern|url=https://vymaps.com/GH/God-Cares-Community-Hospital-O6644165408/|access-date=2021-11-19|website=vymaps.com}}</ref> #Nyohini clinic #Gbambaya clinic #Marshal Medical Centre Limited #Mansusu Clinic and Diagnostic Centre #St Lucy Polyclinic == Tuunshɛŋa din na tumda == * * * [[Tamale interchange]] din saɣi naabu kaman vaabu pihinii pubu kobgi puuni. Tahama beni n wuhi ni tuma ŋɔ nyɛla din yɛn naai yuuni 2021 bahigu.<ref>{{Cite web|last=Bureau|first=Communications|title=Tamale Interchange 80% Complete; Tamale-Daboya Road To Be Completed In November 2023|url=https://presidency.gov.gh/index.php/briefing-room/news-style-2/1980-tamale-interchange-80-complete-tamale-daboya-road-to-be-completed-in-november-2023|access-date=2021-11-15|website=presidency.gov.gh|language=en-gb}}</ref> * Tamale International Airport phase two la nyɛla beni na tumdi shɛli. * Vitting Harbour & Mall * == Saamba Du' gbɛra == 1. Picona Hotel 2. Radarch Lodge and Conference Centre 3. Miricha Hotel 4. Nim Avenue 5. Modern City Hotel 6. Sabonkudi estates 7. Regal hotel 8. Target Hills hotel 9. Pioneer lodge 10. B Sheini hotel 11. Naat guesthouse 12. Ganaa hotel 13. Global dream hotel 14. Mariam hotel 15. Walji lodge == Anfoonima == <gallery mode="packed" widths="150" heights="200"> Lahabali kɔligu:Road, Tamale.jpg|<center>Tamali palli</center> Lahabali kɔligu:Highway, Tamale.jpg|<center>Tamali palli daa</center> Lahabali kɔligu:Stadium tamale2.jpg|<center>Tamali yiɣi jam paaki</center> Lahabali kɔligu:Tamale fashion week 2020 2.jpg|<center>Tamale fashion week</center> Lahabali kɔligu:Agriculture Factory, Tamale.jpg|<center>Agriculture Factory in Tamale</center> Lahabali kɔligu:Tamale Teaching Hospital 4.jpg|<center>[[Tamale Teaching Hospital|Tamali ashipti titali]]</center> Lahabali kɔligu:Tamale Airport, Northern Ghana.jpg|<center>Alapele paaki</center> Lahabali kɔligu:Aboabo-market Tamale.jpg|<center>Abaaboo daa</center> Lahabali kɔligu:Tamale Central.jpg|<center>Tamali sunsuuni</center> </gallery> == Kundivihira == <references responsive="" /> [[Pubu:Ghana bɔba tinzuɣa]] [[Pubu:C-Class]] [[Pubu:Tiŋsi]] [[Pubu:Africa]] [[Pubu:Lahabaya zaa]] gsdinx2fptsr4pklns3dj0sscvxiy8h 42700 42699 2022-08-15T23:37:33Z IDDRISU ABDUL-KADIR NINDOO 1815 /* Go n-gili */ Link wikitext text/x-wiki {{Databox}} {{C-Class}} '''Tamali''' n-nyɛ [[Northern Region|Northern region]] din be [[Ghana]] la tinzuɣu.<ref>{{cite web|url=http://www.tamale.climatemps.com/|title=Tamale Climate & Temperature|language=English|publisher=tamale.climatemps.com}}</ref> Saha ŋɔ [[Tamali]] nyɛla furila ni nyo n-kpa tiŋ' shɛli zaŋ chaŋ [[daabiligu]] polo West [[Africa]] yaɣili zaa. [[Suhudoo]] be [[Tamali]] ka mali tahama pam n-zaŋ ti [[daabihi.]] Tamalinima biɛh' suŋ ni saamba gbubibu polo nyɛla sokam ni di shɛhira ka lahi kpaŋsiri zosimli. [[Tamali]] m-pahi tiŋ' kara dibaata din galisi [[Ghana]]<ref>{{Cite web|title=Tamale – Travel guide at Wikivoyage|url=https://en.wikivoyage.org/wiki/Tamale|access-date=2021-11-15|website=en.wikivoyage.org|language=en}}</ref>. Ninvuɣ' biɛlim kamani 950,124 m-be [[Tamali]]. Di lahi nyɛla tiŋ' shɛli din zoori pam n-gari tinsi zaa din be [[West Africa]].<ref>{{cite web|url=https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/artikel.php?ID=270959|title=Tamale – West Africa’s Fastest Growing City|publisher=GhanaWeb|date=Sunday, 14 April 2013|language=English}}</ref><ref>{{cite web|url=https://population.mongabay.com/population/ghana/|title=Largest cities in Ghana|publisher=mongabay|language=English}}</ref> Tamalinima nyɛla ban nyee yo [[Pu'kparilim|pukparilim]], daabiligu n-lahi mali gumdi mibu mini kpakahili shitɔri<ref>{{Cite web|title=Tamale {{!}} Ghana {{!}} Britannica|url=https://www.britannica.com/place/Tamale-Ghana|access-date=2021-11-15|website=www.britannica.com|language=en}}</ref>. Pal' daa yila [[Kumahi]] n-kpa yaɣili ŋɔ n-ti gari [[Tamali]] tiŋ' puuni n-chaŋ [[Bolgatanga]], ka pal' chira yiri wulimpuɣili ni wulimluɣili na n-ti tuɣili. Ka [[Airport]] gba beni.[[Tamali]] nyɛla din zooi [[musuliminima|musulinima]] ka di zuɣu che ka jiŋa kalinli zooi tiŋa maa ni. Jiŋa kamani; [[Afa Ajura]] Jiŋli (Ambariyyah jiŋli), Amadiyyah jiŋli, Zaamiɣu jiŋli [[(Central Mosque)]] ni [[Afa Basha]] jiŋli (Nuuria mosque) n-ti pahi Manhaliya jiŋli ([[Afa Issah Bello]]) nyɛla niriba pam ni mi. [[Tamali]] mali zuliya balibu pam amaa [[Dagbamba]] n-galisi pam n-gari balli kam ban be Tamali<ref>{{Cite book|last=Eades|first=Jeremy Seymour|url=https://books.google.com.gh/books?id=IjlzSYnAKdQC&printsec=frontcover&dq=history+of+Tamale,+Ghana&hl=en&sa=X&redir_esc=y#v=onepage&q=history%20of%20Tamale,%20Ghana&f=false|title=Strangers and Traders: Yoruba Migrants, Markets, and the State in Northern Ghana|date=1994|publisher=Africa World Press|isbn=978-0-86543-420-2|language=en}}</ref>. == Taarihi == [[Tamali]] bɛla [[Ghana]] tudu polo, ka lahi za [[Ghana]] Tiŋzuɣiri ata sunsuuni tum kurumbuna saha. Di bala daansi ni [[Savannah Region]], [[Upper West Region]] ni [[North East Region]]. [[Vihigu]] wuhuya ni [[Tamali]] lɛbigimsim biɛɣukulo puuni n-galisi gari tiŋ kam [[West Africa]] zaa. Vihigu lahi wuhuya ni daabiligu, kɔhimma ni damma lahi zooya pam [[Tamali]]. [[Tamali]] mali nanima pam ka bɛ zuɣulana n-nyɛ Gukpe-naa. Gukpɛɣu mali tiŋkpansi pam ka lɛbigimsim paari di zaa<ref>{{Cite book|last=Bellwood-Howard|first=Imogen|url=https://books.google.com.gh/books?id=c-mpCgAAQBAJ&printsec=frontcover&dq=Tamale,+Ghana&hl=en&sa=X&redir_esc=y#v=onepage&q=Tamale,%20Ghana&f=false|title=Characteristics of Urban and Peri-urban Agriculture in West Africa: Results of an Exploratory Survey Conducted in Tamale (Ghana) and Ouagadougou (Burkina Faso)|last2=Häring|first2=Volker|last3=Karg|first3=Hanna|last4=Roessler|first4=Regina|last5=Schlesinger|first5=Johannes|last6=Shakya|first6=Martina|date=2015-10-06|publisher=International Water Management Institute (IWMI)|isbn=978-92-9090-821-0|language=en}}</ref><ref>{{Cite book|last=Bening|first=R. Bagulo|url=https://books.google.com.gh/books?id=6nKcAAAAMAAJ&q=history+of+Tamale,+Ghana&dq=history+of+Tamale,+Ghana&hl=en&sa=X&redir_esc=y|title=A History of Education in Northern Ghana, 1907-1976|date=1990|publisher=Ghana Universities Press|isbn=978-9964-3-0215-3|language=en}}</ref>. == Go n-gili == [[Tamali]] mali alepile paaki ti tali ka di bi waɣa ni [[Tamali]] tiŋpuuni. Alepile paaki ŋɔ n-zani ti tudu yaɣa ŋɔ zaa. Di mali alepilenima ka bɛ chani [[Ankara]], ka lahi mali alepilenima ka bɛ yiri Ankara kanna [[Tamali]]. Alepilenima ŋɔ shɛŋa n-nyɛ * [[African World Airlines|Africa World Airlines]] * [[Passion Airlines]] [[Tamali]] lahi mali lɔra bee loorinima kpɛbu shee, ka a yi yɛn go n-chaŋ [[Ghana]] tiŋzuɣu n-nya a ni tooi nya di loori ka di bi muɣisi a. [[Tamali]] mali lɔra ka di kuni tiŋsi kamani [[Ankara]], Kumahi, [[Sunyani]], [[Tema]], [[Cape Coast]],[[Takoradi]], Ho, [[Bolgatanga]], [[Wa]], ni tiŋ shɛŋa din pahi. Loori teesanima shɛŋa n-nyɛ [[Metro Mass teesa]], [[Bus Stop]], [[Saŋkpaɣala teesa]], [[VVIP Legion]], [[Taxi Rank]], [[Abaabu teesa|Abaabuu teesa]]. Binshɛŋa nira ni ni tooi zaŋ n-gili Tamali n nyɛ; '''[[Yellow Yellow]]''': Di nyɛla cheche buɣim din nyɛ nabaata shɛli din ʒiri niriba anahi di puuni. Di yi ti niŋ ka daadama galisim paai niriba ayɔbu di puuni, bee n-yaɣi niriba anahi, din ŋuna di kpuɣimi yaɣi maa. Di kamanima zooya pam kamani; zaɣ' piɛlli, zaɣ' dozim, zaɣ' ʒee, zaɣ' sabinli, zaɣ' vakahili ni din pahi. '''Taxi:''' Di nyɛla loori saɣisinli n-kpuɣiri niriba anahi m-pahi ŋun duhiri maa zuɣu anu. == Mabi' Tinsi == Tamali mali mabiligu ni zɔsimli zaŋ chaŋ tiŋsi din be tiŋduya ni polo. Lala tiŋsi maa n nye: * Louisville, Kentucky din be [[United State of America]] la. * Fada N'gourma din be [[Burkina Faso]] tiŋ gbani la. * Commune II Niamey din be [[Niger]] tiŋgbani == Shikuru baŋsim == Tamali nyɛla din nyɛ baŋsim bɔbu shee n-ti sokam. Di mali karimbanima karinzɔŋ kara, shikuru bihi kura shikuruti nti pahi m mayaankalɛhi shikuruti. Tamali shikuruti galisim paagi 742 ka di puuni 94 n-nyɛ malaankalɛhi shikuruti, 304 primari shikuruti, 112 JHS shikuruti ni 14 SHS shikuruti. Tamali lahi mali nuuni tuumbaŋsim bɔhinbu shikuruti ka a ni tooi bɔhim baŋsim balibu kam n-di anfaani sɔhibiɛɣuni. :''Krimmin pahi: [[Tamali shikuruti]]'' == Ninvuɣu gahinda == * [[Mahamudu Bawumia]], bɛ dɔɣi o la yuuni 1963 ka o nyɛ tiŋgbani zuɣulaampaa nti Nana Akufu Addo ka lahi nyɛ siyaasa nira. * [[Haruna Iddrisu]] bɛ dɔɣi o la yuuni 1970 ka o nyɛ jintɔra zaŋ ti Tamale-South piibupiibu yaɣili n-lahi nyɛ toondana n-ti jintɔriba ban bi galisi jina duu.<ref>{{Cite web|title=Parliament of Ghana|url=https://www.parliament.gh/mps?mp=231|access-date=2021-11-16|website=www.parliament.gh}}</ref> * [[Ibrahim Basha|Sheikh Bayaan Ibrahim Basha]] * [[Alhassan Yahaya Seini]], alikaalimi mini legal aid kpɛma. * [[Mubarak Wakaso]], yuuni 1990 ka bɛ dɔɣi o ka o nyɛ boliŋmɛri baŋda.<ref>{{Cite web|title=Mubarak Wakaso, Biography|url=https://mobile.ghanaweb.com/person/Mubarak-Wakaso-5323|access-date=2021-11-16|website=mobile.ghanaweb.com}}</ref> * [[Abdul Majeed Waris]], bɛ dɔɣi o la yuuni 1991 ka o nyɛ boliŋmɛra.<ref>{{Cite web|title=Abdul Majeed Waris, Biography|url=https://mobile.ghanaweb.com/person/Abdul-Majeed-Waris-5356|access-date=2021-11-16|website=mobile.ghanaweb.com}}</ref> * [[Fancy Gadam]], yiliyiina ka bɛ dɔɣi o yuuni 1988. * [[Saeed Abubakr Zakaria|Saeed Abubakar Zakaria]]. *[[Abdul Rahman Baba]], o nyɛla bɔli'ŋmɛra, bɛ dɔɣi la yuuni 1994 silimin gɔli July daa baa ayi dali == Tuma == Tuun'shɛŋa Tamali nim ni zooi kabi tumda n-nyɛ kpaluu tuma, teela, ni fita tali. Din lahi pahi n-nyɛ macheligu, nakɔhigu, daabiligu, tanmɛbo, kaapinta tuma, weera tuma, peenta tuma, anfooni yaabu tuma, kperigu kperibu tuma, bindira kɔhibu, loori duhibu tuma ni pukparilim<ref>{{Cite book|last=MacGaffey|first=Wyatt|url=https://books.google.com.gh/books?id=6MQ-5Elyg2kC&printsec=frontcover&dq=history+of+Tamale,+Ghana&hl=en&sa=X&ved=2ahUKEwiRxLXIz5v1AhXMCuwKHXLTAUwQ6AF6BAgKEAI#v=onepage&q=history%20of%20Tamale,%20Ghana&f=false|title=Chiefs, Priests, and Praise-singers: History, Politics, and Land Ownership in Northern Ghana|date=2013|publisher=University of Virginia Press|isbn=978-0-8139-3386-3|language=en}}</ref>. == Dahi din be Tamali tingbani == Tamali nyɛla tiŋ shɛli din mali dahi pam, Dahi maa shɛŋa n-nyɛ; * Tamali Dakurili li *Abaaboo daa *Picona daa *Lamashaɣu daa<ref>{{Cite web|title=Tamale central market, Ghana {{!}} Africa, Ghana, African life|url=https://www.pinterest.com/pin/382806037065419686/|access-date=2021-11-16|website=www.pinterest.com|language=en}}</ref> *Kakpaɣiyili daa *Guu daa (niɣi daa) *Kalpohin daa *Kukuo daa * == Piibupiibu jintɔri yaɣa din be Tamali == Tamali nyɛla tiŋ shɛli din mali piibupiibu yaɣa anahi; ŋan nima n-nyɛ: # [[Tamali Central]] piibupiibu yaɣili # [[Tamali North]] piibupiibu yaɣili # [[Sagnarigu]] piibupiibu yaɣili<ref>{{Cite web|title=Parliament of Ghana|url=https://www.parliament.gh/mps?mp=233|access-date=2021-11-16|website=www.parliament.gh}}</ref> # [[Tamale South Constituency|Tamali South]] piibupiibu yaɣili # == Lahibali wuligibu teesa tuma duri == Biɛɣu kulo kam Tamali tingbani lahibaya tuma duri kuli pahirimi, Lahibaya teesanima ŋɔ pula buyi, walansi (Radio) teesanima mini ninliha kpanjɔɣu (TV) teesanima. '''TV teesa''' shɛŋa din be Tamali n-nyɛ; # Sagani TV # NTV # Zaa TV # Might TV. '''Radio teesa''' shɛŋa din be Tamali n-nyɛ; # Fiila FM 89.3 Mhz # Radio Savanna 91.3 Mhz # Zaa Radio 99.3 Mhz # Bishara Radio 97.7 Mhz # Justice FM 98.5 Mhz # Diamond 93.7 Mhz # North Star 92.1 Mhz # Radio Tamale 91.7 Mhz #Kesmi FM 107.1&nbsp;MHz #Neesim FM 100.1&nbsp;MHz #Suhupiɛlli Radio 103.3&nbsp;MHz #Gbangu FM 97.3&nbsp;MHz #Amana Radio 96.3&nbsp;MHz #123 Radio 99.7&nbsp;MHz #ABC Radio 100.9&nbsp;MHz #Angel FM 96.9&nbsp;MHz #Dagban Radio 102.5 #Kingdom Fm #Tawasul FM 95.7 == Pal' dahi din be Tamali == * Tamali zaŋ chaŋ [[Bolgatanga|Bolga]] palli * Tamali zaŋ chaŋ [[Kumahi|Kumasi]] palli * Tamali zaŋ chaŋ [[Salaga]] palli * Tamali zaŋ chaŋ [[Naya]] (Yendi) palli *Tamali zaŋ chaŋ [[Nantɔŋ|Nanton]] palli *Aboabo zaŋ chaŋ [[Nyohini]] palli *Aboabo zaŋ chaŋ [[Choggu]] palli *Tamali zaŋ chaŋ Daboya palli *Tamali zaŋ chaŋ Kumbungu palli *Tamali zaŋ chaŋ [[Tolon]] palli == Foŋdi mini tiŋkpaŋsi == Tamali bɔba pula bu nahi zuƔu. Bɔba maa n-nyɛ Tamali-north constituency, Tamali-south constituency, Tamali-central constituency n-ti pahi Sagnarigu constituency. Foŋdi mini tiŋkpaŋsi ŋan be constituency nim ŋɔ ni shɛŋa n-nyɛ [[Lamashaɣu]], [[Jisonaayili]], [[Banvum|Banvim]], [[Yapalisi]], Katariga, Gumbihini, Chaŋli, Ni din kam kpalim. : ''Yulimi [[Tamale foŋdi mini tiŋkpaŋsi]] zaa kpɛ'' == Dundɔŋni Gomnanti == Tamali mali la gominanti kpeen' so bɛ ni boli meyor la ka meyor maa sani yaa pam nyɛla din be o nuu ni ka o tumdi zaani [[gominanti]]. Mayor maa nyɛla [[Ghana]] tiŋgbani zuɣulana ni pii so ka o lee kuna ka kaansili (council) kpamba  ti saɣi ti o. Tɔ amaa punpɔŋɔ salo ban be Tamali yɛliya ni di tu ni di yi pa nyɛla salo zaa  piibu din yɛn kpaŋsi o kpamli maa ka che n-ti li dariza. Punpɔŋɔ Tamali mayor nyɛla [[Sule Salifu|Hon. Sule Salifu]].<ref>{{Cite web|title=I will consult broadly - New Mayor of Tamale - MyJoyOnline.com|url=https://www.myjoyonline.com/i-will-consult-broadly-new-mayor-of-tamale/|access-date=2021-11-15|website=www.myjoyonline.com|language=en-US}}</ref> maa nyɛla din zani ti dundɔŋ ni jintɔri duu (local Parliament) ka lahi zani ti dundɔŋ ni kpamba (local executive). == Dundɔŋni Gɔmnanti Kura == #Hon Sule Salifu == Saha Taɣibu Tamali puuni == Tamali mali la shɛɣini mini wuuni yuuni kam puuni, ka di be koppen's climate pubu ni. Tamali saa piini la silimin goli [[April]] hali ti kpa [[September]] bee [[October]] ka di yaa be [[July]] mini [[August]] ni. Wuuni mi piini la silimin gɔli November nti kpe April Piligu. Tamali mali la saha di baa ayi yuuni kam puuni. Dini n nyɛ '''Siɣili Saha''' Siɣili saha ka pukpariba gbandi ni bi kɔ. Saha ŋɔ, saa pilindi la mibu. Saa piligiri la silimin gɔli [[April]] zaŋ chaŋ silimin gɔli [[June]], di saha pukpariba kɔya ka biri bimbira ka shaɣu naan shɛi. Shaɣu shɛɛri la silimin gɔli [[July]] hali ni silimin gɔli [[September]] sunsuuni. '''Wuuni Saha''' Saha ŋɔ ka pukpariba kpuɣiri bindira. Wuuni pilindi la silimin gɔli [[October]] saha zaŋ hali ni silimin gɔli [[April]]. Di pilindimi ni wuntaŋ yaɣi yaɣi saha din gbai silimin gɔli [[October]] haali ni silimin gɔli [[December]] sunsuuni, ka kikaa mi dɛi hali ni silimin gɔli [[March]]. Din saha walugu gba dɛɛi n zaŋ kpɛ siɣili saha.<ref>{{Cite web|title=University for Development Studies, Tamale, Ghana {{!}} Climate Change and Food Security - Academia.edu|url=https://universityfordevelopmentstudies.academia.edu/Departments/Climate_Change_and_Food_Security/Documents|access-date=2021-11-16|website=universityfordevelopmentstudies.academia.edu}}</ref> Wuuni saha nyɛla tankpagbuligu ni tooi zooi pam ka di nyɛla mori mini tihi zaa kuumi. <center> {{Weather box |location = Tamale |single line = Yes |metric first = Yes |Jan record high C = 40.0 |Feb record high C = 41.5 |Mar record high C = 42.7 |Apr record high C = 42.8 |May record high C = 40.2 |Jun record high C = 37.8 |Jul record high C = 35.6 |Aug record high C = 35.4 |Sep record high C = 34.8 |Oct record high C = 38.2 |Nov record high C = 39.2 |Dec record high C = 38.6 |year record high C = 42.8 |Jan high C = 35.4 |Feb high C = 36.9 |Mar high C = 37.1 |Apr high C = 35.4 |May high C = 33.6 |Jun high C = 31.1 |Jul high C = 29.8 |Aug high C = 29.2 |Sep high C = 29.9 |Oct high C = 32.2 |Nov high C = 34.8 |Dec high C = 34.9 |year high C = 33.4 |Jan mean C = 27.9 |Feb mean C = 30.1 |Mar mean C = 30.9 |Apr mean C = 29.8 |May mean C = 28.6 |Jun mean C = 26.8 |Jul mean C = 26.0 |Aug mean C = 25.8 |Sep mean C = 25.9 |Oct mean C = 27.3 |Nov mean C = 28.2 |Dec mean C = 27.5 |year mean C = 27.9 |Jan low C = 20.4 |Feb low C = 22.8 |Mar low C = 24.6 |Apr low C = 24.6 |May low C = 23.6 |Jun low C = 22.5 |Jul low C = 22.1 |Aug low C = 21.9 |Sep low C = 21.8 |Oct low C = 21.9 |Nov low C = 21.6 |Dec low C = 20.3 |year low C = 22.3 |Jan record low C = 15.0 |Feb record low C = 16.1 |Mar record low C = 18.9 |Apr record low C = 19.4 |May record low C = 18.9 |Jun record low C = 18.9 |Jul record low C = 18.3 |Aug record low C = 18.9 |Sep record low C = 18.9 |Oct record low C = 18.9 |Nov record low C = 16.1 |Dec record low C = 13.9 |year record low C = 13.9 |precipitation colour = green |Jan precipitation mm = 4 |Feb precipitation mm = 12 |Mar precipitation mm = 48 |Apr precipitation mm = 88 |May precipitation mm = 112 |Jun precipitation mm = 146 |Jul precipitation mm = 142 |Aug precipitation mm = 198 |Sep precipitation mm = 231 |Oct precipitation mm = 92 |Nov precipitation mm = 14 |Dec precipitation mm = 3 |year precipitation mm = 1090 |unit precipitation days = 0.3 mm |Jan precipitation days = 1 |Feb precipitation days = 1 |Mar precipitation days = 4 |Apr precipitation days = 7 |May precipitation days = 10 |Jun precipitation days = 12 |Jul precipitation days = 13 |Aug precipitation days = 15 |Sep precipitation days = 19 |Oct precipitation days = 12 |Nov precipitation days = 2 |Dec precipitation days = 1 |year precipitation days = 97 |Jan humidity = 27 |Feb humidity = 32 |Mar humidity = 45 |Apr humidity = 61 |May humidity = 70 |Jun humidity = 77 |Jul humidity = 80 |Aug humidity = 79 |Sep humidity = 80 |Oct humidity = 74 |Nov humidity = 59 |Dec humidity = 40 |year humidity = 60 |Jan sun = 266.6 |Feb sun = 237.3 |Mar sun = 251.1 |Apr sun = 231.0 |May sun = 248.0 |Jun sun = 204.0 |Jul sun = 161.2 |Aug sun = 139.5 |Sep sun = 156.0 |Oct sun = 260.4 |Nov sun = 282.0 |Dec sun = 272.8 |year sun = |Jand sun = 8.6 |Febd sun = 8.4 |Mard sun = 8.1 |Aprd sun = 7.7 |Mayd sun = 8.0 |Jund sun = 6.8 |Juld sun = 5.2 |Augd sun = 4.5 |Sepd sun = 5.2 |Octd sun = 8.4 |Novd sun = 9.4 |Decd sun = 8.8 |yeard sun = 7.4 |source 1 = [[Deutscher Wetterdienst]]<ref name = DWD> {{cite web | url = http://www.dwd.de/DWD/klima/beratung/ak/ak_654180_kt.pdf | title = Klimatafel von Tamales / Ghana | work = Baseline climate means (1961-1990) from stations all over the world | publisher = Deutscher Wetterdienst | language = de | access-date = 18 October 2016}}</ref> }} </center> == Feera duri din be Tamali == Tamali nyɛla din mali feera duri pam, ka di pam nyɛla ban kpuɣiri tumtumdiba n niŋdi dinni. Di shɛŋa n-nyɛ Anashaara Tiles, Malitima n-ti pahi Wun-nam company Ltd. : ''Krimmin pahi: [[Tamale feera duri]]'' == Banki tuma duri == Tamali nyɛla tiŋ sheli Banki tuma duri ni zooi pam, shɛŋa nyɛla Gomnanti ni su shɛli ka shɛŋa nyɛ salinima gba ni su shɛli. Banki shɛŋa din be Tamali n-nyɛ [[Ghana Commercial Bank Ltd]] (GCB)<ref>{{Cite web|title=Banks companies in Tamale, Ghana - Page 1 - GhPlaces|url=https://ghplaces.com/Tamale/list/banks/c-884-273-1|access-date=2021-11-17|website=ghplaces.com}}</ref>, [[National Investment Bank]] ni [[Zenith Bank]]. : ''Karimmi pahi: [[Tamale banki tuma duri]]'' == Alepile paaki == Alepile paaki nyɛla bɛ ni daa zali ka di yabili nyɛ din kpaŋsiri linjimanima tuma [[dunia]] tɔbu shɛli din daa ŋme m-pahiri ayi la saha (World War II). [[Matuuka yiɣirigu]] lubu shee polo daa nyɛla bɛ ni bɔ shɛli Nyohini, kamani maali ayi Nuzaa Tamali yaɣili December,1940<ref>{{Cite web|title=Tamale Airport – GACL|url=https://www.gacl.com.gh/tamale-airport/|access-date=2021-11-15|language=en}}</ref>. Tuuli Gomnanti zaŋ ti Ghana tingbani daa dihi o nuu gbana zuɣu ni bɛ mɛ airport shɛli din nyɛ din ni tooi yi Dunia luɣili kam ni di zaŋ zali [[linjimanima]] maali pinyini Tamali wulimpuhili ni di zaŋ baŋsi di sochibisi zaashee/anfaani.<ref>{{Citation|title=Tamale Airport|date=2021-10-31|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Tamale_Airport&oldid=1052898804|work=Wikipedia|language=en|access-date=2021-11-15}}</ref> Di ni daa pili viɛnyɛla maa zuɣu, di daa ti chemi zali ni bɛ ni daa ŋme m-paai gomnanti di saha maa yuuni 1996 la. == Alaafee tuma duri == Tamali nyɛla tiŋ shɛli din mali alaafee tuma duri pam, di shɛŋa n-nyɛ; # KABSAD Scientific Hospital # Kalpohini Health Centre # Bagabaga CHPS Zone # Tamale West Hospital<ref>{{Cite web|title=Tamale West Hospital • Hospitals - Public • Tamale, Tamale|url=https://www.medpages.info/sf/index.php?page=organisation&orgcode=301633|access-date=2021-11-19|website=www.medpages.info}}</ref> # Tamale Central Hospital<ref>{{Cite web|title=Ghanahospitals.org|url=http://www.ghanahospitals.org/regions/district_facilities.php?r=northern&d=tamale%20municipal|access-date=2021-11-19|website=www.ghanahospitals.org}}</ref> # [[Lahabali kɔligu:Tamale Teaching Hospital 18.jpg|thumb|Tamale Teaching Hospital]]Tamale Teaching Hospital<ref>{{Cite web|title=Hospitals in Tamale: List of Health Facilities in Northern Region - Contact Details - YellGh.com|url=https://yellgh.com/hospitals-in-tamale-list-of-health-facilities-in-northern-region/|access-date=2021-11-19|language=en-GB}}</ref> # Bilpiela Health Centre #Kpanvo CHPS Zone #Vittin RCH #Malshegu CHPS Zone #Garizegu CHPS Zone #Lahagu CHPS #DUNGU CHPS ZONE #Habanna Medical Center #Rabito Clinic #God's care community hospital<ref>{{Cite web|title=God Cares Community Hospital, Northern|url=https://vymaps.com/GH/God-Cares-Community-Hospital-O6644165408/|access-date=2021-11-19|website=vymaps.com}}</ref> #Nyohini clinic #Gbambaya clinic #Marshal Medical Centre Limited #Mansusu Clinic and Diagnostic Centre #St Lucy Polyclinic == Tuunshɛŋa din na tumda == * * * [[Tamale interchange]] din saɣi naabu kaman vaabu pihinii pubu kobgi puuni. Tahama beni n wuhi ni tuma ŋɔ nyɛla din yɛn naai yuuni 2021 bahigu.<ref>{{Cite web|last=Bureau|first=Communications|title=Tamale Interchange 80% Complete; Tamale-Daboya Road To Be Completed In November 2023|url=https://presidency.gov.gh/index.php/briefing-room/news-style-2/1980-tamale-interchange-80-complete-tamale-daboya-road-to-be-completed-in-november-2023|access-date=2021-11-15|website=presidency.gov.gh|language=en-gb}}</ref> * Tamale International Airport phase two la nyɛla beni na tumdi shɛli. * Vitting Harbour & Mall * == Saamba Du' gbɛra == 1. Picona Hotel 2. Radarch Lodge and Conference Centre 3. Miricha Hotel 4. Nim Avenue 5. Modern City Hotel 6. Sabonkudi estates 7. Regal hotel 8. Target Hills hotel 9. Pioneer lodge 10. B Sheini hotel 11. Naat guesthouse 12. Ganaa hotel 13. Global dream hotel 14. Mariam hotel 15. Walji lodge == Anfoonima == <gallery mode="packed" widths="150" heights="200"> Lahabali kɔligu:Road, Tamale.jpg|<center>Tamali palli</center> Lahabali kɔligu:Highway, Tamale.jpg|<center>Tamali palli daa</center> Lahabali kɔligu:Stadium tamale2.jpg|<center>Tamali yiɣi jam paaki</center> Lahabali kɔligu:Tamale fashion week 2020 2.jpg|<center>Tamale fashion week</center> Lahabali kɔligu:Agriculture Factory, Tamale.jpg|<center>Agriculture Factory in Tamale</center> Lahabali kɔligu:Tamale Teaching Hospital 4.jpg|<center>[[Tamale Teaching Hospital|Tamali ashipti titali]]</center> Lahabali kɔligu:Tamale Airport, Northern Ghana.jpg|<center>Alapele paaki</center> Lahabali kɔligu:Aboabo-market Tamale.jpg|<center>Abaaboo daa</center> Lahabali kɔligu:Tamale Central.jpg|<center>Tamali sunsuuni</center> </gallery> == Kundivihira == <references responsive="" /> [[Pubu:Ghana bɔba tinzuɣa]] [[Pubu:C-Class]] [[Pubu:Tiŋsi]] [[Pubu:Africa]] [[Pubu:Lahabaya zaa]] k1pu9s4btzk2s6d0k9nnggaq7vjen27 42701 42700 2022-08-15T23:38:20Z IDDRISU ABDUL-KADIR NINDOO 1815 /* Go n-gili */ Link wikitext text/x-wiki {{Databox}} {{C-Class}} '''Tamali''' n-nyɛ [[Northern Region|Northern region]] din be [[Ghana]] la tinzuɣu.<ref>{{cite web|url=http://www.tamale.climatemps.com/|title=Tamale Climate & Temperature|language=English|publisher=tamale.climatemps.com}}</ref> Saha ŋɔ [[Tamali]] nyɛla furila ni nyo n-kpa tiŋ' shɛli zaŋ chaŋ [[daabiligu]] polo West [[Africa]] yaɣili zaa. [[Suhudoo]] be [[Tamali]] ka mali tahama pam n-zaŋ ti [[daabihi.]] Tamalinima biɛh' suŋ ni saamba gbubibu polo nyɛla sokam ni di shɛhira ka lahi kpaŋsiri zosimli. [[Tamali]] m-pahi tiŋ' kara dibaata din galisi [[Ghana]]<ref>{{Cite web|title=Tamale – Travel guide at Wikivoyage|url=https://en.wikivoyage.org/wiki/Tamale|access-date=2021-11-15|website=en.wikivoyage.org|language=en}}</ref>. Ninvuɣ' biɛlim kamani 950,124 m-be [[Tamali]]. Di lahi nyɛla tiŋ' shɛli din zoori pam n-gari tinsi zaa din be [[West Africa]].<ref>{{cite web|url=https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/artikel.php?ID=270959|title=Tamale – West Africa’s Fastest Growing City|publisher=GhanaWeb|date=Sunday, 14 April 2013|language=English}}</ref><ref>{{cite web|url=https://population.mongabay.com/population/ghana/|title=Largest cities in Ghana|publisher=mongabay|language=English}}</ref> Tamalinima nyɛla ban nyee yo [[Pu'kparilim|pukparilim]], daabiligu n-lahi mali gumdi mibu mini kpakahili shitɔri<ref>{{Cite web|title=Tamale {{!}} Ghana {{!}} Britannica|url=https://www.britannica.com/place/Tamale-Ghana|access-date=2021-11-15|website=www.britannica.com|language=en}}</ref>. Pal' daa yila [[Kumahi]] n-kpa yaɣili ŋɔ n-ti gari [[Tamali]] tiŋ' puuni n-chaŋ [[Bolgatanga]], ka pal' chira yiri wulimpuɣili ni wulimluɣili na n-ti tuɣili. Ka [[Airport]] gba beni.[[Tamali]] nyɛla din zooi [[musuliminima|musulinima]] ka di zuɣu che ka jiŋa kalinli zooi tiŋa maa ni. Jiŋa kamani; [[Afa Ajura]] Jiŋli (Ambariyyah jiŋli), Amadiyyah jiŋli, Zaamiɣu jiŋli [[(Central Mosque)]] ni [[Afa Basha]] jiŋli (Nuuria mosque) n-ti pahi Manhaliya jiŋli ([[Afa Issah Bello]]) nyɛla niriba pam ni mi. [[Tamali]] mali zuliya balibu pam amaa [[Dagbamba]] n-galisi pam n-gari balli kam ban be Tamali<ref>{{Cite book|last=Eades|first=Jeremy Seymour|url=https://books.google.com.gh/books?id=IjlzSYnAKdQC&printsec=frontcover&dq=history+of+Tamale,+Ghana&hl=en&sa=X&redir_esc=y#v=onepage&q=history%20of%20Tamale,%20Ghana&f=false|title=Strangers and Traders: Yoruba Migrants, Markets, and the State in Northern Ghana|date=1994|publisher=Africa World Press|isbn=978-0-86543-420-2|language=en}}</ref>. == Taarihi == [[Tamali]] bɛla [[Ghana]] tudu polo, ka lahi za [[Ghana]] Tiŋzuɣiri ata sunsuuni tum kurumbuna saha. Di bala daansi ni [[Savannah Region]], [[Upper West Region]] ni [[North East Region]]. [[Vihigu]] wuhuya ni [[Tamali]] lɛbigimsim biɛɣukulo puuni n-galisi gari tiŋ kam [[West Africa]] zaa. Vihigu lahi wuhuya ni daabiligu, kɔhimma ni damma lahi zooya pam [[Tamali]]. [[Tamali]] mali nanima pam ka bɛ zuɣulana n-nyɛ Gukpe-naa. Gukpɛɣu mali tiŋkpansi pam ka lɛbigimsim paari di zaa<ref>{{Cite book|last=Bellwood-Howard|first=Imogen|url=https://books.google.com.gh/books?id=c-mpCgAAQBAJ&printsec=frontcover&dq=Tamale,+Ghana&hl=en&sa=X&redir_esc=y#v=onepage&q=Tamale,%20Ghana&f=false|title=Characteristics of Urban and Peri-urban Agriculture in West Africa: Results of an Exploratory Survey Conducted in Tamale (Ghana) and Ouagadougou (Burkina Faso)|last2=Häring|first2=Volker|last3=Karg|first3=Hanna|last4=Roessler|first4=Regina|last5=Schlesinger|first5=Johannes|last6=Shakya|first6=Martina|date=2015-10-06|publisher=International Water Management Institute (IWMI)|isbn=978-92-9090-821-0|language=en}}</ref><ref>{{Cite book|last=Bening|first=R. Bagulo|url=https://books.google.com.gh/books?id=6nKcAAAAMAAJ&q=history+of+Tamale,+Ghana&dq=history+of+Tamale,+Ghana&hl=en&sa=X&redir_esc=y|title=A History of Education in Northern Ghana, 1907-1976|date=1990|publisher=Ghana Universities Press|isbn=978-9964-3-0215-3|language=en}}</ref>. == Go n-gili == [[Tamali]] mali alepile paaki ti tali ka di bi waɣa ni [[Tamali]] tiŋpuuni. Alepile paaki ŋɔ n-zani ti tudu yaɣa ŋɔ zaa. Di mali alepilenima ka bɛ chani [[Ankara]], ka lahi mali alepilenima ka bɛ yiri Ankara kanna [[Tamali]]. Alepilenima ŋɔ shɛŋa n-nyɛ * [[African World Airlines|Africa World Airlines]] * [[Passion Airlines]] [[Tamali]] lahi mali lɔra bee loorinima kpɛbu shee, ka a yi yɛn go n-chaŋ [[Ghana]] tiŋzuɣu n-nya a ni tooi nya di loori ka di bi muɣisi a. [[Tamali]] mali lɔra ka di kuni tiŋsi kamani [[Ankara]], Kumahi, [[Sunyani]], [[Tema]], [[Cape Coast]],[[Takoradi]], Ho, [[Bolgatanga]], [[Wa]], ni tiŋ shɛŋa din pahi. Loori teesanima shɛŋa n-nyɛ [[Metro Mass teesa]], [[Bus Stop]], [[Saŋkpaɣala teesa]], [[VVIP Legion]], [[Taxi Rank]], [[Abaabu teesa|Abaabuu teesa]]. Binshɛŋa nira ni ni tooi zaŋ n-gili [[Tamali]] n nyɛ; '''[[Yellow Yellow]]''': Di nyɛla cheche buɣim din nyɛ nabaata shɛli din ʒiri niriba anahi di puuni. Di yi ti niŋ ka daadama galisim paai niriba ayɔbu di puuni, bee n-yaɣi niriba anahi, din ŋuna di kpuɣimi yaɣi maa. Di kamanima zooya pam kamani; zaɣ' piɛlli, zaɣ' dozim, zaɣ' ʒee, zaɣ' sabinli, zaɣ' vakahili ni din pahi. '''Taxi:''' Di nyɛla loori saɣisinli n-kpuɣiri niriba anahi m-pahi ŋun duhiri maa zuɣu anu. == Mabi' Tinsi == Tamali mali mabiligu ni zɔsimli zaŋ chaŋ tiŋsi din be tiŋduya ni polo. Lala tiŋsi maa n nye: * Louisville, Kentucky din be [[United State of America]] la. * Fada N'gourma din be [[Burkina Faso]] tiŋ gbani la. * Commune II Niamey din be [[Niger]] tiŋgbani == Shikuru baŋsim == Tamali nyɛla din nyɛ baŋsim bɔbu shee n-ti sokam. Di mali karimbanima karinzɔŋ kara, shikuru bihi kura shikuruti nti pahi m mayaankalɛhi shikuruti. Tamali shikuruti galisim paagi 742 ka di puuni 94 n-nyɛ malaankalɛhi shikuruti, 304 primari shikuruti, 112 JHS shikuruti ni 14 SHS shikuruti. Tamali lahi mali nuuni tuumbaŋsim bɔhinbu shikuruti ka a ni tooi bɔhim baŋsim balibu kam n-di anfaani sɔhibiɛɣuni. :''Krimmin pahi: [[Tamali shikuruti]]'' == Ninvuɣu gahinda == * [[Mahamudu Bawumia]], bɛ dɔɣi o la yuuni 1963 ka o nyɛ tiŋgbani zuɣulaampaa nti Nana Akufu Addo ka lahi nyɛ siyaasa nira. * [[Haruna Iddrisu]] bɛ dɔɣi o la yuuni 1970 ka o nyɛ jintɔra zaŋ ti Tamale-South piibupiibu yaɣili n-lahi nyɛ toondana n-ti jintɔriba ban bi galisi jina duu.<ref>{{Cite web|title=Parliament of Ghana|url=https://www.parliament.gh/mps?mp=231|access-date=2021-11-16|website=www.parliament.gh}}</ref> * [[Ibrahim Basha|Sheikh Bayaan Ibrahim Basha]] * [[Alhassan Yahaya Seini]], alikaalimi mini legal aid kpɛma. * [[Mubarak Wakaso]], yuuni 1990 ka bɛ dɔɣi o ka o nyɛ boliŋmɛri baŋda.<ref>{{Cite web|title=Mubarak Wakaso, Biography|url=https://mobile.ghanaweb.com/person/Mubarak-Wakaso-5323|access-date=2021-11-16|website=mobile.ghanaweb.com}}</ref> * [[Abdul Majeed Waris]], bɛ dɔɣi o la yuuni 1991 ka o nyɛ boliŋmɛra.<ref>{{Cite web|title=Abdul Majeed Waris, Biography|url=https://mobile.ghanaweb.com/person/Abdul-Majeed-Waris-5356|access-date=2021-11-16|website=mobile.ghanaweb.com}}</ref> * [[Fancy Gadam]], yiliyiina ka bɛ dɔɣi o yuuni 1988. * [[Saeed Abubakr Zakaria|Saeed Abubakar Zakaria]]. *[[Abdul Rahman Baba]], o nyɛla bɔli'ŋmɛra, bɛ dɔɣi la yuuni 1994 silimin gɔli July daa baa ayi dali == Tuma == Tuun'shɛŋa Tamali nim ni zooi kabi tumda n-nyɛ kpaluu tuma, teela, ni fita tali. Din lahi pahi n-nyɛ macheligu, nakɔhigu, daabiligu, tanmɛbo, kaapinta tuma, weera tuma, peenta tuma, anfooni yaabu tuma, kperigu kperibu tuma, bindira kɔhibu, loori duhibu tuma ni pukparilim<ref>{{Cite book|last=MacGaffey|first=Wyatt|url=https://books.google.com.gh/books?id=6MQ-5Elyg2kC&printsec=frontcover&dq=history+of+Tamale,+Ghana&hl=en&sa=X&ved=2ahUKEwiRxLXIz5v1AhXMCuwKHXLTAUwQ6AF6BAgKEAI#v=onepage&q=history%20of%20Tamale,%20Ghana&f=false|title=Chiefs, Priests, and Praise-singers: History, Politics, and Land Ownership in Northern Ghana|date=2013|publisher=University of Virginia Press|isbn=978-0-8139-3386-3|language=en}}</ref>. == Dahi din be Tamali tingbani == Tamali nyɛla tiŋ shɛli din mali dahi pam, Dahi maa shɛŋa n-nyɛ; * Tamali Dakurili li *Abaaboo daa *Picona daa *Lamashaɣu daa<ref>{{Cite web|title=Tamale central market, Ghana {{!}} Africa, Ghana, African life|url=https://www.pinterest.com/pin/382806037065419686/|access-date=2021-11-16|website=www.pinterest.com|language=en}}</ref> *Kakpaɣiyili daa *Guu daa (niɣi daa) *Kalpohin daa *Kukuo daa * == Piibupiibu jintɔri yaɣa din be Tamali == Tamali nyɛla tiŋ shɛli din mali piibupiibu yaɣa anahi; ŋan nima n-nyɛ: # [[Tamali Central]] piibupiibu yaɣili # [[Tamali North]] piibupiibu yaɣili # [[Sagnarigu]] piibupiibu yaɣili<ref>{{Cite web|title=Parliament of Ghana|url=https://www.parliament.gh/mps?mp=233|access-date=2021-11-16|website=www.parliament.gh}}</ref> # [[Tamale South Constituency|Tamali South]] piibupiibu yaɣili # == Lahibali wuligibu teesa tuma duri == Biɛɣu kulo kam Tamali tingbani lahibaya tuma duri kuli pahirimi, Lahibaya teesanima ŋɔ pula buyi, walansi (Radio) teesanima mini ninliha kpanjɔɣu (TV) teesanima. '''TV teesa''' shɛŋa din be Tamali n-nyɛ; # Sagani TV # NTV # Zaa TV # Might TV. '''Radio teesa''' shɛŋa din be Tamali n-nyɛ; # Fiila FM 89.3 Mhz # Radio Savanna 91.3 Mhz # Zaa Radio 99.3 Mhz # Bishara Radio 97.7 Mhz # Justice FM 98.5 Mhz # Diamond 93.7 Mhz # North Star 92.1 Mhz # Radio Tamale 91.7 Mhz #Kesmi FM 107.1&nbsp;MHz #Neesim FM 100.1&nbsp;MHz #Suhupiɛlli Radio 103.3&nbsp;MHz #Gbangu FM 97.3&nbsp;MHz #Amana Radio 96.3&nbsp;MHz #123 Radio 99.7&nbsp;MHz #ABC Radio 100.9&nbsp;MHz #Angel FM 96.9&nbsp;MHz #Dagban Radio 102.5 #Kingdom Fm #Tawasul FM 95.7 == Pal' dahi din be Tamali == * Tamali zaŋ chaŋ [[Bolgatanga|Bolga]] palli * Tamali zaŋ chaŋ [[Kumahi|Kumasi]] palli * Tamali zaŋ chaŋ [[Salaga]] palli * Tamali zaŋ chaŋ [[Naya]] (Yendi) palli *Tamali zaŋ chaŋ [[Nantɔŋ|Nanton]] palli *Aboabo zaŋ chaŋ [[Nyohini]] palli *Aboabo zaŋ chaŋ [[Choggu]] palli *Tamali zaŋ chaŋ Daboya palli *Tamali zaŋ chaŋ Kumbungu palli *Tamali zaŋ chaŋ [[Tolon]] palli == Foŋdi mini tiŋkpaŋsi == Tamali bɔba pula bu nahi zuƔu. Bɔba maa n-nyɛ Tamali-north constituency, Tamali-south constituency, Tamali-central constituency n-ti pahi Sagnarigu constituency. Foŋdi mini tiŋkpaŋsi ŋan be constituency nim ŋɔ ni shɛŋa n-nyɛ [[Lamashaɣu]], [[Jisonaayili]], [[Banvum|Banvim]], [[Yapalisi]], Katariga, Gumbihini, Chaŋli, Ni din kam kpalim. : ''Yulimi [[Tamale foŋdi mini tiŋkpaŋsi]] zaa kpɛ'' == Dundɔŋni Gomnanti == Tamali mali la gominanti kpeen' so bɛ ni boli meyor la ka meyor maa sani yaa pam nyɛla din be o nuu ni ka o tumdi zaani [[gominanti]]. Mayor maa nyɛla [[Ghana]] tiŋgbani zuɣulana ni pii so ka o lee kuna ka kaansili (council) kpamba  ti saɣi ti o. Tɔ amaa punpɔŋɔ salo ban be Tamali yɛliya ni di tu ni di yi pa nyɛla salo zaa  piibu din yɛn kpaŋsi o kpamli maa ka che n-ti li dariza. Punpɔŋɔ Tamali mayor nyɛla [[Sule Salifu|Hon. Sule Salifu]].<ref>{{Cite web|title=I will consult broadly - New Mayor of Tamale - MyJoyOnline.com|url=https://www.myjoyonline.com/i-will-consult-broadly-new-mayor-of-tamale/|access-date=2021-11-15|website=www.myjoyonline.com|language=en-US}}</ref> maa nyɛla din zani ti dundɔŋ ni jintɔri duu (local Parliament) ka lahi zani ti dundɔŋ ni kpamba (local executive). == Dundɔŋni Gɔmnanti Kura == #Hon Sule Salifu == Saha Taɣibu Tamali puuni == Tamali mali la shɛɣini mini wuuni yuuni kam puuni, ka di be koppen's climate pubu ni. Tamali saa piini la silimin goli [[April]] hali ti kpa [[September]] bee [[October]] ka di yaa be [[July]] mini [[August]] ni. Wuuni mi piini la silimin gɔli November nti kpe April Piligu. Tamali mali la saha di baa ayi yuuni kam puuni. Dini n nyɛ '''Siɣili Saha''' Siɣili saha ka pukpariba gbandi ni bi kɔ. Saha ŋɔ, saa pilindi la mibu. Saa piligiri la silimin gɔli [[April]] zaŋ chaŋ silimin gɔli [[June]], di saha pukpariba kɔya ka biri bimbira ka shaɣu naan shɛi. Shaɣu shɛɛri la silimin gɔli [[July]] hali ni silimin gɔli [[September]] sunsuuni. '''Wuuni Saha''' Saha ŋɔ ka pukpariba kpuɣiri bindira. Wuuni pilindi la silimin gɔli [[October]] saha zaŋ hali ni silimin gɔli [[April]]. Di pilindimi ni wuntaŋ yaɣi yaɣi saha din gbai silimin gɔli [[October]] haali ni silimin gɔli [[December]] sunsuuni, ka kikaa mi dɛi hali ni silimin gɔli [[March]]. Din saha walugu gba dɛɛi n zaŋ kpɛ siɣili saha.<ref>{{Cite web|title=University for Development Studies, Tamale, Ghana {{!}} Climate Change and Food Security - Academia.edu|url=https://universityfordevelopmentstudies.academia.edu/Departments/Climate_Change_and_Food_Security/Documents|access-date=2021-11-16|website=universityfordevelopmentstudies.academia.edu}}</ref> Wuuni saha nyɛla tankpagbuligu ni tooi zooi pam ka di nyɛla mori mini tihi zaa kuumi. <center> {{Weather box |location = Tamale |single line = Yes |metric first = Yes |Jan record high C = 40.0 |Feb record high C = 41.5 |Mar record high C = 42.7 |Apr record high C = 42.8 |May record high C = 40.2 |Jun record high C = 37.8 |Jul record high C = 35.6 |Aug record high C = 35.4 |Sep record high C = 34.8 |Oct record high C = 38.2 |Nov record high C = 39.2 |Dec record high C = 38.6 |year record high C = 42.8 |Jan high C = 35.4 |Feb high C = 36.9 |Mar high C = 37.1 |Apr high C = 35.4 |May high C = 33.6 |Jun high C = 31.1 |Jul high C = 29.8 |Aug high C = 29.2 |Sep high C = 29.9 |Oct high C = 32.2 |Nov high C = 34.8 |Dec high C = 34.9 |year high C = 33.4 |Jan mean C = 27.9 |Feb mean C = 30.1 |Mar mean C = 30.9 |Apr mean C = 29.8 |May mean C = 28.6 |Jun mean C = 26.8 |Jul mean C = 26.0 |Aug mean C = 25.8 |Sep mean C = 25.9 |Oct mean C = 27.3 |Nov mean C = 28.2 |Dec mean C = 27.5 |year mean C = 27.9 |Jan low C = 20.4 |Feb low C = 22.8 |Mar low C = 24.6 |Apr low C = 24.6 |May low C = 23.6 |Jun low C = 22.5 |Jul low C = 22.1 |Aug low C = 21.9 |Sep low C = 21.8 |Oct low C = 21.9 |Nov low C = 21.6 |Dec low C = 20.3 |year low C = 22.3 |Jan record low C = 15.0 |Feb record low C = 16.1 |Mar record low C = 18.9 |Apr record low C = 19.4 |May record low C = 18.9 |Jun record low C = 18.9 |Jul record low C = 18.3 |Aug record low C = 18.9 |Sep record low C = 18.9 |Oct record low C = 18.9 |Nov record low C = 16.1 |Dec record low C = 13.9 |year record low C = 13.9 |precipitation colour = green |Jan precipitation mm = 4 |Feb precipitation mm = 12 |Mar precipitation mm = 48 |Apr precipitation mm = 88 |May precipitation mm = 112 |Jun precipitation mm = 146 |Jul precipitation mm = 142 |Aug precipitation mm = 198 |Sep precipitation mm = 231 |Oct precipitation mm = 92 |Nov precipitation mm = 14 |Dec precipitation mm = 3 |year precipitation mm = 1090 |unit precipitation days = 0.3 mm |Jan precipitation days = 1 |Feb precipitation days = 1 |Mar precipitation days = 4 |Apr precipitation days = 7 |May precipitation days = 10 |Jun precipitation days = 12 |Jul precipitation days = 13 |Aug precipitation days = 15 |Sep precipitation days = 19 |Oct precipitation days = 12 |Nov precipitation days = 2 |Dec precipitation days = 1 |year precipitation days = 97 |Jan humidity = 27 |Feb humidity = 32 |Mar humidity = 45 |Apr humidity = 61 |May humidity = 70 |Jun humidity = 77 |Jul humidity = 80 |Aug humidity = 79 |Sep humidity = 80 |Oct humidity = 74 |Nov humidity = 59 |Dec humidity = 40 |year humidity = 60 |Jan sun = 266.6 |Feb sun = 237.3 |Mar sun = 251.1 |Apr sun = 231.0 |May sun = 248.0 |Jun sun = 204.0 |Jul sun = 161.2 |Aug sun = 139.5 |Sep sun = 156.0 |Oct sun = 260.4 |Nov sun = 282.0 |Dec sun = 272.8 |year sun = |Jand sun = 8.6 |Febd sun = 8.4 |Mard sun = 8.1 |Aprd sun = 7.7 |Mayd sun = 8.0 |Jund sun = 6.8 |Juld sun = 5.2 |Augd sun = 4.5 |Sepd sun = 5.2 |Octd sun = 8.4 |Novd sun = 9.4 |Decd sun = 8.8 |yeard sun = 7.4 |source 1 = [[Deutscher Wetterdienst]]<ref name = DWD> {{cite web | url = http://www.dwd.de/DWD/klima/beratung/ak/ak_654180_kt.pdf | title = Klimatafel von Tamales / Ghana | work = Baseline climate means (1961-1990) from stations all over the world | publisher = Deutscher Wetterdienst | language = de | access-date = 18 October 2016}}</ref> }} </center> == Feera duri din be Tamali == Tamali nyɛla din mali feera duri pam, ka di pam nyɛla ban kpuɣiri tumtumdiba n niŋdi dinni. Di shɛŋa n-nyɛ Anashaara Tiles, Malitima n-ti pahi Wun-nam company Ltd. : ''Krimmin pahi: [[Tamale feera duri]]'' == Banki tuma duri == Tamali nyɛla tiŋ sheli Banki tuma duri ni zooi pam, shɛŋa nyɛla Gomnanti ni su shɛli ka shɛŋa nyɛ salinima gba ni su shɛli. Banki shɛŋa din be Tamali n-nyɛ [[Ghana Commercial Bank Ltd]] (GCB)<ref>{{Cite web|title=Banks companies in Tamale, Ghana - Page 1 - GhPlaces|url=https://ghplaces.com/Tamale/list/banks/c-884-273-1|access-date=2021-11-17|website=ghplaces.com}}</ref>, [[National Investment Bank]] ni [[Zenith Bank]]. : ''Karimmi pahi: [[Tamale banki tuma duri]]'' == Alepile paaki == Alepile paaki nyɛla bɛ ni daa zali ka di yabili nyɛ din kpaŋsiri linjimanima tuma [[dunia]] tɔbu shɛli din daa ŋme m-pahiri ayi la saha (World War II). [[Matuuka yiɣirigu]] lubu shee polo daa nyɛla bɛ ni bɔ shɛli Nyohini, kamani maali ayi Nuzaa Tamali yaɣili December,1940<ref>{{Cite web|title=Tamale Airport – GACL|url=https://www.gacl.com.gh/tamale-airport/|access-date=2021-11-15|language=en}}</ref>. Tuuli Gomnanti zaŋ ti Ghana tingbani daa dihi o nuu gbana zuɣu ni bɛ mɛ airport shɛli din nyɛ din ni tooi yi Dunia luɣili kam ni di zaŋ zali [[linjimanima]] maali pinyini Tamali wulimpuhili ni di zaŋ baŋsi di sochibisi zaashee/anfaani.<ref>{{Citation|title=Tamale Airport|date=2021-10-31|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Tamale_Airport&oldid=1052898804|work=Wikipedia|language=en|access-date=2021-11-15}}</ref> Di ni daa pili viɛnyɛla maa zuɣu, di daa ti chemi zali ni bɛ ni daa ŋme m-paai gomnanti di saha maa yuuni 1996 la. == Alaafee tuma duri == Tamali nyɛla tiŋ shɛli din mali alaafee tuma duri pam, di shɛŋa n-nyɛ; # KABSAD Scientific Hospital # Kalpohini Health Centre # Bagabaga CHPS Zone # Tamale West Hospital<ref>{{Cite web|title=Tamale West Hospital • Hospitals - Public • Tamale, Tamale|url=https://www.medpages.info/sf/index.php?page=organisation&orgcode=301633|access-date=2021-11-19|website=www.medpages.info}}</ref> # Tamale Central Hospital<ref>{{Cite web|title=Ghanahospitals.org|url=http://www.ghanahospitals.org/regions/district_facilities.php?r=northern&d=tamale%20municipal|access-date=2021-11-19|website=www.ghanahospitals.org}}</ref> # [[Lahabali kɔligu:Tamale Teaching Hospital 18.jpg|thumb|Tamale Teaching Hospital]]Tamale Teaching Hospital<ref>{{Cite web|title=Hospitals in Tamale: List of Health Facilities in Northern Region - Contact Details - YellGh.com|url=https://yellgh.com/hospitals-in-tamale-list-of-health-facilities-in-northern-region/|access-date=2021-11-19|language=en-GB}}</ref> # Bilpiela Health Centre #Kpanvo CHPS Zone #Vittin RCH #Malshegu CHPS Zone #Garizegu CHPS Zone #Lahagu CHPS #DUNGU CHPS ZONE #Habanna Medical Center #Rabito Clinic #God's care community hospital<ref>{{Cite web|title=God Cares Community Hospital, Northern|url=https://vymaps.com/GH/God-Cares-Community-Hospital-O6644165408/|access-date=2021-11-19|website=vymaps.com}}</ref> #Nyohini clinic #Gbambaya clinic #Marshal Medical Centre Limited #Mansusu Clinic and Diagnostic Centre #St Lucy Polyclinic == Tuunshɛŋa din na tumda == * * * [[Tamale interchange]] din saɣi naabu kaman vaabu pihinii pubu kobgi puuni. Tahama beni n wuhi ni tuma ŋɔ nyɛla din yɛn naai yuuni 2021 bahigu.<ref>{{Cite web|last=Bureau|first=Communications|title=Tamale Interchange 80% Complete; Tamale-Daboya Road To Be Completed In November 2023|url=https://presidency.gov.gh/index.php/briefing-room/news-style-2/1980-tamale-interchange-80-complete-tamale-daboya-road-to-be-completed-in-november-2023|access-date=2021-11-15|website=presidency.gov.gh|language=en-gb}}</ref> * Tamale International Airport phase two la nyɛla beni na tumdi shɛli. * Vitting Harbour & Mall * == Saamba Du' gbɛra == 1. Picona Hotel 2. Radarch Lodge and Conference Centre 3. Miricha Hotel 4. Nim Avenue 5. Modern City Hotel 6. Sabonkudi estates 7. Regal hotel 8. Target Hills hotel 9. Pioneer lodge 10. B Sheini hotel 11. Naat guesthouse 12. Ganaa hotel 13. Global dream hotel 14. Mariam hotel 15. Walji lodge == Anfoonima == <gallery mode="packed" widths="150" heights="200"> Lahabali kɔligu:Road, Tamale.jpg|<center>Tamali palli</center> Lahabali kɔligu:Highway, Tamale.jpg|<center>Tamali palli daa</center> Lahabali kɔligu:Stadium tamale2.jpg|<center>Tamali yiɣi jam paaki</center> Lahabali kɔligu:Tamale fashion week 2020 2.jpg|<center>Tamale fashion week</center> Lahabali kɔligu:Agriculture Factory, Tamale.jpg|<center>Agriculture Factory in Tamale</center> Lahabali kɔligu:Tamale Teaching Hospital 4.jpg|<center>[[Tamale Teaching Hospital|Tamali ashipti titali]]</center> Lahabali kɔligu:Tamale Airport, Northern Ghana.jpg|<center>Alapele paaki</center> Lahabali kɔligu:Aboabo-market Tamale.jpg|<center>Abaaboo daa</center> Lahabali kɔligu:Tamale Central.jpg|<center>Tamali sunsuuni</center> </gallery> == Kundivihira == <references responsive="" /> [[Pubu:Ghana bɔba tinzuɣa]] [[Pubu:C-Class]] [[Pubu:Tiŋsi]] [[Pubu:Africa]] [[Pubu:Lahabaya zaa]] 21jpf6qwq5uw3mrstu33mvrmjz1h6mn 42702 42701 2022-08-16T08:33:44Z IDDRISU ABDUL-KADIR NINDOO 1815 Added content wikitext text/x-wiki {{Databox}} {{C-Class}} '''Tamali''' n-nyɛ [[Northern Region|Northern region]] din be [[Ghana]] la tinzuɣu.<ref>{{cite web|url=http://www.tamale.climatemps.com/|title=Tamale Climate & Temperature|language=English|publisher=tamale.climatemps.com}}</ref> Saha ŋɔ [[Tamali]] nyɛla furila ni nyo n-kpa tiŋ' shɛli zaŋ chaŋ [[daabiligu]] polo West [[Africa]] yaɣili zaa. [[Suhudoo]] be [[Tamali]] ka mali tahama pam n-zaŋ ti [[daabihi.]] Tamalinima biɛh' suŋ ni saamba gbubibu polo nyɛla sokam ni di shɛhira ka lahi kpaŋsiri zosimli. [[Tamali]] m-pahi tiŋ' kara dibaata din galisi [[Ghana]]<ref>{{Cite web|title=Tamale – Travel guide at Wikivoyage|url=https://en.wikivoyage.org/wiki/Tamale|access-date=2021-11-15|website=en.wikivoyage.org|language=en}}</ref>. Ninvuɣ' biɛlim kamani 950,124 m-be [[Tamali]]. Di lahi nyɛla tiŋ' shɛli din zoori pam n-gari tinsi zaa din be [[West Africa]].<ref>{{cite web|url=https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/artikel.php?ID=270959|title=Tamale – West Africa’s Fastest Growing City|publisher=GhanaWeb|date=Sunday, 14 April 2013|language=English}}</ref><ref>{{cite web|url=https://population.mongabay.com/population/ghana/|title=Largest cities in Ghana|publisher=mongabay|language=English}}</ref> Tamalinima nyɛla ban nyee yo [[Pu'kparilim|pukparilim]], daabiligu n-lahi mali gumdi mibu mini kpakahili shitɔri<ref>{{Cite web|title=Tamale {{!}} Ghana {{!}} Britannica|url=https://www.britannica.com/place/Tamale-Ghana|access-date=2021-11-15|website=www.britannica.com|language=en}}</ref>. Pal' daa yila [[Kumahi]] n-kpa yaɣili ŋɔ n-ti gari [[Tamali]] tiŋ' puuni n-chaŋ [[Bolgatanga]], ka pal' chira yiri wulimpuɣili ni wulimluɣili na n-ti tuɣili. Ka [[Airport]] gba beni.[[Tamali]] nyɛla din zooi [[musuliminima|musulinima]] ka di zuɣu che ka jiŋa kalinli zooi tiŋa maa ni. Jiŋa kamani; [[Afa Ajura]] Jiŋli (Ambariyyah jiŋli), Amadiyyah jiŋli, Zaamiɣu jiŋli [[(Central Mosque)]] ni [[Afa Basha]] jiŋli (Nuuria mosque) n-ti pahi Mal-haliya jiŋli ([[Afa Issah Bello]]) nyɛla niriba pam ni mi. [[Tamali]] mali zuliya balibu pam amaa [[Dagbamba]] n-galisi pam n-gari balli kam ban be Tamali<ref>{{Cite book|last=Eades|first=Jeremy Seymour|url=https://books.google.com.gh/books?id=IjlzSYnAKdQC&printsec=frontcover&dq=history+of+Tamale,+Ghana&hl=en&sa=X&redir_esc=y#v=onepage&q=history%20of%20Tamale,%20Ghana&f=false|title=Strangers and Traders: Yoruba Migrants, Markets, and the State in Northern Ghana|date=1994|publisher=Africa World Press|isbn=978-0-86543-420-2|language=en}}</ref>. == Taarihi == [[Tamali]] bɛla [[Ghana]] tudu polo, ka lahi za [[Ghana]] Tiŋzuɣiri ata sunsuuni tum kurumbuna saha. Di bala daansi ni [[Savannah Region]], [[Upper West Region]] ni [[North East Region]]. [[Vihigu]] wuhuya ni [[Tamali]] lɛbigimsim biɛɣukulo puuni n-galisi gari tiŋ kam [[West Africa]] zaa. Vihigu lahi wuhuya ni daabiligu, kɔhimma ni damma lahi zooya pam [[Tamali]]. [[Tamali]] mali nanima pam ka bɛ zuɣulana n-nyɛ Gukpe-naa. Gukpɛɣu mali tiŋkpansi pam ka lɛbigimsim paari di zaa<ref>{{Cite book|last=Bellwood-Howard|first=Imogen|url=https://books.google.com.gh/books?id=c-mpCgAAQBAJ&printsec=frontcover&dq=Tamale,+Ghana&hl=en&sa=X&redir_esc=y#v=onepage&q=Tamale,%20Ghana&f=false|title=Characteristics of Urban and Peri-urban Agriculture in West Africa: Results of an Exploratory Survey Conducted in Tamale (Ghana) and Ouagadougou (Burkina Faso)|last2=Häring|first2=Volker|last3=Karg|first3=Hanna|last4=Roessler|first4=Regina|last5=Schlesinger|first5=Johannes|last6=Shakya|first6=Martina|date=2015-10-06|publisher=International Water Management Institute (IWMI)|isbn=978-92-9090-821-0|language=en}}</ref><ref>{{Cite book|last=Bening|first=R. Bagulo|url=https://books.google.com.gh/books?id=6nKcAAAAMAAJ&q=history+of+Tamale,+Ghana&dq=history+of+Tamale,+Ghana&hl=en&sa=X&redir_esc=y|title=A History of Education in Northern Ghana, 1907-1976|date=1990|publisher=Ghana Universities Press|isbn=978-9964-3-0215-3|language=en}}</ref>. == Go n-gili == [[Tamali]] mali alepile paaki ti tali ka di bi waɣa ni [[Tamali]] tiŋpuuni. Alepile paaki ŋɔ n-zani ti tudu yaɣa ŋɔ zaa. Di mali alepilenima ka bɛ chani [[Ankara]], ka lahi mali alepilenima ka bɛ yiri Ankara kanna [[Tamali]]. Alepilenima ŋɔ shɛŋa n-nyɛ * [[African World Airlines|Africa World Airlines]] * [[Passion Airlines]] [[Tamali]] lahi mali lɔra bee loorinima kpɛbu shee, ka a yi yɛn go n-chaŋ [[Ghana]] tiŋzuɣu n-nya a ni tooi nya di loori ka di bi muɣisi a. [[Tamali]] mali lɔra ka di kuni tiŋsi kamani [[Ankara]], Kumahi, [[Sunyani]], [[Tema]], [[Cape Coast]],[[Takoradi]], Ho, [[Bolgatanga]], [[Wa]], ni tiŋ shɛŋa din pahi. Loori teesanima shɛŋa n-nyɛ [[Metro Mass teesa]], [[Bus Stop]], [[Saŋkpaɣala teesa]], [[VVIP Legion]], [[Taxi Rank]], [[Abaabu teesa|Abaabuu teesa]]. Binshɛŋa nira ni ni tooi zaŋ n-gili [[Tamali]] n nyɛ; '''[[Yellow Yellow]]''': Di nyɛla cheche buɣim din nyɛ nabaata shɛli din ʒiri niriba anahi di puuni. Di yi ti niŋ ka daadama galisim paai niriba ayɔbu di puuni, bee n-yaɣi niriba anahi, din ŋuna di kpuɣimi yaɣi maa. Di kamanima zooya pam kamani; zaɣ' piɛlli, zaɣ' dozim, zaɣ' ʒee, zaɣ' sabinli, zaɣ' vakahili ni din pahi. '''Taxi:''' Di nyɛla loori saɣisinli n-kpuɣiri niriba anahi m-pahi ŋun duhiri maa zuɣu anu. == Mabi' Tinsi == Tamali mali mabiligu ni zɔsimli zaŋ chaŋ tiŋsi din be tiŋduya ni polo. Lala tiŋsi maa n nye: * Louisville, Kentucky din be [[United State of America]] la. * Fada N'gourma din be [[Burkina Faso]] tiŋ gbani la. * Commune II Niamey din be [[Niger]] tiŋgbani == Shikuru baŋsim == Tamali nyɛla din nyɛ baŋsim bɔbu shee n-ti sokam. Di mali karimbanima karinzɔŋ kara, shikuru bihi kura shikuruti nti pahi m mayaankalɛhi shikuruti. Tamali shikuruti galisim paagi 742 ka di puuni 94 n-nyɛ malaankalɛhi shikuruti, 304 primari shikuruti, 112 JHS shikuruti ni 14 SHS shikuruti. Tamali lahi mali nuuni tuumbaŋsim bɔhinbu shikuruti ka a ni tooi bɔhim baŋsim balibu kam n-di anfaani sɔhibiɛɣuni. :''Krimmin pahi: [[Tamali shikuruti]]'' == Ninvuɣu gahinda == * [[Mahamudu Bawumia]], bɛ dɔɣi o la yuuni 1963 ka o nyɛ tiŋgbani zuɣulaampaa nti Nana Akufu Addo ka lahi nyɛ siyaasa nira. * [[Haruna Iddrisu]] bɛ dɔɣi o la yuuni 1970 ka o nyɛ jintɔra zaŋ ti Tamale-South piibupiibu yaɣili n-lahi nyɛ toondana n-ti jintɔriba ban bi galisi jina duu.<ref>{{Cite web|title=Parliament of Ghana|url=https://www.parliament.gh/mps?mp=231|access-date=2021-11-16|website=www.parliament.gh}}</ref> * [[Ibrahim Basha|Sheikh Bayaan Ibrahim Basha]] * [[Alhassan Yahaya Seini]], alikaalimi mini legal aid kpɛma. * [[Mubarak Wakaso]], yuuni 1990 ka bɛ dɔɣi o ka o nyɛ boliŋmɛri baŋda.<ref>{{Cite web|title=Mubarak Wakaso, Biography|url=https://mobile.ghanaweb.com/person/Mubarak-Wakaso-5323|access-date=2021-11-16|website=mobile.ghanaweb.com}}</ref> * [[Abdul Majeed Waris]], bɛ dɔɣi o la yuuni 1991 ka o nyɛ boliŋmɛra.<ref>{{Cite web|title=Abdul Majeed Waris, Biography|url=https://mobile.ghanaweb.com/person/Abdul-Majeed-Waris-5356|access-date=2021-11-16|website=mobile.ghanaweb.com}}</ref> * [[Fancy Gadam]], yiliyiina ka bɛ dɔɣi o yuuni 1988. * [[Saeed Abubakr Zakaria|Saeed Abubakar Zakaria]]. *[[Abdul Rahman Baba]], o nyɛla bɔli'ŋmɛra, bɛ dɔɣi la yuuni 1994 silimin gɔli July daa baa ayi dali == Tuma == Tuun'shɛŋa Tamali nim ni zooi kabi tumda n-nyɛ kpaluu tuma, teela, ni fita tali. Din lahi pahi n-nyɛ macheligu, nakɔhigu, daabiligu, tanmɛbo, kaapinta tuma, weera tuma, peenta tuma, anfooni yaabu tuma, kperigu kperibu tuma, bindira kɔhibu, loori duhibu tuma ni pukparilim<ref>{{Cite book|last=MacGaffey|first=Wyatt|url=https://books.google.com.gh/books?id=6MQ-5Elyg2kC&printsec=frontcover&dq=history+of+Tamale,+Ghana&hl=en&sa=X&ved=2ahUKEwiRxLXIz5v1AhXMCuwKHXLTAUwQ6AF6BAgKEAI#v=onepage&q=history%20of%20Tamale,%20Ghana&f=false|title=Chiefs, Priests, and Praise-singers: History, Politics, and Land Ownership in Northern Ghana|date=2013|publisher=University of Virginia Press|isbn=978-0-8139-3386-3|language=en}}</ref>. == Dahi din be Tamali tingbani == Tamali nyɛla tiŋ shɛli din mali dahi pam, Dahi maa shɛŋa n-nyɛ; * Tamali Dakurili li *Abaaboo daa *Picona daa *Lamashaɣu daa<ref>{{Cite web|title=Tamale central market, Ghana {{!}} Africa, Ghana, African life|url=https://www.pinterest.com/pin/382806037065419686/|access-date=2021-11-16|website=www.pinterest.com|language=en}}</ref> *Kakpaɣiyili daa *Guu daa (niɣi daa) *Kalpohin daa *Kukuo daa * == Piibupiibu jintɔri yaɣa din be Tamali == Tamali nyɛla tiŋ shɛli din mali piibupiibu yaɣa anahi; ŋan nima n-nyɛ: # [[Tamali Central]] piibupiibu yaɣili # [[Tamali North]] piibupiibu yaɣili # [[Sagnarigu]] piibupiibu yaɣili<ref>{{Cite web|title=Parliament of Ghana|url=https://www.parliament.gh/mps?mp=233|access-date=2021-11-16|website=www.parliament.gh}}</ref> # [[Tamale South Constituency|Tamali South]] piibupiibu yaɣili # == Lahibali wuligibu teesa tuma duri == Biɛɣu kulo kam Tamali tingbani lahibaya tuma duri kuli pahirimi, Lahibaya teesanima ŋɔ pula buyi, walansi (Radio) teesanima mini ninliha kpanjɔɣu (TV) teesanima. '''TV teesa''' shɛŋa din be Tamali n-nyɛ; # Sagani TV # NTV # Zaa TV # Might TV. '''Radio teesa''' shɛŋa din be Tamali n-nyɛ; # Fiila FM 89.3 Mhz # Radio Savanna 91.3 Mhz # Zaa Radio 99.3 Mhz # Bishara Radio 97.7 Mhz # Justice FM 98.5 Mhz # Diamond 93.7 Mhz # North Star 92.1 Mhz # Radio Tamale 91.7 Mhz #Kesmi FM 107.1&nbsp;MHz #Neesim FM 100.1&nbsp;MHz #Suhupiɛlli Radio 103.3&nbsp;MHz #Gbangu FM 97.3&nbsp;MHz #Amana Radio 96.3&nbsp;MHz #123 Radio 99.7&nbsp;MHz #ABC Radio 100.9&nbsp;MHz #Angel FM 96.9&nbsp;MHz #Dagban Radio 102.5 #Kingdom Fm #Tawasul FM 95.7 == Pal' dahi din be Tamali == * Tamali zaŋ chaŋ [[Bolgatanga|Bolga]] palli * Tamali zaŋ chaŋ [[Kumahi|Kumasi]] palli * Tamali zaŋ chaŋ [[Salaga]] palli * Tamali zaŋ chaŋ [[Naya]] (Yendi) palli *Tamali zaŋ chaŋ [[Nantɔŋ|Nanton]] palli *Aboabo zaŋ chaŋ [[Nyohini]] palli *Aboabo zaŋ chaŋ [[Choggu]] palli *Tamali zaŋ chaŋ Daboya palli *Tamali zaŋ chaŋ Kumbungu palli *Tamali zaŋ chaŋ [[Tolon]] palli == Foŋdi mini tiŋkpaŋsi == Tamali bɔba pula bu nahi zuƔu. Bɔba maa n-nyɛ Tamali-north constituency, Tamali-south constituency, Tamali-central constituency n-ti pahi Sagnarigu constituency. Foŋdi mini tiŋkpaŋsi ŋan be constituency nim ŋɔ ni shɛŋa n-nyɛ [[Lamashaɣu]], [[Jisonaayili]], [[Banvum|Banvim]], [[Yapalisi]], Katariga, Gumbihini, Chaŋli, Ni din kam kpalim. : ''Yulimi [[Tamale foŋdi mini tiŋkpaŋsi]] zaa kpɛ'' == Dundɔŋni Gomnanti == Tamali mali la gominanti kpeen' so bɛ ni boli meyor la ka meyor maa sani yaa pam nyɛla din be o nuu ni ka o tumdi zaani [[gominanti]]. Mayor maa nyɛla [[Ghana]] tiŋgbani zuɣulana ni pii so ka o lee kuna ka kaansili (council) kpamba  ti saɣi ti o. Tɔ amaa punpɔŋɔ salo ban be Tamali yɛliya ni di tu ni di yi pa nyɛla salo zaa  piibu din yɛn kpaŋsi o kpamli maa ka che n-ti li dariza. Punpɔŋɔ Tamali mayor nyɛla [[Sule Salifu|Hon. Sule Salifu]].<ref>{{Cite web|title=I will consult broadly - New Mayor of Tamale - MyJoyOnline.com|url=https://www.myjoyonline.com/i-will-consult-broadly-new-mayor-of-tamale/|access-date=2021-11-15|website=www.myjoyonline.com|language=en-US}}</ref> maa nyɛla din zani ti dundɔŋ ni jintɔri duu (local Parliament) ka lahi zani ti dundɔŋ ni kpamba (local executive). == Dundɔŋni Gɔmnanti Kura == #Hon Sule Salifu == Saha Taɣibu Tamali puuni == Tamali mali la shɛɣini mini wuuni yuuni kam puuni, ka di be koppen's climate pubu ni. Tamali saa piini la silimin goli [[April]] hali ti kpa [[September]] bee [[October]] ka di yaa be [[July]] mini [[August]] ni. Wuuni mi piini la silimin gɔli November nti kpe April Piligu. Tamali mali la saha di baa ayi yuuni kam puuni. Dini n nyɛ '''Siɣili Saha''' Siɣili saha ka pukpariba gbandi ni bi kɔ. Saha ŋɔ, saa pilindi la mibu. Saa piligiri la silimin gɔli [[April]] zaŋ chaŋ silimin gɔli [[June]], di saha pukpariba kɔya ka biri bimbira ka shaɣu naan shɛi. Shaɣu shɛɛri la silimin gɔli [[July]] hali ni silimin gɔli [[September]] sunsuuni. '''Wuuni Saha''' Saha ŋɔ ka pukpariba kpuɣiri bindira. Wuuni pilindi la silimin gɔli [[October]] saha zaŋ hali ni silimin gɔli [[April]]. Di pilindimi ni wuntaŋ yaɣi yaɣi saha din gbai silimin gɔli [[October]] haali ni silimin gɔli [[December]] sunsuuni, ka kikaa mi dɛi hali ni silimin gɔli [[March]]. Din saha walugu gba dɛɛi n zaŋ kpɛ siɣili saha.<ref>{{Cite web|title=University for Development Studies, Tamale, Ghana {{!}} Climate Change and Food Security - Academia.edu|url=https://universityfordevelopmentstudies.academia.edu/Departments/Climate_Change_and_Food_Security/Documents|access-date=2021-11-16|website=universityfordevelopmentstudies.academia.edu}}</ref> Wuuni saha nyɛla tankpagbuligu ni tooi zooi pam ka di nyɛla mori mini tihi zaa kuumi. <center> {{Weather box |location = Tamale |single line = Yes |metric first = Yes |Jan record high C = 40.0 |Feb record high C = 41.5 |Mar record high C = 42.7 |Apr record high C = 42.8 |May record high C = 40.2 |Jun record high C = 37.8 |Jul record high C = 35.6 |Aug record high C = 35.4 |Sep record high C = 34.8 |Oct record high C = 38.2 |Nov record high C = 39.2 |Dec record high C = 38.6 |year record high C = 42.8 |Jan high C = 35.4 |Feb high C = 36.9 |Mar high C = 37.1 |Apr high C = 35.4 |May high C = 33.6 |Jun high C = 31.1 |Jul high C = 29.8 |Aug high C = 29.2 |Sep high C = 29.9 |Oct high C = 32.2 |Nov high C = 34.8 |Dec high C = 34.9 |year high C = 33.4 |Jan mean C = 27.9 |Feb mean C = 30.1 |Mar mean C = 30.9 |Apr mean C = 29.8 |May mean C = 28.6 |Jun mean C = 26.8 |Jul mean C = 26.0 |Aug mean C = 25.8 |Sep mean C = 25.9 |Oct mean C = 27.3 |Nov mean C = 28.2 |Dec mean C = 27.5 |year mean C = 27.9 |Jan low C = 20.4 |Feb low C = 22.8 |Mar low C = 24.6 |Apr low C = 24.6 |May low C = 23.6 |Jun low C = 22.5 |Jul low C = 22.1 |Aug low C = 21.9 |Sep low C = 21.8 |Oct low C = 21.9 |Nov low C = 21.6 |Dec low C = 20.3 |year low C = 22.3 |Jan record low C = 15.0 |Feb record low C = 16.1 |Mar record low C = 18.9 |Apr record low C = 19.4 |May record low C = 18.9 |Jun record low C = 18.9 |Jul record low C = 18.3 |Aug record low C = 18.9 |Sep record low C = 18.9 |Oct record low C = 18.9 |Nov record low C = 16.1 |Dec record low C = 13.9 |year record low C = 13.9 |precipitation colour = green |Jan precipitation mm = 4 |Feb precipitation mm = 12 |Mar precipitation mm = 48 |Apr precipitation mm = 88 |May precipitation mm = 112 |Jun precipitation mm = 146 |Jul precipitation mm = 142 |Aug precipitation mm = 198 |Sep precipitation mm = 231 |Oct precipitation mm = 92 |Nov precipitation mm = 14 |Dec precipitation mm = 3 |year precipitation mm = 1090 |unit precipitation days = 0.3 mm |Jan precipitation days = 1 |Feb precipitation days = 1 |Mar precipitation days = 4 |Apr precipitation days = 7 |May precipitation days = 10 |Jun precipitation days = 12 |Jul precipitation days = 13 |Aug precipitation days = 15 |Sep precipitation days = 19 |Oct precipitation days = 12 |Nov precipitation days = 2 |Dec precipitation days = 1 |year precipitation days = 97 |Jan humidity = 27 |Feb humidity = 32 |Mar humidity = 45 |Apr humidity = 61 |May humidity = 70 |Jun humidity = 77 |Jul humidity = 80 |Aug humidity = 79 |Sep humidity = 80 |Oct humidity = 74 |Nov humidity = 59 |Dec humidity = 40 |year humidity = 60 |Jan sun = 266.6 |Feb sun = 237.3 |Mar sun = 251.1 |Apr sun = 231.0 |May sun = 248.0 |Jun sun = 204.0 |Jul sun = 161.2 |Aug sun = 139.5 |Sep sun = 156.0 |Oct sun = 260.4 |Nov sun = 282.0 |Dec sun = 272.8 |year sun = |Jand sun = 8.6 |Febd sun = 8.4 |Mard sun = 8.1 |Aprd sun = 7.7 |Mayd sun = 8.0 |Jund sun = 6.8 |Juld sun = 5.2 |Augd sun = 4.5 |Sepd sun = 5.2 |Octd sun = 8.4 |Novd sun = 9.4 |Decd sun = 8.8 |yeard sun = 7.4 |source 1 = [[Deutscher Wetterdienst]]<ref name = DWD> {{cite web | url = http://www.dwd.de/DWD/klima/beratung/ak/ak_654180_kt.pdf | title = Klimatafel von Tamales / Ghana | work = Baseline climate means (1961-1990) from stations all over the world | publisher = Deutscher Wetterdienst | language = de | access-date = 18 October 2016}}</ref> }} </center> == Feera duri din be Tamali == Tamali nyɛla din mali feera duri pam, ka di pam nyɛla ban kpuɣiri tumtumdiba n niŋdi dinni. Di shɛŋa n-nyɛ Anashaara Tiles, Malitima n-ti pahi Wun-nam company Ltd. : ''Krimmin pahi: [[Tamale feera duri]]'' == Banki tuma duri == Tamali nyɛla tiŋ sheli Banki tuma duri ni zooi pam, shɛŋa nyɛla Gomnanti ni su shɛli ka shɛŋa nyɛ salinima gba ni su shɛli. Banki shɛŋa din be Tamali n-nyɛ [[Ghana Commercial Bank Ltd]] (GCB)<ref>{{Cite web|title=Banks companies in Tamale, Ghana - Page 1 - GhPlaces|url=https://ghplaces.com/Tamale/list/banks/c-884-273-1|access-date=2021-11-17|website=ghplaces.com}}</ref>, [[National Investment Bank]] ni [[Zenith Bank]]. : ''Karimmi pahi: [[Tamale banki tuma duri]]'' == Alepile paaki == Alepile paaki nyɛla bɛ ni daa zali ka di yabili nyɛ din kpaŋsiri linjimanima tuma [[dunia]] tɔbu shɛli din daa ŋme m-pahiri ayi la saha (World War II). [[Matuuka yiɣirigu]] lubu shee polo daa nyɛla bɛ ni bɔ shɛli Nyohini, kamani maali ayi Nuzaa Tamali yaɣili December,1940<ref>{{Cite web|title=Tamale Airport – GACL|url=https://www.gacl.com.gh/tamale-airport/|access-date=2021-11-15|language=en}}</ref>. Tuuli Gomnanti zaŋ ti Ghana tingbani daa dihi o nuu gbana zuɣu ni bɛ mɛ airport shɛli din nyɛ din ni tooi yi Dunia luɣili kam ni di zaŋ zali [[linjimanima]] maali pinyini Tamali wulimpuhili ni di zaŋ baŋsi di sochibisi zaashee/anfaani.<ref>{{Citation|title=Tamale Airport|date=2021-10-31|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Tamale_Airport&oldid=1052898804|work=Wikipedia|language=en|access-date=2021-11-15}}</ref> Di ni daa pili viɛnyɛla maa zuɣu, di daa ti chemi zali ni bɛ ni daa ŋme m-paai gomnanti di saha maa yuuni 1996 la. == Alaafee tuma duri == Tamali nyɛla tiŋ shɛli din mali alaafee tuma duri pam, di shɛŋa n-nyɛ; # KABSAD Scientific Hospital # Kalpohini Health Centre # Bagabaga CHPS Zone # Tamale West Hospital<ref>{{Cite web|title=Tamale West Hospital • Hospitals - Public • Tamale, Tamale|url=https://www.medpages.info/sf/index.php?page=organisation&orgcode=301633|access-date=2021-11-19|website=www.medpages.info}}</ref> # Tamale Central Hospital<ref>{{Cite web|title=Ghanahospitals.org|url=http://www.ghanahospitals.org/regions/district_facilities.php?r=northern&d=tamale%20municipal|access-date=2021-11-19|website=www.ghanahospitals.org}}</ref> # [[Lahabali kɔligu:Tamale Teaching Hospital 18.jpg|thumb|Tamale Teaching Hospital]]Tamale Teaching Hospital<ref>{{Cite web|title=Hospitals in Tamale: List of Health Facilities in Northern Region - Contact Details - YellGh.com|url=https://yellgh.com/hospitals-in-tamale-list-of-health-facilities-in-northern-region/|access-date=2021-11-19|language=en-GB}}</ref> # Bilpiela Health Centre #Kpanvo CHPS Zone #Vittin RCH #Malshegu CHPS Zone #Garizegu CHPS Zone #Lahagu CHPS #DUNGU CHPS ZONE #Habanna Medical Center #Rabito Clinic #God's care community hospital<ref>{{Cite web|title=God Cares Community Hospital, Northern|url=https://vymaps.com/GH/God-Cares-Community-Hospital-O6644165408/|access-date=2021-11-19|website=vymaps.com}}</ref> #Nyohini clinic #Gbambaya clinic #Marshal Medical Centre Limited #Mansusu Clinic and Diagnostic Centre #St Lucy Polyclinic == Tuunshɛŋa din na tumda == * * * [[Tamale interchange]] din saɣi naabu kaman vaabu pihinii pubu kobgi puuni. Tahama beni n wuhi ni tuma ŋɔ nyɛla din yɛn naai yuuni 2021 bahigu.<ref>{{Cite web|last=Bureau|first=Communications|title=Tamale Interchange 80% Complete; Tamale-Daboya Road To Be Completed In November 2023|url=https://presidency.gov.gh/index.php/briefing-room/news-style-2/1980-tamale-interchange-80-complete-tamale-daboya-road-to-be-completed-in-november-2023|access-date=2021-11-15|website=presidency.gov.gh|language=en-gb}}</ref> * Tamale International Airport phase two la nyɛla beni na tumdi shɛli. * Vitting Harbour & Mall * == Saamba Du' gbɛra == 1. Picona Hotel 2. Radarch Lodge and Conference Centre 3. Miricha Hotel 4. Nim Avenue 5. Modern City Hotel 6. Sabonkudi estates 7. Regal hotel 8. Target Hills hotel 9. Pioneer lodge 10. B Sheini hotel 11. Naat guesthouse 12. Ganaa hotel 13. Global dream hotel 14. Mariam hotel 15. Walji lodge == Anfoonima == <gallery mode="packed" widths="150" heights="200"> Lahabali kɔligu:Road, Tamale.jpg|<center>Tamali palli</center> Lahabali kɔligu:Highway, Tamale.jpg|<center>Tamali palli daa</center> Lahabali kɔligu:Stadium tamale2.jpg|<center>Tamali yiɣi jam paaki</center> Lahabali kɔligu:Tamale fashion week 2020 2.jpg|<center>Tamale fashion week</center> Lahabali kɔligu:Agriculture Factory, Tamale.jpg|<center>Agriculture Factory in Tamale</center> Lahabali kɔligu:Tamale Teaching Hospital 4.jpg|<center>[[Tamale Teaching Hospital|Tamali ashipti titali]]</center> Lahabali kɔligu:Tamale Airport, Northern Ghana.jpg|<center>Alapele paaki</center> Lahabali kɔligu:Aboabo-market Tamale.jpg|<center>Abaaboo daa</center> Lahabali kɔligu:Tamale Central.jpg|<center>Tamali sunsuuni</center> </gallery> == Kundivihira == <references responsive="" /> [[Pubu:Ghana bɔba tinzuɣa]] [[Pubu:C-Class]] [[Pubu:Tiŋsi]] [[Pubu:Africa]] [[Pubu:Lahabaya zaa]] mu6755c8lomvgjbbnqr5ni6wal0r14b 42703 42702 2022-08-16T08:35:56Z IDDRISU ABDUL-KADIR NINDOO 1815 /* Taarihi */ Added content wikitext text/x-wiki {{Databox}} {{C-Class}} '''Tamali''' n-nyɛ [[Northern Region|Northern region]] din be [[Ghana]] la tinzuɣu.<ref>{{cite web|url=http://www.tamale.climatemps.com/|title=Tamale Climate & Temperature|language=English|publisher=tamale.climatemps.com}}</ref> Saha ŋɔ [[Tamali]] nyɛla furila ni nyo n-kpa tiŋ' shɛli zaŋ chaŋ [[daabiligu]] polo West [[Africa]] yaɣili zaa. [[Suhudoo]] be [[Tamali]] ka mali tahama pam n-zaŋ ti [[daabihi.]] Tamalinima biɛh' suŋ ni saamba gbubibu polo nyɛla sokam ni di shɛhira ka lahi kpaŋsiri zosimli. [[Tamali]] m-pahi tiŋ' kara dibaata din galisi [[Ghana]]<ref>{{Cite web|title=Tamale – Travel guide at Wikivoyage|url=https://en.wikivoyage.org/wiki/Tamale|access-date=2021-11-15|website=en.wikivoyage.org|language=en}}</ref>. Ninvuɣ' biɛlim kamani 950,124 m-be [[Tamali]]. Di lahi nyɛla tiŋ' shɛli din zoori pam n-gari tinsi zaa din be [[West Africa]].<ref>{{cite web|url=https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/artikel.php?ID=270959|title=Tamale – West Africa’s Fastest Growing City|publisher=GhanaWeb|date=Sunday, 14 April 2013|language=English}}</ref><ref>{{cite web|url=https://population.mongabay.com/population/ghana/|title=Largest cities in Ghana|publisher=mongabay|language=English}}</ref> Tamalinima nyɛla ban nyee yo [[Pu'kparilim|pukparilim]], daabiligu n-lahi mali gumdi mibu mini kpakahili shitɔri<ref>{{Cite web|title=Tamale {{!}} Ghana {{!}} Britannica|url=https://www.britannica.com/place/Tamale-Ghana|access-date=2021-11-15|website=www.britannica.com|language=en}}</ref>. Pal' daa yila [[Kumahi]] n-kpa yaɣili ŋɔ n-ti gari [[Tamali]] tiŋ' puuni n-chaŋ [[Bolgatanga]], ka pal' chira yiri wulimpuɣili ni wulimluɣili na n-ti tuɣili. Ka [[Airport]] gba beni.[[Tamali]] nyɛla din zooi [[musuliminima|musulinima]] ka di zuɣu che ka jiŋa kalinli zooi tiŋa maa ni. Jiŋa kamani; [[Afa Ajura]] Jiŋli (Ambariyyah jiŋli), Amadiyyah jiŋli, Zaamiɣu jiŋli [[(Central Mosque)]] ni [[Afa Basha]] jiŋli (Nuuria mosque) n-ti pahi Mal-haliya jiŋli ([[Afa Issah Bello]]) nyɛla niriba pam ni mi. [[Tamali]] mali zuliya balibu pam amaa [[Dagbamba]] n-galisi pam n-gari balli kam ban be Tamali<ref>{{Cite book|last=Eades|first=Jeremy Seymour|url=https://books.google.com.gh/books?id=IjlzSYnAKdQC&printsec=frontcover&dq=history+of+Tamale,+Ghana&hl=en&sa=X&redir_esc=y#v=onepage&q=history%20of%20Tamale,%20Ghana&f=false|title=Strangers and Traders: Yoruba Migrants, Markets, and the State in Northern Ghana|date=1994|publisher=Africa World Press|isbn=978-0-86543-420-2|language=en}}</ref>. == Taarihi == [[Tamali]] bɛla [[Ghana]] tudu polo, ka lahi za [[Ghana]] Tiŋzuɣiri ata sunsuuni tum kurumbuna saha. Di bala daansi ni [[Savannah Region]], [[Upper West Region]] ni [[North East Region]]. [[Vihigu]] wuhuya ni [[Tamali]] lɛbigimsim biɛɣukulo puuni n-galisi gari tiŋ kam [[West Africa]] zaa. Vihigu lahi wuhuya ni daabiligu, kɔhimma ni damma lahi zooya pam [[Tamali]]. [[Tamali]] mali nanima pam, bɛ zuɣulana n-nyɛ Gukpe-naa. Gukpɛɣu mali tiŋkpansi pam ka lɛbigimsim paari di zaa<ref>{{Cite book|last=Bellwood-Howard|first=Imogen|url=https://books.google.com.gh/books?id=c-mpCgAAQBAJ&printsec=frontcover&dq=Tamale,+Ghana&hl=en&sa=X&redir_esc=y#v=onepage&q=Tamale,%20Ghana&f=false|title=Characteristics of Urban and Peri-urban Agriculture in West Africa: Results of an Exploratory Survey Conducted in Tamale (Ghana) and Ouagadougou (Burkina Faso)|last2=Häring|first2=Volker|last3=Karg|first3=Hanna|last4=Roessler|first4=Regina|last5=Schlesinger|first5=Johannes|last6=Shakya|first6=Martina|date=2015-10-06|publisher=International Water Management Institute (IWMI)|isbn=978-92-9090-821-0|language=en}}</ref><ref>{{Cite book|last=Bening|first=R. Bagulo|url=https://books.google.com.gh/books?id=6nKcAAAAMAAJ&q=history+of+Tamale,+Ghana&dq=history+of+Tamale,+Ghana&hl=en&sa=X&redir_esc=y|title=A History of Education in Northern Ghana, 1907-1976|date=1990|publisher=Ghana Universities Press|isbn=978-9964-3-0215-3|language=en}}</ref>. == Go n-gili == [[Tamali]] mali alepile paaki ti tali ka di bi waɣa ni [[Tamali]] tiŋpuuni. Alepile paaki ŋɔ n-zani ti tudu yaɣa ŋɔ zaa. Di mali alepilenima ka bɛ chani [[Ankara]], ka lahi mali alepilenima ka bɛ yiri Ankara kanna [[Tamali]]. Alepilenima ŋɔ shɛŋa n-nyɛ * [[African World Airlines|Africa World Airlines]] * [[Passion Airlines]] [[Tamali]] lahi mali lɔra bee loorinima kpɛbu shee, ka a yi yɛn go n-chaŋ [[Ghana]] tiŋzuɣu n-nya a ni tooi nya di loori ka di bi muɣisi a. [[Tamali]] mali lɔra ka di kuni tiŋsi kamani [[Ankara]], Kumahi, [[Sunyani]], [[Tema]], [[Cape Coast]],[[Takoradi]], Ho, [[Bolgatanga]], [[Wa]], ni tiŋ shɛŋa din pahi. Loori teesanima shɛŋa n-nyɛ [[Metro Mass teesa]], [[Bus Stop]], [[Saŋkpaɣala teesa]], [[VVIP Legion]], [[Taxi Rank]], [[Abaabu teesa|Abaabuu teesa]]. Binshɛŋa nira ni ni tooi zaŋ n-gili [[Tamali]] n nyɛ; '''[[Yellow Yellow]]''': Di nyɛla cheche buɣim din nyɛ nabaata shɛli din ʒiri niriba anahi di puuni. Di yi ti niŋ ka daadama galisim paai niriba ayɔbu di puuni, bee n-yaɣi niriba anahi, din ŋuna di kpuɣimi yaɣi maa. Di kamanima zooya pam kamani; zaɣ' piɛlli, zaɣ' dozim, zaɣ' ʒee, zaɣ' sabinli, zaɣ' vakahili ni din pahi. '''Taxi:''' Di nyɛla loori saɣisinli n-kpuɣiri niriba anahi m-pahi ŋun duhiri maa zuɣu anu. == Mabi' Tinsi == Tamali mali mabiligu ni zɔsimli zaŋ chaŋ tiŋsi din be tiŋduya ni polo. Lala tiŋsi maa n nye: * Louisville, Kentucky din be [[United State of America]] la. * Fada N'gourma din be [[Burkina Faso]] tiŋ gbani la. * Commune II Niamey din be [[Niger]] tiŋgbani == Shikuru baŋsim == Tamali nyɛla din nyɛ baŋsim bɔbu shee n-ti sokam. Di mali karimbanima karinzɔŋ kara, shikuru bihi kura shikuruti nti pahi m mayaankalɛhi shikuruti. Tamali shikuruti galisim paagi 742 ka di puuni 94 n-nyɛ malaankalɛhi shikuruti, 304 primari shikuruti, 112 JHS shikuruti ni 14 SHS shikuruti. Tamali lahi mali nuuni tuumbaŋsim bɔhinbu shikuruti ka a ni tooi bɔhim baŋsim balibu kam n-di anfaani sɔhibiɛɣuni. :''Krimmin pahi: [[Tamali shikuruti]]'' == Ninvuɣu gahinda == * [[Mahamudu Bawumia]], bɛ dɔɣi o la yuuni 1963 ka o nyɛ tiŋgbani zuɣulaampaa nti Nana Akufu Addo ka lahi nyɛ siyaasa nira. * [[Haruna Iddrisu]] bɛ dɔɣi o la yuuni 1970 ka o nyɛ jintɔra zaŋ ti Tamale-South piibupiibu yaɣili n-lahi nyɛ toondana n-ti jintɔriba ban bi galisi jina duu.<ref>{{Cite web|title=Parliament of Ghana|url=https://www.parliament.gh/mps?mp=231|access-date=2021-11-16|website=www.parliament.gh}}</ref> * [[Ibrahim Basha|Sheikh Bayaan Ibrahim Basha]] * [[Alhassan Yahaya Seini]], alikaalimi mini legal aid kpɛma. * [[Mubarak Wakaso]], yuuni 1990 ka bɛ dɔɣi o ka o nyɛ boliŋmɛri baŋda.<ref>{{Cite web|title=Mubarak Wakaso, Biography|url=https://mobile.ghanaweb.com/person/Mubarak-Wakaso-5323|access-date=2021-11-16|website=mobile.ghanaweb.com}}</ref> * [[Abdul Majeed Waris]], bɛ dɔɣi o la yuuni 1991 ka o nyɛ boliŋmɛra.<ref>{{Cite web|title=Abdul Majeed Waris, Biography|url=https://mobile.ghanaweb.com/person/Abdul-Majeed-Waris-5356|access-date=2021-11-16|website=mobile.ghanaweb.com}}</ref> * [[Fancy Gadam]], yiliyiina ka bɛ dɔɣi o yuuni 1988. * [[Saeed Abubakr Zakaria|Saeed Abubakar Zakaria]]. *[[Abdul Rahman Baba]], o nyɛla bɔli'ŋmɛra, bɛ dɔɣi la yuuni 1994 silimin gɔli July daa baa ayi dali == Tuma == Tuun'shɛŋa Tamali nim ni zooi kabi tumda n-nyɛ kpaluu tuma, teela, ni fita tali. Din lahi pahi n-nyɛ macheligu, nakɔhigu, daabiligu, tanmɛbo, kaapinta tuma, weera tuma, peenta tuma, anfooni yaabu tuma, kperigu kperibu tuma, bindira kɔhibu, loori duhibu tuma ni pukparilim<ref>{{Cite book|last=MacGaffey|first=Wyatt|url=https://books.google.com.gh/books?id=6MQ-5Elyg2kC&printsec=frontcover&dq=history+of+Tamale,+Ghana&hl=en&sa=X&ved=2ahUKEwiRxLXIz5v1AhXMCuwKHXLTAUwQ6AF6BAgKEAI#v=onepage&q=history%20of%20Tamale,%20Ghana&f=false|title=Chiefs, Priests, and Praise-singers: History, Politics, and Land Ownership in Northern Ghana|date=2013|publisher=University of Virginia Press|isbn=978-0-8139-3386-3|language=en}}</ref>. == Dahi din be Tamali tingbani == Tamali nyɛla tiŋ shɛli din mali dahi pam, Dahi maa shɛŋa n-nyɛ; * Tamali Dakurili li *Abaaboo daa *Picona daa *Lamashaɣu daa<ref>{{Cite web|title=Tamale central market, Ghana {{!}} Africa, Ghana, African life|url=https://www.pinterest.com/pin/382806037065419686/|access-date=2021-11-16|website=www.pinterest.com|language=en}}</ref> *Kakpaɣiyili daa *Guu daa (niɣi daa) *Kalpohin daa *Kukuo daa * == Piibupiibu jintɔri yaɣa din be Tamali == Tamali nyɛla tiŋ shɛli din mali piibupiibu yaɣa anahi; ŋan nima n-nyɛ: # [[Tamali Central]] piibupiibu yaɣili # [[Tamali North]] piibupiibu yaɣili # [[Sagnarigu]] piibupiibu yaɣili<ref>{{Cite web|title=Parliament of Ghana|url=https://www.parliament.gh/mps?mp=233|access-date=2021-11-16|website=www.parliament.gh}}</ref> # [[Tamale South Constituency|Tamali South]] piibupiibu yaɣili # == Lahibali wuligibu teesa tuma duri == Biɛɣu kulo kam Tamali tingbani lahibaya tuma duri kuli pahirimi, Lahibaya teesanima ŋɔ pula buyi, walansi (Radio) teesanima mini ninliha kpanjɔɣu (TV) teesanima. '''TV teesa''' shɛŋa din be Tamali n-nyɛ; # Sagani TV # NTV # Zaa TV # Might TV. '''Radio teesa''' shɛŋa din be Tamali n-nyɛ; # Fiila FM 89.3 Mhz # Radio Savanna 91.3 Mhz # Zaa Radio 99.3 Mhz # Bishara Radio 97.7 Mhz # Justice FM 98.5 Mhz # Diamond 93.7 Mhz # North Star 92.1 Mhz # Radio Tamale 91.7 Mhz #Kesmi FM 107.1&nbsp;MHz #Neesim FM 100.1&nbsp;MHz #Suhupiɛlli Radio 103.3&nbsp;MHz #Gbangu FM 97.3&nbsp;MHz #Amana Radio 96.3&nbsp;MHz #123 Radio 99.7&nbsp;MHz #ABC Radio 100.9&nbsp;MHz #Angel FM 96.9&nbsp;MHz #Dagban Radio 102.5 #Kingdom Fm #Tawasul FM 95.7 == Pal' dahi din be Tamali == * Tamali zaŋ chaŋ [[Bolgatanga|Bolga]] palli * Tamali zaŋ chaŋ [[Kumahi|Kumasi]] palli * Tamali zaŋ chaŋ [[Salaga]] palli * Tamali zaŋ chaŋ [[Naya]] (Yendi) palli *Tamali zaŋ chaŋ [[Nantɔŋ|Nanton]] palli *Aboabo zaŋ chaŋ [[Nyohini]] palli *Aboabo zaŋ chaŋ [[Choggu]] palli *Tamali zaŋ chaŋ Daboya palli *Tamali zaŋ chaŋ Kumbungu palli *Tamali zaŋ chaŋ [[Tolon]] palli == Foŋdi mini tiŋkpaŋsi == Tamali bɔba pula bu nahi zuƔu. Bɔba maa n-nyɛ Tamali-north constituency, Tamali-south constituency, Tamali-central constituency n-ti pahi Sagnarigu constituency. Foŋdi mini tiŋkpaŋsi ŋan be constituency nim ŋɔ ni shɛŋa n-nyɛ [[Lamashaɣu]], [[Jisonaayili]], [[Banvum|Banvim]], [[Yapalisi]], Katariga, Gumbihini, Chaŋli, Ni din kam kpalim. : ''Yulimi [[Tamale foŋdi mini tiŋkpaŋsi]] zaa kpɛ'' == Dundɔŋni Gomnanti == Tamali mali la gominanti kpeen' so bɛ ni boli meyor la ka meyor maa sani yaa pam nyɛla din be o nuu ni ka o tumdi zaani [[gominanti]]. Mayor maa nyɛla [[Ghana]] tiŋgbani zuɣulana ni pii so ka o lee kuna ka kaansili (council) kpamba  ti saɣi ti o. Tɔ amaa punpɔŋɔ salo ban be Tamali yɛliya ni di tu ni di yi pa nyɛla salo zaa  piibu din yɛn kpaŋsi o kpamli maa ka che n-ti li dariza. Punpɔŋɔ Tamali mayor nyɛla [[Sule Salifu|Hon. Sule Salifu]].<ref>{{Cite web|title=I will consult broadly - New Mayor of Tamale - MyJoyOnline.com|url=https://www.myjoyonline.com/i-will-consult-broadly-new-mayor-of-tamale/|access-date=2021-11-15|website=www.myjoyonline.com|language=en-US}}</ref> maa nyɛla din zani ti dundɔŋ ni jintɔri duu (local Parliament) ka lahi zani ti dundɔŋ ni kpamba (local executive). == Dundɔŋni Gɔmnanti Kura == #Hon Sule Salifu == Saha Taɣibu Tamali puuni == Tamali mali la shɛɣini mini wuuni yuuni kam puuni, ka di be koppen's climate pubu ni. Tamali saa piini la silimin goli [[April]] hali ti kpa [[September]] bee [[October]] ka di yaa be [[July]] mini [[August]] ni. Wuuni mi piini la silimin gɔli November nti kpe April Piligu. Tamali mali la saha di baa ayi yuuni kam puuni. Dini n nyɛ '''Siɣili Saha''' Siɣili saha ka pukpariba gbandi ni bi kɔ. Saha ŋɔ, saa pilindi la mibu. Saa piligiri la silimin gɔli [[April]] zaŋ chaŋ silimin gɔli [[June]], di saha pukpariba kɔya ka biri bimbira ka shaɣu naan shɛi. Shaɣu shɛɛri la silimin gɔli [[July]] hali ni silimin gɔli [[September]] sunsuuni. '''Wuuni Saha''' Saha ŋɔ ka pukpariba kpuɣiri bindira. Wuuni pilindi la silimin gɔli [[October]] saha zaŋ hali ni silimin gɔli [[April]]. Di pilindimi ni wuntaŋ yaɣi yaɣi saha din gbai silimin gɔli [[October]] haali ni silimin gɔli [[December]] sunsuuni, ka kikaa mi dɛi hali ni silimin gɔli [[March]]. Din saha walugu gba dɛɛi n zaŋ kpɛ siɣili saha.<ref>{{Cite web|title=University for Development Studies, Tamale, Ghana {{!}} Climate Change and Food Security - Academia.edu|url=https://universityfordevelopmentstudies.academia.edu/Departments/Climate_Change_and_Food_Security/Documents|access-date=2021-11-16|website=universityfordevelopmentstudies.academia.edu}}</ref> Wuuni saha nyɛla tankpagbuligu ni tooi zooi pam ka di nyɛla mori mini tihi zaa kuumi. <center> {{Weather box |location = Tamale |single line = Yes |metric first = Yes |Jan record high C = 40.0 |Feb record high C = 41.5 |Mar record high C = 42.7 |Apr record high C = 42.8 |May record high C = 40.2 |Jun record high C = 37.8 |Jul record high C = 35.6 |Aug record high C = 35.4 |Sep record high C = 34.8 |Oct record high C = 38.2 |Nov record high C = 39.2 |Dec record high C = 38.6 |year record high C = 42.8 |Jan high C = 35.4 |Feb high C = 36.9 |Mar high C = 37.1 |Apr high C = 35.4 |May high C = 33.6 |Jun high C = 31.1 |Jul high C = 29.8 |Aug high C = 29.2 |Sep high C = 29.9 |Oct high C = 32.2 |Nov high C = 34.8 |Dec high C = 34.9 |year high C = 33.4 |Jan mean C = 27.9 |Feb mean C = 30.1 |Mar mean C = 30.9 |Apr mean C = 29.8 |May mean C = 28.6 |Jun mean C = 26.8 |Jul mean C = 26.0 |Aug mean C = 25.8 |Sep mean C = 25.9 |Oct mean C = 27.3 |Nov mean C = 28.2 |Dec mean C = 27.5 |year mean C = 27.9 |Jan low C = 20.4 |Feb low C = 22.8 |Mar low C = 24.6 |Apr low C = 24.6 |May low C = 23.6 |Jun low C = 22.5 |Jul low C = 22.1 |Aug low C = 21.9 |Sep low C = 21.8 |Oct low C = 21.9 |Nov low C = 21.6 |Dec low C = 20.3 |year low C = 22.3 |Jan record low C = 15.0 |Feb record low C = 16.1 |Mar record low C = 18.9 |Apr record low C = 19.4 |May record low C = 18.9 |Jun record low C = 18.9 |Jul record low C = 18.3 |Aug record low C = 18.9 |Sep record low C = 18.9 |Oct record low C = 18.9 |Nov record low C = 16.1 |Dec record low C = 13.9 |year record low C = 13.9 |precipitation colour = green |Jan precipitation mm = 4 |Feb precipitation mm = 12 |Mar precipitation mm = 48 |Apr precipitation mm = 88 |May precipitation mm = 112 |Jun precipitation mm = 146 |Jul precipitation mm = 142 |Aug precipitation mm = 198 |Sep precipitation mm = 231 |Oct precipitation mm = 92 |Nov precipitation mm = 14 |Dec precipitation mm = 3 |year precipitation mm = 1090 |unit precipitation days = 0.3 mm |Jan precipitation days = 1 |Feb precipitation days = 1 |Mar precipitation days = 4 |Apr precipitation days = 7 |May precipitation days = 10 |Jun precipitation days = 12 |Jul precipitation days = 13 |Aug precipitation days = 15 |Sep precipitation days = 19 |Oct precipitation days = 12 |Nov precipitation days = 2 |Dec precipitation days = 1 |year precipitation days = 97 |Jan humidity = 27 |Feb humidity = 32 |Mar humidity = 45 |Apr humidity = 61 |May humidity = 70 |Jun humidity = 77 |Jul humidity = 80 |Aug humidity = 79 |Sep humidity = 80 |Oct humidity = 74 |Nov humidity = 59 |Dec humidity = 40 |year humidity = 60 |Jan sun = 266.6 |Feb sun = 237.3 |Mar sun = 251.1 |Apr sun = 231.0 |May sun = 248.0 |Jun sun = 204.0 |Jul sun = 161.2 |Aug sun = 139.5 |Sep sun = 156.0 |Oct sun = 260.4 |Nov sun = 282.0 |Dec sun = 272.8 |year sun = |Jand sun = 8.6 |Febd sun = 8.4 |Mard sun = 8.1 |Aprd sun = 7.7 |Mayd sun = 8.0 |Jund sun = 6.8 |Juld sun = 5.2 |Augd sun = 4.5 |Sepd sun = 5.2 |Octd sun = 8.4 |Novd sun = 9.4 |Decd sun = 8.8 |yeard sun = 7.4 |source 1 = [[Deutscher Wetterdienst]]<ref name = DWD> {{cite web | url = http://www.dwd.de/DWD/klima/beratung/ak/ak_654180_kt.pdf | title = Klimatafel von Tamales / Ghana | work = Baseline climate means (1961-1990) from stations all over the world | publisher = Deutscher Wetterdienst | language = de | access-date = 18 October 2016}}</ref> }} </center> == Feera duri din be Tamali == Tamali nyɛla din mali feera duri pam, ka di pam nyɛla ban kpuɣiri tumtumdiba n niŋdi dinni. Di shɛŋa n-nyɛ Anashaara Tiles, Malitima n-ti pahi Wun-nam company Ltd. : ''Krimmin pahi: [[Tamale feera duri]]'' == Banki tuma duri == Tamali nyɛla tiŋ sheli Banki tuma duri ni zooi pam, shɛŋa nyɛla Gomnanti ni su shɛli ka shɛŋa nyɛ salinima gba ni su shɛli. Banki shɛŋa din be Tamali n-nyɛ [[Ghana Commercial Bank Ltd]] (GCB)<ref>{{Cite web|title=Banks companies in Tamale, Ghana - Page 1 - GhPlaces|url=https://ghplaces.com/Tamale/list/banks/c-884-273-1|access-date=2021-11-17|website=ghplaces.com}}</ref>, [[National Investment Bank]] ni [[Zenith Bank]]. : ''Karimmi pahi: [[Tamale banki tuma duri]]'' == Alepile paaki == Alepile paaki nyɛla bɛ ni daa zali ka di yabili nyɛ din kpaŋsiri linjimanima tuma [[dunia]] tɔbu shɛli din daa ŋme m-pahiri ayi la saha (World War II). [[Matuuka yiɣirigu]] lubu shee polo daa nyɛla bɛ ni bɔ shɛli Nyohini, kamani maali ayi Nuzaa Tamali yaɣili December,1940<ref>{{Cite web|title=Tamale Airport – GACL|url=https://www.gacl.com.gh/tamale-airport/|access-date=2021-11-15|language=en}}</ref>. Tuuli Gomnanti zaŋ ti Ghana tingbani daa dihi o nuu gbana zuɣu ni bɛ mɛ airport shɛli din nyɛ din ni tooi yi Dunia luɣili kam ni di zaŋ zali [[linjimanima]] maali pinyini Tamali wulimpuhili ni di zaŋ baŋsi di sochibisi zaashee/anfaani.<ref>{{Citation|title=Tamale Airport|date=2021-10-31|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Tamale_Airport&oldid=1052898804|work=Wikipedia|language=en|access-date=2021-11-15}}</ref> Di ni daa pili viɛnyɛla maa zuɣu, di daa ti chemi zali ni bɛ ni daa ŋme m-paai gomnanti di saha maa yuuni 1996 la. == Alaafee tuma duri == Tamali nyɛla tiŋ shɛli din mali alaafee tuma duri pam, di shɛŋa n-nyɛ; # KABSAD Scientific Hospital # Kalpohini Health Centre # Bagabaga CHPS Zone # Tamale West Hospital<ref>{{Cite web|title=Tamale West Hospital • Hospitals - Public • Tamale, Tamale|url=https://www.medpages.info/sf/index.php?page=organisation&orgcode=301633|access-date=2021-11-19|website=www.medpages.info}}</ref> # Tamale Central Hospital<ref>{{Cite web|title=Ghanahospitals.org|url=http://www.ghanahospitals.org/regions/district_facilities.php?r=northern&d=tamale%20municipal|access-date=2021-11-19|website=www.ghanahospitals.org}}</ref> # [[Lahabali kɔligu:Tamale Teaching Hospital 18.jpg|thumb|Tamale Teaching Hospital]]Tamale Teaching Hospital<ref>{{Cite web|title=Hospitals in Tamale: List of Health Facilities in Northern Region - Contact Details - YellGh.com|url=https://yellgh.com/hospitals-in-tamale-list-of-health-facilities-in-northern-region/|access-date=2021-11-19|language=en-GB}}</ref> # Bilpiela Health Centre #Kpanvo CHPS Zone #Vittin RCH #Malshegu CHPS Zone #Garizegu CHPS Zone #Lahagu CHPS #DUNGU CHPS ZONE #Habanna Medical Center #Rabito Clinic #God's care community hospital<ref>{{Cite web|title=God Cares Community Hospital, Northern|url=https://vymaps.com/GH/God-Cares-Community-Hospital-O6644165408/|access-date=2021-11-19|website=vymaps.com}}</ref> #Nyohini clinic #Gbambaya clinic #Marshal Medical Centre Limited #Mansusu Clinic and Diagnostic Centre #St Lucy Polyclinic == Tuunshɛŋa din na tumda == * * * [[Tamale interchange]] din saɣi naabu kaman vaabu pihinii pubu kobgi puuni. Tahama beni n wuhi ni tuma ŋɔ nyɛla din yɛn naai yuuni 2021 bahigu.<ref>{{Cite web|last=Bureau|first=Communications|title=Tamale Interchange 80% Complete; Tamale-Daboya Road To Be Completed In November 2023|url=https://presidency.gov.gh/index.php/briefing-room/news-style-2/1980-tamale-interchange-80-complete-tamale-daboya-road-to-be-completed-in-november-2023|access-date=2021-11-15|website=presidency.gov.gh|language=en-gb}}</ref> * Tamale International Airport phase two la nyɛla beni na tumdi shɛli. * Vitting Harbour & Mall * == Saamba Du' gbɛra == 1. Picona Hotel 2. Radarch Lodge and Conference Centre 3. Miricha Hotel 4. Nim Avenue 5. Modern City Hotel 6. Sabonkudi estates 7. Regal hotel 8. Target Hills hotel 9. Pioneer lodge 10. B Sheini hotel 11. Naat guesthouse 12. Ganaa hotel 13. Global dream hotel 14. Mariam hotel 15. Walji lodge == Anfoonima == <gallery mode="packed" widths="150" heights="200"> Lahabali kɔligu:Road, Tamale.jpg|<center>Tamali palli</center> Lahabali kɔligu:Highway, Tamale.jpg|<center>Tamali palli daa</center> Lahabali kɔligu:Stadium tamale2.jpg|<center>Tamali yiɣi jam paaki</center> Lahabali kɔligu:Tamale fashion week 2020 2.jpg|<center>Tamale fashion week</center> Lahabali kɔligu:Agriculture Factory, Tamale.jpg|<center>Agriculture Factory in Tamale</center> Lahabali kɔligu:Tamale Teaching Hospital 4.jpg|<center>[[Tamale Teaching Hospital|Tamali ashipti titali]]</center> Lahabali kɔligu:Tamale Airport, Northern Ghana.jpg|<center>Alapele paaki</center> Lahabali kɔligu:Aboabo-market Tamale.jpg|<center>Abaaboo daa</center> Lahabali kɔligu:Tamale Central.jpg|<center>Tamali sunsuuni</center> </gallery> == Kundivihira == <references responsive="" /> [[Pubu:Ghana bɔba tinzuɣa]] [[Pubu:C-Class]] [[Pubu:Tiŋsi]] [[Pubu:Africa]] [[Pubu:Lahabaya zaa]] adqmujniqgust6zjfw7sioye29cm2zg 42704 42703 2022-08-16T08:38:23Z IDDRISU ABDUL-KADIR NINDOO 1815 /* Go n-gili */ Added content wikitext text/x-wiki {{Databox}} {{C-Class}} '''Tamali''' n-nyɛ [[Northern Region|Northern region]] din be [[Ghana]] la tinzuɣu.<ref>{{cite web|url=http://www.tamale.climatemps.com/|title=Tamale Climate & Temperature|language=English|publisher=tamale.climatemps.com}}</ref> Saha ŋɔ [[Tamali]] nyɛla furila ni nyo n-kpa tiŋ' shɛli zaŋ chaŋ [[daabiligu]] polo West [[Africa]] yaɣili zaa. [[Suhudoo]] be [[Tamali]] ka mali tahama pam n-zaŋ ti [[daabihi.]] Tamalinima biɛh' suŋ ni saamba gbubibu polo nyɛla sokam ni di shɛhira ka lahi kpaŋsiri zosimli. [[Tamali]] m-pahi tiŋ' kara dibaata din galisi [[Ghana]]<ref>{{Cite web|title=Tamale – Travel guide at Wikivoyage|url=https://en.wikivoyage.org/wiki/Tamale|access-date=2021-11-15|website=en.wikivoyage.org|language=en}}</ref>. Ninvuɣ' biɛlim kamani 950,124 m-be [[Tamali]]. Di lahi nyɛla tiŋ' shɛli din zoori pam n-gari tinsi zaa din be [[West Africa]].<ref>{{cite web|url=https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/artikel.php?ID=270959|title=Tamale – West Africa’s Fastest Growing City|publisher=GhanaWeb|date=Sunday, 14 April 2013|language=English}}</ref><ref>{{cite web|url=https://population.mongabay.com/population/ghana/|title=Largest cities in Ghana|publisher=mongabay|language=English}}</ref> Tamalinima nyɛla ban nyee yo [[Pu'kparilim|pukparilim]], daabiligu n-lahi mali gumdi mibu mini kpakahili shitɔri<ref>{{Cite web|title=Tamale {{!}} Ghana {{!}} Britannica|url=https://www.britannica.com/place/Tamale-Ghana|access-date=2021-11-15|website=www.britannica.com|language=en}}</ref>. Pal' daa yila [[Kumahi]] n-kpa yaɣili ŋɔ n-ti gari [[Tamali]] tiŋ' puuni n-chaŋ [[Bolgatanga]], ka pal' chira yiri wulimpuɣili ni wulimluɣili na n-ti tuɣili. Ka [[Airport]] gba beni.[[Tamali]] nyɛla din zooi [[musuliminima|musulinima]] ka di zuɣu che ka jiŋa kalinli zooi tiŋa maa ni. Jiŋa kamani; [[Afa Ajura]] Jiŋli (Ambariyyah jiŋli), Amadiyyah jiŋli, Zaamiɣu jiŋli [[(Central Mosque)]] ni [[Afa Basha]] jiŋli (Nuuria mosque) n-ti pahi Mal-haliya jiŋli ([[Afa Issah Bello]]) nyɛla niriba pam ni mi. [[Tamali]] mali zuliya balibu pam amaa [[Dagbamba]] n-galisi pam n-gari balli kam ban be Tamali<ref>{{Cite book|last=Eades|first=Jeremy Seymour|url=https://books.google.com.gh/books?id=IjlzSYnAKdQC&printsec=frontcover&dq=history+of+Tamale,+Ghana&hl=en&sa=X&redir_esc=y#v=onepage&q=history%20of%20Tamale,%20Ghana&f=false|title=Strangers and Traders: Yoruba Migrants, Markets, and the State in Northern Ghana|date=1994|publisher=Africa World Press|isbn=978-0-86543-420-2|language=en}}</ref>. == Taarihi == [[Tamali]] bɛla [[Ghana]] tudu polo, ka lahi za [[Ghana]] Tiŋzuɣiri ata sunsuuni tum kurumbuna saha. Di bala daansi ni [[Savannah Region]], [[Upper West Region]] ni [[North East Region]]. [[Vihigu]] wuhuya ni [[Tamali]] lɛbigimsim biɛɣukulo puuni n-galisi gari tiŋ kam [[West Africa]] zaa. Vihigu lahi wuhuya ni daabiligu, kɔhimma ni damma lahi zooya pam [[Tamali]]. [[Tamali]] mali nanima pam, bɛ zuɣulana n-nyɛ Gukpe-naa. Gukpɛɣu mali tiŋkpansi pam ka lɛbigimsim paari di zaa<ref>{{Cite book|last=Bellwood-Howard|first=Imogen|url=https://books.google.com.gh/books?id=c-mpCgAAQBAJ&printsec=frontcover&dq=Tamale,+Ghana&hl=en&sa=X&redir_esc=y#v=onepage&q=Tamale,%20Ghana&f=false|title=Characteristics of Urban and Peri-urban Agriculture in West Africa: Results of an Exploratory Survey Conducted in Tamale (Ghana) and Ouagadougou (Burkina Faso)|last2=Häring|first2=Volker|last3=Karg|first3=Hanna|last4=Roessler|first4=Regina|last5=Schlesinger|first5=Johannes|last6=Shakya|first6=Martina|date=2015-10-06|publisher=International Water Management Institute (IWMI)|isbn=978-92-9090-821-0|language=en}}</ref><ref>{{Cite book|last=Bening|first=R. Bagulo|url=https://books.google.com.gh/books?id=6nKcAAAAMAAJ&q=history+of+Tamale,+Ghana&dq=history+of+Tamale,+Ghana&hl=en&sa=X&redir_esc=y|title=A History of Education in Northern Ghana, 1907-1976|date=1990|publisher=Ghana Universities Press|isbn=978-9964-3-0215-3|language=en}}</ref>. == Go n-gili == [[Tamali]] mali alepile paaki ti tali ka di bi waɣa ni [[Tamali]] tiŋpuuni. Alepile paaki ŋɔ n-zani ti tudu yaɣa ŋɔ zaa. Di mali alepilenima ka bɛ chani [[Ankara]], ka lahi mali alepilenima ka bɛ yiri Ankara kanna [[Tamali]]. Alepilenima ŋɔ shɛŋa n-nyɛ * [[African World Airlines|Africa World Airlines]] * [[Passion Airlines]] [[Tamali]] lahi mali lɔra bee loorinima kpɛbu shee, ka a yi yɛn go n-chaŋ [[Ghana]] tiŋzuɣu n-nya a ni tooi nya di loori ka di bi muɣisi a. [[Tamali]] mali lɔra ka di kuni tiŋsi kamani [[Ankara]], Kumahi, [[Sunyani]], [[Tema]], [[Cape Coast]],[[Takoradi]], Ho, [[Bolgatanga]], [[Wa]], ni tiŋ shɛŋa din pahi. Loori teesanima shɛŋa n-nyɛ [[Metro Mass teesa]], [[Bus Stop]], [[Saŋkpaɣala teesa]], [[VVIP Legion]], [[Taxi Rank]], [[Abaabu teesa|Abaabuu teesa]]. Binshɛŋa nira ni ni tooi zaŋ n-gili [[Tamali]] n nyɛ; '''[[Yellow Yellow]]''': Di nyɛla cheche buɣim din nyɛ nabaata shɛli din ʒiri niriba anahi di puuni. Di yi ti niŋ ka daadama galisim paai niriba ayɔbu di puuni, bee n-yaɣi niriba anahi, din ŋuna di kpuɣimi yaɣi maa. Di kamanima zooya pam kamani; zaɣ' piɛlli, zaɣ' dozim, zaɣ' ʒee, zaɣ' sabinli, zaɣ' vakahili ni din pahi. '''Teezini (Taxi):''' Di nyɛla loori saɣisinli n-kpuɣiri niriba anahi m-pahi ŋun duhiri maa zuɣu anu. == Mabi' Tinsi == Tamali mali mabiligu ni zɔsimli zaŋ chaŋ tiŋsi din be tiŋduya ni polo. Lala tiŋsi maa n nye: * Louisville, Kentucky din be [[United State of America]] la. * Fada N'gourma din be [[Burkina Faso]] tiŋ gbani la. * Commune II Niamey din be [[Niger]] tiŋgbani == Shikuru baŋsim == Tamali nyɛla din nyɛ baŋsim bɔbu shee n-ti sokam. Di mali karimbanima karinzɔŋ kara, shikuru bihi kura shikuruti nti pahi m mayaankalɛhi shikuruti. Tamali shikuruti galisim paagi 742 ka di puuni 94 n-nyɛ malaankalɛhi shikuruti, 304 primari shikuruti, 112 JHS shikuruti ni 14 SHS shikuruti. Tamali lahi mali nuuni tuumbaŋsim bɔhinbu shikuruti ka a ni tooi bɔhim baŋsim balibu kam n-di anfaani sɔhibiɛɣuni. :''Krimmin pahi: [[Tamali shikuruti]]'' == Ninvuɣu gahinda == * [[Mahamudu Bawumia]], bɛ dɔɣi o la yuuni 1963 ka o nyɛ tiŋgbani zuɣulaampaa nti Nana Akufu Addo ka lahi nyɛ siyaasa nira. * [[Haruna Iddrisu]] bɛ dɔɣi o la yuuni 1970 ka o nyɛ jintɔra zaŋ ti Tamale-South piibupiibu yaɣili n-lahi nyɛ toondana n-ti jintɔriba ban bi galisi jina duu.<ref>{{Cite web|title=Parliament of Ghana|url=https://www.parliament.gh/mps?mp=231|access-date=2021-11-16|website=www.parliament.gh}}</ref> * [[Ibrahim Basha|Sheikh Bayaan Ibrahim Basha]] * [[Alhassan Yahaya Seini]], alikaalimi mini legal aid kpɛma. * [[Mubarak Wakaso]], yuuni 1990 ka bɛ dɔɣi o ka o nyɛ boliŋmɛri baŋda.<ref>{{Cite web|title=Mubarak Wakaso, Biography|url=https://mobile.ghanaweb.com/person/Mubarak-Wakaso-5323|access-date=2021-11-16|website=mobile.ghanaweb.com}}</ref> * [[Abdul Majeed Waris]], bɛ dɔɣi o la yuuni 1991 ka o nyɛ boliŋmɛra.<ref>{{Cite web|title=Abdul Majeed Waris, Biography|url=https://mobile.ghanaweb.com/person/Abdul-Majeed-Waris-5356|access-date=2021-11-16|website=mobile.ghanaweb.com}}</ref> * [[Fancy Gadam]], yiliyiina ka bɛ dɔɣi o yuuni 1988. * [[Saeed Abubakr Zakaria|Saeed Abubakar Zakaria]]. *[[Abdul Rahman Baba]], o nyɛla bɔli'ŋmɛra, bɛ dɔɣi la yuuni 1994 silimin gɔli July daa baa ayi dali == Tuma == Tuun'shɛŋa Tamali nim ni zooi kabi tumda n-nyɛ kpaluu tuma, teela, ni fita tali. Din lahi pahi n-nyɛ macheligu, nakɔhigu, daabiligu, tanmɛbo, kaapinta tuma, weera tuma, peenta tuma, anfooni yaabu tuma, kperigu kperibu tuma, bindira kɔhibu, loori duhibu tuma ni pukparilim<ref>{{Cite book|last=MacGaffey|first=Wyatt|url=https://books.google.com.gh/books?id=6MQ-5Elyg2kC&printsec=frontcover&dq=history+of+Tamale,+Ghana&hl=en&sa=X&ved=2ahUKEwiRxLXIz5v1AhXMCuwKHXLTAUwQ6AF6BAgKEAI#v=onepage&q=history%20of%20Tamale,%20Ghana&f=false|title=Chiefs, Priests, and Praise-singers: History, Politics, and Land Ownership in Northern Ghana|date=2013|publisher=University of Virginia Press|isbn=978-0-8139-3386-3|language=en}}</ref>. == Dahi din be Tamali tingbani == Tamali nyɛla tiŋ shɛli din mali dahi pam, Dahi maa shɛŋa n-nyɛ; * Tamali Dakurili li *Abaaboo daa *Picona daa *Lamashaɣu daa<ref>{{Cite web|title=Tamale central market, Ghana {{!}} Africa, Ghana, African life|url=https://www.pinterest.com/pin/382806037065419686/|access-date=2021-11-16|website=www.pinterest.com|language=en}}</ref> *Kakpaɣiyili daa *Guu daa (niɣi daa) *Kalpohin daa *Kukuo daa * == Piibupiibu jintɔri yaɣa din be Tamali == Tamali nyɛla tiŋ shɛli din mali piibupiibu yaɣa anahi; ŋan nima n-nyɛ: # [[Tamali Central]] piibupiibu yaɣili # [[Tamali North]] piibupiibu yaɣili # [[Sagnarigu]] piibupiibu yaɣili<ref>{{Cite web|title=Parliament of Ghana|url=https://www.parliament.gh/mps?mp=233|access-date=2021-11-16|website=www.parliament.gh}}</ref> # [[Tamale South Constituency|Tamali South]] piibupiibu yaɣili # == Lahibali wuligibu teesa tuma duri == Biɛɣu kulo kam Tamali tingbani lahibaya tuma duri kuli pahirimi, Lahibaya teesanima ŋɔ pula buyi, walansi (Radio) teesanima mini ninliha kpanjɔɣu (TV) teesanima. '''TV teesa''' shɛŋa din be Tamali n-nyɛ; # Sagani TV # NTV # Zaa TV # Might TV. '''Radio teesa''' shɛŋa din be Tamali n-nyɛ; # Fiila FM 89.3 Mhz # Radio Savanna 91.3 Mhz # Zaa Radio 99.3 Mhz # Bishara Radio 97.7 Mhz # Justice FM 98.5 Mhz # Diamond 93.7 Mhz # North Star 92.1 Mhz # Radio Tamale 91.7 Mhz #Kesmi FM 107.1&nbsp;MHz #Neesim FM 100.1&nbsp;MHz #Suhupiɛlli Radio 103.3&nbsp;MHz #Gbangu FM 97.3&nbsp;MHz #Amana Radio 96.3&nbsp;MHz #123 Radio 99.7&nbsp;MHz #ABC Radio 100.9&nbsp;MHz #Angel FM 96.9&nbsp;MHz #Dagban Radio 102.5 #Kingdom Fm #Tawasul FM 95.7 == Pal' dahi din be Tamali == * Tamali zaŋ chaŋ [[Bolgatanga|Bolga]] palli * Tamali zaŋ chaŋ [[Kumahi|Kumasi]] palli * Tamali zaŋ chaŋ [[Salaga]] palli * Tamali zaŋ chaŋ [[Naya]] (Yendi) palli *Tamali zaŋ chaŋ [[Nantɔŋ|Nanton]] palli *Aboabo zaŋ chaŋ [[Nyohini]] palli *Aboabo zaŋ chaŋ [[Choggu]] palli *Tamali zaŋ chaŋ Daboya palli *Tamali zaŋ chaŋ Kumbungu palli *Tamali zaŋ chaŋ [[Tolon]] palli == Foŋdi mini tiŋkpaŋsi == Tamali bɔba pula bu nahi zuƔu. Bɔba maa n-nyɛ Tamali-north constituency, Tamali-south constituency, Tamali-central constituency n-ti pahi Sagnarigu constituency. Foŋdi mini tiŋkpaŋsi ŋan be constituency nim ŋɔ ni shɛŋa n-nyɛ [[Lamashaɣu]], [[Jisonaayili]], [[Banvum|Banvim]], [[Yapalisi]], Katariga, Gumbihini, Chaŋli, Ni din kam kpalim. : ''Yulimi [[Tamale foŋdi mini tiŋkpaŋsi]] zaa kpɛ'' == Dundɔŋni Gomnanti == Tamali mali la gominanti kpeen' so bɛ ni boli meyor la ka meyor maa sani yaa pam nyɛla din be o nuu ni ka o tumdi zaani [[gominanti]]. Mayor maa nyɛla [[Ghana]] tiŋgbani zuɣulana ni pii so ka o lee kuna ka kaansili (council) kpamba  ti saɣi ti o. Tɔ amaa punpɔŋɔ salo ban be Tamali yɛliya ni di tu ni di yi pa nyɛla salo zaa  piibu din yɛn kpaŋsi o kpamli maa ka che n-ti li dariza. Punpɔŋɔ Tamali mayor nyɛla [[Sule Salifu|Hon. Sule Salifu]].<ref>{{Cite web|title=I will consult broadly - New Mayor of Tamale - MyJoyOnline.com|url=https://www.myjoyonline.com/i-will-consult-broadly-new-mayor-of-tamale/|access-date=2021-11-15|website=www.myjoyonline.com|language=en-US}}</ref> maa nyɛla din zani ti dundɔŋ ni jintɔri duu (local Parliament) ka lahi zani ti dundɔŋ ni kpamba (local executive). == Dundɔŋni Gɔmnanti Kura == #Hon Sule Salifu == Saha Taɣibu Tamali puuni == Tamali mali la shɛɣini mini wuuni yuuni kam puuni, ka di be koppen's climate pubu ni. Tamali saa piini la silimin goli [[April]] hali ti kpa [[September]] bee [[October]] ka di yaa be [[July]] mini [[August]] ni. Wuuni mi piini la silimin gɔli November nti kpe April Piligu. Tamali mali la saha di baa ayi yuuni kam puuni. Dini n nyɛ '''Siɣili Saha''' Siɣili saha ka pukpariba gbandi ni bi kɔ. Saha ŋɔ, saa pilindi la mibu. Saa piligiri la silimin gɔli [[April]] zaŋ chaŋ silimin gɔli [[June]], di saha pukpariba kɔya ka biri bimbira ka shaɣu naan shɛi. Shaɣu shɛɛri la silimin gɔli [[July]] hali ni silimin gɔli [[September]] sunsuuni. '''Wuuni Saha''' Saha ŋɔ ka pukpariba kpuɣiri bindira. Wuuni pilindi la silimin gɔli [[October]] saha zaŋ hali ni silimin gɔli [[April]]. Di pilindimi ni wuntaŋ yaɣi yaɣi saha din gbai silimin gɔli [[October]] haali ni silimin gɔli [[December]] sunsuuni, ka kikaa mi dɛi hali ni silimin gɔli [[March]]. Din saha walugu gba dɛɛi n zaŋ kpɛ siɣili saha.<ref>{{Cite web|title=University for Development Studies, Tamale, Ghana {{!}} Climate Change and Food Security - Academia.edu|url=https://universityfordevelopmentstudies.academia.edu/Departments/Climate_Change_and_Food_Security/Documents|access-date=2021-11-16|website=universityfordevelopmentstudies.academia.edu}}</ref> Wuuni saha nyɛla tankpagbuligu ni tooi zooi pam ka di nyɛla mori mini tihi zaa kuumi. <center> {{Weather box |location = Tamale |single line = Yes |metric first = Yes |Jan record high C = 40.0 |Feb record high C = 41.5 |Mar record high C = 42.7 |Apr record high C = 42.8 |May record high C = 40.2 |Jun record high C = 37.8 |Jul record high C = 35.6 |Aug record high C = 35.4 |Sep record high C = 34.8 |Oct record high C = 38.2 |Nov record high C = 39.2 |Dec record high C = 38.6 |year record high C = 42.8 |Jan high C = 35.4 |Feb high C = 36.9 |Mar high C = 37.1 |Apr high C = 35.4 |May high C = 33.6 |Jun high C = 31.1 |Jul high C = 29.8 |Aug high C = 29.2 |Sep high C = 29.9 |Oct high C = 32.2 |Nov high C = 34.8 |Dec high C = 34.9 |year high C = 33.4 |Jan mean C = 27.9 |Feb mean C = 30.1 |Mar mean C = 30.9 |Apr mean C = 29.8 |May mean C = 28.6 |Jun mean C = 26.8 |Jul mean C = 26.0 |Aug mean C = 25.8 |Sep mean C = 25.9 |Oct mean C = 27.3 |Nov mean C = 28.2 |Dec mean C = 27.5 |year mean C = 27.9 |Jan low C = 20.4 |Feb low C = 22.8 |Mar low C = 24.6 |Apr low C = 24.6 |May low C = 23.6 |Jun low C = 22.5 |Jul low C = 22.1 |Aug low C = 21.9 |Sep low C = 21.8 |Oct low C = 21.9 |Nov low C = 21.6 |Dec low C = 20.3 |year low C = 22.3 |Jan record low C = 15.0 |Feb record low C = 16.1 |Mar record low C = 18.9 |Apr record low C = 19.4 |May record low C = 18.9 |Jun record low C = 18.9 |Jul record low C = 18.3 |Aug record low C = 18.9 |Sep record low C = 18.9 |Oct record low C = 18.9 |Nov record low C = 16.1 |Dec record low C = 13.9 |year record low C = 13.9 |precipitation colour = green |Jan precipitation mm = 4 |Feb precipitation mm = 12 |Mar precipitation mm = 48 |Apr precipitation mm = 88 |May precipitation mm = 112 |Jun precipitation mm = 146 |Jul precipitation mm = 142 |Aug precipitation mm = 198 |Sep precipitation mm = 231 |Oct precipitation mm = 92 |Nov precipitation mm = 14 |Dec precipitation mm = 3 |year precipitation mm = 1090 |unit precipitation days = 0.3 mm |Jan precipitation days = 1 |Feb precipitation days = 1 |Mar precipitation days = 4 |Apr precipitation days = 7 |May precipitation days = 10 |Jun precipitation days = 12 |Jul precipitation days = 13 |Aug precipitation days = 15 |Sep precipitation days = 19 |Oct precipitation days = 12 |Nov precipitation days = 2 |Dec precipitation days = 1 |year precipitation days = 97 |Jan humidity = 27 |Feb humidity = 32 |Mar humidity = 45 |Apr humidity = 61 |May humidity = 70 |Jun humidity = 77 |Jul humidity = 80 |Aug humidity = 79 |Sep humidity = 80 |Oct humidity = 74 |Nov humidity = 59 |Dec humidity = 40 |year humidity = 60 |Jan sun = 266.6 |Feb sun = 237.3 |Mar sun = 251.1 |Apr sun = 231.0 |May sun = 248.0 |Jun sun = 204.0 |Jul sun = 161.2 |Aug sun = 139.5 |Sep sun = 156.0 |Oct sun = 260.4 |Nov sun = 282.0 |Dec sun = 272.8 |year sun = |Jand sun = 8.6 |Febd sun = 8.4 |Mard sun = 8.1 |Aprd sun = 7.7 |Mayd sun = 8.0 |Jund sun = 6.8 |Juld sun = 5.2 |Augd sun = 4.5 |Sepd sun = 5.2 |Octd sun = 8.4 |Novd sun = 9.4 |Decd sun = 8.8 |yeard sun = 7.4 |source 1 = [[Deutscher Wetterdienst]]<ref name = DWD> {{cite web | url = http://www.dwd.de/DWD/klima/beratung/ak/ak_654180_kt.pdf | title = Klimatafel von Tamales / Ghana | work = Baseline climate means (1961-1990) from stations all over the world | publisher = Deutscher Wetterdienst | language = de | access-date = 18 October 2016}}</ref> }} </center> == Feera duri din be Tamali == Tamali nyɛla din mali feera duri pam, ka di pam nyɛla ban kpuɣiri tumtumdiba n niŋdi dinni. Di shɛŋa n-nyɛ Anashaara Tiles, Malitima n-ti pahi Wun-nam company Ltd. : ''Krimmin pahi: [[Tamale feera duri]]'' == Banki tuma duri == Tamali nyɛla tiŋ sheli Banki tuma duri ni zooi pam, shɛŋa nyɛla Gomnanti ni su shɛli ka shɛŋa nyɛ salinima gba ni su shɛli. Banki shɛŋa din be Tamali n-nyɛ [[Ghana Commercial Bank Ltd]] (GCB)<ref>{{Cite web|title=Banks companies in Tamale, Ghana - Page 1 - GhPlaces|url=https://ghplaces.com/Tamale/list/banks/c-884-273-1|access-date=2021-11-17|website=ghplaces.com}}</ref>, [[National Investment Bank]] ni [[Zenith Bank]]. : ''Karimmi pahi: [[Tamale banki tuma duri]]'' == Alepile paaki == Alepile paaki nyɛla bɛ ni daa zali ka di yabili nyɛ din kpaŋsiri linjimanima tuma [[dunia]] tɔbu shɛli din daa ŋme m-pahiri ayi la saha (World War II). [[Matuuka yiɣirigu]] lubu shee polo daa nyɛla bɛ ni bɔ shɛli Nyohini, kamani maali ayi Nuzaa Tamali yaɣili December,1940<ref>{{Cite web|title=Tamale Airport – GACL|url=https://www.gacl.com.gh/tamale-airport/|access-date=2021-11-15|language=en}}</ref>. Tuuli Gomnanti zaŋ ti Ghana tingbani daa dihi o nuu gbana zuɣu ni bɛ mɛ airport shɛli din nyɛ din ni tooi yi Dunia luɣili kam ni di zaŋ zali [[linjimanima]] maali pinyini Tamali wulimpuhili ni di zaŋ baŋsi di sochibisi zaashee/anfaani.<ref>{{Citation|title=Tamale Airport|date=2021-10-31|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Tamale_Airport&oldid=1052898804|work=Wikipedia|language=en|access-date=2021-11-15}}</ref> Di ni daa pili viɛnyɛla maa zuɣu, di daa ti chemi zali ni bɛ ni daa ŋme m-paai gomnanti di saha maa yuuni 1996 la. == Alaafee tuma duri == Tamali nyɛla tiŋ shɛli din mali alaafee tuma duri pam, di shɛŋa n-nyɛ; # KABSAD Scientific Hospital # Kalpohini Health Centre # Bagabaga CHPS Zone # Tamale West Hospital<ref>{{Cite web|title=Tamale West Hospital • Hospitals - Public • Tamale, Tamale|url=https://www.medpages.info/sf/index.php?page=organisation&orgcode=301633|access-date=2021-11-19|website=www.medpages.info}}</ref> # Tamale Central Hospital<ref>{{Cite web|title=Ghanahospitals.org|url=http://www.ghanahospitals.org/regions/district_facilities.php?r=northern&d=tamale%20municipal|access-date=2021-11-19|website=www.ghanahospitals.org}}</ref> # [[Lahabali kɔligu:Tamale Teaching Hospital 18.jpg|thumb|Tamale Teaching Hospital]]Tamale Teaching Hospital<ref>{{Cite web|title=Hospitals in Tamale: List of Health Facilities in Northern Region - Contact Details - YellGh.com|url=https://yellgh.com/hospitals-in-tamale-list-of-health-facilities-in-northern-region/|access-date=2021-11-19|language=en-GB}}</ref> # Bilpiela Health Centre #Kpanvo CHPS Zone #Vittin RCH #Malshegu CHPS Zone #Garizegu CHPS Zone #Lahagu CHPS #DUNGU CHPS ZONE #Habanna Medical Center #Rabito Clinic #God's care community hospital<ref>{{Cite web|title=God Cares Community Hospital, Northern|url=https://vymaps.com/GH/God-Cares-Community-Hospital-O6644165408/|access-date=2021-11-19|website=vymaps.com}}</ref> #Nyohini clinic #Gbambaya clinic #Marshal Medical Centre Limited #Mansusu Clinic and Diagnostic Centre #St Lucy Polyclinic == Tuunshɛŋa din na tumda == * * * [[Tamale interchange]] din saɣi naabu kaman vaabu pihinii pubu kobgi puuni. Tahama beni n wuhi ni tuma ŋɔ nyɛla din yɛn naai yuuni 2021 bahigu.<ref>{{Cite web|last=Bureau|first=Communications|title=Tamale Interchange 80% Complete; Tamale-Daboya Road To Be Completed In November 2023|url=https://presidency.gov.gh/index.php/briefing-room/news-style-2/1980-tamale-interchange-80-complete-tamale-daboya-road-to-be-completed-in-november-2023|access-date=2021-11-15|website=presidency.gov.gh|language=en-gb}}</ref> * Tamale International Airport phase two la nyɛla beni na tumdi shɛli. * Vitting Harbour & Mall * == Saamba Du' gbɛra == 1. Picona Hotel 2. Radarch Lodge and Conference Centre 3. Miricha Hotel 4. Nim Avenue 5. Modern City Hotel 6. Sabonkudi estates 7. Regal hotel 8. Target Hills hotel 9. Pioneer lodge 10. B Sheini hotel 11. Naat guesthouse 12. Ganaa hotel 13. Global dream hotel 14. Mariam hotel 15. Walji lodge == Anfoonima == <gallery mode="packed" widths="150" heights="200"> Lahabali kɔligu:Road, Tamale.jpg|<center>Tamali palli</center> Lahabali kɔligu:Highway, Tamale.jpg|<center>Tamali palli daa</center> Lahabali kɔligu:Stadium tamale2.jpg|<center>Tamali yiɣi jam paaki</center> Lahabali kɔligu:Tamale fashion week 2020 2.jpg|<center>Tamale fashion week</center> Lahabali kɔligu:Agriculture Factory, Tamale.jpg|<center>Agriculture Factory in Tamale</center> Lahabali kɔligu:Tamale Teaching Hospital 4.jpg|<center>[[Tamale Teaching Hospital|Tamali ashipti titali]]</center> Lahabali kɔligu:Tamale Airport, Northern Ghana.jpg|<center>Alapele paaki</center> Lahabali kɔligu:Aboabo-market Tamale.jpg|<center>Abaaboo daa</center> Lahabali kɔligu:Tamale Central.jpg|<center>Tamali sunsuuni</center> </gallery> == Kundivihira == <references responsive="" /> [[Pubu:Ghana bɔba tinzuɣa]] [[Pubu:C-Class]] [[Pubu:Tiŋsi]] [[Pubu:Africa]] [[Pubu:Lahabaya zaa]] lrz0n0mgkn5bzbcbcjf4ariwm7lwcvh 42705 42704 2022-08-16T08:40:01Z IDDRISU ABDUL-KADIR NINDOO 1815 /* Mabi' Tinsi */ link wikitext text/x-wiki {{Databox}} {{C-Class}} '''Tamali''' n-nyɛ [[Northern Region|Northern region]] din be [[Ghana]] la tinzuɣu.<ref>{{cite web|url=http://www.tamale.climatemps.com/|title=Tamale Climate & Temperature|language=English|publisher=tamale.climatemps.com}}</ref> Saha ŋɔ [[Tamali]] nyɛla furila ni nyo n-kpa tiŋ' shɛli zaŋ chaŋ [[daabiligu]] polo West [[Africa]] yaɣili zaa. [[Suhudoo]] be [[Tamali]] ka mali tahama pam n-zaŋ ti [[daabihi.]] Tamalinima biɛh' suŋ ni saamba gbubibu polo nyɛla sokam ni di shɛhira ka lahi kpaŋsiri zosimli. [[Tamali]] m-pahi tiŋ' kara dibaata din galisi [[Ghana]]<ref>{{Cite web|title=Tamale – Travel guide at Wikivoyage|url=https://en.wikivoyage.org/wiki/Tamale|access-date=2021-11-15|website=en.wikivoyage.org|language=en}}</ref>. Ninvuɣ' biɛlim kamani 950,124 m-be [[Tamali]]. Di lahi nyɛla tiŋ' shɛli din zoori pam n-gari tinsi zaa din be [[West Africa]].<ref>{{cite web|url=https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/artikel.php?ID=270959|title=Tamale – West Africa’s Fastest Growing City|publisher=GhanaWeb|date=Sunday, 14 April 2013|language=English}}</ref><ref>{{cite web|url=https://population.mongabay.com/population/ghana/|title=Largest cities in Ghana|publisher=mongabay|language=English}}</ref> Tamalinima nyɛla ban nyee yo [[Pu'kparilim|pukparilim]], daabiligu n-lahi mali gumdi mibu mini kpakahili shitɔri<ref>{{Cite web|title=Tamale {{!}} Ghana {{!}} Britannica|url=https://www.britannica.com/place/Tamale-Ghana|access-date=2021-11-15|website=www.britannica.com|language=en}}</ref>. Pal' daa yila [[Kumahi]] n-kpa yaɣili ŋɔ n-ti gari [[Tamali]] tiŋ' puuni n-chaŋ [[Bolgatanga]], ka pal' chira yiri wulimpuɣili ni wulimluɣili na n-ti tuɣili. Ka [[Airport]] gba beni.[[Tamali]] nyɛla din zooi [[musuliminima|musulinima]] ka di zuɣu che ka jiŋa kalinli zooi tiŋa maa ni. Jiŋa kamani; [[Afa Ajura]] Jiŋli (Ambariyyah jiŋli), Amadiyyah jiŋli, Zaamiɣu jiŋli [[(Central Mosque)]] ni [[Afa Basha]] jiŋli (Nuuria mosque) n-ti pahi Mal-haliya jiŋli ([[Afa Issah Bello]]) nyɛla niriba pam ni mi. [[Tamali]] mali zuliya balibu pam amaa [[Dagbamba]] n-galisi pam n-gari balli kam ban be Tamali<ref>{{Cite book|last=Eades|first=Jeremy Seymour|url=https://books.google.com.gh/books?id=IjlzSYnAKdQC&printsec=frontcover&dq=history+of+Tamale,+Ghana&hl=en&sa=X&redir_esc=y#v=onepage&q=history%20of%20Tamale,%20Ghana&f=false|title=Strangers and Traders: Yoruba Migrants, Markets, and the State in Northern Ghana|date=1994|publisher=Africa World Press|isbn=978-0-86543-420-2|language=en}}</ref>. == Taarihi == [[Tamali]] bɛla [[Ghana]] tudu polo, ka lahi za [[Ghana]] Tiŋzuɣiri ata sunsuuni tum kurumbuna saha. Di bala daansi ni [[Savannah Region]], [[Upper West Region]] ni [[North East Region]]. [[Vihigu]] wuhuya ni [[Tamali]] lɛbigimsim biɛɣukulo puuni n-galisi gari tiŋ kam [[West Africa]] zaa. Vihigu lahi wuhuya ni daabiligu, kɔhimma ni damma lahi zooya pam [[Tamali]]. [[Tamali]] mali nanima pam, bɛ zuɣulana n-nyɛ Gukpe-naa. Gukpɛɣu mali tiŋkpansi pam ka lɛbigimsim paari di zaa<ref>{{Cite book|last=Bellwood-Howard|first=Imogen|url=https://books.google.com.gh/books?id=c-mpCgAAQBAJ&printsec=frontcover&dq=Tamale,+Ghana&hl=en&sa=X&redir_esc=y#v=onepage&q=Tamale,%20Ghana&f=false|title=Characteristics of Urban and Peri-urban Agriculture in West Africa: Results of an Exploratory Survey Conducted in Tamale (Ghana) and Ouagadougou (Burkina Faso)|last2=Häring|first2=Volker|last3=Karg|first3=Hanna|last4=Roessler|first4=Regina|last5=Schlesinger|first5=Johannes|last6=Shakya|first6=Martina|date=2015-10-06|publisher=International Water Management Institute (IWMI)|isbn=978-92-9090-821-0|language=en}}</ref><ref>{{Cite book|last=Bening|first=R. Bagulo|url=https://books.google.com.gh/books?id=6nKcAAAAMAAJ&q=history+of+Tamale,+Ghana&dq=history+of+Tamale,+Ghana&hl=en&sa=X&redir_esc=y|title=A History of Education in Northern Ghana, 1907-1976|date=1990|publisher=Ghana Universities Press|isbn=978-9964-3-0215-3|language=en}}</ref>. == Go n-gili == [[Tamali]] mali alepile paaki ti tali ka di bi waɣa ni [[Tamali]] tiŋpuuni. Alepile paaki ŋɔ n-zani ti tudu yaɣa ŋɔ zaa. Di mali alepilenima ka bɛ chani [[Ankara]], ka lahi mali alepilenima ka bɛ yiri Ankara kanna [[Tamali]]. Alepilenima ŋɔ shɛŋa n-nyɛ * [[African World Airlines|Africa World Airlines]] * [[Passion Airlines]] [[Tamali]] lahi mali lɔra bee loorinima kpɛbu shee, ka a yi yɛn go n-chaŋ [[Ghana]] tiŋzuɣu n-nya a ni tooi nya di loori ka di bi muɣisi a. [[Tamali]] mali lɔra ka di kuni tiŋsi kamani [[Ankara]], Kumahi, [[Sunyani]], [[Tema]], [[Cape Coast]],[[Takoradi]], Ho, [[Bolgatanga]], [[Wa]], ni tiŋ shɛŋa din pahi. Loori teesanima shɛŋa n-nyɛ [[Metro Mass teesa]], [[Bus Stop]], [[Saŋkpaɣala teesa]], [[VVIP Legion]], [[Taxi Rank]], [[Abaabu teesa|Abaabuu teesa]]. Binshɛŋa nira ni ni tooi zaŋ n-gili [[Tamali]] n nyɛ; '''[[Yellow Yellow]]''': Di nyɛla cheche buɣim din nyɛ nabaata shɛli din ʒiri niriba anahi di puuni. Di yi ti niŋ ka daadama galisim paai niriba ayɔbu di puuni, bee n-yaɣi niriba anahi, din ŋuna di kpuɣimi yaɣi maa. Di kamanima zooya pam kamani; zaɣ' piɛlli, zaɣ' dozim, zaɣ' ʒee, zaɣ' sabinli, zaɣ' vakahili ni din pahi. '''Teezini (Taxi):''' Di nyɛla loori saɣisinli n-kpuɣiri niriba anahi m-pahi ŋun duhiri maa zuɣu anu. == Mabi' Tinsi == [[Tamali]] mali mabiligu ni zɔsimli zaŋ chaŋ tiŋsi din be tiŋduya ni polo. Lala tiŋsi maa n nye: * Louisville, Kentucky din be [[United State of America]] la. * Fada N'gourma din be [[Burkina Faso]] tiŋ gbani la. * Commune II Niamey din be [[Niger]] tiŋgbani == Shikuru baŋsim == Tamali nyɛla din nyɛ baŋsim bɔbu shee n-ti sokam. Di mali karimbanima karinzɔŋ kara, shikuru bihi kura shikuruti nti pahi m mayaankalɛhi shikuruti. Tamali shikuruti galisim paagi 742 ka di puuni 94 n-nyɛ malaankalɛhi shikuruti, 304 primari shikuruti, 112 JHS shikuruti ni 14 SHS shikuruti. Tamali lahi mali nuuni tuumbaŋsim bɔhinbu shikuruti ka a ni tooi bɔhim baŋsim balibu kam n-di anfaani sɔhibiɛɣuni. :''Krimmin pahi: [[Tamali shikuruti]]'' == Ninvuɣu gahinda == * [[Mahamudu Bawumia]], bɛ dɔɣi o la yuuni 1963 ka o nyɛ tiŋgbani zuɣulaampaa nti Nana Akufu Addo ka lahi nyɛ siyaasa nira. * [[Haruna Iddrisu]] bɛ dɔɣi o la yuuni 1970 ka o nyɛ jintɔra zaŋ ti Tamale-South piibupiibu yaɣili n-lahi nyɛ toondana n-ti jintɔriba ban bi galisi jina duu.<ref>{{Cite web|title=Parliament of Ghana|url=https://www.parliament.gh/mps?mp=231|access-date=2021-11-16|website=www.parliament.gh}}</ref> * [[Ibrahim Basha|Sheikh Bayaan Ibrahim Basha]] * [[Alhassan Yahaya Seini]], alikaalimi mini legal aid kpɛma. * [[Mubarak Wakaso]], yuuni 1990 ka bɛ dɔɣi o ka o nyɛ boliŋmɛri baŋda.<ref>{{Cite web|title=Mubarak Wakaso, Biography|url=https://mobile.ghanaweb.com/person/Mubarak-Wakaso-5323|access-date=2021-11-16|website=mobile.ghanaweb.com}}</ref> * [[Abdul Majeed Waris]], bɛ dɔɣi o la yuuni 1991 ka o nyɛ boliŋmɛra.<ref>{{Cite web|title=Abdul Majeed Waris, Biography|url=https://mobile.ghanaweb.com/person/Abdul-Majeed-Waris-5356|access-date=2021-11-16|website=mobile.ghanaweb.com}}</ref> * [[Fancy Gadam]], yiliyiina ka bɛ dɔɣi o yuuni 1988. * [[Saeed Abubakr Zakaria|Saeed Abubakar Zakaria]]. *[[Abdul Rahman Baba]], o nyɛla bɔli'ŋmɛra, bɛ dɔɣi la yuuni 1994 silimin gɔli July daa baa ayi dali == Tuma == Tuun'shɛŋa Tamali nim ni zooi kabi tumda n-nyɛ kpaluu tuma, teela, ni fita tali. Din lahi pahi n-nyɛ macheligu, nakɔhigu, daabiligu, tanmɛbo, kaapinta tuma, weera tuma, peenta tuma, anfooni yaabu tuma, kperigu kperibu tuma, bindira kɔhibu, loori duhibu tuma ni pukparilim<ref>{{Cite book|last=MacGaffey|first=Wyatt|url=https://books.google.com.gh/books?id=6MQ-5Elyg2kC&printsec=frontcover&dq=history+of+Tamale,+Ghana&hl=en&sa=X&ved=2ahUKEwiRxLXIz5v1AhXMCuwKHXLTAUwQ6AF6BAgKEAI#v=onepage&q=history%20of%20Tamale,%20Ghana&f=false|title=Chiefs, Priests, and Praise-singers: History, Politics, and Land Ownership in Northern Ghana|date=2013|publisher=University of Virginia Press|isbn=978-0-8139-3386-3|language=en}}</ref>. == Dahi din be Tamali tingbani == Tamali nyɛla tiŋ shɛli din mali dahi pam, Dahi maa shɛŋa n-nyɛ; * Tamali Dakurili li *Abaaboo daa *Picona daa *Lamashaɣu daa<ref>{{Cite web|title=Tamale central market, Ghana {{!}} Africa, Ghana, African life|url=https://www.pinterest.com/pin/382806037065419686/|access-date=2021-11-16|website=www.pinterest.com|language=en}}</ref> *Kakpaɣiyili daa *Guu daa (niɣi daa) *Kalpohin daa *Kukuo daa * == Piibupiibu jintɔri yaɣa din be Tamali == Tamali nyɛla tiŋ shɛli din mali piibupiibu yaɣa anahi; ŋan nima n-nyɛ: # [[Tamali Central]] piibupiibu yaɣili # [[Tamali North]] piibupiibu yaɣili # [[Sagnarigu]] piibupiibu yaɣili<ref>{{Cite web|title=Parliament of Ghana|url=https://www.parliament.gh/mps?mp=233|access-date=2021-11-16|website=www.parliament.gh}}</ref> # [[Tamale South Constituency|Tamali South]] piibupiibu yaɣili # == Lahibali wuligibu teesa tuma duri == Biɛɣu kulo kam Tamali tingbani lahibaya tuma duri kuli pahirimi, Lahibaya teesanima ŋɔ pula buyi, walansi (Radio) teesanima mini ninliha kpanjɔɣu (TV) teesanima. '''TV teesa''' shɛŋa din be Tamali n-nyɛ; # Sagani TV # NTV # Zaa TV # Might TV. '''Radio teesa''' shɛŋa din be Tamali n-nyɛ; # Fiila FM 89.3 Mhz # Radio Savanna 91.3 Mhz # Zaa Radio 99.3 Mhz # Bishara Radio 97.7 Mhz # Justice FM 98.5 Mhz # Diamond 93.7 Mhz # North Star 92.1 Mhz # Radio Tamale 91.7 Mhz #Kesmi FM 107.1&nbsp;MHz #Neesim FM 100.1&nbsp;MHz #Suhupiɛlli Radio 103.3&nbsp;MHz #Gbangu FM 97.3&nbsp;MHz #Amana Radio 96.3&nbsp;MHz #123 Radio 99.7&nbsp;MHz #ABC Radio 100.9&nbsp;MHz #Angel FM 96.9&nbsp;MHz #Dagban Radio 102.5 #Kingdom Fm #Tawasul FM 95.7 == Pal' dahi din be Tamali == * Tamali zaŋ chaŋ [[Bolgatanga|Bolga]] palli * Tamali zaŋ chaŋ [[Kumahi|Kumasi]] palli * Tamali zaŋ chaŋ [[Salaga]] palli * Tamali zaŋ chaŋ [[Naya]] (Yendi) palli *Tamali zaŋ chaŋ [[Nantɔŋ|Nanton]] palli *Aboabo zaŋ chaŋ [[Nyohini]] palli *Aboabo zaŋ chaŋ [[Choggu]] palli *Tamali zaŋ chaŋ Daboya palli *Tamali zaŋ chaŋ Kumbungu palli *Tamali zaŋ chaŋ [[Tolon]] palli == Foŋdi mini tiŋkpaŋsi == Tamali bɔba pula bu nahi zuƔu. Bɔba maa n-nyɛ Tamali-north constituency, Tamali-south constituency, Tamali-central constituency n-ti pahi Sagnarigu constituency. Foŋdi mini tiŋkpaŋsi ŋan be constituency nim ŋɔ ni shɛŋa n-nyɛ [[Lamashaɣu]], [[Jisonaayili]], [[Banvum|Banvim]], [[Yapalisi]], Katariga, Gumbihini, Chaŋli, Ni din kam kpalim. : ''Yulimi [[Tamale foŋdi mini tiŋkpaŋsi]] zaa kpɛ'' == Dundɔŋni Gomnanti == Tamali mali la gominanti kpeen' so bɛ ni boli meyor la ka meyor maa sani yaa pam nyɛla din be o nuu ni ka o tumdi zaani [[gominanti]]. Mayor maa nyɛla [[Ghana]] tiŋgbani zuɣulana ni pii so ka o lee kuna ka kaansili (council) kpamba  ti saɣi ti o. Tɔ amaa punpɔŋɔ salo ban be Tamali yɛliya ni di tu ni di yi pa nyɛla salo zaa  piibu din yɛn kpaŋsi o kpamli maa ka che n-ti li dariza. Punpɔŋɔ Tamali mayor nyɛla [[Sule Salifu|Hon. Sule Salifu]].<ref>{{Cite web|title=I will consult broadly - New Mayor of Tamale - MyJoyOnline.com|url=https://www.myjoyonline.com/i-will-consult-broadly-new-mayor-of-tamale/|access-date=2021-11-15|website=www.myjoyonline.com|language=en-US}}</ref> maa nyɛla din zani ti dundɔŋ ni jintɔri duu (local Parliament) ka lahi zani ti dundɔŋ ni kpamba (local executive). == Dundɔŋni Gɔmnanti Kura == #Hon Sule Salifu == Saha Taɣibu Tamali puuni == Tamali mali la shɛɣini mini wuuni yuuni kam puuni, ka di be koppen's climate pubu ni. Tamali saa piini la silimin goli [[April]] hali ti kpa [[September]] bee [[October]] ka di yaa be [[July]] mini [[August]] ni. Wuuni mi piini la silimin gɔli November nti kpe April Piligu. Tamali mali la saha di baa ayi yuuni kam puuni. Dini n nyɛ '''Siɣili Saha''' Siɣili saha ka pukpariba gbandi ni bi kɔ. Saha ŋɔ, saa pilindi la mibu. Saa piligiri la silimin gɔli [[April]] zaŋ chaŋ silimin gɔli [[June]], di saha pukpariba kɔya ka biri bimbira ka shaɣu naan shɛi. Shaɣu shɛɛri la silimin gɔli [[July]] hali ni silimin gɔli [[September]] sunsuuni. '''Wuuni Saha''' Saha ŋɔ ka pukpariba kpuɣiri bindira. Wuuni pilindi la silimin gɔli [[October]] saha zaŋ hali ni silimin gɔli [[April]]. Di pilindimi ni wuntaŋ yaɣi yaɣi saha din gbai silimin gɔli [[October]] haali ni silimin gɔli [[December]] sunsuuni, ka kikaa mi dɛi hali ni silimin gɔli [[March]]. Din saha walugu gba dɛɛi n zaŋ kpɛ siɣili saha.<ref>{{Cite web|title=University for Development Studies, Tamale, Ghana {{!}} Climate Change and Food Security - Academia.edu|url=https://universityfordevelopmentstudies.academia.edu/Departments/Climate_Change_and_Food_Security/Documents|access-date=2021-11-16|website=universityfordevelopmentstudies.academia.edu}}</ref> Wuuni saha nyɛla tankpagbuligu ni tooi zooi pam ka di nyɛla mori mini tihi zaa kuumi. <center> {{Weather box |location = Tamale |single line = Yes |metric first = Yes |Jan record high C = 40.0 |Feb record high C = 41.5 |Mar record high C = 42.7 |Apr record high C = 42.8 |May record high C = 40.2 |Jun record high C = 37.8 |Jul record high C = 35.6 |Aug record high C = 35.4 |Sep record high C = 34.8 |Oct record high C = 38.2 |Nov record high C = 39.2 |Dec record high C = 38.6 |year record high C = 42.8 |Jan high C = 35.4 |Feb high C = 36.9 |Mar high C = 37.1 |Apr high C = 35.4 |May high C = 33.6 |Jun high C = 31.1 |Jul high C = 29.8 |Aug high C = 29.2 |Sep high C = 29.9 |Oct high C = 32.2 |Nov high C = 34.8 |Dec high C = 34.9 |year high C = 33.4 |Jan mean C = 27.9 |Feb mean C = 30.1 |Mar mean C = 30.9 |Apr mean C = 29.8 |May mean C = 28.6 |Jun mean C = 26.8 |Jul mean C = 26.0 |Aug mean C = 25.8 |Sep mean C = 25.9 |Oct mean C = 27.3 |Nov mean C = 28.2 |Dec mean C = 27.5 |year mean C = 27.9 |Jan low C = 20.4 |Feb low C = 22.8 |Mar low C = 24.6 |Apr low C = 24.6 |May low C = 23.6 |Jun low C = 22.5 |Jul low C = 22.1 |Aug low C = 21.9 |Sep low C = 21.8 |Oct low C = 21.9 |Nov low C = 21.6 |Dec low C = 20.3 |year low C = 22.3 |Jan record low C = 15.0 |Feb record low C = 16.1 |Mar record low C = 18.9 |Apr record low C = 19.4 |May record low C = 18.9 |Jun record low C = 18.9 |Jul record low C = 18.3 |Aug record low C = 18.9 |Sep record low C = 18.9 |Oct record low C = 18.9 |Nov record low C = 16.1 |Dec record low C = 13.9 |year record low C = 13.9 |precipitation colour = green |Jan precipitation mm = 4 |Feb precipitation mm = 12 |Mar precipitation mm = 48 |Apr precipitation mm = 88 |May precipitation mm = 112 |Jun precipitation mm = 146 |Jul precipitation mm = 142 |Aug precipitation mm = 198 |Sep precipitation mm = 231 |Oct precipitation mm = 92 |Nov precipitation mm = 14 |Dec precipitation mm = 3 |year precipitation mm = 1090 |unit precipitation days = 0.3 mm |Jan precipitation days = 1 |Feb precipitation days = 1 |Mar precipitation days = 4 |Apr precipitation days = 7 |May precipitation days = 10 |Jun precipitation days = 12 |Jul precipitation days = 13 |Aug precipitation days = 15 |Sep precipitation days = 19 |Oct precipitation days = 12 |Nov precipitation days = 2 |Dec precipitation days = 1 |year precipitation days = 97 |Jan humidity = 27 |Feb humidity = 32 |Mar humidity = 45 |Apr humidity = 61 |May humidity = 70 |Jun humidity = 77 |Jul humidity = 80 |Aug humidity = 79 |Sep humidity = 80 |Oct humidity = 74 |Nov humidity = 59 |Dec humidity = 40 |year humidity = 60 |Jan sun = 266.6 |Feb sun = 237.3 |Mar sun = 251.1 |Apr sun = 231.0 |May sun = 248.0 |Jun sun = 204.0 |Jul sun = 161.2 |Aug sun = 139.5 |Sep sun = 156.0 |Oct sun = 260.4 |Nov sun = 282.0 |Dec sun = 272.8 |year sun = |Jand sun = 8.6 |Febd sun = 8.4 |Mard sun = 8.1 |Aprd sun = 7.7 |Mayd sun = 8.0 |Jund sun = 6.8 |Juld sun = 5.2 |Augd sun = 4.5 |Sepd sun = 5.2 |Octd sun = 8.4 |Novd sun = 9.4 |Decd sun = 8.8 |yeard sun = 7.4 |source 1 = [[Deutscher Wetterdienst]]<ref name = DWD> {{cite web | url = http://www.dwd.de/DWD/klima/beratung/ak/ak_654180_kt.pdf | title = Klimatafel von Tamales / Ghana | work = Baseline climate means (1961-1990) from stations all over the world | publisher = Deutscher Wetterdienst | language = de | access-date = 18 October 2016}}</ref> }} </center> == Feera duri din be Tamali == Tamali nyɛla din mali feera duri pam, ka di pam nyɛla ban kpuɣiri tumtumdiba n niŋdi dinni. Di shɛŋa n-nyɛ Anashaara Tiles, Malitima n-ti pahi Wun-nam company Ltd. : ''Krimmin pahi: [[Tamale feera duri]]'' == Banki tuma duri == Tamali nyɛla tiŋ sheli Banki tuma duri ni zooi pam, shɛŋa nyɛla Gomnanti ni su shɛli ka shɛŋa nyɛ salinima gba ni su shɛli. Banki shɛŋa din be Tamali n-nyɛ [[Ghana Commercial Bank Ltd]] (GCB)<ref>{{Cite web|title=Banks companies in Tamale, Ghana - Page 1 - GhPlaces|url=https://ghplaces.com/Tamale/list/banks/c-884-273-1|access-date=2021-11-17|website=ghplaces.com}}</ref>, [[National Investment Bank]] ni [[Zenith Bank]]. : ''Karimmi pahi: [[Tamale banki tuma duri]]'' == Alepile paaki == Alepile paaki nyɛla bɛ ni daa zali ka di yabili nyɛ din kpaŋsiri linjimanima tuma [[dunia]] tɔbu shɛli din daa ŋme m-pahiri ayi la saha (World War II). [[Matuuka yiɣirigu]] lubu shee polo daa nyɛla bɛ ni bɔ shɛli Nyohini, kamani maali ayi Nuzaa Tamali yaɣili December,1940<ref>{{Cite web|title=Tamale Airport – GACL|url=https://www.gacl.com.gh/tamale-airport/|access-date=2021-11-15|language=en}}</ref>. Tuuli Gomnanti zaŋ ti Ghana tingbani daa dihi o nuu gbana zuɣu ni bɛ mɛ airport shɛli din nyɛ din ni tooi yi Dunia luɣili kam ni di zaŋ zali [[linjimanima]] maali pinyini Tamali wulimpuhili ni di zaŋ baŋsi di sochibisi zaashee/anfaani.<ref>{{Citation|title=Tamale Airport|date=2021-10-31|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Tamale_Airport&oldid=1052898804|work=Wikipedia|language=en|access-date=2021-11-15}}</ref> Di ni daa pili viɛnyɛla maa zuɣu, di daa ti chemi zali ni bɛ ni daa ŋme m-paai gomnanti di saha maa yuuni 1996 la. == Alaafee tuma duri == Tamali nyɛla tiŋ shɛli din mali alaafee tuma duri pam, di shɛŋa n-nyɛ; # KABSAD Scientific Hospital # Kalpohini Health Centre # Bagabaga CHPS Zone # Tamale West Hospital<ref>{{Cite web|title=Tamale West Hospital • Hospitals - Public • Tamale, Tamale|url=https://www.medpages.info/sf/index.php?page=organisation&orgcode=301633|access-date=2021-11-19|website=www.medpages.info}}</ref> # Tamale Central Hospital<ref>{{Cite web|title=Ghanahospitals.org|url=http://www.ghanahospitals.org/regions/district_facilities.php?r=northern&d=tamale%20municipal|access-date=2021-11-19|website=www.ghanahospitals.org}}</ref> # [[Lahabali kɔligu:Tamale Teaching Hospital 18.jpg|thumb|Tamale Teaching Hospital]]Tamale Teaching Hospital<ref>{{Cite web|title=Hospitals in Tamale: List of Health Facilities in Northern Region - Contact Details - YellGh.com|url=https://yellgh.com/hospitals-in-tamale-list-of-health-facilities-in-northern-region/|access-date=2021-11-19|language=en-GB}}</ref> # Bilpiela Health Centre #Kpanvo CHPS Zone #Vittin RCH #Malshegu CHPS Zone #Garizegu CHPS Zone #Lahagu CHPS #DUNGU CHPS ZONE #Habanna Medical Center #Rabito Clinic #God's care community hospital<ref>{{Cite web|title=God Cares Community Hospital, Northern|url=https://vymaps.com/GH/God-Cares-Community-Hospital-O6644165408/|access-date=2021-11-19|website=vymaps.com}}</ref> #Nyohini clinic #Gbambaya clinic #Marshal Medical Centre Limited #Mansusu Clinic and Diagnostic Centre #St Lucy Polyclinic == Tuunshɛŋa din na tumda == * * * [[Tamale interchange]] din saɣi naabu kaman vaabu pihinii pubu kobgi puuni. Tahama beni n wuhi ni tuma ŋɔ nyɛla din yɛn naai yuuni 2021 bahigu.<ref>{{Cite web|last=Bureau|first=Communications|title=Tamale Interchange 80% Complete; Tamale-Daboya Road To Be Completed In November 2023|url=https://presidency.gov.gh/index.php/briefing-room/news-style-2/1980-tamale-interchange-80-complete-tamale-daboya-road-to-be-completed-in-november-2023|access-date=2021-11-15|website=presidency.gov.gh|language=en-gb}}</ref> * Tamale International Airport phase two la nyɛla beni na tumdi shɛli. * Vitting Harbour & Mall * == Saamba Du' gbɛra == 1. Picona Hotel 2. Radarch Lodge and Conference Centre 3. Miricha Hotel 4. Nim Avenue 5. Modern City Hotel 6. Sabonkudi estates 7. Regal hotel 8. Target Hills hotel 9. Pioneer lodge 10. B Sheini hotel 11. Naat guesthouse 12. Ganaa hotel 13. Global dream hotel 14. Mariam hotel 15. Walji lodge == Anfoonima == <gallery mode="packed" widths="150" heights="200"> Lahabali kɔligu:Road, Tamale.jpg|<center>Tamali palli</center> Lahabali kɔligu:Highway, Tamale.jpg|<center>Tamali palli daa</center> Lahabali kɔligu:Stadium tamale2.jpg|<center>Tamali yiɣi jam paaki</center> Lahabali kɔligu:Tamale fashion week 2020 2.jpg|<center>Tamale fashion week</center> Lahabali kɔligu:Agriculture Factory, Tamale.jpg|<center>Agriculture Factory in Tamale</center> Lahabali kɔligu:Tamale Teaching Hospital 4.jpg|<center>[[Tamale Teaching Hospital|Tamali ashipti titali]]</center> Lahabali kɔligu:Tamale Airport, Northern Ghana.jpg|<center>Alapele paaki</center> Lahabali kɔligu:Aboabo-market Tamale.jpg|<center>Abaaboo daa</center> Lahabali kɔligu:Tamale Central.jpg|<center>Tamali sunsuuni</center> </gallery> == Kundivihira == <references responsive="" /> [[Pubu:Ghana bɔba tinzuɣa]] [[Pubu:C-Class]] [[Pubu:Tiŋsi]] [[Pubu:Africa]] [[Pubu:Lahabaya zaa]] j74zt3vdegjcm7uxg8esebuv1uyy9yw 42717 42705 2022-08-16T08:56:28Z IDDRISU ABDUL-KADIR NINDOO 1815 /* Shikuru baŋsim */ Link wikitext text/x-wiki {{Databox}} {{C-Class}} '''Tamali''' n-nyɛ [[Northern Region|Northern region]] din be [[Ghana]] la tinzuɣu.<ref>{{cite web|url=http://www.tamale.climatemps.com/|title=Tamale Climate & Temperature|language=English|publisher=tamale.climatemps.com}}</ref> Saha ŋɔ [[Tamali]] nyɛla furila ni nyo n-kpa tiŋ' shɛli zaŋ chaŋ [[daabiligu]] polo West [[Africa]] yaɣili zaa. [[Suhudoo]] be [[Tamali]] ka mali tahama pam n-zaŋ ti [[daabihi.]] Tamalinima biɛh' suŋ ni saamba gbubibu polo nyɛla sokam ni di shɛhira ka lahi kpaŋsiri zosimli. [[Tamali]] m-pahi tiŋ' kara dibaata din galisi [[Ghana]]<ref>{{Cite web|title=Tamale – Travel guide at Wikivoyage|url=https://en.wikivoyage.org/wiki/Tamale|access-date=2021-11-15|website=en.wikivoyage.org|language=en}}</ref>. Ninvuɣ' biɛlim kamani 950,124 m-be [[Tamali]]. Di lahi nyɛla tiŋ' shɛli din zoori pam n-gari tinsi zaa din be [[West Africa]].<ref>{{cite web|url=https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/artikel.php?ID=270959|title=Tamale – West Africa’s Fastest Growing City|publisher=GhanaWeb|date=Sunday, 14 April 2013|language=English}}</ref><ref>{{cite web|url=https://population.mongabay.com/population/ghana/|title=Largest cities in Ghana|publisher=mongabay|language=English}}</ref> Tamalinima nyɛla ban nyee yo [[Pu'kparilim|pukparilim]], daabiligu n-lahi mali gumdi mibu mini kpakahili shitɔri<ref>{{Cite web|title=Tamale {{!}} Ghana {{!}} Britannica|url=https://www.britannica.com/place/Tamale-Ghana|access-date=2021-11-15|website=www.britannica.com|language=en}}</ref>. Pal' daa yila [[Kumahi]] n-kpa yaɣili ŋɔ n-ti gari [[Tamali]] tiŋ' puuni n-chaŋ [[Bolgatanga]], ka pal' chira yiri wulimpuɣili ni wulimluɣili na n-ti tuɣili. Ka [[Airport]] gba beni.[[Tamali]] nyɛla din zooi [[musuliminima|musulinima]] ka di zuɣu che ka jiŋa kalinli zooi tiŋa maa ni. Jiŋa kamani; [[Afa Ajura]] Jiŋli (Ambariyyah jiŋli), Amadiyyah jiŋli, Zaamiɣu jiŋli [[(Central Mosque)]] ni [[Afa Basha]] jiŋli (Nuuria mosque) n-ti pahi Mal-haliya jiŋli ([[Afa Issah Bello]]) nyɛla niriba pam ni mi. [[Tamali]] mali zuliya balibu pam amaa [[Dagbamba]] n-galisi pam n-gari balli kam ban be Tamali<ref>{{Cite book|last=Eades|first=Jeremy Seymour|url=https://books.google.com.gh/books?id=IjlzSYnAKdQC&printsec=frontcover&dq=history+of+Tamale,+Ghana&hl=en&sa=X&redir_esc=y#v=onepage&q=history%20of%20Tamale,%20Ghana&f=false|title=Strangers and Traders: Yoruba Migrants, Markets, and the State in Northern Ghana|date=1994|publisher=Africa World Press|isbn=978-0-86543-420-2|language=en}}</ref>. == Taarihi == [[Tamali]] bɛla [[Ghana]] tudu polo, ka lahi za [[Ghana]] Tiŋzuɣiri ata sunsuuni tum kurumbuna saha. Di bala daansi ni [[Savannah Region]], [[Upper West Region]] ni [[North East Region]]. [[Vihigu]] wuhuya ni [[Tamali]] lɛbigimsim biɛɣukulo puuni n-galisi gari tiŋ kam [[West Africa]] zaa. Vihigu lahi wuhuya ni daabiligu, kɔhimma ni damma lahi zooya pam [[Tamali]]. [[Tamali]] mali nanima pam, bɛ zuɣulana n-nyɛ Gukpe-naa. Gukpɛɣu mali tiŋkpansi pam ka lɛbigimsim paari di zaa<ref>{{Cite book|last=Bellwood-Howard|first=Imogen|url=https://books.google.com.gh/books?id=c-mpCgAAQBAJ&printsec=frontcover&dq=Tamale,+Ghana&hl=en&sa=X&redir_esc=y#v=onepage&q=Tamale,%20Ghana&f=false|title=Characteristics of Urban and Peri-urban Agriculture in West Africa: Results of an Exploratory Survey Conducted in Tamale (Ghana) and Ouagadougou (Burkina Faso)|last2=Häring|first2=Volker|last3=Karg|first3=Hanna|last4=Roessler|first4=Regina|last5=Schlesinger|first5=Johannes|last6=Shakya|first6=Martina|date=2015-10-06|publisher=International Water Management Institute (IWMI)|isbn=978-92-9090-821-0|language=en}}</ref><ref>{{Cite book|last=Bening|first=R. Bagulo|url=https://books.google.com.gh/books?id=6nKcAAAAMAAJ&q=history+of+Tamale,+Ghana&dq=history+of+Tamale,+Ghana&hl=en&sa=X&redir_esc=y|title=A History of Education in Northern Ghana, 1907-1976|date=1990|publisher=Ghana Universities Press|isbn=978-9964-3-0215-3|language=en}}</ref>. == Go n-gili == [[Tamali]] mali alepile paaki ti tali ka di bi waɣa ni [[Tamali]] tiŋpuuni. Alepile paaki ŋɔ n-zani ti tudu yaɣa ŋɔ zaa. Di mali alepilenima ka bɛ chani [[Ankara]], ka lahi mali alepilenima ka bɛ yiri Ankara kanna [[Tamali]]. Alepilenima ŋɔ shɛŋa n-nyɛ * [[African World Airlines|Africa World Airlines]] * [[Passion Airlines]] [[Tamali]] lahi mali lɔra bee loorinima kpɛbu shee, ka a yi yɛn go n-chaŋ [[Ghana]] tiŋzuɣu n-nya a ni tooi nya di loori ka di bi muɣisi a. [[Tamali]] mali lɔra ka di kuni tiŋsi kamani [[Ankara]], Kumahi, [[Sunyani]], [[Tema]], [[Cape Coast]],[[Takoradi]], Ho, [[Bolgatanga]], [[Wa]], ni tiŋ shɛŋa din pahi. Loori teesanima shɛŋa n-nyɛ [[Metro Mass teesa]], [[Bus Stop]], [[Saŋkpaɣala teesa]], [[VVIP Legion]], [[Taxi Rank]], [[Abaabu teesa|Abaabuu teesa]]. Binshɛŋa nira ni ni tooi zaŋ n-gili [[Tamali]] n nyɛ; '''[[Yellow Yellow]]''': Di nyɛla cheche buɣim din nyɛ nabaata shɛli din ʒiri niriba anahi di puuni. Di yi ti niŋ ka daadama galisim paai niriba ayɔbu di puuni, bee n-yaɣi niriba anahi, din ŋuna di kpuɣimi yaɣi maa. Di kamanima zooya pam kamani; zaɣ' piɛlli, zaɣ' dozim, zaɣ' ʒee, zaɣ' sabinli, zaɣ' vakahili ni din pahi. '''Teezini (Taxi):''' Di nyɛla loori saɣisinli n-kpuɣiri niriba anahi m-pahi ŋun duhiri maa zuɣu anu. == Mabi' Tinsi == [[Tamali]] mali mabiligu ni zɔsimli zaŋ chaŋ tiŋsi din be tiŋduya ni polo. Lala tiŋsi maa n nye: * Louisville, Kentucky din be [[United State of America]] la. * Fada N'gourma din be [[Burkina Faso]] tiŋ gbani la. * Commune II Niamey din be [[Niger]] tiŋgbani == Shikuru baŋsim == [[Tamali]] nyɛla din nyɛ baŋsim bɔbu shee n-ti sokam. Di mali karimbanima karinzɔŋ kara, shikuru bihi kura shikuruti nti pahi m mayaankalɛhi shikuruti. Tamali shikuruti galisim paagi 742 ka di puuni 94 n-nyɛ malaankalɛhi shikuruti, 304 primari shikuruti, 112 JHS shikuruti ni 14 SHS shikuruti. Tamali lahi mali nuuni tuumbaŋsim bɔhinbu shikuruti ka a ni tooi bɔhim baŋsim balibu kam n-di anfaani sɔhibiɛɣuni. :''Krimmin pahi: [[Tamali shikuruti]]'' == Ninvuɣu gahinda == * [[Mahamudu Bawumia]], bɛ dɔɣi o la yuuni 1963 ka o nyɛ tiŋgbani zuɣulaampaa nti Nana Akufu Addo ka lahi nyɛ siyaasa nira. * [[Haruna Iddrisu]] bɛ dɔɣi o la yuuni 1970 ka o nyɛ jintɔra zaŋ ti Tamale-South piibupiibu yaɣili n-lahi nyɛ toondana n-ti jintɔriba ban bi galisi jina duu.<ref>{{Cite web|title=Parliament of Ghana|url=https://www.parliament.gh/mps?mp=231|access-date=2021-11-16|website=www.parliament.gh}}</ref> * [[Ibrahim Basha|Sheikh Bayaan Ibrahim Basha]] * [[Alhassan Yahaya Seini]], alikaalimi mini legal aid kpɛma. * [[Mubarak Wakaso]], yuuni 1990 ka bɛ dɔɣi o ka o nyɛ boliŋmɛri baŋda.<ref>{{Cite web|title=Mubarak Wakaso, Biography|url=https://mobile.ghanaweb.com/person/Mubarak-Wakaso-5323|access-date=2021-11-16|website=mobile.ghanaweb.com}}</ref> * [[Abdul Majeed Waris]], bɛ dɔɣi o la yuuni 1991 ka o nyɛ boliŋmɛra.<ref>{{Cite web|title=Abdul Majeed Waris, Biography|url=https://mobile.ghanaweb.com/person/Abdul-Majeed-Waris-5356|access-date=2021-11-16|website=mobile.ghanaweb.com}}</ref> * [[Fancy Gadam]], yiliyiina ka bɛ dɔɣi o yuuni 1988. * [[Saeed Abubakr Zakaria|Saeed Abubakar Zakaria]]. *[[Abdul Rahman Baba]], o nyɛla bɔli'ŋmɛra, bɛ dɔɣi la yuuni 1994 silimin gɔli July daa baa ayi dali == Tuma == Tuun'shɛŋa Tamali nim ni zooi kabi tumda n-nyɛ kpaluu tuma, teela, ni fita tali. Din lahi pahi n-nyɛ macheligu, nakɔhigu, daabiligu, tanmɛbo, kaapinta tuma, weera tuma, peenta tuma, anfooni yaabu tuma, kperigu kperibu tuma, bindira kɔhibu, loori duhibu tuma ni pukparilim<ref>{{Cite book|last=MacGaffey|first=Wyatt|url=https://books.google.com.gh/books?id=6MQ-5Elyg2kC&printsec=frontcover&dq=history+of+Tamale,+Ghana&hl=en&sa=X&ved=2ahUKEwiRxLXIz5v1AhXMCuwKHXLTAUwQ6AF6BAgKEAI#v=onepage&q=history%20of%20Tamale,%20Ghana&f=false|title=Chiefs, Priests, and Praise-singers: History, Politics, and Land Ownership in Northern Ghana|date=2013|publisher=University of Virginia Press|isbn=978-0-8139-3386-3|language=en}}</ref>. == Dahi din be Tamali tingbani == Tamali nyɛla tiŋ shɛli din mali dahi pam, Dahi maa shɛŋa n-nyɛ; * Tamali Dakurili li *Abaaboo daa *Picona daa *Lamashaɣu daa<ref>{{Cite web|title=Tamale central market, Ghana {{!}} Africa, Ghana, African life|url=https://www.pinterest.com/pin/382806037065419686/|access-date=2021-11-16|website=www.pinterest.com|language=en}}</ref> *Kakpaɣiyili daa *Guu daa (niɣi daa) *Kalpohin daa *Kukuo daa * == Piibupiibu jintɔri yaɣa din be Tamali == Tamali nyɛla tiŋ shɛli din mali piibupiibu yaɣa anahi; ŋan nima n-nyɛ: # [[Tamali Central]] piibupiibu yaɣili # [[Tamali North]] piibupiibu yaɣili # [[Sagnarigu]] piibupiibu yaɣili<ref>{{Cite web|title=Parliament of Ghana|url=https://www.parliament.gh/mps?mp=233|access-date=2021-11-16|website=www.parliament.gh}}</ref> # [[Tamale South Constituency|Tamali South]] piibupiibu yaɣili # == Lahibali wuligibu teesa tuma duri == Biɛɣu kulo kam Tamali tingbani lahibaya tuma duri kuli pahirimi, Lahibaya teesanima ŋɔ pula buyi, walansi (Radio) teesanima mini ninliha kpanjɔɣu (TV) teesanima. '''TV teesa''' shɛŋa din be Tamali n-nyɛ; # Sagani TV # NTV # Zaa TV # Might TV. '''Radio teesa''' shɛŋa din be Tamali n-nyɛ; # Fiila FM 89.3 Mhz # Radio Savanna 91.3 Mhz # Zaa Radio 99.3 Mhz # Bishara Radio 97.7 Mhz # Justice FM 98.5 Mhz # Diamond 93.7 Mhz # North Star 92.1 Mhz # Radio Tamale 91.7 Mhz #Kesmi FM 107.1&nbsp;MHz #Neesim FM 100.1&nbsp;MHz #Suhupiɛlli Radio 103.3&nbsp;MHz #Gbangu FM 97.3&nbsp;MHz #Amana Radio 96.3&nbsp;MHz #123 Radio 99.7&nbsp;MHz #ABC Radio 100.9&nbsp;MHz #Angel FM 96.9&nbsp;MHz #Dagban Radio 102.5 #Kingdom Fm #Tawasul FM 95.7 == Pal' dahi din be Tamali == * Tamali zaŋ chaŋ [[Bolgatanga|Bolga]] palli * Tamali zaŋ chaŋ [[Kumahi|Kumasi]] palli * Tamali zaŋ chaŋ [[Salaga]] palli * Tamali zaŋ chaŋ [[Naya]] (Yendi) palli *Tamali zaŋ chaŋ [[Nantɔŋ|Nanton]] palli *Aboabo zaŋ chaŋ [[Nyohini]] palli *Aboabo zaŋ chaŋ [[Choggu]] palli *Tamali zaŋ chaŋ Daboya palli *Tamali zaŋ chaŋ Kumbungu palli *Tamali zaŋ chaŋ [[Tolon]] palli == Foŋdi mini tiŋkpaŋsi == Tamali bɔba pula bu nahi zuƔu. Bɔba maa n-nyɛ Tamali-north constituency, Tamali-south constituency, Tamali-central constituency n-ti pahi Sagnarigu constituency. Foŋdi mini tiŋkpaŋsi ŋan be constituency nim ŋɔ ni shɛŋa n-nyɛ [[Lamashaɣu]], [[Jisonaayili]], [[Banvum|Banvim]], [[Yapalisi]], Katariga, Gumbihini, Chaŋli, Ni din kam kpalim. : ''Yulimi [[Tamale foŋdi mini tiŋkpaŋsi]] zaa kpɛ'' == Dundɔŋni Gomnanti == Tamali mali la gominanti kpeen' so bɛ ni boli meyor la ka meyor maa sani yaa pam nyɛla din be o nuu ni ka o tumdi zaani [[gominanti]]. Mayor maa nyɛla [[Ghana]] tiŋgbani zuɣulana ni pii so ka o lee kuna ka kaansili (council) kpamba  ti saɣi ti o. Tɔ amaa punpɔŋɔ salo ban be Tamali yɛliya ni di tu ni di yi pa nyɛla salo zaa  piibu din yɛn kpaŋsi o kpamli maa ka che n-ti li dariza. Punpɔŋɔ Tamali mayor nyɛla [[Sule Salifu|Hon. Sule Salifu]].<ref>{{Cite web|title=I will consult broadly - New Mayor of Tamale - MyJoyOnline.com|url=https://www.myjoyonline.com/i-will-consult-broadly-new-mayor-of-tamale/|access-date=2021-11-15|website=www.myjoyonline.com|language=en-US}}</ref> maa nyɛla din zani ti dundɔŋ ni jintɔri duu (local Parliament) ka lahi zani ti dundɔŋ ni kpamba (local executive). == Dundɔŋni Gɔmnanti Kura == #Hon Sule Salifu == Saha Taɣibu Tamali puuni == Tamali mali la shɛɣini mini wuuni yuuni kam puuni, ka di be koppen's climate pubu ni. Tamali saa piini la silimin goli [[April]] hali ti kpa [[September]] bee [[October]] ka di yaa be [[July]] mini [[August]] ni. Wuuni mi piini la silimin gɔli November nti kpe April Piligu. Tamali mali la saha di baa ayi yuuni kam puuni. Dini n nyɛ '''Siɣili Saha''' Siɣili saha ka pukpariba gbandi ni bi kɔ. Saha ŋɔ, saa pilindi la mibu. Saa piligiri la silimin gɔli [[April]] zaŋ chaŋ silimin gɔli [[June]], di saha pukpariba kɔya ka biri bimbira ka shaɣu naan shɛi. Shaɣu shɛɛri la silimin gɔli [[July]] hali ni silimin gɔli [[September]] sunsuuni. '''Wuuni Saha''' Saha ŋɔ ka pukpariba kpuɣiri bindira. Wuuni pilindi la silimin gɔli [[October]] saha zaŋ hali ni silimin gɔli [[April]]. Di pilindimi ni wuntaŋ yaɣi yaɣi saha din gbai silimin gɔli [[October]] haali ni silimin gɔli [[December]] sunsuuni, ka kikaa mi dɛi hali ni silimin gɔli [[March]]. Din saha walugu gba dɛɛi n zaŋ kpɛ siɣili saha.<ref>{{Cite web|title=University for Development Studies, Tamale, Ghana {{!}} Climate Change and Food Security - Academia.edu|url=https://universityfordevelopmentstudies.academia.edu/Departments/Climate_Change_and_Food_Security/Documents|access-date=2021-11-16|website=universityfordevelopmentstudies.academia.edu}}</ref> Wuuni saha nyɛla tankpagbuligu ni tooi zooi pam ka di nyɛla mori mini tihi zaa kuumi. <center> {{Weather box |location = Tamale |single line = Yes |metric first = Yes |Jan record high C = 40.0 |Feb record high C = 41.5 |Mar record high C = 42.7 |Apr record high C = 42.8 |May record high C = 40.2 |Jun record high C = 37.8 |Jul record high C = 35.6 |Aug record high C = 35.4 |Sep record high C = 34.8 |Oct record high C = 38.2 |Nov record high C = 39.2 |Dec record high C = 38.6 |year record high C = 42.8 |Jan high C = 35.4 |Feb high C = 36.9 |Mar high C = 37.1 |Apr high C = 35.4 |May high C = 33.6 |Jun high C = 31.1 |Jul high C = 29.8 |Aug high C = 29.2 |Sep high C = 29.9 |Oct high C = 32.2 |Nov high C = 34.8 |Dec high C = 34.9 |year high C = 33.4 |Jan mean C = 27.9 |Feb mean C = 30.1 |Mar mean C = 30.9 |Apr mean C = 29.8 |May mean C = 28.6 |Jun mean C = 26.8 |Jul mean C = 26.0 |Aug mean C = 25.8 |Sep mean C = 25.9 |Oct mean C = 27.3 |Nov mean C = 28.2 |Dec mean C = 27.5 |year mean C = 27.9 |Jan low C = 20.4 |Feb low C = 22.8 |Mar low C = 24.6 |Apr low C = 24.6 |May low C = 23.6 |Jun low C = 22.5 |Jul low C = 22.1 |Aug low C = 21.9 |Sep low C = 21.8 |Oct low C = 21.9 |Nov low C = 21.6 |Dec low C = 20.3 |year low C = 22.3 |Jan record low C = 15.0 |Feb record low C = 16.1 |Mar record low C = 18.9 |Apr record low C = 19.4 |May record low C = 18.9 |Jun record low C = 18.9 |Jul record low C = 18.3 |Aug record low C = 18.9 |Sep record low C = 18.9 |Oct record low C = 18.9 |Nov record low C = 16.1 |Dec record low C = 13.9 |year record low C = 13.9 |precipitation colour = green |Jan precipitation mm = 4 |Feb precipitation mm = 12 |Mar precipitation mm = 48 |Apr precipitation mm = 88 |May precipitation mm = 112 |Jun precipitation mm = 146 |Jul precipitation mm = 142 |Aug precipitation mm = 198 |Sep precipitation mm = 231 |Oct precipitation mm = 92 |Nov precipitation mm = 14 |Dec precipitation mm = 3 |year precipitation mm = 1090 |unit precipitation days = 0.3 mm |Jan precipitation days = 1 |Feb precipitation days = 1 |Mar precipitation days = 4 |Apr precipitation days = 7 |May precipitation days = 10 |Jun precipitation days = 12 |Jul precipitation days = 13 |Aug precipitation days = 15 |Sep precipitation days = 19 |Oct precipitation days = 12 |Nov precipitation days = 2 |Dec precipitation days = 1 |year precipitation days = 97 |Jan humidity = 27 |Feb humidity = 32 |Mar humidity = 45 |Apr humidity = 61 |May humidity = 70 |Jun humidity = 77 |Jul humidity = 80 |Aug humidity = 79 |Sep humidity = 80 |Oct humidity = 74 |Nov humidity = 59 |Dec humidity = 40 |year humidity = 60 |Jan sun = 266.6 |Feb sun = 237.3 |Mar sun = 251.1 |Apr sun = 231.0 |May sun = 248.0 |Jun sun = 204.0 |Jul sun = 161.2 |Aug sun = 139.5 |Sep sun = 156.0 |Oct sun = 260.4 |Nov sun = 282.0 |Dec sun = 272.8 |year sun = |Jand sun = 8.6 |Febd sun = 8.4 |Mard sun = 8.1 |Aprd sun = 7.7 |Mayd sun = 8.0 |Jund sun = 6.8 |Juld sun = 5.2 |Augd sun = 4.5 |Sepd sun = 5.2 |Octd sun = 8.4 |Novd sun = 9.4 |Decd sun = 8.8 |yeard sun = 7.4 |source 1 = [[Deutscher Wetterdienst]]<ref name = DWD> {{cite web | url = http://www.dwd.de/DWD/klima/beratung/ak/ak_654180_kt.pdf | title = Klimatafel von Tamales / Ghana | work = Baseline climate means (1961-1990) from stations all over the world | publisher = Deutscher Wetterdienst | language = de | access-date = 18 October 2016}}</ref> }} </center> == Feera duri din be Tamali == Tamali nyɛla din mali feera duri pam, ka di pam nyɛla ban kpuɣiri tumtumdiba n niŋdi dinni. Di shɛŋa n-nyɛ Anashaara Tiles, Malitima n-ti pahi Wun-nam company Ltd. : ''Krimmin pahi: [[Tamale feera duri]]'' == Banki tuma duri == Tamali nyɛla tiŋ sheli Banki tuma duri ni zooi pam, shɛŋa nyɛla Gomnanti ni su shɛli ka shɛŋa nyɛ salinima gba ni su shɛli. Banki shɛŋa din be Tamali n-nyɛ [[Ghana Commercial Bank Ltd]] (GCB)<ref>{{Cite web|title=Banks companies in Tamale, Ghana - Page 1 - GhPlaces|url=https://ghplaces.com/Tamale/list/banks/c-884-273-1|access-date=2021-11-17|website=ghplaces.com}}</ref>, [[National Investment Bank]] ni [[Zenith Bank]]. : ''Karimmi pahi: [[Tamale banki tuma duri]]'' == Alepile paaki == Alepile paaki nyɛla bɛ ni daa zali ka di yabili nyɛ din kpaŋsiri linjimanima tuma [[dunia]] tɔbu shɛli din daa ŋme m-pahiri ayi la saha (World War II). [[Matuuka yiɣirigu]] lubu shee polo daa nyɛla bɛ ni bɔ shɛli Nyohini, kamani maali ayi Nuzaa Tamali yaɣili December,1940<ref>{{Cite web|title=Tamale Airport – GACL|url=https://www.gacl.com.gh/tamale-airport/|access-date=2021-11-15|language=en}}</ref>. Tuuli Gomnanti zaŋ ti Ghana tingbani daa dihi o nuu gbana zuɣu ni bɛ mɛ airport shɛli din nyɛ din ni tooi yi Dunia luɣili kam ni di zaŋ zali [[linjimanima]] maali pinyini Tamali wulimpuhili ni di zaŋ baŋsi di sochibisi zaashee/anfaani.<ref>{{Citation|title=Tamale Airport|date=2021-10-31|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Tamale_Airport&oldid=1052898804|work=Wikipedia|language=en|access-date=2021-11-15}}</ref> Di ni daa pili viɛnyɛla maa zuɣu, di daa ti chemi zali ni bɛ ni daa ŋme m-paai gomnanti di saha maa yuuni 1996 la. == Alaafee tuma duri == Tamali nyɛla tiŋ shɛli din mali alaafee tuma duri pam, di shɛŋa n-nyɛ; # KABSAD Scientific Hospital # Kalpohini Health Centre # Bagabaga CHPS Zone # Tamale West Hospital<ref>{{Cite web|title=Tamale West Hospital • Hospitals - Public • Tamale, Tamale|url=https://www.medpages.info/sf/index.php?page=organisation&orgcode=301633|access-date=2021-11-19|website=www.medpages.info}}</ref> # Tamale Central Hospital<ref>{{Cite web|title=Ghanahospitals.org|url=http://www.ghanahospitals.org/regions/district_facilities.php?r=northern&d=tamale%20municipal|access-date=2021-11-19|website=www.ghanahospitals.org}}</ref> # [[Lahabali kɔligu:Tamale Teaching Hospital 18.jpg|thumb|Tamale Teaching Hospital]]Tamale Teaching Hospital<ref>{{Cite web|title=Hospitals in Tamale: List of Health Facilities in Northern Region - Contact Details - YellGh.com|url=https://yellgh.com/hospitals-in-tamale-list-of-health-facilities-in-northern-region/|access-date=2021-11-19|language=en-GB}}</ref> # Bilpiela Health Centre #Kpanvo CHPS Zone #Vittin RCH #Malshegu CHPS Zone #Garizegu CHPS Zone #Lahagu CHPS #DUNGU CHPS ZONE #Habanna Medical Center #Rabito Clinic #God's care community hospital<ref>{{Cite web|title=God Cares Community Hospital, Northern|url=https://vymaps.com/GH/God-Cares-Community-Hospital-O6644165408/|access-date=2021-11-19|website=vymaps.com}}</ref> #Nyohini clinic #Gbambaya clinic #Marshal Medical Centre Limited #Mansusu Clinic and Diagnostic Centre #St Lucy Polyclinic == Tuunshɛŋa din na tumda == * * * [[Tamale interchange]] din saɣi naabu kaman vaabu pihinii pubu kobgi puuni. Tahama beni n wuhi ni tuma ŋɔ nyɛla din yɛn naai yuuni 2021 bahigu.<ref>{{Cite web|last=Bureau|first=Communications|title=Tamale Interchange 80% Complete; Tamale-Daboya Road To Be Completed In November 2023|url=https://presidency.gov.gh/index.php/briefing-room/news-style-2/1980-tamale-interchange-80-complete-tamale-daboya-road-to-be-completed-in-november-2023|access-date=2021-11-15|website=presidency.gov.gh|language=en-gb}}</ref> * Tamale International Airport phase two la nyɛla beni na tumdi shɛli. * Vitting Harbour & Mall * == Saamba Du' gbɛra == 1. Picona Hotel 2. Radarch Lodge and Conference Centre 3. Miricha Hotel 4. Nim Avenue 5. Modern City Hotel 6. Sabonkudi estates 7. Regal hotel 8. Target Hills hotel 9. Pioneer lodge 10. B Sheini hotel 11. Naat guesthouse 12. Ganaa hotel 13. Global dream hotel 14. Mariam hotel 15. Walji lodge == Anfoonima == <gallery mode="packed" widths="150" heights="200"> Lahabali kɔligu:Road, Tamale.jpg|<center>Tamali palli</center> Lahabali kɔligu:Highway, Tamale.jpg|<center>Tamali palli daa</center> Lahabali kɔligu:Stadium tamale2.jpg|<center>Tamali yiɣi jam paaki</center> Lahabali kɔligu:Tamale fashion week 2020 2.jpg|<center>Tamale fashion week</center> Lahabali kɔligu:Agriculture Factory, Tamale.jpg|<center>Agriculture Factory in Tamale</center> Lahabali kɔligu:Tamale Teaching Hospital 4.jpg|<center>[[Tamale Teaching Hospital|Tamali ashipti titali]]</center> Lahabali kɔligu:Tamale Airport, Northern Ghana.jpg|<center>Alapele paaki</center> Lahabali kɔligu:Aboabo-market Tamale.jpg|<center>Abaaboo daa</center> Lahabali kɔligu:Tamale Central.jpg|<center>Tamali sunsuuni</center> </gallery> == Kundivihira == <references responsive="" /> [[Pubu:Ghana bɔba tinzuɣa]] [[Pubu:C-Class]] [[Pubu:Tiŋsi]] [[Pubu:Africa]] [[Pubu:Lahabaya zaa]] bxy9pjh99w0ifz031p0ca1kwn6rvqbi 42718 42717 2022-08-16T08:57:25Z IDDRISU ABDUL-KADIR NINDOO 1815 /* Shikuru baŋsim */ Link wikitext text/x-wiki {{Databox}} {{C-Class}} '''Tamali''' n-nyɛ [[Northern Region|Northern region]] din be [[Ghana]] la tinzuɣu.<ref>{{cite web|url=http://www.tamale.climatemps.com/|title=Tamale Climate & Temperature|language=English|publisher=tamale.climatemps.com}}</ref> Saha ŋɔ [[Tamali]] nyɛla furila ni nyo n-kpa tiŋ' shɛli zaŋ chaŋ [[daabiligu]] polo West [[Africa]] yaɣili zaa. [[Suhudoo]] be [[Tamali]] ka mali tahama pam n-zaŋ ti [[daabihi.]] Tamalinima biɛh' suŋ ni saamba gbubibu polo nyɛla sokam ni di shɛhira ka lahi kpaŋsiri zosimli. [[Tamali]] m-pahi tiŋ' kara dibaata din galisi [[Ghana]]<ref>{{Cite web|title=Tamale – Travel guide at Wikivoyage|url=https://en.wikivoyage.org/wiki/Tamale|access-date=2021-11-15|website=en.wikivoyage.org|language=en}}</ref>. Ninvuɣ' biɛlim kamani 950,124 m-be [[Tamali]]. Di lahi nyɛla tiŋ' shɛli din zoori pam n-gari tinsi zaa din be [[West Africa]].<ref>{{cite web|url=https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/artikel.php?ID=270959|title=Tamale – West Africa’s Fastest Growing City|publisher=GhanaWeb|date=Sunday, 14 April 2013|language=English}}</ref><ref>{{cite web|url=https://population.mongabay.com/population/ghana/|title=Largest cities in Ghana|publisher=mongabay|language=English}}</ref> Tamalinima nyɛla ban nyee yo [[Pu'kparilim|pukparilim]], daabiligu n-lahi mali gumdi mibu mini kpakahili shitɔri<ref>{{Cite web|title=Tamale {{!}} Ghana {{!}} Britannica|url=https://www.britannica.com/place/Tamale-Ghana|access-date=2021-11-15|website=www.britannica.com|language=en}}</ref>. Pal' daa yila [[Kumahi]] n-kpa yaɣili ŋɔ n-ti gari [[Tamali]] tiŋ' puuni n-chaŋ [[Bolgatanga]], ka pal' chira yiri wulimpuɣili ni wulimluɣili na n-ti tuɣili. Ka [[Airport]] gba beni.[[Tamali]] nyɛla din zooi [[musuliminima|musulinima]] ka di zuɣu che ka jiŋa kalinli zooi tiŋa maa ni. Jiŋa kamani; [[Afa Ajura]] Jiŋli (Ambariyyah jiŋli), Amadiyyah jiŋli, Zaamiɣu jiŋli [[(Central Mosque)]] ni [[Afa Basha]] jiŋli (Nuuria mosque) n-ti pahi Mal-haliya jiŋli ([[Afa Issah Bello]]) nyɛla niriba pam ni mi. [[Tamali]] mali zuliya balibu pam amaa [[Dagbamba]] n-galisi pam n-gari balli kam ban be Tamali<ref>{{Cite book|last=Eades|first=Jeremy Seymour|url=https://books.google.com.gh/books?id=IjlzSYnAKdQC&printsec=frontcover&dq=history+of+Tamale,+Ghana&hl=en&sa=X&redir_esc=y#v=onepage&q=history%20of%20Tamale,%20Ghana&f=false|title=Strangers and Traders: Yoruba Migrants, Markets, and the State in Northern Ghana|date=1994|publisher=Africa World Press|isbn=978-0-86543-420-2|language=en}}</ref>. == Taarihi == [[Tamali]] bɛla [[Ghana]] tudu polo, ka lahi za [[Ghana]] Tiŋzuɣiri ata sunsuuni tum kurumbuna saha. Di bala daansi ni [[Savannah Region]], [[Upper West Region]] ni [[North East Region]]. [[Vihigu]] wuhuya ni [[Tamali]] lɛbigimsim biɛɣukulo puuni n-galisi gari tiŋ kam [[West Africa]] zaa. Vihigu lahi wuhuya ni daabiligu, kɔhimma ni damma lahi zooya pam [[Tamali]]. [[Tamali]] mali nanima pam, bɛ zuɣulana n-nyɛ Gukpe-naa. Gukpɛɣu mali tiŋkpansi pam ka lɛbigimsim paari di zaa<ref>{{Cite book|last=Bellwood-Howard|first=Imogen|url=https://books.google.com.gh/books?id=c-mpCgAAQBAJ&printsec=frontcover&dq=Tamale,+Ghana&hl=en&sa=X&redir_esc=y#v=onepage&q=Tamale,%20Ghana&f=false|title=Characteristics of Urban and Peri-urban Agriculture in West Africa: Results of an Exploratory Survey Conducted in Tamale (Ghana) and Ouagadougou (Burkina Faso)|last2=Häring|first2=Volker|last3=Karg|first3=Hanna|last4=Roessler|first4=Regina|last5=Schlesinger|first5=Johannes|last6=Shakya|first6=Martina|date=2015-10-06|publisher=International Water Management Institute (IWMI)|isbn=978-92-9090-821-0|language=en}}</ref><ref>{{Cite book|last=Bening|first=R. Bagulo|url=https://books.google.com.gh/books?id=6nKcAAAAMAAJ&q=history+of+Tamale,+Ghana&dq=history+of+Tamale,+Ghana&hl=en&sa=X&redir_esc=y|title=A History of Education in Northern Ghana, 1907-1976|date=1990|publisher=Ghana Universities Press|isbn=978-9964-3-0215-3|language=en}}</ref>. == Go n-gili == [[Tamali]] mali alepile paaki ti tali ka di bi waɣa ni [[Tamali]] tiŋpuuni. Alepile paaki ŋɔ n-zani ti tudu yaɣa ŋɔ zaa. Di mali alepilenima ka bɛ chani [[Ankara]], ka lahi mali alepilenima ka bɛ yiri Ankara kanna [[Tamali]]. Alepilenima ŋɔ shɛŋa n-nyɛ * [[African World Airlines|Africa World Airlines]] * [[Passion Airlines]] [[Tamali]] lahi mali lɔra bee loorinima kpɛbu shee, ka a yi yɛn go n-chaŋ [[Ghana]] tiŋzuɣu n-nya a ni tooi nya di loori ka di bi muɣisi a. [[Tamali]] mali lɔra ka di kuni tiŋsi kamani [[Ankara]], Kumahi, [[Sunyani]], [[Tema]], [[Cape Coast]],[[Takoradi]], Ho, [[Bolgatanga]], [[Wa]], ni tiŋ shɛŋa din pahi. Loori teesanima shɛŋa n-nyɛ [[Metro Mass teesa]], [[Bus Stop]], [[Saŋkpaɣala teesa]], [[VVIP Legion]], [[Taxi Rank]], [[Abaabu teesa|Abaabuu teesa]]. Binshɛŋa nira ni ni tooi zaŋ n-gili [[Tamali]] n nyɛ; '''[[Yellow Yellow]]''': Di nyɛla cheche buɣim din nyɛ nabaata shɛli din ʒiri niriba anahi di puuni. Di yi ti niŋ ka daadama galisim paai niriba ayɔbu di puuni, bee n-yaɣi niriba anahi, din ŋuna di kpuɣimi yaɣi maa. Di kamanima zooya pam kamani; zaɣ' piɛlli, zaɣ' dozim, zaɣ' ʒee, zaɣ' sabinli, zaɣ' vakahili ni din pahi. '''Teezini (Taxi):''' Di nyɛla loori saɣisinli n-kpuɣiri niriba anahi m-pahi ŋun duhiri maa zuɣu anu. == Mabi' Tinsi == [[Tamali]] mali mabiligu ni zɔsimli zaŋ chaŋ tiŋsi din be tiŋduya ni polo. Lala tiŋsi maa n nye: * Louisville, Kentucky din be [[United State of America]] la. * Fada N'gourma din be [[Burkina Faso]] tiŋ gbani la. * Commune II Niamey din be [[Niger]] tiŋgbani == Shikuru baŋsim == [[Tamali]] nyɛla din nyɛ baŋsim bɔbu shee n-ti sokam. Di mali karimbanima karinzɔŋ kara, shikuru bihi kura shikuruti nti pahi m mayaankalɛhi shikuruti. [[Tamali]] shikuruti galisim paagi 742 ka di puuni 94 n-nyɛ malaankalɛhi shikuruti, 304 primari shikuruti, 112 JHS shikuruti ni 14 SHS shikuruti. Tamali lahi mali nuuni tuumbaŋsim bɔhinbu shikuruti ka a ni tooi bɔhim baŋsim balibu kam n-di anfaani sɔhibiɛɣuni. :''Krimmin pahi: [[Tamali shikuruti]]'' == Ninvuɣu gahinda == * [[Mahamudu Bawumia]], bɛ dɔɣi o la yuuni 1963 ka o nyɛ tiŋgbani zuɣulaampaa nti Nana Akufu Addo ka lahi nyɛ siyaasa nira. * [[Haruna Iddrisu]] bɛ dɔɣi o la yuuni 1970 ka o nyɛ jintɔra zaŋ ti Tamale-South piibupiibu yaɣili n-lahi nyɛ toondana n-ti jintɔriba ban bi galisi jina duu.<ref>{{Cite web|title=Parliament of Ghana|url=https://www.parliament.gh/mps?mp=231|access-date=2021-11-16|website=www.parliament.gh}}</ref> * [[Ibrahim Basha|Sheikh Bayaan Ibrahim Basha]] * [[Alhassan Yahaya Seini]], alikaalimi mini legal aid kpɛma. * [[Mubarak Wakaso]], yuuni 1990 ka bɛ dɔɣi o ka o nyɛ boliŋmɛri baŋda.<ref>{{Cite web|title=Mubarak Wakaso, Biography|url=https://mobile.ghanaweb.com/person/Mubarak-Wakaso-5323|access-date=2021-11-16|website=mobile.ghanaweb.com}}</ref> * [[Abdul Majeed Waris]], bɛ dɔɣi o la yuuni 1991 ka o nyɛ boliŋmɛra.<ref>{{Cite web|title=Abdul Majeed Waris, Biography|url=https://mobile.ghanaweb.com/person/Abdul-Majeed-Waris-5356|access-date=2021-11-16|website=mobile.ghanaweb.com}}</ref> * [[Fancy Gadam]], yiliyiina ka bɛ dɔɣi o yuuni 1988. * [[Saeed Abubakr Zakaria|Saeed Abubakar Zakaria]]. *[[Abdul Rahman Baba]], o nyɛla bɔli'ŋmɛra, bɛ dɔɣi la yuuni 1994 silimin gɔli July daa baa ayi dali == Tuma == Tuun'shɛŋa Tamali nim ni zooi kabi tumda n-nyɛ kpaluu tuma, teela, ni fita tali. Din lahi pahi n-nyɛ macheligu, nakɔhigu, daabiligu, tanmɛbo, kaapinta tuma, weera tuma, peenta tuma, anfooni yaabu tuma, kperigu kperibu tuma, bindira kɔhibu, loori duhibu tuma ni pukparilim<ref>{{Cite book|last=MacGaffey|first=Wyatt|url=https://books.google.com.gh/books?id=6MQ-5Elyg2kC&printsec=frontcover&dq=history+of+Tamale,+Ghana&hl=en&sa=X&ved=2ahUKEwiRxLXIz5v1AhXMCuwKHXLTAUwQ6AF6BAgKEAI#v=onepage&q=history%20of%20Tamale,%20Ghana&f=false|title=Chiefs, Priests, and Praise-singers: History, Politics, and Land Ownership in Northern Ghana|date=2013|publisher=University of Virginia Press|isbn=978-0-8139-3386-3|language=en}}</ref>. == Dahi din be Tamali tingbani == Tamali nyɛla tiŋ shɛli din mali dahi pam, Dahi maa shɛŋa n-nyɛ; * Tamali Dakurili li *Abaaboo daa *Picona daa *Lamashaɣu daa<ref>{{Cite web|title=Tamale central market, Ghana {{!}} Africa, Ghana, African life|url=https://www.pinterest.com/pin/382806037065419686/|access-date=2021-11-16|website=www.pinterest.com|language=en}}</ref> *Kakpaɣiyili daa *Guu daa (niɣi daa) *Kalpohin daa *Kukuo daa * == Piibupiibu jintɔri yaɣa din be Tamali == Tamali nyɛla tiŋ shɛli din mali piibupiibu yaɣa anahi; ŋan nima n-nyɛ: # [[Tamali Central]] piibupiibu yaɣili # [[Tamali North]] piibupiibu yaɣili # [[Sagnarigu]] piibupiibu yaɣili<ref>{{Cite web|title=Parliament of Ghana|url=https://www.parliament.gh/mps?mp=233|access-date=2021-11-16|website=www.parliament.gh}}</ref> # [[Tamale South Constituency|Tamali South]] piibupiibu yaɣili # == Lahibali wuligibu teesa tuma duri == Biɛɣu kulo kam Tamali tingbani lahibaya tuma duri kuli pahirimi, Lahibaya teesanima ŋɔ pula buyi, walansi (Radio) teesanima mini ninliha kpanjɔɣu (TV) teesanima. '''TV teesa''' shɛŋa din be Tamali n-nyɛ; # Sagani TV # NTV # Zaa TV # Might TV. '''Radio teesa''' shɛŋa din be Tamali n-nyɛ; # Fiila FM 89.3 Mhz # Radio Savanna 91.3 Mhz # Zaa Radio 99.3 Mhz # Bishara Radio 97.7 Mhz # Justice FM 98.5 Mhz # Diamond 93.7 Mhz # North Star 92.1 Mhz # Radio Tamale 91.7 Mhz #Kesmi FM 107.1&nbsp;MHz #Neesim FM 100.1&nbsp;MHz #Suhupiɛlli Radio 103.3&nbsp;MHz #Gbangu FM 97.3&nbsp;MHz #Amana Radio 96.3&nbsp;MHz #123 Radio 99.7&nbsp;MHz #ABC Radio 100.9&nbsp;MHz #Angel FM 96.9&nbsp;MHz #Dagban Radio 102.5 #Kingdom Fm #Tawasul FM 95.7 == Pal' dahi din be Tamali == * Tamali zaŋ chaŋ [[Bolgatanga|Bolga]] palli * Tamali zaŋ chaŋ [[Kumahi|Kumasi]] palli * Tamali zaŋ chaŋ [[Salaga]] palli * Tamali zaŋ chaŋ [[Naya]] (Yendi) palli *Tamali zaŋ chaŋ [[Nantɔŋ|Nanton]] palli *Aboabo zaŋ chaŋ [[Nyohini]] palli *Aboabo zaŋ chaŋ [[Choggu]] palli *Tamali zaŋ chaŋ Daboya palli *Tamali zaŋ chaŋ Kumbungu palli *Tamali zaŋ chaŋ [[Tolon]] palli == Foŋdi mini tiŋkpaŋsi == Tamali bɔba pula bu nahi zuƔu. Bɔba maa n-nyɛ Tamali-north constituency, Tamali-south constituency, Tamali-central constituency n-ti pahi Sagnarigu constituency. Foŋdi mini tiŋkpaŋsi ŋan be constituency nim ŋɔ ni shɛŋa n-nyɛ [[Lamashaɣu]], [[Jisonaayili]], [[Banvum|Banvim]], [[Yapalisi]], Katariga, Gumbihini, Chaŋli, Ni din kam kpalim. : ''Yulimi [[Tamale foŋdi mini tiŋkpaŋsi]] zaa kpɛ'' == Dundɔŋni Gomnanti == Tamali mali la gominanti kpeen' so bɛ ni boli meyor la ka meyor maa sani yaa pam nyɛla din be o nuu ni ka o tumdi zaani [[gominanti]]. Mayor maa nyɛla [[Ghana]] tiŋgbani zuɣulana ni pii so ka o lee kuna ka kaansili (council) kpamba  ti saɣi ti o. Tɔ amaa punpɔŋɔ salo ban be Tamali yɛliya ni di tu ni di yi pa nyɛla salo zaa  piibu din yɛn kpaŋsi o kpamli maa ka che n-ti li dariza. Punpɔŋɔ Tamali mayor nyɛla [[Sule Salifu|Hon. Sule Salifu]].<ref>{{Cite web|title=I will consult broadly - New Mayor of Tamale - MyJoyOnline.com|url=https://www.myjoyonline.com/i-will-consult-broadly-new-mayor-of-tamale/|access-date=2021-11-15|website=www.myjoyonline.com|language=en-US}}</ref> maa nyɛla din zani ti dundɔŋ ni jintɔri duu (local Parliament) ka lahi zani ti dundɔŋ ni kpamba (local executive). == Dundɔŋni Gɔmnanti Kura == #Hon Sule Salifu == Saha Taɣibu Tamali puuni == Tamali mali la shɛɣini mini wuuni yuuni kam puuni, ka di be koppen's climate pubu ni. Tamali saa piini la silimin goli [[April]] hali ti kpa [[September]] bee [[October]] ka di yaa be [[July]] mini [[August]] ni. Wuuni mi piini la silimin gɔli November nti kpe April Piligu. Tamali mali la saha di baa ayi yuuni kam puuni. Dini n nyɛ '''Siɣili Saha''' Siɣili saha ka pukpariba gbandi ni bi kɔ. Saha ŋɔ, saa pilindi la mibu. Saa piligiri la silimin gɔli [[April]] zaŋ chaŋ silimin gɔli [[June]], di saha pukpariba kɔya ka biri bimbira ka shaɣu naan shɛi. Shaɣu shɛɛri la silimin gɔli [[July]] hali ni silimin gɔli [[September]] sunsuuni. '''Wuuni Saha''' Saha ŋɔ ka pukpariba kpuɣiri bindira. Wuuni pilindi la silimin gɔli [[October]] saha zaŋ hali ni silimin gɔli [[April]]. Di pilindimi ni wuntaŋ yaɣi yaɣi saha din gbai silimin gɔli [[October]] haali ni silimin gɔli [[December]] sunsuuni, ka kikaa mi dɛi hali ni silimin gɔli [[March]]. Din saha walugu gba dɛɛi n zaŋ kpɛ siɣili saha.<ref>{{Cite web|title=University for Development Studies, Tamale, Ghana {{!}} Climate Change and Food Security - Academia.edu|url=https://universityfordevelopmentstudies.academia.edu/Departments/Climate_Change_and_Food_Security/Documents|access-date=2021-11-16|website=universityfordevelopmentstudies.academia.edu}}</ref> Wuuni saha nyɛla tankpagbuligu ni tooi zooi pam ka di nyɛla mori mini tihi zaa kuumi. <center> {{Weather box |location = Tamale |single line = Yes |metric first = Yes |Jan record high C = 40.0 |Feb record high C = 41.5 |Mar record high C = 42.7 |Apr record high C = 42.8 |May record high C = 40.2 |Jun record high C = 37.8 |Jul record high C = 35.6 |Aug record high C = 35.4 |Sep record high C = 34.8 |Oct record high C = 38.2 |Nov record high C = 39.2 |Dec record high C = 38.6 |year record high C = 42.8 |Jan high C = 35.4 |Feb high C = 36.9 |Mar high C = 37.1 |Apr high C = 35.4 |May high C = 33.6 |Jun high C = 31.1 |Jul high C = 29.8 |Aug high C = 29.2 |Sep high C = 29.9 |Oct high C = 32.2 |Nov high C = 34.8 |Dec high C = 34.9 |year high C = 33.4 |Jan mean C = 27.9 |Feb mean C = 30.1 |Mar mean C = 30.9 |Apr mean C = 29.8 |May mean C = 28.6 |Jun mean C = 26.8 |Jul mean C = 26.0 |Aug mean C = 25.8 |Sep mean C = 25.9 |Oct mean C = 27.3 |Nov mean C = 28.2 |Dec mean C = 27.5 |year mean C = 27.9 |Jan low C = 20.4 |Feb low C = 22.8 |Mar low C = 24.6 |Apr low C = 24.6 |May low C = 23.6 |Jun low C = 22.5 |Jul low C = 22.1 |Aug low C = 21.9 |Sep low C = 21.8 |Oct low C = 21.9 |Nov low C = 21.6 |Dec low C = 20.3 |year low C = 22.3 |Jan record low C = 15.0 |Feb record low C = 16.1 |Mar record low C = 18.9 |Apr record low C = 19.4 |May record low C = 18.9 |Jun record low C = 18.9 |Jul record low C = 18.3 |Aug record low C = 18.9 |Sep record low C = 18.9 |Oct record low C = 18.9 |Nov record low C = 16.1 |Dec record low C = 13.9 |year record low C = 13.9 |precipitation colour = green |Jan precipitation mm = 4 |Feb precipitation mm = 12 |Mar precipitation mm = 48 |Apr precipitation mm = 88 |May precipitation mm = 112 |Jun precipitation mm = 146 |Jul precipitation mm = 142 |Aug precipitation mm = 198 |Sep precipitation mm = 231 |Oct precipitation mm = 92 |Nov precipitation mm = 14 |Dec precipitation mm = 3 |year precipitation mm = 1090 |unit precipitation days = 0.3 mm |Jan precipitation days = 1 |Feb precipitation days = 1 |Mar precipitation days = 4 |Apr precipitation days = 7 |May precipitation days = 10 |Jun precipitation days = 12 |Jul precipitation days = 13 |Aug precipitation days = 15 |Sep precipitation days = 19 |Oct precipitation days = 12 |Nov precipitation days = 2 |Dec precipitation days = 1 |year precipitation days = 97 |Jan humidity = 27 |Feb humidity = 32 |Mar humidity = 45 |Apr humidity = 61 |May humidity = 70 |Jun humidity = 77 |Jul humidity = 80 |Aug humidity = 79 |Sep humidity = 80 |Oct humidity = 74 |Nov humidity = 59 |Dec humidity = 40 |year humidity = 60 |Jan sun = 266.6 |Feb sun = 237.3 |Mar sun = 251.1 |Apr sun = 231.0 |May sun = 248.0 |Jun sun = 204.0 |Jul sun = 161.2 |Aug sun = 139.5 |Sep sun = 156.0 |Oct sun = 260.4 |Nov sun = 282.0 |Dec sun = 272.8 |year sun = |Jand sun = 8.6 |Febd sun = 8.4 |Mard sun = 8.1 |Aprd sun = 7.7 |Mayd sun = 8.0 |Jund sun = 6.8 |Juld sun = 5.2 |Augd sun = 4.5 |Sepd sun = 5.2 |Octd sun = 8.4 |Novd sun = 9.4 |Decd sun = 8.8 |yeard sun = 7.4 |source 1 = [[Deutscher Wetterdienst]]<ref name = DWD> {{cite web | url = http://www.dwd.de/DWD/klima/beratung/ak/ak_654180_kt.pdf | title = Klimatafel von Tamales / Ghana | work = Baseline climate means (1961-1990) from stations all over the world | publisher = Deutscher Wetterdienst | language = de | access-date = 18 October 2016}}</ref> }} </center> == Feera duri din be Tamali == Tamali nyɛla din mali feera duri pam, ka di pam nyɛla ban kpuɣiri tumtumdiba n niŋdi dinni. Di shɛŋa n-nyɛ Anashaara Tiles, Malitima n-ti pahi Wun-nam company Ltd. : ''Krimmin pahi: [[Tamale feera duri]]'' == Banki tuma duri == Tamali nyɛla tiŋ sheli Banki tuma duri ni zooi pam, shɛŋa nyɛla Gomnanti ni su shɛli ka shɛŋa nyɛ salinima gba ni su shɛli. Banki shɛŋa din be Tamali n-nyɛ [[Ghana Commercial Bank Ltd]] (GCB)<ref>{{Cite web|title=Banks companies in Tamale, Ghana - Page 1 - GhPlaces|url=https://ghplaces.com/Tamale/list/banks/c-884-273-1|access-date=2021-11-17|website=ghplaces.com}}</ref>, [[National Investment Bank]] ni [[Zenith Bank]]. : ''Karimmi pahi: [[Tamale banki tuma duri]]'' == Alepile paaki == Alepile paaki nyɛla bɛ ni daa zali ka di yabili nyɛ din kpaŋsiri linjimanima tuma [[dunia]] tɔbu shɛli din daa ŋme m-pahiri ayi la saha (World War II). [[Matuuka yiɣirigu]] lubu shee polo daa nyɛla bɛ ni bɔ shɛli Nyohini, kamani maali ayi Nuzaa Tamali yaɣili December,1940<ref>{{Cite web|title=Tamale Airport – GACL|url=https://www.gacl.com.gh/tamale-airport/|access-date=2021-11-15|language=en}}</ref>. Tuuli Gomnanti zaŋ ti Ghana tingbani daa dihi o nuu gbana zuɣu ni bɛ mɛ airport shɛli din nyɛ din ni tooi yi Dunia luɣili kam ni di zaŋ zali [[linjimanima]] maali pinyini Tamali wulimpuhili ni di zaŋ baŋsi di sochibisi zaashee/anfaani.<ref>{{Citation|title=Tamale Airport|date=2021-10-31|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Tamale_Airport&oldid=1052898804|work=Wikipedia|language=en|access-date=2021-11-15}}</ref> Di ni daa pili viɛnyɛla maa zuɣu, di daa ti chemi zali ni bɛ ni daa ŋme m-paai gomnanti di saha maa yuuni 1996 la. == Alaafee tuma duri == Tamali nyɛla tiŋ shɛli din mali alaafee tuma duri pam, di shɛŋa n-nyɛ; # KABSAD Scientific Hospital # Kalpohini Health Centre # Bagabaga CHPS Zone # Tamale West Hospital<ref>{{Cite web|title=Tamale West Hospital • Hospitals - Public • Tamale, Tamale|url=https://www.medpages.info/sf/index.php?page=organisation&orgcode=301633|access-date=2021-11-19|website=www.medpages.info}}</ref> # Tamale Central Hospital<ref>{{Cite web|title=Ghanahospitals.org|url=http://www.ghanahospitals.org/regions/district_facilities.php?r=northern&d=tamale%20municipal|access-date=2021-11-19|website=www.ghanahospitals.org}}</ref> # [[Lahabali kɔligu:Tamale Teaching Hospital 18.jpg|thumb|Tamale Teaching Hospital]]Tamale Teaching Hospital<ref>{{Cite web|title=Hospitals in Tamale: List of Health Facilities in Northern Region - Contact Details - YellGh.com|url=https://yellgh.com/hospitals-in-tamale-list-of-health-facilities-in-northern-region/|access-date=2021-11-19|language=en-GB}}</ref> # Bilpiela Health Centre #Kpanvo CHPS Zone #Vittin RCH #Malshegu CHPS Zone #Garizegu CHPS Zone #Lahagu CHPS #DUNGU CHPS ZONE #Habanna Medical Center #Rabito Clinic #God's care community hospital<ref>{{Cite web|title=God Cares Community Hospital, Northern|url=https://vymaps.com/GH/God-Cares-Community-Hospital-O6644165408/|access-date=2021-11-19|website=vymaps.com}}</ref> #Nyohini clinic #Gbambaya clinic #Marshal Medical Centre Limited #Mansusu Clinic and Diagnostic Centre #St Lucy Polyclinic == Tuunshɛŋa din na tumda == * * * [[Tamale interchange]] din saɣi naabu kaman vaabu pihinii pubu kobgi puuni. Tahama beni n wuhi ni tuma ŋɔ nyɛla din yɛn naai yuuni 2021 bahigu.<ref>{{Cite web|last=Bureau|first=Communications|title=Tamale Interchange 80% Complete; Tamale-Daboya Road To Be Completed In November 2023|url=https://presidency.gov.gh/index.php/briefing-room/news-style-2/1980-tamale-interchange-80-complete-tamale-daboya-road-to-be-completed-in-november-2023|access-date=2021-11-15|website=presidency.gov.gh|language=en-gb}}</ref> * Tamale International Airport phase two la nyɛla beni na tumdi shɛli. * Vitting Harbour & Mall * == Saamba Du' gbɛra == 1. Picona Hotel 2. Radarch Lodge and Conference Centre 3. Miricha Hotel 4. Nim Avenue 5. Modern City Hotel 6. Sabonkudi estates 7. Regal hotel 8. Target Hills hotel 9. Pioneer lodge 10. B Sheini hotel 11. Naat guesthouse 12. Ganaa hotel 13. Global dream hotel 14. Mariam hotel 15. Walji lodge == Anfoonima == <gallery mode="packed" widths="150" heights="200"> Lahabali kɔligu:Road, Tamale.jpg|<center>Tamali palli</center> Lahabali kɔligu:Highway, Tamale.jpg|<center>Tamali palli daa</center> Lahabali kɔligu:Stadium tamale2.jpg|<center>Tamali yiɣi jam paaki</center> Lahabali kɔligu:Tamale fashion week 2020 2.jpg|<center>Tamale fashion week</center> Lahabali kɔligu:Agriculture Factory, Tamale.jpg|<center>Agriculture Factory in Tamale</center> Lahabali kɔligu:Tamale Teaching Hospital 4.jpg|<center>[[Tamale Teaching Hospital|Tamali ashipti titali]]</center> Lahabali kɔligu:Tamale Airport, Northern Ghana.jpg|<center>Alapele paaki</center> Lahabali kɔligu:Aboabo-market Tamale.jpg|<center>Abaaboo daa</center> Lahabali kɔligu:Tamale Central.jpg|<center>Tamali sunsuuni</center> </gallery> == Kundivihira == <references responsive="" /> [[Pubu:Ghana bɔba tinzuɣa]] [[Pubu:C-Class]] [[Pubu:Tiŋsi]] [[Pubu:Africa]] [[Pubu:Lahabaya zaa]] 83f1et18tpih44q0ysn05hdziq53eo7 42719 42718 2022-08-16T08:58:20Z IDDRISU ABDUL-KADIR NINDOO 1815 /* Shikuru baŋsim */ m malimi sabi wikitext text/x-wiki {{Databox}} {{C-Class}} '''Tamali''' n-nyɛ [[Northern Region|Northern region]] din be [[Ghana]] la tinzuɣu.<ref>{{cite web|url=http://www.tamale.climatemps.com/|title=Tamale Climate & Temperature|language=English|publisher=tamale.climatemps.com}}</ref> Saha ŋɔ [[Tamali]] nyɛla furila ni nyo n-kpa tiŋ' shɛli zaŋ chaŋ [[daabiligu]] polo West [[Africa]] yaɣili zaa. [[Suhudoo]] be [[Tamali]] ka mali tahama pam n-zaŋ ti [[daabihi.]] Tamalinima biɛh' suŋ ni saamba gbubibu polo nyɛla sokam ni di shɛhira ka lahi kpaŋsiri zosimli. [[Tamali]] m-pahi tiŋ' kara dibaata din galisi [[Ghana]]<ref>{{Cite web|title=Tamale – Travel guide at Wikivoyage|url=https://en.wikivoyage.org/wiki/Tamale|access-date=2021-11-15|website=en.wikivoyage.org|language=en}}</ref>. Ninvuɣ' biɛlim kamani 950,124 m-be [[Tamali]]. Di lahi nyɛla tiŋ' shɛli din zoori pam n-gari tinsi zaa din be [[West Africa]].<ref>{{cite web|url=https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/artikel.php?ID=270959|title=Tamale – West Africa’s Fastest Growing City|publisher=GhanaWeb|date=Sunday, 14 April 2013|language=English}}</ref><ref>{{cite web|url=https://population.mongabay.com/population/ghana/|title=Largest cities in Ghana|publisher=mongabay|language=English}}</ref> Tamalinima nyɛla ban nyee yo [[Pu'kparilim|pukparilim]], daabiligu n-lahi mali gumdi mibu mini kpakahili shitɔri<ref>{{Cite web|title=Tamale {{!}} Ghana {{!}} Britannica|url=https://www.britannica.com/place/Tamale-Ghana|access-date=2021-11-15|website=www.britannica.com|language=en}}</ref>. Pal' daa yila [[Kumahi]] n-kpa yaɣili ŋɔ n-ti gari [[Tamali]] tiŋ' puuni n-chaŋ [[Bolgatanga]], ka pal' chira yiri wulimpuɣili ni wulimluɣili na n-ti tuɣili. Ka [[Airport]] gba beni.[[Tamali]] nyɛla din zooi [[musuliminima|musulinima]] ka di zuɣu che ka jiŋa kalinli zooi tiŋa maa ni. Jiŋa kamani; [[Afa Ajura]] Jiŋli (Ambariyyah jiŋli), Amadiyyah jiŋli, Zaamiɣu jiŋli [[(Central Mosque)]] ni [[Afa Basha]] jiŋli (Nuuria mosque) n-ti pahi Mal-haliya jiŋli ([[Afa Issah Bello]]) nyɛla niriba pam ni mi. [[Tamali]] mali zuliya balibu pam amaa [[Dagbamba]] n-galisi pam n-gari balli kam ban be Tamali<ref>{{Cite book|last=Eades|first=Jeremy Seymour|url=https://books.google.com.gh/books?id=IjlzSYnAKdQC&printsec=frontcover&dq=history+of+Tamale,+Ghana&hl=en&sa=X&redir_esc=y#v=onepage&q=history%20of%20Tamale,%20Ghana&f=false|title=Strangers and Traders: Yoruba Migrants, Markets, and the State in Northern Ghana|date=1994|publisher=Africa World Press|isbn=978-0-86543-420-2|language=en}}</ref>. == Taarihi == [[Tamali]] bɛla [[Ghana]] tudu polo, ka lahi za [[Ghana]] Tiŋzuɣiri ata sunsuuni tum kurumbuna saha. Di bala daansi ni [[Savannah Region]], [[Upper West Region]] ni [[North East Region]]. [[Vihigu]] wuhuya ni [[Tamali]] lɛbigimsim biɛɣukulo puuni n-galisi gari tiŋ kam [[West Africa]] zaa. Vihigu lahi wuhuya ni daabiligu, kɔhimma ni damma lahi zooya pam [[Tamali]]. [[Tamali]] mali nanima pam, bɛ zuɣulana n-nyɛ Gukpe-naa. Gukpɛɣu mali tiŋkpansi pam ka lɛbigimsim paari di zaa<ref>{{Cite book|last=Bellwood-Howard|first=Imogen|url=https://books.google.com.gh/books?id=c-mpCgAAQBAJ&printsec=frontcover&dq=Tamale,+Ghana&hl=en&sa=X&redir_esc=y#v=onepage&q=Tamale,%20Ghana&f=false|title=Characteristics of Urban and Peri-urban Agriculture in West Africa: Results of an Exploratory Survey Conducted in Tamale (Ghana) and Ouagadougou (Burkina Faso)|last2=Häring|first2=Volker|last3=Karg|first3=Hanna|last4=Roessler|first4=Regina|last5=Schlesinger|first5=Johannes|last6=Shakya|first6=Martina|date=2015-10-06|publisher=International Water Management Institute (IWMI)|isbn=978-92-9090-821-0|language=en}}</ref><ref>{{Cite book|last=Bening|first=R. Bagulo|url=https://books.google.com.gh/books?id=6nKcAAAAMAAJ&q=history+of+Tamale,+Ghana&dq=history+of+Tamale,+Ghana&hl=en&sa=X&redir_esc=y|title=A History of Education in Northern Ghana, 1907-1976|date=1990|publisher=Ghana Universities Press|isbn=978-9964-3-0215-3|language=en}}</ref>. == Go n-gili == [[Tamali]] mali alepile paaki ti tali ka di bi waɣa ni [[Tamali]] tiŋpuuni. Alepile paaki ŋɔ n-zani ti tudu yaɣa ŋɔ zaa. Di mali alepilenima ka bɛ chani [[Ankara]], ka lahi mali alepilenima ka bɛ yiri Ankara kanna [[Tamali]]. Alepilenima ŋɔ shɛŋa n-nyɛ * [[African World Airlines|Africa World Airlines]] * [[Passion Airlines]] [[Tamali]] lahi mali lɔra bee loorinima kpɛbu shee, ka a yi yɛn go n-chaŋ [[Ghana]] tiŋzuɣu n-nya a ni tooi nya di loori ka di bi muɣisi a. [[Tamali]] mali lɔra ka di kuni tiŋsi kamani [[Ankara]], Kumahi, [[Sunyani]], [[Tema]], [[Cape Coast]],[[Takoradi]], Ho, [[Bolgatanga]], [[Wa]], ni tiŋ shɛŋa din pahi. Loori teesanima shɛŋa n-nyɛ [[Metro Mass teesa]], [[Bus Stop]], [[Saŋkpaɣala teesa]], [[VVIP Legion]], [[Taxi Rank]], [[Abaabu teesa|Abaabuu teesa]]. Binshɛŋa nira ni ni tooi zaŋ n-gili [[Tamali]] n nyɛ; '''[[Yellow Yellow]]''': Di nyɛla cheche buɣim din nyɛ nabaata shɛli din ʒiri niriba anahi di puuni. Di yi ti niŋ ka daadama galisim paai niriba ayɔbu di puuni, bee n-yaɣi niriba anahi, din ŋuna di kpuɣimi yaɣi maa. Di kamanima zooya pam kamani; zaɣ' piɛlli, zaɣ' dozim, zaɣ' ʒee, zaɣ' sabinli, zaɣ' vakahili ni din pahi. '''Teezini (Taxi):''' Di nyɛla loori saɣisinli n-kpuɣiri niriba anahi m-pahi ŋun duhiri maa zuɣu anu. == Mabi' Tinsi == [[Tamali]] mali mabiligu ni zɔsimli zaŋ chaŋ tiŋsi din be tiŋduya ni polo. Lala tiŋsi maa n nye: * Louisville, Kentucky din be [[United State of America]] la. * Fada N'gourma din be [[Burkina Faso]] tiŋ gbani la. * Commune II Niamey din be [[Niger]] tiŋgbani == Shikuru baŋsim == [[Tamali]] nyɛla din nyɛ baŋsim bɔbu shee n-ti sokam. Di mali karimbanima karinzɔŋ kara, shikuru bihi kura shikuruti nti pahi m mayaankalɛhi shikuruti. [[Tamali]] shikuruti galisim paagi 742 ka di puuni 94 n-nyɛ malaankalɛhi shikuruti, 304 primari shikuruti, 112 JHS shikuruti ni 14 SHS shikuruti. Tamali lahi mali nuuni tuumbaŋsim bɔhinbu shikuruti ka a ni tooi bɔhim baŋsim balibu kam n-di anfaani sɔhibiɛɣuni. :''Karim pahi: [[Tamali shikuruti]]'' == Ninvuɣu gahinda == * [[Mahamudu Bawumia]], bɛ dɔɣi o la yuuni 1963 ka o nyɛ tiŋgbani zuɣulaampaa nti Nana Akufu Addo ka lahi nyɛ siyaasa nira. * [[Haruna Iddrisu]] bɛ dɔɣi o la yuuni 1970 ka o nyɛ jintɔra zaŋ ti Tamale-South piibupiibu yaɣili n-lahi nyɛ toondana n-ti jintɔriba ban bi galisi jina duu.<ref>{{Cite web|title=Parliament of Ghana|url=https://www.parliament.gh/mps?mp=231|access-date=2021-11-16|website=www.parliament.gh}}</ref> * [[Ibrahim Basha|Sheikh Bayaan Ibrahim Basha]] * [[Alhassan Yahaya Seini]], alikaalimi mini legal aid kpɛma. * [[Mubarak Wakaso]], yuuni 1990 ka bɛ dɔɣi o ka o nyɛ boliŋmɛri baŋda.<ref>{{Cite web|title=Mubarak Wakaso, Biography|url=https://mobile.ghanaweb.com/person/Mubarak-Wakaso-5323|access-date=2021-11-16|website=mobile.ghanaweb.com}}</ref> * [[Abdul Majeed Waris]], bɛ dɔɣi o la yuuni 1991 ka o nyɛ boliŋmɛra.<ref>{{Cite web|title=Abdul Majeed Waris, Biography|url=https://mobile.ghanaweb.com/person/Abdul-Majeed-Waris-5356|access-date=2021-11-16|website=mobile.ghanaweb.com}}</ref> * [[Fancy Gadam]], yiliyiina ka bɛ dɔɣi o yuuni 1988. * [[Saeed Abubakr Zakaria|Saeed Abubakar Zakaria]]. *[[Abdul Rahman Baba]], o nyɛla bɔli'ŋmɛra, bɛ dɔɣi la yuuni 1994 silimin gɔli July daa baa ayi dali == Tuma == Tuun'shɛŋa Tamali nim ni zooi kabi tumda n-nyɛ kpaluu tuma, teela, ni fita tali. Din lahi pahi n-nyɛ macheligu, nakɔhigu, daabiligu, tanmɛbo, kaapinta tuma, weera tuma, peenta tuma, anfooni yaabu tuma, kperigu kperibu tuma, bindira kɔhibu, loori duhibu tuma ni pukparilim<ref>{{Cite book|last=MacGaffey|first=Wyatt|url=https://books.google.com.gh/books?id=6MQ-5Elyg2kC&printsec=frontcover&dq=history+of+Tamale,+Ghana&hl=en&sa=X&ved=2ahUKEwiRxLXIz5v1AhXMCuwKHXLTAUwQ6AF6BAgKEAI#v=onepage&q=history%20of%20Tamale,%20Ghana&f=false|title=Chiefs, Priests, and Praise-singers: History, Politics, and Land Ownership in Northern Ghana|date=2013|publisher=University of Virginia Press|isbn=978-0-8139-3386-3|language=en}}</ref>. == Dahi din be Tamali tingbani == Tamali nyɛla tiŋ shɛli din mali dahi pam, Dahi maa shɛŋa n-nyɛ; * Tamali Dakurili li *Abaaboo daa *Picona daa *Lamashaɣu daa<ref>{{Cite web|title=Tamale central market, Ghana {{!}} Africa, Ghana, African life|url=https://www.pinterest.com/pin/382806037065419686/|access-date=2021-11-16|website=www.pinterest.com|language=en}}</ref> *Kakpaɣiyili daa *Guu daa (niɣi daa) *Kalpohin daa *Kukuo daa * == Piibupiibu jintɔri yaɣa din be Tamali == Tamali nyɛla tiŋ shɛli din mali piibupiibu yaɣa anahi; ŋan nima n-nyɛ: # [[Tamali Central]] piibupiibu yaɣili # [[Tamali North]] piibupiibu yaɣili # [[Sagnarigu]] piibupiibu yaɣili<ref>{{Cite web|title=Parliament of Ghana|url=https://www.parliament.gh/mps?mp=233|access-date=2021-11-16|website=www.parliament.gh}}</ref> # [[Tamale South Constituency|Tamali South]] piibupiibu yaɣili # == Lahibali wuligibu teesa tuma duri == Biɛɣu kulo kam Tamali tingbani lahibaya tuma duri kuli pahirimi, Lahibaya teesanima ŋɔ pula buyi, walansi (Radio) teesanima mini ninliha kpanjɔɣu (TV) teesanima. '''TV teesa''' shɛŋa din be Tamali n-nyɛ; # Sagani TV # NTV # Zaa TV # Might TV. '''Radio teesa''' shɛŋa din be Tamali n-nyɛ; # Fiila FM 89.3 Mhz # Radio Savanna 91.3 Mhz # Zaa Radio 99.3 Mhz # Bishara Radio 97.7 Mhz # Justice FM 98.5 Mhz # Diamond 93.7 Mhz # North Star 92.1 Mhz # Radio Tamale 91.7 Mhz #Kesmi FM 107.1&nbsp;MHz #Neesim FM 100.1&nbsp;MHz #Suhupiɛlli Radio 103.3&nbsp;MHz #Gbangu FM 97.3&nbsp;MHz #Amana Radio 96.3&nbsp;MHz #123 Radio 99.7&nbsp;MHz #ABC Radio 100.9&nbsp;MHz #Angel FM 96.9&nbsp;MHz #Dagban Radio 102.5 #Kingdom Fm #Tawasul FM 95.7 == Pal' dahi din be Tamali == * Tamali zaŋ chaŋ [[Bolgatanga|Bolga]] palli * Tamali zaŋ chaŋ [[Kumahi|Kumasi]] palli * Tamali zaŋ chaŋ [[Salaga]] palli * Tamali zaŋ chaŋ [[Naya]] (Yendi) palli *Tamali zaŋ chaŋ [[Nantɔŋ|Nanton]] palli *Aboabo zaŋ chaŋ [[Nyohini]] palli *Aboabo zaŋ chaŋ [[Choggu]] palli *Tamali zaŋ chaŋ Daboya palli *Tamali zaŋ chaŋ Kumbungu palli *Tamali zaŋ chaŋ [[Tolon]] palli == Foŋdi mini tiŋkpaŋsi == Tamali bɔba pula bu nahi zuƔu. Bɔba maa n-nyɛ Tamali-north constituency, Tamali-south constituency, Tamali-central constituency n-ti pahi Sagnarigu constituency. Foŋdi mini tiŋkpaŋsi ŋan be constituency nim ŋɔ ni shɛŋa n-nyɛ [[Lamashaɣu]], [[Jisonaayili]], [[Banvum|Banvim]], [[Yapalisi]], Katariga, Gumbihini, Chaŋli, Ni din kam kpalim. : ''Yulimi [[Tamale foŋdi mini tiŋkpaŋsi]] zaa kpɛ'' == Dundɔŋni Gomnanti == Tamali mali la gominanti kpeen' so bɛ ni boli meyor la ka meyor maa sani yaa pam nyɛla din be o nuu ni ka o tumdi zaani [[gominanti]]. Mayor maa nyɛla [[Ghana]] tiŋgbani zuɣulana ni pii so ka o lee kuna ka kaansili (council) kpamba  ti saɣi ti o. Tɔ amaa punpɔŋɔ salo ban be Tamali yɛliya ni di tu ni di yi pa nyɛla salo zaa  piibu din yɛn kpaŋsi o kpamli maa ka che n-ti li dariza. Punpɔŋɔ Tamali mayor nyɛla [[Sule Salifu|Hon. Sule Salifu]].<ref>{{Cite web|title=I will consult broadly - New Mayor of Tamale - MyJoyOnline.com|url=https://www.myjoyonline.com/i-will-consult-broadly-new-mayor-of-tamale/|access-date=2021-11-15|website=www.myjoyonline.com|language=en-US}}</ref> maa nyɛla din zani ti dundɔŋ ni jintɔri duu (local Parliament) ka lahi zani ti dundɔŋ ni kpamba (local executive). == Dundɔŋni Gɔmnanti Kura == #Hon Sule Salifu == Saha Taɣibu Tamali puuni == Tamali mali la shɛɣini mini wuuni yuuni kam puuni, ka di be koppen's climate pubu ni. Tamali saa piini la silimin goli [[April]] hali ti kpa [[September]] bee [[October]] ka di yaa be [[July]] mini [[August]] ni. Wuuni mi piini la silimin gɔli November nti kpe April Piligu. Tamali mali la saha di baa ayi yuuni kam puuni. Dini n nyɛ '''Siɣili Saha''' Siɣili saha ka pukpariba gbandi ni bi kɔ. Saha ŋɔ, saa pilindi la mibu. Saa piligiri la silimin gɔli [[April]] zaŋ chaŋ silimin gɔli [[June]], di saha pukpariba kɔya ka biri bimbira ka shaɣu naan shɛi. Shaɣu shɛɛri la silimin gɔli [[July]] hali ni silimin gɔli [[September]] sunsuuni. '''Wuuni Saha''' Saha ŋɔ ka pukpariba kpuɣiri bindira. Wuuni pilindi la silimin gɔli [[October]] saha zaŋ hali ni silimin gɔli [[April]]. Di pilindimi ni wuntaŋ yaɣi yaɣi saha din gbai silimin gɔli [[October]] haali ni silimin gɔli [[December]] sunsuuni, ka kikaa mi dɛi hali ni silimin gɔli [[March]]. Din saha walugu gba dɛɛi n zaŋ kpɛ siɣili saha.<ref>{{Cite web|title=University for Development Studies, Tamale, Ghana {{!}} Climate Change and Food Security - Academia.edu|url=https://universityfordevelopmentstudies.academia.edu/Departments/Climate_Change_and_Food_Security/Documents|access-date=2021-11-16|website=universityfordevelopmentstudies.academia.edu}}</ref> Wuuni saha nyɛla tankpagbuligu ni tooi zooi pam ka di nyɛla mori mini tihi zaa kuumi. <center> {{Weather box |location = Tamale |single line = Yes |metric first = Yes |Jan record high C = 40.0 |Feb record high C = 41.5 |Mar record high C = 42.7 |Apr record high C = 42.8 |May record high C = 40.2 |Jun record high C = 37.8 |Jul record high C = 35.6 |Aug record high C = 35.4 |Sep record high C = 34.8 |Oct record high C = 38.2 |Nov record high C = 39.2 |Dec record high C = 38.6 |year record high C = 42.8 |Jan high C = 35.4 |Feb high C = 36.9 |Mar high C = 37.1 |Apr high C = 35.4 |May high C = 33.6 |Jun high C = 31.1 |Jul high C = 29.8 |Aug high C = 29.2 |Sep high C = 29.9 |Oct high C = 32.2 |Nov high C = 34.8 |Dec high C = 34.9 |year high C = 33.4 |Jan mean C = 27.9 |Feb mean C = 30.1 |Mar mean C = 30.9 |Apr mean C = 29.8 |May mean C = 28.6 |Jun mean C = 26.8 |Jul mean C = 26.0 |Aug mean C = 25.8 |Sep mean C = 25.9 |Oct mean C = 27.3 |Nov mean C = 28.2 |Dec mean C = 27.5 |year mean C = 27.9 |Jan low C = 20.4 |Feb low C = 22.8 |Mar low C = 24.6 |Apr low C = 24.6 |May low C = 23.6 |Jun low C = 22.5 |Jul low C = 22.1 |Aug low C = 21.9 |Sep low C = 21.8 |Oct low C = 21.9 |Nov low C = 21.6 |Dec low C = 20.3 |year low C = 22.3 |Jan record low C = 15.0 |Feb record low C = 16.1 |Mar record low C = 18.9 |Apr record low C = 19.4 |May record low C = 18.9 |Jun record low C = 18.9 |Jul record low C = 18.3 |Aug record low C = 18.9 |Sep record low C = 18.9 |Oct record low C = 18.9 |Nov record low C = 16.1 |Dec record low C = 13.9 |year record low C = 13.9 |precipitation colour = green |Jan precipitation mm = 4 |Feb precipitation mm = 12 |Mar precipitation mm = 48 |Apr precipitation mm = 88 |May precipitation mm = 112 |Jun precipitation mm = 146 |Jul precipitation mm = 142 |Aug precipitation mm = 198 |Sep precipitation mm = 231 |Oct precipitation mm = 92 |Nov precipitation mm = 14 |Dec precipitation mm = 3 |year precipitation mm = 1090 |unit precipitation days = 0.3 mm |Jan precipitation days = 1 |Feb precipitation days = 1 |Mar precipitation days = 4 |Apr precipitation days = 7 |May precipitation days = 10 |Jun precipitation days = 12 |Jul precipitation days = 13 |Aug precipitation days = 15 |Sep precipitation days = 19 |Oct precipitation days = 12 |Nov precipitation days = 2 |Dec precipitation days = 1 |year precipitation days = 97 |Jan humidity = 27 |Feb humidity = 32 |Mar humidity = 45 |Apr humidity = 61 |May humidity = 70 |Jun humidity = 77 |Jul humidity = 80 |Aug humidity = 79 |Sep humidity = 80 |Oct humidity = 74 |Nov humidity = 59 |Dec humidity = 40 |year humidity = 60 |Jan sun = 266.6 |Feb sun = 237.3 |Mar sun = 251.1 |Apr sun = 231.0 |May sun = 248.0 |Jun sun = 204.0 |Jul sun = 161.2 |Aug sun = 139.5 |Sep sun = 156.0 |Oct sun = 260.4 |Nov sun = 282.0 |Dec sun = 272.8 |year sun = |Jand sun = 8.6 |Febd sun = 8.4 |Mard sun = 8.1 |Aprd sun = 7.7 |Mayd sun = 8.0 |Jund sun = 6.8 |Juld sun = 5.2 |Augd sun = 4.5 |Sepd sun = 5.2 |Octd sun = 8.4 |Novd sun = 9.4 |Decd sun = 8.8 |yeard sun = 7.4 |source 1 = [[Deutscher Wetterdienst]]<ref name = DWD> {{cite web | url = http://www.dwd.de/DWD/klima/beratung/ak/ak_654180_kt.pdf | title = Klimatafel von Tamales / Ghana | work = Baseline climate means (1961-1990) from stations all over the world | publisher = Deutscher Wetterdienst | language = de | access-date = 18 October 2016}}</ref> }} </center> == Feera duri din be Tamali == Tamali nyɛla din mali feera duri pam, ka di pam nyɛla ban kpuɣiri tumtumdiba n niŋdi dinni. Di shɛŋa n-nyɛ Anashaara Tiles, Malitima n-ti pahi Wun-nam company Ltd. : ''Krimmin pahi: [[Tamale feera duri]]'' == Banki tuma duri == Tamali nyɛla tiŋ sheli Banki tuma duri ni zooi pam, shɛŋa nyɛla Gomnanti ni su shɛli ka shɛŋa nyɛ salinima gba ni su shɛli. Banki shɛŋa din be Tamali n-nyɛ [[Ghana Commercial Bank Ltd]] (GCB)<ref>{{Cite web|title=Banks companies in Tamale, Ghana - Page 1 - GhPlaces|url=https://ghplaces.com/Tamale/list/banks/c-884-273-1|access-date=2021-11-17|website=ghplaces.com}}</ref>, [[National Investment Bank]] ni [[Zenith Bank]]. : ''Karimmi pahi: [[Tamale banki tuma duri]]'' == Alepile paaki == Alepile paaki nyɛla bɛ ni daa zali ka di yabili nyɛ din kpaŋsiri linjimanima tuma [[dunia]] tɔbu shɛli din daa ŋme m-pahiri ayi la saha (World War II). [[Matuuka yiɣirigu]] lubu shee polo daa nyɛla bɛ ni bɔ shɛli Nyohini, kamani maali ayi Nuzaa Tamali yaɣili December,1940<ref>{{Cite web|title=Tamale Airport – GACL|url=https://www.gacl.com.gh/tamale-airport/|access-date=2021-11-15|language=en}}</ref>. Tuuli Gomnanti zaŋ ti Ghana tingbani daa dihi o nuu gbana zuɣu ni bɛ mɛ airport shɛli din nyɛ din ni tooi yi Dunia luɣili kam ni di zaŋ zali [[linjimanima]] maali pinyini Tamali wulimpuhili ni di zaŋ baŋsi di sochibisi zaashee/anfaani.<ref>{{Citation|title=Tamale Airport|date=2021-10-31|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Tamale_Airport&oldid=1052898804|work=Wikipedia|language=en|access-date=2021-11-15}}</ref> Di ni daa pili viɛnyɛla maa zuɣu, di daa ti chemi zali ni bɛ ni daa ŋme m-paai gomnanti di saha maa yuuni 1996 la. == Alaafee tuma duri == Tamali nyɛla tiŋ shɛli din mali alaafee tuma duri pam, di shɛŋa n-nyɛ; # KABSAD Scientific Hospital # Kalpohini Health Centre # Bagabaga CHPS Zone # Tamale West Hospital<ref>{{Cite web|title=Tamale West Hospital • Hospitals - Public • Tamale, Tamale|url=https://www.medpages.info/sf/index.php?page=organisation&orgcode=301633|access-date=2021-11-19|website=www.medpages.info}}</ref> # Tamale Central Hospital<ref>{{Cite web|title=Ghanahospitals.org|url=http://www.ghanahospitals.org/regions/district_facilities.php?r=northern&d=tamale%20municipal|access-date=2021-11-19|website=www.ghanahospitals.org}}</ref> # [[Lahabali kɔligu:Tamale Teaching Hospital 18.jpg|thumb|Tamale Teaching Hospital]]Tamale Teaching Hospital<ref>{{Cite web|title=Hospitals in Tamale: List of Health Facilities in Northern Region - Contact Details - YellGh.com|url=https://yellgh.com/hospitals-in-tamale-list-of-health-facilities-in-northern-region/|access-date=2021-11-19|language=en-GB}}</ref> # Bilpiela Health Centre #Kpanvo CHPS Zone #Vittin RCH #Malshegu CHPS Zone #Garizegu CHPS Zone #Lahagu CHPS #DUNGU CHPS ZONE #Habanna Medical Center #Rabito Clinic #God's care community hospital<ref>{{Cite web|title=God Cares Community Hospital, Northern|url=https://vymaps.com/GH/God-Cares-Community-Hospital-O6644165408/|access-date=2021-11-19|website=vymaps.com}}</ref> #Nyohini clinic #Gbambaya clinic #Marshal Medical Centre Limited #Mansusu Clinic and Diagnostic Centre #St Lucy Polyclinic == Tuunshɛŋa din na tumda == * * * [[Tamale interchange]] din saɣi naabu kaman vaabu pihinii pubu kobgi puuni. Tahama beni n wuhi ni tuma ŋɔ nyɛla din yɛn naai yuuni 2021 bahigu.<ref>{{Cite web|last=Bureau|first=Communications|title=Tamale Interchange 80% Complete; Tamale-Daboya Road To Be Completed In November 2023|url=https://presidency.gov.gh/index.php/briefing-room/news-style-2/1980-tamale-interchange-80-complete-tamale-daboya-road-to-be-completed-in-november-2023|access-date=2021-11-15|website=presidency.gov.gh|language=en-gb}}</ref> * Tamale International Airport phase two la nyɛla beni na tumdi shɛli. * Vitting Harbour & Mall * == Saamba Du' gbɛra == 1. Picona Hotel 2. Radarch Lodge and Conference Centre 3. Miricha Hotel 4. Nim Avenue 5. Modern City Hotel 6. Sabonkudi estates 7. Regal hotel 8. Target Hills hotel 9. Pioneer lodge 10. B Sheini hotel 11. Naat guesthouse 12. Ganaa hotel 13. Global dream hotel 14. Mariam hotel 15. Walji lodge == Anfoonima == <gallery mode="packed" widths="150" heights="200"> Lahabali kɔligu:Road, Tamale.jpg|<center>Tamali palli</center> Lahabali kɔligu:Highway, Tamale.jpg|<center>Tamali palli daa</center> Lahabali kɔligu:Stadium tamale2.jpg|<center>Tamali yiɣi jam paaki</center> Lahabali kɔligu:Tamale fashion week 2020 2.jpg|<center>Tamale fashion week</center> Lahabali kɔligu:Agriculture Factory, Tamale.jpg|<center>Agriculture Factory in Tamale</center> Lahabali kɔligu:Tamale Teaching Hospital 4.jpg|<center>[[Tamale Teaching Hospital|Tamali ashipti titali]]</center> Lahabali kɔligu:Tamale Airport, Northern Ghana.jpg|<center>Alapele paaki</center> Lahabali kɔligu:Aboabo-market Tamale.jpg|<center>Abaaboo daa</center> Lahabali kɔligu:Tamale Central.jpg|<center>Tamali sunsuuni</center> </gallery> == Kundivihira == <references responsive="" /> [[Pubu:Ghana bɔba tinzuɣa]] [[Pubu:C-Class]] [[Pubu:Tiŋsi]] [[Pubu:Africa]] [[Pubu:Lahabaya zaa]] fub1p6na2zsv1imw8nfi64zeum3aj4s 42720 42719 2022-08-16T08:59:51Z IDDRISU ABDUL-KADIR NINDOO 1815 /* Shikuru baŋsim */ m malimi sabi wikitext text/x-wiki {{Databox}} {{C-Class}} '''Tamali''' n-nyɛ [[Northern Region|Northern region]] din be [[Ghana]] la tinzuɣu.<ref>{{cite web|url=http://www.tamale.climatemps.com/|title=Tamale Climate & Temperature|language=English|publisher=tamale.climatemps.com}}</ref> Saha ŋɔ [[Tamali]] nyɛla furila ni nyo n-kpa tiŋ' shɛli zaŋ chaŋ [[daabiligu]] polo West [[Africa]] yaɣili zaa. [[Suhudoo]] be [[Tamali]] ka mali tahama pam n-zaŋ ti [[daabihi.]] Tamalinima biɛh' suŋ ni saamba gbubibu polo nyɛla sokam ni di shɛhira ka lahi kpaŋsiri zosimli. [[Tamali]] m-pahi tiŋ' kara dibaata din galisi [[Ghana]]<ref>{{Cite web|title=Tamale – Travel guide at Wikivoyage|url=https://en.wikivoyage.org/wiki/Tamale|access-date=2021-11-15|website=en.wikivoyage.org|language=en}}</ref>. Ninvuɣ' biɛlim kamani 950,124 m-be [[Tamali]]. Di lahi nyɛla tiŋ' shɛli din zoori pam n-gari tinsi zaa din be [[West Africa]].<ref>{{cite web|url=https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/artikel.php?ID=270959|title=Tamale – West Africa’s Fastest Growing City|publisher=GhanaWeb|date=Sunday, 14 April 2013|language=English}}</ref><ref>{{cite web|url=https://population.mongabay.com/population/ghana/|title=Largest cities in Ghana|publisher=mongabay|language=English}}</ref> Tamalinima nyɛla ban nyee yo [[Pu'kparilim|pukparilim]], daabiligu n-lahi mali gumdi mibu mini kpakahili shitɔri<ref>{{Cite web|title=Tamale {{!}} Ghana {{!}} Britannica|url=https://www.britannica.com/place/Tamale-Ghana|access-date=2021-11-15|website=www.britannica.com|language=en}}</ref>. Pal' daa yila [[Kumahi]] n-kpa yaɣili ŋɔ n-ti gari [[Tamali]] tiŋ' puuni n-chaŋ [[Bolgatanga]], ka pal' chira yiri wulimpuɣili ni wulimluɣili na n-ti tuɣili. Ka [[Airport]] gba beni.[[Tamali]] nyɛla din zooi [[musuliminima|musulinima]] ka di zuɣu che ka jiŋa kalinli zooi tiŋa maa ni. Jiŋa kamani; [[Afa Ajura]] Jiŋli (Ambariyyah jiŋli), Amadiyyah jiŋli, Zaamiɣu jiŋli [[(Central Mosque)]] ni [[Afa Basha]] jiŋli (Nuuria mosque) n-ti pahi Mal-haliya jiŋli ([[Afa Issah Bello]]) nyɛla niriba pam ni mi. [[Tamali]] mali zuliya balibu pam amaa [[Dagbamba]] n-galisi pam n-gari balli kam ban be Tamali<ref>{{Cite book|last=Eades|first=Jeremy Seymour|url=https://books.google.com.gh/books?id=IjlzSYnAKdQC&printsec=frontcover&dq=history+of+Tamale,+Ghana&hl=en&sa=X&redir_esc=y#v=onepage&q=history%20of%20Tamale,%20Ghana&f=false|title=Strangers and Traders: Yoruba Migrants, Markets, and the State in Northern Ghana|date=1994|publisher=Africa World Press|isbn=978-0-86543-420-2|language=en}}</ref>. == Taarihi == [[Tamali]] bɛla [[Ghana]] tudu polo, ka lahi za [[Ghana]] Tiŋzuɣiri ata sunsuuni tum kurumbuna saha. Di bala daansi ni [[Savannah Region]], [[Upper West Region]] ni [[North East Region]]. [[Vihigu]] wuhuya ni [[Tamali]] lɛbigimsim biɛɣukulo puuni n-galisi gari tiŋ kam [[West Africa]] zaa. Vihigu lahi wuhuya ni daabiligu, kɔhimma ni damma lahi zooya pam [[Tamali]]. [[Tamali]] mali nanima pam, bɛ zuɣulana n-nyɛ Gukpe-naa. Gukpɛɣu mali tiŋkpansi pam ka lɛbigimsim paari di zaa<ref>{{Cite book|last=Bellwood-Howard|first=Imogen|url=https://books.google.com.gh/books?id=c-mpCgAAQBAJ&printsec=frontcover&dq=Tamale,+Ghana&hl=en&sa=X&redir_esc=y#v=onepage&q=Tamale,%20Ghana&f=false|title=Characteristics of Urban and Peri-urban Agriculture in West Africa: Results of an Exploratory Survey Conducted in Tamale (Ghana) and Ouagadougou (Burkina Faso)|last2=Häring|first2=Volker|last3=Karg|first3=Hanna|last4=Roessler|first4=Regina|last5=Schlesinger|first5=Johannes|last6=Shakya|first6=Martina|date=2015-10-06|publisher=International Water Management Institute (IWMI)|isbn=978-92-9090-821-0|language=en}}</ref><ref>{{Cite book|last=Bening|first=R. Bagulo|url=https://books.google.com.gh/books?id=6nKcAAAAMAAJ&q=history+of+Tamale,+Ghana&dq=history+of+Tamale,+Ghana&hl=en&sa=X&redir_esc=y|title=A History of Education in Northern Ghana, 1907-1976|date=1990|publisher=Ghana Universities Press|isbn=978-9964-3-0215-3|language=en}}</ref>. == Go n-gili == [[Tamali]] mali alepile paaki ti tali ka di bi waɣa ni [[Tamali]] tiŋpuuni. Alepile paaki ŋɔ n-zani ti tudu yaɣa ŋɔ zaa. Di mali alepilenima ka bɛ chani [[Ankara]], ka lahi mali alepilenima ka bɛ yiri Ankara kanna [[Tamali]]. Alepilenima ŋɔ shɛŋa n-nyɛ * [[African World Airlines|Africa World Airlines]] * [[Passion Airlines]] [[Tamali]] lahi mali lɔra bee loorinima kpɛbu shee, ka a yi yɛn go n-chaŋ [[Ghana]] tiŋzuɣu n-nya a ni tooi nya di loori ka di bi muɣisi a. [[Tamali]] mali lɔra ka di kuni tiŋsi kamani [[Ankara]], Kumahi, [[Sunyani]], [[Tema]], [[Cape Coast]],[[Takoradi]], Ho, [[Bolgatanga]], [[Wa]], ni tiŋ shɛŋa din pahi. Loori teesanima shɛŋa n-nyɛ [[Metro Mass teesa]], [[Bus Stop]], [[Saŋkpaɣala teesa]], [[VVIP Legion]], [[Taxi Rank]], [[Abaabu teesa|Abaabuu teesa]]. Binshɛŋa nira ni ni tooi zaŋ n-gili [[Tamali]] n nyɛ; '''[[Yellow Yellow]]''': Di nyɛla cheche buɣim din nyɛ nabaata shɛli din ʒiri niriba anahi di puuni. Di yi ti niŋ ka daadama galisim paai niriba ayɔbu di puuni, bee n-yaɣi niriba anahi, din ŋuna di kpuɣimi yaɣi maa. Di kamanima zooya pam kamani; zaɣ' piɛlli, zaɣ' dozim, zaɣ' ʒee, zaɣ' sabinli, zaɣ' vakahili ni din pahi. '''Teezini (Taxi):''' Di nyɛla loori saɣisinli n-kpuɣiri niriba anahi m-pahi ŋun duhiri maa zuɣu anu. == Mabi' Tinsi == [[Tamali]] mali mabiligu ni zɔsimli zaŋ chaŋ tiŋsi din be tiŋduya ni polo. Lala tiŋsi maa n nye: * Louisville, Kentucky din be [[United State of America]] la. * Fada N'gourma din be [[Burkina Faso]] tiŋ gbani la. * Commune II Niamey din be [[Niger]] tiŋgbani == Shikuru baŋsim == [[Tamali]] nyɛla din nyɛ baŋsim bɔbu shee n-ti sokam. Di mali karimbanima karinzɔŋ kara, shikuru bihi kura shikuruti nti pahi m mayaankalɛhi shikuruti. [[Tamali]] shikuruti galisim paagi 742 ka di puuni 94 n-nyɛ m mayaankalɛhi shikuruti, 304 primari shikuruti, 112 JHS shikuruti ni 14 SHS shikuruti. Tamali lahi mali nuuni tuumbaŋsim bɔhinbu shikuruti ka a ni tooi bɔhim baŋsim balibu kam n-di anfaani sɔhibiɛɣuni. :''Karim pahi: [[Tamali shikuruti]]'' == Ninvuɣu gahinda == * [[Mahamudu Bawumia]], bɛ dɔɣi o la yuuni 1963 ka o nyɛ tiŋgbani zuɣulaampaa nti Nana Akufu Addo ka lahi nyɛ siyaasa nira. * [[Haruna Iddrisu]] bɛ dɔɣi o la yuuni 1970 ka o nyɛ jintɔra zaŋ ti Tamale-South piibupiibu yaɣili n-lahi nyɛ toondana n-ti jintɔriba ban bi galisi jina duu.<ref>{{Cite web|title=Parliament of Ghana|url=https://www.parliament.gh/mps?mp=231|access-date=2021-11-16|website=www.parliament.gh}}</ref> * [[Ibrahim Basha|Sheikh Bayaan Ibrahim Basha]] * [[Alhassan Yahaya Seini]], alikaalimi mini legal aid kpɛma. * [[Mubarak Wakaso]], yuuni 1990 ka bɛ dɔɣi o ka o nyɛ boliŋmɛri baŋda.<ref>{{Cite web|title=Mubarak Wakaso, Biography|url=https://mobile.ghanaweb.com/person/Mubarak-Wakaso-5323|access-date=2021-11-16|website=mobile.ghanaweb.com}}</ref> * [[Abdul Majeed Waris]], bɛ dɔɣi o la yuuni 1991 ka o nyɛ boliŋmɛra.<ref>{{Cite web|title=Abdul Majeed Waris, Biography|url=https://mobile.ghanaweb.com/person/Abdul-Majeed-Waris-5356|access-date=2021-11-16|website=mobile.ghanaweb.com}}</ref> * [[Fancy Gadam]], yiliyiina ka bɛ dɔɣi o yuuni 1988. * [[Saeed Abubakr Zakaria|Saeed Abubakar Zakaria]]. *[[Abdul Rahman Baba]], o nyɛla bɔli'ŋmɛra, bɛ dɔɣi la yuuni 1994 silimin gɔli July daa baa ayi dali == Tuma == Tuun'shɛŋa Tamali nim ni zooi kabi tumda n-nyɛ kpaluu tuma, teela, ni fita tali. Din lahi pahi n-nyɛ macheligu, nakɔhigu, daabiligu, tanmɛbo, kaapinta tuma, weera tuma, peenta tuma, anfooni yaabu tuma, kperigu kperibu tuma, bindira kɔhibu, loori duhibu tuma ni pukparilim<ref>{{Cite book|last=MacGaffey|first=Wyatt|url=https://books.google.com.gh/books?id=6MQ-5Elyg2kC&printsec=frontcover&dq=history+of+Tamale,+Ghana&hl=en&sa=X&ved=2ahUKEwiRxLXIz5v1AhXMCuwKHXLTAUwQ6AF6BAgKEAI#v=onepage&q=history%20of%20Tamale,%20Ghana&f=false|title=Chiefs, Priests, and Praise-singers: History, Politics, and Land Ownership in Northern Ghana|date=2013|publisher=University of Virginia Press|isbn=978-0-8139-3386-3|language=en}}</ref>. == Dahi din be Tamali tingbani == Tamali nyɛla tiŋ shɛli din mali dahi pam, Dahi maa shɛŋa n-nyɛ; * Tamali Dakurili li *Abaaboo daa *Picona daa *Lamashaɣu daa<ref>{{Cite web|title=Tamale central market, Ghana {{!}} Africa, Ghana, African life|url=https://www.pinterest.com/pin/382806037065419686/|access-date=2021-11-16|website=www.pinterest.com|language=en}}</ref> *Kakpaɣiyili daa *Guu daa (niɣi daa) *Kalpohin daa *Kukuo daa * == Piibupiibu jintɔri yaɣa din be Tamali == Tamali nyɛla tiŋ shɛli din mali piibupiibu yaɣa anahi; ŋan nima n-nyɛ: # [[Tamali Central]] piibupiibu yaɣili # [[Tamali North]] piibupiibu yaɣili # [[Sagnarigu]] piibupiibu yaɣili<ref>{{Cite web|title=Parliament of Ghana|url=https://www.parliament.gh/mps?mp=233|access-date=2021-11-16|website=www.parliament.gh}}</ref> # [[Tamale South Constituency|Tamali South]] piibupiibu yaɣili # == Lahibali wuligibu teesa tuma duri == Biɛɣu kulo kam Tamali tingbani lahibaya tuma duri kuli pahirimi, Lahibaya teesanima ŋɔ pula buyi, walansi (Radio) teesanima mini ninliha kpanjɔɣu (TV) teesanima. '''TV teesa''' shɛŋa din be Tamali n-nyɛ; # Sagani TV # NTV # Zaa TV # Might TV. '''Radio teesa''' shɛŋa din be Tamali n-nyɛ; # Fiila FM 89.3 Mhz # Radio Savanna 91.3 Mhz # Zaa Radio 99.3 Mhz # Bishara Radio 97.7 Mhz # Justice FM 98.5 Mhz # Diamond 93.7 Mhz # North Star 92.1 Mhz # Radio Tamale 91.7 Mhz #Kesmi FM 107.1&nbsp;MHz #Neesim FM 100.1&nbsp;MHz #Suhupiɛlli Radio 103.3&nbsp;MHz #Gbangu FM 97.3&nbsp;MHz #Amana Radio 96.3&nbsp;MHz #123 Radio 99.7&nbsp;MHz #ABC Radio 100.9&nbsp;MHz #Angel FM 96.9&nbsp;MHz #Dagban Radio 102.5 #Kingdom Fm #Tawasul FM 95.7 == Pal' dahi din be Tamali == * Tamali zaŋ chaŋ [[Bolgatanga|Bolga]] palli * Tamali zaŋ chaŋ [[Kumahi|Kumasi]] palli * Tamali zaŋ chaŋ [[Salaga]] palli * Tamali zaŋ chaŋ [[Naya]] (Yendi) palli *Tamali zaŋ chaŋ [[Nantɔŋ|Nanton]] palli *Aboabo zaŋ chaŋ [[Nyohini]] palli *Aboabo zaŋ chaŋ [[Choggu]] palli *Tamali zaŋ chaŋ Daboya palli *Tamali zaŋ chaŋ Kumbungu palli *Tamali zaŋ chaŋ [[Tolon]] palli == Foŋdi mini tiŋkpaŋsi == Tamali bɔba pula bu nahi zuƔu. Bɔba maa n-nyɛ Tamali-north constituency, Tamali-south constituency, Tamali-central constituency n-ti pahi Sagnarigu constituency. Foŋdi mini tiŋkpaŋsi ŋan be constituency nim ŋɔ ni shɛŋa n-nyɛ [[Lamashaɣu]], [[Jisonaayili]], [[Banvum|Banvim]], [[Yapalisi]], Katariga, Gumbihini, Chaŋli, Ni din kam kpalim. : ''Yulimi [[Tamale foŋdi mini tiŋkpaŋsi]] zaa kpɛ'' == Dundɔŋni Gomnanti == Tamali mali la gominanti kpeen' so bɛ ni boli meyor la ka meyor maa sani yaa pam nyɛla din be o nuu ni ka o tumdi zaani [[gominanti]]. Mayor maa nyɛla [[Ghana]] tiŋgbani zuɣulana ni pii so ka o lee kuna ka kaansili (council) kpamba  ti saɣi ti o. Tɔ amaa punpɔŋɔ salo ban be Tamali yɛliya ni di tu ni di yi pa nyɛla salo zaa  piibu din yɛn kpaŋsi o kpamli maa ka che n-ti li dariza. Punpɔŋɔ Tamali mayor nyɛla [[Sule Salifu|Hon. Sule Salifu]].<ref>{{Cite web|title=I will consult broadly - New Mayor of Tamale - MyJoyOnline.com|url=https://www.myjoyonline.com/i-will-consult-broadly-new-mayor-of-tamale/|access-date=2021-11-15|website=www.myjoyonline.com|language=en-US}}</ref> maa nyɛla din zani ti dundɔŋ ni jintɔri duu (local Parliament) ka lahi zani ti dundɔŋ ni kpamba (local executive). == Dundɔŋni Gɔmnanti Kura == #Hon Sule Salifu == Saha Taɣibu Tamali puuni == Tamali mali la shɛɣini mini wuuni yuuni kam puuni, ka di be koppen's climate pubu ni. Tamali saa piini la silimin goli [[April]] hali ti kpa [[September]] bee [[October]] ka di yaa be [[July]] mini [[August]] ni. Wuuni mi piini la silimin gɔli November nti kpe April Piligu. Tamali mali la saha di baa ayi yuuni kam puuni. Dini n nyɛ '''Siɣili Saha''' Siɣili saha ka pukpariba gbandi ni bi kɔ. Saha ŋɔ, saa pilindi la mibu. Saa piligiri la silimin gɔli [[April]] zaŋ chaŋ silimin gɔli [[June]], di saha pukpariba kɔya ka biri bimbira ka shaɣu naan shɛi. Shaɣu shɛɛri la silimin gɔli [[July]] hali ni silimin gɔli [[September]] sunsuuni. '''Wuuni Saha''' Saha ŋɔ ka pukpariba kpuɣiri bindira. Wuuni pilindi la silimin gɔli [[October]] saha zaŋ hali ni silimin gɔli [[April]]. Di pilindimi ni wuntaŋ yaɣi yaɣi saha din gbai silimin gɔli [[October]] haali ni silimin gɔli [[December]] sunsuuni, ka kikaa mi dɛi hali ni silimin gɔli [[March]]. Din saha walugu gba dɛɛi n zaŋ kpɛ siɣili saha.<ref>{{Cite web|title=University for Development Studies, Tamale, Ghana {{!}} Climate Change and Food Security - Academia.edu|url=https://universityfordevelopmentstudies.academia.edu/Departments/Climate_Change_and_Food_Security/Documents|access-date=2021-11-16|website=universityfordevelopmentstudies.academia.edu}}</ref> Wuuni saha nyɛla tankpagbuligu ni tooi zooi pam ka di nyɛla mori mini tihi zaa kuumi. <center> {{Weather box |location = Tamale |single line = Yes |metric first = Yes |Jan record high C = 40.0 |Feb record high C = 41.5 |Mar record high C = 42.7 |Apr record high C = 42.8 |May record high C = 40.2 |Jun record high C = 37.8 |Jul record high C = 35.6 |Aug record high C = 35.4 |Sep record high C = 34.8 |Oct record high C = 38.2 |Nov record high C = 39.2 |Dec record high C = 38.6 |year record high C = 42.8 |Jan high C = 35.4 |Feb high C = 36.9 |Mar high C = 37.1 |Apr high C = 35.4 |May high C = 33.6 |Jun high C = 31.1 |Jul high C = 29.8 |Aug high C = 29.2 |Sep high C = 29.9 |Oct high C = 32.2 |Nov high C = 34.8 |Dec high C = 34.9 |year high C = 33.4 |Jan mean C = 27.9 |Feb mean C = 30.1 |Mar mean C = 30.9 |Apr mean C = 29.8 |May mean C = 28.6 |Jun mean C = 26.8 |Jul mean C = 26.0 |Aug mean C = 25.8 |Sep mean C = 25.9 |Oct mean C = 27.3 |Nov mean C = 28.2 |Dec mean C = 27.5 |year mean C = 27.9 |Jan low C = 20.4 |Feb low C = 22.8 |Mar low C = 24.6 |Apr low C = 24.6 |May low C = 23.6 |Jun low C = 22.5 |Jul low C = 22.1 |Aug low C = 21.9 |Sep low C = 21.8 |Oct low C = 21.9 |Nov low C = 21.6 |Dec low C = 20.3 |year low C = 22.3 |Jan record low C = 15.0 |Feb record low C = 16.1 |Mar record low C = 18.9 |Apr record low C = 19.4 |May record low C = 18.9 |Jun record low C = 18.9 |Jul record low C = 18.3 |Aug record low C = 18.9 |Sep record low C = 18.9 |Oct record low C = 18.9 |Nov record low C = 16.1 |Dec record low C = 13.9 |year record low C = 13.9 |precipitation colour = green |Jan precipitation mm = 4 |Feb precipitation mm = 12 |Mar precipitation mm = 48 |Apr precipitation mm = 88 |May precipitation mm = 112 |Jun precipitation mm = 146 |Jul precipitation mm = 142 |Aug precipitation mm = 198 |Sep precipitation mm = 231 |Oct precipitation mm = 92 |Nov precipitation mm = 14 |Dec precipitation mm = 3 |year precipitation mm = 1090 |unit precipitation days = 0.3 mm |Jan precipitation days = 1 |Feb precipitation days = 1 |Mar precipitation days = 4 |Apr precipitation days = 7 |May precipitation days = 10 |Jun precipitation days = 12 |Jul precipitation days = 13 |Aug precipitation days = 15 |Sep precipitation days = 19 |Oct precipitation days = 12 |Nov precipitation days = 2 |Dec precipitation days = 1 |year precipitation days = 97 |Jan humidity = 27 |Feb humidity = 32 |Mar humidity = 45 |Apr humidity = 61 |May humidity = 70 |Jun humidity = 77 |Jul humidity = 80 |Aug humidity = 79 |Sep humidity = 80 |Oct humidity = 74 |Nov humidity = 59 |Dec humidity = 40 |year humidity = 60 |Jan sun = 266.6 |Feb sun = 237.3 |Mar sun = 251.1 |Apr sun = 231.0 |May sun = 248.0 |Jun sun = 204.0 |Jul sun = 161.2 |Aug sun = 139.5 |Sep sun = 156.0 |Oct sun = 260.4 |Nov sun = 282.0 |Dec sun = 272.8 |year sun = |Jand sun = 8.6 |Febd sun = 8.4 |Mard sun = 8.1 |Aprd sun = 7.7 |Mayd sun = 8.0 |Jund sun = 6.8 |Juld sun = 5.2 |Augd sun = 4.5 |Sepd sun = 5.2 |Octd sun = 8.4 |Novd sun = 9.4 |Decd sun = 8.8 |yeard sun = 7.4 |source 1 = [[Deutscher Wetterdienst]]<ref name = DWD> {{cite web | url = http://www.dwd.de/DWD/klima/beratung/ak/ak_654180_kt.pdf | title = Klimatafel von Tamales / Ghana | work = Baseline climate means (1961-1990) from stations all over the world | publisher = Deutscher Wetterdienst | language = de | access-date = 18 October 2016}}</ref> }} </center> == Feera duri din be Tamali == Tamali nyɛla din mali feera duri pam, ka di pam nyɛla ban kpuɣiri tumtumdiba n niŋdi dinni. Di shɛŋa n-nyɛ Anashaara Tiles, Malitima n-ti pahi Wun-nam company Ltd. : ''Krimmin pahi: [[Tamale feera duri]]'' == Banki tuma duri == Tamali nyɛla tiŋ sheli Banki tuma duri ni zooi pam, shɛŋa nyɛla Gomnanti ni su shɛli ka shɛŋa nyɛ salinima gba ni su shɛli. Banki shɛŋa din be Tamali n-nyɛ [[Ghana Commercial Bank Ltd]] (GCB)<ref>{{Cite web|title=Banks companies in Tamale, Ghana - Page 1 - GhPlaces|url=https://ghplaces.com/Tamale/list/banks/c-884-273-1|access-date=2021-11-17|website=ghplaces.com}}</ref>, [[National Investment Bank]] ni [[Zenith Bank]]. : ''Karimmi pahi: [[Tamale banki tuma duri]]'' == Alepile paaki == Alepile paaki nyɛla bɛ ni daa zali ka di yabili nyɛ din kpaŋsiri linjimanima tuma [[dunia]] tɔbu shɛli din daa ŋme m-pahiri ayi la saha (World War II). [[Matuuka yiɣirigu]] lubu shee polo daa nyɛla bɛ ni bɔ shɛli Nyohini, kamani maali ayi Nuzaa Tamali yaɣili December,1940<ref>{{Cite web|title=Tamale Airport – GACL|url=https://www.gacl.com.gh/tamale-airport/|access-date=2021-11-15|language=en}}</ref>. Tuuli Gomnanti zaŋ ti Ghana tingbani daa dihi o nuu gbana zuɣu ni bɛ mɛ airport shɛli din nyɛ din ni tooi yi Dunia luɣili kam ni di zaŋ zali [[linjimanima]] maali pinyini Tamali wulimpuhili ni di zaŋ baŋsi di sochibisi zaashee/anfaani.<ref>{{Citation|title=Tamale Airport|date=2021-10-31|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Tamale_Airport&oldid=1052898804|work=Wikipedia|language=en|access-date=2021-11-15}}</ref> Di ni daa pili viɛnyɛla maa zuɣu, di daa ti chemi zali ni bɛ ni daa ŋme m-paai gomnanti di saha maa yuuni 1996 la. == Alaafee tuma duri == Tamali nyɛla tiŋ shɛli din mali alaafee tuma duri pam, di shɛŋa n-nyɛ; # KABSAD Scientific Hospital # Kalpohini Health Centre # Bagabaga CHPS Zone # Tamale West Hospital<ref>{{Cite web|title=Tamale West Hospital • Hospitals - Public • Tamale, Tamale|url=https://www.medpages.info/sf/index.php?page=organisation&orgcode=301633|access-date=2021-11-19|website=www.medpages.info}}</ref> # Tamale Central Hospital<ref>{{Cite web|title=Ghanahospitals.org|url=http://www.ghanahospitals.org/regions/district_facilities.php?r=northern&d=tamale%20municipal|access-date=2021-11-19|website=www.ghanahospitals.org}}</ref> # [[Lahabali kɔligu:Tamale Teaching Hospital 18.jpg|thumb|Tamale Teaching Hospital]]Tamale Teaching Hospital<ref>{{Cite web|title=Hospitals in Tamale: List of Health Facilities in Northern Region - Contact Details - YellGh.com|url=https://yellgh.com/hospitals-in-tamale-list-of-health-facilities-in-northern-region/|access-date=2021-11-19|language=en-GB}}</ref> # Bilpiela Health Centre #Kpanvo CHPS Zone #Vittin RCH #Malshegu CHPS Zone #Garizegu CHPS Zone #Lahagu CHPS #DUNGU CHPS ZONE #Habanna Medical Center #Rabito Clinic #God's care community hospital<ref>{{Cite web|title=God Cares Community Hospital, Northern|url=https://vymaps.com/GH/God-Cares-Community-Hospital-O6644165408/|access-date=2021-11-19|website=vymaps.com}}</ref> #Nyohini clinic #Gbambaya clinic #Marshal Medical Centre Limited #Mansusu Clinic and Diagnostic Centre #St Lucy Polyclinic == Tuunshɛŋa din na tumda == * * * [[Tamale interchange]] din saɣi naabu kaman vaabu pihinii pubu kobgi puuni. Tahama beni n wuhi ni tuma ŋɔ nyɛla din yɛn naai yuuni 2021 bahigu.<ref>{{Cite web|last=Bureau|first=Communications|title=Tamale Interchange 80% Complete; Tamale-Daboya Road To Be Completed In November 2023|url=https://presidency.gov.gh/index.php/briefing-room/news-style-2/1980-tamale-interchange-80-complete-tamale-daboya-road-to-be-completed-in-november-2023|access-date=2021-11-15|website=presidency.gov.gh|language=en-gb}}</ref> * Tamale International Airport phase two la nyɛla beni na tumdi shɛli. * Vitting Harbour & Mall * == Saamba Du' gbɛra == 1. Picona Hotel 2. Radarch Lodge and Conference Centre 3. Miricha Hotel 4. Nim Avenue 5. Modern City Hotel 6. Sabonkudi estates 7. Regal hotel 8. Target Hills hotel 9. Pioneer lodge 10. B Sheini hotel 11. Naat guesthouse 12. Ganaa hotel 13. Global dream hotel 14. Mariam hotel 15. Walji lodge == Anfoonima == <gallery mode="packed" widths="150" heights="200"> Lahabali kɔligu:Road, Tamale.jpg|<center>Tamali palli</center> Lahabali kɔligu:Highway, Tamale.jpg|<center>Tamali palli daa</center> Lahabali kɔligu:Stadium tamale2.jpg|<center>Tamali yiɣi jam paaki</center> Lahabali kɔligu:Tamale fashion week 2020 2.jpg|<center>Tamale fashion week</center> Lahabali kɔligu:Agriculture Factory, Tamale.jpg|<center>Agriculture Factory in Tamale</center> Lahabali kɔligu:Tamale Teaching Hospital 4.jpg|<center>[[Tamale Teaching Hospital|Tamali ashipti titali]]</center> Lahabali kɔligu:Tamale Airport, Northern Ghana.jpg|<center>Alapele paaki</center> Lahabali kɔligu:Aboabo-market Tamale.jpg|<center>Abaaboo daa</center> Lahabali kɔligu:Tamale Central.jpg|<center>Tamali sunsuuni</center> </gallery> == Kundivihira == <references responsive="" /> [[Pubu:Ghana bɔba tinzuɣa]] [[Pubu:C-Class]] [[Pubu:Tiŋsi]] [[Pubu:Africa]] [[Pubu:Lahabaya zaa]] 1bs9cw5h5h1sj807ktdeyu2apkpx9h9 42721 42720 2022-08-16T09:00:33Z IDDRISU ABDUL-KADIR NINDOO 1815 /* Shikuru baŋsim */ Link wikitext text/x-wiki {{Databox}} {{C-Class}} '''Tamali''' n-nyɛ [[Northern Region|Northern region]] din be [[Ghana]] la tinzuɣu.<ref>{{cite web|url=http://www.tamale.climatemps.com/|title=Tamale Climate & Temperature|language=English|publisher=tamale.climatemps.com}}</ref> Saha ŋɔ [[Tamali]] nyɛla furila ni nyo n-kpa tiŋ' shɛli zaŋ chaŋ [[daabiligu]] polo West [[Africa]] yaɣili zaa. [[Suhudoo]] be [[Tamali]] ka mali tahama pam n-zaŋ ti [[daabihi.]] Tamalinima biɛh' suŋ ni saamba gbubibu polo nyɛla sokam ni di shɛhira ka lahi kpaŋsiri zosimli. [[Tamali]] m-pahi tiŋ' kara dibaata din galisi [[Ghana]]<ref>{{Cite web|title=Tamale – Travel guide at Wikivoyage|url=https://en.wikivoyage.org/wiki/Tamale|access-date=2021-11-15|website=en.wikivoyage.org|language=en}}</ref>. Ninvuɣ' biɛlim kamani 950,124 m-be [[Tamali]]. Di lahi nyɛla tiŋ' shɛli din zoori pam n-gari tinsi zaa din be [[West Africa]].<ref>{{cite web|url=https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/artikel.php?ID=270959|title=Tamale – West Africa’s Fastest Growing City|publisher=GhanaWeb|date=Sunday, 14 April 2013|language=English}}</ref><ref>{{cite web|url=https://population.mongabay.com/population/ghana/|title=Largest cities in Ghana|publisher=mongabay|language=English}}</ref> Tamalinima nyɛla ban nyee yo [[Pu'kparilim|pukparilim]], daabiligu n-lahi mali gumdi mibu mini kpakahili shitɔri<ref>{{Cite web|title=Tamale {{!}} Ghana {{!}} Britannica|url=https://www.britannica.com/place/Tamale-Ghana|access-date=2021-11-15|website=www.britannica.com|language=en}}</ref>. Pal' daa yila [[Kumahi]] n-kpa yaɣili ŋɔ n-ti gari [[Tamali]] tiŋ' puuni n-chaŋ [[Bolgatanga]], ka pal' chira yiri wulimpuɣili ni wulimluɣili na n-ti tuɣili. Ka [[Airport]] gba beni.[[Tamali]] nyɛla din zooi [[musuliminima|musulinima]] ka di zuɣu che ka jiŋa kalinli zooi tiŋa maa ni. Jiŋa kamani; [[Afa Ajura]] Jiŋli (Ambariyyah jiŋli), Amadiyyah jiŋli, Zaamiɣu jiŋli [[(Central Mosque)]] ni [[Afa Basha]] jiŋli (Nuuria mosque) n-ti pahi Mal-haliya jiŋli ([[Afa Issah Bello]]) nyɛla niriba pam ni mi. [[Tamali]] mali zuliya balibu pam amaa [[Dagbamba]] n-galisi pam n-gari balli kam ban be Tamali<ref>{{Cite book|last=Eades|first=Jeremy Seymour|url=https://books.google.com.gh/books?id=IjlzSYnAKdQC&printsec=frontcover&dq=history+of+Tamale,+Ghana&hl=en&sa=X&redir_esc=y#v=onepage&q=history%20of%20Tamale,%20Ghana&f=false|title=Strangers and Traders: Yoruba Migrants, Markets, and the State in Northern Ghana|date=1994|publisher=Africa World Press|isbn=978-0-86543-420-2|language=en}}</ref>. == Taarihi == [[Tamali]] bɛla [[Ghana]] tudu polo, ka lahi za [[Ghana]] Tiŋzuɣiri ata sunsuuni tum kurumbuna saha. Di bala daansi ni [[Savannah Region]], [[Upper West Region]] ni [[North East Region]]. [[Vihigu]] wuhuya ni [[Tamali]] lɛbigimsim biɛɣukulo puuni n-galisi gari tiŋ kam [[West Africa]] zaa. Vihigu lahi wuhuya ni daabiligu, kɔhimma ni damma lahi zooya pam [[Tamali]]. [[Tamali]] mali nanima pam, bɛ zuɣulana n-nyɛ Gukpe-naa. Gukpɛɣu mali tiŋkpansi pam ka lɛbigimsim paari di zaa<ref>{{Cite book|last=Bellwood-Howard|first=Imogen|url=https://books.google.com.gh/books?id=c-mpCgAAQBAJ&printsec=frontcover&dq=Tamale,+Ghana&hl=en&sa=X&redir_esc=y#v=onepage&q=Tamale,%20Ghana&f=false|title=Characteristics of Urban and Peri-urban Agriculture in West Africa: Results of an Exploratory Survey Conducted in Tamale (Ghana) and Ouagadougou (Burkina Faso)|last2=Häring|first2=Volker|last3=Karg|first3=Hanna|last4=Roessler|first4=Regina|last5=Schlesinger|first5=Johannes|last6=Shakya|first6=Martina|date=2015-10-06|publisher=International Water Management Institute (IWMI)|isbn=978-92-9090-821-0|language=en}}</ref><ref>{{Cite book|last=Bening|first=R. Bagulo|url=https://books.google.com.gh/books?id=6nKcAAAAMAAJ&q=history+of+Tamale,+Ghana&dq=history+of+Tamale,+Ghana&hl=en&sa=X&redir_esc=y|title=A History of Education in Northern Ghana, 1907-1976|date=1990|publisher=Ghana Universities Press|isbn=978-9964-3-0215-3|language=en}}</ref>. == Go n-gili == [[Tamali]] mali alepile paaki ti tali ka di bi waɣa ni [[Tamali]] tiŋpuuni. Alepile paaki ŋɔ n-zani ti tudu yaɣa ŋɔ zaa. Di mali alepilenima ka bɛ chani [[Ankara]], ka lahi mali alepilenima ka bɛ yiri Ankara kanna [[Tamali]]. Alepilenima ŋɔ shɛŋa n-nyɛ * [[African World Airlines|Africa World Airlines]] * [[Passion Airlines]] [[Tamali]] lahi mali lɔra bee loorinima kpɛbu shee, ka a yi yɛn go n-chaŋ [[Ghana]] tiŋzuɣu n-nya a ni tooi nya di loori ka di bi muɣisi a. [[Tamali]] mali lɔra ka di kuni tiŋsi kamani [[Ankara]], Kumahi, [[Sunyani]], [[Tema]], [[Cape Coast]],[[Takoradi]], Ho, [[Bolgatanga]], [[Wa]], ni tiŋ shɛŋa din pahi. Loori teesanima shɛŋa n-nyɛ [[Metro Mass teesa]], [[Bus Stop]], [[Saŋkpaɣala teesa]], [[VVIP Legion]], [[Taxi Rank]], [[Abaabu teesa|Abaabuu teesa]]. Binshɛŋa nira ni ni tooi zaŋ n-gili [[Tamali]] n nyɛ; '''[[Yellow Yellow]]''': Di nyɛla cheche buɣim din nyɛ nabaata shɛli din ʒiri niriba anahi di puuni. Di yi ti niŋ ka daadama galisim paai niriba ayɔbu di puuni, bee n-yaɣi niriba anahi, din ŋuna di kpuɣimi yaɣi maa. Di kamanima zooya pam kamani; zaɣ' piɛlli, zaɣ' dozim, zaɣ' ʒee, zaɣ' sabinli, zaɣ' vakahili ni din pahi. '''Teezini (Taxi):''' Di nyɛla loori saɣisinli n-kpuɣiri niriba anahi m-pahi ŋun duhiri maa zuɣu anu. == Mabi' Tinsi == [[Tamali]] mali mabiligu ni zɔsimli zaŋ chaŋ tiŋsi din be tiŋduya ni polo. Lala tiŋsi maa n nye: * Louisville, Kentucky din be [[United State of America]] la. * Fada N'gourma din be [[Burkina Faso]] tiŋ gbani la. * Commune II Niamey din be [[Niger]] tiŋgbani == Shikuru baŋsim == [[Tamali]] nyɛla din nyɛ baŋsim bɔbu shee n-ti sokam. Di mali karimbanima karinzɔŋ kara, shikuru bihi kura shikuruti nti pahi m mayaankalɛhi shikuruti. [[Tamali]] shikuruti galisim paagi 742 ka di puuni 94 n-nyɛ m mayaankalɛhi shikuruti, 304 primari shikuruti, 112 JHS shikuruti ni 14 SHS shikuruti. [[Tamali]] lahi mali nuuni tuumbaŋsim bɔhinbu shikuruti ka a ni tooi bɔhim baŋsim balibu kam n-di anfaani sɔhibiɛɣuni. :''Karim pahi: [[Tamali shikuruti]]'' == Ninvuɣu gahinda == * [[Mahamudu Bawumia]], bɛ dɔɣi o la yuuni 1963 ka o nyɛ tiŋgbani zuɣulaampaa nti Nana Akufu Addo ka lahi nyɛ siyaasa nira. * [[Haruna Iddrisu]] bɛ dɔɣi o la yuuni 1970 ka o nyɛ jintɔra zaŋ ti Tamale-South piibupiibu yaɣili n-lahi nyɛ toondana n-ti jintɔriba ban bi galisi jina duu.<ref>{{Cite web|title=Parliament of Ghana|url=https://www.parliament.gh/mps?mp=231|access-date=2021-11-16|website=www.parliament.gh}}</ref> * [[Ibrahim Basha|Sheikh Bayaan Ibrahim Basha]] * [[Alhassan Yahaya Seini]], alikaalimi mini legal aid kpɛma. * [[Mubarak Wakaso]], yuuni 1990 ka bɛ dɔɣi o ka o nyɛ boliŋmɛri baŋda.<ref>{{Cite web|title=Mubarak Wakaso, Biography|url=https://mobile.ghanaweb.com/person/Mubarak-Wakaso-5323|access-date=2021-11-16|website=mobile.ghanaweb.com}}</ref> * [[Abdul Majeed Waris]], bɛ dɔɣi o la yuuni 1991 ka o nyɛ boliŋmɛra.<ref>{{Cite web|title=Abdul Majeed Waris, Biography|url=https://mobile.ghanaweb.com/person/Abdul-Majeed-Waris-5356|access-date=2021-11-16|website=mobile.ghanaweb.com}}</ref> * [[Fancy Gadam]], yiliyiina ka bɛ dɔɣi o yuuni 1988. * [[Saeed Abubakr Zakaria|Saeed Abubakar Zakaria]]. *[[Abdul Rahman Baba]], o nyɛla bɔli'ŋmɛra, bɛ dɔɣi la yuuni 1994 silimin gɔli July daa baa ayi dali == Tuma == Tuun'shɛŋa Tamali nim ni zooi kabi tumda n-nyɛ kpaluu tuma, teela, ni fita tali. Din lahi pahi n-nyɛ macheligu, nakɔhigu, daabiligu, tanmɛbo, kaapinta tuma, weera tuma, peenta tuma, anfooni yaabu tuma, kperigu kperibu tuma, bindira kɔhibu, loori duhibu tuma ni pukparilim<ref>{{Cite book|last=MacGaffey|first=Wyatt|url=https://books.google.com.gh/books?id=6MQ-5Elyg2kC&printsec=frontcover&dq=history+of+Tamale,+Ghana&hl=en&sa=X&ved=2ahUKEwiRxLXIz5v1AhXMCuwKHXLTAUwQ6AF6BAgKEAI#v=onepage&q=history%20of%20Tamale,%20Ghana&f=false|title=Chiefs, Priests, and Praise-singers: History, Politics, and Land Ownership in Northern Ghana|date=2013|publisher=University of Virginia Press|isbn=978-0-8139-3386-3|language=en}}</ref>. == Dahi din be Tamali tingbani == Tamali nyɛla tiŋ shɛli din mali dahi pam, Dahi maa shɛŋa n-nyɛ; * Tamali Dakurili li *Abaaboo daa *Picona daa *Lamashaɣu daa<ref>{{Cite web|title=Tamale central market, Ghana {{!}} Africa, Ghana, African life|url=https://www.pinterest.com/pin/382806037065419686/|access-date=2021-11-16|website=www.pinterest.com|language=en}}</ref> *Kakpaɣiyili daa *Guu daa (niɣi daa) *Kalpohin daa *Kukuo daa * == Piibupiibu jintɔri yaɣa din be Tamali == Tamali nyɛla tiŋ shɛli din mali piibupiibu yaɣa anahi; ŋan nima n-nyɛ: # [[Tamali Central]] piibupiibu yaɣili # [[Tamali North]] piibupiibu yaɣili # [[Sagnarigu]] piibupiibu yaɣili<ref>{{Cite web|title=Parliament of Ghana|url=https://www.parliament.gh/mps?mp=233|access-date=2021-11-16|website=www.parliament.gh}}</ref> # [[Tamale South Constituency|Tamali South]] piibupiibu yaɣili # == Lahibali wuligibu teesa tuma duri == Biɛɣu kulo kam Tamali tingbani lahibaya tuma duri kuli pahirimi, Lahibaya teesanima ŋɔ pula buyi, walansi (Radio) teesanima mini ninliha kpanjɔɣu (TV) teesanima. '''TV teesa''' shɛŋa din be Tamali n-nyɛ; # Sagani TV # NTV # Zaa TV # Might TV. '''Radio teesa''' shɛŋa din be Tamali n-nyɛ; # Fiila FM 89.3 Mhz # Radio Savanna 91.3 Mhz # Zaa Radio 99.3 Mhz # Bishara Radio 97.7 Mhz # Justice FM 98.5 Mhz # Diamond 93.7 Mhz # North Star 92.1 Mhz # Radio Tamale 91.7 Mhz #Kesmi FM 107.1&nbsp;MHz #Neesim FM 100.1&nbsp;MHz #Suhupiɛlli Radio 103.3&nbsp;MHz #Gbangu FM 97.3&nbsp;MHz #Amana Radio 96.3&nbsp;MHz #123 Radio 99.7&nbsp;MHz #ABC Radio 100.9&nbsp;MHz #Angel FM 96.9&nbsp;MHz #Dagban Radio 102.5 #Kingdom Fm #Tawasul FM 95.7 == Pal' dahi din be Tamali == * Tamali zaŋ chaŋ [[Bolgatanga|Bolga]] palli * Tamali zaŋ chaŋ [[Kumahi|Kumasi]] palli * Tamali zaŋ chaŋ [[Salaga]] palli * Tamali zaŋ chaŋ [[Naya]] (Yendi) palli *Tamali zaŋ chaŋ [[Nantɔŋ|Nanton]] palli *Aboabo zaŋ chaŋ [[Nyohini]] palli *Aboabo zaŋ chaŋ [[Choggu]] palli *Tamali zaŋ chaŋ Daboya palli *Tamali zaŋ chaŋ Kumbungu palli *Tamali zaŋ chaŋ [[Tolon]] palli == Foŋdi mini tiŋkpaŋsi == Tamali bɔba pula bu nahi zuƔu. Bɔba maa n-nyɛ Tamali-north constituency, Tamali-south constituency, Tamali-central constituency n-ti pahi Sagnarigu constituency. Foŋdi mini tiŋkpaŋsi ŋan be constituency nim ŋɔ ni shɛŋa n-nyɛ [[Lamashaɣu]], [[Jisonaayili]], [[Banvum|Banvim]], [[Yapalisi]], Katariga, Gumbihini, Chaŋli, Ni din kam kpalim. : ''Yulimi [[Tamale foŋdi mini tiŋkpaŋsi]] zaa kpɛ'' == Dundɔŋni Gomnanti == Tamali mali la gominanti kpeen' so bɛ ni boli meyor la ka meyor maa sani yaa pam nyɛla din be o nuu ni ka o tumdi zaani [[gominanti]]. Mayor maa nyɛla [[Ghana]] tiŋgbani zuɣulana ni pii so ka o lee kuna ka kaansili (council) kpamba  ti saɣi ti o. Tɔ amaa punpɔŋɔ salo ban be Tamali yɛliya ni di tu ni di yi pa nyɛla salo zaa  piibu din yɛn kpaŋsi o kpamli maa ka che n-ti li dariza. Punpɔŋɔ Tamali mayor nyɛla [[Sule Salifu|Hon. Sule Salifu]].<ref>{{Cite web|title=I will consult broadly - New Mayor of Tamale - MyJoyOnline.com|url=https://www.myjoyonline.com/i-will-consult-broadly-new-mayor-of-tamale/|access-date=2021-11-15|website=www.myjoyonline.com|language=en-US}}</ref> maa nyɛla din zani ti dundɔŋ ni jintɔri duu (local Parliament) ka lahi zani ti dundɔŋ ni kpamba (local executive). == Dundɔŋni Gɔmnanti Kura == #Hon Sule Salifu == Saha Taɣibu Tamali puuni == Tamali mali la shɛɣini mini wuuni yuuni kam puuni, ka di be koppen's climate pubu ni. Tamali saa piini la silimin goli [[April]] hali ti kpa [[September]] bee [[October]] ka di yaa be [[July]] mini [[August]] ni. Wuuni mi piini la silimin gɔli November nti kpe April Piligu. Tamali mali la saha di baa ayi yuuni kam puuni. Dini n nyɛ '''Siɣili Saha''' Siɣili saha ka pukpariba gbandi ni bi kɔ. Saha ŋɔ, saa pilindi la mibu. Saa piligiri la silimin gɔli [[April]] zaŋ chaŋ silimin gɔli [[June]], di saha pukpariba kɔya ka biri bimbira ka shaɣu naan shɛi. Shaɣu shɛɛri la silimin gɔli [[July]] hali ni silimin gɔli [[September]] sunsuuni. '''Wuuni Saha''' Saha ŋɔ ka pukpariba kpuɣiri bindira. Wuuni pilindi la silimin gɔli [[October]] saha zaŋ hali ni silimin gɔli [[April]]. Di pilindimi ni wuntaŋ yaɣi yaɣi saha din gbai silimin gɔli [[October]] haali ni silimin gɔli [[December]] sunsuuni, ka kikaa mi dɛi hali ni silimin gɔli [[March]]. Din saha walugu gba dɛɛi n zaŋ kpɛ siɣili saha.<ref>{{Cite web|title=University for Development Studies, Tamale, Ghana {{!}} Climate Change and Food Security - Academia.edu|url=https://universityfordevelopmentstudies.academia.edu/Departments/Climate_Change_and_Food_Security/Documents|access-date=2021-11-16|website=universityfordevelopmentstudies.academia.edu}}</ref> Wuuni saha nyɛla tankpagbuligu ni tooi zooi pam ka di nyɛla mori mini tihi zaa kuumi. <center> {{Weather box |location = Tamale |single line = Yes |metric first = Yes |Jan record high C = 40.0 |Feb record high C = 41.5 |Mar record high C = 42.7 |Apr record high C = 42.8 |May record high C = 40.2 |Jun record high C = 37.8 |Jul record high C = 35.6 |Aug record high C = 35.4 |Sep record high C = 34.8 |Oct record high C = 38.2 |Nov record high C = 39.2 |Dec record high C = 38.6 |year record high C = 42.8 |Jan high C = 35.4 |Feb high C = 36.9 |Mar high C = 37.1 |Apr high C = 35.4 |May high C = 33.6 |Jun high C = 31.1 |Jul high C = 29.8 |Aug high C = 29.2 |Sep high C = 29.9 |Oct high C = 32.2 |Nov high C = 34.8 |Dec high C = 34.9 |year high C = 33.4 |Jan mean C = 27.9 |Feb mean C = 30.1 |Mar mean C = 30.9 |Apr mean C = 29.8 |May mean C = 28.6 |Jun mean C = 26.8 |Jul mean C = 26.0 |Aug mean C = 25.8 |Sep mean C = 25.9 |Oct mean C = 27.3 |Nov mean C = 28.2 |Dec mean C = 27.5 |year mean C = 27.9 |Jan low C = 20.4 |Feb low C = 22.8 |Mar low C = 24.6 |Apr low C = 24.6 |May low C = 23.6 |Jun low C = 22.5 |Jul low C = 22.1 |Aug low C = 21.9 |Sep low C = 21.8 |Oct low C = 21.9 |Nov low C = 21.6 |Dec low C = 20.3 |year low C = 22.3 |Jan record low C = 15.0 |Feb record low C = 16.1 |Mar record low C = 18.9 |Apr record low C = 19.4 |May record low C = 18.9 |Jun record low C = 18.9 |Jul record low C = 18.3 |Aug record low C = 18.9 |Sep record low C = 18.9 |Oct record low C = 18.9 |Nov record low C = 16.1 |Dec record low C = 13.9 |year record low C = 13.9 |precipitation colour = green |Jan precipitation mm = 4 |Feb precipitation mm = 12 |Mar precipitation mm = 48 |Apr precipitation mm = 88 |May precipitation mm = 112 |Jun precipitation mm = 146 |Jul precipitation mm = 142 |Aug precipitation mm = 198 |Sep precipitation mm = 231 |Oct precipitation mm = 92 |Nov precipitation mm = 14 |Dec precipitation mm = 3 |year precipitation mm = 1090 |unit precipitation days = 0.3 mm |Jan precipitation days = 1 |Feb precipitation days = 1 |Mar precipitation days = 4 |Apr precipitation days = 7 |May precipitation days = 10 |Jun precipitation days = 12 |Jul precipitation days = 13 |Aug precipitation days = 15 |Sep precipitation days = 19 |Oct precipitation days = 12 |Nov precipitation days = 2 |Dec precipitation days = 1 |year precipitation days = 97 |Jan humidity = 27 |Feb humidity = 32 |Mar humidity = 45 |Apr humidity = 61 |May humidity = 70 |Jun humidity = 77 |Jul humidity = 80 |Aug humidity = 79 |Sep humidity = 80 |Oct humidity = 74 |Nov humidity = 59 |Dec humidity = 40 |year humidity = 60 |Jan sun = 266.6 |Feb sun = 237.3 |Mar sun = 251.1 |Apr sun = 231.0 |May sun = 248.0 |Jun sun = 204.0 |Jul sun = 161.2 |Aug sun = 139.5 |Sep sun = 156.0 |Oct sun = 260.4 |Nov sun = 282.0 |Dec sun = 272.8 |year sun = |Jand sun = 8.6 |Febd sun = 8.4 |Mard sun = 8.1 |Aprd sun = 7.7 |Mayd sun = 8.0 |Jund sun = 6.8 |Juld sun = 5.2 |Augd sun = 4.5 |Sepd sun = 5.2 |Octd sun = 8.4 |Novd sun = 9.4 |Decd sun = 8.8 |yeard sun = 7.4 |source 1 = [[Deutscher Wetterdienst]]<ref name = DWD> {{cite web | url = http://www.dwd.de/DWD/klima/beratung/ak/ak_654180_kt.pdf | title = Klimatafel von Tamales / Ghana | work = Baseline climate means (1961-1990) from stations all over the world | publisher = Deutscher Wetterdienst | language = de | access-date = 18 October 2016}}</ref> }} </center> == Feera duri din be Tamali == Tamali nyɛla din mali feera duri pam, ka di pam nyɛla ban kpuɣiri tumtumdiba n niŋdi dinni. Di shɛŋa n-nyɛ Anashaara Tiles, Malitima n-ti pahi Wun-nam company Ltd. : ''Krimmin pahi: [[Tamale feera duri]]'' == Banki tuma duri == Tamali nyɛla tiŋ sheli Banki tuma duri ni zooi pam, shɛŋa nyɛla Gomnanti ni su shɛli ka shɛŋa nyɛ salinima gba ni su shɛli. Banki shɛŋa din be Tamali n-nyɛ [[Ghana Commercial Bank Ltd]] (GCB)<ref>{{Cite web|title=Banks companies in Tamale, Ghana - Page 1 - GhPlaces|url=https://ghplaces.com/Tamale/list/banks/c-884-273-1|access-date=2021-11-17|website=ghplaces.com}}</ref>, [[National Investment Bank]] ni [[Zenith Bank]]. : ''Karimmi pahi: [[Tamale banki tuma duri]]'' == Alepile paaki == Alepile paaki nyɛla bɛ ni daa zali ka di yabili nyɛ din kpaŋsiri linjimanima tuma [[dunia]] tɔbu shɛli din daa ŋme m-pahiri ayi la saha (World War II). [[Matuuka yiɣirigu]] lubu shee polo daa nyɛla bɛ ni bɔ shɛli Nyohini, kamani maali ayi Nuzaa Tamali yaɣili December,1940<ref>{{Cite web|title=Tamale Airport – GACL|url=https://www.gacl.com.gh/tamale-airport/|access-date=2021-11-15|language=en}}</ref>. Tuuli Gomnanti zaŋ ti Ghana tingbani daa dihi o nuu gbana zuɣu ni bɛ mɛ airport shɛli din nyɛ din ni tooi yi Dunia luɣili kam ni di zaŋ zali [[linjimanima]] maali pinyini Tamali wulimpuhili ni di zaŋ baŋsi di sochibisi zaashee/anfaani.<ref>{{Citation|title=Tamale Airport|date=2021-10-31|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Tamale_Airport&oldid=1052898804|work=Wikipedia|language=en|access-date=2021-11-15}}</ref> Di ni daa pili viɛnyɛla maa zuɣu, di daa ti chemi zali ni bɛ ni daa ŋme m-paai gomnanti di saha maa yuuni 1996 la. == Alaafee tuma duri == Tamali nyɛla tiŋ shɛli din mali alaafee tuma duri pam, di shɛŋa n-nyɛ; # KABSAD Scientific Hospital # Kalpohini Health Centre # Bagabaga CHPS Zone # Tamale West Hospital<ref>{{Cite web|title=Tamale West Hospital • Hospitals - Public • Tamale, Tamale|url=https://www.medpages.info/sf/index.php?page=organisation&orgcode=301633|access-date=2021-11-19|website=www.medpages.info}}</ref> # Tamale Central Hospital<ref>{{Cite web|title=Ghanahospitals.org|url=http://www.ghanahospitals.org/regions/district_facilities.php?r=northern&d=tamale%20municipal|access-date=2021-11-19|website=www.ghanahospitals.org}}</ref> # [[Lahabali kɔligu:Tamale Teaching Hospital 18.jpg|thumb|Tamale Teaching Hospital]]Tamale Teaching Hospital<ref>{{Cite web|title=Hospitals in Tamale: List of Health Facilities in Northern Region - Contact Details - YellGh.com|url=https://yellgh.com/hospitals-in-tamale-list-of-health-facilities-in-northern-region/|access-date=2021-11-19|language=en-GB}}</ref> # Bilpiela Health Centre #Kpanvo CHPS Zone #Vittin RCH #Malshegu CHPS Zone #Garizegu CHPS Zone #Lahagu CHPS #DUNGU CHPS ZONE #Habanna Medical Center #Rabito Clinic #God's care community hospital<ref>{{Cite web|title=God Cares Community Hospital, Northern|url=https://vymaps.com/GH/God-Cares-Community-Hospital-O6644165408/|access-date=2021-11-19|website=vymaps.com}}</ref> #Nyohini clinic #Gbambaya clinic #Marshal Medical Centre Limited #Mansusu Clinic and Diagnostic Centre #St Lucy Polyclinic == Tuunshɛŋa din na tumda == * * * [[Tamale interchange]] din saɣi naabu kaman vaabu pihinii pubu kobgi puuni. Tahama beni n wuhi ni tuma ŋɔ nyɛla din yɛn naai yuuni 2021 bahigu.<ref>{{Cite web|last=Bureau|first=Communications|title=Tamale Interchange 80% Complete; Tamale-Daboya Road To Be Completed In November 2023|url=https://presidency.gov.gh/index.php/briefing-room/news-style-2/1980-tamale-interchange-80-complete-tamale-daboya-road-to-be-completed-in-november-2023|access-date=2021-11-15|website=presidency.gov.gh|language=en-gb}}</ref> * Tamale International Airport phase two la nyɛla beni na tumdi shɛli. * Vitting Harbour & Mall * == Saamba Du' gbɛra == 1. Picona Hotel 2. Radarch Lodge and Conference Centre 3. Miricha Hotel 4. Nim Avenue 5. Modern City Hotel 6. Sabonkudi estates 7. Regal hotel 8. Target Hills hotel 9. Pioneer lodge 10. B Sheini hotel 11. Naat guesthouse 12. Ganaa hotel 13. Global dream hotel 14. Mariam hotel 15. Walji lodge == Anfoonima == <gallery mode="packed" widths="150" heights="200"> Lahabali kɔligu:Road, Tamale.jpg|<center>Tamali palli</center> Lahabali kɔligu:Highway, Tamale.jpg|<center>Tamali palli daa</center> Lahabali kɔligu:Stadium tamale2.jpg|<center>Tamali yiɣi jam paaki</center> Lahabali kɔligu:Tamale fashion week 2020 2.jpg|<center>Tamale fashion week</center> Lahabali kɔligu:Agriculture Factory, Tamale.jpg|<center>Agriculture Factory in Tamale</center> Lahabali kɔligu:Tamale Teaching Hospital 4.jpg|<center>[[Tamale Teaching Hospital|Tamali ashipti titali]]</center> Lahabali kɔligu:Tamale Airport, Northern Ghana.jpg|<center>Alapele paaki</center> Lahabali kɔligu:Aboabo-market Tamale.jpg|<center>Abaaboo daa</center> Lahabali kɔligu:Tamale Central.jpg|<center>Tamali sunsuuni</center> </gallery> == Kundivihira == <references responsive="" /> [[Pubu:Ghana bɔba tinzuɣa]] [[Pubu:C-Class]] [[Pubu:Tiŋsi]] [[Pubu:Africa]] [[Pubu:Lahabaya zaa]] lzwtatruh3q9irddtqayvfwspuehz5a 42722 42721 2022-08-16T09:01:37Z IDDRISU ABDUL-KADIR NINDOO 1815 /* Tuma */ Link wikitext text/x-wiki {{Databox}} {{C-Class}} '''Tamali''' n-nyɛ [[Northern Region|Northern region]] din be [[Ghana]] la tinzuɣu.<ref>{{cite web|url=http://www.tamale.climatemps.com/|title=Tamale Climate & Temperature|language=English|publisher=tamale.climatemps.com}}</ref> Saha ŋɔ [[Tamali]] nyɛla furila ni nyo n-kpa tiŋ' shɛli zaŋ chaŋ [[daabiligu]] polo West [[Africa]] yaɣili zaa. [[Suhudoo]] be [[Tamali]] ka mali tahama pam n-zaŋ ti [[daabihi.]] Tamalinima biɛh' suŋ ni saamba gbubibu polo nyɛla sokam ni di shɛhira ka lahi kpaŋsiri zosimli. [[Tamali]] m-pahi tiŋ' kara dibaata din galisi [[Ghana]]<ref>{{Cite web|title=Tamale – Travel guide at Wikivoyage|url=https://en.wikivoyage.org/wiki/Tamale|access-date=2021-11-15|website=en.wikivoyage.org|language=en}}</ref>. Ninvuɣ' biɛlim kamani 950,124 m-be [[Tamali]]. Di lahi nyɛla tiŋ' shɛli din zoori pam n-gari tinsi zaa din be [[West Africa]].<ref>{{cite web|url=https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/artikel.php?ID=270959|title=Tamale – West Africa’s Fastest Growing City|publisher=GhanaWeb|date=Sunday, 14 April 2013|language=English}}</ref><ref>{{cite web|url=https://population.mongabay.com/population/ghana/|title=Largest cities in Ghana|publisher=mongabay|language=English}}</ref> Tamalinima nyɛla ban nyee yo [[Pu'kparilim|pukparilim]], daabiligu n-lahi mali gumdi mibu mini kpakahili shitɔri<ref>{{Cite web|title=Tamale {{!}} Ghana {{!}} Britannica|url=https://www.britannica.com/place/Tamale-Ghana|access-date=2021-11-15|website=www.britannica.com|language=en}}</ref>. Pal' daa yila [[Kumahi]] n-kpa yaɣili ŋɔ n-ti gari [[Tamali]] tiŋ' puuni n-chaŋ [[Bolgatanga]], ka pal' chira yiri wulimpuɣili ni wulimluɣili na n-ti tuɣili. Ka [[Airport]] gba beni.[[Tamali]] nyɛla din zooi [[musuliminima|musulinima]] ka di zuɣu che ka jiŋa kalinli zooi tiŋa maa ni. Jiŋa kamani; [[Afa Ajura]] Jiŋli (Ambariyyah jiŋli), Amadiyyah jiŋli, Zaamiɣu jiŋli [[(Central Mosque)]] ni [[Afa Basha]] jiŋli (Nuuria mosque) n-ti pahi Mal-haliya jiŋli ([[Afa Issah Bello]]) nyɛla niriba pam ni mi. [[Tamali]] mali zuliya balibu pam amaa [[Dagbamba]] n-galisi pam n-gari balli kam ban be Tamali<ref>{{Cite book|last=Eades|first=Jeremy Seymour|url=https://books.google.com.gh/books?id=IjlzSYnAKdQC&printsec=frontcover&dq=history+of+Tamale,+Ghana&hl=en&sa=X&redir_esc=y#v=onepage&q=history%20of%20Tamale,%20Ghana&f=false|title=Strangers and Traders: Yoruba Migrants, Markets, and the State in Northern Ghana|date=1994|publisher=Africa World Press|isbn=978-0-86543-420-2|language=en}}</ref>. == Taarihi == [[Tamali]] bɛla [[Ghana]] tudu polo, ka lahi za [[Ghana]] Tiŋzuɣiri ata sunsuuni tum kurumbuna saha. Di bala daansi ni [[Savannah Region]], [[Upper West Region]] ni [[North East Region]]. [[Vihigu]] wuhuya ni [[Tamali]] lɛbigimsim biɛɣukulo puuni n-galisi gari tiŋ kam [[West Africa]] zaa. Vihigu lahi wuhuya ni daabiligu, kɔhimma ni damma lahi zooya pam [[Tamali]]. [[Tamali]] mali nanima pam, bɛ zuɣulana n-nyɛ Gukpe-naa. Gukpɛɣu mali tiŋkpansi pam ka lɛbigimsim paari di zaa<ref>{{Cite book|last=Bellwood-Howard|first=Imogen|url=https://books.google.com.gh/books?id=c-mpCgAAQBAJ&printsec=frontcover&dq=Tamale,+Ghana&hl=en&sa=X&redir_esc=y#v=onepage&q=Tamale,%20Ghana&f=false|title=Characteristics of Urban and Peri-urban Agriculture in West Africa: Results of an Exploratory Survey Conducted in Tamale (Ghana) and Ouagadougou (Burkina Faso)|last2=Häring|first2=Volker|last3=Karg|first3=Hanna|last4=Roessler|first4=Regina|last5=Schlesinger|first5=Johannes|last6=Shakya|first6=Martina|date=2015-10-06|publisher=International Water Management Institute (IWMI)|isbn=978-92-9090-821-0|language=en}}</ref><ref>{{Cite book|last=Bening|first=R. Bagulo|url=https://books.google.com.gh/books?id=6nKcAAAAMAAJ&q=history+of+Tamale,+Ghana&dq=history+of+Tamale,+Ghana&hl=en&sa=X&redir_esc=y|title=A History of Education in Northern Ghana, 1907-1976|date=1990|publisher=Ghana Universities Press|isbn=978-9964-3-0215-3|language=en}}</ref>. == Go n-gili == [[Tamali]] mali alepile paaki ti tali ka di bi waɣa ni [[Tamali]] tiŋpuuni. Alepile paaki ŋɔ n-zani ti tudu yaɣa ŋɔ zaa. Di mali alepilenima ka bɛ chani [[Ankara]], ka lahi mali alepilenima ka bɛ yiri Ankara kanna [[Tamali]]. Alepilenima ŋɔ shɛŋa n-nyɛ * [[African World Airlines|Africa World Airlines]] * [[Passion Airlines]] [[Tamali]] lahi mali lɔra bee loorinima kpɛbu shee, ka a yi yɛn go n-chaŋ [[Ghana]] tiŋzuɣu n-nya a ni tooi nya di loori ka di bi muɣisi a. [[Tamali]] mali lɔra ka di kuni tiŋsi kamani [[Ankara]], Kumahi, [[Sunyani]], [[Tema]], [[Cape Coast]],[[Takoradi]], Ho, [[Bolgatanga]], [[Wa]], ni tiŋ shɛŋa din pahi. Loori teesanima shɛŋa n-nyɛ [[Metro Mass teesa]], [[Bus Stop]], [[Saŋkpaɣala teesa]], [[VVIP Legion]], [[Taxi Rank]], [[Abaabu teesa|Abaabuu teesa]]. Binshɛŋa nira ni ni tooi zaŋ n-gili [[Tamali]] n nyɛ; '''[[Yellow Yellow]]''': Di nyɛla cheche buɣim din nyɛ nabaata shɛli din ʒiri niriba anahi di puuni. Di yi ti niŋ ka daadama galisim paai niriba ayɔbu di puuni, bee n-yaɣi niriba anahi, din ŋuna di kpuɣimi yaɣi maa. Di kamanima zooya pam kamani; zaɣ' piɛlli, zaɣ' dozim, zaɣ' ʒee, zaɣ' sabinli, zaɣ' vakahili ni din pahi. '''Teezini (Taxi):''' Di nyɛla loori saɣisinli n-kpuɣiri niriba anahi m-pahi ŋun duhiri maa zuɣu anu. == Mabi' Tinsi == [[Tamali]] mali mabiligu ni zɔsimli zaŋ chaŋ tiŋsi din be tiŋduya ni polo. Lala tiŋsi maa n nye: * Louisville, Kentucky din be [[United State of America]] la. * Fada N'gourma din be [[Burkina Faso]] tiŋ gbani la. * Commune II Niamey din be [[Niger]] tiŋgbani == Shikuru baŋsim == [[Tamali]] nyɛla din nyɛ baŋsim bɔbu shee n-ti sokam. Di mali karimbanima karinzɔŋ kara, shikuru bihi kura shikuruti nti pahi m mayaankalɛhi shikuruti. [[Tamali]] shikuruti galisim paagi 742 ka di puuni 94 n-nyɛ m mayaankalɛhi shikuruti, 304 primari shikuruti, 112 JHS shikuruti ni 14 SHS shikuruti. [[Tamali]] lahi mali nuuni tuumbaŋsim bɔhinbu shikuruti ka a ni tooi bɔhim baŋsim balibu kam n-di anfaani sɔhibiɛɣuni. :''Karim pahi: [[Tamali shikuruti]]'' == Ninvuɣu gahinda == * [[Mahamudu Bawumia]], bɛ dɔɣi o la yuuni 1963 ka o nyɛ tiŋgbani zuɣulaampaa nti Nana Akufu Addo ka lahi nyɛ siyaasa nira. * [[Haruna Iddrisu]] bɛ dɔɣi o la yuuni 1970 ka o nyɛ jintɔra zaŋ ti Tamale-South piibupiibu yaɣili n-lahi nyɛ toondana n-ti jintɔriba ban bi galisi jina duu.<ref>{{Cite web|title=Parliament of Ghana|url=https://www.parliament.gh/mps?mp=231|access-date=2021-11-16|website=www.parliament.gh}}</ref> * [[Ibrahim Basha|Sheikh Bayaan Ibrahim Basha]] * [[Alhassan Yahaya Seini]], alikaalimi mini legal aid kpɛma. * [[Mubarak Wakaso]], yuuni 1990 ka bɛ dɔɣi o ka o nyɛ boliŋmɛri baŋda.<ref>{{Cite web|title=Mubarak Wakaso, Biography|url=https://mobile.ghanaweb.com/person/Mubarak-Wakaso-5323|access-date=2021-11-16|website=mobile.ghanaweb.com}}</ref> * [[Abdul Majeed Waris]], bɛ dɔɣi o la yuuni 1991 ka o nyɛ boliŋmɛra.<ref>{{Cite web|title=Abdul Majeed Waris, Biography|url=https://mobile.ghanaweb.com/person/Abdul-Majeed-Waris-5356|access-date=2021-11-16|website=mobile.ghanaweb.com}}</ref> * [[Fancy Gadam]], yiliyiina ka bɛ dɔɣi o yuuni 1988. * [[Saeed Abubakr Zakaria|Saeed Abubakar Zakaria]]. *[[Abdul Rahman Baba]], o nyɛla bɔli'ŋmɛra, bɛ dɔɣi la yuuni 1994 silimin gɔli July daa baa ayi dali == Tuma == Tuun'shɛŋa [[Tamali]] nim ni zooi kabi tumda n-nyɛ kpaluu tuma, teela, ni fita tali. Din lahi pahi n-nyɛ macheligu, nakɔhigu, daabiligu, tanmɛbo, kaapinta tuma, weera tuma, peenta tuma, anfooni yaabu tuma, kperigu kperibu tuma, bindira kɔhibu, loori duhibu tuma ni pukparilim<ref>{{Cite book|last=MacGaffey|first=Wyatt|url=https://books.google.com.gh/books?id=6MQ-5Elyg2kC&printsec=frontcover&dq=history+of+Tamale,+Ghana&hl=en&sa=X&ved=2ahUKEwiRxLXIz5v1AhXMCuwKHXLTAUwQ6AF6BAgKEAI#v=onepage&q=history%20of%20Tamale,%20Ghana&f=false|title=Chiefs, Priests, and Praise-singers: History, Politics, and Land Ownership in Northern Ghana|date=2013|publisher=University of Virginia Press|isbn=978-0-8139-3386-3|language=en}}</ref>. == Dahi din be Tamali tingbani == Tamali nyɛla tiŋ shɛli din mali dahi pam, Dahi maa shɛŋa n-nyɛ; * Tamali Dakurili li *Abaaboo daa *Picona daa *Lamashaɣu daa<ref>{{Cite web|title=Tamale central market, Ghana {{!}} Africa, Ghana, African life|url=https://www.pinterest.com/pin/382806037065419686/|access-date=2021-11-16|website=www.pinterest.com|language=en}}</ref> *Kakpaɣiyili daa *Guu daa (niɣi daa) *Kalpohin daa *Kukuo daa * == Piibupiibu jintɔri yaɣa din be Tamali == Tamali nyɛla tiŋ shɛli din mali piibupiibu yaɣa anahi; ŋan nima n-nyɛ: # [[Tamali Central]] piibupiibu yaɣili # [[Tamali North]] piibupiibu yaɣili # [[Sagnarigu]] piibupiibu yaɣili<ref>{{Cite web|title=Parliament of Ghana|url=https://www.parliament.gh/mps?mp=233|access-date=2021-11-16|website=www.parliament.gh}}</ref> # [[Tamale South Constituency|Tamali South]] piibupiibu yaɣili # == Lahibali wuligibu teesa tuma duri == Biɛɣu kulo kam Tamali tingbani lahibaya tuma duri kuli pahirimi, Lahibaya teesanima ŋɔ pula buyi, walansi (Radio) teesanima mini ninliha kpanjɔɣu (TV) teesanima. '''TV teesa''' shɛŋa din be Tamali n-nyɛ; # Sagani TV # NTV # Zaa TV # Might TV. '''Radio teesa''' shɛŋa din be Tamali n-nyɛ; # Fiila FM 89.3 Mhz # Radio Savanna 91.3 Mhz # Zaa Radio 99.3 Mhz # Bishara Radio 97.7 Mhz # Justice FM 98.5 Mhz # Diamond 93.7 Mhz # North Star 92.1 Mhz # Radio Tamale 91.7 Mhz #Kesmi FM 107.1&nbsp;MHz #Neesim FM 100.1&nbsp;MHz #Suhupiɛlli Radio 103.3&nbsp;MHz #Gbangu FM 97.3&nbsp;MHz #Amana Radio 96.3&nbsp;MHz #123 Radio 99.7&nbsp;MHz #ABC Radio 100.9&nbsp;MHz #Angel FM 96.9&nbsp;MHz #Dagban Radio 102.5 #Kingdom Fm #Tawasul FM 95.7 == Pal' dahi din be Tamali == * Tamali zaŋ chaŋ [[Bolgatanga|Bolga]] palli * Tamali zaŋ chaŋ [[Kumahi|Kumasi]] palli * Tamali zaŋ chaŋ [[Salaga]] palli * Tamali zaŋ chaŋ [[Naya]] (Yendi) palli *Tamali zaŋ chaŋ [[Nantɔŋ|Nanton]] palli *Aboabo zaŋ chaŋ [[Nyohini]] palli *Aboabo zaŋ chaŋ [[Choggu]] palli *Tamali zaŋ chaŋ Daboya palli *Tamali zaŋ chaŋ Kumbungu palli *Tamali zaŋ chaŋ [[Tolon]] palli == Foŋdi mini tiŋkpaŋsi == Tamali bɔba pula bu nahi zuƔu. Bɔba maa n-nyɛ Tamali-north constituency, Tamali-south constituency, Tamali-central constituency n-ti pahi Sagnarigu constituency. Foŋdi mini tiŋkpaŋsi ŋan be constituency nim ŋɔ ni shɛŋa n-nyɛ [[Lamashaɣu]], [[Jisonaayili]], [[Banvum|Banvim]], [[Yapalisi]], Katariga, Gumbihini, Chaŋli, Ni din kam kpalim. : ''Yulimi [[Tamale foŋdi mini tiŋkpaŋsi]] zaa kpɛ'' == Dundɔŋni Gomnanti == Tamali mali la gominanti kpeen' so bɛ ni boli meyor la ka meyor maa sani yaa pam nyɛla din be o nuu ni ka o tumdi zaani [[gominanti]]. Mayor maa nyɛla [[Ghana]] tiŋgbani zuɣulana ni pii so ka o lee kuna ka kaansili (council) kpamba  ti saɣi ti o. Tɔ amaa punpɔŋɔ salo ban be Tamali yɛliya ni di tu ni di yi pa nyɛla salo zaa  piibu din yɛn kpaŋsi o kpamli maa ka che n-ti li dariza. Punpɔŋɔ Tamali mayor nyɛla [[Sule Salifu|Hon. Sule Salifu]].<ref>{{Cite web|title=I will consult broadly - New Mayor of Tamale - MyJoyOnline.com|url=https://www.myjoyonline.com/i-will-consult-broadly-new-mayor-of-tamale/|access-date=2021-11-15|website=www.myjoyonline.com|language=en-US}}</ref> maa nyɛla din zani ti dundɔŋ ni jintɔri duu (local Parliament) ka lahi zani ti dundɔŋ ni kpamba (local executive). == Dundɔŋni Gɔmnanti Kura == #Hon Sule Salifu == Saha Taɣibu Tamali puuni == Tamali mali la shɛɣini mini wuuni yuuni kam puuni, ka di be koppen's climate pubu ni. Tamali saa piini la silimin goli [[April]] hali ti kpa [[September]] bee [[October]] ka di yaa be [[July]] mini [[August]] ni. Wuuni mi piini la silimin gɔli November nti kpe April Piligu. Tamali mali la saha di baa ayi yuuni kam puuni. Dini n nyɛ '''Siɣili Saha''' Siɣili saha ka pukpariba gbandi ni bi kɔ. Saha ŋɔ, saa pilindi la mibu. Saa piligiri la silimin gɔli [[April]] zaŋ chaŋ silimin gɔli [[June]], di saha pukpariba kɔya ka biri bimbira ka shaɣu naan shɛi. Shaɣu shɛɛri la silimin gɔli [[July]] hali ni silimin gɔli [[September]] sunsuuni. '''Wuuni Saha''' Saha ŋɔ ka pukpariba kpuɣiri bindira. Wuuni pilindi la silimin gɔli [[October]] saha zaŋ hali ni silimin gɔli [[April]]. Di pilindimi ni wuntaŋ yaɣi yaɣi saha din gbai silimin gɔli [[October]] haali ni silimin gɔli [[December]] sunsuuni, ka kikaa mi dɛi hali ni silimin gɔli [[March]]. Din saha walugu gba dɛɛi n zaŋ kpɛ siɣili saha.<ref>{{Cite web|title=University for Development Studies, Tamale, Ghana {{!}} Climate Change and Food Security - Academia.edu|url=https://universityfordevelopmentstudies.academia.edu/Departments/Climate_Change_and_Food_Security/Documents|access-date=2021-11-16|website=universityfordevelopmentstudies.academia.edu}}</ref> Wuuni saha nyɛla tankpagbuligu ni tooi zooi pam ka di nyɛla mori mini tihi zaa kuumi. <center> {{Weather box |location = Tamale |single line = Yes |metric first = Yes |Jan record high C = 40.0 |Feb record high C = 41.5 |Mar record high C = 42.7 |Apr record high C = 42.8 |May record high C = 40.2 |Jun record high C = 37.8 |Jul record high C = 35.6 |Aug record high C = 35.4 |Sep record high C = 34.8 |Oct record high C = 38.2 |Nov record high C = 39.2 |Dec record high C = 38.6 |year record high C = 42.8 |Jan high C = 35.4 |Feb high C = 36.9 |Mar high C = 37.1 |Apr high C = 35.4 |May high C = 33.6 |Jun high C = 31.1 |Jul high C = 29.8 |Aug high C = 29.2 |Sep high C = 29.9 |Oct high C = 32.2 |Nov high C = 34.8 |Dec high C = 34.9 |year high C = 33.4 |Jan mean C = 27.9 |Feb mean C = 30.1 |Mar mean C = 30.9 |Apr mean C = 29.8 |May mean C = 28.6 |Jun mean C = 26.8 |Jul mean C = 26.0 |Aug mean C = 25.8 |Sep mean C = 25.9 |Oct mean C = 27.3 |Nov mean C = 28.2 |Dec mean C = 27.5 |year mean C = 27.9 |Jan low C = 20.4 |Feb low C = 22.8 |Mar low C = 24.6 |Apr low C = 24.6 |May low C = 23.6 |Jun low C = 22.5 |Jul low C = 22.1 |Aug low C = 21.9 |Sep low C = 21.8 |Oct low C = 21.9 |Nov low C = 21.6 |Dec low C = 20.3 |year low C = 22.3 |Jan record low C = 15.0 |Feb record low C = 16.1 |Mar record low C = 18.9 |Apr record low C = 19.4 |May record low C = 18.9 |Jun record low C = 18.9 |Jul record low C = 18.3 |Aug record low C = 18.9 |Sep record low C = 18.9 |Oct record low C = 18.9 |Nov record low C = 16.1 |Dec record low C = 13.9 |year record low C = 13.9 |precipitation colour = green |Jan precipitation mm = 4 |Feb precipitation mm = 12 |Mar precipitation mm = 48 |Apr precipitation mm = 88 |May precipitation mm = 112 |Jun precipitation mm = 146 |Jul precipitation mm = 142 |Aug precipitation mm = 198 |Sep precipitation mm = 231 |Oct precipitation mm = 92 |Nov precipitation mm = 14 |Dec precipitation mm = 3 |year precipitation mm = 1090 |unit precipitation days = 0.3 mm |Jan precipitation days = 1 |Feb precipitation days = 1 |Mar precipitation days = 4 |Apr precipitation days = 7 |May precipitation days = 10 |Jun precipitation days = 12 |Jul precipitation days = 13 |Aug precipitation days = 15 |Sep precipitation days = 19 |Oct precipitation days = 12 |Nov precipitation days = 2 |Dec precipitation days = 1 |year precipitation days = 97 |Jan humidity = 27 |Feb humidity = 32 |Mar humidity = 45 |Apr humidity = 61 |May humidity = 70 |Jun humidity = 77 |Jul humidity = 80 |Aug humidity = 79 |Sep humidity = 80 |Oct humidity = 74 |Nov humidity = 59 |Dec humidity = 40 |year humidity = 60 |Jan sun = 266.6 |Feb sun = 237.3 |Mar sun = 251.1 |Apr sun = 231.0 |May sun = 248.0 |Jun sun = 204.0 |Jul sun = 161.2 |Aug sun = 139.5 |Sep sun = 156.0 |Oct sun = 260.4 |Nov sun = 282.0 |Dec sun = 272.8 |year sun = |Jand sun = 8.6 |Febd sun = 8.4 |Mard sun = 8.1 |Aprd sun = 7.7 |Mayd sun = 8.0 |Jund sun = 6.8 |Juld sun = 5.2 |Augd sun = 4.5 |Sepd sun = 5.2 |Octd sun = 8.4 |Novd sun = 9.4 |Decd sun = 8.8 |yeard sun = 7.4 |source 1 = [[Deutscher Wetterdienst]]<ref name = DWD> {{cite web | url = http://www.dwd.de/DWD/klima/beratung/ak/ak_654180_kt.pdf | title = Klimatafel von Tamales / Ghana | work = Baseline climate means (1961-1990) from stations all over the world | publisher = Deutscher Wetterdienst | language = de | access-date = 18 October 2016}}</ref> }} </center> == Feera duri din be Tamali == Tamali nyɛla din mali feera duri pam, ka di pam nyɛla ban kpuɣiri tumtumdiba n niŋdi dinni. Di shɛŋa n-nyɛ Anashaara Tiles, Malitima n-ti pahi Wun-nam company Ltd. : ''Krimmin pahi: [[Tamale feera duri]]'' == Banki tuma duri == Tamali nyɛla tiŋ sheli Banki tuma duri ni zooi pam, shɛŋa nyɛla Gomnanti ni su shɛli ka shɛŋa nyɛ salinima gba ni su shɛli. Banki shɛŋa din be Tamali n-nyɛ [[Ghana Commercial Bank Ltd]] (GCB)<ref>{{Cite web|title=Banks companies in Tamale, Ghana - Page 1 - GhPlaces|url=https://ghplaces.com/Tamale/list/banks/c-884-273-1|access-date=2021-11-17|website=ghplaces.com}}</ref>, [[National Investment Bank]] ni [[Zenith Bank]]. : ''Karimmi pahi: [[Tamale banki tuma duri]]'' == Alepile paaki == Alepile paaki nyɛla bɛ ni daa zali ka di yabili nyɛ din kpaŋsiri linjimanima tuma [[dunia]] tɔbu shɛli din daa ŋme m-pahiri ayi la saha (World War II). [[Matuuka yiɣirigu]] lubu shee polo daa nyɛla bɛ ni bɔ shɛli Nyohini, kamani maali ayi Nuzaa Tamali yaɣili December,1940<ref>{{Cite web|title=Tamale Airport – GACL|url=https://www.gacl.com.gh/tamale-airport/|access-date=2021-11-15|language=en}}</ref>. Tuuli Gomnanti zaŋ ti Ghana tingbani daa dihi o nuu gbana zuɣu ni bɛ mɛ airport shɛli din nyɛ din ni tooi yi Dunia luɣili kam ni di zaŋ zali [[linjimanima]] maali pinyini Tamali wulimpuhili ni di zaŋ baŋsi di sochibisi zaashee/anfaani.<ref>{{Citation|title=Tamale Airport|date=2021-10-31|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Tamale_Airport&oldid=1052898804|work=Wikipedia|language=en|access-date=2021-11-15}}</ref> Di ni daa pili viɛnyɛla maa zuɣu, di daa ti chemi zali ni bɛ ni daa ŋme m-paai gomnanti di saha maa yuuni 1996 la. == Alaafee tuma duri == Tamali nyɛla tiŋ shɛli din mali alaafee tuma duri pam, di shɛŋa n-nyɛ; # KABSAD Scientific Hospital # Kalpohini Health Centre # Bagabaga CHPS Zone # Tamale West Hospital<ref>{{Cite web|title=Tamale West Hospital • Hospitals - Public • Tamale, Tamale|url=https://www.medpages.info/sf/index.php?page=organisation&orgcode=301633|access-date=2021-11-19|website=www.medpages.info}}</ref> # Tamale Central Hospital<ref>{{Cite web|title=Ghanahospitals.org|url=http://www.ghanahospitals.org/regions/district_facilities.php?r=northern&d=tamale%20municipal|access-date=2021-11-19|website=www.ghanahospitals.org}}</ref> # [[Lahabali kɔligu:Tamale Teaching Hospital 18.jpg|thumb|Tamale Teaching Hospital]]Tamale Teaching Hospital<ref>{{Cite web|title=Hospitals in Tamale: List of Health Facilities in Northern Region - Contact Details - YellGh.com|url=https://yellgh.com/hospitals-in-tamale-list-of-health-facilities-in-northern-region/|access-date=2021-11-19|language=en-GB}}</ref> # Bilpiela Health Centre #Kpanvo CHPS Zone #Vittin RCH #Malshegu CHPS Zone #Garizegu CHPS Zone #Lahagu CHPS #DUNGU CHPS ZONE #Habanna Medical Center #Rabito Clinic #God's care community hospital<ref>{{Cite web|title=God Cares Community Hospital, Northern|url=https://vymaps.com/GH/God-Cares-Community-Hospital-O6644165408/|access-date=2021-11-19|website=vymaps.com}}</ref> #Nyohini clinic #Gbambaya clinic #Marshal Medical Centre Limited #Mansusu Clinic and Diagnostic Centre #St Lucy Polyclinic == Tuunshɛŋa din na tumda == * * * [[Tamale interchange]] din saɣi naabu kaman vaabu pihinii pubu kobgi puuni. Tahama beni n wuhi ni tuma ŋɔ nyɛla din yɛn naai yuuni 2021 bahigu.<ref>{{Cite web|last=Bureau|first=Communications|title=Tamale Interchange 80% Complete; Tamale-Daboya Road To Be Completed In November 2023|url=https://presidency.gov.gh/index.php/briefing-room/news-style-2/1980-tamale-interchange-80-complete-tamale-daboya-road-to-be-completed-in-november-2023|access-date=2021-11-15|website=presidency.gov.gh|language=en-gb}}</ref> * Tamale International Airport phase two la nyɛla beni na tumdi shɛli. * Vitting Harbour & Mall * == Saamba Du' gbɛra == 1. Picona Hotel 2. Radarch Lodge and Conference Centre 3. Miricha Hotel 4. Nim Avenue 5. Modern City Hotel 6. Sabonkudi estates 7. Regal hotel 8. Target Hills hotel 9. Pioneer lodge 10. B Sheini hotel 11. Naat guesthouse 12. Ganaa hotel 13. Global dream hotel 14. Mariam hotel 15. Walji lodge == Anfoonima == <gallery mode="packed" widths="150" heights="200"> Lahabali kɔligu:Road, Tamale.jpg|<center>Tamali palli</center> Lahabali kɔligu:Highway, Tamale.jpg|<center>Tamali palli daa</center> Lahabali kɔligu:Stadium tamale2.jpg|<center>Tamali yiɣi jam paaki</center> Lahabali kɔligu:Tamale fashion week 2020 2.jpg|<center>Tamale fashion week</center> Lahabali kɔligu:Agriculture Factory, Tamale.jpg|<center>Agriculture Factory in Tamale</center> Lahabali kɔligu:Tamale Teaching Hospital 4.jpg|<center>[[Tamale Teaching Hospital|Tamali ashipti titali]]</center> Lahabali kɔligu:Tamale Airport, Northern Ghana.jpg|<center>Alapele paaki</center> Lahabali kɔligu:Aboabo-market Tamale.jpg|<center>Abaaboo daa</center> Lahabali kɔligu:Tamale Central.jpg|<center>Tamali sunsuuni</center> </gallery> == Kundivihira == <references responsive="" /> [[Pubu:Ghana bɔba tinzuɣa]] [[Pubu:C-Class]] [[Pubu:Tiŋsi]] [[Pubu:Africa]] [[Pubu:Lahabaya zaa]] fuhfqt9twyo77b91b731tiwnl6ycx23 42723 42722 2022-08-16T09:02:31Z IDDRISU ABDUL-KADIR NINDOO 1815 /* Dahi din be Tamali tingbani */ Link wikitext text/x-wiki {{Databox}} {{C-Class}} '''Tamali''' n-nyɛ [[Northern Region|Northern region]] din be [[Ghana]] la tinzuɣu.<ref>{{cite web|url=http://www.tamale.climatemps.com/|title=Tamale Climate & Temperature|language=English|publisher=tamale.climatemps.com}}</ref> Saha ŋɔ [[Tamali]] nyɛla furila ni nyo n-kpa tiŋ' shɛli zaŋ chaŋ [[daabiligu]] polo West [[Africa]] yaɣili zaa. [[Suhudoo]] be [[Tamali]] ka mali tahama pam n-zaŋ ti [[daabihi.]] Tamalinima biɛh' suŋ ni saamba gbubibu polo nyɛla sokam ni di shɛhira ka lahi kpaŋsiri zosimli. [[Tamali]] m-pahi tiŋ' kara dibaata din galisi [[Ghana]]<ref>{{Cite web|title=Tamale – Travel guide at Wikivoyage|url=https://en.wikivoyage.org/wiki/Tamale|access-date=2021-11-15|website=en.wikivoyage.org|language=en}}</ref>. Ninvuɣ' biɛlim kamani 950,124 m-be [[Tamali]]. Di lahi nyɛla tiŋ' shɛli din zoori pam n-gari tinsi zaa din be [[West Africa]].<ref>{{cite web|url=https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/artikel.php?ID=270959|title=Tamale – West Africa’s Fastest Growing City|publisher=GhanaWeb|date=Sunday, 14 April 2013|language=English}}</ref><ref>{{cite web|url=https://population.mongabay.com/population/ghana/|title=Largest cities in Ghana|publisher=mongabay|language=English}}</ref> Tamalinima nyɛla ban nyee yo [[Pu'kparilim|pukparilim]], daabiligu n-lahi mali gumdi mibu mini kpakahili shitɔri<ref>{{Cite web|title=Tamale {{!}} Ghana {{!}} Britannica|url=https://www.britannica.com/place/Tamale-Ghana|access-date=2021-11-15|website=www.britannica.com|language=en}}</ref>. Pal' daa yila [[Kumahi]] n-kpa yaɣili ŋɔ n-ti gari [[Tamali]] tiŋ' puuni n-chaŋ [[Bolgatanga]], ka pal' chira yiri wulimpuɣili ni wulimluɣili na n-ti tuɣili. Ka [[Airport]] gba beni.[[Tamali]] nyɛla din zooi [[musuliminima|musulinima]] ka di zuɣu che ka jiŋa kalinli zooi tiŋa maa ni. Jiŋa kamani; [[Afa Ajura]] Jiŋli (Ambariyyah jiŋli), Amadiyyah jiŋli, Zaamiɣu jiŋli [[(Central Mosque)]] ni [[Afa Basha]] jiŋli (Nuuria mosque) n-ti pahi Mal-haliya jiŋli ([[Afa Issah Bello]]) nyɛla niriba pam ni mi. [[Tamali]] mali zuliya balibu pam amaa [[Dagbamba]] n-galisi pam n-gari balli kam ban be Tamali<ref>{{Cite book|last=Eades|first=Jeremy Seymour|url=https://books.google.com.gh/books?id=IjlzSYnAKdQC&printsec=frontcover&dq=history+of+Tamale,+Ghana&hl=en&sa=X&redir_esc=y#v=onepage&q=history%20of%20Tamale,%20Ghana&f=false|title=Strangers and Traders: Yoruba Migrants, Markets, and the State in Northern Ghana|date=1994|publisher=Africa World Press|isbn=978-0-86543-420-2|language=en}}</ref>. == Taarihi == [[Tamali]] bɛla [[Ghana]] tudu polo, ka lahi za [[Ghana]] Tiŋzuɣiri ata sunsuuni tum kurumbuna saha. Di bala daansi ni [[Savannah Region]], [[Upper West Region]] ni [[North East Region]]. [[Vihigu]] wuhuya ni [[Tamali]] lɛbigimsim biɛɣukulo puuni n-galisi gari tiŋ kam [[West Africa]] zaa. Vihigu lahi wuhuya ni daabiligu, kɔhimma ni damma lahi zooya pam [[Tamali]]. [[Tamali]] mali nanima pam, bɛ zuɣulana n-nyɛ Gukpe-naa. Gukpɛɣu mali tiŋkpansi pam ka lɛbigimsim paari di zaa<ref>{{Cite book|last=Bellwood-Howard|first=Imogen|url=https://books.google.com.gh/books?id=c-mpCgAAQBAJ&printsec=frontcover&dq=Tamale,+Ghana&hl=en&sa=X&redir_esc=y#v=onepage&q=Tamale,%20Ghana&f=false|title=Characteristics of Urban and Peri-urban Agriculture in West Africa: Results of an Exploratory Survey Conducted in Tamale (Ghana) and Ouagadougou (Burkina Faso)|last2=Häring|first2=Volker|last3=Karg|first3=Hanna|last4=Roessler|first4=Regina|last5=Schlesinger|first5=Johannes|last6=Shakya|first6=Martina|date=2015-10-06|publisher=International Water Management Institute (IWMI)|isbn=978-92-9090-821-0|language=en}}</ref><ref>{{Cite book|last=Bening|first=R. Bagulo|url=https://books.google.com.gh/books?id=6nKcAAAAMAAJ&q=history+of+Tamale,+Ghana&dq=history+of+Tamale,+Ghana&hl=en&sa=X&redir_esc=y|title=A History of Education in Northern Ghana, 1907-1976|date=1990|publisher=Ghana Universities Press|isbn=978-9964-3-0215-3|language=en}}</ref>. == Go n-gili == [[Tamali]] mali alepile paaki ti tali ka di bi waɣa ni [[Tamali]] tiŋpuuni. Alepile paaki ŋɔ n-zani ti tudu yaɣa ŋɔ zaa. Di mali alepilenima ka bɛ chani [[Ankara]], ka lahi mali alepilenima ka bɛ yiri Ankara kanna [[Tamali]]. Alepilenima ŋɔ shɛŋa n-nyɛ * [[African World Airlines|Africa World Airlines]] * [[Passion Airlines]] [[Tamali]] lahi mali lɔra bee loorinima kpɛbu shee, ka a yi yɛn go n-chaŋ [[Ghana]] tiŋzuɣu n-nya a ni tooi nya di loori ka di bi muɣisi a. [[Tamali]] mali lɔra ka di kuni tiŋsi kamani [[Ankara]], Kumahi, [[Sunyani]], [[Tema]], [[Cape Coast]],[[Takoradi]], Ho, [[Bolgatanga]], [[Wa]], ni tiŋ shɛŋa din pahi. Loori teesanima shɛŋa n-nyɛ [[Metro Mass teesa]], [[Bus Stop]], [[Saŋkpaɣala teesa]], [[VVIP Legion]], [[Taxi Rank]], [[Abaabu teesa|Abaabuu teesa]]. Binshɛŋa nira ni ni tooi zaŋ n-gili [[Tamali]] n nyɛ; '''[[Yellow Yellow]]''': Di nyɛla cheche buɣim din nyɛ nabaata shɛli din ʒiri niriba anahi di puuni. Di yi ti niŋ ka daadama galisim paai niriba ayɔbu di puuni, bee n-yaɣi niriba anahi, din ŋuna di kpuɣimi yaɣi maa. Di kamanima zooya pam kamani; zaɣ' piɛlli, zaɣ' dozim, zaɣ' ʒee, zaɣ' sabinli, zaɣ' vakahili ni din pahi. '''Teezini (Taxi):''' Di nyɛla loori saɣisinli n-kpuɣiri niriba anahi m-pahi ŋun duhiri maa zuɣu anu. == Mabi' Tinsi == [[Tamali]] mali mabiligu ni zɔsimli zaŋ chaŋ tiŋsi din be tiŋduya ni polo. Lala tiŋsi maa n nye: * Louisville, Kentucky din be [[United State of America]] la. * Fada N'gourma din be [[Burkina Faso]] tiŋ gbani la. * Commune II Niamey din be [[Niger]] tiŋgbani == Shikuru baŋsim == [[Tamali]] nyɛla din nyɛ baŋsim bɔbu shee n-ti sokam. Di mali karimbanima karinzɔŋ kara, shikuru bihi kura shikuruti nti pahi m mayaankalɛhi shikuruti. [[Tamali]] shikuruti galisim paagi 742 ka di puuni 94 n-nyɛ m mayaankalɛhi shikuruti, 304 primari shikuruti, 112 JHS shikuruti ni 14 SHS shikuruti. [[Tamali]] lahi mali nuuni tuumbaŋsim bɔhinbu shikuruti ka a ni tooi bɔhim baŋsim balibu kam n-di anfaani sɔhibiɛɣuni. :''Karim pahi: [[Tamali shikuruti]]'' == Ninvuɣu gahinda == * [[Mahamudu Bawumia]], bɛ dɔɣi o la yuuni 1963 ka o nyɛ tiŋgbani zuɣulaampaa nti Nana Akufu Addo ka lahi nyɛ siyaasa nira. * [[Haruna Iddrisu]] bɛ dɔɣi o la yuuni 1970 ka o nyɛ jintɔra zaŋ ti Tamale-South piibupiibu yaɣili n-lahi nyɛ toondana n-ti jintɔriba ban bi galisi jina duu.<ref>{{Cite web|title=Parliament of Ghana|url=https://www.parliament.gh/mps?mp=231|access-date=2021-11-16|website=www.parliament.gh}}</ref> * [[Ibrahim Basha|Sheikh Bayaan Ibrahim Basha]] * [[Alhassan Yahaya Seini]], alikaalimi mini legal aid kpɛma. * [[Mubarak Wakaso]], yuuni 1990 ka bɛ dɔɣi o ka o nyɛ boliŋmɛri baŋda.<ref>{{Cite web|title=Mubarak Wakaso, Biography|url=https://mobile.ghanaweb.com/person/Mubarak-Wakaso-5323|access-date=2021-11-16|website=mobile.ghanaweb.com}}</ref> * [[Abdul Majeed Waris]], bɛ dɔɣi o la yuuni 1991 ka o nyɛ boliŋmɛra.<ref>{{Cite web|title=Abdul Majeed Waris, Biography|url=https://mobile.ghanaweb.com/person/Abdul-Majeed-Waris-5356|access-date=2021-11-16|website=mobile.ghanaweb.com}}</ref> * [[Fancy Gadam]], yiliyiina ka bɛ dɔɣi o yuuni 1988. * [[Saeed Abubakr Zakaria|Saeed Abubakar Zakaria]]. *[[Abdul Rahman Baba]], o nyɛla bɔli'ŋmɛra, bɛ dɔɣi la yuuni 1994 silimin gɔli July daa baa ayi dali == Tuma == Tuun'shɛŋa [[Tamali]] nim ni zooi kabi tumda n-nyɛ kpaluu tuma, teela, ni fita tali. Din lahi pahi n-nyɛ macheligu, nakɔhigu, daabiligu, tanmɛbo, kaapinta tuma, weera tuma, peenta tuma, anfooni yaabu tuma, kperigu kperibu tuma, bindira kɔhibu, loori duhibu tuma ni pukparilim<ref>{{Cite book|last=MacGaffey|first=Wyatt|url=https://books.google.com.gh/books?id=6MQ-5Elyg2kC&printsec=frontcover&dq=history+of+Tamale,+Ghana&hl=en&sa=X&ved=2ahUKEwiRxLXIz5v1AhXMCuwKHXLTAUwQ6AF6BAgKEAI#v=onepage&q=history%20of%20Tamale,%20Ghana&f=false|title=Chiefs, Priests, and Praise-singers: History, Politics, and Land Ownership in Northern Ghana|date=2013|publisher=University of Virginia Press|isbn=978-0-8139-3386-3|language=en}}</ref>. == Dahi din be [[Tamali]] tingbani == Tamali nyɛla tiŋ shɛli din mali dahi pam, Dahi maa shɛŋa n-nyɛ; * Tamali Dakurili li *Abaaboo daa *Picona daa *Lamashaɣu daa<ref>{{Cite web|title=Tamale central market, Ghana {{!}} Africa, Ghana, African life|url=https://www.pinterest.com/pin/382806037065419686/|access-date=2021-11-16|website=www.pinterest.com|language=en}}</ref> *Kakpaɣiyili daa *Guu daa (niɣi daa) *Kalpohin daa *Kukuo daa * == Piibupiibu jintɔri yaɣa din be Tamali == Tamali nyɛla tiŋ shɛli din mali piibupiibu yaɣa anahi; ŋan nima n-nyɛ: # [[Tamali Central]] piibupiibu yaɣili # [[Tamali North]] piibupiibu yaɣili # [[Sagnarigu]] piibupiibu yaɣili<ref>{{Cite web|title=Parliament of Ghana|url=https://www.parliament.gh/mps?mp=233|access-date=2021-11-16|website=www.parliament.gh}}</ref> # [[Tamale South Constituency|Tamali South]] piibupiibu yaɣili # == Lahibali wuligibu teesa tuma duri == Biɛɣu kulo kam Tamali tingbani lahibaya tuma duri kuli pahirimi, Lahibaya teesanima ŋɔ pula buyi, walansi (Radio) teesanima mini ninliha kpanjɔɣu (TV) teesanima. '''TV teesa''' shɛŋa din be Tamali n-nyɛ; # Sagani TV # NTV # Zaa TV # Might TV. '''Radio teesa''' shɛŋa din be Tamali n-nyɛ; # Fiila FM 89.3 Mhz # Radio Savanna 91.3 Mhz # Zaa Radio 99.3 Mhz # Bishara Radio 97.7 Mhz # Justice FM 98.5 Mhz # Diamond 93.7 Mhz # North Star 92.1 Mhz # Radio Tamale 91.7 Mhz #Kesmi FM 107.1&nbsp;MHz #Neesim FM 100.1&nbsp;MHz #Suhupiɛlli Radio 103.3&nbsp;MHz #Gbangu FM 97.3&nbsp;MHz #Amana Radio 96.3&nbsp;MHz #123 Radio 99.7&nbsp;MHz #ABC Radio 100.9&nbsp;MHz #Angel FM 96.9&nbsp;MHz #Dagban Radio 102.5 #Kingdom Fm #Tawasul FM 95.7 == Pal' dahi din be Tamali == * Tamali zaŋ chaŋ [[Bolgatanga|Bolga]] palli * Tamali zaŋ chaŋ [[Kumahi|Kumasi]] palli * Tamali zaŋ chaŋ [[Salaga]] palli * Tamali zaŋ chaŋ [[Naya]] (Yendi) palli *Tamali zaŋ chaŋ [[Nantɔŋ|Nanton]] palli *Aboabo zaŋ chaŋ [[Nyohini]] palli *Aboabo zaŋ chaŋ [[Choggu]] palli *Tamali zaŋ chaŋ Daboya palli *Tamali zaŋ chaŋ Kumbungu palli *Tamali zaŋ chaŋ [[Tolon]] palli == Foŋdi mini tiŋkpaŋsi == Tamali bɔba pula bu nahi zuƔu. Bɔba maa n-nyɛ Tamali-north constituency, Tamali-south constituency, Tamali-central constituency n-ti pahi Sagnarigu constituency. Foŋdi mini tiŋkpaŋsi ŋan be constituency nim ŋɔ ni shɛŋa n-nyɛ [[Lamashaɣu]], [[Jisonaayili]], [[Banvum|Banvim]], [[Yapalisi]], Katariga, Gumbihini, Chaŋli, Ni din kam kpalim. : ''Yulimi [[Tamale foŋdi mini tiŋkpaŋsi]] zaa kpɛ'' == Dundɔŋni Gomnanti == Tamali mali la gominanti kpeen' so bɛ ni boli meyor la ka meyor maa sani yaa pam nyɛla din be o nuu ni ka o tumdi zaani [[gominanti]]. Mayor maa nyɛla [[Ghana]] tiŋgbani zuɣulana ni pii so ka o lee kuna ka kaansili (council) kpamba  ti saɣi ti o. Tɔ amaa punpɔŋɔ salo ban be Tamali yɛliya ni di tu ni di yi pa nyɛla salo zaa  piibu din yɛn kpaŋsi o kpamli maa ka che n-ti li dariza. Punpɔŋɔ Tamali mayor nyɛla [[Sule Salifu|Hon. Sule Salifu]].<ref>{{Cite web|title=I will consult broadly - New Mayor of Tamale - MyJoyOnline.com|url=https://www.myjoyonline.com/i-will-consult-broadly-new-mayor-of-tamale/|access-date=2021-11-15|website=www.myjoyonline.com|language=en-US}}</ref> maa nyɛla din zani ti dundɔŋ ni jintɔri duu (local Parliament) ka lahi zani ti dundɔŋ ni kpamba (local executive). == Dundɔŋni Gɔmnanti Kura == #Hon Sule Salifu == Saha Taɣibu Tamali puuni == Tamali mali la shɛɣini mini wuuni yuuni kam puuni, ka di be koppen's climate pubu ni. Tamali saa piini la silimin goli [[April]] hali ti kpa [[September]] bee [[October]] ka di yaa be [[July]] mini [[August]] ni. Wuuni mi piini la silimin gɔli November nti kpe April Piligu. Tamali mali la saha di baa ayi yuuni kam puuni. Dini n nyɛ '''Siɣili Saha''' Siɣili saha ka pukpariba gbandi ni bi kɔ. Saha ŋɔ, saa pilindi la mibu. Saa piligiri la silimin gɔli [[April]] zaŋ chaŋ silimin gɔli [[June]], di saha pukpariba kɔya ka biri bimbira ka shaɣu naan shɛi. Shaɣu shɛɛri la silimin gɔli [[July]] hali ni silimin gɔli [[September]] sunsuuni. '''Wuuni Saha''' Saha ŋɔ ka pukpariba kpuɣiri bindira. Wuuni pilindi la silimin gɔli [[October]] saha zaŋ hali ni silimin gɔli [[April]]. Di pilindimi ni wuntaŋ yaɣi yaɣi saha din gbai silimin gɔli [[October]] haali ni silimin gɔli [[December]] sunsuuni, ka kikaa mi dɛi hali ni silimin gɔli [[March]]. Din saha walugu gba dɛɛi n zaŋ kpɛ siɣili saha.<ref>{{Cite web|title=University for Development Studies, Tamale, Ghana {{!}} Climate Change and Food Security - Academia.edu|url=https://universityfordevelopmentstudies.academia.edu/Departments/Climate_Change_and_Food_Security/Documents|access-date=2021-11-16|website=universityfordevelopmentstudies.academia.edu}}</ref> Wuuni saha nyɛla tankpagbuligu ni tooi zooi pam ka di nyɛla mori mini tihi zaa kuumi. <center> {{Weather box |location = Tamale |single line = Yes |metric first = Yes |Jan record high C = 40.0 |Feb record high C = 41.5 |Mar record high C = 42.7 |Apr record high C = 42.8 |May record high C = 40.2 |Jun record high C = 37.8 |Jul record high C = 35.6 |Aug record high C = 35.4 |Sep record high C = 34.8 |Oct record high C = 38.2 |Nov record high C = 39.2 |Dec record high C = 38.6 |year record high C = 42.8 |Jan high C = 35.4 |Feb high C = 36.9 |Mar high C = 37.1 |Apr high C = 35.4 |May high C = 33.6 |Jun high C = 31.1 |Jul high C = 29.8 |Aug high C = 29.2 |Sep high C = 29.9 |Oct high C = 32.2 |Nov high C = 34.8 |Dec high C = 34.9 |year high C = 33.4 |Jan mean C = 27.9 |Feb mean C = 30.1 |Mar mean C = 30.9 |Apr mean C = 29.8 |May mean C = 28.6 |Jun mean C = 26.8 |Jul mean C = 26.0 |Aug mean C = 25.8 |Sep mean C = 25.9 |Oct mean C = 27.3 |Nov mean C = 28.2 |Dec mean C = 27.5 |year mean C = 27.9 |Jan low C = 20.4 |Feb low C = 22.8 |Mar low C = 24.6 |Apr low C = 24.6 |May low C = 23.6 |Jun low C = 22.5 |Jul low C = 22.1 |Aug low C = 21.9 |Sep low C = 21.8 |Oct low C = 21.9 |Nov low C = 21.6 |Dec low C = 20.3 |year low C = 22.3 |Jan record low C = 15.0 |Feb record low C = 16.1 |Mar record low C = 18.9 |Apr record low C = 19.4 |May record low C = 18.9 |Jun record low C = 18.9 |Jul record low C = 18.3 |Aug record low C = 18.9 |Sep record low C = 18.9 |Oct record low C = 18.9 |Nov record low C = 16.1 |Dec record low C = 13.9 |year record low C = 13.9 |precipitation colour = green |Jan precipitation mm = 4 |Feb precipitation mm = 12 |Mar precipitation mm = 48 |Apr precipitation mm = 88 |May precipitation mm = 112 |Jun precipitation mm = 146 |Jul precipitation mm = 142 |Aug precipitation mm = 198 |Sep precipitation mm = 231 |Oct precipitation mm = 92 |Nov precipitation mm = 14 |Dec precipitation mm = 3 |year precipitation mm = 1090 |unit precipitation days = 0.3 mm |Jan precipitation days = 1 |Feb precipitation days = 1 |Mar precipitation days = 4 |Apr precipitation days = 7 |May precipitation days = 10 |Jun precipitation days = 12 |Jul precipitation days = 13 |Aug precipitation days = 15 |Sep precipitation days = 19 |Oct precipitation days = 12 |Nov precipitation days = 2 |Dec precipitation days = 1 |year precipitation days = 97 |Jan humidity = 27 |Feb humidity = 32 |Mar humidity = 45 |Apr humidity = 61 |May humidity = 70 |Jun humidity = 77 |Jul humidity = 80 |Aug humidity = 79 |Sep humidity = 80 |Oct humidity = 74 |Nov humidity = 59 |Dec humidity = 40 |year humidity = 60 |Jan sun = 266.6 |Feb sun = 237.3 |Mar sun = 251.1 |Apr sun = 231.0 |May sun = 248.0 |Jun sun = 204.0 |Jul sun = 161.2 |Aug sun = 139.5 |Sep sun = 156.0 |Oct sun = 260.4 |Nov sun = 282.0 |Dec sun = 272.8 |year sun = |Jand sun = 8.6 |Febd sun = 8.4 |Mard sun = 8.1 |Aprd sun = 7.7 |Mayd sun = 8.0 |Jund sun = 6.8 |Juld sun = 5.2 |Augd sun = 4.5 |Sepd sun = 5.2 |Octd sun = 8.4 |Novd sun = 9.4 |Decd sun = 8.8 |yeard sun = 7.4 |source 1 = [[Deutscher Wetterdienst]]<ref name = DWD> {{cite web | url = http://www.dwd.de/DWD/klima/beratung/ak/ak_654180_kt.pdf | title = Klimatafel von Tamales / Ghana | work = Baseline climate means (1961-1990) from stations all over the world | publisher = Deutscher Wetterdienst | language = de | access-date = 18 October 2016}}</ref> }} </center> == Feera duri din be Tamali == Tamali nyɛla din mali feera duri pam, ka di pam nyɛla ban kpuɣiri tumtumdiba n niŋdi dinni. Di shɛŋa n-nyɛ Anashaara Tiles, Malitima n-ti pahi Wun-nam company Ltd. : ''Krimmin pahi: [[Tamale feera duri]]'' == Banki tuma duri == Tamali nyɛla tiŋ sheli Banki tuma duri ni zooi pam, shɛŋa nyɛla Gomnanti ni su shɛli ka shɛŋa nyɛ salinima gba ni su shɛli. Banki shɛŋa din be Tamali n-nyɛ [[Ghana Commercial Bank Ltd]] (GCB)<ref>{{Cite web|title=Banks companies in Tamale, Ghana - Page 1 - GhPlaces|url=https://ghplaces.com/Tamale/list/banks/c-884-273-1|access-date=2021-11-17|website=ghplaces.com}}</ref>, [[National Investment Bank]] ni [[Zenith Bank]]. : ''Karimmi pahi: [[Tamale banki tuma duri]]'' == Alepile paaki == Alepile paaki nyɛla bɛ ni daa zali ka di yabili nyɛ din kpaŋsiri linjimanima tuma [[dunia]] tɔbu shɛli din daa ŋme m-pahiri ayi la saha (World War II). [[Matuuka yiɣirigu]] lubu shee polo daa nyɛla bɛ ni bɔ shɛli Nyohini, kamani maali ayi Nuzaa Tamali yaɣili December,1940<ref>{{Cite web|title=Tamale Airport – GACL|url=https://www.gacl.com.gh/tamale-airport/|access-date=2021-11-15|language=en}}</ref>. Tuuli Gomnanti zaŋ ti Ghana tingbani daa dihi o nuu gbana zuɣu ni bɛ mɛ airport shɛli din nyɛ din ni tooi yi Dunia luɣili kam ni di zaŋ zali [[linjimanima]] maali pinyini Tamali wulimpuhili ni di zaŋ baŋsi di sochibisi zaashee/anfaani.<ref>{{Citation|title=Tamale Airport|date=2021-10-31|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Tamale_Airport&oldid=1052898804|work=Wikipedia|language=en|access-date=2021-11-15}}</ref> Di ni daa pili viɛnyɛla maa zuɣu, di daa ti chemi zali ni bɛ ni daa ŋme m-paai gomnanti di saha maa yuuni 1996 la. == Alaafee tuma duri == Tamali nyɛla tiŋ shɛli din mali alaafee tuma duri pam, di shɛŋa n-nyɛ; # KABSAD Scientific Hospital # Kalpohini Health Centre # Bagabaga CHPS Zone # Tamale West Hospital<ref>{{Cite web|title=Tamale West Hospital • Hospitals - Public • Tamale, Tamale|url=https://www.medpages.info/sf/index.php?page=organisation&orgcode=301633|access-date=2021-11-19|website=www.medpages.info}}</ref> # Tamale Central Hospital<ref>{{Cite web|title=Ghanahospitals.org|url=http://www.ghanahospitals.org/regions/district_facilities.php?r=northern&d=tamale%20municipal|access-date=2021-11-19|website=www.ghanahospitals.org}}</ref> # [[Lahabali kɔligu:Tamale Teaching Hospital 18.jpg|thumb|Tamale Teaching Hospital]]Tamale Teaching Hospital<ref>{{Cite web|title=Hospitals in Tamale: List of Health Facilities in Northern Region - Contact Details - YellGh.com|url=https://yellgh.com/hospitals-in-tamale-list-of-health-facilities-in-northern-region/|access-date=2021-11-19|language=en-GB}}</ref> # Bilpiela Health Centre #Kpanvo CHPS Zone #Vittin RCH #Malshegu CHPS Zone #Garizegu CHPS Zone #Lahagu CHPS #DUNGU CHPS ZONE #Habanna Medical Center #Rabito Clinic #God's care community hospital<ref>{{Cite web|title=God Cares Community Hospital, Northern|url=https://vymaps.com/GH/God-Cares-Community-Hospital-O6644165408/|access-date=2021-11-19|website=vymaps.com}}</ref> #Nyohini clinic #Gbambaya clinic #Marshal Medical Centre Limited #Mansusu Clinic and Diagnostic Centre #St Lucy Polyclinic == Tuunshɛŋa din na tumda == * * * [[Tamale interchange]] din saɣi naabu kaman vaabu pihinii pubu kobgi puuni. Tahama beni n wuhi ni tuma ŋɔ nyɛla din yɛn naai yuuni 2021 bahigu.<ref>{{Cite web|last=Bureau|first=Communications|title=Tamale Interchange 80% Complete; Tamale-Daboya Road To Be Completed In November 2023|url=https://presidency.gov.gh/index.php/briefing-room/news-style-2/1980-tamale-interchange-80-complete-tamale-daboya-road-to-be-completed-in-november-2023|access-date=2021-11-15|website=presidency.gov.gh|language=en-gb}}</ref> * Tamale International Airport phase two la nyɛla beni na tumdi shɛli. * Vitting Harbour & Mall * == Saamba Du' gbɛra == 1. Picona Hotel 2. Radarch Lodge and Conference Centre 3. Miricha Hotel 4. Nim Avenue 5. Modern City Hotel 6. Sabonkudi estates 7. Regal hotel 8. Target Hills hotel 9. Pioneer lodge 10. B Sheini hotel 11. Naat guesthouse 12. Ganaa hotel 13. Global dream hotel 14. Mariam hotel 15. Walji lodge == Anfoonima == <gallery mode="packed" widths="150" heights="200"> Lahabali kɔligu:Road, Tamale.jpg|<center>Tamali palli</center> Lahabali kɔligu:Highway, Tamale.jpg|<center>Tamali palli daa</center> Lahabali kɔligu:Stadium tamale2.jpg|<center>Tamali yiɣi jam paaki</center> Lahabali kɔligu:Tamale fashion week 2020 2.jpg|<center>Tamale fashion week</center> Lahabali kɔligu:Agriculture Factory, Tamale.jpg|<center>Agriculture Factory in Tamale</center> Lahabali kɔligu:Tamale Teaching Hospital 4.jpg|<center>[[Tamale Teaching Hospital|Tamali ashipti titali]]</center> Lahabali kɔligu:Tamale Airport, Northern Ghana.jpg|<center>Alapele paaki</center> Lahabali kɔligu:Aboabo-market Tamale.jpg|<center>Abaaboo daa</center> Lahabali kɔligu:Tamale Central.jpg|<center>Tamali sunsuuni</center> </gallery> == Kundivihira == <references responsive="" /> [[Pubu:Ghana bɔba tinzuɣa]] [[Pubu:C-Class]] [[Pubu:Tiŋsi]] [[Pubu:Africa]] [[Pubu:Lahabaya zaa]] l4dfujlspxd3xfaq0u5kdomadinj45n 42724 42723 2022-08-16T09:03:56Z IDDRISU ABDUL-KADIR NINDOO 1815 /* Dahi din be Tamali tingbani */ m malimi sabi wikitext text/x-wiki {{Databox}} {{C-Class}} '''Tamali''' n-nyɛ [[Northern Region|Northern region]] din be [[Ghana]] la tinzuɣu.<ref>{{cite web|url=http://www.tamale.climatemps.com/|title=Tamale Climate & Temperature|language=English|publisher=tamale.climatemps.com}}</ref> Saha ŋɔ [[Tamali]] nyɛla furila ni nyo n-kpa tiŋ' shɛli zaŋ chaŋ [[daabiligu]] polo West [[Africa]] yaɣili zaa. [[Suhudoo]] be [[Tamali]] ka mali tahama pam n-zaŋ ti [[daabihi.]] Tamalinima biɛh' suŋ ni saamba gbubibu polo nyɛla sokam ni di shɛhira ka lahi kpaŋsiri zosimli. [[Tamali]] m-pahi tiŋ' kara dibaata din galisi [[Ghana]]<ref>{{Cite web|title=Tamale – Travel guide at Wikivoyage|url=https://en.wikivoyage.org/wiki/Tamale|access-date=2021-11-15|website=en.wikivoyage.org|language=en}}</ref>. Ninvuɣ' biɛlim kamani 950,124 m-be [[Tamali]]. Di lahi nyɛla tiŋ' shɛli din zoori pam n-gari tinsi zaa din be [[West Africa]].<ref>{{cite web|url=https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/artikel.php?ID=270959|title=Tamale – West Africa’s Fastest Growing City|publisher=GhanaWeb|date=Sunday, 14 April 2013|language=English}}</ref><ref>{{cite web|url=https://population.mongabay.com/population/ghana/|title=Largest cities in Ghana|publisher=mongabay|language=English}}</ref> Tamalinima nyɛla ban nyee yo [[Pu'kparilim|pukparilim]], daabiligu n-lahi mali gumdi mibu mini kpakahili shitɔri<ref>{{Cite web|title=Tamale {{!}} Ghana {{!}} Britannica|url=https://www.britannica.com/place/Tamale-Ghana|access-date=2021-11-15|website=www.britannica.com|language=en}}</ref>. Pal' daa yila [[Kumahi]] n-kpa yaɣili ŋɔ n-ti gari [[Tamali]] tiŋ' puuni n-chaŋ [[Bolgatanga]], ka pal' chira yiri wulimpuɣili ni wulimluɣili na n-ti tuɣili. Ka [[Airport]] gba beni.[[Tamali]] nyɛla din zooi [[musuliminima|musulinima]] ka di zuɣu che ka jiŋa kalinli zooi tiŋa maa ni. Jiŋa kamani; [[Afa Ajura]] Jiŋli (Ambariyyah jiŋli), Amadiyyah jiŋli, Zaamiɣu jiŋli [[(Central Mosque)]] ni [[Afa Basha]] jiŋli (Nuuria mosque) n-ti pahi Mal-haliya jiŋli ([[Afa Issah Bello]]) nyɛla niriba pam ni mi. [[Tamali]] mali zuliya balibu pam amaa [[Dagbamba]] n-galisi pam n-gari balli kam ban be Tamali<ref>{{Cite book|last=Eades|first=Jeremy Seymour|url=https://books.google.com.gh/books?id=IjlzSYnAKdQC&printsec=frontcover&dq=history+of+Tamale,+Ghana&hl=en&sa=X&redir_esc=y#v=onepage&q=history%20of%20Tamale,%20Ghana&f=false|title=Strangers and Traders: Yoruba Migrants, Markets, and the State in Northern Ghana|date=1994|publisher=Africa World Press|isbn=978-0-86543-420-2|language=en}}</ref>. == Taarihi == [[Tamali]] bɛla [[Ghana]] tudu polo, ka lahi za [[Ghana]] Tiŋzuɣiri ata sunsuuni tum kurumbuna saha. Di bala daansi ni [[Savannah Region]], [[Upper West Region]] ni [[North East Region]]. [[Vihigu]] wuhuya ni [[Tamali]] lɛbigimsim biɛɣukulo puuni n-galisi gari tiŋ kam [[West Africa]] zaa. Vihigu lahi wuhuya ni daabiligu, kɔhimma ni damma lahi zooya pam [[Tamali]]. [[Tamali]] mali nanima pam, bɛ zuɣulana n-nyɛ Gukpe-naa. Gukpɛɣu mali tiŋkpansi pam ka lɛbigimsim paari di zaa<ref>{{Cite book|last=Bellwood-Howard|first=Imogen|url=https://books.google.com.gh/books?id=c-mpCgAAQBAJ&printsec=frontcover&dq=Tamale,+Ghana&hl=en&sa=X&redir_esc=y#v=onepage&q=Tamale,%20Ghana&f=false|title=Characteristics of Urban and Peri-urban Agriculture in West Africa: Results of an Exploratory Survey Conducted in Tamale (Ghana) and Ouagadougou (Burkina Faso)|last2=Häring|first2=Volker|last3=Karg|first3=Hanna|last4=Roessler|first4=Regina|last5=Schlesinger|first5=Johannes|last6=Shakya|first6=Martina|date=2015-10-06|publisher=International Water Management Institute (IWMI)|isbn=978-92-9090-821-0|language=en}}</ref><ref>{{Cite book|last=Bening|first=R. Bagulo|url=https://books.google.com.gh/books?id=6nKcAAAAMAAJ&q=history+of+Tamale,+Ghana&dq=history+of+Tamale,+Ghana&hl=en&sa=X&redir_esc=y|title=A History of Education in Northern Ghana, 1907-1976|date=1990|publisher=Ghana Universities Press|isbn=978-9964-3-0215-3|language=en}}</ref>. == Go n-gili == [[Tamali]] mali alepile paaki ti tali ka di bi waɣa ni [[Tamali]] tiŋpuuni. Alepile paaki ŋɔ n-zani ti tudu yaɣa ŋɔ zaa. Di mali alepilenima ka bɛ chani [[Ankara]], ka lahi mali alepilenima ka bɛ yiri Ankara kanna [[Tamali]]. Alepilenima ŋɔ shɛŋa n-nyɛ * [[African World Airlines|Africa World Airlines]] * [[Passion Airlines]] [[Tamali]] lahi mali lɔra bee loorinima kpɛbu shee, ka a yi yɛn go n-chaŋ [[Ghana]] tiŋzuɣu n-nya a ni tooi nya di loori ka di bi muɣisi a. [[Tamali]] mali lɔra ka di kuni tiŋsi kamani [[Ankara]], Kumahi, [[Sunyani]], [[Tema]], [[Cape Coast]],[[Takoradi]], Ho, [[Bolgatanga]], [[Wa]], ni tiŋ shɛŋa din pahi. Loori teesanima shɛŋa n-nyɛ [[Metro Mass teesa]], [[Bus Stop]], [[Saŋkpaɣala teesa]], [[VVIP Legion]], [[Taxi Rank]], [[Abaabu teesa|Abaabuu teesa]]. Binshɛŋa nira ni ni tooi zaŋ n-gili [[Tamali]] n nyɛ; '''[[Yellow Yellow]]''': Di nyɛla cheche buɣim din nyɛ nabaata shɛli din ʒiri niriba anahi di puuni. Di yi ti niŋ ka daadama galisim paai niriba ayɔbu di puuni, bee n-yaɣi niriba anahi, din ŋuna di kpuɣimi yaɣi maa. Di kamanima zooya pam kamani; zaɣ' piɛlli, zaɣ' dozim, zaɣ' ʒee, zaɣ' sabinli, zaɣ' vakahili ni din pahi. '''Teezini (Taxi):''' Di nyɛla loori saɣisinli n-kpuɣiri niriba anahi m-pahi ŋun duhiri maa zuɣu anu. == Mabi' Tinsi == [[Tamali]] mali mabiligu ni zɔsimli zaŋ chaŋ tiŋsi din be tiŋduya ni polo. Lala tiŋsi maa n nye: * Louisville, Kentucky din be [[United State of America]] la. * Fada N'gourma din be [[Burkina Faso]] tiŋ gbani la. * Commune II Niamey din be [[Niger]] tiŋgbani == Shikuru baŋsim == [[Tamali]] nyɛla din nyɛ baŋsim bɔbu shee n-ti sokam. Di mali karimbanima karinzɔŋ kara, shikuru bihi kura shikuruti nti pahi m mayaankalɛhi shikuruti. [[Tamali]] shikuruti galisim paagi 742 ka di puuni 94 n-nyɛ m mayaankalɛhi shikuruti, 304 primari shikuruti, 112 JHS shikuruti ni 14 SHS shikuruti. [[Tamali]] lahi mali nuuni tuumbaŋsim bɔhinbu shikuruti ka a ni tooi bɔhim baŋsim balibu kam n-di anfaani sɔhibiɛɣuni. :''Karim pahi: [[Tamali shikuruti]]'' == Ninvuɣu gahinda == * [[Mahamudu Bawumia]], bɛ dɔɣi o la yuuni 1963 ka o nyɛ tiŋgbani zuɣulaampaa nti Nana Akufu Addo ka lahi nyɛ siyaasa nira. * [[Haruna Iddrisu]] bɛ dɔɣi o la yuuni 1970 ka o nyɛ jintɔra zaŋ ti Tamale-South piibupiibu yaɣili n-lahi nyɛ toondana n-ti jintɔriba ban bi galisi jina duu.<ref>{{Cite web|title=Parliament of Ghana|url=https://www.parliament.gh/mps?mp=231|access-date=2021-11-16|website=www.parliament.gh}}</ref> * [[Ibrahim Basha|Sheikh Bayaan Ibrahim Basha]] * [[Alhassan Yahaya Seini]], alikaalimi mini legal aid kpɛma. * [[Mubarak Wakaso]], yuuni 1990 ka bɛ dɔɣi o ka o nyɛ boliŋmɛri baŋda.<ref>{{Cite web|title=Mubarak Wakaso, Biography|url=https://mobile.ghanaweb.com/person/Mubarak-Wakaso-5323|access-date=2021-11-16|website=mobile.ghanaweb.com}}</ref> * [[Abdul Majeed Waris]], bɛ dɔɣi o la yuuni 1991 ka o nyɛ boliŋmɛra.<ref>{{Cite web|title=Abdul Majeed Waris, Biography|url=https://mobile.ghanaweb.com/person/Abdul-Majeed-Waris-5356|access-date=2021-11-16|website=mobile.ghanaweb.com}}</ref> * [[Fancy Gadam]], yiliyiina ka bɛ dɔɣi o yuuni 1988. * [[Saeed Abubakr Zakaria|Saeed Abubakar Zakaria]]. *[[Abdul Rahman Baba]], o nyɛla bɔli'ŋmɛra, bɛ dɔɣi la yuuni 1994 silimin gɔli July daa baa ayi dali == Tuma == Tuun'shɛŋa [[Tamali]] nim ni zooi kabi tumda n-nyɛ kpaluu tuma, teela, ni fita tali. Din lahi pahi n-nyɛ macheligu, nakɔhigu, daabiligu, tanmɛbo, kaapinta tuma, weera tuma, peenta tuma, anfooni yaabu tuma, kperigu kperibu tuma, bindira kɔhibu, loori duhibu tuma ni pukparilim<ref>{{Cite book|last=MacGaffey|first=Wyatt|url=https://books.google.com.gh/books?id=6MQ-5Elyg2kC&printsec=frontcover&dq=history+of+Tamale,+Ghana&hl=en&sa=X&ved=2ahUKEwiRxLXIz5v1AhXMCuwKHXLTAUwQ6AF6BAgKEAI#v=onepage&q=history%20of%20Tamale,%20Ghana&f=false|title=Chiefs, Priests, and Praise-singers: History, Politics, and Land Ownership in Northern Ghana|date=2013|publisher=University of Virginia Press|isbn=978-0-8139-3386-3|language=en}}</ref>. == Dahi din be [[Tamali]] tingbani == Tamali nyɛla tiŋ shɛli din mali dahi pam, Dahi maa shɛŋa n-nyɛ; * Tamali Dakurili li *Abaaboo daa *Piikɔna daa *Lamashaɣu daa<ref>{{Cite web|title=Tamale central market, Ghana {{!}} Africa, Ghana, African life|url=https://www.pinterest.com/pin/382806037065419686/|access-date=2021-11-16|website=www.pinterest.com|language=en}}</ref> *Kakpaɣiyili daa *Guu daa (niɣi daa) *Kalpohin daa *Kukuo daa * == Piibupiibu jintɔri yaɣa din be Tamali == Tamali nyɛla tiŋ shɛli din mali piibupiibu yaɣa anahi; ŋan nima n-nyɛ: # [[Tamali Central]] piibupiibu yaɣili # [[Tamali North]] piibupiibu yaɣili # [[Sagnarigu]] piibupiibu yaɣili<ref>{{Cite web|title=Parliament of Ghana|url=https://www.parliament.gh/mps?mp=233|access-date=2021-11-16|website=www.parliament.gh}}</ref> # [[Tamale South Constituency|Tamali South]] piibupiibu yaɣili # == Lahibali wuligibu teesa tuma duri == Biɛɣu kulo kam Tamali tingbani lahibaya tuma duri kuli pahirimi, Lahibaya teesanima ŋɔ pula buyi, walansi (Radio) teesanima mini ninliha kpanjɔɣu (TV) teesanima. '''TV teesa''' shɛŋa din be Tamali n-nyɛ; # Sagani TV # NTV # Zaa TV # Might TV. '''Radio teesa''' shɛŋa din be Tamali n-nyɛ; # Fiila FM 89.3 Mhz # Radio Savanna 91.3 Mhz # Zaa Radio 99.3 Mhz # Bishara Radio 97.7 Mhz # Justice FM 98.5 Mhz # Diamond 93.7 Mhz # North Star 92.1 Mhz # Radio Tamale 91.7 Mhz #Kesmi FM 107.1&nbsp;MHz #Neesim FM 100.1&nbsp;MHz #Suhupiɛlli Radio 103.3&nbsp;MHz #Gbangu FM 97.3&nbsp;MHz #Amana Radio 96.3&nbsp;MHz #123 Radio 99.7&nbsp;MHz #ABC Radio 100.9&nbsp;MHz #Angel FM 96.9&nbsp;MHz #Dagban Radio 102.5 #Kingdom Fm #Tawasul FM 95.7 == Pal' dahi din be Tamali == * Tamali zaŋ chaŋ [[Bolgatanga|Bolga]] palli * Tamali zaŋ chaŋ [[Kumahi|Kumasi]] palli * Tamali zaŋ chaŋ [[Salaga]] palli * Tamali zaŋ chaŋ [[Naya]] (Yendi) palli *Tamali zaŋ chaŋ [[Nantɔŋ|Nanton]] palli *Aboabo zaŋ chaŋ [[Nyohini]] palli *Aboabo zaŋ chaŋ [[Choggu]] palli *Tamali zaŋ chaŋ Daboya palli *Tamali zaŋ chaŋ Kumbungu palli *Tamali zaŋ chaŋ [[Tolon]] palli == Foŋdi mini tiŋkpaŋsi == Tamali bɔba pula bu nahi zuƔu. Bɔba maa n-nyɛ Tamali-north constituency, Tamali-south constituency, Tamali-central constituency n-ti pahi Sagnarigu constituency. Foŋdi mini tiŋkpaŋsi ŋan be constituency nim ŋɔ ni shɛŋa n-nyɛ [[Lamashaɣu]], [[Jisonaayili]], [[Banvum|Banvim]], [[Yapalisi]], Katariga, Gumbihini, Chaŋli, Ni din kam kpalim. : ''Yulimi [[Tamale foŋdi mini tiŋkpaŋsi]] zaa kpɛ'' == Dundɔŋni Gomnanti == Tamali mali la gominanti kpeen' so bɛ ni boli meyor la ka meyor maa sani yaa pam nyɛla din be o nuu ni ka o tumdi zaani [[gominanti]]. Mayor maa nyɛla [[Ghana]] tiŋgbani zuɣulana ni pii so ka o lee kuna ka kaansili (council) kpamba  ti saɣi ti o. Tɔ amaa punpɔŋɔ salo ban be Tamali yɛliya ni di tu ni di yi pa nyɛla salo zaa  piibu din yɛn kpaŋsi o kpamli maa ka che n-ti li dariza. Punpɔŋɔ Tamali mayor nyɛla [[Sule Salifu|Hon. Sule Salifu]].<ref>{{Cite web|title=I will consult broadly - New Mayor of Tamale - MyJoyOnline.com|url=https://www.myjoyonline.com/i-will-consult-broadly-new-mayor-of-tamale/|access-date=2021-11-15|website=www.myjoyonline.com|language=en-US}}</ref> maa nyɛla din zani ti dundɔŋ ni jintɔri duu (local Parliament) ka lahi zani ti dundɔŋ ni kpamba (local executive). == Dundɔŋni Gɔmnanti Kura == #Hon Sule Salifu == Saha Taɣibu Tamali puuni == Tamali mali la shɛɣini mini wuuni yuuni kam puuni, ka di be koppen's climate pubu ni. Tamali saa piini la silimin goli [[April]] hali ti kpa [[September]] bee [[October]] ka di yaa be [[July]] mini [[August]] ni. Wuuni mi piini la silimin gɔli November nti kpe April Piligu. Tamali mali la saha di baa ayi yuuni kam puuni. Dini n nyɛ '''Siɣili Saha''' Siɣili saha ka pukpariba gbandi ni bi kɔ. Saha ŋɔ, saa pilindi la mibu. Saa piligiri la silimin gɔli [[April]] zaŋ chaŋ silimin gɔli [[June]], di saha pukpariba kɔya ka biri bimbira ka shaɣu naan shɛi. Shaɣu shɛɛri la silimin gɔli [[July]] hali ni silimin gɔli [[September]] sunsuuni. '''Wuuni Saha''' Saha ŋɔ ka pukpariba kpuɣiri bindira. Wuuni pilindi la silimin gɔli [[October]] saha zaŋ hali ni silimin gɔli [[April]]. Di pilindimi ni wuntaŋ yaɣi yaɣi saha din gbai silimin gɔli [[October]] haali ni silimin gɔli [[December]] sunsuuni, ka kikaa mi dɛi hali ni silimin gɔli [[March]]. Din saha walugu gba dɛɛi n zaŋ kpɛ siɣili saha.<ref>{{Cite web|title=University for Development Studies, Tamale, Ghana {{!}} Climate Change and Food Security - Academia.edu|url=https://universityfordevelopmentstudies.academia.edu/Departments/Climate_Change_and_Food_Security/Documents|access-date=2021-11-16|website=universityfordevelopmentstudies.academia.edu}}</ref> Wuuni saha nyɛla tankpagbuligu ni tooi zooi pam ka di nyɛla mori mini tihi zaa kuumi. <center> {{Weather box |location = Tamale |single line = Yes |metric first = Yes |Jan record high C = 40.0 |Feb record high C = 41.5 |Mar record high C = 42.7 |Apr record high C = 42.8 |May record high C = 40.2 |Jun record high C = 37.8 |Jul record high C = 35.6 |Aug record high C = 35.4 |Sep record high C = 34.8 |Oct record high C = 38.2 |Nov record high C = 39.2 |Dec record high C = 38.6 |year record high C = 42.8 |Jan high C = 35.4 |Feb high C = 36.9 |Mar high C = 37.1 |Apr high C = 35.4 |May high C = 33.6 |Jun high C = 31.1 |Jul high C = 29.8 |Aug high C = 29.2 |Sep high C = 29.9 |Oct high C = 32.2 |Nov high C = 34.8 |Dec high C = 34.9 |year high C = 33.4 |Jan mean C = 27.9 |Feb mean C = 30.1 |Mar mean C = 30.9 |Apr mean C = 29.8 |May mean C = 28.6 |Jun mean C = 26.8 |Jul mean C = 26.0 |Aug mean C = 25.8 |Sep mean C = 25.9 |Oct mean C = 27.3 |Nov mean C = 28.2 |Dec mean C = 27.5 |year mean C = 27.9 |Jan low C = 20.4 |Feb low C = 22.8 |Mar low C = 24.6 |Apr low C = 24.6 |May low C = 23.6 |Jun low C = 22.5 |Jul low C = 22.1 |Aug low C = 21.9 |Sep low C = 21.8 |Oct low C = 21.9 |Nov low C = 21.6 |Dec low C = 20.3 |year low C = 22.3 |Jan record low C = 15.0 |Feb record low C = 16.1 |Mar record low C = 18.9 |Apr record low C = 19.4 |May record low C = 18.9 |Jun record low C = 18.9 |Jul record low C = 18.3 |Aug record low C = 18.9 |Sep record low C = 18.9 |Oct record low C = 18.9 |Nov record low C = 16.1 |Dec record low C = 13.9 |year record low C = 13.9 |precipitation colour = green |Jan precipitation mm = 4 |Feb precipitation mm = 12 |Mar precipitation mm = 48 |Apr precipitation mm = 88 |May precipitation mm = 112 |Jun precipitation mm = 146 |Jul precipitation mm = 142 |Aug precipitation mm = 198 |Sep precipitation mm = 231 |Oct precipitation mm = 92 |Nov precipitation mm = 14 |Dec precipitation mm = 3 |year precipitation mm = 1090 |unit precipitation days = 0.3 mm |Jan precipitation days = 1 |Feb precipitation days = 1 |Mar precipitation days = 4 |Apr precipitation days = 7 |May precipitation days = 10 |Jun precipitation days = 12 |Jul precipitation days = 13 |Aug precipitation days = 15 |Sep precipitation days = 19 |Oct precipitation days = 12 |Nov precipitation days = 2 |Dec precipitation days = 1 |year precipitation days = 97 |Jan humidity = 27 |Feb humidity = 32 |Mar humidity = 45 |Apr humidity = 61 |May humidity = 70 |Jun humidity = 77 |Jul humidity = 80 |Aug humidity = 79 |Sep humidity = 80 |Oct humidity = 74 |Nov humidity = 59 |Dec humidity = 40 |year humidity = 60 |Jan sun = 266.6 |Feb sun = 237.3 |Mar sun = 251.1 |Apr sun = 231.0 |May sun = 248.0 |Jun sun = 204.0 |Jul sun = 161.2 |Aug sun = 139.5 |Sep sun = 156.0 |Oct sun = 260.4 |Nov sun = 282.0 |Dec sun = 272.8 |year sun = |Jand sun = 8.6 |Febd sun = 8.4 |Mard sun = 8.1 |Aprd sun = 7.7 |Mayd sun = 8.0 |Jund sun = 6.8 |Juld sun = 5.2 |Augd sun = 4.5 |Sepd sun = 5.2 |Octd sun = 8.4 |Novd sun = 9.4 |Decd sun = 8.8 |yeard sun = 7.4 |source 1 = [[Deutscher Wetterdienst]]<ref name = DWD> {{cite web | url = http://www.dwd.de/DWD/klima/beratung/ak/ak_654180_kt.pdf | title = Klimatafel von Tamales / Ghana | work = Baseline climate means (1961-1990) from stations all over the world | publisher = Deutscher Wetterdienst | language = de | access-date = 18 October 2016}}</ref> }} </center> == Feera duri din be Tamali == Tamali nyɛla din mali feera duri pam, ka di pam nyɛla ban kpuɣiri tumtumdiba n niŋdi dinni. Di shɛŋa n-nyɛ Anashaara Tiles, Malitima n-ti pahi Wun-nam company Ltd. : ''Krimmin pahi: [[Tamale feera duri]]'' == Banki tuma duri == Tamali nyɛla tiŋ sheli Banki tuma duri ni zooi pam, shɛŋa nyɛla Gomnanti ni su shɛli ka shɛŋa nyɛ salinima gba ni su shɛli. Banki shɛŋa din be Tamali n-nyɛ [[Ghana Commercial Bank Ltd]] (GCB)<ref>{{Cite web|title=Banks companies in Tamale, Ghana - Page 1 - GhPlaces|url=https://ghplaces.com/Tamale/list/banks/c-884-273-1|access-date=2021-11-17|website=ghplaces.com}}</ref>, [[National Investment Bank]] ni [[Zenith Bank]]. : ''Karimmi pahi: [[Tamale banki tuma duri]]'' == Alepile paaki == Alepile paaki nyɛla bɛ ni daa zali ka di yabili nyɛ din kpaŋsiri linjimanima tuma [[dunia]] tɔbu shɛli din daa ŋme m-pahiri ayi la saha (World War II). [[Matuuka yiɣirigu]] lubu shee polo daa nyɛla bɛ ni bɔ shɛli Nyohini, kamani maali ayi Nuzaa Tamali yaɣili December,1940<ref>{{Cite web|title=Tamale Airport – GACL|url=https://www.gacl.com.gh/tamale-airport/|access-date=2021-11-15|language=en}}</ref>. Tuuli Gomnanti zaŋ ti Ghana tingbani daa dihi o nuu gbana zuɣu ni bɛ mɛ airport shɛli din nyɛ din ni tooi yi Dunia luɣili kam ni di zaŋ zali [[linjimanima]] maali pinyini Tamali wulimpuhili ni di zaŋ baŋsi di sochibisi zaashee/anfaani.<ref>{{Citation|title=Tamale Airport|date=2021-10-31|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Tamale_Airport&oldid=1052898804|work=Wikipedia|language=en|access-date=2021-11-15}}</ref> Di ni daa pili viɛnyɛla maa zuɣu, di daa ti chemi zali ni bɛ ni daa ŋme m-paai gomnanti di saha maa yuuni 1996 la. == Alaafee tuma duri == Tamali nyɛla tiŋ shɛli din mali alaafee tuma duri pam, di shɛŋa n-nyɛ; # KABSAD Scientific Hospital # Kalpohini Health Centre # Bagabaga CHPS Zone # Tamale West Hospital<ref>{{Cite web|title=Tamale West Hospital • Hospitals - Public • Tamale, Tamale|url=https://www.medpages.info/sf/index.php?page=organisation&orgcode=301633|access-date=2021-11-19|website=www.medpages.info}}</ref> # Tamale Central Hospital<ref>{{Cite web|title=Ghanahospitals.org|url=http://www.ghanahospitals.org/regions/district_facilities.php?r=northern&d=tamale%20municipal|access-date=2021-11-19|website=www.ghanahospitals.org}}</ref> # [[Lahabali kɔligu:Tamale Teaching Hospital 18.jpg|thumb|Tamale Teaching Hospital]]Tamale Teaching Hospital<ref>{{Cite web|title=Hospitals in Tamale: List of Health Facilities in Northern Region - Contact Details - YellGh.com|url=https://yellgh.com/hospitals-in-tamale-list-of-health-facilities-in-northern-region/|access-date=2021-11-19|language=en-GB}}</ref> # Bilpiela Health Centre #Kpanvo CHPS Zone #Vittin RCH #Malshegu CHPS Zone #Garizegu CHPS Zone #Lahagu CHPS #DUNGU CHPS ZONE #Habanna Medical Center #Rabito Clinic #God's care community hospital<ref>{{Cite web|title=God Cares Community Hospital, Northern|url=https://vymaps.com/GH/God-Cares-Community-Hospital-O6644165408/|access-date=2021-11-19|website=vymaps.com}}</ref> #Nyohini clinic #Gbambaya clinic #Marshal Medical Centre Limited #Mansusu Clinic and Diagnostic Centre #St Lucy Polyclinic == Tuunshɛŋa din na tumda == * * * [[Tamale interchange]] din saɣi naabu kaman vaabu pihinii pubu kobgi puuni. Tahama beni n wuhi ni tuma ŋɔ nyɛla din yɛn naai yuuni 2021 bahigu.<ref>{{Cite web|last=Bureau|first=Communications|title=Tamale Interchange 80% Complete; Tamale-Daboya Road To Be Completed In November 2023|url=https://presidency.gov.gh/index.php/briefing-room/news-style-2/1980-tamale-interchange-80-complete-tamale-daboya-road-to-be-completed-in-november-2023|access-date=2021-11-15|website=presidency.gov.gh|language=en-gb}}</ref> * Tamale International Airport phase two la nyɛla beni na tumdi shɛli. * Vitting Harbour & Mall * == Saamba Du' gbɛra == 1. Picona Hotel 2. Radarch Lodge and Conference Centre 3. Miricha Hotel 4. Nim Avenue 5. Modern City Hotel 6. Sabonkudi estates 7. Regal hotel 8. Target Hills hotel 9. Pioneer lodge 10. B Sheini hotel 11. Naat guesthouse 12. Ganaa hotel 13. Global dream hotel 14. Mariam hotel 15. Walji lodge == Anfoonima == <gallery mode="packed" widths="150" heights="200"> Lahabali kɔligu:Road, Tamale.jpg|<center>Tamali palli</center> Lahabali kɔligu:Highway, Tamale.jpg|<center>Tamali palli daa</center> Lahabali kɔligu:Stadium tamale2.jpg|<center>Tamali yiɣi jam paaki</center> Lahabali kɔligu:Tamale fashion week 2020 2.jpg|<center>Tamale fashion week</center> Lahabali kɔligu:Agriculture Factory, Tamale.jpg|<center>Agriculture Factory in Tamale</center> Lahabali kɔligu:Tamale Teaching Hospital 4.jpg|<center>[[Tamale Teaching Hospital|Tamali ashipti titali]]</center> Lahabali kɔligu:Tamale Airport, Northern Ghana.jpg|<center>Alapele paaki</center> Lahabali kɔligu:Aboabo-market Tamale.jpg|<center>Abaaboo daa</center> Lahabali kɔligu:Tamale Central.jpg|<center>Tamali sunsuuni</center> </gallery> == Kundivihira == <references responsive="" /> [[Pubu:Ghana bɔba tinzuɣa]] [[Pubu:C-Class]] [[Pubu:Tiŋsi]] [[Pubu:Africa]] [[Pubu:Lahabaya zaa]] s4plsq26hdzzm563pm7ekgi8dcf56wy Tihi Din Mali Nyɔri Dagbaŋ 0 6933 42665 25845 2022-08-15T23:03:40Z Abubakari Khadijah 116 Added content wikitext text/x-wiki <span style="background-color:fuchsia;">'''E-Class'''</span>[[Lahabali kɔligu:Symbol_e_class.svg|20px]] Piligu sokam mi tihi ni nyɛ shɛli. Tihi gba nyɛla nyɛvilan' nima, tihi lahi nyɛla daadam kam sima. == '''Tihi Anfaani''' == # Di wandi binwala ka ti dira # Di tiri ti mahim # Di lahi tiri ti dari ka ti maani buɣum # Di lahi nyɛla tim n-ti daadam. #Tihi viɛligira ʒileli #Tihi ŋɔ shaŋa tiriti liɣiri. #Di lahi tagiri pɔhim ka che barinanima baligira === Tihi Balibu === # Guŋa # Tua # Ŋariŋga # Nyimsa # Taanga # Doo. #Moongu #Leemu #Sinsabga #Mɔringa #Gaa #Shinda zuɣu #Guabe #Paya #Kodu #Boraade #Kpihilaani #Guanda #Siɣiriga Di bayana m-boŋɔ # '''Guŋa''' bɛ sarila guŋa, amaa ka shɛŋa bindi di toli. Di zuɣu di nyɛla yiŋ'tia. == Kundivihira == [[Pubu:Dagbaŋ buni]] [[Pubu:Tihi ni mɔri]] [[Pubu:Dagbaŋ]] gaj47s6ay0ztfpgb973nq01qo5tpdz3 42666 42665 2022-08-15T23:04:39Z Abubakari Khadijah 116 corrected error wikitext text/x-wiki <span style="background-color:fuchsia;">'''E-Class'''</span>[[Lahabali kɔligu:Symbol_e_class.svg|20px]] Piligu sokam mi tihi ni nyɛ shɛli. Tihi gba nyɛla nyɛvilan' nima, tihi lahi nyɛla daadam kam sima. == '''Tihi Anfaani''' == # Di wandi binwala ka ti dira # Di tiri ti mahim # Di lahi tiri ti dari ka ti maani buɣum # Di lahi nyɛla tim n-ti daadam. #Tihi viɛligira ʒileli #Tihi ŋɔ shaŋa tiriti liɣiri. #Di lahi tagiri pɔhim ka che barinanima baligira === Tihi Nahingbana === # Guŋa # Tua # Ŋariŋga # Nyimsa # Taanga # Doo. #Moongu #Leemu #Sinsabga #Mɔringa #Gaa #Shinda zuɣu #Guabe #Paya #Kodu #Boraade #Kpihilaani #Guanda #Siɣiriga Di bayana m-boŋɔ # '''Guŋa''' bɛ sarila guŋa, amaa ka shɛŋa bindi di toli. Di zuɣu di nyɛla yiŋ'tia. == Kundivihira == [[Pubu:Dagbaŋ buni]] [[Pubu:Tihi ni mɔri]] [[Pubu:Dagbaŋ]] f3wipbr7gwrtemlwvlv1d8ivi9k6pk5 Yaa Naa salima 0 7504 42687 39748 2022-08-15T23:28:26Z Abubakari Khadijah 116 ADDED LINK wikitext text/x-wiki [[Dagbaŋ]] [[lunsi]] ni tooi salindi [[Ndan Yaa Naa|Yaa Naa]] ni yu' shɛŋa m-bɔŋɔ: * [[Gbuɣinli]] * Tihi ni mɔri lana * Zuɣusaa ni tiŋ'lana * Saɣim lana * Ban mali ni banka lambi Ba * Zuɣ'kpuna Naa * Tɔ'lana . YAAN NA'PAƔABA NI BI NAM YUYA Gbanzaliŋ -? Katini -? Koyib'ga -? Galbaŋ -? Paani -? . [[Pubu:Lahabaya zaa]] n9rs21669jh9pgpq1o22hayc4ob4bil Ŋun su yɛltɔɣa:Masssly 3 8561 42565 42406 2022-08-15T15:45:43Z MediaWiki message delivery 274 /* Wikidata weekly summary #533 */ new section wikitext text/x-wiki # {{DISPLAYTITLE:User talk:<b><span style="color:yellow">Ma</span><span style="color:green">sss</span><span style="color:red">ly</span></b>}} {{User:Masssly/Nav}} | style="width:100%; margin:auto; background-color: #FFFFFF; border: 1px solid #{{User:Tiptoety/Color 2}}; border-right-width:4px; border-bottom-width:4px; vertical-align: top;" | {{User comment}} {{Usertalkback|me=watched|you=other}} {| style="background-color:transparent;border: 0px" |- |&nbsp;<div style="text-align:left; font-family:verdana; font-size:8pt; background:white;"> '''My local time is:''' '''{{Time|UTC}}'''. Click <span class="plainlinks" id="purgelink">[{{fullurl:{{FULLPAGENAME}}|action=purge}} <span style="color:black">'''here'''</span>] to refresh.</span></div>&nbsp; |} </div> {{Sidebar with collapsible lists | title = Talk page archive | image = [[File:A medium drum made in Northern Ghana.jpg|250px]] | caption = Luŋa | class = plainlist | navbar = none | style = width: 250px; font-family: 'Copperplate Gothic Light'; background-color: #F2F3F4; border: 1px solid #B31B1B; box-shadow: 0.1em 0.1em 0.5em rgba(200,0,0,0.75); -moz-box-shadow: 0.1em 0.1em 0.5em rgba(200,0,0,0.75); -webkit-box-shadow: 0.1em 0.1em 0.5em rgba(200,0,0,0.75); border-radius: 1em; -moz-border-radius: 1em; -webkit-border-radius: 1em; padding: 1em 2em 0 2em; | list1title = 2021 | list1 = * [[User talk:Masssly/Archive/July 2021|Archive 1]] [[July 2021]] * [[User talk:Masssly/Archive/August 2021|Archive 2]] [[August 2021]] * [[User talk:Masssly/Archive/September 2021|Archive 3]] [[September 2021]] * [[User talk:Masssly/Archive/October 2021|Archive 4]] [[October 2021]] * [[User talk:Masssly/Archive/November 2021|Archive 5]] [[November 2021]] * [[User talk:Masssly/Archive/December 2021|Archive 6]] [[December 2021]] | list2title = 2022 | list2 = * [[User talk:Masssly/Archive/January 2022|Archive 7]] [[January 2022]] * [[User talk:Masssly/Archive/February 2022|Archive 8]] [[February 2022]] * [[User talk:Masssly/Archive/March 2022|Archive 9]] [[March 2022]] * [[User talk:Masssly/Archive/April 2022|Archive 10]] [[April 2022]] * [[User talk:Masssly/Archive/May 2022|Archive 11]] [[May 2022]] * [[User talk:Masssly/Archive/June 2022|Archive 12]] [[June 2022]] * [[User talk:Masssly/Archive/July 2022|Archive 13]] [[July 2022]] | belowclass = hlist | below = {{#tag:inputbox| bgcolor=transparent type=fulltext prefix={{FULLPAGENAME}}/ break=no width=15 searchbuttonlabel=Search }} }} == Wikidata weekly summary #531 == <div class="plainlinks mw-content-ltr" lang="en" dir="ltr"> [[File:Wikidata-logo-en.svg|150px|right]] <div style="margin-top:10px; padding-left:5px; font-family:Georgia, Palatino, Palatino Linotype, Times, Times New Roman, serif;">''Here's your quick overview of what has been happening around Wikidata over the last week.''</div> <div style="-moz-column-count:2; -webkit-column-count:2; column-count:2; -webkit-column-width: 400px; -moz-column-width: 400px; column-width: 400px;"> * '''Discussions''' ** New requests for permissions/Bot: *** [[d:Wikidata:Requests for permissions/Bot/William Avery Bot 8|William Avery Bot 8]]. '''Task/s:''' Set qualifiers on [[:d:Property:P734|family name (P734)]] to standardised values, as discussed at [[d:Wikidata_talk:WikiProject_Names#Qualifiers_for_given_names_and_surnames_-_establish_a_guideline|Wikidata talk:WikiProject Names|Qualifiers for given names and surnames - establish a guideline]], and requested at [[d:Wikidata:Bot_requests#Request_to_replace_qualifiers_(2022-07-17)|Request to replace qualifiers (2022-07-17)]]. *** [[d:Wikidata:Requests for permissions/Bot/EnvlhBot 4|EnvlhBot 4]]. '''Task/s:''' import forms for French verbs on [[d:Wikidata:Lexicographical data|lexemes]]. * '''[[d:Special:MyLanguage/Wikidata:Events|Events]]''' ** Upcoming: *** [https://twitter.com/wikimediatech/status/1547256861237268482 Mark your calendars for the Wikimania Hackathon!] The free, online, public event will take place from 16- 22 UTC August 12 and 12-17 UTC August 13, and include a final showcase on August 14. *** [https://lists.wikimedia.org/hyperkitty/list/wikidata@lists.wikimedia.org/thread/4Q3W3SH23QKWMLLATPEIKYLOGEYZE2KU/ Talk to the Search Platform / Query Service Team. Date: Wednesday, August 3rd, 2022 Time: 15:00-16:00 UTC / 08:00-09:00 PDT / 11:00-12:00 EDT / 16:00-17:00 WAT / 17:00-18:00 CEST] *** Wikidata Birthday is taking place in October 2022, and together we are celebrating 10 amazing years of Wikidata with decentralized community events! Discover more [[d:Special:MyLanguage/Wikidata:Tenth_Birthday|Wikidata:Tenth Birthday]] -- organize an event and [[d:Special:MyLanguage/Wikidata:Tenth_Birthday/Run_an_event|get funding]] ** Ongoing *** Weekly Lexemes Challenge #52, [https://dicare.toolforge.org/lexemes/challenge.php?id=52 Software] ** Past: *** Wikidata/Wikibase office hours logs ([[d:Wikidata:Events/IRC office hour 2022-07-27|2022-07-27]]) * '''[[d:Special:MyLanguage/Wikidata:Press coverage|Press, articles, blog posts, videos]]''' ** Blogs *** [https://observablehq.com/@pac02/good-articles-in-wikipedia-in-french Insights about good articles in Wikipedia in French] This Observable's notebook uses SPARQL queries to get insights about good articles. *** [https://observablehq.com/@pac02/tour-de-france-femmes Tour de France Femmes] : Notebook exploring data from Tour de France Femmes using Wikidata. *** [https://blog.library.si.edu/blog/2022/07/28/smithsonian-libraries-and-archives-wikidata-smithsonian-research-online/#.YuacmXVByV5 Smithsonian Libraries and Archives & Wikidata: Smithsonian Research Online] *** [https://wikimedia.org.au/wiki/Populating_Wikipedia:_New_tool_integrating_Australian_Census_data Populating Wikipedia: New tool integrating Australian Census data] *** [http://magnusmanske.de/wordpress/?p=668 Quickstatements User Evaluation of Statements and Terms, or QUEST] *** [https://w.wiki/5WmF Place of birth and death of people with Peruvian citizenship] ([https://twitter.com/WikidataPeru/status/1552925098067329025 source]) *** [https://www.theverge.com/2022/7/29/23283701/wikipediate-notable-people-ranking-map-search-scroll-zoom This interactive map highlights the most notable person from your hometown] *** [https://tjukanovt.github.io/notable-people Map of notable people] based on [https://www.nature.com/articles/s41597-022-01369-4 A cross-verified database of notable people, 3500BC-2018AD] which is based on Wikidata. Made by [https://mobile.twitter.com/tjukanov Topi Tjukanov] *** [[:w:Wikipedia:Wikipedia Signpost/2022-08-01/In focus|Wikidata insights from a handy little tool]] in [[:d:Wikipedia:Wikipedia Signpost|The Signpost]] ** Videos *** The process of standardizing OpenStreetMap and Wikidata data - an example in the village of Xiliu (in Chinese) - [https://www.youtube.com/watch?v=LhVqRIp3gDY YouTube] *** Wikidata – An attempt to analyse Wikidata Query - [https://www.youtube.com/watch?v=fDBoHoKgsEE YouTube] *** Wikimedia Commons and Wikidata: why and how? - [https://www.youtube.com/watch?v=dw1QEXUa370 YouTube] *** WikiProject Scholia - Brazilian Bioinformatics (in Portuguese) - [https://www.youtube.com/watch?v=Dsboib8fmaA YouTube] *** Connecting an academic organization to Wikidata (Python script) (in Portuguese) - [https://www.youtube.com/watch?v=yvEs0IsKSKg YouTube] *** SPARQL queries on trains (stations and lines), cartography (in French) by [[User:VIGNERON|VIGNERON]] and [[User:Auregann|Auregann]] - [https://www.youtube.com/watch?v=Ezr2aJtKC-w YouTube] * '''Tool of the week''' ** [https://observablehq.com/@pac02/gender-diversity-inspector?collection=@pac02/wikipedia-tools Gender diversity inspector] is a new tool to inspect gender diversity in Wikipedia articles based on SPARQL and Wikidata. * '''Other Noteworthy Stuff''' ** [[:d:Template:Generic queries for authors|Template:Generic queries for authors]] has now generic queries about narrative locations (P840) of works written by an author. * '''Did you know?''' <!-- NEW PROPERTIES DO NOT REMOVE --> ** Newest [[d:Special:ListProperties|properties]]: *** General datatypes: [[:d:Property:P10888|contains the statistical territorial entity]], [[:d:Property:P10893|recordist]], [[:d:Property:P10894|spoken by]] *** External identifiers: [[:d:Property:P10872|Palmares Cultural Foundation process number]], [[:d:Property:P10873|Mapping Museums ID]], [[:d:Property:P10874|gov.uk person ID]], [[:d:Property:P10875|Kazakhstan.travel tourist spot ID]], [[:d:Property:P10876|CVX vaccine code]], [[:d:Property:P10877|Applied Ecology Resources document ID]], [[:d:Property:P10878|ClimateCultures Directory ID]], [[:d:Property:P10879|Hamburger Professorinnen- und Professorenkatalog ID]], [[:d:Property:P10880|Catalogus Professorum (TU Berlin) person ID]], [[:d:Property:P10881|Kieler Gelehrtenverzeichnis ID]], [[:d:Property:P10882|Met Constituent ID]], [[:d:Property:P10883|The Encyclopedia of Fantasy ID]], [[:d:Property:P10884|Gitee username]], [[:d:Property:P10885|Anghami artist ID]], [[:d:Property:P10886|Austria-Forum person ID]], [[:d:Property:P10887|Base Budé person ID]], [[:d:Property:P10889|Israeli Company Number]], [[:d:Property:P10890|PM20 ware ID]], [[:d:Property:P10891|pad.ma person ID]], [[:d:Property:P10892|Bioconductor project]], [[:d:Property:P10895|Broadway World person ID]], [[:d:Property:P10896|pad.ma video ID]], [[:d:Property:P10897|ORKG ID]], [[:d:Property:P10898|International Baccalaureate school ID]], [[:d:Property:P10899|Prophy author ID]], [[:d:Property:P10900|Telmore Musik artist ID]], [[:d:Property:P10902|FirstCycling rider ID]] <!-- END NEW PROPERTIES --> <!-- NEW PROPOSALS DO NOT REMOVE --> ** New [[d:Special:MyLanguage/Wikidata:Property proposal|property proposals]] to review: *** General datatypes: [[:d:Wikidata:Property proposal/chirality|chirality]], [[:d:Wikidata:Property proposal/UAE Street Code|UAE Street Code]], [[:d:Wikidata:Property proposal/field of this award|field of this award]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Anghami album ID|Anghami album ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Model image|Model image]], [[:d:Wikidata:Property proposal/fishery for|fishery for]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Matrix space|Matrix space]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Tribe|Tribe]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Prisoner's camp number|Prisoner's camp number]], [[:d:Wikidata:Property proposal/field of this item|field of this item]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Linkinfo ID|Linkinfo ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Zhihu question ID|Zhihu question ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Baidu Tieba name|Baidu Tieba name]] *** External identifiers: [[:d:Wikidata:Property proposal/IndExs Exsiccata ID|IndExs Exsiccata ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Objekt-ID für Kulturgut in Liechtenstein|Objekt-ID für Kulturgut in Liechtenstein]], [[:d:Wikidata:Property proposal/AIPD member ID|AIPD member ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/SecondHandSongs release ID|SecondHandSongs release ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Walther, Initia carminum ID|Walther, Initia carminum ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Initia carminum Latinorum ID|Initia carminum Latinorum ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Repertorium hymnologicum ID|Repertorium hymnologicum ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/national-football-teams.com coach ID|national-football-teams.com coach ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/playmakerstats.com stadium ID|playmakerstats.com stadium ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/sambafoot team ID|sambafoot team ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/lila linked latin uri|lila linked latin uri]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Archivio della ceramica person ID|Archivio della ceramica person ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/TUBITAK Sosyal Bilimler Ansiklopedisi ID|TUBITAK Sosyal Bilimler Ansiklopedisi ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/elibrary.ru journal ID|elibrary.ru journal ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/IRIS private universities (1) IDs|IRIS private universities (1) IDs]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Arabic Ontology Lemma ID|Arabic Ontology Lemma ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Merchbar electronic dance music artist ID|Merchbar electronic dance music artist ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/JioSaavn album ID|JioSaavn album ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/JioSaavn artist ID|JioSaavn artist ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Revised Mandarin Chinese Dictionary ID|Revised Mandarin Chinese Dictionary ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/AEDA subject keyword ID|AEDA subject keyword ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/AEDA geographic keyword ID|AEDA geographic keyword ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/AEDA taxonomic keyword ID|AEDA taxonomic keyword ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Rare Plant Fact Sheets ID|Rare Plant Fact Sheets ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/100.histrf.ru ID|100.histrf.ru ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/elibrary.ru publisher ID|elibrary.ru publisher ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Livelib.ru publisher ID|Livelib.ru publisher ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/YAPPY profile ID|YAPPY profile ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Galleria Recta author ID|Galleria Recta author ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Business Online ID|Business Online ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Real Time IDs|Real Time IDs]], [[:d:Wikidata:Property proposal/The Devil's Porridge Museum Worker Database|The Devil's Porridge Museum Worker Database]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Artistic Gymnastics Federation of Russia ID|Artistic Gymnastics Federation of Russia ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Bobsleigh Federation of Russia ID|Bobsleigh Federation of Russia ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Russian Luge Federation ID|Russian Luge Federation ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Handball Federation of Russia ID|Handball Federation of Russia ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Russian Volleyball Federation ID|Russian Volleyball Federation ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/All-Russian Swimming Federation ID|All-Russian Swimming Federation ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Scinapse Author ID|Scinapse Author ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Russian Paralympic Committee athlete ID|Russian Paralympic Committee athlete ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/National Olympic Committee of the Republic of Kazakhstan ID|National Olympic Committee of the Republic of Kazakhstan ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/National Olympic Committee of Azerbaijan ID|National Olympic Committee of Azerbaijan ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Belgian Olympic Committee ID|Belgian Olympic Committee ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Olympic Federation of Ireland ID|Olympic Federation of Ireland ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Russian Football Union player ID|Russian Football Union player ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/All-Russian Sambo Federation ID|All-Russian Sambo Federation ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Dictionnaire Favereau (fr)|Dictionnaire Favereau (fr)]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Serbian Olympic Committee athlete ID (New)|Serbian Olympic Committee athlete ID (New)]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Singapore National Olympic Council athlete ID|Singapore National Olympic Council athlete ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/NOCNSF athlete ID|NOCNSF athlete ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/numéro d'inscription au Registre national des marques|numéro d'inscription au Registre national des marques]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Modstand person ID|Modstand person ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Danacode|Danacode]], [[:d:Wikidata:Property proposal/British Paralympic Association athlete ID|British Paralympic Association athlete ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Canadian Paralympic Committee athlete ID|Canadian Paralympic Committee athlete ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Paralympics Australia athlete ID|Paralympics Australia athlete ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Paralympics New Zealand athlete ID|Paralympics New Zealand athlete ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/ILAMDIR ID|ILAMDIR ID]] <!-- END NEW PROPOSALS --> ** Query examples: *** [https://w.wiki/5XCk Grammatical features used on forms of French lexemes] ([https://twitter.com/envlh/status/1553668952399675392 source]) *** [https://w.wiki/5WpF Most notable people] (by sitelinks) ([https://twitter.com/MagnusManske/status/1553020452469104640 source]) *** [https://w.wiki/5WWp List of draughts] ([https://twitter.com/WikidataThreads/status/1552542642684190720 source)] *** [https://w.wiki/5Gfa Map of NZ graduates based on coordinates of employer] ([https://twitter.com/SiobhanLeachman/status/1552477015852617728 source]) * '''Development''' ** [Significant change] [https://lists.wikimedia.org/hyperkitty/list/wikidata@lists.wikimedia.org/thread/IN7FPRLU2QA2MVXUEEQ2WTILR4GIOPM3/ New search profile parameter in Wikidata’s wbsearchentities API module] ** REST API: *** [https://lists.wikimedia.org/hyperkitty/list/wikidata@lists.wikimedia.org/thread/26Q4RUTPFN2SWZWOEA3TXBH5MCPHLEBU/ You can now check out the current development state of the upcoming REST API] *** We are continuing work on the API route to remove and replace statements, focusing on error handling and corner cases. ** Lexicographical data: We are addressing the feedback from the first release of the new Special:NewLexeme page. ** Continuing work on allowing redirects and the target article as independent sitelinks if a redirect badge is used ([[phab:T313896]]) [[phab:maniphest/query/4RotIcw5oINo/#R|You can see all open tickets related to Wikidata here]]. If you want to help, you can also have a look at [https://phabricator.wikimedia.org/project/board/71/query/zfiRgTnZF7zu/?filter=zfiRgTnZF7zu&order=priority the tasks needing a volunteer]. * '''Monthly Tasks''' ** Add labels, in your own language(s), for the new properties listed above. ** Comment on property proposals: [[d:Wikidata:Property proposal/Overview|all open proposals]] ** Contribute to a [[d:Special:MyLanguage/Wikidata:Showcase items|Showcase item]]. ** Help [[d:Special:LanguageStats|translate]] or proofread the interface and documentation pages, in your own language! ** [[d:User:Pasleim/projectmerge|Help merge identical items]] across Wikimedia projects. ** Remove the {{Q|Q1062083}} value for property {{P|31}}. See the [https://w.wiki/5WWb list] and the discussion in the project chat [[:d:Wikidata:Project_chat#Should_milliardaire_(Q1062083)_be_used_as_a_value_of_nature_de_l'%C3%A9l%C3%A9ment_(P31)?|Should billionaire (Q1062083) be used as a value of instance of (P31)?]] ** Help [[d:Wikidata:Status updates/Next|write the next summary!]] </div> <div style="margin-top:10px; font-size:90%; padding-left:5px; font-family:Georgia, Palatino, Palatino Linotype, Times, Times New Roman, serif;">'''[[:d:Special:MyLanguage/Wikidata:Status updates/2022 08 01|Read the full report]]''' · [[m:Global message delivery/Targets/Wikidata|Unsubscribe]] · [[:d:User:Mohammed Sadat (WMDE)|Mohammed Sadat (WMDE)]] 16:43, 1 Silimin gɔli August 2022 (GMT) </div> </div> <!-- Message sent by User:Mohammed Sadat (WMDE)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Wikidata&oldid=23614914 --> == Books & Bytes – Issue 51 == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <div style = "color: #936c29; font-size: 4em; font-family: Copperplate, 'Copperplate Gothic Light', serif"> [[File:Wikipedia Library owl.svg|80px|link=The Wikipedia Library]] '''The Wikipedia Library''' </div> <div style = "font-size: 1.5em; margin: 0 100px"> [[File:Bookshelf.jpg|right|175px]]</div> <div style = "line-height: 1.2"> <span style="font-size: 2em; font-family: Copperplate, 'Copperplate Gothic Light', serif">'''''Books & Bytes'''''</span><br /> Issue 51, May – June 2022 </div> <div style = "margin-top: 1.5em; border: 3px solid #ae8c55; border-radius: .5em; padding: 1em 1.5em; font-size: 1.2em"> * New library partners ** SAGE Journals ** Elsevier ScienceDirect ** University of Chicago Press ** Information Processing Society of Japan * Feedback requested on this newsletter * 1Lib1Ref May 2022 <big>'''[[:m:The Wikipedia Library/Newsletter/May-June_2022|Read the full newsletter]]'''</big> </div> </div> <small>Sent by [[m:User:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] on behalf of The Wikipedia Library team --16:46, 1 Silimin gɔli August 2022 (GMT)</small> <!-- Message sent by User:Samwalton9@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=The_Wikipedia_Library/Newsletter/Recipients&oldid=23611998 --> == <span lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">Tech News: 2022-31</span> == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <section begin="technews-2022-W31"/><div class="plainlinks"> Latest '''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|tech news]]''' from the Wikimedia technical community. Please tell other users about these changes. Not all changes will affect you. [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/31|Translations]] are available. '''Recent changes''' * Improved [[m:Special:MyLanguage/Help:Displaying_a_formula#Phantom|LaTeX capabilities for math rendering]] are now available in the wikis thanks to supporting <bdi lang="zxx" dir="ltr"><code>Phantom</code></bdi> tags. This completes part of [[m:Community_Wishlist_Survey_2022/Editing/Missing_LaTeX_capabilities_for_math_rendering|the #59 wish]] of the 2022 Community Wishlist Survey. '''Changes later this week''' * [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|alt=|Recurrent item]] The [[mw:MediaWiki 1.39/wmf.23|new version]] of MediaWiki will be on test wikis and MediaWiki.org from {{#time:j xg|2022-08-02|en}}. It will be on non-Wikipedia wikis and some Wikipedias from {{#time:j xg|2022-08-03|en}}. It will be on all wikis from {{#time:j xg|2022-08-04|en}} ([[mw:MediaWiki 1.39/Roadmap|calendar]]). * The [[mw:Special:MyLanguage/Help:Extension:WikiEditor/Realtime_Preview|Realtime Preview]] will be available as a Beta Feature on wikis in [https://noc.wikimedia.org/conf/highlight.php?file=dblists%2Fgroup0.dblist Group 0]. This feature was built in order to fulfill [[m:Special:MyLanguage/Community_Wishlist_Survey_2021/Real_Time_Preview_for_Wikitext|one of the Community Wishlist Survey proposals]]. '''Future changes''' * The Beta Feature for [[mw:Special:MyLanguage/Help:DiscussionTools|DiscussionTools]] will be updated throughout August. Discussions will look different. You can see [[mw:Special:MyLanguage/Talk pages project/Usability/Prototype|some of the proposed changes]]. '''Future meetings''' * This week, three meetings about [[mw:Special:MyLanguage/Reading/Web/Desktop Improvements|Vector (2022)]] with live interpretation will take place. On Tuesday, interpretation in Russian will be provided. On Thursday, meetings for Arabic and Spanish speakers will take place. [[mw:Special:MyLanguage/Reading/Web/Desktop Improvements/Updates/Talk to Web|See how to join]]. '''''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|Tech news]]''' prepared by [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Writers|Tech News writers]] and posted by [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|bot]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News#contribute|Contribute]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/31|Translate]]&nbsp;• [[m:Tech|Get help]]&nbsp;• [[m:Talk:Tech/News|Give feedback]]&nbsp;• [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|Subscribe or unsubscribe]].'' </div><section end="technews-2022-W31"/> </div> 21:22, 1 Silimin gɔli August 2022 (GMT) <!-- Message sent by User:Quiddity (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Tech_ambassadors&oldid=23615613 --> == Wikidata weekly summary #532 == <div class="plainlinks mw-content-ltr" lang="en" dir="ltr"> [[File:Wikidata-logo-en.svg|150px|right]] <div style="margin-top:10px; padding-left:5px; font-family:Georgia, Palatino, Palatino Linotype, Times, Times New Roman, serif;">''Here's your quick overview of what has been happening around Wikidata over the last week.''</div> <div style="-moz-column-count:2; -webkit-column-count:2; column-count:2; -webkit-column-width: 400px; -moz-column-width: 400px; column-width: 400px;"> * '''Discussions''' ** New requests for permissions/Bot: *** [[d:Wikidata:Requests for permissions/Bot/Pi bot 26|Pi bot 26]] '''Task/s:''' Auto-correct coordinates set to the wrong globe *** [[d:Wikidata:Requests for permissions/Bot/Pi bot 27|Pi bot 27]] '''Task/s:''' Auto-copy coordinate globe to [[d:Property:P376|located on astronomical body (P376)]] (except for [[d:Q2|Q2]]) *** [[d:Wikidata:Requests for permissions/Bot/William Avery Bot 9|William Avery Bot 9]] '''Task/s:''' Remove tracking parameters from reference URLs, as suggested at [[d:Wikidata:Bot_requests#Tracking_parameters_in_reference_URLs|Wikidata:Bot requests § Tracking parameters in reference URLs]]. I would like to run this as a recurring task, after clearing the c. 2800 current instances. ** Closed request for permissions/Bot: *** [[d:Wikidata:Requests for permissions/Bot/William Avery Bot 8|William Avery Bot 8]] (approved) '''Task/s:''' Set qualifiers on [[d:property:P734|family name (P734)]] to standardised values, as discussed at [[d:Wikidata talk:WikiProject Names#Qualifiers for given names and surnames - establish a guideline|Wikidata talk:WikiProject Names § Qualifiers for given names and surnames - establish a guideline]], and requested at [[d:WD:RBOT#Request to replace qualifiers (2022-07-17)|WD:RBOT § Request to replace qualifiers (2022-07-17)]] * '''[[d:Special:MyLanguage/Wikidata:Events|Events]]''' ** Upcoming *** [[wmania:Wikimania|Wikimania 2022]], August 11 to 14, online event. The [[wmania:Hackathon|Hackathon]] will take place August [[wmania:Hackathon/Schedule|12-14]]. On [[d:Wikidata:Wikimania 2022|this page]] you can find a summary of sessions and community gatherings related to Wikidata and Wikibase. *** Next Linked Data for Libraries [[Wikidata: WikiProject LD4 Wikidata Affinity Group|LD4 Wikidata Affinity Group]] call August 9, 2022: Pieter Vander Vennet on MapComplete, a thematic OpenStreetMap viewer and editor which uses species, language, and image data from Wikidata. [https://docs.google.com/document/d/1LK33z_L6ARux-jzRXIVPlF4yApsFxx7INpKaaZ2MUIg/edit?usp=sharing Agenda]. *** The Wikimania Hackathon starts next Friday, August 16-22! There are still [[:wikimania:Hackathon/Schedule|lots of spots in the schedule]] to add your Wikidata related sessions or project ideas (anyone can present a session) ** Ongoing *** Wikimedia Indonesia's [[d:Wikidata:WikiProject Indonesia/Kegiatan/Datathon|Wikidata edit-a-thon (''datathon'')]] for the 77th anniversary of the Indnesian Independence Day started on 5th August and will be held until 12th August. Participants are instructed to edit items containing the statement [[d:Property:P495|country of origin (P495)]]: [[d:Q252|Indonesia (Q252)]]. *** Toolhub is a catalog of 1500+ tools used every day in a wide variety of workflows across many Wiki projects. We are currently improving the search functionality and need your input – whether you are already familiar with Toolhub or not. Please take 5-10 minutes to leave [[m:en:Toolhub/Data_model/Feedback|feedback]]. ** Ongoing *** Weekly Lexemes Challenge #53, [https://dicare.toolforge.org/lexemes/challenge.php?id=53 Sheep] ** Past *** First online meet-up fully organized by volunteers of the Indonesian Wikidata Community has been held on 30th July where we edited items on Indonesian ethnic groups. * '''[[d:Special:MyLanguage/Wikidata:Press coverage|Press, articles, blog posts, videos]]''' ** Books *** [https://iu.pressbooks.pub/wikidatascholcomm/ Wikidata for Scholarly Communication Librarianship] ** Blogs *** [https://flowingdata.com/2022/08/02/most-notable-person-everywhere-in-the-world/ Most notable person, everywhere in the world] *** [https://chem-bla-ics.blogspot.com/2022/08/wikidata-now-escapes-smiles-and-cxsmiles.html Wikidata now escapes SMILES and CXSMILES!] *** [https://wikimedia.org.au/wiki/Bringing_the_whole_zoo_to_Wikidata Bringing the whole zoo to Wikidata] - [[d:User:MargaretRDonald|User:MargaretRDonald]] *** [https://www.lehir.net/using-tfsl-to-clean-grammatical-features-on-wikidata-lexemes/ Using tfsl to clean grammatical features on Wikidata lexemes] *** [https://www.linkedin.com/pulse/using-machine-learning-iiif-wikidata-find-female-scientists-jones/ Using Machine Learning, IIIF and Wikidata to find female scientists in historical Newspaper and Journals] ** Papers ***[https://digitalartsnation.ca/wp-content/uploads/2022/08/Embracing-Wikidata-Guide-2022.pdf Embracing Wikidata: How to Increase Discoverability for Musicians Online] - [https://twitter.com/ipetri/status/1554631438187827201 Tweet] *** ** Videos ***[https://www.youtube.com/watch?v=Ii2esyEaPjI New Zealand Thesis Project July 2022] - [[User:DrThneed|User:DrThneed]] *** [https://www.youtube.com/watch?v=vj_lxwFS98I Wikidata academic bibliographic data and Scholia] (in French) by [[User:VIGNERON|VIGNERON]] and [[User:Jsamwrites|Jsamwrites]] *** Wikidata: Just Three Steps to Turn Books into Data Collections (in Chinese) - [https://www.youtube.com/watch?v=zatu9UjI0VQ YouTube] ** Presentations: *** [[:Commons:File:KB Wikibase.cloud Unboxing Experience, Netherlands Wikibase Knowlegde Group, 22-07-2022.pdf|KB Wikibase.cloud Unboxing Experience, Netherlands Wikibase Knowlegde Group]] * '''Tool of the week''' ** [https://workspace.google.com/marketplace/app/wikipedia_and_wikidata_tools/595109124715?pann=cwsdp&hl=en Wiki tools] - adds dozens of Wikipedia and Wikidata functions to your Google sheets. * '''Other Noteworthy Stuff''' ** [[d:Special:MyLanguage/Wikidata:Tenth Birthday|Wikidata's 10th birthday]]: you can contribute to the collaborative celebration video by sending a "happy birthday video" before September 18th, [[d:Special:MyLanguage/Wikidata:Tenth Birthday/Celebration video|more information here]] * '''Did you know?''' <!-- NEW PROPERTIES DO NOT REMOVE --> ** Newest [[d:Special:ListProperties|properties]]: *** General datatypes: [[:d:Property:P10893|recordist]], [[:d:Property:P10894|spoken by]], [[:d:Property:P10906|foliage type]] *** External identifiers: [[:d:Property:P10889|Israeli Company Number]], [[:d:Property:P10890|PM20 ware ID]], [[:d:Property:P10891|pad.ma person ID]], [[:d:Property:P10892|Bioconductor project]], [[:d:Property:P10895|Broadway World person ID]], [[:d:Property:P10896|pad.ma video ID]], [[:d:Property:P10897|ORKG ID]], [[:d:Property:P10898|International Baccalaureate school ID]], [[:d:Property:P10899|Prophy author ID]], [[:d:Property:P10900|Telmore Musik artist ID]], [[:d:Property:P10902|FirstCycling rider ID]], [[:d:Property:P10903|Super Basketball League ID]], [[:d:Property:P10904|Sport24.ru team ID]], [[:d:Property:P10905|P. League+ ID]], [[:d:Property:P10907|Paleobiology Database ID]], [[:d:Property:P10908|Kinokolo.ua person ID]], [[:d:Property:P10909|Theatrical Index person ID]], [[:d:Property:P10910|Korean Academy of Science and Technology member ID]] <!-- END NEW PROPERTIES --> <!-- NEW PROPOSALS DO NOT REMOVE --> ** New [[d:Special:MyLanguage/Wikidata:Property proposal|property proposals]] to review: *** General datatypes: [[:d:Wikidata:Property proposal/Zhihu question ID|Zhihu question ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/counts instances of|counts instances of]], [[:d:Wikidata:Property proposal/holds diplomatic passport of|holds diplomatic passport of]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Identifier of Czechoslovak books|Identifier of Czechoslovak books]] *** External identifiers: [[:d:Wikidata:Property proposal/Belgian Olympic Committee ID|Belgian Olympic Committee ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Olympic Federation of Ireland ID|Olympic Federation of Ireland ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Russian Football Union player ID|Russian Football Union player ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/All-Russian Sambo Federation ID|All-Russian Sambo Federation ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Baidu Tieba name|Baidu Tieba name]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Dictionnaire Favereau (fr)|Dictionnaire Favereau (fr)]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Serbian Olympic Committee athlete ID (New)|Serbian Olympic Committee athlete ID (New)]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Singapore National Olympic Council athlete ID|Singapore National Olympic Council athlete ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/NOCNSF athlete ID|NOCNSF athlete ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/numéro d'inscription au Registre national des marques|numéro d'inscription au Registre national des marques]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Modstand person ID|Modstand person ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Danacode|Danacode]], [[:d:Wikidata:Property proposal/British Paralympic Association athlete ID|British Paralympic Association athlete ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Canadian Paralympic Committee athlete ID|Canadian Paralympic Committee athlete ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Paralympics Australia athlete ID|Paralympics Australia athlete ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Paralympics New Zealand athlete ID|Paralympics New Zealand athlete ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/ILAMDIR ID|ILAMDIR ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/identifiant BD oubliées d'un auteur|identifiant BD oubliées d'un auteur]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Bolshoi Theatre person ID|Bolshoi Theatre person ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/kulturstiftung.org person ID|kulturstiftung.org person ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Mariinsky Theatre person ID|Mariinsky Theatre person ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Onestop ID|Onestop ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Federation Council reference ID|Federation Council reference ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/athletics.by person ID|athletics.by person ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/AFC player ID|AFC player ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/izsambo.ru person ID|izsambo.ru person ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Rugby Union of Russia athlete ID|Rugby Union of Russia athlete ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Online Torwali Dictionary ID|Online Torwali Dictionary ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/wrestdag.ru person ID|wrestdag.ru person ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Climbing Federation of Russia athlete ID|Climbing Federation of Russia athlete ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Shooting Union of Russia person ID|Shooting Union of Russia person ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Russian Trampoline Federation ID|Russian Trampoline Federation ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Freestyle Federation of Russia ID|Freestyle Federation of Russia ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Federation of Ski-Jumping and Nordic Combined of Russia ID|Federation of Ski-Jumping and Nordic Combined of Russia ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/USK ID|USK ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/BiatlonMag profile ID|BiatlonMag profile ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/motocross.ru profile ID|motocross.ru profile ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Football 24 article ID|Football 24 article ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/abART book series ID|abART book series ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Turkish Paralympic Committee athlete ID|Turkish Paralympic Committee athlete ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Jewish Pediatricians 1933–1945 ID|Jewish Pediatricians 1933–1945 ID]] <!-- END NEW PROPOSALS --> ** Query examples: *** [https://w.wiki/5XZ4 Most recent date not used as a date of birth (P569) or date of death (P570)] *** [https://w.wiki/5YAx Map of war memorials, showing EN Wikipedia article if it exists] ([https://twitter.com/Tagishsimon/status/1555288388235821058 source]) *** [https://w.wiki/5XY7 Most frequent occupations of people born in Épinal] ([https://twitter.com/WikidataThreads/status/1554207788687138820 source]) *** [https://w.wiki/5XY2 Species named after places in the state of Espírito Santo] ([https://twitter.com/lubianat/status/1554202922132860928 source]) *** [https://w.wiki/5YKw Places named after Lenin] ([https://twitter.com/theklaneh/status/1555613271679537153 source]) * '''Development''' ** Lexicographical data: *** Continuing to address feedback from the testing (e.g. [[phab:T312292]], [[phab:T313113]], [[phab:T313466]]) *** We have pushed back replacing Special:NewLexeme with the new Special:NewLexemeAlpha a bit to address more of the testing feedback. ** Continuing to tackle allowing sitelinks to redirects under some circumstances ([[phab:T278962]]) ** REST API: *** Finishing up the endpoints for removing and replacing statements and adding authentication and authorization to them *** Looking into feedback from first testing [[phab:maniphest/query/4RotIcw5oINo/#R|You can see all open tickets related to Wikidata here]]. If you want to help out, you can also have a look at [https://phabricator.wikimedia.org/project/board/71/query/zfiRgTnZF7zu/?filter=zfiRgTnZF7zu&order=priority the tasks needing a volunteer]. * '''Monthly Tasks''' ** Add labels, in your own language(s), for the new properties listed above. ** Comment on property proposals: [[d:Wikidata:Property proposal/Overview|all open proposals]] ** Contribute to a [[d:Special:MyLanguage/Wikidata:Showcase items|Showcase item]]. ** Help [[d:Special:LanguageStats|translate]] or proofread the interface and documentation pages, in your own language! ** [[d:User:Pasleim/projectmerge|Help merge identical items]] across Wikimedia projects. ** Help [[d:Wikidata:Status updates/Next|write the next summary!]] </div> <div style="margin-top:10px; font-size:90%; padding-left:5px; font-family:Georgia, Palatino, Palatino Linotype, Times, Times New Roman, serif;">'''[[:d:Special:MyLanguage/Wikidata:Status updates/2022 08 08|Read the full report]]''' · [[m:Global message delivery/Targets/Wikidata|Unsubscribe]] · [[:d:User:Mohammed Sadat (WMDE)|Mohammed Sadat (WMDE)]] 14:37, 8 Silimin gɔli August 2022 (GMT) </div> </div> <!-- Message sent by User:Mohammed Sadat (WMDE)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Wikidata&oldid=23614914 --> == <span lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">Tech News: 2022-32</span> == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <section begin="technews-2022-W32"/><div class="plainlinks"> Latest '''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|tech news]]''' from the Wikimedia technical community. Please tell other users about these changes. Not all changes will affect you. [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/32|Translations]] are available. '''Recent changes''' * [[:m:Special:MyLanguage/Meta:GUS2Wiki/Script|GUS2Wiki]] copies the information from [[{{#special:GadgetUsage}}]] to an on-wiki page so you can review its history. If your project isn't already listed on the [[d:Q113143828|Wikidata entry for Project:GUS2Wiki]] you can either run GUS2Wiki yourself or [[:m:Special:MyLanguage/Meta:GUS2Wiki/Script#Opting|make a request to receive updates]]. [https://phabricator.wikimedia.org/T121049] '''Changes later this week''' * There is no new MediaWiki version this week. * [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|alt=|Recurrent item]] Some wikis will be in read-only for a few minutes because of a switch of their main database. It will be performed on {{#time:j xg|2022-08-09|en}} at 07:00 UTC ([https://noc.wikimedia.org/conf/highlight.php?file=dblists/s5.dblist targeted wikis]) and on {{#time:j xg|2022-08-11|en}} at 7:00 UTC ([https://noc.wikimedia.org/conf/highlight.php?file=dblists/s2.dblist targeted wikis]). '''Future meetings''' * The [[wmania:Special:MyLanguage/Hackathon|Wikimania Hackathon]] will take place online from August 12–14. Don't miss [[wmania:Special:MyLanguage/Hackathon/Schedule|the pre-hacking showcase]] to learn about projects and find collaborators. Anyone can [[phab:/project/board/6030/|propose a project]] or [[wmania:Special:MyLanguage/Hackathon/Schedule|host a session]]. [[wmania:Special:MyLanguage/Hackathon/Newcomers|Newcomers are welcome]]! '''''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|Tech news]]''' prepared by [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Writers|Tech News writers]] and posted by [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|bot]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News#contribute|Contribute]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/32|Translate]]&nbsp;• [[m:Tech|Get help]]&nbsp;• [[m:Talk:Tech/News|Give feedback]]&nbsp;• [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|Subscribe or unsubscribe]].'' </div><section end="technews-2022-W32"/> </div> 19:50, 8 Silimin gɔli August 2022 (GMT) <!-- Message sent by User:Quiddity (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Tech_ambassadors&oldid=23627807 --> == ''This Month in GLAM'': July 2022 == {| style="width:100%;" | valign="top" align="center" style="border:1px gray solid; padding:1em;" | {| align="center" |- | style="text-align: center;" | [[File:This Month in GLAM logo 2018.png|350px|center|link=outreach:GLAM/Newsletter]]<br /> <hr /> <div style="font-size:12pt; font-family:Times New Roman; text-align:center;">[[outreach:GLAM/Newsletter/July 2022|<span style="color:darkslategray;">This Month in GLAM – Volume XII, Issue VII, July 2022</span>]]</div> <hr /><br /> |- style="text-align: center;" | <span style="font-size:12pt; font-family:Times New Roman;"> '''<u>Headlines</u>'''</span> |- style="font-size:10pt; font-family:Times New Roman; text-align:center;" | <div style="text-align:left; column-count:2; column-width:28em; -moz-column-count:2; -moz-column-width:28em; -webkit-column-count:2; -webkit-column-width:28em; vertical-align:top;"> * [[outreach:GLAM/Newsletter/July 2022/Contents/Argentina report|Argentina report]]: Provinces: our main characters * [[outreach:GLAM/Newsletter/July 2022/Contents/Brazil report|Brazil report]]: Brazil holds its National Wiki Conference, and many GLAM partners join * [[outreach:GLAM/Newsletter/July 2022/Contents/Colombia report|Colombia report]]: A very busy July for Colombian libraries / Un Julio bastante movido para las bibliotecas colombianas * [[outreach:GLAM/Newsletter/July 2022/Contents/France report|France report]]: Wikimedian in residence in Clermont-Ferrand * [[outreach:GLAM/Newsletter/July 2022/Contents/New Zealand report|New Zealand report]]: News from Auckland Museum, the West Coast, and New Zealand's thesis repositories * [[outreach:GLAM/Newsletter/July 2022/Contents/Poland report|Poland report]]: Edit-a-thon in the National Museum in Cracow, GLAM editing contest on the collection of artworks * [[outreach:GLAM/Newsletter/July 2022/Contents/Portugal report|Portugal report]]: Portugal’s first GLAM-Wiki open access museum project is launched!! * [[outreach:GLAM/Newsletter/July 2022/Contents/Serbia report|Serbia report]]: Presentation of GLAM activities at Edu Wiki Camp * [[outreach:GLAM/Newsletter/July 2022/Contents/UK report|UK report]]: Khalili Collections * [[outreach:GLAM/Newsletter/July 2022/Contents/USA report|USA report]]: GLAM for the Masses * [[outreach:GLAM/Newsletter/July 2022/Contents/AvoinGLAM report|AvoinGLAM report]]: Wikimania * [[outreach:GLAM/Newsletter/July 2022/Contents/Content Partnerships Hub report|Content Partnerships Hub report]]: Wikimania activities * [[outreach:GLAM/Newsletter/July 2022/Contents/WMF GLAM report|WMF GLAM report]]: What next for 1Lib1Ref? * [[outreach:GLAM/Newsletter/July 2022/Contents/Events|Calendar]]: August's GLAM events </div> |- | style="font-family:Times New Roman; text-align:center; font-size:85%;" | [[outreach:GLAM/Newsletter|Read this edition in full]] &bull; [[outreach:GLAM/Newsletter/July 2022/Single|Single-page]] |- | valign="top" colspan="2" style="padding:0.5em; font-family:Times New Roman;text-align:center; font-size:85%;" | To assist with preparing the newsletter, please visit the [[outreach:GLAM/Newsletter/Newsroom|newsroom]]. Past editions may be viewed [[outreach:GLAM/Newsletter/Archives|here]]. |- |} |} <div style="margin-top:10px; font-size:90%; padding-left:5px; font-family:Georgia, Palatino, Palatino Linotype, Times, Times New Roman, serif;">[[m:GLAM/Newsletter/About|About ''This Month in GLAM'']] · [[m:Global message delivery/Targets/GLAM|Subscribe/Unsubscribe]] · [[m:MassMessage|Global message delivery]] · [[:m:User:Romaine|Romaine]] 01:24, 9 Silimin gɔli August 2022 (GMT)</div> <!-- Message sent by User:Romaine@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/GLAM&oldid=23554599 --> == Translation notification: Wikimedia Foundation elections/2022/Announcement/Board voter email == Hello Masssly, You are receiving this notification because you signed up as a translator to dagbanli on Meta. The page [[:metawikipedia:Wikimedia Foundation elections/2022/Announcement/Board voter email|Wikimedia Foundation elections/2022/Announcement/Board voter email]] is available for translation. You can translate it here: * [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&group=page-Wikimedia+Foundation+elections%2F2022%2FAnnouncement%2FBoard+voter+email&language=dag&action=page translate to dagbanli] The priority of this page is high. <div lang="en" class="mw-content-ltr">Hi all! The community vote of this year's Board Elections are close. As always voter mails will be sent out. To invite as many community members as possible in their native tongue your help is very much appreciated. While there are already plenty of translations we would appreciate you to check for languages still missing and to contribute translations for these. The mails are short, just a bit about two times '''200 words''', a few minutes of work. Your support is very important as it helps communities to learn about the election and to cast their vote. Best, Denis Barthel (WMF) (Movement Strategy and Governance)</div> Your help is greatly appreciated. Translators like you help Meta to function as a truly multilingual community. You can [https://meta.wikimedia.org/wiki/Special:TranslatorSignup change your notification preferences]. Thank you! Meta translation coordinators&lrm;, 12:51, 9 Silimin gɔli August 2022 (GMT) <!-- Message sent by User:DBarthel (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/wiki/Special:NotifyTranslators --> == Wikidata weekly summary #533 == <div class="plainlinks mw-content-ltr" lang="en" dir="ltr"> [[File:Wikidata-logo-en.svg|150px|right]] <div style="margin-top:10px; padding-left:5px; font-family:Georgia, Palatino, Palatino Linotype, Times, Times New Roman, serif;">''Here's your quick overview of what has been happening around Wikidata over the last week.''</div> <div style="-moz-column-count:2; -webkit-column-count:2; column-count:2; -webkit-column-width: 400px; -moz-column-width: 400px; column-width: 400px;"> * '''Discussions''' ** Open request for adminship: *** [[d:Wikidata:Requests for permissions/Administrator/Estopedist1|Estopedist1]] (RfP scheduled to end after 21 August 2022 12:36 UTC) * '''[[d:Special:MyLanguage/Wikidata:Events|Events]]''' ** Upcoming: *** Next Linked Data for Libraries [[Wikidata: WikiProject LD4 Wikidata Affinity Group|LD4 Wikidata Affinity Group]] Wikidata Working Hour August 15, 2022: Fourth session of our summer/fall project working with diverse children's book metadata. We'll be covering manually creating publisher items: showing how to create items, add statements to items, add references, and use gadgets. You are, as always, welcome to bring your own data to work on. All sessions in our project series will be recorded for those who cannot attend. Links will be added to the event page when available. [https://www.wikidata.org/wiki/Wikidata:WikiProject_LD4_Wikidata_Affinity_Group/Wikidata_Working_Hours/Wikidata_Working_Hour_Summer-Fall_Project_2022/2022-August-15_Wikidata_Working_Hour Event page] ** Ongoing: *** Toolhub is a catalog of 1500+ tools used every day in a wide variety of workflows across many Wiki projects. We are currently improving the search functionality and need your input – whether you are already familiar with Toolhub or not. Please take 5-10 minutes to leave [[m:Toolhub/Data_model/Feedback|feedback]]. ***[[m:Small_wiki_toolkits/Workshops#How_to_maintain_bots|Upcoming bots & scripts workshop on Thursday, August 18th at 15:00 UTC]] *** Weekly Lexemes Challenge #54, [https://dicare.toolforge.org/lexemes/challenge.php?id=54 Fire] * '''[[d:Special:MyLanguage/Wikidata:Press coverage|Press, articles, blog posts, videos]]''' ** Blogs *** [https://bigthink.com/strange-maps/globe-of-notability/ Turns out most famous people aren’t that famous at all] *** [https://whatson.cityofsydney.nsw.gov.au/events/an-introduction-to-wikidata-how-worlds-of-wikimedia-link An introduction to Wikidata: How worlds of Wikimedia link] ** Papers *** [https://kclpure.kcl.ac.uk/portal/files/177669024/An_Analysis_of_Content_Gaps_versus_User_Needs_in_the_Wikidata_Knowledge_Graph_1_.pdf An Analysis of Content Gaps versus User Needs in the Wikidata Knowledge Graph] *** [https://ezrakarger.com/karger_highschool_draft_mostrecent.pdf The Democratization of Opportunity: The Effects of the U.S. High School Movement] ** Videos *** Wikimania 2022 happened. Highlights around Wikidata and Wikibase: **** [https://www.youtube.com/watch?v=grqN2GZNvX4 Wikimania 2022 - 10 Years of Wikidata] **** [https://www.youtube.com/watch?v=hewPZFCDSZM&t=1528s Wikimania 2022 - 10 Years of Wikidata - Overtime Discussion] **** [https://www.youtube.com/watch?v=tZCBV0R3ZEE Wikimania Hackathon: Let us play with PubMed to enrich Wikidata with medical information] **** [https://www.youtube.com/watch?v=ntdOuh5-ZAY When Quechua meets Wikibase - QICHWABASE] *** [https://www.youtube.com/watch?v=3xgwzH9Q7Eg Wikidata as a knowledge graph for the life sciences] *** [https://www.youtube.com/watch?v=aGCBcK3YFV8 Power BI project - Create image grids - Images from Wikidata brought in using a simple R script] *** [https://www.youtube.com/watch?v=IB7ZxpaWnzI Some reflections on wikidata and color biology] *** [https://www.youtube.com/watch?v=FtpyPruId7I Uploading bibliographical items using Quickstatements] *** Wikidata tutorials: **** [https://www.youtube.com/watch?v=zXSWgQrhD4c Add the official street address of an institution] **** [https://www.youtube.com/watch?v=VFV4ly-T54I Add visitor numbers to an institution] *** Wikidata tutorials (in French): **** [https://www.youtube.com/watch?v=3lZeQxFcyUo Adding an institution's official website] **** [https://www.youtube.com/watch?v=n3_uaBZlb0I Create a Wikimedia Account] **** [https://www.youtube.com/watch?v=tI4Q6cyk4cs Adding a webpage] * '''Tool of the week''' ** [https://ringgaard.com/c/ KnolCase] is a case-based knowledge management tool for gathering information about subjects of interest and organizing these into case files. * '''Other Noteworthy Stuff''' ** [https://www.wikidata.org/w/index.php?title=Wikidata:Project_chat&oldid=1704549920#Wikidata_integration_in_OpenRefine:_could_this_be_your_project? Wikidata integration in OpenRefine: could this be your project?] OpenRefine calls for (more) technical contributors to work on Wikimedia / Wikidata / Wikibase support. ** [https://lists.wikimedia.org/hyperkitty/list/wikimedia-l@lists.wikimedia.org/thread/EEIKHJZW7AMSIYGW7RURB5FG7ISZSW52/ Wikimedia integration in OpenRefine: looking for developers] * '''Did you know?''' <!-- NEW PROPERTIES DO NOT REMOVE --> ** Newest [[d:Special:ListProperties|properties]]: *** General datatypes: [[:d:Property:P7725|litter size]], [[:d:Property:P7727|legislative committee]] *** External identifiers: [[:d:Property:P7720|Fossilworks ID for journal article]], [[:d:Property:P7721|Wikispore ID]], [[:d:Property:P7722|TLFi ID]], [[:d:Property:P7723|The Encyclopedia of Oklahoma History and Culture ID]], [[:d:Property:P7724|Littré ID]], [[:d:Property:P7726|PlanetMath ID]], [[:d:Property:P7729|GUI number]] <!-- END NEW PROPERTIES --> <!-- NEW PROPOSALS DO NOT REMOVE --> ** New [[d:Special:MyLanguage/Wikidata:Property proposal|property proposals]] to review: *** General datatypes: [[:d:Wikidata:Property proposal/filename in archive|filename in archive]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Microworld ID|Microworld ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Position with respect to the noun|Position with respect to the noun]], [[:d:Wikidata:Property proposal/network bands|network bands]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Viewpoint heading|Viewpoint heading]], [[:d:Wikidata:Property proposal/egg incubation period|egg incubation period]], [[:d:Wikidata:Property proposal/author's wikimedia username|author's wikimedia username]], [[:d:Wikidata:Property proposal/unit of measurement|unit of measurement]], [[:d:Wikidata:Property proposal/type of age limit|type of age limit]], [[:d:Wikidata:Property proposal/attested as|attested as]], [[:d:Wikidata:Property proposal/provides data|provides data]], [[:d:Wikidata:Property proposal/recipient|recipient]], [[:d:Wikidata:Property proposal/external type|external type]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Amino community ID|Amino community ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/used in phrase|used in phrase]], [[:d:Wikidata:Property proposal/type of external page|type of external page]] *** External identifiers: [[:d:Wikidata:Property proposal/Australian National Maritime Museum ID|Australian National Maritime Museum ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Australian National Maritime Museum person ID|Australian National Maritime Museum person ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/The Video Games Museum system ID|The Video Games Museum system ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Vikidia article|Vikidia article]], [[:d:Wikidata:Property proposal/National Aviation Hall of Fame person ID|National Aviation Hall of Fame person ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/RationalWiki ID|RationalWiki ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/The Video Games Museum game ID|The Video Games Museum game ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/CEEB K-12 school code|CEEB K-12 school code]], [[:d:Wikidata:Property proposal/D-MSX ID|D-MSX ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Nomenclature for Museum Cataloging|Nomenclature for Museum Cataloging]], [[:d:Wikidata:Property proposal/VGMPF ID|VGMPF ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Games Database system ID|Games Database system ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/ICD-11 ID (foundation)|ICD-11 ID (foundation)]], [[:d:Wikidata:Property proposal/AdoroCinema|AdoroCinema]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Games Database game ID|Games Database game ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Games Database developer ID|Games Database developer ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/LFE player ID|LFE player ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/PersonalData.IO ID|PersonalData.IO ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Games Database publisher ID|Games Database publisher ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/The Digital Local Culture Encyclopedia of Korea ID|The Digital Local Culture Encyclopedia of Korea ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/textove.com|textove.com]], [[:d:Wikidata:Property proposal/textove.com Song ID|textove.com Song ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/kino-teatr.ru person ID|kino-teatr.ru person ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/dovidka.com.ua person ID|dovidka.com.ua person ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Russian PFL player ID|Russian PFL player ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Ten-Bruggencatenummer|Ten-Bruggencatenummer]], [[:d:Wikidata:Property proposal/J-GLOBAL ID|J-GLOBAL ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/The Good Old Days ID|The Good Old Days ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/AuthenticusID|AuthenticusID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Ciência ID|Ciência ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/ExoticA ID|ExoticA ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Decine21 person ID|Decine21 person ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Identifier for a resource held by the Smithsonian Institution|Identifier for a resource held by the Smithsonian Institution]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Macintosh Garden game ID|Macintosh Garden game ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/UCUM code|UCUM code]], [[:d:Wikidata:Property proposal/PragerU presenter ID|PragerU presenter ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Ukrainica ID|Ukrainica ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Macintosh Repository ID|Macintosh Repository ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/LaunchBox Games Database platform ID|LaunchBox Games Database platform ID]] <!-- END NEW PROPOSALS --> ** Query examples: *** [https://w.wiki/5Zj9 Most common numbers of statements per item] ([https://twitter.com/Tagishsimon/status/1557908289958170624 source]) *** [https://commons-query.wikimedia.org/#%23%20defaultView%3AMap%0ASELECT%20%3Ffile%20%3Ftitle%20%3Fimage%20%28GROUP_CONCAT%28DISTINCT%28%3Fd%29%3B%20separator%20%3D%20%27%20%2F%20%27%29%20AS%20%3Fdepicts_list%29%20%3Fcoords%20%3Flayer%0AWITH%0A%7B%0A%20%20SELECT%20%3Ffile%20%3Ftitle%0A%20%20WHERE%0A%20%20%7B%0A%20%20%20%20SERVICE%20wikibase%3Amwapi%0A%20%20%20%20%7B%0A%20%20%20%20%20%20bd%3AserviceParam%20wikibase%3Aapi%20%22Generator%22%20.%0A%20%20%20%20%20%20bd%3AserviceParam%20wikibase%3Aendpoint%20%22commons.wikimedia.org%22%20.%0A%20%20%20%20%20%20bd%3AserviceParam%20mwapi%3Agcmtitle%20%22Category%3AMosques%20in%20Dubai%22%20.%0A%20%20%20%20%20%20bd%3AserviceParam%20mwapi%3Agenerator%20%22categorymembers%22%20.%0A%20%20%20%20%20%20bd%3AserviceParam%20mwapi%3Agcmtype%20%22file%22%20.%0A%20%20%20%20%20%20bd%3AserviceParam%20mwapi%3Agcmlimit%20%22max%22%20.%0A%20%20%20%20%20%20%3Ftitle%20wikibase%3AapiOutput%20mwapi%3Atitle%20.%0A%20%20%20%20%20%20%3Fpageid%20wikibase%3AapiOutput%20%22%40pageid%22%20.%0A%20%20%20%20%7D%0A%20%20%20%20BIND%20%28URI%28CONCAT%28%27https%3A%2F%2Fcommons.wikimedia.org%2Fentity%2FM%27%2C%20%3Fpageid%29%29%20AS%20%3Ffile%29%0A%20%20%7D%0A%7D%20AS%20%25get_files%0A%0AWITH%20%7B%0A%20%20SELECT%20DISTINCT%20%3Ffile%20%3Flayer%20WHERE%20%7B%0A%20%20%20%20INCLUDE%20%25get_files%0A%20%20%20%20%3Ffile%20wdt%3AP180%20%3Fdepicts%20.%0A%20%20%20%20SERVICE%20%3Chttps%3A%2F%2Fquery.wikidata.org%2Fsparql%3E%20%7B%0A%20%20%20%20%20%20%3Fdepicts%20wdt%3AP31%2Fwdt%3AP279%2a%20wd%3AQ32815%20.%0A%20%20%20%20%20%20BIND%28%27M%27%20AS%20%3Flayer%29%20.%0A%20%20%20%20%7D%0A%20%20%7D%0A%7D%20AS%20%25layer%0A%20%20%20%0AWHERE%0A%7B%0A%20%20INCLUDE%20%25get_files%0A%20%20OPTIONAL%20%7B%0A%20%20%20%20%3Ffile%20wdt%3AP180%20%3Fdepicts%20.%0A%20%20%20%20OPTIONAL%20%7B%0A%20%20%20%20%20%20%20SERVICE%20%3Chttps%3A%2F%2Fquery.wikidata.org%2Fsparql%3E%20%7B%0A%20%20%20%20%20%20%20%20%20%20%3Fdepicts%20rdfs%3Alabel%20%3Fdepicts_label%20.%20FILTER%20%28lang%28%3Fdepicts_label%29%20%3D%20%27en%27%29%20.%0A%20%20%20%20%20%20%20%7D%0A%20%20%20%20%7D%0A%20%20%7D%0A%20%20BIND%28COALESCE%28%3Fdepicts_label%2C%20%3Fdepicts%29%20AS%20%3Fd%29%20.%0A%0A%20%20OPTIONAL%20%7B%0A%20%20%20%20INCLUDE%20%25layer%20.%0A%20%20%7D%0A%0A%20%20OPTIONAL%20%7B%3Ffile%20wdt%3AP1259%20%3Fcoords%7D%20.%20%20%23%20coords%20of%20POV%20%20%20%20%20%20%0A%20%20OPTIONAL%20%7B%3Ffile%20wdt%3AP9149%20%3Fcoords%7D%20.%20%20%23%20fallback%3A%20coords%20of%20depicted%20place%0A%20%20%3Ffile%20schema%3Aurl%20%3Fimage.%0A%0A%20%20%23%20%20FILTER%28bound%28%3Fcoords%29%29%20.%0A%20%20%0A%20%20OPTIONAL%20%7BBIND%28%27-%27%20AS%20%3Flayer%29%7D%20.%0A%0A%7D%20GROUP%20BY%20%3Ffile%20%3Ftitle%20%3Fimage%20%3Fcoords%20%3Flayer%0AORDER%20BY%20%3Ftitle Locations and depicts statements for images in Commons category] [[:c:Category:Mosques in Dubai|Mosques in Dubai]] ([[:c:Commons_talk:SPARQL_query_service/queries/examples#Images_without_Wikidata_Items|source]]) *** [https://w.wiki/4mVT Art people who died in Nazi camps] ([https://twitter.com/OpenLinkArtData/status/1558637943304110080 source]) *** [https://w.wiki/5ZZp Count of items in Wikidata by number of statements in the item] ([https://twitter.com/Tagishsimon/status/1557908289958170624 source]) *** [https://w.wiki/5Z2J Fungi with image, ordered by number of languages it has an article] ([https://twitter.com/theklaneh/status/1556951821377310721 source]) *** [https://w.wiki/5YyK Longest natural watercourses in France] ([https://twitter.com/WikidataThreads/status/1556879308311986176 source]) *** [https://w.wiki/5Zjv Multiple forms of a Lexeme with the same grammatical features and where no of these forms have any other statement] *** [https://w.wiki/5Y2h Bengali Lexemes all of whose parts are derived from Sanskrit words, but which themselves aren't derived from Sanskrit words yet] * '''Development''' ** Took part in Wikimania and the Wikimania hackathon ** Continuing work on making it possible to add sitelinks to redirects under some special conditions ([[phab:T278962]]) ** Lexicographical data: continuing to address the feedback from testing ** REST API: *** Finished off validation in the endpoint for replacing a statement on an Item ([[phab:T314790]]) *** Doing research around [https://www.rfc-editor.org/rfc/rfc5789 PATCH] and [https://jsonpatch.com JSON Patch] [[phab:maniphest/query/4RotIcw5oINo/#R|You can see all open tickets related to Wikidata here]]. If you want to help, you can also have a look at [https://phabricator.wikimedia.org/project/board/71/query/zfiRgTnZF7zu/?filter=zfiRgTnZF7zu&order=priority the tasks needing a volunteer]. * '''Monthly Tasks''' ** Add labels, in your own language(s), for the new properties listed above. ** Comment on property proposals: [[d:Wikidata:Property proposal/Overview|all open proposals]] ** Contribute to a [[d:Special:MyLanguage/Wikidata:Showcase items|Showcase item]]. ** Help [[d:Special:LanguageStats|translate]] or proofread the interface and documentation pages, in your own language! ** [[d:User:Pasleim/projectmerge|Help merge identical items]] across Wikimedia projects. ** Help [[d:Wikidata:Status updates/Next|write the next summary!]] </div> <div style="margin-top:10px; font-size:90%; padding-left:5px; font-family:Georgia, Palatino, Palatino Linotype, Times, Times New Roman, serif;">'''[[:d:Special:MyLanguage/Wikidata:Status updates/2022 08 15|Read the full report]]''' · [[m:Global message delivery/Targets/Wikidata|Unsubscribe]] · [[:d:User:Mohammed Sadat (WMDE)|Mohammed Sadat (WMDE)]] 15:45, 15 Silimin gɔli August 2022 (GMT) </div> </div> <!-- Message sent by User:Mohammed Sadat (WMDE)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Wikidata&oldid=23614914 --> 10bp7sw84pkv7qvk7a0l49bedsxn84t 42613 42565 2022-08-15T21:08:56Z MediaWiki message delivery 274 /* Tech News: 2022-33 */ new section wikitext text/x-wiki # {{DISPLAYTITLE:User talk:<b><span style="color:yellow">Ma</span><span style="color:green">sss</span><span style="color:red">ly</span></b>}} {{User:Masssly/Nav}} | style="width:100%; margin:auto; background-color: #FFFFFF; border: 1px solid #{{User:Tiptoety/Color 2}}; border-right-width:4px; border-bottom-width:4px; vertical-align: top;" | {{User comment}} {{Usertalkback|me=watched|you=other}} {| style="background-color:transparent;border: 0px" |- |&nbsp;<div style="text-align:left; font-family:verdana; font-size:8pt; background:white;"> '''My local time is:''' '''{{Time|UTC}}'''. Click <span class="plainlinks" id="purgelink">[{{fullurl:{{FULLPAGENAME}}|action=purge}} <span style="color:black">'''here'''</span>] to refresh.</span></div>&nbsp; |} </div> {{Sidebar with collapsible lists | title = Talk page archive | image = [[File:A medium drum made in Northern Ghana.jpg|250px]] | caption = Luŋa | class = plainlist | navbar = none | style = width: 250px; font-family: 'Copperplate Gothic Light'; background-color: #F2F3F4; border: 1px solid #B31B1B; box-shadow: 0.1em 0.1em 0.5em rgba(200,0,0,0.75); -moz-box-shadow: 0.1em 0.1em 0.5em rgba(200,0,0,0.75); -webkit-box-shadow: 0.1em 0.1em 0.5em rgba(200,0,0,0.75); border-radius: 1em; -moz-border-radius: 1em; -webkit-border-radius: 1em; padding: 1em 2em 0 2em; | list1title = 2021 | list1 = * [[User talk:Masssly/Archive/July 2021|Archive 1]] [[July 2021]] * [[User talk:Masssly/Archive/August 2021|Archive 2]] [[August 2021]] * [[User talk:Masssly/Archive/September 2021|Archive 3]] [[September 2021]] * [[User talk:Masssly/Archive/October 2021|Archive 4]] [[October 2021]] * [[User talk:Masssly/Archive/November 2021|Archive 5]] [[November 2021]] * [[User talk:Masssly/Archive/December 2021|Archive 6]] [[December 2021]] | list2title = 2022 | list2 = * [[User talk:Masssly/Archive/January 2022|Archive 7]] [[January 2022]] * [[User talk:Masssly/Archive/February 2022|Archive 8]] [[February 2022]] * [[User talk:Masssly/Archive/March 2022|Archive 9]] [[March 2022]] * [[User talk:Masssly/Archive/April 2022|Archive 10]] [[April 2022]] * [[User talk:Masssly/Archive/May 2022|Archive 11]] [[May 2022]] * [[User talk:Masssly/Archive/June 2022|Archive 12]] [[June 2022]] * [[User talk:Masssly/Archive/July 2022|Archive 13]] [[July 2022]] | belowclass = hlist | below = {{#tag:inputbox| bgcolor=transparent type=fulltext prefix={{FULLPAGENAME}}/ break=no width=15 searchbuttonlabel=Search }} }} == Wikidata weekly summary #531 == <div class="plainlinks mw-content-ltr" lang="en" dir="ltr"> [[File:Wikidata-logo-en.svg|150px|right]] <div style="margin-top:10px; padding-left:5px; font-family:Georgia, Palatino, Palatino Linotype, Times, Times New Roman, serif;">''Here's your quick overview of what has been happening around Wikidata over the last week.''</div> <div style="-moz-column-count:2; -webkit-column-count:2; column-count:2; -webkit-column-width: 400px; -moz-column-width: 400px; column-width: 400px;"> * '''Discussions''' ** New requests for permissions/Bot: *** [[d:Wikidata:Requests for permissions/Bot/William Avery Bot 8|William Avery Bot 8]]. '''Task/s:''' Set qualifiers on [[:d:Property:P734|family name (P734)]] to standardised values, as discussed at [[d:Wikidata_talk:WikiProject_Names#Qualifiers_for_given_names_and_surnames_-_establish_a_guideline|Wikidata talk:WikiProject Names|Qualifiers for given names and surnames - establish a guideline]], and requested at [[d:Wikidata:Bot_requests#Request_to_replace_qualifiers_(2022-07-17)|Request to replace qualifiers (2022-07-17)]]. *** [[d:Wikidata:Requests for permissions/Bot/EnvlhBot 4|EnvlhBot 4]]. '''Task/s:''' import forms for French verbs on [[d:Wikidata:Lexicographical data|lexemes]]. * '''[[d:Special:MyLanguage/Wikidata:Events|Events]]''' ** Upcoming: *** [https://twitter.com/wikimediatech/status/1547256861237268482 Mark your calendars for the Wikimania Hackathon!] The free, online, public event will take place from 16- 22 UTC August 12 and 12-17 UTC August 13, and include a final showcase on August 14. *** [https://lists.wikimedia.org/hyperkitty/list/wikidata@lists.wikimedia.org/thread/4Q3W3SH23QKWMLLATPEIKYLOGEYZE2KU/ Talk to the Search Platform / Query Service Team. Date: Wednesday, August 3rd, 2022 Time: 15:00-16:00 UTC / 08:00-09:00 PDT / 11:00-12:00 EDT / 16:00-17:00 WAT / 17:00-18:00 CEST] *** Wikidata Birthday is taking place in October 2022, and together we are celebrating 10 amazing years of Wikidata with decentralized community events! Discover more [[d:Special:MyLanguage/Wikidata:Tenth_Birthday|Wikidata:Tenth Birthday]] -- organize an event and [[d:Special:MyLanguage/Wikidata:Tenth_Birthday/Run_an_event|get funding]] ** Ongoing *** Weekly Lexemes Challenge #52, [https://dicare.toolforge.org/lexemes/challenge.php?id=52 Software] ** Past: *** Wikidata/Wikibase office hours logs ([[d:Wikidata:Events/IRC office hour 2022-07-27|2022-07-27]]) * '''[[d:Special:MyLanguage/Wikidata:Press coverage|Press, articles, blog posts, videos]]''' ** Blogs *** [https://observablehq.com/@pac02/good-articles-in-wikipedia-in-french Insights about good articles in Wikipedia in French] This Observable's notebook uses SPARQL queries to get insights about good articles. *** [https://observablehq.com/@pac02/tour-de-france-femmes Tour de France Femmes] : Notebook exploring data from Tour de France Femmes using Wikidata. *** [https://blog.library.si.edu/blog/2022/07/28/smithsonian-libraries-and-archives-wikidata-smithsonian-research-online/#.YuacmXVByV5 Smithsonian Libraries and Archives & Wikidata: Smithsonian Research Online] *** [https://wikimedia.org.au/wiki/Populating_Wikipedia:_New_tool_integrating_Australian_Census_data Populating Wikipedia: New tool integrating Australian Census data] *** [http://magnusmanske.de/wordpress/?p=668 Quickstatements User Evaluation of Statements and Terms, or QUEST] *** [https://w.wiki/5WmF Place of birth and death of people with Peruvian citizenship] ([https://twitter.com/WikidataPeru/status/1552925098067329025 source]) *** [https://www.theverge.com/2022/7/29/23283701/wikipediate-notable-people-ranking-map-search-scroll-zoom This interactive map highlights the most notable person from your hometown] *** [https://tjukanovt.github.io/notable-people Map of notable people] based on [https://www.nature.com/articles/s41597-022-01369-4 A cross-verified database of notable people, 3500BC-2018AD] which is based on Wikidata. Made by [https://mobile.twitter.com/tjukanov Topi Tjukanov] *** [[:w:Wikipedia:Wikipedia Signpost/2022-08-01/In focus|Wikidata insights from a handy little tool]] in [[:d:Wikipedia:Wikipedia Signpost|The Signpost]] ** Videos *** The process of standardizing OpenStreetMap and Wikidata data - an example in the village of Xiliu (in Chinese) - [https://www.youtube.com/watch?v=LhVqRIp3gDY YouTube] *** Wikidata – An attempt to analyse Wikidata Query - [https://www.youtube.com/watch?v=fDBoHoKgsEE YouTube] *** Wikimedia Commons and Wikidata: why and how? - [https://www.youtube.com/watch?v=dw1QEXUa370 YouTube] *** WikiProject Scholia - Brazilian Bioinformatics (in Portuguese) - [https://www.youtube.com/watch?v=Dsboib8fmaA YouTube] *** Connecting an academic organization to Wikidata (Python script) (in Portuguese) - [https://www.youtube.com/watch?v=yvEs0IsKSKg YouTube] *** SPARQL queries on trains (stations and lines), cartography (in French) by [[User:VIGNERON|VIGNERON]] and [[User:Auregann|Auregann]] - [https://www.youtube.com/watch?v=Ezr2aJtKC-w YouTube] * '''Tool of the week''' ** [https://observablehq.com/@pac02/gender-diversity-inspector?collection=@pac02/wikipedia-tools Gender diversity inspector] is a new tool to inspect gender diversity in Wikipedia articles based on SPARQL and Wikidata. * '''Other Noteworthy Stuff''' ** [[:d:Template:Generic queries for authors|Template:Generic queries for authors]] has now generic queries about narrative locations (P840) of works written by an author. * '''Did you know?''' <!-- NEW PROPERTIES DO NOT REMOVE --> ** Newest [[d:Special:ListProperties|properties]]: *** General datatypes: [[:d:Property:P10888|contains the statistical territorial entity]], [[:d:Property:P10893|recordist]], [[:d:Property:P10894|spoken by]] *** External identifiers: [[:d:Property:P10872|Palmares Cultural Foundation process number]], [[:d:Property:P10873|Mapping Museums ID]], [[:d:Property:P10874|gov.uk person ID]], [[:d:Property:P10875|Kazakhstan.travel tourist spot ID]], [[:d:Property:P10876|CVX vaccine code]], [[:d:Property:P10877|Applied Ecology Resources document ID]], [[:d:Property:P10878|ClimateCultures Directory ID]], [[:d:Property:P10879|Hamburger Professorinnen- und Professorenkatalog ID]], [[:d:Property:P10880|Catalogus Professorum (TU Berlin) person ID]], [[:d:Property:P10881|Kieler Gelehrtenverzeichnis ID]], [[:d:Property:P10882|Met Constituent ID]], [[:d:Property:P10883|The Encyclopedia of Fantasy ID]], [[:d:Property:P10884|Gitee username]], [[:d:Property:P10885|Anghami artist ID]], [[:d:Property:P10886|Austria-Forum person ID]], [[:d:Property:P10887|Base Budé person ID]], [[:d:Property:P10889|Israeli Company Number]], [[:d:Property:P10890|PM20 ware ID]], [[:d:Property:P10891|pad.ma person ID]], [[:d:Property:P10892|Bioconductor project]], [[:d:Property:P10895|Broadway World person ID]], [[:d:Property:P10896|pad.ma video ID]], [[:d:Property:P10897|ORKG ID]], [[:d:Property:P10898|International Baccalaureate school ID]], [[:d:Property:P10899|Prophy author ID]], [[:d:Property:P10900|Telmore Musik artist ID]], [[:d:Property:P10902|FirstCycling rider ID]] <!-- END NEW PROPERTIES --> <!-- NEW PROPOSALS DO NOT REMOVE --> ** New [[d:Special:MyLanguage/Wikidata:Property proposal|property proposals]] to review: *** General datatypes: [[:d:Wikidata:Property proposal/chirality|chirality]], [[:d:Wikidata:Property proposal/UAE Street Code|UAE Street Code]], [[:d:Wikidata:Property proposal/field of this award|field of this award]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Anghami album ID|Anghami album ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Model image|Model image]], [[:d:Wikidata:Property proposal/fishery for|fishery for]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Matrix space|Matrix space]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Tribe|Tribe]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Prisoner's camp number|Prisoner's camp number]], [[:d:Wikidata:Property proposal/field of this item|field of this item]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Linkinfo ID|Linkinfo ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Zhihu question ID|Zhihu question ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Baidu Tieba name|Baidu Tieba name]] *** External identifiers: [[:d:Wikidata:Property proposal/IndExs Exsiccata ID|IndExs Exsiccata ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Objekt-ID für Kulturgut in Liechtenstein|Objekt-ID für Kulturgut in Liechtenstein]], [[:d:Wikidata:Property proposal/AIPD member ID|AIPD member ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/SecondHandSongs release ID|SecondHandSongs release ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Walther, Initia carminum ID|Walther, Initia carminum ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Initia carminum Latinorum ID|Initia carminum Latinorum ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Repertorium hymnologicum ID|Repertorium hymnologicum ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/national-football-teams.com coach ID|national-football-teams.com coach ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/playmakerstats.com stadium ID|playmakerstats.com stadium ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/sambafoot team ID|sambafoot team ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/lila linked latin uri|lila linked latin uri]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Archivio della ceramica person ID|Archivio della ceramica person ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/TUBITAK Sosyal Bilimler Ansiklopedisi ID|TUBITAK Sosyal Bilimler Ansiklopedisi ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/elibrary.ru journal ID|elibrary.ru journal ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/IRIS private universities (1) IDs|IRIS private universities (1) IDs]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Arabic Ontology Lemma ID|Arabic Ontology Lemma ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Merchbar electronic dance music artist ID|Merchbar electronic dance music artist ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/JioSaavn album ID|JioSaavn album ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/JioSaavn artist ID|JioSaavn artist ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Revised Mandarin Chinese Dictionary ID|Revised Mandarin Chinese Dictionary ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/AEDA subject keyword ID|AEDA subject keyword ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/AEDA geographic keyword ID|AEDA geographic keyword ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/AEDA taxonomic keyword ID|AEDA taxonomic keyword ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Rare Plant Fact Sheets ID|Rare Plant Fact Sheets ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/100.histrf.ru ID|100.histrf.ru ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/elibrary.ru publisher ID|elibrary.ru publisher ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Livelib.ru publisher ID|Livelib.ru publisher ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/YAPPY profile ID|YAPPY profile ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Galleria Recta author ID|Galleria Recta author ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Business Online ID|Business Online ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Real Time IDs|Real Time IDs]], [[:d:Wikidata:Property proposal/The Devil's Porridge Museum Worker Database|The Devil's Porridge Museum Worker Database]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Artistic Gymnastics Federation of Russia ID|Artistic Gymnastics Federation of Russia ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Bobsleigh Federation of Russia ID|Bobsleigh Federation of Russia ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Russian Luge Federation ID|Russian Luge Federation ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Handball Federation of Russia ID|Handball Federation of Russia ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Russian Volleyball Federation ID|Russian Volleyball Federation ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/All-Russian Swimming Federation ID|All-Russian Swimming Federation ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Scinapse Author ID|Scinapse Author ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Russian Paralympic Committee athlete ID|Russian Paralympic Committee athlete ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/National Olympic Committee of the Republic of Kazakhstan ID|National Olympic Committee of the Republic of Kazakhstan ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/National Olympic Committee of Azerbaijan ID|National Olympic Committee of Azerbaijan ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Belgian Olympic Committee ID|Belgian Olympic Committee ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Olympic Federation of Ireland ID|Olympic Federation of Ireland ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Russian Football Union player ID|Russian Football Union player ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/All-Russian Sambo Federation ID|All-Russian Sambo Federation ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Dictionnaire Favereau (fr)|Dictionnaire Favereau (fr)]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Serbian Olympic Committee athlete ID (New)|Serbian Olympic Committee athlete ID (New)]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Singapore National Olympic Council athlete ID|Singapore National Olympic Council athlete ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/NOCNSF athlete ID|NOCNSF athlete ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/numéro d'inscription au Registre national des marques|numéro d'inscription au Registre national des marques]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Modstand person ID|Modstand person ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Danacode|Danacode]], [[:d:Wikidata:Property proposal/British Paralympic Association athlete ID|British Paralympic Association athlete ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Canadian Paralympic Committee athlete ID|Canadian Paralympic Committee athlete ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Paralympics Australia athlete ID|Paralympics Australia athlete ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Paralympics New Zealand athlete ID|Paralympics New Zealand athlete ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/ILAMDIR ID|ILAMDIR ID]] <!-- END NEW PROPOSALS --> ** Query examples: *** [https://w.wiki/5XCk Grammatical features used on forms of French lexemes] ([https://twitter.com/envlh/status/1553668952399675392 source]) *** [https://w.wiki/5WpF Most notable people] (by sitelinks) ([https://twitter.com/MagnusManske/status/1553020452469104640 source]) *** [https://w.wiki/5WWp List of draughts] ([https://twitter.com/WikidataThreads/status/1552542642684190720 source)] *** [https://w.wiki/5Gfa Map of NZ graduates based on coordinates of employer] ([https://twitter.com/SiobhanLeachman/status/1552477015852617728 source]) * '''Development''' ** [Significant change] [https://lists.wikimedia.org/hyperkitty/list/wikidata@lists.wikimedia.org/thread/IN7FPRLU2QA2MVXUEEQ2WTILR4GIOPM3/ New search profile parameter in Wikidata’s wbsearchentities API module] ** REST API: *** [https://lists.wikimedia.org/hyperkitty/list/wikidata@lists.wikimedia.org/thread/26Q4RUTPFN2SWZWOEA3TXBH5MCPHLEBU/ You can now check out the current development state of the upcoming REST API] *** We are continuing work on the API route to remove and replace statements, focusing on error handling and corner cases. ** Lexicographical data: We are addressing the feedback from the first release of the new Special:NewLexeme page. ** Continuing work on allowing redirects and the target article as independent sitelinks if a redirect badge is used ([[phab:T313896]]) [[phab:maniphest/query/4RotIcw5oINo/#R|You can see all open tickets related to Wikidata here]]. If you want to help, you can also have a look at [https://phabricator.wikimedia.org/project/board/71/query/zfiRgTnZF7zu/?filter=zfiRgTnZF7zu&order=priority the tasks needing a volunteer]. * '''Monthly Tasks''' ** Add labels, in your own language(s), for the new properties listed above. ** Comment on property proposals: [[d:Wikidata:Property proposal/Overview|all open proposals]] ** Contribute to a [[d:Special:MyLanguage/Wikidata:Showcase items|Showcase item]]. ** Help [[d:Special:LanguageStats|translate]] or proofread the interface and documentation pages, in your own language! ** [[d:User:Pasleim/projectmerge|Help merge identical items]] across Wikimedia projects. ** Remove the {{Q|Q1062083}} value for property {{P|31}}. See the [https://w.wiki/5WWb list] and the discussion in the project chat [[:d:Wikidata:Project_chat#Should_milliardaire_(Q1062083)_be_used_as_a_value_of_nature_de_l'%C3%A9l%C3%A9ment_(P31)?|Should billionaire (Q1062083) be used as a value of instance of (P31)?]] ** Help [[d:Wikidata:Status updates/Next|write the next summary!]] </div> <div style="margin-top:10px; font-size:90%; padding-left:5px; font-family:Georgia, Palatino, Palatino Linotype, Times, Times New Roman, serif;">'''[[:d:Special:MyLanguage/Wikidata:Status updates/2022 08 01|Read the full report]]''' · [[m:Global message delivery/Targets/Wikidata|Unsubscribe]] · [[:d:User:Mohammed Sadat (WMDE)|Mohammed Sadat (WMDE)]] 16:43, 1 Silimin gɔli August 2022 (GMT) </div> </div> <!-- Message sent by User:Mohammed Sadat (WMDE)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Wikidata&oldid=23614914 --> == Books & Bytes – Issue 51 == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <div style = "color: #936c29; font-size: 4em; font-family: Copperplate, 'Copperplate Gothic Light', serif"> [[File:Wikipedia Library owl.svg|80px|link=The Wikipedia Library]] '''The Wikipedia Library''' </div> <div style = "font-size: 1.5em; margin: 0 100px"> [[File:Bookshelf.jpg|right|175px]]</div> <div style = "line-height: 1.2"> <span style="font-size: 2em; font-family: Copperplate, 'Copperplate Gothic Light', serif">'''''Books & Bytes'''''</span><br /> Issue 51, May – June 2022 </div> <div style = "margin-top: 1.5em; border: 3px solid #ae8c55; border-radius: .5em; padding: 1em 1.5em; font-size: 1.2em"> * New library partners ** SAGE Journals ** Elsevier ScienceDirect ** University of Chicago Press ** Information Processing Society of Japan * Feedback requested on this newsletter * 1Lib1Ref May 2022 <big>'''[[:m:The Wikipedia Library/Newsletter/May-June_2022|Read the full newsletter]]'''</big> </div> </div> <small>Sent by [[m:User:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] on behalf of The Wikipedia Library team --16:46, 1 Silimin gɔli August 2022 (GMT)</small> <!-- Message sent by User:Samwalton9@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=The_Wikipedia_Library/Newsletter/Recipients&oldid=23611998 --> == <span lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">Tech News: 2022-31</span> == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <section begin="technews-2022-W31"/><div class="plainlinks"> Latest '''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|tech news]]''' from the Wikimedia technical community. Please tell other users about these changes. Not all changes will affect you. [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/31|Translations]] are available. '''Recent changes''' * Improved [[m:Special:MyLanguage/Help:Displaying_a_formula#Phantom|LaTeX capabilities for math rendering]] are now available in the wikis thanks to supporting <bdi lang="zxx" dir="ltr"><code>Phantom</code></bdi> tags. This completes part of [[m:Community_Wishlist_Survey_2022/Editing/Missing_LaTeX_capabilities_for_math_rendering|the #59 wish]] of the 2022 Community Wishlist Survey. '''Changes later this week''' * [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|alt=|Recurrent item]] The [[mw:MediaWiki 1.39/wmf.23|new version]] of MediaWiki will be on test wikis and MediaWiki.org from {{#time:j xg|2022-08-02|en}}. It will be on non-Wikipedia wikis and some Wikipedias from {{#time:j xg|2022-08-03|en}}. It will be on all wikis from {{#time:j xg|2022-08-04|en}} ([[mw:MediaWiki 1.39/Roadmap|calendar]]). * The [[mw:Special:MyLanguage/Help:Extension:WikiEditor/Realtime_Preview|Realtime Preview]] will be available as a Beta Feature on wikis in [https://noc.wikimedia.org/conf/highlight.php?file=dblists%2Fgroup0.dblist Group 0]. This feature was built in order to fulfill [[m:Special:MyLanguage/Community_Wishlist_Survey_2021/Real_Time_Preview_for_Wikitext|one of the Community Wishlist Survey proposals]]. '''Future changes''' * The Beta Feature for [[mw:Special:MyLanguage/Help:DiscussionTools|DiscussionTools]] will be updated throughout August. Discussions will look different. You can see [[mw:Special:MyLanguage/Talk pages project/Usability/Prototype|some of the proposed changes]]. '''Future meetings''' * This week, three meetings about [[mw:Special:MyLanguage/Reading/Web/Desktop Improvements|Vector (2022)]] with live interpretation will take place. On Tuesday, interpretation in Russian will be provided. On Thursday, meetings for Arabic and Spanish speakers will take place. [[mw:Special:MyLanguage/Reading/Web/Desktop Improvements/Updates/Talk to Web|See how to join]]. '''''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|Tech news]]''' prepared by [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Writers|Tech News writers]] and posted by [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|bot]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News#contribute|Contribute]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/31|Translate]]&nbsp;• [[m:Tech|Get help]]&nbsp;• [[m:Talk:Tech/News|Give feedback]]&nbsp;• [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|Subscribe or unsubscribe]].'' </div><section end="technews-2022-W31"/> </div> 21:22, 1 Silimin gɔli August 2022 (GMT) <!-- Message sent by User:Quiddity (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Tech_ambassadors&oldid=23615613 --> == Wikidata weekly summary #532 == <div class="plainlinks mw-content-ltr" lang="en" dir="ltr"> [[File:Wikidata-logo-en.svg|150px|right]] <div style="margin-top:10px; padding-left:5px; font-family:Georgia, Palatino, Palatino Linotype, Times, Times New Roman, serif;">''Here's your quick overview of what has been happening around Wikidata over the last week.''</div> <div style="-moz-column-count:2; -webkit-column-count:2; column-count:2; -webkit-column-width: 400px; -moz-column-width: 400px; column-width: 400px;"> * '''Discussions''' ** New requests for permissions/Bot: *** [[d:Wikidata:Requests for permissions/Bot/Pi bot 26|Pi bot 26]] '''Task/s:''' Auto-correct coordinates set to the wrong globe *** [[d:Wikidata:Requests for permissions/Bot/Pi bot 27|Pi bot 27]] '''Task/s:''' Auto-copy coordinate globe to [[d:Property:P376|located on astronomical body (P376)]] (except for [[d:Q2|Q2]]) *** [[d:Wikidata:Requests for permissions/Bot/William Avery Bot 9|William Avery Bot 9]] '''Task/s:''' Remove tracking parameters from reference URLs, as suggested at [[d:Wikidata:Bot_requests#Tracking_parameters_in_reference_URLs|Wikidata:Bot requests § Tracking parameters in reference URLs]]. I would like to run this as a recurring task, after clearing the c. 2800 current instances. ** Closed request for permissions/Bot: *** [[d:Wikidata:Requests for permissions/Bot/William Avery Bot 8|William Avery Bot 8]] (approved) '''Task/s:''' Set qualifiers on [[d:property:P734|family name (P734)]] to standardised values, as discussed at [[d:Wikidata talk:WikiProject Names#Qualifiers for given names and surnames - establish a guideline|Wikidata talk:WikiProject Names § Qualifiers for given names and surnames - establish a guideline]], and requested at [[d:WD:RBOT#Request to replace qualifiers (2022-07-17)|WD:RBOT § Request to replace qualifiers (2022-07-17)]] * '''[[d:Special:MyLanguage/Wikidata:Events|Events]]''' ** Upcoming *** [[wmania:Wikimania|Wikimania 2022]], August 11 to 14, online event. The [[wmania:Hackathon|Hackathon]] will take place August [[wmania:Hackathon/Schedule|12-14]]. On [[d:Wikidata:Wikimania 2022|this page]] you can find a summary of sessions and community gatherings related to Wikidata and Wikibase. *** Next Linked Data for Libraries [[Wikidata: WikiProject LD4 Wikidata Affinity Group|LD4 Wikidata Affinity Group]] call August 9, 2022: Pieter Vander Vennet on MapComplete, a thematic OpenStreetMap viewer and editor which uses species, language, and image data from Wikidata. [https://docs.google.com/document/d/1LK33z_L6ARux-jzRXIVPlF4yApsFxx7INpKaaZ2MUIg/edit?usp=sharing Agenda]. *** The Wikimania Hackathon starts next Friday, August 16-22! There are still [[:wikimania:Hackathon/Schedule|lots of spots in the schedule]] to add your Wikidata related sessions or project ideas (anyone can present a session) ** Ongoing *** Wikimedia Indonesia's [[d:Wikidata:WikiProject Indonesia/Kegiatan/Datathon|Wikidata edit-a-thon (''datathon'')]] for the 77th anniversary of the Indnesian Independence Day started on 5th August and will be held until 12th August. Participants are instructed to edit items containing the statement [[d:Property:P495|country of origin (P495)]]: [[d:Q252|Indonesia (Q252)]]. *** Toolhub is a catalog of 1500+ tools used every day in a wide variety of workflows across many Wiki projects. We are currently improving the search functionality and need your input – whether you are already familiar with Toolhub or not. Please take 5-10 minutes to leave [[m:en:Toolhub/Data_model/Feedback|feedback]]. ** Ongoing *** Weekly Lexemes Challenge #53, [https://dicare.toolforge.org/lexemes/challenge.php?id=53 Sheep] ** Past *** First online meet-up fully organized by volunteers of the Indonesian Wikidata Community has been held on 30th July where we edited items on Indonesian ethnic groups. * '''[[d:Special:MyLanguage/Wikidata:Press coverage|Press, articles, blog posts, videos]]''' ** Books *** [https://iu.pressbooks.pub/wikidatascholcomm/ Wikidata for Scholarly Communication Librarianship] ** Blogs *** [https://flowingdata.com/2022/08/02/most-notable-person-everywhere-in-the-world/ Most notable person, everywhere in the world] *** [https://chem-bla-ics.blogspot.com/2022/08/wikidata-now-escapes-smiles-and-cxsmiles.html Wikidata now escapes SMILES and CXSMILES!] *** [https://wikimedia.org.au/wiki/Bringing_the_whole_zoo_to_Wikidata Bringing the whole zoo to Wikidata] - [[d:User:MargaretRDonald|User:MargaretRDonald]] *** [https://www.lehir.net/using-tfsl-to-clean-grammatical-features-on-wikidata-lexemes/ Using tfsl to clean grammatical features on Wikidata lexemes] *** [https://www.linkedin.com/pulse/using-machine-learning-iiif-wikidata-find-female-scientists-jones/ Using Machine Learning, IIIF and Wikidata to find female scientists in historical Newspaper and Journals] ** Papers ***[https://digitalartsnation.ca/wp-content/uploads/2022/08/Embracing-Wikidata-Guide-2022.pdf Embracing Wikidata: How to Increase Discoverability for Musicians Online] - [https://twitter.com/ipetri/status/1554631438187827201 Tweet] *** ** Videos ***[https://www.youtube.com/watch?v=Ii2esyEaPjI New Zealand Thesis Project July 2022] - [[User:DrThneed|User:DrThneed]] *** [https://www.youtube.com/watch?v=vj_lxwFS98I Wikidata academic bibliographic data and Scholia] (in French) by [[User:VIGNERON|VIGNERON]] and [[User:Jsamwrites|Jsamwrites]] *** Wikidata: Just Three Steps to Turn Books into Data Collections (in Chinese) - [https://www.youtube.com/watch?v=zatu9UjI0VQ YouTube] ** Presentations: *** [[:Commons:File:KB Wikibase.cloud Unboxing Experience, Netherlands Wikibase Knowlegde Group, 22-07-2022.pdf|KB Wikibase.cloud Unboxing Experience, Netherlands Wikibase Knowlegde Group]] * '''Tool of the week''' ** [https://workspace.google.com/marketplace/app/wikipedia_and_wikidata_tools/595109124715?pann=cwsdp&hl=en Wiki tools] - adds dozens of Wikipedia and Wikidata functions to your Google sheets. * '''Other Noteworthy Stuff''' ** [[d:Special:MyLanguage/Wikidata:Tenth Birthday|Wikidata's 10th birthday]]: you can contribute to the collaborative celebration video by sending a "happy birthday video" before September 18th, [[d:Special:MyLanguage/Wikidata:Tenth Birthday/Celebration video|more information here]] * '''Did you know?''' <!-- NEW PROPERTIES DO NOT REMOVE --> ** Newest [[d:Special:ListProperties|properties]]: *** General datatypes: [[:d:Property:P10893|recordist]], [[:d:Property:P10894|spoken by]], [[:d:Property:P10906|foliage type]] *** External identifiers: [[:d:Property:P10889|Israeli Company Number]], [[:d:Property:P10890|PM20 ware ID]], [[:d:Property:P10891|pad.ma person ID]], [[:d:Property:P10892|Bioconductor project]], [[:d:Property:P10895|Broadway World person ID]], [[:d:Property:P10896|pad.ma video ID]], [[:d:Property:P10897|ORKG ID]], [[:d:Property:P10898|International Baccalaureate school ID]], [[:d:Property:P10899|Prophy author ID]], [[:d:Property:P10900|Telmore Musik artist ID]], [[:d:Property:P10902|FirstCycling rider ID]], [[:d:Property:P10903|Super Basketball League ID]], [[:d:Property:P10904|Sport24.ru team ID]], [[:d:Property:P10905|P. League+ ID]], [[:d:Property:P10907|Paleobiology Database ID]], [[:d:Property:P10908|Kinokolo.ua person ID]], [[:d:Property:P10909|Theatrical Index person ID]], [[:d:Property:P10910|Korean Academy of Science and Technology member ID]] <!-- END NEW PROPERTIES --> <!-- NEW PROPOSALS DO NOT REMOVE --> ** New [[d:Special:MyLanguage/Wikidata:Property proposal|property proposals]] to review: *** General datatypes: [[:d:Wikidata:Property proposal/Zhihu question ID|Zhihu question ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/counts instances of|counts instances of]], [[:d:Wikidata:Property proposal/holds diplomatic passport of|holds diplomatic passport of]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Identifier of Czechoslovak books|Identifier of Czechoslovak books]] *** External identifiers: [[:d:Wikidata:Property proposal/Belgian Olympic Committee ID|Belgian Olympic Committee ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Olympic Federation of Ireland ID|Olympic Federation of Ireland ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Russian Football Union player ID|Russian Football Union player ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/All-Russian Sambo Federation ID|All-Russian Sambo Federation ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Baidu Tieba name|Baidu Tieba name]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Dictionnaire Favereau (fr)|Dictionnaire Favereau (fr)]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Serbian Olympic Committee athlete ID (New)|Serbian Olympic Committee athlete ID (New)]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Singapore National Olympic Council athlete ID|Singapore National Olympic Council athlete ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/NOCNSF athlete ID|NOCNSF athlete ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/numéro d'inscription au Registre national des marques|numéro d'inscription au Registre national des marques]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Modstand person ID|Modstand person ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Danacode|Danacode]], [[:d:Wikidata:Property proposal/British Paralympic Association athlete ID|British Paralympic Association athlete ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Canadian Paralympic Committee athlete ID|Canadian Paralympic Committee athlete ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Paralympics Australia athlete ID|Paralympics Australia athlete ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Paralympics New Zealand athlete ID|Paralympics New Zealand athlete ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/ILAMDIR ID|ILAMDIR ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/identifiant BD oubliées d'un auteur|identifiant BD oubliées d'un auteur]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Bolshoi Theatre person ID|Bolshoi Theatre person ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/kulturstiftung.org person ID|kulturstiftung.org person ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Mariinsky Theatre person ID|Mariinsky Theatre person ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Onestop ID|Onestop ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Federation Council reference ID|Federation Council reference ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/athletics.by person ID|athletics.by person ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/AFC player ID|AFC player ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/izsambo.ru person ID|izsambo.ru person ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Rugby Union of Russia athlete ID|Rugby Union of Russia athlete ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Online Torwali Dictionary ID|Online Torwali Dictionary ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/wrestdag.ru person ID|wrestdag.ru person ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Climbing Federation of Russia athlete ID|Climbing Federation of Russia athlete ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Shooting Union of Russia person ID|Shooting Union of Russia person ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Russian Trampoline Federation ID|Russian Trampoline Federation ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Freestyle Federation of Russia ID|Freestyle Federation of Russia ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Federation of Ski-Jumping and Nordic Combined of Russia ID|Federation of Ski-Jumping and Nordic Combined of Russia ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/USK ID|USK ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/BiatlonMag profile ID|BiatlonMag profile ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/motocross.ru profile ID|motocross.ru profile ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Football 24 article ID|Football 24 article ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/abART book series ID|abART book series ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Turkish Paralympic Committee athlete ID|Turkish Paralympic Committee athlete ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Jewish Pediatricians 1933–1945 ID|Jewish Pediatricians 1933–1945 ID]] <!-- END NEW PROPOSALS --> ** Query examples: *** [https://w.wiki/5XZ4 Most recent date not used as a date of birth (P569) or date of death (P570)] *** [https://w.wiki/5YAx Map of war memorials, showing EN Wikipedia article if it exists] ([https://twitter.com/Tagishsimon/status/1555288388235821058 source]) *** [https://w.wiki/5XY7 Most frequent occupations of people born in Épinal] ([https://twitter.com/WikidataThreads/status/1554207788687138820 source]) *** [https://w.wiki/5XY2 Species named after places in the state of Espírito Santo] ([https://twitter.com/lubianat/status/1554202922132860928 source]) *** [https://w.wiki/5YKw Places named after Lenin] ([https://twitter.com/theklaneh/status/1555613271679537153 source]) * '''Development''' ** Lexicographical data: *** Continuing to address feedback from the testing (e.g. [[phab:T312292]], [[phab:T313113]], [[phab:T313466]]) *** We have pushed back replacing Special:NewLexeme with the new Special:NewLexemeAlpha a bit to address more of the testing feedback. ** Continuing to tackle allowing sitelinks to redirects under some circumstances ([[phab:T278962]]) ** REST API: *** Finishing up the endpoints for removing and replacing statements and adding authentication and authorization to them *** Looking into feedback from first testing [[phab:maniphest/query/4RotIcw5oINo/#R|You can see all open tickets related to Wikidata here]]. If you want to help out, you can also have a look at [https://phabricator.wikimedia.org/project/board/71/query/zfiRgTnZF7zu/?filter=zfiRgTnZF7zu&order=priority the tasks needing a volunteer]. * '''Monthly Tasks''' ** Add labels, in your own language(s), for the new properties listed above. ** Comment on property proposals: [[d:Wikidata:Property proposal/Overview|all open proposals]] ** Contribute to a [[d:Special:MyLanguage/Wikidata:Showcase items|Showcase item]]. ** Help [[d:Special:LanguageStats|translate]] or proofread the interface and documentation pages, in your own language! ** [[d:User:Pasleim/projectmerge|Help merge identical items]] across Wikimedia projects. ** Help [[d:Wikidata:Status updates/Next|write the next summary!]] </div> <div style="margin-top:10px; font-size:90%; padding-left:5px; font-family:Georgia, Palatino, Palatino Linotype, Times, Times New Roman, serif;">'''[[:d:Special:MyLanguage/Wikidata:Status updates/2022 08 08|Read the full report]]''' · [[m:Global message delivery/Targets/Wikidata|Unsubscribe]] · [[:d:User:Mohammed Sadat (WMDE)|Mohammed Sadat (WMDE)]] 14:37, 8 Silimin gɔli August 2022 (GMT) </div> </div> <!-- Message sent by User:Mohammed Sadat (WMDE)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Wikidata&oldid=23614914 --> == <span lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">Tech News: 2022-32</span> == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <section begin="technews-2022-W32"/><div class="plainlinks"> Latest '''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|tech news]]''' from the Wikimedia technical community. Please tell other users about these changes. Not all changes will affect you. [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/32|Translations]] are available. '''Recent changes''' * [[:m:Special:MyLanguage/Meta:GUS2Wiki/Script|GUS2Wiki]] copies the information from [[{{#special:GadgetUsage}}]] to an on-wiki page so you can review its history. If your project isn't already listed on the [[d:Q113143828|Wikidata entry for Project:GUS2Wiki]] you can either run GUS2Wiki yourself or [[:m:Special:MyLanguage/Meta:GUS2Wiki/Script#Opting|make a request to receive updates]]. [https://phabricator.wikimedia.org/T121049] '''Changes later this week''' * There is no new MediaWiki version this week. * [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|alt=|Recurrent item]] Some wikis will be in read-only for a few minutes because of a switch of their main database. It will be performed on {{#time:j xg|2022-08-09|en}} at 07:00 UTC ([https://noc.wikimedia.org/conf/highlight.php?file=dblists/s5.dblist targeted wikis]) and on {{#time:j xg|2022-08-11|en}} at 7:00 UTC ([https://noc.wikimedia.org/conf/highlight.php?file=dblists/s2.dblist targeted wikis]). '''Future meetings''' * The [[wmania:Special:MyLanguage/Hackathon|Wikimania Hackathon]] will take place online from August 12–14. Don't miss [[wmania:Special:MyLanguage/Hackathon/Schedule|the pre-hacking showcase]] to learn about projects and find collaborators. Anyone can [[phab:/project/board/6030/|propose a project]] or [[wmania:Special:MyLanguage/Hackathon/Schedule|host a session]]. [[wmania:Special:MyLanguage/Hackathon/Newcomers|Newcomers are welcome]]! '''''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|Tech news]]''' prepared by [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Writers|Tech News writers]] and posted by [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|bot]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News#contribute|Contribute]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/32|Translate]]&nbsp;• [[m:Tech|Get help]]&nbsp;• [[m:Talk:Tech/News|Give feedback]]&nbsp;• [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|Subscribe or unsubscribe]].'' </div><section end="technews-2022-W32"/> </div> 19:50, 8 Silimin gɔli August 2022 (GMT) <!-- Message sent by User:Quiddity (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Tech_ambassadors&oldid=23627807 --> == ''This Month in GLAM'': July 2022 == {| style="width:100%;" | valign="top" align="center" style="border:1px gray solid; padding:1em;" | {| align="center" |- | style="text-align: center;" | [[File:This Month in GLAM logo 2018.png|350px|center|link=outreach:GLAM/Newsletter]]<br /> <hr /> <div style="font-size:12pt; font-family:Times New Roman; text-align:center;">[[outreach:GLAM/Newsletter/July 2022|<span style="color:darkslategray;">This Month in GLAM – Volume XII, Issue VII, July 2022</span>]]</div> <hr /><br /> |- style="text-align: center;" | <span style="font-size:12pt; font-family:Times New Roman;"> '''<u>Headlines</u>'''</span> |- style="font-size:10pt; font-family:Times New Roman; text-align:center;" | <div style="text-align:left; column-count:2; column-width:28em; -moz-column-count:2; -moz-column-width:28em; -webkit-column-count:2; -webkit-column-width:28em; vertical-align:top;"> * [[outreach:GLAM/Newsletter/July 2022/Contents/Argentina report|Argentina report]]: Provinces: our main characters * [[outreach:GLAM/Newsletter/July 2022/Contents/Brazil report|Brazil report]]: Brazil holds its National Wiki Conference, and many GLAM partners join * [[outreach:GLAM/Newsletter/July 2022/Contents/Colombia report|Colombia report]]: A very busy July for Colombian libraries / Un Julio bastante movido para las bibliotecas colombianas * [[outreach:GLAM/Newsletter/July 2022/Contents/France report|France report]]: Wikimedian in residence in Clermont-Ferrand * [[outreach:GLAM/Newsletter/July 2022/Contents/New Zealand report|New Zealand report]]: News from Auckland Museum, the West Coast, and New Zealand's thesis repositories * [[outreach:GLAM/Newsletter/July 2022/Contents/Poland report|Poland report]]: Edit-a-thon in the National Museum in Cracow, GLAM editing contest on the collection of artworks * [[outreach:GLAM/Newsletter/July 2022/Contents/Portugal report|Portugal report]]: Portugal’s first GLAM-Wiki open access museum project is launched!! * [[outreach:GLAM/Newsletter/July 2022/Contents/Serbia report|Serbia report]]: Presentation of GLAM activities at Edu Wiki Camp * [[outreach:GLAM/Newsletter/July 2022/Contents/UK report|UK report]]: Khalili Collections * [[outreach:GLAM/Newsletter/July 2022/Contents/USA report|USA report]]: GLAM for the Masses * [[outreach:GLAM/Newsletter/July 2022/Contents/AvoinGLAM report|AvoinGLAM report]]: Wikimania * [[outreach:GLAM/Newsletter/July 2022/Contents/Content Partnerships Hub report|Content Partnerships Hub report]]: Wikimania activities * [[outreach:GLAM/Newsletter/July 2022/Contents/WMF GLAM report|WMF GLAM report]]: What next for 1Lib1Ref? * [[outreach:GLAM/Newsletter/July 2022/Contents/Events|Calendar]]: August's GLAM events </div> |- | style="font-family:Times New Roman; text-align:center; font-size:85%;" | [[outreach:GLAM/Newsletter|Read this edition in full]] &bull; [[outreach:GLAM/Newsletter/July 2022/Single|Single-page]] |- | valign="top" colspan="2" style="padding:0.5em; font-family:Times New Roman;text-align:center; font-size:85%;" | To assist with preparing the newsletter, please visit the [[outreach:GLAM/Newsletter/Newsroom|newsroom]]. Past editions may be viewed [[outreach:GLAM/Newsletter/Archives|here]]. |- |} |} <div style="margin-top:10px; font-size:90%; padding-left:5px; font-family:Georgia, Palatino, Palatino Linotype, Times, Times New Roman, serif;">[[m:GLAM/Newsletter/About|About ''This Month in GLAM'']] · [[m:Global message delivery/Targets/GLAM|Subscribe/Unsubscribe]] · [[m:MassMessage|Global message delivery]] · [[:m:User:Romaine|Romaine]] 01:24, 9 Silimin gɔli August 2022 (GMT)</div> <!-- Message sent by User:Romaine@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/GLAM&oldid=23554599 --> == Translation notification: Wikimedia Foundation elections/2022/Announcement/Board voter email == Hello Masssly, You are receiving this notification because you signed up as a translator to dagbanli on Meta. The page [[:metawikipedia:Wikimedia Foundation elections/2022/Announcement/Board voter email|Wikimedia Foundation elections/2022/Announcement/Board voter email]] is available for translation. You can translate it here: * [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&group=page-Wikimedia+Foundation+elections%2F2022%2FAnnouncement%2FBoard+voter+email&language=dag&action=page translate to dagbanli] The priority of this page is high. <div lang="en" class="mw-content-ltr">Hi all! The community vote of this year's Board Elections are close. As always voter mails will be sent out. To invite as many community members as possible in their native tongue your help is very much appreciated. While there are already plenty of translations we would appreciate you to check for languages still missing and to contribute translations for these. The mails are short, just a bit about two times '''200 words''', a few minutes of work. Your support is very important as it helps communities to learn about the election and to cast their vote. Best, Denis Barthel (WMF) (Movement Strategy and Governance)</div> Your help is greatly appreciated. Translators like you help Meta to function as a truly multilingual community. You can [https://meta.wikimedia.org/wiki/Special:TranslatorSignup change your notification preferences]. Thank you! Meta translation coordinators&lrm;, 12:51, 9 Silimin gɔli August 2022 (GMT) <!-- Message sent by User:DBarthel (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/wiki/Special:NotifyTranslators --> == Wikidata weekly summary #533 == <div class="plainlinks mw-content-ltr" lang="en" dir="ltr"> [[File:Wikidata-logo-en.svg|150px|right]] <div style="margin-top:10px; padding-left:5px; font-family:Georgia, Palatino, Palatino Linotype, Times, Times New Roman, serif;">''Here's your quick overview of what has been happening around Wikidata over the last week.''</div> <div style="-moz-column-count:2; -webkit-column-count:2; column-count:2; -webkit-column-width: 400px; -moz-column-width: 400px; column-width: 400px;"> * '''Discussions''' ** Open request for adminship: *** [[d:Wikidata:Requests for permissions/Administrator/Estopedist1|Estopedist1]] (RfP scheduled to end after 21 August 2022 12:36 UTC) * '''[[d:Special:MyLanguage/Wikidata:Events|Events]]''' ** Upcoming: *** Next Linked Data for Libraries [[Wikidata: WikiProject LD4 Wikidata Affinity Group|LD4 Wikidata Affinity Group]] Wikidata Working Hour August 15, 2022: Fourth session of our summer/fall project working with diverse children's book metadata. We'll be covering manually creating publisher items: showing how to create items, add statements to items, add references, and use gadgets. You are, as always, welcome to bring your own data to work on. All sessions in our project series will be recorded for those who cannot attend. Links will be added to the event page when available. [https://www.wikidata.org/wiki/Wikidata:WikiProject_LD4_Wikidata_Affinity_Group/Wikidata_Working_Hours/Wikidata_Working_Hour_Summer-Fall_Project_2022/2022-August-15_Wikidata_Working_Hour Event page] ** Ongoing: *** Toolhub is a catalog of 1500+ tools used every day in a wide variety of workflows across many Wiki projects. We are currently improving the search functionality and need your input – whether you are already familiar with Toolhub or not. Please take 5-10 minutes to leave [[m:Toolhub/Data_model/Feedback|feedback]]. ***[[m:Small_wiki_toolkits/Workshops#How_to_maintain_bots|Upcoming bots & scripts workshop on Thursday, August 18th at 15:00 UTC]] *** Weekly Lexemes Challenge #54, [https://dicare.toolforge.org/lexemes/challenge.php?id=54 Fire] * '''[[d:Special:MyLanguage/Wikidata:Press coverage|Press, articles, blog posts, videos]]''' ** Blogs *** [https://bigthink.com/strange-maps/globe-of-notability/ Turns out most famous people aren’t that famous at all] *** [https://whatson.cityofsydney.nsw.gov.au/events/an-introduction-to-wikidata-how-worlds-of-wikimedia-link An introduction to Wikidata: How worlds of Wikimedia link] ** Papers *** [https://kclpure.kcl.ac.uk/portal/files/177669024/An_Analysis_of_Content_Gaps_versus_User_Needs_in_the_Wikidata_Knowledge_Graph_1_.pdf An Analysis of Content Gaps versus User Needs in the Wikidata Knowledge Graph] *** [https://ezrakarger.com/karger_highschool_draft_mostrecent.pdf The Democratization of Opportunity: The Effects of the U.S. High School Movement] ** Videos *** Wikimania 2022 happened. Highlights around Wikidata and Wikibase: **** [https://www.youtube.com/watch?v=grqN2GZNvX4 Wikimania 2022 - 10 Years of Wikidata] **** [https://www.youtube.com/watch?v=hewPZFCDSZM&t=1528s Wikimania 2022 - 10 Years of Wikidata - Overtime Discussion] **** [https://www.youtube.com/watch?v=tZCBV0R3ZEE Wikimania Hackathon: Let us play with PubMed to enrich Wikidata with medical information] **** [https://www.youtube.com/watch?v=ntdOuh5-ZAY When Quechua meets Wikibase - QICHWABASE] *** [https://www.youtube.com/watch?v=3xgwzH9Q7Eg Wikidata as a knowledge graph for the life sciences] *** [https://www.youtube.com/watch?v=aGCBcK3YFV8 Power BI project - Create image grids - Images from Wikidata brought in using a simple R script] *** [https://www.youtube.com/watch?v=IB7ZxpaWnzI Some reflections on wikidata and color biology] *** [https://www.youtube.com/watch?v=FtpyPruId7I Uploading bibliographical items using Quickstatements] *** Wikidata tutorials: **** [https://www.youtube.com/watch?v=zXSWgQrhD4c Add the official street address of an institution] **** [https://www.youtube.com/watch?v=VFV4ly-T54I Add visitor numbers to an institution] *** Wikidata tutorials (in French): **** [https://www.youtube.com/watch?v=3lZeQxFcyUo Adding an institution's official website] **** [https://www.youtube.com/watch?v=n3_uaBZlb0I Create a Wikimedia Account] **** [https://www.youtube.com/watch?v=tI4Q6cyk4cs Adding a webpage] * '''Tool of the week''' ** [https://ringgaard.com/c/ KnolCase] is a case-based knowledge management tool for gathering information about subjects of interest and organizing these into case files. * '''Other Noteworthy Stuff''' ** [https://www.wikidata.org/w/index.php?title=Wikidata:Project_chat&oldid=1704549920#Wikidata_integration_in_OpenRefine:_could_this_be_your_project? Wikidata integration in OpenRefine: could this be your project?] OpenRefine calls for (more) technical contributors to work on Wikimedia / Wikidata / Wikibase support. ** [https://lists.wikimedia.org/hyperkitty/list/wikimedia-l@lists.wikimedia.org/thread/EEIKHJZW7AMSIYGW7RURB5FG7ISZSW52/ Wikimedia integration in OpenRefine: looking for developers] * '''Did you know?''' <!-- NEW PROPERTIES DO NOT REMOVE --> ** Newest [[d:Special:ListProperties|properties]]: *** General datatypes: [[:d:Property:P7725|litter size]], [[:d:Property:P7727|legislative committee]] *** External identifiers: [[:d:Property:P7720|Fossilworks ID for journal article]], [[:d:Property:P7721|Wikispore ID]], [[:d:Property:P7722|TLFi ID]], [[:d:Property:P7723|The Encyclopedia of Oklahoma History and Culture ID]], [[:d:Property:P7724|Littré ID]], [[:d:Property:P7726|PlanetMath ID]], [[:d:Property:P7729|GUI number]] <!-- END NEW PROPERTIES --> <!-- NEW PROPOSALS DO NOT REMOVE --> ** New [[d:Special:MyLanguage/Wikidata:Property proposal|property proposals]] to review: *** General datatypes: [[:d:Wikidata:Property proposal/filename in archive|filename in archive]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Microworld ID|Microworld ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Position with respect to the noun|Position with respect to the noun]], [[:d:Wikidata:Property proposal/network bands|network bands]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Viewpoint heading|Viewpoint heading]], [[:d:Wikidata:Property proposal/egg incubation period|egg incubation period]], [[:d:Wikidata:Property proposal/author's wikimedia username|author's wikimedia username]], [[:d:Wikidata:Property proposal/unit of measurement|unit of measurement]], [[:d:Wikidata:Property proposal/type of age limit|type of age limit]], [[:d:Wikidata:Property proposal/attested as|attested as]], [[:d:Wikidata:Property proposal/provides data|provides data]], [[:d:Wikidata:Property proposal/recipient|recipient]], [[:d:Wikidata:Property proposal/external type|external type]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Amino community ID|Amino community ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/used in phrase|used in phrase]], [[:d:Wikidata:Property proposal/type of external page|type of external page]] *** External identifiers: [[:d:Wikidata:Property proposal/Australian National Maritime Museum ID|Australian National Maritime Museum ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Australian National Maritime Museum person ID|Australian National Maritime Museum person ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/The Video Games Museum system ID|The Video Games Museum system ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Vikidia article|Vikidia article]], [[:d:Wikidata:Property proposal/National Aviation Hall of Fame person ID|National Aviation Hall of Fame person ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/RationalWiki ID|RationalWiki ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/The Video Games Museum game ID|The Video Games Museum game ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/CEEB K-12 school code|CEEB K-12 school code]], [[:d:Wikidata:Property proposal/D-MSX ID|D-MSX ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Nomenclature for Museum Cataloging|Nomenclature for Museum Cataloging]], [[:d:Wikidata:Property proposal/VGMPF ID|VGMPF ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Games Database system ID|Games Database system ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/ICD-11 ID (foundation)|ICD-11 ID (foundation)]], [[:d:Wikidata:Property proposal/AdoroCinema|AdoroCinema]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Games Database game ID|Games Database game ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Games Database developer ID|Games Database developer ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/LFE player ID|LFE player ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/PersonalData.IO ID|PersonalData.IO ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Games Database publisher ID|Games Database publisher ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/The Digital Local Culture Encyclopedia of Korea ID|The Digital Local Culture Encyclopedia of Korea ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/textove.com|textove.com]], [[:d:Wikidata:Property proposal/textove.com Song ID|textove.com Song ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/kino-teatr.ru person ID|kino-teatr.ru person ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/dovidka.com.ua person ID|dovidka.com.ua person ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Russian PFL player ID|Russian PFL player ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Ten-Bruggencatenummer|Ten-Bruggencatenummer]], [[:d:Wikidata:Property proposal/J-GLOBAL ID|J-GLOBAL ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/The Good Old Days ID|The Good Old Days ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/AuthenticusID|AuthenticusID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Ciência ID|Ciência ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/ExoticA ID|ExoticA ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Decine21 person ID|Decine21 person ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Identifier for a resource held by the Smithsonian Institution|Identifier for a resource held by the Smithsonian Institution]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Macintosh Garden game ID|Macintosh Garden game ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/UCUM code|UCUM code]], [[:d:Wikidata:Property proposal/PragerU presenter ID|PragerU presenter ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Ukrainica ID|Ukrainica ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Macintosh Repository ID|Macintosh Repository ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/LaunchBox Games Database platform ID|LaunchBox Games Database platform ID]] <!-- END NEW PROPOSALS --> ** Query examples: *** [https://w.wiki/5Zj9 Most common numbers of statements per item] ([https://twitter.com/Tagishsimon/status/1557908289958170624 source]) *** [https://commons-query.wikimedia.org/#%23%20defaultView%3AMap%0ASELECT%20%3Ffile%20%3Ftitle%20%3Fimage%20%28GROUP_CONCAT%28DISTINCT%28%3Fd%29%3B%20separator%20%3D%20%27%20%2F%20%27%29%20AS%20%3Fdepicts_list%29%20%3Fcoords%20%3Flayer%0AWITH%0A%7B%0A%20%20SELECT%20%3Ffile%20%3Ftitle%0A%20%20WHERE%0A%20%20%7B%0A%20%20%20%20SERVICE%20wikibase%3Amwapi%0A%20%20%20%20%7B%0A%20%20%20%20%20%20bd%3AserviceParam%20wikibase%3Aapi%20%22Generator%22%20.%0A%20%20%20%20%20%20bd%3AserviceParam%20wikibase%3Aendpoint%20%22commons.wikimedia.org%22%20.%0A%20%20%20%20%20%20bd%3AserviceParam%20mwapi%3Agcmtitle%20%22Category%3AMosques%20in%20Dubai%22%20.%0A%20%20%20%20%20%20bd%3AserviceParam%20mwapi%3Agenerator%20%22categorymembers%22%20.%0A%20%20%20%20%20%20bd%3AserviceParam%20mwapi%3Agcmtype%20%22file%22%20.%0A%20%20%20%20%20%20bd%3AserviceParam%20mwapi%3Agcmlimit%20%22max%22%20.%0A%20%20%20%20%20%20%3Ftitle%20wikibase%3AapiOutput%20mwapi%3Atitle%20.%0A%20%20%20%20%20%20%3Fpageid%20wikibase%3AapiOutput%20%22%40pageid%22%20.%0A%20%20%20%20%7D%0A%20%20%20%20BIND%20%28URI%28CONCAT%28%27https%3A%2F%2Fcommons.wikimedia.org%2Fentity%2FM%27%2C%20%3Fpageid%29%29%20AS%20%3Ffile%29%0A%20%20%7D%0A%7D%20AS%20%25get_files%0A%0AWITH%20%7B%0A%20%20SELECT%20DISTINCT%20%3Ffile%20%3Flayer%20WHERE%20%7B%0A%20%20%20%20INCLUDE%20%25get_files%0A%20%20%20%20%3Ffile%20wdt%3AP180%20%3Fdepicts%20.%0A%20%20%20%20SERVICE%20%3Chttps%3A%2F%2Fquery.wikidata.org%2Fsparql%3E%20%7B%0A%20%20%20%20%20%20%3Fdepicts%20wdt%3AP31%2Fwdt%3AP279%2a%20wd%3AQ32815%20.%0A%20%20%20%20%20%20BIND%28%27M%27%20AS%20%3Flayer%29%20.%0A%20%20%20%20%7D%0A%20%20%7D%0A%7D%20AS%20%25layer%0A%20%20%20%0AWHERE%0A%7B%0A%20%20INCLUDE%20%25get_files%0A%20%20OPTIONAL%20%7B%0A%20%20%20%20%3Ffile%20wdt%3AP180%20%3Fdepicts%20.%0A%20%20%20%20OPTIONAL%20%7B%0A%20%20%20%20%20%20%20SERVICE%20%3Chttps%3A%2F%2Fquery.wikidata.org%2Fsparql%3E%20%7B%0A%20%20%20%20%20%20%20%20%20%20%3Fdepicts%20rdfs%3Alabel%20%3Fdepicts_label%20.%20FILTER%20%28lang%28%3Fdepicts_label%29%20%3D%20%27en%27%29%20.%0A%20%20%20%20%20%20%20%7D%0A%20%20%20%20%7D%0A%20%20%7D%0A%20%20BIND%28COALESCE%28%3Fdepicts_label%2C%20%3Fdepicts%29%20AS%20%3Fd%29%20.%0A%0A%20%20OPTIONAL%20%7B%0A%20%20%20%20INCLUDE%20%25layer%20.%0A%20%20%7D%0A%0A%20%20OPTIONAL%20%7B%3Ffile%20wdt%3AP1259%20%3Fcoords%7D%20.%20%20%23%20coords%20of%20POV%20%20%20%20%20%20%0A%20%20OPTIONAL%20%7B%3Ffile%20wdt%3AP9149%20%3Fcoords%7D%20.%20%20%23%20fallback%3A%20coords%20of%20depicted%20place%0A%20%20%3Ffile%20schema%3Aurl%20%3Fimage.%0A%0A%20%20%23%20%20FILTER%28bound%28%3Fcoords%29%29%20.%0A%20%20%0A%20%20OPTIONAL%20%7BBIND%28%27-%27%20AS%20%3Flayer%29%7D%20.%0A%0A%7D%20GROUP%20BY%20%3Ffile%20%3Ftitle%20%3Fimage%20%3Fcoords%20%3Flayer%0AORDER%20BY%20%3Ftitle Locations and depicts statements for images in Commons category] [[:c:Category:Mosques in Dubai|Mosques in Dubai]] ([[:c:Commons_talk:SPARQL_query_service/queries/examples#Images_without_Wikidata_Items|source]]) *** [https://w.wiki/4mVT Art people who died in Nazi camps] ([https://twitter.com/OpenLinkArtData/status/1558637943304110080 source]) *** [https://w.wiki/5ZZp Count of items in Wikidata by number of statements in the item] ([https://twitter.com/Tagishsimon/status/1557908289958170624 source]) *** [https://w.wiki/5Z2J Fungi with image, ordered by number of languages it has an article] ([https://twitter.com/theklaneh/status/1556951821377310721 source]) *** [https://w.wiki/5YyK Longest natural watercourses in France] ([https://twitter.com/WikidataThreads/status/1556879308311986176 source]) *** [https://w.wiki/5Zjv Multiple forms of a Lexeme with the same grammatical features and where no of these forms have any other statement] *** [https://w.wiki/5Y2h Bengali Lexemes all of whose parts are derived from Sanskrit words, but which themselves aren't derived from Sanskrit words yet] * '''Development''' ** Took part in Wikimania and the Wikimania hackathon ** Continuing work on making it possible to add sitelinks to redirects under some special conditions ([[phab:T278962]]) ** Lexicographical data: continuing to address the feedback from testing ** REST API: *** Finished off validation in the endpoint for replacing a statement on an Item ([[phab:T314790]]) *** Doing research around [https://www.rfc-editor.org/rfc/rfc5789 PATCH] and [https://jsonpatch.com JSON Patch] [[phab:maniphest/query/4RotIcw5oINo/#R|You can see all open tickets related to Wikidata here]]. If you want to help, you can also have a look at [https://phabricator.wikimedia.org/project/board/71/query/zfiRgTnZF7zu/?filter=zfiRgTnZF7zu&order=priority the tasks needing a volunteer]. * '''Monthly Tasks''' ** Add labels, in your own language(s), for the new properties listed above. ** Comment on property proposals: [[d:Wikidata:Property proposal/Overview|all open proposals]] ** Contribute to a [[d:Special:MyLanguage/Wikidata:Showcase items|Showcase item]]. ** Help [[d:Special:LanguageStats|translate]] or proofread the interface and documentation pages, in your own language! ** [[d:User:Pasleim/projectmerge|Help merge identical items]] across Wikimedia projects. ** Help [[d:Wikidata:Status updates/Next|write the next summary!]] </div> <div style="margin-top:10px; font-size:90%; padding-left:5px; font-family:Georgia, Palatino, Palatino Linotype, Times, Times New Roman, serif;">'''[[:d:Special:MyLanguage/Wikidata:Status updates/2022 08 15|Read the full report]]''' · [[m:Global message delivery/Targets/Wikidata|Unsubscribe]] · [[:d:User:Mohammed Sadat (WMDE)|Mohammed Sadat (WMDE)]] 15:45, 15 Silimin gɔli August 2022 (GMT) </div> </div> <!-- Message sent by User:Mohammed Sadat (WMDE)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Wikidata&oldid=23614914 --> == <span lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">Tech News: 2022-33</span> == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <section begin="technews-2022-W33"/><div class="plainlinks"> Latest '''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|tech news]]''' from the Wikimedia technical community. Please tell other users about these changes. Not all changes will affect you. [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/33|Translations]] are available. '''Recent changes''' * The Persian (Farsi) Wikipedia community decided to block IP editing from October 2021 to April 2022. The Wikimedia Foundation's Product Analytics team tracked the impact of this change. [[m:Special:MyLanguage/IP Editing: Privacy Enhancement and Abuse Mitigation/IP Editing Restriction Study/Farsi Wikipedia|An impact report]] is now available. '''Changes later this week''' * [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|alt=|Recurrent item]] The [[mw:MediaWiki 1.39/wmf.25|new version]] of MediaWiki will be on test wikis and MediaWiki.org from {{#time:j xg|2022-08-16|en}}. It will be on non-Wikipedia wikis and some Wikipedias from {{#time:j xg|2022-08-17|en}}. It will be on all wikis from {{#time:j xg|2022-08-18|en}} ([[mw:MediaWiki 1.39/Roadmap|calendar]]). * [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|alt=|Recurrent item]] Some wikis will be in read-only for a few minutes because of a switch of their main database. It will be performed on {{#time:j xg|2022-08-16|en}} at 07:00 UTC ([https://noc.wikimedia.org/conf/highlight.php?file=dblists/s1.dblist targeted wikis]) and on {{#time:j xg|2022-08-18|en}} at 7:00 UTC ([https://noc.wikimedia.org/conf/highlight.php?file=dblists/s8.dblist targeted wikis]). * The [[mw:Special:MyLanguage/Help:Extension:WikiEditor/Realtime_Preview|Realtime Preview]] will be available as a Beta Feature on wikis in [https://noc.wikimedia.org/conf/highlight.php?file=dblists%2Fgroup1.dblist Group 1]. This feature was built in order to fulfill [[m:Special:MyLanguage/Community_Wishlist_Survey_2021/Real_Time_Preview_for_Wikitext|one of the Community Wishlist Survey proposals]]. '''Future changes''' * The Beta Feature for [[mw:Special:MyLanguage/Help:DiscussionTools|DiscussionTools]] will be updated throughout August. Discussions will look different. You can see [[mw:Special:MyLanguage/Talk pages project/Usability/Prototype|some of the proposed changes]]. [https://www.mediawiki.org/wiki/Talk_pages_project/Usability#4_August_2022][https://www.mediawiki.org/wiki/Talk_pages_project/Usability#Phase_1:_Topic_containers][https://phabricator.wikimedia.org/T312672] '''''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|Tech news]]''' prepared by [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Writers|Tech News writers]] and posted by [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|bot]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News#contribute|Contribute]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/33|Translate]]&nbsp;• [[m:Tech|Get help]]&nbsp;• [[m:Talk:Tech/News|Give feedback]]&nbsp;• [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|Subscribe or unsubscribe]].'' </div><section end="technews-2022-W33"/> </div> 21:08, 15 Silimin gɔli August 2022 (GMT) <!-- Message sent by User:Quiddity (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Tech_ambassadors&oldid=23658001 --> qqbyc2zykrufez5ha0hh9ewj9c7bbkc Laɣifu 0 8726 42607 29224 2022-08-15T19:10:16Z Adam Kamaldeen 1825 M kpehila bachinima wikitext text/x-wiki {{Databox}} '''Laɣifu''' (money, coin) nyɛla bin' shɛli sokam ni saɣi n-ti ni di yɔri nɛma, tuma ni samli zuɣu tingbani puuni.<ref>Naden, Tony. 2014. [https://www.webonary.org/dagbani/download/ ''Dagbani dictionary'']. Webonary.</ref><ref>{{Cite book|last=Smithin|first=John N.|url=https://books.google.com.gh/books?id=MDU-NTEJziMC&pg=PA47&redir_esc=y|title=What is Money?|date=2000|publisher=Routledge|isbn=978-0-415-20690-7|language=en}}</ref> == Laɣifu Anfaani nima<ref>{{Cite web|date=2014-02-15|title=Advantages of Money: 8 Important Advantages of Money– Explained!|url=https://www.economicsdiscussion.net/money/advantages-of-money-8-important-advantages-of-money-explained/603|access-date=2021-11-11|website=Economics Discussion|language=en-US}}</ref> == # Laɣifu nyɛla din soŋ ti n gooi nema taɣibu taɣibu ŋariɣu. # Di nyɛla din kpaŋsiri daadam jilima # Di che ka ti daabiligu tiri tooni # Di soŋdi ti yihiri ti fara ni. # Laɣifu guri ka taɣiri ŋarili zaŋ chaŋ kɔhimma ni damma shee. ==Kundivihira== <references/> [[Pubu:Binvuhirigu]] {{stub}} 0bt4miq58quaynva618kwuohskxkoza Neesim Suurili 0 8865 42690 21306 2022-08-15T23:30:01Z Abubakari Khadijah 116 ADDED LINK wikitext text/x-wiki {{Databox}} '''Neesim Suurili''' (An-Nur ٱلنُّور)<ref name=quran>[https://www.islamic-invitation.com/book_details.php?bID=2014 Bachigahinda Din Be Dagbanli Kur'aani Puuni]. The Noble Qur'an: Translation of the Meanings (Dagbani language).</ref> Suurili ŋɔ maa wuhirila fukumsi shεŋa din be [[Ninsalinim' Suurili|ninsalinim]]’ ʒiʒiinitali puuni, ni di ni tu kamaata ni bɛ gu bɛ ninsalitali shεm. ==Aaya nima== Aaya nima:<ref name="quranenc.com">[https://quranenc.com/en/browse/dagbani_ghatubo Translation of the Meanings of the Noble Qur'an - Dagbani translation], by Muhammad Baba Gutubu.</ref> ==Aaya nima== Aaya nima:<ref name="quranenc.com"/> *1. Suurili m-bɔŋɔ ka Ti (Tinim’ [[Naawuni]]) siɣisi li na, ka zali li (di fukumsinim’) talahi, ka Ti lahi siɣisi daliri shεŋa din be polo ni na di puuni, domin achiika! Yi leei ninvuɣu shɛba ban teeri Naawuni yɛla. *2. Zimpaɣa mini zindoo, fiεbmiya bɛ zaɣiyino kam baranzum kobga. Yaha! Miri ya ka yi chɛ ka nambɔɣu gbahi ya ni bɛ niriba ayi maa Naawuni zaligu ŋɔ puuni, di yi niŋ ka yi shiri nyɛla ninvuɣu shεba ban ti Naawuni ni Zaadali yεlimaŋli. Yaha! Chεli ya ka zamaatu shεba ninvuɣu shɛba ban ti Naawuni yɛlimaŋli puuni di bɛ tibli dargibu maa shɛhira. *3. Zindoo bɛ niŋdi (paɣa so) amiliya naɣila zimpaɣa bee baɣiyumaanda, lala ka zimpaɣabɛ niŋdi (do’ so) [[amiliya]] naɣila zindoo bee baɣayumaanda. Amaa! Bɛ mɔŋ lala n-zaŋ ti ninvuɣu shεba ban ti Naawunui yεlimaŋli. *4. Yaha! Ninvuɣu shεba ban ŋmari ʒiri m-pari paɣa shεba ban gbibi bɛ maŋa, ka mibi tahi shɛhiranim’ anahi na, tɔ! Yin fiεbmi ya ba baranzum pihinii, ka miri ya ka yi lahi deei bɛ shɛhira shεli kuli mali wɔra. Yaha! Bannim’ maa n-nyɛ ninvuɣu shεba ban kpee yi. *5. Naɣila ninvuɣu shεba ban niŋ tuba di nyaaŋa, ka lahi viεlgi bɛ tuma. Tɔ! achiika! Naawuni nyɛla Chεmpaŋlana, Zaadali Nambɔzobonaa. *6. Yaha! Ninvuɣu shεba ban zilsiri bɛ daamiliya paɣaba ni zina, ka mika shɛhiranima naɣila bɛ mammaŋa, tɔ! Bɛ puuni yino shɛhira nyɛla (doo maa po Naawuni) bunahi: kadama achiika! O nyɛla ŋun be yεlimaŋlinim’ puuni. *7. Din pahiri anu, (ka o yεli): “Achiika! Naawuni narimbu be o zuɣu, o yi shiri nyɛla ŋun be ʒirinim’ puuni. *8. Yaha! Bɛ ni vuui azaaba ka chɛ o (paɣa maa), di yi niŋ ka o gba di o maŋ’ shɛhira (ka po Naawuni) bunahi kadama achiika! O (yidana maa) be ʒirinim’ ni.” *9. Din pahiri anu, ka o (paɣa maa yɛli): “Achiika! Naawuni narimbu be o zuɣu, di yiniŋ ka o (n yidana maa) be yεlimaŋlinim’ puuni.” *10. Di yi di pala Naawuni pini mini O nambɔzɔbo yi zuɣu, (O naan gbaai ya gbaarikpeeni). Yaha! Achiika! Naawuni nyɛla Tuubadeera, Yεmgoliŋga lana. *11. Achiika! Ninvuɣu shεba ban daa kana ni ʒiri la, bɛ nyɛla zamaatu shεba ban be yi (Muslinnim’) puuni, tɔ! Di tεhiya nidi nyɛla zaɣibεɣu n-tin ya. Chɛli gba! Di nyɛla zaɣiviɛlli n-tin ya, bɛ (ban tεhi lala maa) puuni ninvuɣu yino kam mali taali shεli oni bo n-ti omaŋa. Yaha! Bɛ puuni ninvuɣu so ŋun taali galsi gari bɛ zaa (Abdullahi Ibni Ubayi Ibn Salul) mali azaaba din bara (Zaadali). *12. Di yidi niŋ ka yi (Muslinnim’) ni daa wum li, ka (yi puuni) ban ti Naawuni yεlimaŋli paɣaba ni dobba bi tεhi zaɣivεlli n-ti bɛ maŋ’ ka yεli: “Ŋɔ maa nyɛla ʒiri din be polo ni.” *13. Diyidi niŋ ka bɛ bi zaŋ shɛhiranim’ anahi na? Dinzuɣu, bɛ yibi zaŋ shɛhiranim’ anahi maa na, tɔ! Bannim’ nyɛla ʒirinim’ Naawuni sani. *14. Yaha! Di yi di pala Naawuni pini ni O nambɔzɔbo yi (Muslinnim’) zuɣu Dunia mini Chiyaama, tɔ! Azaaba titali naan paai ya n-zaŋ chaŋ yi daalizam’ shεŋa yi ni daa di maa ni. *15. Saha shεli yi (Muslinnim’) ni daa tuhiri li soli ni yi zilima, ka yεri yini ka shɛli baŋsim yi noya ni, ka yi naan tεhiri li yεltɔɣa bila, ka di nyɛla din bara Naawuni sani. *16. Yaha! Di yi di niŋ ka yi (Muslinnim’) ni daa wum li, ka yi daa bi yεli: “Di bi tu kamaata ni ti gbibi ŋɔ maa n-tɔɣsira. Yaa ti Duuma Naawuni! A nam niŋ kasi, ŋɔ maa nyɛla ʒiri zaɣititali.” *17. Naawuni saɣisiri ya ni yi di lahi niŋ ŋɔ maa tatabo kuli mali wɔra, yinim’ deei yi nyɛla ninvuɣu shεba ban ti Naawuni yεlimaŋli. *18. Yaha! Naawuni kahigiri ya la O nam yɛlikpahinda. Yaha! Naawuni nyɛla Baŋda, Yεmgoliŋgalana. *19. Achiika! Ninvuɣu shεba banbɔri ni ninvuɣuyolim lahibali wuligi luɣuli kam n-zaŋ chaŋ ninvuɣu shεba ban ti Naawuni yεlimaŋli polo maa, tɔ! Azaabakpeeni be bɛ zuɣu Dunia ni Chiyaama. Yaha! Naawuni mi din sɔɣi, amaa! Yi bi mi. *20. Yaha! Di yi di pala Naawuni pini mini O nambɔzɔbo zuɣu, (O naan gbaai ya gbaarikpeeni). Yaha! Achiika! Naawuni nyɛla Nambɔzɔrikpeeni lana, Zaadali Nambɔzobonaa. *21. Yaa yinim’ ninvuɣu shɛba ban ti Naawuni yεlimaŋli! Di doli ya shintaŋ napɔmboba, ŋun kam ti doli shintaŋ napɔmboba, tɔ! Achiika! O(ŋun shintaŋ maa) nyɛla ŋun puhiri ni kavi tuma mini Naawuni ni je shεli. Di yi di pala Naawuni pini mini O nambɔzɔboyi zuɣu, yi puuni so naan ku niŋ kasi kuli mali wɔra, amaa Naawuni niŋdila O ni bɔri so kasi. Yaha! Naawuni nyɛla Wumda, Baŋda. *22. Yaha! Yi (Muslinnim’) puuni bundannim’ mini Naawuni ni balgi ti shɛba miri ka bɛ po Naawuni kadama bɛ ku lahi ti bɛ dɔɣiriba mini nandaamba, n-ti pahi ban zo Hiʒira Naawuni soli alheeri shɛli, dinzuɣubɛ chɛli paŋ ba, ka zaŋ bɛ taali bahi. Di ni bɔŋɔ, yi bi bɔri ni Naawuni chɛ m-paŋ ya? Yaha! Naawuni nyɛla Chɛmpaŋlana, Zaadali Nambɔzobonaa. *23. Achiika! Ninvuɣu shεba ban ŋma ʒiri m-pari paɣa shεba ban gbibi bɛ maŋ’ ka ʒi shɛli yɛla, ka lahi nyɛ ban ti Naawuni yɛlimaŋli, tɔ! Bɛ (Naawuni) narim ba Dunia ni Chiyaama. Yaha! Azaaba din bara be bɛ zuɣu (Zaadali). *24. Dabsi’ shεli bɛ zilima mini bɛ nuhi, n-ti pahi bɛ napɔna ni yɛn ti di ba shɛhira n-zaŋ chaŋ bɛ ni daa tumdi tuun’ shɛŋa. *25. Dindali maa ka Naawuni yɛn ti yo ba bɛ tuuntumsa sanyoo ni yεlimaŋli,ka bɛ baŋ ni achiika! Naawuni n-nyɛ yεlimaŋli polo ni. *26. Paɣayoya nyɛla doyoya paɣaba, ka doyoya mi nyɛ paɣayoya yidannima. Yaha! Paɣasuma nyɛla dosuma paɣaba, ka dosuma mi nyɛ paɣasuma yidannima. Tɔ! Bannim’ maa (dosuma mini paɣasuma maa) nuu ka bɛ ni yεri shɛli maa ni.Bɛ mali chεmpaŋ, ni arzichi din galsi (Alizanda). *27. Yaa yinim’ ninvuɣu shɛba ban ti Naawuni yεlimaŋli! Di kpen ya yili shεŋa din pa yi yiŋsi, naɣila yi bola di soli ka niŋ yili maa nim’ gaafara. Dina n-nyɛ viɛnyɛla tin ya, domin achiika! Yi nyɛla ban yɛn teei Naawuni yɛla. *28. Yaha! Yi yi bi nya so di (yili maa) ni, tɔ! Yin miri ya ka yi kpe di puuni, naɣila bɛ saɣi mi tin ya. Yaha! Bɛ yi yεli ya: “Labmi ya,” tɔ! Yin shiri labmi ya. Dina n-nyɛ kasi n-zaŋ tin ya. Yaha! Naawuni nyɛla Ŋun mi yi tuuntumsa. *29. Taali ka yi zuɣu ni yi kpe yili shεŋa so ni ka di puuni, ka di nyɛla yi malila neen’ shεŋa di puuni. Yaha! Naawuni mi yi ni niŋdi shɛli polo ni, ni yi ni sɔɣiri shεli. *30. (Yaa nyini Annabi)! Yεlimi ninvuɣu shɛba ban ti Naawuni yεlimaŋli dobba ni bɛ pɔbmi bɛ nina (ka chɛ paɣa shɛba ban pa bɛ paɣaba yulibu) ka gu bɛ tooni, dina n-nyɛ kasi n-zaŋ ti ba. Achiika! Naawuni nyɛla Ŋun mi din sɔɣi bɛ tuuntumsa puuni. *31. Yaha! Yεlimi paɣa shεba ban ti Naawuni yεlimaŋli ni bɛ pobmi bɛ nina (ka chɛ dab’ shɛba ban pa bɛ yidannim’ yulibu) ka gu bɛ tooni. Yaha! Bɛ miri ka bɛ yihi bɛ nachinsi polo ni naɣila di puuni din yi be polo ni. Yaha! Bɛ zaŋmi bɛ sariti n-taɣibɛ niŋgoya zuɣu. Yaha! Bɛ miri ka bɛ yihi bɛ nachinsi polo ni naɣila bɛ yidaannim’ sani, bee bɛ banima, bee bɛ yidannim’ banima, bee bɛ (maŋmaŋ’) bihi, bee bɛ yidannim’ bihi, bee bɛ tuzodobba, bee bɛ tuzodobba bihi, bee bɛ tuzobihi (paɣaba) bihi, bee bɛ Muslim’ paɣa taba, bee bɛ sulinsi, bee dobba ban ka paɣaba bukaata, bee bibihi ban na ʒi paɣaba zaɣim. Yaha! Bɛ (paɣaba maa) miri ka bɛ mali bɛ napɔna m-buri tiŋgbani ni, domin bɛ baŋ bɛ ni sɔɣi binshɛɣu bɛ nachinsi ni. Dinzuɣu, yaa yinim’ ban ti Naawuni yεlimaŋli! Niŋmi ya tuba namgbaniyini n­labi Naawuni sani, achiika! Yi nyɛla ban yɛn nya tarli. *32. Yaha! Niŋmi ya yi puuni dakoya mini ninvuɣu suma (dobba ni paɣaba) amiliya, bɛ yi nyɛla faranima, Naawuni ni largi ba O pini puuni. Yaha ! Naawuni nyɛla Ŋun yεlgiri arzichi n-tiri O daba, Baŋda. *33. Yaha! Ninvuɣu shεba ban ka yiko ni amiliya niŋbu gbaami bɛ maŋa hali ka Naawuni ti largi ba O pini puuni. Yaha! Yi sulinsi puuni ban bɔrini bɛ yo bɛ maŋ’ zuɣu ka leei bilchinnima, yi yi baŋ ni bɛ chεbu nyɛla din viɛla, yin chεliyaka bɛ yo ka yi chɛ ba. Yaha! Tim ya ba Naawuni daarzichi shεli O ni tin ya puuni. Yaha! Di niŋ ya yi sulinsi (ban nyɛ paɣaba) talahi ni pagɔrsigu domin yi zaŋ ba bo yi Dunia zuɣu, dindee yi niŋ ka bɛ bɔri ni bɛ gbibi bɛ maŋa. Dinzuɣu, ŋun ti niŋ ba furmiinsi (ni pagɔrsigu), tɔ! Achiika! Naawuni nyɛla Chεmpaŋlana talahi shɛli bɛ ni niŋ ba maa nyaaŋa, Zaadali Nambɔzobonaa. *34. Yaha! Achiika! Ti (Tinim’ Naawuni) siɣisila aayanima n-tin ya na polo ni, ka tin ya kotomsi n-zaŋ jɛndi ninvuɣu shεba ban daa kana pɔi ni yinim’ maa, ka di nyɛla wa’azu n-zaŋ ti wuntizɔriba. *35. Naawuni n-nyɛ sagbana ni tiŋgbani neesim, O neesim maa kotomsi ŋmanila voli din be dukpini ni, ka furila be di puuni, ka furila maa be kalo puuni, ka di (kalo maa) ŋmani saŋmar’ shɛli din ne pam, ka bɛ nyɔri li ni alibarka tia kpam, dina n-nyɛ Zaituuni. Di wulinluhili mini di wulimpuhili ka din taɣirili ka chɛri wuntaŋa. Di kpam di chɛ bɛla ni di neei, hali di yi niŋ ka buɣum shɛli bɛ shihi li, di nyɛla neesim m-pahi neesim zuɣu, Naawuni dolsirila O ni bɔri so ni O neesim. Yaha! Naawuni tirila ninsalinim’ kotomsi. Naawuni mi nyɛla Ŋun mi binshɛɣu kam. *36. Yili shεŋa (jiŋa) puuni Naawuni ni saɣitini bɛ tibgim li, ka bolimi O yuli di puuni, bɛ simsiri O la di puuni Asiba mini Zaawuni. *37. Ninvuɣu shεba kɔhimma ni damma ni bi fari bɛ haŋkaya ka chɛ Naawuni yɛla teebu, ni jiŋli puhibu, ni zakka tibu, bɛ zɔrila dabsi’ shεli suhiri mini nimbihi ni yɛn ti lebri ginda. *38. Domin Naawuni ti yo ba din vεla n-gari bɛ ni tum shεli, ka pahi ba O pini puuni. Yaha! Naawuni largirila O ni bɔri so, ka di pa ni saliya karibu m-beni. *39. Yaha! Ninvuɣu shεba ban niŋ chεfuritali, bɛ tuma ŋmanila aliziŋkom din be tiŋgbani yεɣu ni, ka konyuri ni gbaai so (kataŋa) tεhiri ni di shiri nyɛla kom, hali ti paai di shee, ka nya li ka di pa shɛli ka nyεla Naawuni o sani, ka O pali o o tuuntumsa sanyoo. Yaha! Naawuni nyɛla Saliya karita ni valiŋ. *40. Bee ka bɛ (chɛfurnim’ tuuntumsa) ŋmani zimsim din be mɔɣili ko’ sholi din zilgi puuni, ka kogbaŋŋari li, ka di gba zuɣusaa mali kogbaŋ, ka sagbaŋ lahi pani di zuɣusaa, ka di leei zimsim din pa taba zuɣu, o (ninvuɣu so ŋun be zimsim maa puuni) yi teegi o nuu, o ku tooi nya li. Dinzuɣu, Naawuni ni bi zaŋ neesim n-ti ninvuɣu so, tɔ!O ka neesim shɛli. *41. (Yaa nyini Annabi)! A bi nya kadama achiika! Naawuni, binshɛɣu din be sagbana mini tiŋgbani ni niŋdi O la kasi, ni noombihi ban teeri bɛ kpimkpama zuɣusaa, achiika! Di zaɣiyini kam, O (Naawuni) mila di jiŋli,ni di ni niŋdi Okasi shɛm. Yaha! Naawuni nyɛla Ŋun mibɛ tuuntumsa. *42. Yaha! Naawuni n-su sagbana mini tiŋgbani yiko. Yaha! Naawuni sani n-nyɛ labbu shee. *43. (Yaa nyini ninsala)! Di ni bɔŋɔ, a bi nya kadama Naawuni n-nyɛ Ŋun daari sagbaŋ ni baalim (hali ni luɣushεli polo O ni bɔra), din nyaaŋa kaO laɣim di sunsuuni, ka chɛ ka di pa m-pa taba zuɣu, ka a nya ka kom yiri di sunsuuni na. Yaha! O siɣisiri la sakuɣa ka di yiri sagbaŋ shɛŋa din ŋmani zoya ni na, ka chɛ ka di paai O ni bɔri so (O daba puuni), ka lahi ŋmalgi li ka chɛ O ni bɔriso. Di nyεɣisibu neesim chɛ biɛla ni di zom nimbihi. *44. O (Naawuni) lebgirila yuŋ mini wuntaŋa, achiika! Ŋɔ maa puuni mali kpahimbu n-zaŋ ti ninvuɣu shɛba ban mali haŋkaya. *45. Yaha! Naawuni namla biŋkobgu kam ka di yi kom puuni na, dinzuɣubɛ puuni shεba beni vuri bɛ puya, ka shεba mi chani bɛ naba ayi zuɣu, ka bɛ shεba mi chani ni napona anahi, Naawuni namdila O ni bɔri shεli. Achiika! Naawuni nyɛla Toora binshɛɣu kam zuɣu. *46. Achiika! Ti (Tinim’ Naawuni) siɣisila dalirinim’ na polo ni. Yaha! Naawuni dolsirila O ni bɔriso zaŋ chaŋ sochibga. *47. Ka bɛ (Munaafichinim’) naan yεra: “Achiika! Ti ti Naawuni yεlimaŋli,ka tiOtumo yεlimaŋli ka dola, din nyaaŋa ka bɛ puuni shεba lebri birita. Dinzuɣu, bannim’ maa pala ban ti Naawuni yεlimaŋli. *48. Yaha! Bɛ yi ti boli ba (bɛ Munaafichinim’ maa) n-zaŋ chaŋ Naawuni mini O tumo polo, domin O ti niŋ fukumsi bɛ sunsuuni, a ni nya ka bɛ puuni shεba lebri birita. *49. Yaha! Di yi ti niŋ ka bɛ mali yεlimaŋli,ka bɛ kana o (Annabi) sani ka nyɛla ban zaŋ bɛ maŋ’ zaasa n-ti. *50.Di ni bɔŋɔ, doro shεli m-be bɛ suhiri ni, bee bɛ zilsi mi (Annabi Muhammadu tuuntali), bee bɛ zɔrimi ni Naawuni mini O tumo ti di ba zualinsi? Chɛli gba! Bannim’ maa n-nyɛ zualindiriba. *51. Achiika! Ninvuɣu shɛba ban ti Naawuni yɛlimaŋli yɛltɔɣa di nyɛla bɛ yi ti boli ba n-zaŋ chaŋ Naawuni ni O tumo sani ni bɛ ti niŋ fukumsi bɛ sunsuuni: “Ti wum ya ka doli, tɔ! Ban nim maa n-nyɛ ban nya tarli.” *52. Yaha! Ninvuɣu so ŋun doli Naawuni ni O tumo, ka filindi o maŋ’ tiri Naawuni ka zɔri O, tɔ! Bannim’ maa nnyɛ ban nya tarli. *53. Ka bɛ (Munaafichinim’ maa) po Naawuni bɛ pɔri tariga, kadama a (Annabi Muhammadu) yi puhi ba (ni bɛ yi na n-ti chaŋ tobu ni), bɛ ni yi na. (Yaa nyini Annabi)! Yεlima: “Di pon ya, yi dolibu ŋɔ maa nyɛla bɛ ni mi shɛli (zinli zuɣu). Achiika! Naawuni nyɛla Ŋun mi din sɔɣi yi tuuntumsa puuni.” *54. (Yaa nyini Annabi)! Yεlima: “Doli ya Naawuni ka doli O tumo, amaa! Bɛ yi lԑbi biri, tɔ! Achiika! Bɛ ni ʒili o talahi (tuuntali) shɛli nyɛla o dini, ka talahi shɛli din ʒe yi gba zuɣu nyɛ yi gba dini. Yaha! Yi yi doli o, yi ni dolsi, talahi shɛli bi ʒɛ tumo zuɣu, naɣilao ti tuuntali polo ni. *55. Naawuni gbaai ninvuɣu shεba ban tiyεlimaŋli ka tum tuunsuma yi puuni alikauli (kadama) achiika! O ni zaŋ ba leei gbaŋlannim’ tiŋgbani yaaŋa zuɣu, kamani O ni daa zaŋ (wuntizɔriba) ban daa kana pɔi ni bana n-leei gbaŋlannim’ shεm. Yaha! Achiika! Naawuni nyɛla Ŋun yɛn kpaŋsiba bɛ daadiini shεli Oni niŋ ba di yɛdda maa. Yaha! Achiika! O nyɛla Ŋun yɛn taɣiba bɛ dabiεm nyaaŋa ka di leei suhudoo (ka yɛli): “Bɛ jεmdi Ma (Mani Naawuni), ka bi laɣindi mmini shɛli, dinzuɣu ŋun tiniŋ chɛfuritali din nyaaŋa, tɔ! Bannim’ maa n-nyɛ ban kpeeyi. *56. Yaha! Puhimi ya jiŋli, ka tin ya zaka, ka lahi doli ya Naawuni tumo (Annabi Muhammadu), achiika! Yi nyɛla bɛ ni yɛn zo shɛba nambɔɣu. *57. (Yaa nyini Annabi)! Di tεhiri ni ninvuɣu shεba ban niŋ chεfuritali maa ni tooi nyεŋ Naawuni tiŋgbani yaaŋa zuɣu. Yaha! Bɛ labbu shee n-nyɛ buɣum ni. Achiika! Bɛ labbu shee maa nyɛla din be. *58. Yaa yinim’ ninvuɣu shεba ban ti Naawuni yεlimaŋli! Yi sulinsi mini yi bihi ban na bi saɣi daadamanim’ bom yεda yi sani buta (ka naan kpe yi sani yi duri puuni), dina n-nyɛ asibmahili pɔini bɛ ti yɛn puhi subaahi jiŋli naai, ni saha shεli yi ni yeeri yi sitira domin yi gbihi wuntaŋgom, n-ti pahi Isha’i jiŋli puhi naai nyaaŋa, ŋɔ maa n-nyɛ wokati diba ata shεli (Naawuni) ni zaŋ n-tin ya. Yaha! Taali ka bɛ zuɣu din nyaaŋa ka bɛ ni tooi kpεri yi sani ka yira. Lala ka Naawuni baŋsiri ya O dalirinima. Yaha! Naawuni nyɛla Baŋda, Yεmgoliŋgalana. *59. Yaha! Yi bibihi yi ti saɣi daadamanima, tɔ! Ban bom yεda yi sani (ka naan kpe yi duri puuni na), kamani ban daŋ ba maa ni daa bo yεda yi sani shεm. Lala ka Naawuni kahigiri ya O dalirinima. Yaha! Naawuni nyɛla Baŋda, Yεmgoliŋgalana. *60. Yaha! Paɣakpamba ban bi lahi tεhiri amilya niŋbu, di pa taali bɛ zuɣu ni bɛ yeei bɛ sitira, ka di pala bɛ yɛn yihi la bɛ nachinsi polo ni, amaa! Bɛ yi gbaami bɛ maŋa, dina n-nyɛ din gari n-ti ba. Yaha! Naawuni nyɛla Wumda, Baŋda. *61. Di pa taali zom zuɣu, bee wobga, bee dorolana, bee yi mammaŋ’ zuɣu,ni yi ʒini yi mammaŋ’ yiŋsi puuni di bindirigu, bee yi banim’ yiŋsi, bee yi manim’ yiŋsi, bee yi mabihi yiŋsi, bee yi tuzopaɣaba yiŋsi, bee yi bapirinim’ yiŋsi, bee yi pirinim’ yiŋsi, bee yi ŋahinim’ yiŋsi, bee yi mapirinim’ yiŋsi, bee yili shεŋa din saafenim’ be yi nuhi ni, bee yi zonim yiŋsi, taali ka yi zuɣu ni yi laɣimdi,bee kayi di koŋkoba. Yaha! Yi yi kpe yiŋsini, tɔ! Yin puhimi yi maŋsi puhigu din yi Naawuni sani na, ka nyɛ alibarika dini ka lahi nyεɣisa (dina n-nyɛ Assalamu Alaikum). Lala ka Naawuni kahigiri ya O dalirinima, di yi pa shɛli, yi nyɛla ban yɛn niŋ haŋkali. *62. Achiika! Yɛlimaŋtiriba n-nyɛ ban ti Naawuni ni O tumo yεlimaŋli. Bɛ mi mini o (Annabi Muhammadu) yi ti laɣim gbibi yεltɔɣa shεli, bɛ bi chani ka chεri o ni yɛlli maa, naɣila bɛ bola yɛda o sani. (Yaa nyini Annabi)! Achiika! Ninvuɣu shεba ban bɔri yεda a sani maa, tɔ! Bana n-nyɛ ninvuɣu shɛba ban ti Naawuni ni O tumo yεlimaŋli. Dinzuɣu, bɛ yi ti bo yεda a sani domin bɛ bukaata shεŋa zuɣu, tɔ! Nyini tim a ni bɔri so soli, ka bo gaafara n-ti ba. Achiika! Naawuni nyɛla Chεmpaŋlana, Zaadali Nambɔzobonaa. *63. Di zaŋ ya (yi Muslinnima) Naawuni tumo (Annabi Muhammadu) boligu zali yi sunsuuni kamani yi ni boondi taba shεm. Achiika! Naawuni mi yi puuni ban sɔɣiri yiri (Annabi nyaaŋa). Dinzuɣu ninvuɣu shεba ban zaɣisiri o zaligu maa zom fitina (Dunia ŋɔ) bee azaabakpeen (Zaadali). *64. Wumma! Achiika! Naawuni n-su din be sagbana mini tiŋgbani ni. Achiika! O mi yi ni be hali shɛli ni, ka lahi mi dabsi’ shεli bɛ ni yɛn ti labsi baOsani na,kaOyɛntiti babɛ tuuntumsa lahibali. Yaha! Naawuni nyɛla Ŋun mi binshɛɣu kam. ==Kundivihira== <references/> {{Alikuraan}} [[Pubu:Alikuraan]] 86say0p9bwg2fg9z5czt0ry360ns5ob Din Wolgiri Yɛlimaŋli Mini Ʒiri Suurili 0 8866 42672 15484 2022-08-15T23:16:26Z Abubakari Khadijah 116 ADDED LINK wikitext text/x-wiki {{Databox}} '''Din Wolgiri Yɛlimaŋli Mini Ʒiri Suurili''' (Al-Furqan ٱلْفُرْقَان)<ref name=quran>[https://www.islamic-invitation.com/book_details.php?bID=2014 Bachigahinda Din Be Dagbanli Kur'aani Puuni]. The Noble Qur'an: Translation of the Meanings (Dagbani language).</ref> Suurili ŋɔ maa wuhirila bɛ ni boondi [[Ninsalinim' Suurili|ninsalinima]] n-zaŋ chaŋ [[Naawuni]] gaŋsibu polo shεm, ka lahi kariti zilsigu n-zaŋ chaŋ Annabi Muhammadu tuuntali polo, ni Alkur’aani yεlimaŋli tibu. ==Aaya nima== Aaya nima:<ref>[https://quranenc.com/en/browse/dagbani_ghatubo Translation of the Meanings of the Noble Qur'an - Dagbani translation], by Muhammad Baba Gutubu.</ref> *1. 1. Duuma so Ŋun siɣisi litaafi (Alkur’aani) shɛli din wolgiri yɛlimaŋli mini ʒiri sunsuuni na n-ti ti O dabli (Annabi Muhammadu) domin o leei varsigulana n-zaŋ ti binnamda maa nam tibgiya. *2. Ŋuna n-nyɛŊun su sagbana mini tiŋgbani yiko. Yaha! O ka bia, O mi ka nyintaa O nam puuni, ka O lahi nam binshɛɣu kam, ka chɛ ka di saɣisi di ni tu kamaata ni shεm. *3. Ka bɛ (chεfurnim’) gbibi duma shεba ka di pa ni Ŋuna (Naawuni), bɛ ku tooi nam shɛli, kadinyɛla bi namdi ba mi, bɛ mi ku tooi niŋ bɛ maŋ’ chuuta bee anfaani shεli. Yaha! Bɛ ka kpibu bee nyɛvuli yiko, lala ka bɛ ku lahi tooi yiɣisi kpiimba. *4. Ka ninvuɣu shεba ban niŋ chεfuritali maa naan yεli: “Ŋɔ (Alkur’aani) maa pa shɛli m-pahila ʒiri ka o (Muhammadu) kpiri, ka ninvuɣu shεba mi sɔŋ o.” Achiika! Bɛ (Maka chεfurinim’) tahi zualinsi mini ʒiri na. *5. Ka bɛ naan yεli: “Di (Alkur’aani) nyɛla Kurumbuninim’ salima, ka o ([[Muhammad|Muhammadu]]) sabi li, ka bɛ karindi li n-tiri o Asiba mini Zaawuni.” *6. (Yaa nyini Annabi)! Yεlima: “Ŋun’ mi ashili din sɔɣi sagbana ni tiŋgbani ni n-siɣisi li, achiika! O (Naawuni) nyɛla Chεmpaŋlana, Zaadali Nambɔzobonaa. *7. Ka bɛ (chεfurnim’ maa yεli): “Ka wula ka Naawuni tumo ŋɔ maa diri bindirgu, ka chani gindi dahi puuni, ka bozuɣuka bɛ bi siɣisi Malaaika so na o sani ka o ti leei varsigulana m-pahi o zuɣu?” *8. Bee kabɛ zaŋ arzichi shɛli n-labi o na zuɣusaa, bee ka o mali pu’ shɛli o ni diri di puuni. Yaha! Ka zualindiriba maa yεli: “Yi bi dola naɣila ninvuɣu so shirku ni gbaai?” *9. (Yaa nyini Annabi)! Yulimi bɛ ni zaŋ a n-tiri ŋmahinli shεŋa, dinzuɣubɛ bɔrgi ya, ka ku lahi tooi labi sochibga zuɣu. *10. Duuma so Ŋun yibɔra, ka O ti a alheeri shɛli din gari lala maa nam tibgiya, dina n-nyɛ puri ka kulibɔna zɔri gindi di gbinni ni, ka lahi chɛ ka a mali nam yiya. *11. Chɛli gba! Bɛ labsila [[Alichiyama|Chiyaama]] yiɣisibu ʒiri, ka Ti (Tinim’ Naawuni) mali Sa’iri buɣum shili n-guli ban labsi Chiyaama ʒiri maa. *12. Di yi tiniŋ ka di (buɣum maa) nya ba katiŋa, bɛ ni wum di ni je suli ka tahira. *13. Yaha! Bɛ yi ti zaŋ ba n-labi luɣushεli polo din mirsi di (buɣum maa) ni, ka bɛ nyɛla bɛ ni ga shɛba ni bandi, nimaa ni ka bɛ yɛn ti kuhiri bɛ daa hallaka. *14. (Ka Malaaikanim’ yεli ba): “Zuŋɔ, miri ya ka yi kuhiri yi hallaka zaɣiyini, ka kuhi ya hallaka zaɣibobgu.” *15. (Yaa nyini Annabi)! Yεlima: “Di ni bɔŋɔ, dina (buɣum maa) n-nyɛ din gari bee kpaliŋkpaa Daalizanda shεli bɛ ni niŋ wuntizɔriba di daalikauli maa? Di nyɛla sanyoo ni labbu shee n-ti ba. *16. Bɛ (wuntizɔriba maa) yɛn ti malila bɛ ni bɔri shɛli di (Alizanda maa) puuni, ka nyɛlaban yɛn ti kpalim di puuni. Di nyɛla alikauli n-ti a Duuma (Naawuni), ka di nyɛla bɛ ni yɛn ti bɔhi shɛli yɛla. *17. Yaha! Dabsi’ shεli O (Naawuni) ni yɛn ti laɣim ba (chεfurnim’ maa), n-ti pahi binyεr’ shεŋabɛ ni daa jεmdi ka di pa ni Naawuni maa (kamani [[Malaaikanima]], ni Annabi Issa), ka yεli: “Di ni-bɔŋɔ, yinima n-daa birgi N daba ŋɔ maa bee bana n-daa bɔrgi ka chɛ sochibga?” *18. Ka bɛ (chɛfurinim’) yεli: “(Yaa ti Duuma Naawuni)! A nam niŋ kasi! Di bi tu kamaata ni ti gbibi shεba kabɛ nyɛ sɔŋdiba ka pa ni nyini. Amaa! A daa chɛ mi ka bɛ mini bɛ banim’ wum (Dunia) nyɛɣisim hali ka bɛ titam Ayɛla teebu, ka leei ninvuɣu shεba ban niŋ hallaka.” *19. (Ka Naawuni yɛli chɛfurinim’ maa) “Achiika! Bɛ (yi buɣa maa) labsi ʒiri niŋ yinolini, ni yini yεri shεli maa, dinzuɣu yi ku tooi ŋmalgi (azaaba ka chɛ yi maŋa), somiku tooisɔŋ ya. Yaha! Ŋun di zualinsi yi puuni, Ti (Tinim’ Naawuni) ni chɛ ka o lam azaaba shεli din bara. *20. (Yaa nyim Annabi)! Ti (Tinim’ Naawuni) bi tim tuun’ so na poi ni nyini naɣila bɛ nyɛla ban diri bindirigu, ka chani dahi puuni. Yaha! Ti zaŋ la yi shεba leei dahimbu n-ti taba (ni Ti nya). Di ni bɔŋɔ, yi ni niŋ suɣulo? Yaha! A Duuma nyɛla Nyara. *21. Ka ninvuɣu shεba ban ka tamaha ni Ti (Tinim’ Naawuni) laɣimbu maa yεli: “Bozuɣu ka bɛ bi siɣisi Malaaikanim’ n-ti ti na, bee ka ti nya ti Duuma?” Achiika! Bɛ tibgi bɛ maŋ’bɛ yɛltɔɣa ni, ka kpahi yɛɣi, ka di nyɛla kpahi yɛɣi din galsi. *22. Dabsi’ shεli bɛ ni yɛn ti nya Malaaikanima, dindali maa suhupiɛlli ti kani ti bibiɛhi, ka bɛ (Malaaikanim’) naan yεra: “Suhupiɛlli nyɛla din chihira n-tin ya.” *23. Ka Ti (Tinim’ Naawuni) daŋsi yuli bɛ (chεfurnim’) ni daa tum tuun’ shɛŋa, kazaŋ li leei taŋkpagbilgu din yaɣili. *24. Alizanda bihi yɛn ti bela ʒishesuŋ’ shee dindali, ka mali wuntaŋgom shee din gahim. *25. Yaha! Dabsi’ shεli zuɣusaa ni yɛn ti tahibɔɣi ni sagbaŋ, ka bɛ chε ka Malaaikanim’ sheei na, ka di nyɛla sheebu ni yɛlimaŋli. *26. Sulinsi (bee nam) ni yɛlimaŋli yɛn ti nyɛla Naawuni ko dini dindalii. Yaha! Di yɛn ti nyɛla dabsikpeeni n-zaŋ ti chεfurnima. *27. Yaha! Dabsi’ shεli zualindira ni yɛn ti dim o nubihi ka yεli: “M­baye, di yi daa kuli niŋ ka n-gbibi sochibga m-pahi tumo ŋɔ maa (Annabi Muhammadu) zuɣu.” *28. “Yaa ni n daashaara! Di yi daa kuli bi niŋ ka m-gbibi zaɣila (shintaŋ) kao nyɛ n yura.” *29. “Achiika! O daa birgi ma ka chɛ Naawuni yɛla teebu saha shεli di ni daa kama na. Yaha! Shintaŋ nyɛla bilkɔŋsilana ni ninsala.” *30. Ka Naawuni tumo yεli: “Yaa n Duuma (Naawuni)! Achiika! N niriba gbibila Alkur’aani ŋɔ maa ka di nyɛ bɛ ni ŋmalgi bε nyaaŋa biri ka chɛ shɛli.” *31. Yaha! Lala ka Ti (Tinim’ Naawuni) zali Annabi kam (ka o mali) dim bibɛhi puuni. Yaha! A Duuma (Naawuni) nam saɣi Dolsira, ni Sɔŋda. *32. Ka ninvuɣu shɛba ban niŋ chɛfuritali maa yεli: “Di yi di niŋ ka bi siɣisi Alkur’aani n-ti o (Muhammadu) na yim zuɣu?” Lala ka Ti (Tinim’ Naawuni) siɣisi li na (ka di aayanim’ sheeri na zaɣigaŋ gaŋ), domin Ti zaŋ li n-kpaŋsi a suhi. Ka Ti lahi pe di karimbu ka di nyɛ karimbu ni yɛlimaŋli. *33. Yaha! (Yaa nyini Annabi)! Bɛ (chɛfurinim’) na ʒin tahi a ŋmahinli shɛli na, naɣila Ti (Tinim’ Naawuni) tahi a la di yεlimaŋli na, ni fasara din gahim. *34. Ninvuɣu shεba bɛ ni yɛn ti laɣim n-ti kpεhi ʒahannama buɣum ni, ka bɛ nina ba tiŋgbani ni, tɔ! Bannim’ maa labbu shee shiri niŋ din be, ka lahi nyɛ din birgi ka chɛ sochibga. *35. Yaha! Achiika! Ti (Tinim’ Naawuni) daa ti Annabi Musa litaafi (Attaura bee Old Testament), ka zaŋ o mabia Haruna m-pahi o zuɣu ni o nyɛŋun sɔŋdi o. *36. KaTi yεli: “Yi niriba ayi maa cham ninvuɣu shεba ban labsi Ti (Tinim’ Naawuni) aayanim’ ʒiri maa sani,” ka Ti wurim ba wurimbu ni yɛlimaŋli. *37. Ni Annabi Nuhu niriba, saha shεli bɛ ni daa labsi Naawuni tuumba ʒirinima, ka Ti chɛ kakom diba, kachɛ ka bɛ leei kpahimbu n-ti ninsalnima. Ka Ti lahi mali azaabakpeeni shili n-guli zualindiriba. *38. Ni Aadu mini Samuudunima (Annabi Hudu mini Annabi Sɔlihu niriba), n-ti pahi Rassinima, ni tiŋgbana pam din be di sunsuuni. *39. Yaha! Bɛ zaɣiyino kam, Ti (Tinim’ Naawuni) ti o la ŋmahinli, ka Ti lahi niŋ bɛ zaɣiyino kam hallaka, ka di nyɛla hallaka ni yɛlimaŋli. *40. Yaha! Achiika! Bɛ (Maka chεfurinim’ maa) go n-gari tiŋgbani shɛli Ti (Tinim’ Naawuni) ni daa mi sakurli daazaaba m-bahi bɛ zuɣu. Di ni bɔŋɔ,bɛ pala ban nyari li? Chɛli gba! Bɛ pala ban tεhiri Chiyaama yiɣisibu. *41. Yaha! (Yaa nyin Annabi)! Bɛ (Maka chεfurinim’ maa) yi nya a, bɛ bi gbibi a ni shεli naɣila ni ansarsi, (ka naan yεra): “Di ni bɔŋɔ, ŋumbɔŋɔ ka Naawuni tim na ka o ti nyɛ tumo?” *42. “Achiika! O di chɛ biɛla nio birgi ti ka chɛ ti duumanima, di yi di pala ti ni niŋ suɣulo zuɣu.” Yaha! Ni baalim, bɛ ni tibaŋ saha shɛli bɛ ni yɛn ti nya azaaba kadama ŋun n-leei bɔrgi ka chɛ sochibga.” *43. (Yaa nyini Anaabi)! Di ni bɔŋɔ, a nya ninvuɣu so ŋun zaŋ o suhuyurlim leegi o duuma? Di ni bɔŋɔ, nyini n-yɛn leei bɛ ni zaŋ bɛ yɛla n-dalim so? *44. Beeatεhirimi ni bɛ (chεfurinim’) pam wumdi mi bee bɛ niŋdila haŋkali? Bɛ pa shɛli naɣila kamani biŋkobri. Chɛli gba! Bana n-nyɛ ban bɔrgi ka chɛ sochibga n-gari biŋkobri maa. *45. Di ni bɔŋɔ, a bi nya a Duuma ni teei shilinshiya m-bahi shεm? Yaha! O yi di bɔra, O naan chɛ ka di ʒe luɣuyini. Din nyaaŋa ka Ti (Tinim’ Naawuni) lahi zaŋ wuntaŋ’ ka di nyɛ daliri shεli n-zaŋ ti li. *46. Di nyaaŋa, ka Ti gbaai li gbaari shεli din nyɛ soochi. *47. Yaha! Ŋuna (Naawuni) n-nyɛŊun zaŋ yuŋ ka di nyɛ sitira n-zaŋ tin ya, ka gom mi nyɛ vuhim, ka o (Naawuni) zaŋ wuntaŋ’ ka di nyɛ yi gom ni yiɣisibu saha. *48. Yaha! Ŋuna (Naawuni) n-tim pɔhim na, ka di nyɛla suhupiεlli lahibali din daŋdi O nambɔzɔbo (sakom) na. Yaha! Ka Ti siɣisi kom din niŋ kasi zuɣusaa na. *49. Domin Ti zaŋ li neei tiŋgbani shɛli din kpi, ka mali li nyuhiri biŋkobri mini ninvuɣu shɛba Ti ni nam puuni pam. *50. Yaha! Achiika! Ti (Tinim’ Naawuni) wolgi li (Alkur’aani) mi bɛ wa’azulana tiŋgbani kam nim’ sani. *51. Yaha! Ti (Tinim&apos; Naawuni) yi di bɔra, Ti naam tim wa&apos;azulana tiŋgbani kam nim&apos; sani. *52. Dinzuɣu (yaa nyini Annabi)! Miri ka a doli chɛfurinima, ka zaŋ li (Alkur&apos;aani) n- tuhi ba tuhibu zaɣititali. *53. Yaha! Ŋuna (Naawuni) n-nyɛŊun gabi kulkara ayi kom, ka ŋɔ maa nyɛ ko’nyεɣisili din paai targa, ka ŋɔ maa gba mi nyɛ yεlimkom din chibgi. Yaha! Ka O (Naawuni) zaŋ gooni niŋ di sunsuuni, ni saɣili din nyɛ saɣilini yɛlimaŋli. *54. Yaha! Ŋuna n-nyɛŊun nam ninsala ka o yi kom puuni na, ka zaŋ o zali daŋ ni deeni. Yaha! Achiika! A Duuma (Naawuni) nyɛla Toora. *55. Ka bɛ (Maka chεfurinim’) jεmdi binyεr’ shεŋa din pa Naawuni, ka mi ku tooi niŋ ba anfaani bee chuuta shεli. Yaha! Chεfura nyɛla ŋun sɔŋdi (shintaŋ) o Duuma zuɣu. *56. (Yaa nyini Annabi)! Ti (Tinim’ Naawuni) bi tim a na naɣila a ti nyɛla ŋun tiri suhupiεlli lahibali (ni Alizanda), ka nyɛ valsira (ni buɣum daazaaba). *57. (Yaa nyini Annabi)! Yεlima: “Mani bi bɔhiri ya sanyoo shεli, naɣila ninvuɣu so ŋun bɔra ni o gbibi sovɛlli n-zaŋ chaŋ o Duuma (Naawuni) sani. *58. Yaha! (Yaa nyini Annabi)! Dalimmi (Duuma so) Ŋun kuli ne ka bi kpiri zuɣu, ka niŋ kasi ni O paɣibu. Yaha! O (Naawuni) nam saɣiya niO mi din sɔɣi O daba taya puuni. *59. Ŋuna (Naawuni) n-nyɛŊun nam sagbana mini tiŋgbani ni din be di sunsuuni dabsa ayɔbu puuni, din nyaaŋa, ka O du m-ba Al’arshi (O nam kuɣu), Ŋuna n-nyɛ Dunia Nambɔnaa, dinzuɣu (Yaa nyini Annabi)! Bɔhimi (Duuma so) Ŋun mi din sɔɣidi yɛla. *60. Yaha! Bɛ yiti yεli ba (chεfurinim’ maa): “Niŋmi ya suzuuda ti Dunia Nambɔnaa (Naawuni), ka bɛ yεli: “Ŋuna n-leei nyɛ Dunia Nambɔnaa? Di ni bɔŋɔ, ti yɛn niŋla suzuuda n-ti a ni puhiri ti shɛli ŋɔ maa? Ka di pahi ba zobu (ka chɛ yɛlimaŋli). *61. Duuma so Ŋun zaŋ saŋmar’ kara niŋ sagbana ni, ka zaŋ furila (wuntaŋa) niŋ di puuni, n-ti pahi goli din neeri pam. *62. Yaha! Ŋuna n-zali yuŋ ni wuntaŋa ka di nyɛ din taɣiri taba, domin ninvuɣu so ŋun bɔri ni o teei Naawuni yɛla, bee ŋun bɔri nio paɣi (Naawuni) zuɣu. *63. Yaha! Dunia Nambɔzobonaa (Naawuni) daba n-nyɛ ninvuɣu shεba ban chana tiŋgbani yaaŋa zuɣu ni maŋ filimbu. Yaha! Di yi ti niŋ ka ban ʒiyεli ba (yεltɔɣa yoya), ka bɛ labsi ba yɛltɔɣa ni suhudoo. *64. Ni ninvuɣu shεba ban gaandi goma ka nyɛla ban niŋdi suzuuda, ka puhiri jiŋli domin bɛ Duuma (Naawuni) zuɣu. *65. Ni ninvuɣu shεba ban yεra: “Yaa ti Duuma Naawuni! Ŋmalgim ʒahannama buɣum daazaaba ka chɛ ti. Achiika! Di daazaaba nyɛla din kuli beni sahakam.” *66. Achiika! Di shiri be pam ni di nyɛ (ninsala) tablibu shee ni bɛhigu shee. *67. Ni ninvuɣu shεba ban yi ti yɛn dihi ni bɛ daarzichi, ka bi niŋdi barina, bɛ mi bi lahi niŋdi bɛ maŋ’ fukumsi, ka nyɛla banbedi sunsuuni. *68. Ni ninvuɣu shεba ban bijεmdi duuma so m-pahi Naawuni zuɣu, bɛ mi bi kuri nyɛvuli shεli Naawuni (ni mɔŋ di kubu) naɣila ni di soli, bɛ mibi niŋdi zina. Dinzuɣu, ŋun ti niŋ lala ŋɔ maa, to o ni laɣim ni tibli dargibu. *69. Bɛ yɛn ti nabgila azaaba n-ti o Zaadali, ka o kpalim di (azaaba maa) puuni ka nyɛla ŋun filiŋ. *70. Naɣila ninvuɣu so ŋun niŋ tuuba, ka ti Naawuni yεlimaŋli, ka lahi tum tuunviεlli, tɔ! Bannim’ maa, Naawuni yɛn ti taɣila bɛ taya din nyε zaɣibihi, ka di leei tuunsuma. Yaha! Naawuni nyɛla Chεmpaŋlana, Dunia Nambɔzobonaa. *71. Yaha! Ninvuɣu so ŋun niŋ tuuba, ka tum tuunvεlli, tɔ! Achiika! O shiri niŋ tuuba zaɣimaŋli n-labi Naawuni sani. *72. Ni ninvuɣu shεba ban bi diri ʒiri shɛhira, bɛ mi yi ti gari luɣushεli bɛ ni yεri yεltɔɣa yoya, ka bɛ gari nimaa ni, ka nyɛla ban mali jilma. *73. Ni ninvuɣu shεba bɛ yititeeibani bɛ Duuma (Naawuni) aayanima, bɛ bi lebri biriti li ka nyɛla tikpiranim’ mini zoomba. *74. Ni ninvuɣu shεba ban yεra: “Yaa ti Duuma (Naawuni)! Tim ti suhudoo ti paɣaba mini ti zuliyanim’ puuni, ka chɛ ka ti nyɛla toondannima n-zaŋ ti wuntizɔriba.” *75. Bannim’ maa, bɛ ni yo ba samli ni yilitamdili (Alizanda puuni), domin suɣulo shεli bɛ ni niŋ maa zuɣu. Yaha! Ka bɛ tuhi ba soli (Alizanda maa puuni), ni puhigu mini suhudoo. *76. Ka bɛ nyɛla ban yɛn ti kpalim di (Alizanda maa) puuni. Di tablibu shee mini biɛhigu shee maa nyɛla din niŋ viεnyɛlaŋga. *77. (Yaa nyini Annabi)! Yεlima: “Di yi di pala yi suhigu zuɣu, tɔ! N Duuma (Naawuni) gba baɣa di ka yi ni. Achiika! Yi labsila (Alkur’aani) ʒiri, tɔ! Ni baalim, di (Azaaba maa) ti yɛn bemi ni yinim’ ka bi ŋmaara. ==Kundivihira== <references/> {{Alikuraan}} [[Pubu:Alikuraan]] scz7rkikwi68f3nehn1zd8ifjxwnyyq Alizumma Dabsili Suurili 0 8903 42674 40195 2022-08-15T23:20:03Z Abubakari Khadijah 116 ADDED LINK wikitext text/x-wiki {{Databox}} {{E-Class}} '''Alizumma Dabsili Suurili''' (Al-Jumu'ah ٱلْجُمُعَة)<ref name=quran>[https://www.islamic-invitation.com/book_details.php?bID=2014 Bachigahinda Din Be Dagbanli Kur'aani Puuni]. The Noble Qur'an: Translation of the Meanings (Dagbani language).</ref> Suurili ŋɔ maa wuhirimi ni baŋsim ka pa ni tuma ka anfaani shεli, m-pahila wahala yoli. Ka di lahi wuhiri wokati shεŋa tuma ni niŋ halalsi n-ti [[Muslinnim]]’ alizumba dabsili maa puuni, ni din bi niŋ halalsi ti ba wokati shεŋa ni. ==Aaya nima== Aaya nima:<ref>[https://quranenc.com/en/browse/dagbani_ghatubo Translation of the Meanings of the Noble Qur'an - Dagbani translation], by Muhammad Baba Gutubu.</ref> *1. Binshɛɣu din be sagbana ni, ni binshɛɣu din be tiŋgbani ni simsirila Naawuni, Ŋuna n-nyɛ Sulinsilana, Kasilana, Nyɛŋda, Yεmgoliŋga lana. *2. Ŋuna n-nyɛŊun tim tuun’ so na (Annabi Muhammadu) ninvuɣu shεba ban bi karim (Larbunim’) sani, ka o ti karindi ba O nam yɛlikpahinda, ka niŋdi ba kasi, ka lahi baŋsiri ba litaafi (Alkur’aani) ni hikima (Sunnah), ka di nyɛla bɛ (Larbunim’) daa bela birginsim din be polo ni pɔi ni (Annabi Muhammadu) kandi na. *3. Ni ninvuɣu shɛba sani yaha (ka Naawuni tim Annabi Muhammadu na), ka bɛ nyɛla ban na bi laɣim ni bana (Muslinnima, ka bɛ yɛn ti kana Dunia bahigu), Yaha! Ŋuna n-nyɛ Nyɛŋda, Yɛmgoliŋgalana. *4. Di nyɛla Naawuni pini, ka O tiri li O ni bɔri so. Yaha! Naawuni nyɛla Ŋun tiri pini shɛli din galsi. *5. Ninvuɣu shεba bɛ ni niŋ talahi ni bɛ zaŋ Attaura tum tuma, ka bɛ bi tooi zaŋ li tum tuma, tɔ!Bɛŋmanila buŋ’ so ŋun ʒiri saba (ka mi bi mi o ni ʒiri shɛli maa daanfaani), dinzuɣu ninvuɣu shεba ban labsi Naawuni aayanim’ ʒiri maa ŋmahinli nyɛla din be. Yaha! Naawuni bi dolsiri ninvuɣu shεba ban nyɛ zualindiriba. *6. (Yaa yinim’ Annabi)! Yεlima: “Yaa yinim’ Yahudunima! Yi yi nyuri bala kamani yi ko n-nyɛ [[Naawuni]] simnima ka chɛ ninvuɣu shεba ban zaasa kpalim maa, tɔ! Yin yum ya kpibu, yi yi nyɛla yεlimaŋlinima.” *7. Yaha! Bɛ pala ban yɛn yu li kuli mali wɔra, domin bɛ nuhi ni daŋsi tuun’ shεŋa zuɣu. Yaha! Naawuni nyɛla Ŋun mi zualindiriba. *8. (Yaa nyini Annabi)! Yεlima: “Achiika! Kpibu shεli yini zɔri ka chεri maa, tɔ! Achiika! Di nyɛla din yɛn laɣim ni yinima, din nyaaŋa kabɛ yɛn ti labsi ya Ŋun midin sɔɣi ni din be polo ni sani, ka O yɛn ti tin ya lahibali ni yi ni daa tuun’ shɛŋa.” *9. Yaa yinim’ ninvuɣu shεba ban ti Naawuni yεlimaŋli! Bɛ yi ti moli jiŋli Alizumma dabsili puuni, tɔ! Yin garimi ya n-chaŋ Naawuni yεla teebu (hutuba wumbu mini zumba jiŋli puhibu) ka chɛn ya daabilim, dina n-nyɛ din gari nzaŋ tin ya, yi yi nyɛla ninvuɣu shεba ban mi. *10. Yaha! Bɛ yi ti puhi jiŋli (zumba) naai, tɔ! Yin yεrgim ya [[tiŋgbani]] yaaŋa zuɣu, ka bon ya Naawuni pini (arzichi) puuni shɛli. Yaha! Teemi ya Naawuni yɛla pam, achiika! Yi nyɛla ninvuɣu shεba banyɛn nyɛ tarli. *11. Yaha! (Yaa nyini Annabi)! Bɛ (Muslinnim’ maa) yi ti nya daabilim shεli bee kpεrigu, ka bɛ kpaɣi taba chaŋ di ni, ka chɛ a (nyini Annabi) zali. Yεlima: “Binshɛɣu din be Naawuni sani n-nyɛ din gari kpεrigu, ka gari daabilim. Yaha! Naawuni n-nyɛŊun gari ban kam tiri arzichi. ==Kundivihira== <references/> {{Alikuraan}} [[Pubu:Alikuraan]] mhn6ra95f9chae3m9yvg2ys9re5loip Binsaa 0 8975 42645 42492 2022-08-15T22:41:58Z 154.160.22.170 added heading wikitext text/x-wiki {{Databox}} {{E-Class}} '''Binsaa''' (''diarrhea'')<ref>Naden, Tony. 2014. [https://www.webonary.org/dagbani/download/ ''Dagbani dictionary'']. Webonary.</ref> Binsaa nyɛla di yi ti niŋ ka [[Ninsala Suurili|ninsal']] bindi nyɛ kom kom. Niri yi ti damdiri baanjira zaɣi komkom buta zuɣu dabisili puuni bee n-gari, di wuhirimi ni binsaa n-gbaagi o maa. Bee di yi ti niŋ ka o kuli damdiri pari taba ka di pa o ni yi pun damdiri shɛm dabisili pulini. Daɣiri mini binnɛma n-tooi tahiri binsaa na, di yi niŋ ka daɣiri mini binnɛma kpe ninsali puli ni bee o binnyɔri ni, di ni ti dilana maa binsaa. Din tooi che ka binsaa yeligiri n-nyɛ di yi niŋ ka daɣiri kpe bindirigu ni, bee ko' nyurim ni. Sabita kalinsi ʒilɛli ni gba too tahiri binsaa na. Binsaa ni tooi yuui ninsali ningbuna ni dabisi gbaliŋ ka ni tooi che ka ninsali ningbuna koŋ di yɛlibɔra ka o kɔɣisi yi fini zaa<ref>{{Cite web|title=Diarrhoea, Diarrhoeal diseases, diarrhea, acute watery diarrhoea|url=https://www.who.int/westernpacific/health-topics/diarrhoea|access-date=2021-11-16|website=www.who.int|language=en}}</ref>. == Din tahiri bin'saa na == == Bin'saa balibu == == Bin'saa Nahingbana == ==Kundivihira== <references/> [[Pubu:WikiProject Medicine]] [[Pubu:Lahabaya zaa]] {{stub}} g6vvi3sgs1jhpnf47t3k8xndiqqeaxd 42655 42645 2022-08-15T22:50:12Z Abubakari Khadijah 116 added content wikitext text/x-wiki {{Databox}} {{E-Class}} '''Binsaa''' (''diarrhea'')<ref>Naden, Tony. 2014. [https://www.webonary.org/dagbani/download/ ''Dagbani dictionary'']. Webonary.</ref> Binsaa nyɛla di yi ti niŋ ka [[Ninsala Suurili|ninsal']] bindi nyɛ kom kom. Niri yi ti damdiri baanjira zaɣi komkom buta zuɣu dabisili puuni bee n-gari, di wuhirimi ni binsaa n-gbaagi o maa. Bee di yi ti niŋ ka o kuli damdiri pari taba ka di pa o ni yi pun damdiri shɛm dabisili pulini. Daɣiri mini binnɛma n-tooi tahiri binsaa na, di yi niŋ ka daɣiri mini binnɛma kpe ninsali puli ni bee o binnyɔri ni, di ni ti dilana maa binsaa. Din tooi che ka binsaa yeligiri n-nyɛ di yi niŋ ka daɣiri kpe bindirigu ni, bee ko' nyurim ni. Sabita kalinsi ʒilɛli ni gba too tahiri binsaa na. Binsaa ni tooi yuui ninsali ningbuna ni dabisi gbaliŋ ka ni tooi che ka ninsali ningbuna koŋ di yɛlibɔra ka o kɔɣisi yi fini zaa<ref>{{Cite web|title=Diarrhoea, Diarrhoeal diseases, diarrhea, acute watery diarrhoea|url=https://www.who.int/westernpacific/health-topics/diarrhoea|access-date=2021-11-16|website=www.who.int|language=en}}</ref>. == Din tahiri bin'saa na == * Nira yi di bindirigu shɛli din be deegi o == Bin'saa balibu == == Bin'saa Nahingbana == * Tiri * Nin'gbin'duɣili * ʒiem * Puuni * pohim yi fa a puli * Bin'kom * Di yi niŋdi a yɔɣu ni kpɛbu ==Kundivihira== <references/> [[Pubu:WikiProject Medicine]] [[Pubu:Lahabaya zaa]] {{stub}} 7ixi57cuqert0u5edu2ei9az2cfdu8d 42658 42655 2022-08-15T22:51:19Z Abubakari Khadijah 116 Added reference wikitext text/x-wiki {{Databox}} {{E-Class}} '''Binsaa''' (''diarrhea'')<ref>Naden, Tony. 2014. [https://www.webonary.org/dagbani/download/ ''Dagbani dictionary'']. Webonary.</ref> Binsaa nyɛla di yi ti niŋ ka [[Ninsala Suurili|ninsal']] bindi nyɛ kom kom. Niri yi ti damdiri baanjira zaɣi komkom buta zuɣu dabisili puuni bee n-gari, di wuhirimi ni binsaa n-gbaagi o maa. Bee di yi ti niŋ ka o kuli damdiri pari taba ka di pa o ni yi pun damdiri shɛm dabisili pulini. Daɣiri mini binnɛma n-tooi tahiri binsaa na, di yi niŋ ka daɣiri mini binnɛma kpe ninsali puli ni bee o binnyɔri ni, di ni ti dilana maa binsaa. Din tooi che ka binsaa yeligiri n-nyɛ di yi niŋ ka daɣiri kpe bindirigu ni, bee ko' nyurim ni. Sabita kalinsi ʒilɛli ni gba too tahiri binsaa na. Binsaa ni tooi yuui ninsali ningbuna ni dabisi gbaliŋ ka ni tooi che ka ninsali ningbuna koŋ di yɛlibɔra ka o kɔɣisi yi fini zaa<ref>{{Cite web|title=Diarrhoea, Diarrhoeal diseases, diarrhea, acute watery diarrhoea|url=https://www.who.int/westernpacific/health-topics/diarrhoea|access-date=2021-11-16|website=www.who.int|language=en}}</ref>. == Din tahiri bin'saa na == * Nira yi di bindirigu shɛli din be deegi o == Bin'saa balibu == == Bin'saa Nahingbana == * Tiri * Nin'gbin'duɣili * ʒiem * Puuni * pohim yi fa a puli * Bin'kom * Di yi niŋdi a yɔɣu ni kpɛbu<ref>{{Cite web|title=Diarrhea: Types, Causes, Complications & Treatment|url=https://my.clevelandclinic.org/health/diseases/4108-diarrhea|access-date=2022-08-15|website=Cleveland Clinic}}</ref> ==Kundivihira== <references/> [[Pubu:WikiProject Medicine]] [[Pubu:Lahabaya zaa]] {{stub}} nfxt5r8byb2pppswyjklb6d0jr5xvbk 42660 42658 2022-08-15T22:53:07Z Abubakari Khadijah 116 Added content wikitext text/x-wiki {{Databox}} {{E-Class}} '''Binsaa''' (''diarrhea'')<ref>Naden, Tony. 2014. [https://www.webonary.org/dagbani/download/ ''Dagbani dictionary'']. Webonary.</ref> Binsaa nyɛla di yi ti niŋ ka [[Ninsala Suurili|ninsal']] bindi nyɛ kom kom. Niri yi ti damdiri baanjira zaɣi komkom buta zuɣu dabisili puuni bee n-gari, di wuhirimi ni binsaa n-gbaagi o maa. Bee di yi ti niŋ ka o kuli damdiri pari taba ka di pa o ni yi pun damdiri shɛm dabisili pulini. Daɣiri mini binnɛma n-tooi tahiri binsaa na, di yi niŋ ka daɣiri mini binnɛma kpe ninsali puli ni bee o binnyɔri ni, di ni ti dilana maa binsaa. Din tooi che ka binsaa yeligiri n-nyɛ di yi niŋ ka daɣiri kpe bindirigu ni, bee ko' nyurim ni. Sabita kalinsi ʒilɛli ni gba too tahiri binsaa na. Binsaa ni tooi yuui ninsali ningbuna ni dabisi gbaliŋ ka ni tooi che ka ninsali ningbuna koŋ di yɛlibɔra ka o kɔɣisi yi fini zaa<ref>{{Cite web|title=Diarrhoea, Diarrhoeal diseases, diarrhea, acute watery diarrhoea|url=https://www.who.int/westernpacific/health-topics/diarrhoea|access-date=2021-11-16|website=www.who.int|language=en}}</ref>. == Din tahiri bin'saa na == * Nira yi di bindirigu shɛli din be deegi o == Bin'saa balibu == == Bin'saa Nahingbana == * Tiri * Nin'gbin'duɣili * ʒiem * Puuni * pohim yi fa a puli * Bin'kom * Nin'sabiga * Di yi niŋdi a yɔɣu ni kpɛbu<ref>{{Cite web|title=Diarrhea: Types, Causes, Complications & Treatment|url=https://my.clevelandclinic.org/health/diseases/4108-diarrhea|access-date=2022-08-15|website=Cleveland Clinic}}</ref> ==Kundivihira== <references/> [[Pubu:WikiProject Medicine]] [[Pubu:Lahabaya zaa]] {{stub}} daffc19n39oh8zg4skog0fexk1uyo1g Ŋun su yɛltɔɣa:Alhassan Mohammed Awal 3 9606 42612 42402 2022-08-15T21:08:55Z MediaWiki message delivery 274 /* Tech News: 2022-33 */ new section wikitext text/x-wiki N yuli n booni Alhassan Mohammed Awal == Campaigns Product Update #1 == Hello Campaigns Newsletter recipients. We are ready to share our first updates: * '''We will be hosting our first Campaigns Product Office hour''' with the Product team on '''September 9, 2021 at 3 PM UTC''' (join us on Zoom: https://wikimedia.zoom.us/j/87427100681) . The Office hour will focus on the introduction of the Product team and its choice of of a first feature focused on Event Registration. For more information see: https://meta.wikimedia.org/wiki/Campaigns/Foundation_Programs_Team#Office_Hours * '''We have published our first document about the first feature''': '''event registration'''.  You can find the document on Meta: https://meta.wikimedia.org/wiki/Campaigns/Foundation_Product_Team/Registration . We provided first responses to initial feedback last week. If you responded before, consider reviewing the talk page and adding to the conversation. * '''We had several presentations at Wikimania:''' ** Ilana Fried presented the Campaign Product team as part of a larger conversation about Wikimedia Foundation Product Strategy. Campaigns product start at 18:12 time:[https://www.youtube.com/watch?v=57GzJ4GEvCQ&t=1103s&ab_channel=WikimediaFoundation https://www.youtube.com/watch?v=57GzJ4GEvCQ&t=1103] ** Alex Stinson facilitated a session on the role of partners in International Campaigns:  https://www.youtube.com/watch?v=OS1k8_6QWPY '''What is next?''' At the office hours, we will share our first version of the designs for the Registration feature, and be asking for feedback. Additionally we will be onboarding our engineering team who will be building the registration feature. Please invite  other organizers to subscribe to this newsletter or to unsubscribe at: https://meta.wikimedia.org/wiki/Campaigns/Foundation_Product_Team/Subscribers   The Campaign Product Team <!-- Message sent by User:Astinson (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Campaigns/Foundation_Product_Team/Subscribers&oldid=21958270 --> == Campaigns Product Update #2 == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> Hello '''Campaigns Product Newsletter''' subscribers! We are excited to share our updates: *'''Request for Feedback''': We have shared our project principles, wireframes for the desktop version, and open questions for you about the team’s event registration project. See the latest status updates [https://meta.wikimedia.org/wiki/Campaigns/Foundation_Product_Team/Registration#Status_Updates '''here'''.] :Wireframes are design tools that imagine the future interface of the software. We haven’t built anything yet. We need your feedback on these designs so that we can make better product decisions. You can give feedback on the talk page regarding the design and features of the wireframes. We would love to hear your comments to help us establish the next necessary steps for the project. :[[m:Talk:Campaigns/Foundation_Product_Team/Registration#Feedback_on_project_principles_&_wireframes_(October_2021)|'''''Please share with us your feedback!''''']] *'''Presentations''': The Campaign Product team participated in [[m:WikiArabia/2021|WikiArabia 2021]] and [[m:WikiConference North America/2021|WikiConference North America 2021]] to give a brief introduction on how the team works. Senior Program Strategist [[User:Astinson (WMF)|Alex Stinson]] gave an overview about campaigns and how we can scale the organizing experience within the Movement. Senior Product Manager [[User:IFried (WMF)|Ilana Fried]] gave an introduction about the Product Team and the project wireframes of the first campaign software solution: the on-wiki registration tool. View the recorded presentation [https://www.youtube.com/watch?v=1AYknkmHGyI&t=751s '''here'''.] *'''Team update''': We have hired our first team engineer, [[User:JCarvalho (WMF)|JCarvalho]] and our campaign organizing fellow, [[User:IBrazal (WMF)|IBrazal]]. Newsletter updates will be done by [[User:IBrazal (WMF)|IBrazal]] and she will be coordinating with you! We hope to have the rest of the engineering team onboard soon! For those of who missed the last Campaign Office Hour, you may [https://www.youtube.com/watch?v=7jT8fRUWjfI watch the recording] to know more about the Campaign Product Team. '''What is next?''' :'''Testers Needed'''! We will be partnering with [https://yux.design/ '''YUX'''], a design research agency, to learn how our team can improve the experience of Wikimedia campaign organizers and participants in Africa. For this reason, we are looking for community members who are willing to be part of the rapid testing sessions. Preferably, we want organizers and editors who have worked in an African context. If you would like to participate in testing, please email {{email|ibrazal-ctr|wikimedia.org}}. :'''Upcoming Conferences'''. [[m:WikiIndaba conference 2021|'''Wiki Indaba 2021''']]. This year, the conference will be held virtually on November 5-7, 2021 with the theme "'''''Rethink + Reset : Visions of the future'''''". Read more about the conference [[m:WikiIndaba conference 2021|here]] or [[m:WikiIndaba conference 2021/Registration Information| register]] to join the event. We will be presenting the registration features on Sunday November 7. :We will also be attending [[m:Wikimedia CEE Online Meeting 2021/Programme/Submissions/Building Organizer Tools for the Future of Campaigns|'''Wikimedia CEE Online Meeting 2021''']], which will be held virtually again this year on November 5-7, 2021. We will be presenting the registration tool on November 6 as part of our communication and sharing process. :'''Translation Support'''. We are also beginning to translate the updates on Registration. If you think your language community would benefit from updates, please translate [[m:Campaigns/Foundation_Product_Team/Registration#Status_Updates|here]]. ''Invite other organizers to [[m:Campaigns/Foundation_Product_Team/Subscribers| subscribe]] to this newsletter for updates!'' The Campaign Product Team </div> [[Ŋun su:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[Ŋun su yɛltɔɣa:MediaWiki message delivery|Yɛltɔɣa]]) 16:26, 28 Silimin gɔli October 2021 (GMT) <!-- Message sent by User:IBrazal (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Campaigns/Foundation_Product_Team/Subscribers&oldid=22200025 --> == Campaigns Product Update #3 == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> Hello '''Campaigns Product Newsletter''' subscribers! We are excited to share our updates: *'''Proposal to create new namespaces''': We have proposed to create two namespaces, which are “'''Event'''” and “'''Event talk'''.” This way, we can easily create an Event Center that pulls data from event pages. This Event Center may include tools to create event pages with registration support, a calendar of events, and event statistics, among other features. More importantly, the Event Center will highlight organizing as an essential part of the Wikimedia movement. Please give us feedback on [https://phabricator.wikimedia.org/T296280 Phabricator] or [[m:Talk:Campaigns/Foundation Product Team/Registration#Feedback_on_March_2022_update|Meta]] about our proposal to create two new namespaces. *'''Engineering updates''': We are excited that we have finished hiring for our engineering team! Three engineers and an engineering manager have joined our team since our last update. In the last few months, they have conducted technical planning and launched the building phase of the project. They are now building the registration tool. You can see the [[m:Campaigns/Foundation Product Team|updated team on meta]]. *'''Design updates''': We conducted usability tests with a small group of testers for early feedback on the desktop wireframes. After collecting this feedback, we have developed a new version for desktop wireframes, which will be ready to share in the next few weeks. These desktop wireframes display the user flow of two experiences: one for organizers who want to add registration to their event pages, and another for participants who want to register for an event. Additionally, the design team is also currently working on the first version of mobile wireframes, which will be shared during the next office hour. ::1. View the latest desktop wireframes in '''Figma''' for [https://www.figma.com/proto/h0iZo5Tj6LHpsFDsInWiG0/Pilot---Event-Registration?node-id=1899%3A44995&scaling=min-zoom&page-id=1472%3A36710&starting-point-node-id=1899%3A44995&show-proto-sidebar=1&hide-ui=1 Campaign Organizer Prototype] and [https://www.figma.com/proto/h0iZo5Tj6LHpsFDsInWiG0/Pilot---Event-Registration?node-id=1998%3A49612&scaling=min-zoom&page-id=1472%3A36710&starting-point-node-id=1998%3A49612&show-proto-sidebar=1&hide-ui=1 Participant Registration Prototype]. ::2. [[m:Talk:Campaigns/Foundation Product Team/Registration#Feedback_on_project_principles_&_wireframes_(October_2021)|Leave us some feedback]] on the desktop wireframes. Note that we haven’t posted the newest version of the desktop wireframes on the project page yet, but we will soon (and you can feel free to add feedback on any version you have seen). *'''Ambassador updates''': Three product ambassadors for the Arabic, French and Swahili communities have now joined our team! They will help us collect feedback from Wikimedia communities about the project and understand the needs of organizers, through gathering first-hand information. These ambassadors are immersed as actual members of these communities, so they will also help us identify the needs of the organizers in our pilot communities. The ambassadors are: [[m:User:Bachounda (WMF)|'''M. Bachounda''']] for Arabic communities, [[m:User:Geugeor-WMF|'''Georges Fodouop''']] for French communities, and [[m:User:AMtavangu (WMF)|'''Antoni Mtavangu''']] for Swahili communities. '''What is next?''' :'''Next Office Hour''': We will be holding an office hour on '''March 31, 2022''' at 15:00 UTC, which will be conducted via [https://wikimedia.zoom.us/j/82046580320 '''Zoom''']. We invite everyone to attend, and we really hope to see you! The focus will be on the Registration Tool. The team will also be providing community updates on the usability test findings and design highlights for the wireframes. We will also share our current Project timeline and answer any questions you may have. [[m:Campaigns/Foundation Programs Team/Office Hours/2022 03|Join us and share your thoughts on these developments!]] :In a few months, we are expecting to have the early testable version of the tool. By then, the team will be doing the first round of general testing and gathering feedback. We are looking forward to adding more features on the tool such as communication support, potentially by the end of this year. If you know other organizers that might be interested in following these developments, please recommend that they [[m:Campaigns/Foundation Product Team/Subscribers|subscribe to the newsletter]]. We want to receive as much feedback as we can. Thank you! '''The Campaign Product Team''' </div> [[Ŋun su:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[Ŋun su yɛltɔɣa:MediaWiki message delivery|Yɛltɔɣa]]) 17:26, 22 Silimin gɔli March 2022 (GMT) <!-- Message sent by User:IBrazal (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Campaigns/Foundation_Product_Team/Subscribers&oldid=23033286 --> == Campaign Product Team Office Hour - March 31, 2022 == Hello '''Campaign Product Newsletter''' subscribers! The Campaign Product Team will be hosting the next office hour to share exciting updates on the Registration Tool and new proposed namespaces for events. We will also be sharing community updates on the usability tests and design highlights of the latest mobile and desktop wireframes. Join us and share your thoughts on these developments! :Date: '''March 31, 2022''' :Time: 15:00 UTC :Zoom Link: https://wikimedia.zoom.us/j/82046580320 You may also watch [https://www.youtube.com/watch?v=7jT8fRUWjfI Campaigns Office Hour: Introducing the Campaigns Product Team] to learn more about the Team and the previous wireframes. Feel free to send a message to '''ibrazal-ctr@wikimedia.org''' if you want to receive an email reminder for this meeting. Thank you. '''The Campaign Product Team''' [[Ŋun su:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[Ŋun su yɛltɔɣa:MediaWiki message delivery|Yɛltɔɣa]]) 17:37, 30 Silimin gɔli March 2022 (GMT) <!-- Message sent by User:IBrazal (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Campaigns/Foundation_Product_Team/Subscribers&oldid=23066888 --> == <span lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">Tech News: 2022-17</span> == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <section begin="technews-2022-W17"/><div class="plainlinks"> Latest '''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|tech news]]''' from the Wikimedia technical community. Please tell other users about these changes. Not all changes will affect you. [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/17|Translations]] are available. '''Recent changes''' * On [https://noc.wikimedia.org/conf/dblists/group1.dblist many wikis] (group 1), the software to play videos and audio files on pages has now changed. The old player has been removed. Some audio players will become wider after this change. [[mw:Special:MyLanguage/Extension:TimedMediaHandler/VideoJS_Player|The new player]] has been a beta feature for over four years. [https://phabricator.wikimedia.org/T100106][https://phabricator.wikimedia.org/T248418] '''Changes later this week''' * [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|alt=|Recurrent item]] The [[mw:MediaWiki 1.39/wmf.9|new version]] of MediaWiki will be on test wikis and MediaWiki.org from {{#time:j xg|2022-04-26|en}}. It will be on non-Wikipedia wikis and some Wikipedias from {{#time:j xg|2022-04-27|en}}. It will be on all wikis from {{#time:j xg|2022-04-28|en}} ([[mw:MediaWiki 1.39/Roadmap|calendar]]). * [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|alt=|Recurrent item]] Some wikis will be in read-only for a few minutes because of a switch of their main database. It will be performed on {{#time:j xg|2022-04-26|en}} at 07:00 UTC ([https://noc.wikimedia.org/conf/highlight.php?file=dblists/s2.dblist targeted wikis]). * Some very old browsers and operating systems are no longer supported. Some things on the wikis might look weird or not work in very old browsers like Internet Explorer 9 or 10, Android 4, or Firefox 38 or older. [https://phabricator.wikimedia.org/T306486] '''''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|Tech news]]''' prepared by [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Writers|Tech News writers]] and posted by [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|bot]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News#contribute|Contribute]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/17|Translate]]&nbsp;• [[m:Tech|Get help]]&nbsp;• [[m:Talk:Tech/News|Give feedback]]&nbsp;• [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|Subscribe or unsubscribe]].'' </div><section end="technews-2022-W17"/> </div> 22:53, 25 Silimin gɔli April 2022 (GMT) <!-- Message sent by User:Quiddity (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Tech_ambassadors&oldid=23187115 --> == <span lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">Tech News: 2022-18</span> == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <section begin="technews-2022-W18"/><div class="plainlinks"> Latest '''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|tech news]]''' from the Wikimedia technical community. Please tell other users about these changes. Not all changes will affect you. [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/18|Translations]] are available. '''Recent changes''' * On [https://noc.wikimedia.org/conf/dblists/group2.dblist all remaining wikis] (group 2), the software to play videos and audio files on pages has now changed. The old player has been removed. Some audio players will become wider after this change. [[mw:Special:MyLanguage/Extension:TimedMediaHandler/VideoJS_Player|The new player]] has been a beta feature for over four years. [https://phabricator.wikimedia.org/T100106][https://phabricator.wikimedia.org/T248418] '''Changes later this week''' * [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|alt=|Recurrent item]] The [[mw:MediaWiki 1.39/wmf.10|new version]] of MediaWiki will be on test wikis and MediaWiki.org from {{#time:j xg|2022-05-03|en}}. It will be on non-Wikipedia wikis and some Wikipedias from {{#time:j xg|2022-05-04|en}}. It will be on all wikis from {{#time:j xg|2022-05-05|en}} ([[mw:MediaWiki 1.39/Roadmap|calendar]]). '''Future changes''' * The developers are working on talk pages in the [[mw:Wikimedia Apps/Team/iOS|Wikipedia app for iOS]]. You can [https://wikimedia.qualtrics.com/jfe/form/SV_9GBcHczQGLbQWTY give feedback]. You can take the survey in English, German, Hebrew or Chinese. * [[m:WMDE_Technical_Wishes/VisualEditor_template_dialog_improvements#Status_and_next_steps|Most wikis]] will receive an [[m:WMDE_Technical_Wishes/VisualEditor_template_dialog_improvements|improved template dialog]] in VisualEditor and New Wikitext mode. [https://phabricator.wikimedia.org/T296759] [https://phabricator.wikimedia.org/T306967] * If you use syntax highlighting while editing wikitext, you can soon activate a [[m:WMDE_Technical_Wishes/Improved_Color_Scheme_of_Syntax_Highlighting#Color-blind_mode|colorblind-friendly color scheme]]. [https://phabricator.wikimedia.org/T306867] * [[File:Octicons-tools.svg|15px|link=|alt=|Advanced item]] Several CSS IDs related to MediaWiki interface messages will be removed. Technical editors should please [[phab:T304363|review the list of IDs and links to their existing uses]]. These include <code dir=ltr>#mw-anon-edit-warning</code>, <code dir=ltr>#mw-undelete-revision</code> and 3 others. '''''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|Tech news]]''' prepared by [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Writers|Tech News writers]] and posted by [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|bot]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News#contribute|Contribute]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/18|Translate]]&nbsp;• [[m:Tech|Get help]]&nbsp;• [[m:Talk:Tech/News|Give feedback]]&nbsp;• [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|Subscribe or unsubscribe]].'' </div><section end="technews-2022-W18"/> </div> 19:31, 2 Silimin gɔli May 2022 (GMT) <!-- Message sent by User:Quiddity (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Tech_ambassadors&oldid=23232924 --> == <span lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">Tech News: 2022-19</span> == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <section begin="technews-2022-W19"/><div class="plainlinks"> Latest '''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|tech news]]''' from the Wikimedia technical community. Please tell other users about these changes. Not all changes will affect you. [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/19|Translations]] are available. '''Recent changes''' * You can now see categories in the [[mw:Special:MyLanguage/Wikimedia Apps/Team/Android|Wikipedia app for Android]]. [https://phabricator.wikimedia.org/T73966] '''Problems''' * Last week, there was a problem with Wikidata's search autocomplete. This has now been fixed. [https://phabricator.wikimedia.org/T307586] * Last week, all wikis had slow access or no access for 20 minutes, for logged-in users and non-cached pages. This was caused by a problem with a database change. [https://phabricator.wikimedia.org/T307647] '''Changes later this week''' * There is no new MediaWiki version this week. [https://phabricator.wikimedia.org/T305217#7894966] * [[m:WMDE Technical Wishes/Geoinformation#Current issues|Incompatibility issues]] with [[mw:Special:MyLanguage/Help:Extension:Kartographer|Kartographer]] and the [[mw:Special:MyLanguage/Help:Extension:FlaggedRevs|FlaggedRevs extension]] will be fixed: Deployment is planned for May 10 on all wikis. Kartographer will then be enabled on the [[phab:T307348|five wikis which have not yet enabled the extension]] on May 24. * The [[mw:Special:MyLanguage/Reading/Web/Desktop Improvements|Vector (2022)]] skin will be set as the default on several more wikis, including Arabic and Catalan Wikipedias. Logged-in users will be able to switch back to the old Vector (2010). See the [[mw:Special:MyLanguage/Reading/Web/Desktop Improvements/Updates/2022-04 for the largest wikis|latest update]] about Vector (2022). '''Future meetings''' * The next [[mw:Special:MyLanguage/Reading/Web/Desktop Improvements/Updates/Talk to Web|open meeting with the Web team]] about Vector (2022) will take place on 17 May. The following meetings are currently planned for: 7 June, 21 June, 5 July, 19 July. '''''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|Tech news]]''' prepared by [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Writers|Tech News writers]] and posted by [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|bot]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News#contribute|Contribute]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/19|Translate]]&nbsp;• [[m:Tech|Get help]]&nbsp;• [[m:Talk:Tech/News|Give feedback]]&nbsp;• [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|Subscribe or unsubscribe]].'' </div><section end="technews-2022-W19"/> </div> 15:20, 9 Silimin gɔli May 2022 (GMT) <!-- Message sent by User:Trizek (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Tech_ambassadors&oldid=23256717 --> == <span lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">Tech News: 2022-20</span> == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <section begin="technews-2022-W20"/><div class="plainlinks"> Latest '''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|tech news]]''' from the Wikimedia technical community. Please tell other users about these changes. Not all changes will affect you. [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/20|Translations]] are available. '''Changes later this week''' * Some wikis can soon use the [[mw:Special:MyLanguage/Help:Growth/Tools/Add a link|add a link]] feature. This will start on Wednesday. The wikis are {{int:project-localized-name-cawiki/en}}{{int:comma-separator/en}}{{int:project-localized-name-hewiki/en}}{{int:comma-separator/en}}{{int:project-localized-name-hiwiki/en}}{{int:comma-separator/en}}{{int:project-localized-name-kowiki/en}}{{int:comma-separator/en}}{{int:project-localized-name-nowiki/en}}{{int:comma-separator/en}}{{int:project-localized-name-ptwiki/en}}{{int:comma-separator/en}}{{int:project-localized-name-simplewiki/en}}{{int:comma-separator/en}}{{int:project-localized-name-svwiki/en}}{{int:comma-separator/en}}{{int:project-localized-name-ukwiki/en}}. This is part of the [[phab:T304110|progressive deployment of this tool to more Wikipedias]]. The communities can [[mw:Special:MyLanguage/Growth/Community configuration|configure how this feature works locally]]. [https://phabricator.wikimedia.org/T304542] * The [[mw:Special:MyLanguage/Wikimedia Hackathon 2022|Wikimedia Hackathon 2022]] will take place online on May 20–22. It will be in English. There are also local [[mw:Special:MyLanguage/Wikimedia Hackathon 2022/Meetups|hackathon meetups]] in Germany, Ghana, Greece, India, Nigeria and the United States. Technically interested Wikimedians can work on software projects and learn new skills. You can also host a session or post a project you want to work on. * [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|alt=|Recurrent item]] The [[mw:MediaWiki 1.39/wmf.12|new version]] of MediaWiki will be on test wikis and MediaWiki.org from {{#time:j xg|2022-05-17|en}}. It will be on non-Wikipedia wikis and some Wikipedias from {{#time:j xg|2022-05-18|en}}. It will be on all wikis from {{#time:j xg|2022-05-19|en}} ([[mw:MediaWiki 1.39/Roadmap|calendar]]). '''Future changes''' * You can soon edit translatable pages in the visual editor. Translatable pages exist on for examples Meta and Commons. [https://diff.wikimedia.org/2022/05/12/mediawiki-1-38-brings-support-for-editing-translatable-pages-with-the-visual-editor/] '''''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|Tech news]]''' prepared by [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Writers|Tech News writers]] and posted by [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|bot]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News#contribute|Contribute]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/20|Translate]]&nbsp;• [[m:Tech|Get help]]&nbsp;• [[m:Talk:Tech/News|Give feedback]]&nbsp;• [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|Subscribe or unsubscribe]].'' </div><section end="technews-2022-W20"/> </div> 18:56, 16 Silimin gɔli May 2022 (GMT) <!-- Message sent by User:Quiddity (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Tech_ambassadors&oldid=23291515 --> == <span lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">Tech News: 2022-21</span> == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <section begin="technews-2022-W21"/><div class="plainlinks"> Latest '''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|tech news]]''' from the Wikimedia technical community. Please tell other users about these changes. Not all changes will affect you. [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/21|Translations]] are available. '''Recent changes''' * Administrators using the mobile web interface can now access Special:Block directly from user pages. [https://phabricator.wikimedia.org/T307341] * The <span class="mw-content-ltr" lang="en" dir="ltr">[https://www.wiktionary.org/ www.wiktionary.org]</span> portal page now uses an automated update system. Other [[m:Project_portals|project portals]] will be updated over the next few months. [https://phabricator.wikimedia.org/T304629] '''Problems''' * The Growth team maintains a mentorship program for newcomers. Previously, newcomers weren't able to opt out from the program. Starting May 19, 2022, newcomers are able to fully opt out from Growth mentorship, in case they do not wish to have any mentor at all. [https://phabricator.wikimedia.org/T287915] * Some editors cannot access the content translation tool if they load it by clicking from the contributions menu. This problem is being worked on. It should still work properly if accessed directly via Special:ContentTranslation. [https://phabricator.wikimedia.org/T308802] '''Changes later this week''' * [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|alt=|Recurrent item]] The [[mw:MediaWiki 1.39/wmf.13|new version]] of MediaWiki will be on test wikis and MediaWiki.org from {{#time:j xg|2022-05-24|en}}. It will be on non-Wikipedia wikis and some Wikipedias from {{#time:j xg|2022-05-25|en}}. It will be on all wikis from {{#time:j xg|2022-05-26|en}} ([[mw:MediaWiki 1.39/Roadmap|calendar]]). '''Future changes''' * [[File:Octicons-tools.svg|15px|link=|alt=|Advanced item]] Gadget and user scripts developers are invited to give feedback on a [[mw:User:Jdlrobson/Extension:Gadget/Policy|proposed technical policy]] aiming to improve support from MediaWiki developers. [https://phabricator.wikimedia.org/T308686] '''''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|Tech news]]''' prepared by [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Writers|Tech News writers]] and posted by [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|bot]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News#contribute|Contribute]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/21|Translate]]&nbsp;• [[m:Tech|Get help]]&nbsp;• [[m:Talk:Tech/News|Give feedback]]&nbsp;• [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|Subscribe or unsubscribe]].'' </div><section end="technews-2022-W21"/> </div> 00:21, 24 Silimin gɔli May 2022 (GMT) <!-- Message sent by User:Quiddity (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Tech_ambassadors&oldid=23317250 --> == <span lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">Tech News: 2022-22</span> == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <section begin="technews-2022-W22"/><div class="plainlinks"> Latest '''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|tech news]]''' from the Wikimedia technical community. Please tell other users about these changes. Not all changes will affect you. [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/22|Translations]] are available. '''Recent changes''' * [[File:Octicons-tools.svg|15px|link=|Advanced item]] In the [[mw:Special:MyLanguage/Extension:AbuseFilter|AbuseFilter]] extension, an <code dir=ltr>ip_in_ranges()</code> function has been introduced to check if an IP is in any of the ranges. Wikis are advised to combine multiple <code dir=ltr>ip_in_range()</code> expressions joined by <code>|</code> into a single expression for better performance. You can use the search function on [[Special:AbuseFilter|Special:AbuseFilter]] to locate its usage. [https://phabricator.wikimedia.org/T305017] * The [[m:Special:MyLanguage/IP Editing: Privacy Enhancement and Abuse Mitigation/IP Info feature|IP Info feature]] which helps abuse fighters access information about IPs, [[m:Special:MyLanguage/IP Editing: Privacy Enhancement and Abuse Mitigation/IP Info feature#May 24, 2022|has been deployed]] to all wikis as a beta feature. This comes after weeks of beta testing on test.wikipedia.org. '''Changes later this week''' * [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|alt=|Recurrent item]] The [[mw:MediaWiki 1.39/wmf.14|new version]] of MediaWiki will be on test wikis and MediaWiki.org from {{#time:j xg|2022-05-31|en}}. It will be on non-Wikipedia wikis and some Wikipedias from {{#time:j xg|2022-06-01|en}}. It will be on all wikis from {{#time:j xg|2022-06-02|en}} ([[mw:MediaWiki 1.39/Roadmap|calendar]]). * [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|alt=|Recurrent item]] Some wikis will be in read-only for a few minutes because of a switch of their main database. It will be performed on {{#time:j xg|2022-05-31|en}} at 07:00 UTC ([https://noc.wikimedia.org/conf/highlight.php?file=dblists/s5.dblist targeted wikis]). * The [[mw:Special:MyLanguage/Help:DiscussionTools#New topic tool|New Topic Tool]] will be deployed for all editors at most wikis soon. You will be able to opt out from within the tool and in [[Special:Preferences#mw-prefsection-editing-discussion|Preferences]]. [https://www.mediawiki.org/wiki/Special:MyLanguage/Talk_pages_project/New_discussion][https://phabricator.wikimedia.org/T287804] * [[File:Octicons-tools.svg|15px|link=|Advanced item]] The [[:mw:Special:ApiHelp/query+usercontribs|list=usercontribs API]] will support fetching contributions from an [[mw:Special:MyLanguage/Help:Range blocks#Non-technical explanation|IP range]] soon. API users can set the <code>uciprange</code> parameter to get contributions from any IP range within [[:mw:Manual:$wgRangeContributionsCIDRLimit|the limit]]. [https://phabricator.wikimedia.org/T177150] * A new parser function will be introduced: <bdi lang="zxx" dir="ltr"><code><nowiki>{{=}}</nowiki></code></bdi>. It will replace existing templates named "=". It will insert an [[w:en:Equals sign|equal sign]]. This can be used to escape the equal sign in the parameter values of templates. [https://phabricator.wikimedia.org/T91154] '''''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|Tech news]]''' prepared by [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Writers|Tech News writers]] and posted by [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|bot]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News#contribute|Contribute]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/22|Translate]]&nbsp;• [[m:Tech|Get help]]&nbsp;• [[m:Talk:Tech/News|Give feedback]]&nbsp;• [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|Subscribe or unsubscribe]].'' </div><section end="technews-2022-W22"/> </div> 20:28, 30 Silimin gɔli May 2022 (GMT) <!-- Message sent by User:Trizek (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Tech_ambassadors&oldid=23340178 --> == <span lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">Tech News: 2022-23</span> == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <section begin="technews-2022-W23"/><div class="plainlinks"> Latest '''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|tech news]]''' from the Wikimedia technical community. Please tell other users about these changes. Not all changes will affect you. [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/23|Translations]] are available. '''Changes later this week''' * [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|alt=|Recurrent item]] The [[mw:MediaWiki 1.39/wmf.15|new version]] of MediaWiki will be on test wikis and MediaWiki.org from {{#time:j xg|2022-06-07|en}}. It will be on non-Wikipedia wikis and some Wikipedias from {{#time:j xg|2022-06-08|en}}. It will be on all wikis from {{#time:j xg|2022-06-09|en}} ([[mw:MediaWiki 1.39/Roadmap|calendar]]). * [[File:Octicons-tools.svg|15px|link=|alt=|Advanced item]] A new <bdi lang="zxx" dir="ltr"><code>str_replace_regexp()</code></bdi> function can be used in [[Special:AbuseFilter|abuse filters]] to replace parts of text using a [[w:en:Regular expression|regular expression]]. [https://phabricator.wikimedia.org/T285468] '''''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|Tech news]]''' prepared by [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Writers|Tech News writers]] and posted by [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|bot]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News#contribute|Contribute]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/23|Translate]]&nbsp;• [[m:Tech|Get help]]&nbsp;• [[m:Talk:Tech/News|Give feedback]]&nbsp;• [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|Subscribe or unsubscribe]].'' </div><section end="technews-2022-W23"/> </div> 02:46, 7 Silimin gɔli June 2022 (GMT) <!-- Message sent by User:Quiddity (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Tech_ambassadors&oldid=23366979 --> == <span lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">Tech News: 2022-24</span> == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <section begin="technews-2022-W24"/><div class="plainlinks"> Latest '''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|tech news]]''' from the Wikimedia technical community. Please tell other users about these changes. Not all changes will affect you. [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/24|Translations]] are available. '''Recent changes''' * All wikis can now use [[mw:Special:MyLanguage/Extension:Kartographer|Kartographer]] maps. Kartographer maps now also work on pages with [[mw:Special:MyLanguage/Help:Pending changes|pending changes]]. [https://meta.wikimedia.org/wiki/WMDE_Technical_Wishes/Geoinformation#Project_descriptions][https://phabricator.wikimedia.org/T307348] '''Changes later this week''' * [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|alt=|Recurrent item]] The [[mw:MediaWiki 1.39/wmf.16|new version]] of MediaWiki will be on test wikis and MediaWiki.org from {{#time:j xg|2022-06-14|en}}. It will be on non-Wikipedia wikis and some Wikipedias from {{#time:j xg|2022-06-15|en}}. It will be on all wikis from {{#time:j xg|2022-06-16|en}} ([[mw:MediaWiki 1.39/Roadmap|calendar]]). * [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|alt=|Recurrent item]] Some wikis will be in read-only for a few minutes because of a switch of their main database. It will be performed on {{#time:j xg|2022-06-14|en}} at 06:00 UTC ([https://noc.wikimedia.org/conf/highlight.php?file=dblists/s6.dblist targeted wikis]). [https://phabricator.wikimedia.org/T300471] * Starting on Wednesday, a new set of Wikipedias will get "[[mw:Special:MyLanguage/Help:Growth/Tools/Add a link|Add a link]]" ({{int:project-localized-name-abwiki/en}}{{int:comma-separator/en}}{{int:project-localized-name-acewiki/en}}{{int:comma-separator/en}}{{int:project-localized-name-adywiki/en}}{{int:comma-separator/en}}{{int:project-localized-name-afwiki/en}}{{int:comma-separator/en}}{{int:project-localized-name-akwiki/en}}{{int:comma-separator/en}}{{int:project-localized-name-alswiki/en}}{{int:comma-separator/en}}{{int:project-localized-name-amwiki/en}}{{int:comma-separator/en}}{{int:project-localized-name-anwiki/en}}{{int:comma-separator/en}}{{int:project-localized-name-angwiki/en}}{{int:comma-separator/en}}{{int:project-localized-name-arcwiki/en}}{{int:comma-separator/en}}{{int:project-localized-name-arzwiki/en}}{{int:comma-separator/en}}{{int:project-localized-name-astwiki/en}}{{int:comma-separator/en}}{{int:project-localized-name-atjwiki/en}}{{int:comma-separator/en}}{{int:project-localized-name-avwiki/en}}{{int:comma-separator/en}}{{int:project-localized-name-aywiki/en}}{{int:comma-separator/en}}{{int:project-localized-name-azwiki/en}}{{int:comma-separator/en}}{{int:project-localized-name-azbwiki/en}}). This is part of the [[phab:T304110|progressive deployment of this tool to more Wikipedias]]. The communities can [[mw:Special:MyLanguage/Growth/Community configuration|configure how this feature works locally]]. [https://phabricator.wikimedia.org/T304548] * The [[mw:Special:MyLanguage/Help:DiscussionTools#New topic tool|New Topic Tool]] will be deployed for all editors at Commons, Wikidata, and some other wikis soon. You will be able to opt out from within the tool and in [[Special:Preferences#mw-prefsection-editing-discussion|Preferences]]. [https://www.mediawiki.org/wiki/Special:MyLanguage/Talk_pages_project/New_discussion][https://phabricator.wikimedia.org/T287804] '''Future meetings''' * The next [[mw:Special:MyLanguage/Reading/Web/Desktop Improvements/Updates/Talk to Web|open meeting with the Web team]] about Vector (2022) will take place today (13 June). The following meetings will take place on: 28 June, 12 July, 26 July. '''Future changes''' * By the end of July, the [[mw:Special:MyLanguage/Reading/Web/Desktop Improvements|Vector 2022]] skin should be ready to become the default across all wikis. Discussions on how to adjust it to the communities' needs will begin in the next weeks. It will always be possible to revert to the previous version on an individual basis. [[mw:Special:MyLanguage/Reading/Web/Desktop Improvements/Updates/2022-04 for the largest wikis|Learn more]]. '''''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|Tech news]]''' prepared by [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Writers|Tech News writers]] and posted by [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|bot]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News#contribute|Contribute]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/24|Translate]]&nbsp;• [[m:Tech|Get help]]&nbsp;• [[m:Talk:Tech/News|Give feedback]]&nbsp;• [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|Subscribe or unsubscribe]].'' </div><section end="technews-2022-W24"/> </div> 16:59, 13 Silimin gɔli June 2022 (GMT) <!-- Message sent by User:Quiddity (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Tech_ambassadors&oldid=23389956 --> == <span lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">Tech News: 2022-25</span> == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <section begin="technews-2022-W25"/><div class="plainlinks"> Latest '''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|tech news]]''' from the Wikimedia technical community. Please tell other users about these changes. Not all changes will affect you. [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/25|Translations]] are available. '''Recent changes''' * The [[mw:Special:MyLanguage/Wikimedia Apps/Team/Android|Wikipedia App for Android]] now has an option for editing the whole page at once, located in the overflow menu (three-dots menu [[File:Ic more vert 36px.svg|15px|link=|alt=]]). [https://phabricator.wikimedia.org/T103622] * [[File:Octicons-tools.svg|15px|link=|alt=|Advanced item]] Some recent database changes may affect queries using the [[m:Research:Quarry|Quarry tool]]. Queries for <bdi lang="zxx" dir="ltr"><code>site_stats</code></bdi> at English Wikipedia, Commons, and Wikidata will need to be updated. [[phab:T306589|Read more]]. * [[File:Octicons-tools.svg|15px|link=|alt=|Advanced item]] A new <bdi lang="zxx" dir="ltr"><code>user_global_editcount</code></bdi> variable can be used in [[Special:AbuseFilter|abuse filters]] to avoid affecting globally active users. [https://phabricator.wikimedia.org/T130439] '''Changes later this week''' * [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|alt=|Recurrent item]] The [[mw:MediaWiki 1.39/wmf.17|new version]] of MediaWiki will be on test wikis and MediaWiki.org from {{#time:j xg|2022-06-21|en}}. It will be on non-Wikipedia wikis and some Wikipedias from {{#time:j xg|2022-06-22|en}}. It will be on all wikis from {{#time:j xg|2022-06-23|en}} ([[mw:MediaWiki 1.39/Roadmap|calendar]]). * Users of non-responsive skins (e.g. MonoBook or Vector) on mobile devices may notice a slight change in the default zoom level. This is intended to optimize zooming and ensure all interface elements are present on the page (for example the table of contents on Vector 2022). In the unlikely event this causes any problems with how you use the site, we'd love to understand better, please ping <span class="mw-content-ltr" lang="en" dir="ltr">[[m:User:Jon (WMF)|Jon (WMF)]]</span> to any on-wiki conversations. [https://phabricator.wikimedia.org/T306910] '''Future changes''' * The Beta Feature for [[mw:Special:MyLanguage/Help:DiscussionTools|DiscussionTools]] will be updated throughout July. Discussions will look different. You can see [[mw:Special:MyLanguage/Talk pages project/Usability/Prototype|some of the proposed changes]]. * [[File:Octicons-tools.svg|15px|link=|alt=|Advanced item]] Parsoid's HTML output will soon stop annotating file links with different <bdi lang="zxx" dir="ltr"><code>typeof</code></bdi> attribute values, and instead use <bdi lang="zxx" dir="ltr"><code>mw:File</code></bdi> for all types. Tool authors should adjust any code that expects: <bdi lang="zxx" dir="ltr"><code>mw:Image</code></bdi>, <bdi lang="zxx" dir="ltr"><code>mw:Audio</code></bdi>, or <bdi lang="zxx" dir="ltr"><code>mw:Video</code></bdi>. [https://phabricator.wikimedia.org/T273505] '''''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|Tech news]]''' prepared by [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Writers|Tech News writers]] and posted by [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|bot]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News#contribute|Contribute]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/25|Translate]]&nbsp;• [[m:Tech|Get help]]&nbsp;• [[m:Talk:Tech/News|Give feedback]]&nbsp;• [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|Subscribe or unsubscribe]].'' </div><section end="technews-2022-W25"/> </div> 20:18, 20 Silimin gɔli June 2022 (GMT) <!-- Message sent by User:Quiddity (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Tech_ambassadors&oldid=23425855 --> == <span lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">Tech News: 2022-26</span> == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <section begin="technews-2022-W26"/><div class="plainlinks"> Latest '''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|tech news]]''' from the Wikimedia technical community. Please tell other users about these changes. Not all changes will affect you. [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/26|Translations]] are available. '''Recent changes''' * [[File:Octicons-tools.svg|15px|link=|alt=|Advanced item]] [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Enterprise|Wikimedia Enterprise]] API service now has self-service accounts with free on-demand requests and monthly snapshots ([https://enterprise.wikimedia.com/docs/ API documentation]). Community access [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Enterprise/FAQ#community-access|via database dumps & Wikimedia Cloud Services]] continues. * [[File:Octicons-tools.svg|15px|link=|alt=|Advanced item]] [[d:Special:MyLanguage/Wikidata:Wiktionary#lua|All Wikimedia wikis can now use Wikidata Lexemes in Lua]] after creating local modules and templates. Discussions are welcome [[d:Wikidata_talk:Lexicographical_data#You_can_now_reuse_Wikidata_Lexemes_on_all_wikis|on the project talk page]]. '''Changes later this week''' * [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|alt=|Recurrent item]] The [[mw:MediaWiki 1.39/wmf.18|new version]] of MediaWiki will be on test wikis and MediaWiki.org from {{#time:j xg|2022-06-28|en}}. It will be on non-Wikipedia wikis and some Wikipedias from {{#time:j xg|2022-06-29|en}}. It will be on all wikis from {{#time:j xg|2022-06-30|en}} ([[mw:MediaWiki 1.39/Roadmap|calendar]]). * [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|alt=|Recurrent item]] Some wikis will be in read-only for a few minutes because of a switch of their main database. It will be performed on {{#time:j xg|2022-06-28|en}} at 06:00 UTC ([https://noc.wikimedia.org/conf/highlight.php?file=dblists/s7.dblist targeted wikis]). [https://phabricator.wikimedia.org/T311033] * Some global and cross-wiki services will be in read-only for a few minutes because of a switch of their main database. It will be performed on {{#time:j xg|2022-06-30|en}} at 06:00 UTC. This will impact ContentTranslation, Echo, StructuredDiscussions, Growth experiments and a few more services. [https://phabricator.wikimedia.org/T300472] * Users will be able to sort columns within sortable tables in the mobile skin. [https://phabricator.wikimedia.org/T233340] '''Future meetings''' * The next [[mw:Special:MyLanguage/Reading/Web/Desktop Improvements/Updates/Talk to Web|open meeting with the Web team]] about Vector (2022) will take place tomorrow (28 June). The following meetings will take place on 12 July and 26 July. '''''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|Tech news]]''' prepared by [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Writers|Tech News writers]] and posted by [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|bot]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News#contribute|Contribute]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/26|Translate]]&nbsp;• [[m:Tech|Get help]]&nbsp;• [[m:Talk:Tech/News|Give feedback]]&nbsp;• [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|Subscribe or unsubscribe]].'' </div><section end="technews-2022-W26"/> </div> 20:03, 27 Silimin gɔli June 2022 (GMT) <!-- Message sent by User:Quiddity (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Tech_ambassadors&oldid=23453785 --> == <span lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">Tech News: 2022-27</span> == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <section begin="technews-2022-W27"/><div class="plainlinks"> Latest '''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|tech news]]''' from the Wikimedia technical community. Please tell other users about these changes. Not all changes will affect you. [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/27|Translations]] are available. '''Changes later this week''' * [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|alt=|Recurrent item]] The [[mw:MediaWiki 1.39/wmf.19|new version]] of MediaWiki will be on test wikis and MediaWiki.org from {{#time:j xg|2022-07-05|en}}. It will be on non-Wikipedia wikis and some Wikipedias from {{#time:j xg|2022-07-06|en}}. It will be on all wikis from {{#time:j xg|2022-07-07|en}} ([[mw:MediaWiki 1.39/Roadmap|calendar]]). * [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|alt=|Recurrent item]] Some wikis will be in read-only for a few minutes because of a switch of their main database. It will be performed on {{#time:j xg|2022-07-05|en}} at 07:00 UTC ([https://noc.wikimedia.org/conf/highlight.php?file=dblists/s6.dblist targeted wikis]) and on {{#time:j xg|2022-07-07|en}} at 7:00 UTC ([https://noc.wikimedia.org/conf/highlight.php?file=dblists/s4.dblist targeted wikis]). * The Beta Feature for [[mw:Special:MyLanguage/Help:DiscussionTools|DiscussionTools]] will be updated throughout July. Discussions will look different. You can see [[mw:Special:MyLanguage/Talk pages project/Usability/Prototype|some of the proposed changes]]. * [[File:Octicons-tools.svg|15px|link=|alt=| Advanced item]] This change only affects pages in the main namespace in Wikisource. The Javascript config variable <bdi lang="zxx" dir="ltr"><code>proofreadpage_source_href</code></bdi> will be removed from <bdi lang="zxx" dir="ltr"><code>[[mw:Special:MyLanguage/Manual:Interface/JavaScript#mw.config|mw.config]]</code></bdi> and be replaced with the variable <bdi lang="zxx" dir="ltr"><code>prpSourceIndexPage</code></bdi>. [https://phabricator.wikimedia.org/T309490] '''''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|Tech news]]''' prepared by [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Writers|Tech News writers]] and posted by [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|bot]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News#contribute|Contribute]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/27|Translate]]&nbsp;• [[m:Tech|Get help]]&nbsp;• [[m:Talk:Tech/News|Give feedback]]&nbsp;• [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|Subscribe or unsubscribe]].'' </div><section end="technews-2022-W27"/> </div> 19:32, 4 Silimin gɔli July 2022 (GMT) <!-- Message sent by User:Quiddity (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Tech_ambassadors&oldid=23466250 --> == Thanks for organizing Feminism and Folklore == Dear Organiser/Jury Thank you so much for your enormous contribution during the [[:Feminism and Folklore 2022|Feminism and Folklore 2022]] writing competition. We appreciate your time and efforts throughout the competition to bridge cultural and gender gap on Wikipedia. We are sending you a special postcard as a token of our appreciation and gratitude. Please fill out [https://docs.google.com/forms/d/e/1FAIpQLSeZ5eNggLMULDNupu4LFuTIcDmEyCIRh0QLhElkhkZvAmg0wQ/viewform this form] by July 20th 2022 to receive a postcard from us. We look forward to seeing you in 2023 next year. Stay safe! Gaurav Gaikwad. International Team Feminism and Folklore [[Ŋun su:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[Ŋun su yɛltɔɣa:MediaWiki message delivery|Yɛltɔɣa]]) 13:50, 10 Silimin gɔli July 2022 (GMT) <!-- Message sent by User:Rockpeterson@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:Tiven2240/wlf1&oldid=23501899 --> == <span lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">Tech News: 2022-28</span> == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <section begin="technews-2022-W28"/><div class="plainlinks"> Latest '''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|tech news]]''' from the Wikimedia technical community. Please tell other users about these changes. Not all changes will affect you. [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/28|Translations]] are available. '''Recent changes''' * In the [[mw:Special:MyLanguage/Reading/Web/Desktop Improvements|Vector 2022 skin]], the page title is now displayed above the tabs such as Discussion, Read, Edit, View history, or More. [[mw:Special:MyLanguage/Reading/Web/Desktop Improvements/Updates#Page title/tabs switch|Learn more]]. [https://phabricator.wikimedia.org/T303549] * [[File:Octicons-tools.svg|15px|link=|alt=|Advanced item]] It is now possible to easily view most of the configuration settings that apply to just one wiki, and to compare settings between two wikis if those settings are different. For example: [https://noc.wikimedia.org/wiki.php?wiki=jawiktionary Japanese Wiktionary settings], or [https://noc.wikimedia.org/wiki.php?wiki=eswiki&compare=eowiki settings that are different between the Spanish and Esperanto Wikipedias]. Local communities may want to [[m:Special:MyLanguage/Requesting_wiki_configuration_changes|discuss and propose changes]] to their local settings. Details about each of the named settings can be found by [[mw:Special:Search|searching MediaWiki.org]]. [https://phabricator.wikimedia.org/T308932] *The Anti-Harassment Tools team [[m:Special:MyLanguage/IP Editing: Privacy Enhancement and Abuse Mitigation/IP Info feature#May|recently deployed]] the IP Info Feature as a [[Special:Preferences#mw-prefsection-betafeatures|Beta Feature at all wikis]]. This feature allows abuse fighters to access information about IP addresses. Please check our update on [[m:Special:MyLanguage/IP Editing: Privacy Enhancement and Abuse Mitigation/IP Info feature#April|how to find and use the tool]]. Please share your feedback using a link you will be given within the tool itself. '''Changes later this week''' * There is no new MediaWiki version this week. * [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|alt=|Recurrent item]] Some wikis will be in read-only for a few minutes because of a switch of their main database. It will be performed on {{#time:j xg|2022-07-12|en}} at 07:00 UTC ([https://noc.wikimedia.org/conf/highlight.php?file=dblists/s3.dblist targeted wikis]). '''Future changes''' * The Beta Feature for [[mw:Special:MyLanguage/Help:DiscussionTools|DiscussionTools]] will be updated throughout July. Discussions will look different. You can see [[mw:Special:MyLanguage/Talk pages project/Usability/Prototype|some of the proposed changes]]. '''''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|Tech news]]''' prepared by [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Writers|Tech News writers]] and posted by [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|bot]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News#contribute|Contribute]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/28|Translate]]&nbsp;• [[m:Tech|Get help]]&nbsp;• [[m:Talk:Tech/News|Give feedback]]&nbsp;• [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|Subscribe or unsubscribe]].'' </div><section end="technews-2022-W28"/> </div> 19:25, 11 Silimin gɔli July 2022 (GMT) <!-- Message sent by User:Quiddity (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Tech_ambassadors&oldid=23502519 --> == <span lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">Movement Strategy and Governance News – Issue 7</span> == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <section begin="msg-newsletter"/> <div style = "line-height: 1.2"> <span style="font-size:200%;">'''Movement Strategy and Governance News'''</span><br> <span style="font-size:120%; color:#404040;">'''Issue 7, July-September 2022'''</span><span style="font-size:120%; float:right;">[[m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Newsletter/7|'''Read the full newsletter''']]</span> ---- Welcome to the 7th issue of Movement Strategy and Governance News! The newsletter distributes relevant news and events about the implementation of Wikimedia's [[:m:Special:MyLanguage/Movement Strategy/Initiatives|Movement Strategy recommendations]], other relevant topics regarding Movement governance, as well as different projects and activities supported by the Movement Strategy and Governance (MSG) team of the Wikimedia Foundation. The MSG Newsletter is delivered quarterly, while the more frequent [[:m:Special:MyLanguage/Movement Strategy/Updates|Movement Strategy Weekly]] will be delivered weekly. Please remember to subscribe [[m:Special:MyLanguage/Global message delivery/Targets/MSG Newsletter Subscription|here]] if you would like to receive future issues of this newsletter. </div><div style="margin-top:3px; padding:10px 10px 10px 20px; background:#fffff; border:2px solid #808080; border-radius:4px; font-size:100%;"> * '''Movement sustainability''': Wikimedia Foundation's annual sustainability report has been published. ([[:m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Newsletter/7#A1|continue reading]]) * '''Improving user experience''': recent improvements on the desktop interface for Wikimedia projects. ([[:m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Newsletter/7#A2|continue reading]]) * '''Safety and inclusion''': updates on the revision process of the Universal Code of Conduct Enforcement Guidelines. ([[:m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Newsletter/7#A3|continue reading]]) * '''Equity in decisionmaking''': reports from Hubs pilots conversations, recent progress from the Movement Charter Drafting Committee, and a new white paper for futures of participation in the Wikimedia movement. ([[:m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Newsletter/7#A4|continue reading]]) * '''Stakeholders coordination''': launch of a helpdesk for Affiliates and volunteer communities working on content partnership. ([[:m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Newsletter/7#A5|continue reading]]) * '''Leadership development''': updates on leadership projects by Wikimedia movement organizers in Brazil and Cape Verde. ([[:m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Newsletter/7#A6|continue reading]]) * '''Internal knowledge management''': launch of a new portal for technical documentation and community resources. ([[:m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Newsletter/7#A7|continue reading]]) * '''Innovate in free knowledge''': high-quality audiovisual resources for scientific experiments and a new toolkit to record oral transcripts. ([[:m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Newsletter/7#A8|continue reading]]) * '''Evaluate, iterate, and adapt''': results from the Equity Landscape project pilot ([[:m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Newsletter/7#A9|continue reading]]) * '''Other news and updates''': a new forum to discuss Movement Strategy implementation, upcoming Wikimedia Foundation Board of Trustees election, a new podcast to discuss Movement Strategy, and change of personnel for the Foundation's Movement Strategy and Governance team. ([[:m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Newsletter/7#A10|continue reading]]) </div><section end="msg-newsletter"/> </div> [[User:RamzyM (WMF)|RamzyM (WMF)]] 01:39, 18 Silimin gɔli July 2022 (GMT) <!-- Message sent by User:RamzyM (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Movement_Strategy_and_Governance/Newsletter/Subscribe&oldid=23527297 --> == Event Registration Tool: Demo and Invitation to Test == Hello Subscribers! [[metawiki:Campaigns/Foundation Product Team|'''The Campaigns Product  Team''']] from the Wikimedia Foundation will be hosting two office hours to  demo the new [[metawiki:Special:MyLanguage/Campaigns/Foundation Product Team/Registration|'''Event Registration Tool''']], and train organizers how to  use it. In these office hours, you will learn how to: * Create an event page in the new event namespace (as an event organizer) * Enable registration on your event page (as an event organizer) * Collect data on who registered for your event (as an event organizer) * Register for an event on the event page (as an event participant) You can attend one office hour or both, depending on your availability on the following dates: * Session 1: '''Thursday, July 21, 2022 at 5:00 PM UTC''' * Session 2: '''Saturday, July 23, 2022 at 12:00 PM UTC''' These events will be multilingual, with live interpretations in '''Arabic''', '''English''', '''French''', '''Italian''', and '''Portuguese''', and '''Swahili'''. Note that Portuguese will be available on the 21st, but not the 23rd. We strongly encourage you to join and share your feedback on the tool. Your feedback will help us improve the tool so that Wikimedians can have a better event experience. To register, please reply to this email or [[metawiki:Campaigns/Foundation Programs Team/Office Hours/2022 07|'''''sign-up to our page''''']], by adding your signature. Thank you! <nowiki>~~~~</nowiki> [[Ŋun su:IBrazal (WMF)|IBrazal (WMF)]] ([[Ŋun su yɛltɔɣa:IBrazal (WMF)|Yɛltɔɣa]]) 06:17, 18 Silimin gɔli July 2022 (GMT) :I am interested to join. Kindly share the meeting link when it's ready. :Thank you :[[Ŋun su:Alhassan Mohammed Awal|Alhassan Mohammed Awal]] ([[Ŋun su yɛltɔɣa:Alhassan Mohammed Awal|Yɛltɔɣa]]) 07:10, 18 Silimin gɔli July 2022 (GMT) == <span lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">Tech News: 2022-29</span> == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <section begin="technews-2022-W29"/><div class="plainlinks"> Latest '''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|tech news]]''' from the Wikimedia technical community. Please tell other users about these changes. Not all changes will affect you. [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/29|Translations]] are available. '''Problems''' * The feature on mobile web for [[mw:Special:MyLanguage/Extension:NearbyPages|Nearby Pages]] was missing last week. It will be fixed this week. [https://phabricator.wikimedia.org/T312864] '''Changes later this week''' * [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|alt=|Recurrent item]] The [[mw:MediaWiki 1.39/wmf.21|new version]] of MediaWiki will be on test wikis and MediaWiki.org from {{#time:j xg|2022-07-19|en}}. It will be on non-Wikipedia wikis and some Wikipedias from {{#time:j xg|2022-07-20|en}}. It will be on all wikis from {{#time:j xg|2022-07-21|en}} ([[mw:MediaWiki 1.39/Roadmap|calendar]]). '''Future changes''' * The [[mw:Technical_decision_making/Forum|Technical Decision Forum]] is seeking [[mw:Technical_decision_making/Community_representation|community representatives]]. You can apply on wiki or by emailing <span class="mw-content-ltr" lang="en" dir="ltr">TDFSupport@wikimedia.org</span> before 12 August. '''''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|Tech news]]''' prepared by [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Writers|Tech News writers]] and posted by [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|bot]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News#contribute|Contribute]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/29|Translate]]&nbsp;• [[m:Tech|Get help]]&nbsp;• [[m:Talk:Tech/News|Give feedback]]&nbsp;• [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|Subscribe or unsubscribe]].'' </div><section end="technews-2022-W29"/> </div> 23:00, 18 Silimin gɔli July 2022 (GMT) <!-- Message sent by User:Quiddity (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Tech_ambassadors&oldid=23517957 --> == Campaign Product Team Office Hour - July 21, 2022 == Hello '''Campaign Product Newsletter''' subscribers! The [[m:Campaigns/Foundation Product Team|'''Campaign Product Team''']] will be having an office hour today, '''July 21, 2022 at 17:00 UTC''' via '''Zoom''' to demo the first release of the [[m:Campaigns/Foundation Product Team/Registration|'''Event Registration Tool''']]. You may join the office hour using this [https://wikimedia.zoom.us/j/83538569035 '''meeting link''']. We look forward to your participation. Thank you. Best, The [[m:Campaigns/Foundation Product Team|'''Campaign Product Team''']] [[Ŋun su:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[Ŋun su yɛltɔɣa:MediaWiki message delivery|Yɛltɔɣa]]) 14:46, 21 Silimin gɔli July 2022 (GMT) <!-- Message sent by User:IBrazal (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Campaigns/Foundation_Product_Team/Subscribers&oldid=23512297 --> == <span lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">Tech News: 2022-30</span> == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <section begin="technews-2022-W30"/><div class="plainlinks"> Latest '''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|tech news]]''' from the Wikimedia technical community. Please tell other users about these changes. Not all changes will affect you. [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/30|Translations]] are available. '''Recent changes''' * The <span class="mw-content-ltr" lang="en" dir="ltr">[https://www.wikibooks.org/ www.wikibooks.org]</span> and <span class="mw-content-ltr" lang="en" dir="ltr">[https://www.wikiquote.org/ www.wikiquote.org]</span> portal pages now use an automated update system. Other [[m:Project_portals|project portals]] will be updated over the next few months. [https://phabricator.wikimedia.org/T273179] '''Problems''' * Last week, some wikis were in read-only mode for a few minutes because of an emergency switch of their main database ([https://noc.wikimedia.org/conf/highlight.php?file=dblists/s7.dblist targeted wikis]). [https://phabricator.wikimedia.org/T313383] '''Changes later this week''' * [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|alt=|Recurrent item]] The [[mw:MediaWiki 1.39/wmf.22|new version]] of MediaWiki will be on test wikis and MediaWiki.org from {{#time:j xg|2022-07-26|en}}. It will be on non-Wikipedia wikis and some Wikipedias from {{#time:j xg|2022-07-27|en}}. It will be on all wikis from {{#time:j xg|2022-07-28|en}} ([[mw:MediaWiki 1.39/Roadmap|calendar]]). * The external link icon will change slightly in the skins Vector legacy and Vector 2022. The new icon uses simpler shapes to be more recognizable on low-fidelity screens. [https://phabricator.wikimedia.org/T261391] * Administrators will now see buttons on user pages for "{{int:changeblockip}}" and "{{int:unblockip}}" instead of just "{{int:blockip}}" if the user is already blocked. [https://phabricator.wikimedia.org/T308570] '''Future meetings''' * The next [[mw:Special:MyLanguage/Reading/Web/Desktop Improvements/Updates/Talk to Web|open meeting with the Web team]] about Vector (2022) will take place tomorrow (26 July). '''''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|Tech news]]''' prepared by [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Writers|Tech News writers]] and posted by [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|bot]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News#contribute|Contribute]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/30|Translate]]&nbsp;• [[m:Tech|Get help]]&nbsp;• [[m:Talk:Tech/News|Give feedback]]&nbsp;• [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|Subscribe or unsubscribe]].'' </div><section end="technews-2022-W30"/> </div> 19:27, 25 Silimin gɔli July 2022 (GMT) <!-- Message sent by User:Quiddity (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Tech_ambassadors&oldid=23545370 --> == <span lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">Tech News: 2022-31</span> == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <section begin="technews-2022-W31"/><div class="plainlinks"> Latest '''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|tech news]]''' from the Wikimedia technical community. Please tell other users about these changes. Not all changes will affect you. [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/31|Translations]] are available. '''Recent changes''' * Improved [[m:Special:MyLanguage/Help:Displaying_a_formula#Phantom|LaTeX capabilities for math rendering]] are now available in the wikis thanks to supporting <bdi lang="zxx" dir="ltr"><code>Phantom</code></bdi> tags. This completes part of [[m:Community_Wishlist_Survey_2022/Editing/Missing_LaTeX_capabilities_for_math_rendering|the #59 wish]] of the 2022 Community Wishlist Survey. '''Changes later this week''' * [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|alt=|Recurrent item]] The [[mw:MediaWiki 1.39/wmf.23|new version]] of MediaWiki will be on test wikis and MediaWiki.org from {{#time:j xg|2022-08-02|en}}. It will be on non-Wikipedia wikis and some Wikipedias from {{#time:j xg|2022-08-03|en}}. It will be on all wikis from {{#time:j xg|2022-08-04|en}} ([[mw:MediaWiki 1.39/Roadmap|calendar]]). * The [[mw:Special:MyLanguage/Help:Extension:WikiEditor/Realtime_Preview|Realtime Preview]] will be available as a Beta Feature on wikis in [https://noc.wikimedia.org/conf/highlight.php?file=dblists%2Fgroup0.dblist Group 0]. This feature was built in order to fulfill [[m:Special:MyLanguage/Community_Wishlist_Survey_2021/Real_Time_Preview_for_Wikitext|one of the Community Wishlist Survey proposals]]. '''Future changes''' * The Beta Feature for [[mw:Special:MyLanguage/Help:DiscussionTools|DiscussionTools]] will be updated throughout August. Discussions will look different. You can see [[mw:Special:MyLanguage/Talk pages project/Usability/Prototype|some of the proposed changes]]. '''Future meetings''' * This week, three meetings about [[mw:Special:MyLanguage/Reading/Web/Desktop Improvements|Vector (2022)]] with live interpretation will take place. On Tuesday, interpretation in Russian will be provided. On Thursday, meetings for Arabic and Spanish speakers will take place. [[mw:Special:MyLanguage/Reading/Web/Desktop Improvements/Updates/Talk to Web|See how to join]]. '''''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|Tech news]]''' prepared by [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Writers|Tech News writers]] and posted by [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|bot]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News#contribute|Contribute]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/31|Translate]]&nbsp;• [[m:Tech|Get help]]&nbsp;• [[m:Talk:Tech/News|Give feedback]]&nbsp;• [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|Subscribe or unsubscribe]].'' </div><section end="technews-2022-W31"/> </div> 21:22, 1 Silimin gɔli August 2022 (GMT) <!-- Message sent by User:Quiddity (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Tech_ambassadors&oldid=23615613 --> == <span lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">Tech News: 2022-32</span> == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <section begin="technews-2022-W32"/><div class="plainlinks"> Latest '''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|tech news]]''' from the Wikimedia technical community. Please tell other users about these changes. Not all changes will affect you. [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/32|Translations]] are available. '''Recent changes''' * [[:m:Special:MyLanguage/Meta:GUS2Wiki/Script|GUS2Wiki]] copies the information from [[{{#special:GadgetUsage}}]] to an on-wiki page so you can review its history. If your project isn't already listed on the [[d:Q113143828|Wikidata entry for Project:GUS2Wiki]] you can either run GUS2Wiki yourself or [[:m:Special:MyLanguage/Meta:GUS2Wiki/Script#Opting|make a request to receive updates]]. [https://phabricator.wikimedia.org/T121049] '''Changes later this week''' * There is no new MediaWiki version this week. * [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|alt=|Recurrent item]] Some wikis will be in read-only for a few minutes because of a switch of their main database. It will be performed on {{#time:j xg|2022-08-09|en}} at 07:00 UTC ([https://noc.wikimedia.org/conf/highlight.php?file=dblists/s5.dblist targeted wikis]) and on {{#time:j xg|2022-08-11|en}} at 7:00 UTC ([https://noc.wikimedia.org/conf/highlight.php?file=dblists/s2.dblist targeted wikis]). '''Future meetings''' * The [[wmania:Special:MyLanguage/Hackathon|Wikimania Hackathon]] will take place online from August 12–14. Don't miss [[wmania:Special:MyLanguage/Hackathon/Schedule|the pre-hacking showcase]] to learn about projects and find collaborators. Anyone can [[phab:/project/board/6030/|propose a project]] or [[wmania:Special:MyLanguage/Hackathon/Schedule|host a session]]. [[wmania:Special:MyLanguage/Hackathon/Newcomers|Newcomers are welcome]]! '''''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|Tech news]]''' prepared by [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Writers|Tech News writers]] and posted by [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|bot]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News#contribute|Contribute]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/32|Translate]]&nbsp;• [[m:Tech|Get help]]&nbsp;• [[m:Talk:Tech/News|Give feedback]]&nbsp;• [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|Subscribe or unsubscribe]].'' </div><section end="technews-2022-W32"/> </div> 19:50, 8 Silimin gɔli August 2022 (GMT) <!-- Message sent by User:Quiddity (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Tech_ambassadors&oldid=23627807 --> == <span lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">Tech News: 2022-33</span> == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <section begin="technews-2022-W33"/><div class="plainlinks"> Latest '''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|tech news]]''' from the Wikimedia technical community. Please tell other users about these changes. Not all changes will affect you. [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/33|Translations]] are available. '''Recent changes''' * The Persian (Farsi) Wikipedia community decided to block IP editing from October 2021 to April 2022. The Wikimedia Foundation's Product Analytics team tracked the impact of this change. [[m:Special:MyLanguage/IP Editing: Privacy Enhancement and Abuse Mitigation/IP Editing Restriction Study/Farsi Wikipedia|An impact report]] is now available. '''Changes later this week''' * [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|alt=|Recurrent item]] The [[mw:MediaWiki 1.39/wmf.25|new version]] of MediaWiki will be on test wikis and MediaWiki.org from {{#time:j xg|2022-08-16|en}}. It will be on non-Wikipedia wikis and some Wikipedias from {{#time:j xg|2022-08-17|en}}. It will be on all wikis from {{#time:j xg|2022-08-18|en}} ([[mw:MediaWiki 1.39/Roadmap|calendar]]). * [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|alt=|Recurrent item]] Some wikis will be in read-only for a few minutes because of a switch of their main database. It will be performed on {{#time:j xg|2022-08-16|en}} at 07:00 UTC ([https://noc.wikimedia.org/conf/highlight.php?file=dblists/s1.dblist targeted wikis]) and on {{#time:j xg|2022-08-18|en}} at 7:00 UTC ([https://noc.wikimedia.org/conf/highlight.php?file=dblists/s8.dblist targeted wikis]). * The [[mw:Special:MyLanguage/Help:Extension:WikiEditor/Realtime_Preview|Realtime Preview]] will be available as a Beta Feature on wikis in [https://noc.wikimedia.org/conf/highlight.php?file=dblists%2Fgroup1.dblist Group 1]. This feature was built in order to fulfill [[m:Special:MyLanguage/Community_Wishlist_Survey_2021/Real_Time_Preview_for_Wikitext|one of the Community Wishlist Survey proposals]]. '''Future changes''' * The Beta Feature for [[mw:Special:MyLanguage/Help:DiscussionTools|DiscussionTools]] will be updated throughout August. Discussions will look different. You can see [[mw:Special:MyLanguage/Talk pages project/Usability/Prototype|some of the proposed changes]]. [https://www.mediawiki.org/wiki/Talk_pages_project/Usability#4_August_2022][https://www.mediawiki.org/wiki/Talk_pages_project/Usability#Phase_1:_Topic_containers][https://phabricator.wikimedia.org/T312672] '''''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|Tech news]]''' prepared by [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Writers|Tech News writers]] and posted by [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|bot]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News#contribute|Contribute]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/33|Translate]]&nbsp;• [[m:Tech|Get help]]&nbsp;• [[m:Talk:Tech/News|Give feedback]]&nbsp;• [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|Subscribe or unsubscribe]].'' </div><section end="technews-2022-W33"/> </div> 21:08, 15 Silimin gɔli August 2022 (GMT) <!-- Message sent by User:Quiddity (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Tech_ambassadors&oldid=23658001 --> kdedte27mfzz4pbqmh5bks0w80uoksp 42614 42612 2022-08-15T21:18:38Z MediaWiki message delivery 274 /* Updates from Movement Strategy */ new section wikitext text/x-wiki N yuli n booni Alhassan Mohammed Awal == Campaigns Product Update #1 == Hello Campaigns Newsletter recipients. We are ready to share our first updates: * '''We will be hosting our first Campaigns Product Office hour''' with the Product team on '''September 9, 2021 at 3 PM UTC''' (join us on Zoom: https://wikimedia.zoom.us/j/87427100681) . The Office hour will focus on the introduction of the Product team and its choice of of a first feature focused on Event Registration. For more information see: https://meta.wikimedia.org/wiki/Campaigns/Foundation_Programs_Team#Office_Hours * '''We have published our first document about the first feature''': '''event registration'''.  You can find the document on Meta: https://meta.wikimedia.org/wiki/Campaigns/Foundation_Product_Team/Registration . We provided first responses to initial feedback last week. If you responded before, consider reviewing the talk page and adding to the conversation. * '''We had several presentations at Wikimania:''' ** Ilana Fried presented the Campaign Product team as part of a larger conversation about Wikimedia Foundation Product Strategy. Campaigns product start at 18:12 time:[https://www.youtube.com/watch?v=57GzJ4GEvCQ&t=1103s&ab_channel=WikimediaFoundation https://www.youtube.com/watch?v=57GzJ4GEvCQ&t=1103] ** Alex Stinson facilitated a session on the role of partners in International Campaigns:  https://www.youtube.com/watch?v=OS1k8_6QWPY '''What is next?''' At the office hours, we will share our first version of the designs for the Registration feature, and be asking for feedback. Additionally we will be onboarding our engineering team who will be building the registration feature. Please invite  other organizers to subscribe to this newsletter or to unsubscribe at: https://meta.wikimedia.org/wiki/Campaigns/Foundation_Product_Team/Subscribers   The Campaign Product Team <!-- Message sent by User:Astinson (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Campaigns/Foundation_Product_Team/Subscribers&oldid=21958270 --> == Campaigns Product Update #2 == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> Hello '''Campaigns Product Newsletter''' subscribers! We are excited to share our updates: *'''Request for Feedback''': We have shared our project principles, wireframes for the desktop version, and open questions for you about the team’s event registration project. See the latest status updates [https://meta.wikimedia.org/wiki/Campaigns/Foundation_Product_Team/Registration#Status_Updates '''here'''.] :Wireframes are design tools that imagine the future interface of the software. We haven’t built anything yet. We need your feedback on these designs so that we can make better product decisions. You can give feedback on the talk page regarding the design and features of the wireframes. We would love to hear your comments to help us establish the next necessary steps for the project. :[[m:Talk:Campaigns/Foundation_Product_Team/Registration#Feedback_on_project_principles_&_wireframes_(October_2021)|'''''Please share with us your feedback!''''']] *'''Presentations''': The Campaign Product team participated in [[m:WikiArabia/2021|WikiArabia 2021]] and [[m:WikiConference North America/2021|WikiConference North America 2021]] to give a brief introduction on how the team works. Senior Program Strategist [[User:Astinson (WMF)|Alex Stinson]] gave an overview about campaigns and how we can scale the organizing experience within the Movement. Senior Product Manager [[User:IFried (WMF)|Ilana Fried]] gave an introduction about the Product Team and the project wireframes of the first campaign software solution: the on-wiki registration tool. View the recorded presentation [https://www.youtube.com/watch?v=1AYknkmHGyI&t=751s '''here'''.] *'''Team update''': We have hired our first team engineer, [[User:JCarvalho (WMF)|JCarvalho]] and our campaign organizing fellow, [[User:IBrazal (WMF)|IBrazal]]. Newsletter updates will be done by [[User:IBrazal (WMF)|IBrazal]] and she will be coordinating with you! We hope to have the rest of the engineering team onboard soon! For those of who missed the last Campaign Office Hour, you may [https://www.youtube.com/watch?v=7jT8fRUWjfI watch the recording] to know more about the Campaign Product Team. '''What is next?''' :'''Testers Needed'''! We will be partnering with [https://yux.design/ '''YUX'''], a design research agency, to learn how our team can improve the experience of Wikimedia campaign organizers and participants in Africa. For this reason, we are looking for community members who are willing to be part of the rapid testing sessions. Preferably, we want organizers and editors who have worked in an African context. If you would like to participate in testing, please email {{email|ibrazal-ctr|wikimedia.org}}. :'''Upcoming Conferences'''. [[m:WikiIndaba conference 2021|'''Wiki Indaba 2021''']]. This year, the conference will be held virtually on November 5-7, 2021 with the theme "'''''Rethink + Reset : Visions of the future'''''". Read more about the conference [[m:WikiIndaba conference 2021|here]] or [[m:WikiIndaba conference 2021/Registration Information| register]] to join the event. We will be presenting the registration features on Sunday November 7. :We will also be attending [[m:Wikimedia CEE Online Meeting 2021/Programme/Submissions/Building Organizer Tools for the Future of Campaigns|'''Wikimedia CEE Online Meeting 2021''']], which will be held virtually again this year on November 5-7, 2021. We will be presenting the registration tool on November 6 as part of our communication and sharing process. :'''Translation Support'''. We are also beginning to translate the updates on Registration. If you think your language community would benefit from updates, please translate [[m:Campaigns/Foundation_Product_Team/Registration#Status_Updates|here]]. ''Invite other organizers to [[m:Campaigns/Foundation_Product_Team/Subscribers| subscribe]] to this newsletter for updates!'' The Campaign Product Team </div> [[Ŋun su:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[Ŋun su yɛltɔɣa:MediaWiki message delivery|Yɛltɔɣa]]) 16:26, 28 Silimin gɔli October 2021 (GMT) <!-- Message sent by User:IBrazal (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Campaigns/Foundation_Product_Team/Subscribers&oldid=22200025 --> == Campaigns Product Update #3 == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> Hello '''Campaigns Product Newsletter''' subscribers! We are excited to share our updates: *'''Proposal to create new namespaces''': We have proposed to create two namespaces, which are “'''Event'''” and “'''Event talk'''.” This way, we can easily create an Event Center that pulls data from event pages. This Event Center may include tools to create event pages with registration support, a calendar of events, and event statistics, among other features. More importantly, the Event Center will highlight organizing as an essential part of the Wikimedia movement. Please give us feedback on [https://phabricator.wikimedia.org/T296280 Phabricator] or [[m:Talk:Campaigns/Foundation Product Team/Registration#Feedback_on_March_2022_update|Meta]] about our proposal to create two new namespaces. *'''Engineering updates''': We are excited that we have finished hiring for our engineering team! Three engineers and an engineering manager have joined our team since our last update. In the last few months, they have conducted technical planning and launched the building phase of the project. They are now building the registration tool. You can see the [[m:Campaigns/Foundation Product Team|updated team on meta]]. *'''Design updates''': We conducted usability tests with a small group of testers for early feedback on the desktop wireframes. After collecting this feedback, we have developed a new version for desktop wireframes, which will be ready to share in the next few weeks. These desktop wireframes display the user flow of two experiences: one for organizers who want to add registration to their event pages, and another for participants who want to register for an event. Additionally, the design team is also currently working on the first version of mobile wireframes, which will be shared during the next office hour. ::1. View the latest desktop wireframes in '''Figma''' for [https://www.figma.com/proto/h0iZo5Tj6LHpsFDsInWiG0/Pilot---Event-Registration?node-id=1899%3A44995&scaling=min-zoom&page-id=1472%3A36710&starting-point-node-id=1899%3A44995&show-proto-sidebar=1&hide-ui=1 Campaign Organizer Prototype] and [https://www.figma.com/proto/h0iZo5Tj6LHpsFDsInWiG0/Pilot---Event-Registration?node-id=1998%3A49612&scaling=min-zoom&page-id=1472%3A36710&starting-point-node-id=1998%3A49612&show-proto-sidebar=1&hide-ui=1 Participant Registration Prototype]. ::2. [[m:Talk:Campaigns/Foundation Product Team/Registration#Feedback_on_project_principles_&_wireframes_(October_2021)|Leave us some feedback]] on the desktop wireframes. Note that we haven’t posted the newest version of the desktop wireframes on the project page yet, but we will soon (and you can feel free to add feedback on any version you have seen). *'''Ambassador updates''': Three product ambassadors for the Arabic, French and Swahili communities have now joined our team! They will help us collect feedback from Wikimedia communities about the project and understand the needs of organizers, through gathering first-hand information. These ambassadors are immersed as actual members of these communities, so they will also help us identify the needs of the organizers in our pilot communities. The ambassadors are: [[m:User:Bachounda (WMF)|'''M. Bachounda''']] for Arabic communities, [[m:User:Geugeor-WMF|'''Georges Fodouop''']] for French communities, and [[m:User:AMtavangu (WMF)|'''Antoni Mtavangu''']] for Swahili communities. '''What is next?''' :'''Next Office Hour''': We will be holding an office hour on '''March 31, 2022''' at 15:00 UTC, which will be conducted via [https://wikimedia.zoom.us/j/82046580320 '''Zoom''']. We invite everyone to attend, and we really hope to see you! The focus will be on the Registration Tool. The team will also be providing community updates on the usability test findings and design highlights for the wireframes. We will also share our current Project timeline and answer any questions you may have. [[m:Campaigns/Foundation Programs Team/Office Hours/2022 03|Join us and share your thoughts on these developments!]] :In a few months, we are expecting to have the early testable version of the tool. By then, the team will be doing the first round of general testing and gathering feedback. We are looking forward to adding more features on the tool such as communication support, potentially by the end of this year. If you know other organizers that might be interested in following these developments, please recommend that they [[m:Campaigns/Foundation Product Team/Subscribers|subscribe to the newsletter]]. We want to receive as much feedback as we can. Thank you! '''The Campaign Product Team''' </div> [[Ŋun su:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[Ŋun su yɛltɔɣa:MediaWiki message delivery|Yɛltɔɣa]]) 17:26, 22 Silimin gɔli March 2022 (GMT) <!-- Message sent by User:IBrazal (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Campaigns/Foundation_Product_Team/Subscribers&oldid=23033286 --> == Campaign Product Team Office Hour - March 31, 2022 == Hello '''Campaign Product Newsletter''' subscribers! The Campaign Product Team will be hosting the next office hour to share exciting updates on the Registration Tool and new proposed namespaces for events. We will also be sharing community updates on the usability tests and design highlights of the latest mobile and desktop wireframes. Join us and share your thoughts on these developments! :Date: '''March 31, 2022''' :Time: 15:00 UTC :Zoom Link: https://wikimedia.zoom.us/j/82046580320 You may also watch [https://www.youtube.com/watch?v=7jT8fRUWjfI Campaigns Office Hour: Introducing the Campaigns Product Team] to learn more about the Team and the previous wireframes. Feel free to send a message to '''ibrazal-ctr@wikimedia.org''' if you want to receive an email reminder for this meeting. Thank you. '''The Campaign Product Team''' [[Ŋun su:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[Ŋun su yɛltɔɣa:MediaWiki message delivery|Yɛltɔɣa]]) 17:37, 30 Silimin gɔli March 2022 (GMT) <!-- Message sent by User:IBrazal (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Campaigns/Foundation_Product_Team/Subscribers&oldid=23066888 --> == <span lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">Tech News: 2022-17</span> == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <section begin="technews-2022-W17"/><div class="plainlinks"> Latest '''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|tech news]]''' from the Wikimedia technical community. Please tell other users about these changes. Not all changes will affect you. [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/17|Translations]] are available. '''Recent changes''' * On [https://noc.wikimedia.org/conf/dblists/group1.dblist many wikis] (group 1), the software to play videos and audio files on pages has now changed. The old player has been removed. Some audio players will become wider after this change. [[mw:Special:MyLanguage/Extension:TimedMediaHandler/VideoJS_Player|The new player]] has been a beta feature for over four years. [https://phabricator.wikimedia.org/T100106][https://phabricator.wikimedia.org/T248418] '''Changes later this week''' * [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|alt=|Recurrent item]] The [[mw:MediaWiki 1.39/wmf.9|new version]] of MediaWiki will be on test wikis and MediaWiki.org from {{#time:j xg|2022-04-26|en}}. It will be on non-Wikipedia wikis and some Wikipedias from {{#time:j xg|2022-04-27|en}}. It will be on all wikis from {{#time:j xg|2022-04-28|en}} ([[mw:MediaWiki 1.39/Roadmap|calendar]]). * [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|alt=|Recurrent item]] Some wikis will be in read-only for a few minutes because of a switch of their main database. It will be performed on {{#time:j xg|2022-04-26|en}} at 07:00 UTC ([https://noc.wikimedia.org/conf/highlight.php?file=dblists/s2.dblist targeted wikis]). * Some very old browsers and operating systems are no longer supported. Some things on the wikis might look weird or not work in very old browsers like Internet Explorer 9 or 10, Android 4, or Firefox 38 or older. [https://phabricator.wikimedia.org/T306486] '''''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|Tech news]]''' prepared by [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Writers|Tech News writers]] and posted by [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|bot]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News#contribute|Contribute]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/17|Translate]]&nbsp;• [[m:Tech|Get help]]&nbsp;• [[m:Talk:Tech/News|Give feedback]]&nbsp;• [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|Subscribe or unsubscribe]].'' </div><section end="technews-2022-W17"/> </div> 22:53, 25 Silimin gɔli April 2022 (GMT) <!-- Message sent by User:Quiddity (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Tech_ambassadors&oldid=23187115 --> == <span lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">Tech News: 2022-18</span> == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <section begin="technews-2022-W18"/><div class="plainlinks"> Latest '''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|tech news]]''' from the Wikimedia technical community. Please tell other users about these changes. Not all changes will affect you. [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/18|Translations]] are available. '''Recent changes''' * On [https://noc.wikimedia.org/conf/dblists/group2.dblist all remaining wikis] (group 2), the software to play videos and audio files on pages has now changed. The old player has been removed. Some audio players will become wider after this change. [[mw:Special:MyLanguage/Extension:TimedMediaHandler/VideoJS_Player|The new player]] has been a beta feature for over four years. [https://phabricator.wikimedia.org/T100106][https://phabricator.wikimedia.org/T248418] '''Changes later this week''' * [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|alt=|Recurrent item]] The [[mw:MediaWiki 1.39/wmf.10|new version]] of MediaWiki will be on test wikis and MediaWiki.org from {{#time:j xg|2022-05-03|en}}. It will be on non-Wikipedia wikis and some Wikipedias from {{#time:j xg|2022-05-04|en}}. It will be on all wikis from {{#time:j xg|2022-05-05|en}} ([[mw:MediaWiki 1.39/Roadmap|calendar]]). '''Future changes''' * The developers are working on talk pages in the [[mw:Wikimedia Apps/Team/iOS|Wikipedia app for iOS]]. You can [https://wikimedia.qualtrics.com/jfe/form/SV_9GBcHczQGLbQWTY give feedback]. You can take the survey in English, German, Hebrew or Chinese. * [[m:WMDE_Technical_Wishes/VisualEditor_template_dialog_improvements#Status_and_next_steps|Most wikis]] will receive an [[m:WMDE_Technical_Wishes/VisualEditor_template_dialog_improvements|improved template dialog]] in VisualEditor and New Wikitext mode. [https://phabricator.wikimedia.org/T296759] [https://phabricator.wikimedia.org/T306967] * If you use syntax highlighting while editing wikitext, you can soon activate a [[m:WMDE_Technical_Wishes/Improved_Color_Scheme_of_Syntax_Highlighting#Color-blind_mode|colorblind-friendly color scheme]]. [https://phabricator.wikimedia.org/T306867] * [[File:Octicons-tools.svg|15px|link=|alt=|Advanced item]] Several CSS IDs related to MediaWiki interface messages will be removed. Technical editors should please [[phab:T304363|review the list of IDs and links to their existing uses]]. These include <code dir=ltr>#mw-anon-edit-warning</code>, <code dir=ltr>#mw-undelete-revision</code> and 3 others. '''''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|Tech news]]''' prepared by [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Writers|Tech News writers]] and posted by [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|bot]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News#contribute|Contribute]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/18|Translate]]&nbsp;• [[m:Tech|Get help]]&nbsp;• [[m:Talk:Tech/News|Give feedback]]&nbsp;• [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|Subscribe or unsubscribe]].'' </div><section end="technews-2022-W18"/> </div> 19:31, 2 Silimin gɔli May 2022 (GMT) <!-- Message sent by User:Quiddity (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Tech_ambassadors&oldid=23232924 --> == <span lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">Tech News: 2022-19</span> == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <section begin="technews-2022-W19"/><div class="plainlinks"> Latest '''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|tech news]]''' from the Wikimedia technical community. Please tell other users about these changes. Not all changes will affect you. [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/19|Translations]] are available. '''Recent changes''' * You can now see categories in the [[mw:Special:MyLanguage/Wikimedia Apps/Team/Android|Wikipedia app for Android]]. [https://phabricator.wikimedia.org/T73966] '''Problems''' * Last week, there was a problem with Wikidata's search autocomplete. This has now been fixed. [https://phabricator.wikimedia.org/T307586] * Last week, all wikis had slow access or no access for 20 minutes, for logged-in users and non-cached pages. This was caused by a problem with a database change. [https://phabricator.wikimedia.org/T307647] '''Changes later this week''' * There is no new MediaWiki version this week. [https://phabricator.wikimedia.org/T305217#7894966] * [[m:WMDE Technical Wishes/Geoinformation#Current issues|Incompatibility issues]] with [[mw:Special:MyLanguage/Help:Extension:Kartographer|Kartographer]] and the [[mw:Special:MyLanguage/Help:Extension:FlaggedRevs|FlaggedRevs extension]] will be fixed: Deployment is planned for May 10 on all wikis. Kartographer will then be enabled on the [[phab:T307348|five wikis which have not yet enabled the extension]] on May 24. * The [[mw:Special:MyLanguage/Reading/Web/Desktop Improvements|Vector (2022)]] skin will be set as the default on several more wikis, including Arabic and Catalan Wikipedias. Logged-in users will be able to switch back to the old Vector (2010). See the [[mw:Special:MyLanguage/Reading/Web/Desktop Improvements/Updates/2022-04 for the largest wikis|latest update]] about Vector (2022). '''Future meetings''' * The next [[mw:Special:MyLanguage/Reading/Web/Desktop Improvements/Updates/Talk to Web|open meeting with the Web team]] about Vector (2022) will take place on 17 May. The following meetings are currently planned for: 7 June, 21 June, 5 July, 19 July. '''''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|Tech news]]''' prepared by [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Writers|Tech News writers]] and posted by [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|bot]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News#contribute|Contribute]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/19|Translate]]&nbsp;• [[m:Tech|Get help]]&nbsp;• [[m:Talk:Tech/News|Give feedback]]&nbsp;• [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|Subscribe or unsubscribe]].'' </div><section end="technews-2022-W19"/> </div> 15:20, 9 Silimin gɔli May 2022 (GMT) <!-- Message sent by User:Trizek (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Tech_ambassadors&oldid=23256717 --> == <span lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">Tech News: 2022-20</span> == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <section begin="technews-2022-W20"/><div class="plainlinks"> Latest '''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|tech news]]''' from the Wikimedia technical community. Please tell other users about these changes. Not all changes will affect you. [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/20|Translations]] are available. '''Changes later this week''' * Some wikis can soon use the [[mw:Special:MyLanguage/Help:Growth/Tools/Add a link|add a link]] feature. This will start on Wednesday. The wikis are {{int:project-localized-name-cawiki/en}}{{int:comma-separator/en}}{{int:project-localized-name-hewiki/en}}{{int:comma-separator/en}}{{int:project-localized-name-hiwiki/en}}{{int:comma-separator/en}}{{int:project-localized-name-kowiki/en}}{{int:comma-separator/en}}{{int:project-localized-name-nowiki/en}}{{int:comma-separator/en}}{{int:project-localized-name-ptwiki/en}}{{int:comma-separator/en}}{{int:project-localized-name-simplewiki/en}}{{int:comma-separator/en}}{{int:project-localized-name-svwiki/en}}{{int:comma-separator/en}}{{int:project-localized-name-ukwiki/en}}. This is part of the [[phab:T304110|progressive deployment of this tool to more Wikipedias]]. The communities can [[mw:Special:MyLanguage/Growth/Community configuration|configure how this feature works locally]]. [https://phabricator.wikimedia.org/T304542] * The [[mw:Special:MyLanguage/Wikimedia Hackathon 2022|Wikimedia Hackathon 2022]] will take place online on May 20–22. It will be in English. There are also local [[mw:Special:MyLanguage/Wikimedia Hackathon 2022/Meetups|hackathon meetups]] in Germany, Ghana, Greece, India, Nigeria and the United States. Technically interested Wikimedians can work on software projects and learn new skills. You can also host a session or post a project you want to work on. * [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|alt=|Recurrent item]] The [[mw:MediaWiki 1.39/wmf.12|new version]] of MediaWiki will be on test wikis and MediaWiki.org from {{#time:j xg|2022-05-17|en}}. It will be on non-Wikipedia wikis and some Wikipedias from {{#time:j xg|2022-05-18|en}}. It will be on all wikis from {{#time:j xg|2022-05-19|en}} ([[mw:MediaWiki 1.39/Roadmap|calendar]]). '''Future changes''' * You can soon edit translatable pages in the visual editor. Translatable pages exist on for examples Meta and Commons. [https://diff.wikimedia.org/2022/05/12/mediawiki-1-38-brings-support-for-editing-translatable-pages-with-the-visual-editor/] '''''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|Tech news]]''' prepared by [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Writers|Tech News writers]] and posted by [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|bot]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News#contribute|Contribute]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/20|Translate]]&nbsp;• [[m:Tech|Get help]]&nbsp;• [[m:Talk:Tech/News|Give feedback]]&nbsp;• [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|Subscribe or unsubscribe]].'' </div><section end="technews-2022-W20"/> </div> 18:56, 16 Silimin gɔli May 2022 (GMT) <!-- Message sent by User:Quiddity (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Tech_ambassadors&oldid=23291515 --> == <span lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">Tech News: 2022-21</span> == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <section begin="technews-2022-W21"/><div class="plainlinks"> Latest '''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|tech news]]''' from the Wikimedia technical community. Please tell other users about these changes. Not all changes will affect you. [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/21|Translations]] are available. '''Recent changes''' * Administrators using the mobile web interface can now access Special:Block directly from user pages. [https://phabricator.wikimedia.org/T307341] * The <span class="mw-content-ltr" lang="en" dir="ltr">[https://www.wiktionary.org/ www.wiktionary.org]</span> portal page now uses an automated update system. Other [[m:Project_portals|project portals]] will be updated over the next few months. [https://phabricator.wikimedia.org/T304629] '''Problems''' * The Growth team maintains a mentorship program for newcomers. Previously, newcomers weren't able to opt out from the program. Starting May 19, 2022, newcomers are able to fully opt out from Growth mentorship, in case they do not wish to have any mentor at all. [https://phabricator.wikimedia.org/T287915] * Some editors cannot access the content translation tool if they load it by clicking from the contributions menu. This problem is being worked on. It should still work properly if accessed directly via Special:ContentTranslation. [https://phabricator.wikimedia.org/T308802] '''Changes later this week''' * [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|alt=|Recurrent item]] The [[mw:MediaWiki 1.39/wmf.13|new version]] of MediaWiki will be on test wikis and MediaWiki.org from {{#time:j xg|2022-05-24|en}}. It will be on non-Wikipedia wikis and some Wikipedias from {{#time:j xg|2022-05-25|en}}. It will be on all wikis from {{#time:j xg|2022-05-26|en}} ([[mw:MediaWiki 1.39/Roadmap|calendar]]). '''Future changes''' * [[File:Octicons-tools.svg|15px|link=|alt=|Advanced item]] Gadget and user scripts developers are invited to give feedback on a [[mw:User:Jdlrobson/Extension:Gadget/Policy|proposed technical policy]] aiming to improve support from MediaWiki developers. [https://phabricator.wikimedia.org/T308686] '''''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|Tech news]]''' prepared by [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Writers|Tech News writers]] and posted by [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|bot]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News#contribute|Contribute]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/21|Translate]]&nbsp;• [[m:Tech|Get help]]&nbsp;• [[m:Talk:Tech/News|Give feedback]]&nbsp;• [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|Subscribe or unsubscribe]].'' </div><section end="technews-2022-W21"/> </div> 00:21, 24 Silimin gɔli May 2022 (GMT) <!-- Message sent by User:Quiddity (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Tech_ambassadors&oldid=23317250 --> == <span lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">Tech News: 2022-22</span> == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <section begin="technews-2022-W22"/><div class="plainlinks"> Latest '''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|tech news]]''' from the Wikimedia technical community. Please tell other users about these changes. Not all changes will affect you. [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/22|Translations]] are available. '''Recent changes''' * [[File:Octicons-tools.svg|15px|link=|Advanced item]] In the [[mw:Special:MyLanguage/Extension:AbuseFilter|AbuseFilter]] extension, an <code dir=ltr>ip_in_ranges()</code> function has been introduced to check if an IP is in any of the ranges. Wikis are advised to combine multiple <code dir=ltr>ip_in_range()</code> expressions joined by <code>|</code> into a single expression for better performance. You can use the search function on [[Special:AbuseFilter|Special:AbuseFilter]] to locate its usage. [https://phabricator.wikimedia.org/T305017] * The [[m:Special:MyLanguage/IP Editing: Privacy Enhancement and Abuse Mitigation/IP Info feature|IP Info feature]] which helps abuse fighters access information about IPs, [[m:Special:MyLanguage/IP Editing: Privacy Enhancement and Abuse Mitigation/IP Info feature#May 24, 2022|has been deployed]] to all wikis as a beta feature. This comes after weeks of beta testing on test.wikipedia.org. '''Changes later this week''' * [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|alt=|Recurrent item]] The [[mw:MediaWiki 1.39/wmf.14|new version]] of MediaWiki will be on test wikis and MediaWiki.org from {{#time:j xg|2022-05-31|en}}. It will be on non-Wikipedia wikis and some Wikipedias from {{#time:j xg|2022-06-01|en}}. It will be on all wikis from {{#time:j xg|2022-06-02|en}} ([[mw:MediaWiki 1.39/Roadmap|calendar]]). * [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|alt=|Recurrent item]] Some wikis will be in read-only for a few minutes because of a switch of their main database. It will be performed on {{#time:j xg|2022-05-31|en}} at 07:00 UTC ([https://noc.wikimedia.org/conf/highlight.php?file=dblists/s5.dblist targeted wikis]). * The [[mw:Special:MyLanguage/Help:DiscussionTools#New topic tool|New Topic Tool]] will be deployed for all editors at most wikis soon. You will be able to opt out from within the tool and in [[Special:Preferences#mw-prefsection-editing-discussion|Preferences]]. [https://www.mediawiki.org/wiki/Special:MyLanguage/Talk_pages_project/New_discussion][https://phabricator.wikimedia.org/T287804] * [[File:Octicons-tools.svg|15px|link=|Advanced item]] The [[:mw:Special:ApiHelp/query+usercontribs|list=usercontribs API]] will support fetching contributions from an [[mw:Special:MyLanguage/Help:Range blocks#Non-technical explanation|IP range]] soon. API users can set the <code>uciprange</code> parameter to get contributions from any IP range within [[:mw:Manual:$wgRangeContributionsCIDRLimit|the limit]]. [https://phabricator.wikimedia.org/T177150] * A new parser function will be introduced: <bdi lang="zxx" dir="ltr"><code><nowiki>{{=}}</nowiki></code></bdi>. It will replace existing templates named "=". It will insert an [[w:en:Equals sign|equal sign]]. This can be used to escape the equal sign in the parameter values of templates. [https://phabricator.wikimedia.org/T91154] '''''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|Tech news]]''' prepared by [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Writers|Tech News writers]] and posted by [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|bot]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News#contribute|Contribute]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/22|Translate]]&nbsp;• [[m:Tech|Get help]]&nbsp;• [[m:Talk:Tech/News|Give feedback]]&nbsp;• [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|Subscribe or unsubscribe]].'' </div><section end="technews-2022-W22"/> </div> 20:28, 30 Silimin gɔli May 2022 (GMT) <!-- Message sent by User:Trizek (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Tech_ambassadors&oldid=23340178 --> == <span lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">Tech News: 2022-23</span> == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <section begin="technews-2022-W23"/><div class="plainlinks"> Latest '''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|tech news]]''' from the Wikimedia technical community. Please tell other users about these changes. Not all changes will affect you. [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/23|Translations]] are available. '''Changes later this week''' * [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|alt=|Recurrent item]] The [[mw:MediaWiki 1.39/wmf.15|new version]] of MediaWiki will be on test wikis and MediaWiki.org from {{#time:j xg|2022-06-07|en}}. It will be on non-Wikipedia wikis and some Wikipedias from {{#time:j xg|2022-06-08|en}}. It will be on all wikis from {{#time:j xg|2022-06-09|en}} ([[mw:MediaWiki 1.39/Roadmap|calendar]]). * [[File:Octicons-tools.svg|15px|link=|alt=|Advanced item]] A new <bdi lang="zxx" dir="ltr"><code>str_replace_regexp()</code></bdi> function can be used in [[Special:AbuseFilter|abuse filters]] to replace parts of text using a [[w:en:Regular expression|regular expression]]. [https://phabricator.wikimedia.org/T285468] '''''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|Tech news]]''' prepared by [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Writers|Tech News writers]] and posted by [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|bot]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News#contribute|Contribute]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/23|Translate]]&nbsp;• [[m:Tech|Get help]]&nbsp;• [[m:Talk:Tech/News|Give feedback]]&nbsp;• [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|Subscribe or unsubscribe]].'' </div><section end="technews-2022-W23"/> </div> 02:46, 7 Silimin gɔli June 2022 (GMT) <!-- Message sent by User:Quiddity (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Tech_ambassadors&oldid=23366979 --> == <span lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">Tech News: 2022-24</span> == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <section begin="technews-2022-W24"/><div class="plainlinks"> Latest '''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|tech news]]''' from the Wikimedia technical community. Please tell other users about these changes. Not all changes will affect you. [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/24|Translations]] are available. '''Recent changes''' * All wikis can now use [[mw:Special:MyLanguage/Extension:Kartographer|Kartographer]] maps. Kartographer maps now also work on pages with [[mw:Special:MyLanguage/Help:Pending changes|pending changes]]. [https://meta.wikimedia.org/wiki/WMDE_Technical_Wishes/Geoinformation#Project_descriptions][https://phabricator.wikimedia.org/T307348] '''Changes later this week''' * [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|alt=|Recurrent item]] The [[mw:MediaWiki 1.39/wmf.16|new version]] of MediaWiki will be on test wikis and MediaWiki.org from {{#time:j xg|2022-06-14|en}}. It will be on non-Wikipedia wikis and some Wikipedias from {{#time:j xg|2022-06-15|en}}. It will be on all wikis from {{#time:j xg|2022-06-16|en}} ([[mw:MediaWiki 1.39/Roadmap|calendar]]). * [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|alt=|Recurrent item]] Some wikis will be in read-only for a few minutes because of a switch of their main database. It will be performed on {{#time:j xg|2022-06-14|en}} at 06:00 UTC ([https://noc.wikimedia.org/conf/highlight.php?file=dblists/s6.dblist targeted wikis]). [https://phabricator.wikimedia.org/T300471] * Starting on Wednesday, a new set of Wikipedias will get "[[mw:Special:MyLanguage/Help:Growth/Tools/Add a link|Add a link]]" ({{int:project-localized-name-abwiki/en}}{{int:comma-separator/en}}{{int:project-localized-name-acewiki/en}}{{int:comma-separator/en}}{{int:project-localized-name-adywiki/en}}{{int:comma-separator/en}}{{int:project-localized-name-afwiki/en}}{{int:comma-separator/en}}{{int:project-localized-name-akwiki/en}}{{int:comma-separator/en}}{{int:project-localized-name-alswiki/en}}{{int:comma-separator/en}}{{int:project-localized-name-amwiki/en}}{{int:comma-separator/en}}{{int:project-localized-name-anwiki/en}}{{int:comma-separator/en}}{{int:project-localized-name-angwiki/en}}{{int:comma-separator/en}}{{int:project-localized-name-arcwiki/en}}{{int:comma-separator/en}}{{int:project-localized-name-arzwiki/en}}{{int:comma-separator/en}}{{int:project-localized-name-astwiki/en}}{{int:comma-separator/en}}{{int:project-localized-name-atjwiki/en}}{{int:comma-separator/en}}{{int:project-localized-name-avwiki/en}}{{int:comma-separator/en}}{{int:project-localized-name-aywiki/en}}{{int:comma-separator/en}}{{int:project-localized-name-azwiki/en}}{{int:comma-separator/en}}{{int:project-localized-name-azbwiki/en}}). This is part of the [[phab:T304110|progressive deployment of this tool to more Wikipedias]]. The communities can [[mw:Special:MyLanguage/Growth/Community configuration|configure how this feature works locally]]. [https://phabricator.wikimedia.org/T304548] * The [[mw:Special:MyLanguage/Help:DiscussionTools#New topic tool|New Topic Tool]] will be deployed for all editors at Commons, Wikidata, and some other wikis soon. You will be able to opt out from within the tool and in [[Special:Preferences#mw-prefsection-editing-discussion|Preferences]]. [https://www.mediawiki.org/wiki/Special:MyLanguage/Talk_pages_project/New_discussion][https://phabricator.wikimedia.org/T287804] '''Future meetings''' * The next [[mw:Special:MyLanguage/Reading/Web/Desktop Improvements/Updates/Talk to Web|open meeting with the Web team]] about Vector (2022) will take place today (13 June). The following meetings will take place on: 28 June, 12 July, 26 July. '''Future changes''' * By the end of July, the [[mw:Special:MyLanguage/Reading/Web/Desktop Improvements|Vector 2022]] skin should be ready to become the default across all wikis. Discussions on how to adjust it to the communities' needs will begin in the next weeks. It will always be possible to revert to the previous version on an individual basis. [[mw:Special:MyLanguage/Reading/Web/Desktop Improvements/Updates/2022-04 for the largest wikis|Learn more]]. '''''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|Tech news]]''' prepared by [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Writers|Tech News writers]] and posted by [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|bot]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News#contribute|Contribute]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/24|Translate]]&nbsp;• [[m:Tech|Get help]]&nbsp;• [[m:Talk:Tech/News|Give feedback]]&nbsp;• [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|Subscribe or unsubscribe]].'' </div><section end="technews-2022-W24"/> </div> 16:59, 13 Silimin gɔli June 2022 (GMT) <!-- Message sent by User:Quiddity (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Tech_ambassadors&oldid=23389956 --> == <span lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">Tech News: 2022-25</span> == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <section begin="technews-2022-W25"/><div class="plainlinks"> Latest '''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|tech news]]''' from the Wikimedia technical community. Please tell other users about these changes. Not all changes will affect you. [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/25|Translations]] are available. '''Recent changes''' * The [[mw:Special:MyLanguage/Wikimedia Apps/Team/Android|Wikipedia App for Android]] now has an option for editing the whole page at once, located in the overflow menu (three-dots menu [[File:Ic more vert 36px.svg|15px|link=|alt=]]). [https://phabricator.wikimedia.org/T103622] * [[File:Octicons-tools.svg|15px|link=|alt=|Advanced item]] Some recent database changes may affect queries using the [[m:Research:Quarry|Quarry tool]]. Queries for <bdi lang="zxx" dir="ltr"><code>site_stats</code></bdi> at English Wikipedia, Commons, and Wikidata will need to be updated. [[phab:T306589|Read more]]. * [[File:Octicons-tools.svg|15px|link=|alt=|Advanced item]] A new <bdi lang="zxx" dir="ltr"><code>user_global_editcount</code></bdi> variable can be used in [[Special:AbuseFilter|abuse filters]] to avoid affecting globally active users. [https://phabricator.wikimedia.org/T130439] '''Changes later this week''' * [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|alt=|Recurrent item]] The [[mw:MediaWiki 1.39/wmf.17|new version]] of MediaWiki will be on test wikis and MediaWiki.org from {{#time:j xg|2022-06-21|en}}. It will be on non-Wikipedia wikis and some Wikipedias from {{#time:j xg|2022-06-22|en}}. It will be on all wikis from {{#time:j xg|2022-06-23|en}} ([[mw:MediaWiki 1.39/Roadmap|calendar]]). * Users of non-responsive skins (e.g. MonoBook or Vector) on mobile devices may notice a slight change in the default zoom level. This is intended to optimize zooming and ensure all interface elements are present on the page (for example the table of contents on Vector 2022). In the unlikely event this causes any problems with how you use the site, we'd love to understand better, please ping <span class="mw-content-ltr" lang="en" dir="ltr">[[m:User:Jon (WMF)|Jon (WMF)]]</span> to any on-wiki conversations. [https://phabricator.wikimedia.org/T306910] '''Future changes''' * The Beta Feature for [[mw:Special:MyLanguage/Help:DiscussionTools|DiscussionTools]] will be updated throughout July. Discussions will look different. You can see [[mw:Special:MyLanguage/Talk pages project/Usability/Prototype|some of the proposed changes]]. * [[File:Octicons-tools.svg|15px|link=|alt=|Advanced item]] Parsoid's HTML output will soon stop annotating file links with different <bdi lang="zxx" dir="ltr"><code>typeof</code></bdi> attribute values, and instead use <bdi lang="zxx" dir="ltr"><code>mw:File</code></bdi> for all types. Tool authors should adjust any code that expects: <bdi lang="zxx" dir="ltr"><code>mw:Image</code></bdi>, <bdi lang="zxx" dir="ltr"><code>mw:Audio</code></bdi>, or <bdi lang="zxx" dir="ltr"><code>mw:Video</code></bdi>. [https://phabricator.wikimedia.org/T273505] '''''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|Tech news]]''' prepared by [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Writers|Tech News writers]] and posted by [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|bot]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News#contribute|Contribute]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/25|Translate]]&nbsp;• [[m:Tech|Get help]]&nbsp;• [[m:Talk:Tech/News|Give feedback]]&nbsp;• [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|Subscribe or unsubscribe]].'' </div><section end="technews-2022-W25"/> </div> 20:18, 20 Silimin gɔli June 2022 (GMT) <!-- Message sent by User:Quiddity (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Tech_ambassadors&oldid=23425855 --> == <span lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">Tech News: 2022-26</span> == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <section begin="technews-2022-W26"/><div class="plainlinks"> Latest '''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|tech news]]''' from the Wikimedia technical community. Please tell other users about these changes. Not all changes will affect you. [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/26|Translations]] are available. '''Recent changes''' * [[File:Octicons-tools.svg|15px|link=|alt=|Advanced item]] [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Enterprise|Wikimedia Enterprise]] API service now has self-service accounts with free on-demand requests and monthly snapshots ([https://enterprise.wikimedia.com/docs/ API documentation]). Community access [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Enterprise/FAQ#community-access|via database dumps & Wikimedia Cloud Services]] continues. * [[File:Octicons-tools.svg|15px|link=|alt=|Advanced item]] [[d:Special:MyLanguage/Wikidata:Wiktionary#lua|All Wikimedia wikis can now use Wikidata Lexemes in Lua]] after creating local modules and templates. Discussions are welcome [[d:Wikidata_talk:Lexicographical_data#You_can_now_reuse_Wikidata_Lexemes_on_all_wikis|on the project talk page]]. '''Changes later this week''' * [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|alt=|Recurrent item]] The [[mw:MediaWiki 1.39/wmf.18|new version]] of MediaWiki will be on test wikis and MediaWiki.org from {{#time:j xg|2022-06-28|en}}. It will be on non-Wikipedia wikis and some Wikipedias from {{#time:j xg|2022-06-29|en}}. It will be on all wikis from {{#time:j xg|2022-06-30|en}} ([[mw:MediaWiki 1.39/Roadmap|calendar]]). * [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|alt=|Recurrent item]] Some wikis will be in read-only for a few minutes because of a switch of their main database. It will be performed on {{#time:j xg|2022-06-28|en}} at 06:00 UTC ([https://noc.wikimedia.org/conf/highlight.php?file=dblists/s7.dblist targeted wikis]). [https://phabricator.wikimedia.org/T311033] * Some global and cross-wiki services will be in read-only for a few minutes because of a switch of their main database. It will be performed on {{#time:j xg|2022-06-30|en}} at 06:00 UTC. This will impact ContentTranslation, Echo, StructuredDiscussions, Growth experiments and a few more services. [https://phabricator.wikimedia.org/T300472] * Users will be able to sort columns within sortable tables in the mobile skin. [https://phabricator.wikimedia.org/T233340] '''Future meetings''' * The next [[mw:Special:MyLanguage/Reading/Web/Desktop Improvements/Updates/Talk to Web|open meeting with the Web team]] about Vector (2022) will take place tomorrow (28 June). The following meetings will take place on 12 July and 26 July. '''''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|Tech news]]''' prepared by [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Writers|Tech News writers]] and posted by [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|bot]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News#contribute|Contribute]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/26|Translate]]&nbsp;• [[m:Tech|Get help]]&nbsp;• [[m:Talk:Tech/News|Give feedback]]&nbsp;• [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|Subscribe or unsubscribe]].'' </div><section end="technews-2022-W26"/> </div> 20:03, 27 Silimin gɔli June 2022 (GMT) <!-- Message sent by User:Quiddity (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Tech_ambassadors&oldid=23453785 --> == <span lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">Tech News: 2022-27</span> == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <section begin="technews-2022-W27"/><div class="plainlinks"> Latest '''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|tech news]]''' from the Wikimedia technical community. Please tell other users about these changes. Not all changes will affect you. [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/27|Translations]] are available. '''Changes later this week''' * [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|alt=|Recurrent item]] The [[mw:MediaWiki 1.39/wmf.19|new version]] of MediaWiki will be on test wikis and MediaWiki.org from {{#time:j xg|2022-07-05|en}}. It will be on non-Wikipedia wikis and some Wikipedias from {{#time:j xg|2022-07-06|en}}. It will be on all wikis from {{#time:j xg|2022-07-07|en}} ([[mw:MediaWiki 1.39/Roadmap|calendar]]). * [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|alt=|Recurrent item]] Some wikis will be in read-only for a few minutes because of a switch of their main database. It will be performed on {{#time:j xg|2022-07-05|en}} at 07:00 UTC ([https://noc.wikimedia.org/conf/highlight.php?file=dblists/s6.dblist targeted wikis]) and on {{#time:j xg|2022-07-07|en}} at 7:00 UTC ([https://noc.wikimedia.org/conf/highlight.php?file=dblists/s4.dblist targeted wikis]). * The Beta Feature for [[mw:Special:MyLanguage/Help:DiscussionTools|DiscussionTools]] will be updated throughout July. Discussions will look different. You can see [[mw:Special:MyLanguage/Talk pages project/Usability/Prototype|some of the proposed changes]]. * [[File:Octicons-tools.svg|15px|link=|alt=| Advanced item]] This change only affects pages in the main namespace in Wikisource. The Javascript config variable <bdi lang="zxx" dir="ltr"><code>proofreadpage_source_href</code></bdi> will be removed from <bdi lang="zxx" dir="ltr"><code>[[mw:Special:MyLanguage/Manual:Interface/JavaScript#mw.config|mw.config]]</code></bdi> and be replaced with the variable <bdi lang="zxx" dir="ltr"><code>prpSourceIndexPage</code></bdi>. [https://phabricator.wikimedia.org/T309490] '''''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|Tech news]]''' prepared by [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Writers|Tech News writers]] and posted by [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|bot]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News#contribute|Contribute]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/27|Translate]]&nbsp;• [[m:Tech|Get help]]&nbsp;• [[m:Talk:Tech/News|Give feedback]]&nbsp;• [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|Subscribe or unsubscribe]].'' </div><section end="technews-2022-W27"/> </div> 19:32, 4 Silimin gɔli July 2022 (GMT) <!-- Message sent by User:Quiddity (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Tech_ambassadors&oldid=23466250 --> == Thanks for organizing Feminism and Folklore == Dear Organiser/Jury Thank you so much for your enormous contribution during the [[:Feminism and Folklore 2022|Feminism and Folklore 2022]] writing competition. We appreciate your time and efforts throughout the competition to bridge cultural and gender gap on Wikipedia. We are sending you a special postcard as a token of our appreciation and gratitude. Please fill out [https://docs.google.com/forms/d/e/1FAIpQLSeZ5eNggLMULDNupu4LFuTIcDmEyCIRh0QLhElkhkZvAmg0wQ/viewform this form] by July 20th 2022 to receive a postcard from us. We look forward to seeing you in 2023 next year. Stay safe! Gaurav Gaikwad. International Team Feminism and Folklore [[Ŋun su:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[Ŋun su yɛltɔɣa:MediaWiki message delivery|Yɛltɔɣa]]) 13:50, 10 Silimin gɔli July 2022 (GMT) <!-- Message sent by User:Rockpeterson@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:Tiven2240/wlf1&oldid=23501899 --> == <span lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">Tech News: 2022-28</span> == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <section begin="technews-2022-W28"/><div class="plainlinks"> Latest '''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|tech news]]''' from the Wikimedia technical community. Please tell other users about these changes. Not all changes will affect you. [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/28|Translations]] are available. '''Recent changes''' * In the [[mw:Special:MyLanguage/Reading/Web/Desktop Improvements|Vector 2022 skin]], the page title is now displayed above the tabs such as Discussion, Read, Edit, View history, or More. [[mw:Special:MyLanguage/Reading/Web/Desktop Improvements/Updates#Page title/tabs switch|Learn more]]. [https://phabricator.wikimedia.org/T303549] * [[File:Octicons-tools.svg|15px|link=|alt=|Advanced item]] It is now possible to easily view most of the configuration settings that apply to just one wiki, and to compare settings between two wikis if those settings are different. For example: [https://noc.wikimedia.org/wiki.php?wiki=jawiktionary Japanese Wiktionary settings], or [https://noc.wikimedia.org/wiki.php?wiki=eswiki&compare=eowiki settings that are different between the Spanish and Esperanto Wikipedias]. Local communities may want to [[m:Special:MyLanguage/Requesting_wiki_configuration_changes|discuss and propose changes]] to their local settings. Details about each of the named settings can be found by [[mw:Special:Search|searching MediaWiki.org]]. [https://phabricator.wikimedia.org/T308932] *The Anti-Harassment Tools team [[m:Special:MyLanguage/IP Editing: Privacy Enhancement and Abuse Mitigation/IP Info feature#May|recently deployed]] the IP Info Feature as a [[Special:Preferences#mw-prefsection-betafeatures|Beta Feature at all wikis]]. This feature allows abuse fighters to access information about IP addresses. Please check our update on [[m:Special:MyLanguage/IP Editing: Privacy Enhancement and Abuse Mitigation/IP Info feature#April|how to find and use the tool]]. Please share your feedback using a link you will be given within the tool itself. '''Changes later this week''' * There is no new MediaWiki version this week. * [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|alt=|Recurrent item]] Some wikis will be in read-only for a few minutes because of a switch of their main database. It will be performed on {{#time:j xg|2022-07-12|en}} at 07:00 UTC ([https://noc.wikimedia.org/conf/highlight.php?file=dblists/s3.dblist targeted wikis]). '''Future changes''' * The Beta Feature for [[mw:Special:MyLanguage/Help:DiscussionTools|DiscussionTools]] will be updated throughout July. Discussions will look different. You can see [[mw:Special:MyLanguage/Talk pages project/Usability/Prototype|some of the proposed changes]]. '''''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|Tech news]]''' prepared by [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Writers|Tech News writers]] and posted by [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|bot]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News#contribute|Contribute]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/28|Translate]]&nbsp;• [[m:Tech|Get help]]&nbsp;• [[m:Talk:Tech/News|Give feedback]]&nbsp;• [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|Subscribe or unsubscribe]].'' </div><section end="technews-2022-W28"/> </div> 19:25, 11 Silimin gɔli July 2022 (GMT) <!-- Message sent by User:Quiddity (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Tech_ambassadors&oldid=23502519 --> == <span lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">Movement Strategy and Governance News – Issue 7</span> == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <section begin="msg-newsletter"/> <div style = "line-height: 1.2"> <span style="font-size:200%;">'''Movement Strategy and Governance News'''</span><br> <span style="font-size:120%; color:#404040;">'''Issue 7, July-September 2022'''</span><span style="font-size:120%; float:right;">[[m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Newsletter/7|'''Read the full newsletter''']]</span> ---- Welcome to the 7th issue of Movement Strategy and Governance News! The newsletter distributes relevant news and events about the implementation of Wikimedia's [[:m:Special:MyLanguage/Movement Strategy/Initiatives|Movement Strategy recommendations]], other relevant topics regarding Movement governance, as well as different projects and activities supported by the Movement Strategy and Governance (MSG) team of the Wikimedia Foundation. The MSG Newsletter is delivered quarterly, while the more frequent [[:m:Special:MyLanguage/Movement Strategy/Updates|Movement Strategy Weekly]] will be delivered weekly. Please remember to subscribe [[m:Special:MyLanguage/Global message delivery/Targets/MSG Newsletter Subscription|here]] if you would like to receive future issues of this newsletter. </div><div style="margin-top:3px; padding:10px 10px 10px 20px; background:#fffff; border:2px solid #808080; border-radius:4px; font-size:100%;"> * '''Movement sustainability''': Wikimedia Foundation's annual sustainability report has been published. ([[:m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Newsletter/7#A1|continue reading]]) * '''Improving user experience''': recent improvements on the desktop interface for Wikimedia projects. ([[:m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Newsletter/7#A2|continue reading]]) * '''Safety and inclusion''': updates on the revision process of the Universal Code of Conduct Enforcement Guidelines. ([[:m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Newsletter/7#A3|continue reading]]) * '''Equity in decisionmaking''': reports from Hubs pilots conversations, recent progress from the Movement Charter Drafting Committee, and a new white paper for futures of participation in the Wikimedia movement. ([[:m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Newsletter/7#A4|continue reading]]) * '''Stakeholders coordination''': launch of a helpdesk for Affiliates and volunteer communities working on content partnership. ([[:m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Newsletter/7#A5|continue reading]]) * '''Leadership development''': updates on leadership projects by Wikimedia movement organizers in Brazil and Cape Verde. ([[:m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Newsletter/7#A6|continue reading]]) * '''Internal knowledge management''': launch of a new portal for technical documentation and community resources. ([[:m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Newsletter/7#A7|continue reading]]) * '''Innovate in free knowledge''': high-quality audiovisual resources for scientific experiments and a new toolkit to record oral transcripts. ([[:m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Newsletter/7#A8|continue reading]]) * '''Evaluate, iterate, and adapt''': results from the Equity Landscape project pilot ([[:m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Newsletter/7#A9|continue reading]]) * '''Other news and updates''': a new forum to discuss Movement Strategy implementation, upcoming Wikimedia Foundation Board of Trustees election, a new podcast to discuss Movement Strategy, and change of personnel for the Foundation's Movement Strategy and Governance team. ([[:m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Newsletter/7#A10|continue reading]]) </div><section end="msg-newsletter"/> </div> [[User:RamzyM (WMF)|RamzyM (WMF)]] 01:39, 18 Silimin gɔli July 2022 (GMT) <!-- Message sent by User:RamzyM (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Movement_Strategy_and_Governance/Newsletter/Subscribe&oldid=23527297 --> == Event Registration Tool: Demo and Invitation to Test == Hello Subscribers! [[metawiki:Campaigns/Foundation Product Team|'''The Campaigns Product  Team''']] from the Wikimedia Foundation will be hosting two office hours to  demo the new [[metawiki:Special:MyLanguage/Campaigns/Foundation Product Team/Registration|'''Event Registration Tool''']], and train organizers how to  use it. In these office hours, you will learn how to: * Create an event page in the new event namespace (as an event organizer) * Enable registration on your event page (as an event organizer) * Collect data on who registered for your event (as an event organizer) * Register for an event on the event page (as an event participant) You can attend one office hour or both, depending on your availability on the following dates: * Session 1: '''Thursday, July 21, 2022 at 5:00 PM UTC''' * Session 2: '''Saturday, July 23, 2022 at 12:00 PM UTC''' These events will be multilingual, with live interpretations in '''Arabic''', '''English''', '''French''', '''Italian''', and '''Portuguese''', and '''Swahili'''. Note that Portuguese will be available on the 21st, but not the 23rd. We strongly encourage you to join and share your feedback on the tool. Your feedback will help us improve the tool so that Wikimedians can have a better event experience. To register, please reply to this email or [[metawiki:Campaigns/Foundation Programs Team/Office Hours/2022 07|'''''sign-up to our page''''']], by adding your signature. Thank you! <nowiki>~~~~</nowiki> [[Ŋun su:IBrazal (WMF)|IBrazal (WMF)]] ([[Ŋun su yɛltɔɣa:IBrazal (WMF)|Yɛltɔɣa]]) 06:17, 18 Silimin gɔli July 2022 (GMT) :I am interested to join. Kindly share the meeting link when it's ready. :Thank you :[[Ŋun su:Alhassan Mohammed Awal|Alhassan Mohammed Awal]] ([[Ŋun su yɛltɔɣa:Alhassan Mohammed Awal|Yɛltɔɣa]]) 07:10, 18 Silimin gɔli July 2022 (GMT) == <span lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">Tech News: 2022-29</span> == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <section begin="technews-2022-W29"/><div class="plainlinks"> Latest '''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|tech news]]''' from the Wikimedia technical community. Please tell other users about these changes. Not all changes will affect you. [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/29|Translations]] are available. '''Problems''' * The feature on mobile web for [[mw:Special:MyLanguage/Extension:NearbyPages|Nearby Pages]] was missing last week. It will be fixed this week. [https://phabricator.wikimedia.org/T312864] '''Changes later this week''' * [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|alt=|Recurrent item]] The [[mw:MediaWiki 1.39/wmf.21|new version]] of MediaWiki will be on test wikis and MediaWiki.org from {{#time:j xg|2022-07-19|en}}. It will be on non-Wikipedia wikis and some Wikipedias from {{#time:j xg|2022-07-20|en}}. It will be on all wikis from {{#time:j xg|2022-07-21|en}} ([[mw:MediaWiki 1.39/Roadmap|calendar]]). '''Future changes''' * The [[mw:Technical_decision_making/Forum|Technical Decision Forum]] is seeking [[mw:Technical_decision_making/Community_representation|community representatives]]. You can apply on wiki or by emailing <span class="mw-content-ltr" lang="en" dir="ltr">TDFSupport@wikimedia.org</span> before 12 August. '''''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|Tech news]]''' prepared by [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Writers|Tech News writers]] and posted by [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|bot]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News#contribute|Contribute]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/29|Translate]]&nbsp;• [[m:Tech|Get help]]&nbsp;• [[m:Talk:Tech/News|Give feedback]]&nbsp;• [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|Subscribe or unsubscribe]].'' </div><section end="technews-2022-W29"/> </div> 23:00, 18 Silimin gɔli July 2022 (GMT) <!-- Message sent by User:Quiddity (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Tech_ambassadors&oldid=23517957 --> == Campaign Product Team Office Hour - July 21, 2022 == Hello '''Campaign Product Newsletter''' subscribers! The [[m:Campaigns/Foundation Product Team|'''Campaign Product Team''']] will be having an office hour today, '''July 21, 2022 at 17:00 UTC''' via '''Zoom''' to demo the first release of the [[m:Campaigns/Foundation Product Team/Registration|'''Event Registration Tool''']]. You may join the office hour using this [https://wikimedia.zoom.us/j/83538569035 '''meeting link''']. We look forward to your participation. Thank you. Best, The [[m:Campaigns/Foundation Product Team|'''Campaign Product Team''']] [[Ŋun su:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[Ŋun su yɛltɔɣa:MediaWiki message delivery|Yɛltɔɣa]]) 14:46, 21 Silimin gɔli July 2022 (GMT) <!-- Message sent by User:IBrazal (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Campaigns/Foundation_Product_Team/Subscribers&oldid=23512297 --> == <span lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">Tech News: 2022-30</span> == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <section begin="technews-2022-W30"/><div class="plainlinks"> Latest '''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|tech news]]''' from the Wikimedia technical community. Please tell other users about these changes. Not all changes will affect you. [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/30|Translations]] are available. '''Recent changes''' * The <span class="mw-content-ltr" lang="en" dir="ltr">[https://www.wikibooks.org/ www.wikibooks.org]</span> and <span class="mw-content-ltr" lang="en" dir="ltr">[https://www.wikiquote.org/ www.wikiquote.org]</span> portal pages now use an automated update system. Other [[m:Project_portals|project portals]] will be updated over the next few months. [https://phabricator.wikimedia.org/T273179] '''Problems''' * Last week, some wikis were in read-only mode for a few minutes because of an emergency switch of their main database ([https://noc.wikimedia.org/conf/highlight.php?file=dblists/s7.dblist targeted wikis]). [https://phabricator.wikimedia.org/T313383] '''Changes later this week''' * [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|alt=|Recurrent item]] The [[mw:MediaWiki 1.39/wmf.22|new version]] of MediaWiki will be on test wikis and MediaWiki.org from {{#time:j xg|2022-07-26|en}}. It will be on non-Wikipedia wikis and some Wikipedias from {{#time:j xg|2022-07-27|en}}. It will be on all wikis from {{#time:j xg|2022-07-28|en}} ([[mw:MediaWiki 1.39/Roadmap|calendar]]). * The external link icon will change slightly in the skins Vector legacy and Vector 2022. The new icon uses simpler shapes to be more recognizable on low-fidelity screens. [https://phabricator.wikimedia.org/T261391] * Administrators will now see buttons on user pages for "{{int:changeblockip}}" and "{{int:unblockip}}" instead of just "{{int:blockip}}" if the user is already blocked. [https://phabricator.wikimedia.org/T308570] '''Future meetings''' * The next [[mw:Special:MyLanguage/Reading/Web/Desktop Improvements/Updates/Talk to Web|open meeting with the Web team]] about Vector (2022) will take place tomorrow (26 July). '''''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|Tech news]]''' prepared by [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Writers|Tech News writers]] and posted by [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|bot]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News#contribute|Contribute]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/30|Translate]]&nbsp;• [[m:Tech|Get help]]&nbsp;• [[m:Talk:Tech/News|Give feedback]]&nbsp;• [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|Subscribe or unsubscribe]].'' </div><section end="technews-2022-W30"/> </div> 19:27, 25 Silimin gɔli July 2022 (GMT) <!-- Message sent by User:Quiddity (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Tech_ambassadors&oldid=23545370 --> == <span lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">Tech News: 2022-31</span> == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <section begin="technews-2022-W31"/><div class="plainlinks"> Latest '''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|tech news]]''' from the Wikimedia technical community. Please tell other users about these changes. Not all changes will affect you. [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/31|Translations]] are available. '''Recent changes''' * Improved [[m:Special:MyLanguage/Help:Displaying_a_formula#Phantom|LaTeX capabilities for math rendering]] are now available in the wikis thanks to supporting <bdi lang="zxx" dir="ltr"><code>Phantom</code></bdi> tags. This completes part of [[m:Community_Wishlist_Survey_2022/Editing/Missing_LaTeX_capabilities_for_math_rendering|the #59 wish]] of the 2022 Community Wishlist Survey. '''Changes later this week''' * [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|alt=|Recurrent item]] The [[mw:MediaWiki 1.39/wmf.23|new version]] of MediaWiki will be on test wikis and MediaWiki.org from {{#time:j xg|2022-08-02|en}}. It will be on non-Wikipedia wikis and some Wikipedias from {{#time:j xg|2022-08-03|en}}. It will be on all wikis from {{#time:j xg|2022-08-04|en}} ([[mw:MediaWiki 1.39/Roadmap|calendar]]). * The [[mw:Special:MyLanguage/Help:Extension:WikiEditor/Realtime_Preview|Realtime Preview]] will be available as a Beta Feature on wikis in [https://noc.wikimedia.org/conf/highlight.php?file=dblists%2Fgroup0.dblist Group 0]. This feature was built in order to fulfill [[m:Special:MyLanguage/Community_Wishlist_Survey_2021/Real_Time_Preview_for_Wikitext|one of the Community Wishlist Survey proposals]]. '''Future changes''' * The Beta Feature for [[mw:Special:MyLanguage/Help:DiscussionTools|DiscussionTools]] will be updated throughout August. Discussions will look different. You can see [[mw:Special:MyLanguage/Talk pages project/Usability/Prototype|some of the proposed changes]]. '''Future meetings''' * This week, three meetings about [[mw:Special:MyLanguage/Reading/Web/Desktop Improvements|Vector (2022)]] with live interpretation will take place. On Tuesday, interpretation in Russian will be provided. On Thursday, meetings for Arabic and Spanish speakers will take place. [[mw:Special:MyLanguage/Reading/Web/Desktop Improvements/Updates/Talk to Web|See how to join]]. '''''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|Tech news]]''' prepared by [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Writers|Tech News writers]] and posted by [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|bot]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News#contribute|Contribute]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/31|Translate]]&nbsp;• [[m:Tech|Get help]]&nbsp;• [[m:Talk:Tech/News|Give feedback]]&nbsp;• [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|Subscribe or unsubscribe]].'' </div><section end="technews-2022-W31"/> </div> 21:22, 1 Silimin gɔli August 2022 (GMT) <!-- Message sent by User:Quiddity (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Tech_ambassadors&oldid=23615613 --> == <span lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">Tech News: 2022-32</span> == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <section begin="technews-2022-W32"/><div class="plainlinks"> Latest '''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|tech news]]''' from the Wikimedia technical community. Please tell other users about these changes. Not all changes will affect you. [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/32|Translations]] are available. '''Recent changes''' * [[:m:Special:MyLanguage/Meta:GUS2Wiki/Script|GUS2Wiki]] copies the information from [[{{#special:GadgetUsage}}]] to an on-wiki page so you can review its history. If your project isn't already listed on the [[d:Q113143828|Wikidata entry for Project:GUS2Wiki]] you can either run GUS2Wiki yourself or [[:m:Special:MyLanguage/Meta:GUS2Wiki/Script#Opting|make a request to receive updates]]. [https://phabricator.wikimedia.org/T121049] '''Changes later this week''' * There is no new MediaWiki version this week. * [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|alt=|Recurrent item]] Some wikis will be in read-only for a few minutes because of a switch of their main database. It will be performed on {{#time:j xg|2022-08-09|en}} at 07:00 UTC ([https://noc.wikimedia.org/conf/highlight.php?file=dblists/s5.dblist targeted wikis]) and on {{#time:j xg|2022-08-11|en}} at 7:00 UTC ([https://noc.wikimedia.org/conf/highlight.php?file=dblists/s2.dblist targeted wikis]). '''Future meetings''' * The [[wmania:Special:MyLanguage/Hackathon|Wikimania Hackathon]] will take place online from August 12–14. Don't miss [[wmania:Special:MyLanguage/Hackathon/Schedule|the pre-hacking showcase]] to learn about projects and find collaborators. Anyone can [[phab:/project/board/6030/|propose a project]] or [[wmania:Special:MyLanguage/Hackathon/Schedule|host a session]]. [[wmania:Special:MyLanguage/Hackathon/Newcomers|Newcomers are welcome]]! '''''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|Tech news]]''' prepared by [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Writers|Tech News writers]] and posted by [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|bot]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News#contribute|Contribute]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/32|Translate]]&nbsp;• [[m:Tech|Get help]]&nbsp;• [[m:Talk:Tech/News|Give feedback]]&nbsp;• [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|Subscribe or unsubscribe]].'' </div><section end="technews-2022-W32"/> </div> 19:50, 8 Silimin gɔli August 2022 (GMT) <!-- Message sent by User:Quiddity (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Tech_ambassadors&oldid=23627807 --> == <span lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">Tech News: 2022-33</span> == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <section begin="technews-2022-W33"/><div class="plainlinks"> Latest '''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|tech news]]''' from the Wikimedia technical community. Please tell other users about these changes. Not all changes will affect you. [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/33|Translations]] are available. '''Recent changes''' * The Persian (Farsi) Wikipedia community decided to block IP editing from October 2021 to April 2022. The Wikimedia Foundation's Product Analytics team tracked the impact of this change. [[m:Special:MyLanguage/IP Editing: Privacy Enhancement and Abuse Mitigation/IP Editing Restriction Study/Farsi Wikipedia|An impact report]] is now available. '''Changes later this week''' * [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|alt=|Recurrent item]] The [[mw:MediaWiki 1.39/wmf.25|new version]] of MediaWiki will be on test wikis and MediaWiki.org from {{#time:j xg|2022-08-16|en}}. It will be on non-Wikipedia wikis and some Wikipedias from {{#time:j xg|2022-08-17|en}}. It will be on all wikis from {{#time:j xg|2022-08-18|en}} ([[mw:MediaWiki 1.39/Roadmap|calendar]]). * [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|alt=|Recurrent item]] Some wikis will be in read-only for a few minutes because of a switch of their main database. It will be performed on {{#time:j xg|2022-08-16|en}} at 07:00 UTC ([https://noc.wikimedia.org/conf/highlight.php?file=dblists/s1.dblist targeted wikis]) and on {{#time:j xg|2022-08-18|en}} at 7:00 UTC ([https://noc.wikimedia.org/conf/highlight.php?file=dblists/s8.dblist targeted wikis]). * The [[mw:Special:MyLanguage/Help:Extension:WikiEditor/Realtime_Preview|Realtime Preview]] will be available as a Beta Feature on wikis in [https://noc.wikimedia.org/conf/highlight.php?file=dblists%2Fgroup1.dblist Group 1]. This feature was built in order to fulfill [[m:Special:MyLanguage/Community_Wishlist_Survey_2021/Real_Time_Preview_for_Wikitext|one of the Community Wishlist Survey proposals]]. '''Future changes''' * The Beta Feature for [[mw:Special:MyLanguage/Help:DiscussionTools|DiscussionTools]] will be updated throughout August. Discussions will look different. You can see [[mw:Special:MyLanguage/Talk pages project/Usability/Prototype|some of the proposed changes]]. [https://www.mediawiki.org/wiki/Talk_pages_project/Usability#4_August_2022][https://www.mediawiki.org/wiki/Talk_pages_project/Usability#Phase_1:_Topic_containers][https://phabricator.wikimedia.org/T312672] '''''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|Tech news]]''' prepared by [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Writers|Tech News writers]] and posted by [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|bot]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News#contribute|Contribute]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/33|Translate]]&nbsp;• [[m:Tech|Get help]]&nbsp;• [[m:Talk:Tech/News|Give feedback]]&nbsp;• [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|Subscribe or unsubscribe]].'' </div><section end="technews-2022-W33"/> </div> 21:08, 15 Silimin gɔli August 2022 (GMT) <!-- Message sent by User:Quiddity (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Tech_ambassadors&oldid=23658001 --> == <span lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">Updates from Movement Strategy</span> == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <section begin="content" /> [[File:Greetings from the year 2030.png|220px|right]] Upcoming events: *'''[[:m:Wikimedia Summit 2022|The Wikimedia Summit 2022]]''': The Summit will take place on 9-11 September as a hybrid event (both online and in-person at Berlin, Germany). [[:m:Wikimedia Summit 2022/Program Outline|The program]] will be focused on the implementation of the [[:m:Movement Strategy|2030 Movement Strategy]]. You can check out [[:m:Wikimedia Summit 2022/Schedule|the detailed schedule on Meta]]. Updates, reports and announcements: *'''[[:m:special:MyLanguage/Hubs/Documentation/June 2022 Global Conversations|Hubs Global Conversations report (June 2022)]]''': Read the report from the Hubs Global Conversations on 24-26 June, which focused on the [[:m:special:MyLanguage/Hubs/Minimum Criteria for Pilots|Minimum Criteria for Hubs Pilots]]. *'''[[:m:special:MyLanguage/Movement Charter/Content#Outline|The Movement Charter outline is published]]''': The Movement Charter Drafting Committee published a rough outline of the Movement Charter's content. You may read about this and other updates in the [[:m:special:MyLanguage/Movement Charter/Drafting Committee/Updates#July 2022|Drafting Committee's monthly update]]. *'''[[:m:special:MyLanguage/Movement Charter/Drafting Committee/Newsletter|Newsletter of the Movement Charter Drafting Committee]]''': The Drafting Committee started a monthly newsletter to deliver updates about their ongoing work, published documents and upcoming community engagement events & consultations. *'''[[:m:special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Enforcement guidelines|Universal Code of Conduct Enforcement guidelines]] update''': The [[:m:special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Drafting committee#Revisions Committee|Revisions Committee]] is wrapping up its work on revising the UCoC Enforcement Guidelines, which will undergo legal review before being open for review by the Wikimedia communities in early September. ''You are receiving this message because you are [[:m:special:MyLanguage/Movement Strategy/Updates/Subscribe|subscribed to the Movement Strategy updates]] (distributed monthly).'' <section end="content" /> </div> --21:18, 15 Silimin gɔli August 2022 (GMT). <!-- Message sent by User:Abbad (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Movement_Strategy/Updates/Subscribers&oldid=23537848 --> sln9d621x5vecu4mjri9uhv2cqw7anu Guinea Bissau 0 10168 42670 39798 2022-08-15T23:13:34Z Abubakari Khadijah 116 Added a link wikitext text/x-wiki {{Databox}} {{E-Class}} '''Guinea Bissau''' nyɛla [[maŋ' sulinsi]] [[tiŋgbani]] shɛli din be [[West Africa]]. == Kundivihira == {{Reflist}} [[Pubu:Lahabaya zaa]] etfcvm6ohqs1vgly45bw7oidlpmbtzd Dagbaŋ Nam Piligu 0 10295 42725 40611 2022-08-16T09:10:51Z IDDRISU ABDUL-KADIR NINDOO 1815 Link wikitext text/x-wiki {{Databox}} {{E-Class}} '''Dagbamba''' yila [[Annabi Nuhu Suurili|Anabi Nuhu]] bi' so ŋun daa dɔɣi gbaŋ sabila zuliya andunia. O daa ʒila Masari(Egypt). [[Dagbamba]] daa yiɣisila [[Egypt]] n -chaŋ Sudan, n-yi [[Sudan]] and kpe Zamfara(Gombe) din be [[Nigeria]] la. Taarihi wuhiya, ni [[Tohaʒee]] ba yuli n-daa booni Tiyaawumya. Yuli ŋɔ daa bi yi shɛli pahila o ni daa waɣi pam la zuɣu, dama bɛ yi daa yɛn di o fiila sheela o kurimmi pɔi ka naanyi wum bɛ [[Yɛtɔɣili|yɛltɔɣa]]. Tiyaawumya daa dɔɣi bihi pam ka bɛ yino n-nyɛ Tohaʒee ŋun daa nyaŋ biyariga pam, o ni daa ti saɣi daadam o daa kpuɣila o ba napɔŋ n-kuri mɔɣini binkɔb' bihi ni zaɣ' kara. O daa gɔrimi n-ti yi tiŋ yuli booni [[Mali]], ka konyuri wum o pam ka o gindi bori kom n-ti yi paɣakurugu zuɣu ŋun daa be du kpula ata ni, din saha n-nyɛ Tohaʒee ni puhi paɣ' kpɛma ŋɔ ka yɛli ni o bɔrila kom ni o nyu, ka paɣ'kpɛma yɛli ni o ka kom dama mɔɣini binkɔbigu n-fa bɛ kuligi soli. Ka Tohaʒee daa vaa yiɣisi ni piɛm ni lɔɣu n-lu kuligi soli, o daa kula binkɔbigi ŋɔ ka ŋmaai o zuli n-kuna n-ti wuhi paɣa kpɛma ka lahi tooi kom maa kuna. Paɣ' kpɛma daa yɛliya ni o ko ku tooi nya, ka daa zaŋ Tohaʒee chaŋ bɛ ya nayili n-ti yɛli Naa di ni kana shɛm, ka Naa ŋɔ suhi daa paligi pam ka o yɛli ni di tu ni o balisi Tohaʒee wahu (ti o pini). Dina n-nyɛ Naa daa laɣisi tiŋ maa paɣasara zaa chisimam ni Tohaʒee lihi piigi o suhi ni gbaai so, ka o daa lihimi n-ti piigi paɣasaribil' ŋun luri wabili, dina n-nyɛ Naa bɔhi o ni wula n-chɛ ka o ti piila ŋuna ka chɛ ban za bɛ naba ayi zuɣu/ Tohaʒee ŋun yɛli ni "ŋun bɔri o paɣa wabiga, ŋuna n-tuɣira" ni ka lala ŋahili ŋɔ yina. Taarihi lahi wuhiya ya ni [[Sundiata]] n-daa nyɛ Naa Mali lala saha maa, ka daa zaŋ Tohaʒee m-pahi o tɔb' tuhiriba ni, o daa nyɛla ŋun di nasaranima pam tɔbiri puuni dama o daa zaŋla ʒim lɛbi o woligu<ref>{{Citation|title=ZUU BUKALI TEACHES AND EXHIBITS CULTURAL DRUMS WITH PRIDE|url=https://www.youtube.com/watch?v=hyX7BKwhQoE|language=en|access-date=2022-05-11}}</ref>. Paɣawabga n-daa tiɣi puu dɔɣi bi' so ŋun yɛla ka baŋbu dama o daa kuli mali la kɔbiri n-ŋmani bingbaarigu, ka bɛ daa ti o yuli m-boli o [[ʒinani]]. O daa yiɣisina n-ti gorilla tɔhigu n-daa ti gɔ n-yi kuligi zuɣu kadi be tiŋ yuli booni Biunŋ din pa nyɛ [[Burkina Faso]] ka Dagbamba lee mili bilchinim faaso. Ni ka o daa nyɛ paɣasaribil ŋun saɣi paɣa, dina n-yɛ paɣasaribilia yɛn vaai guui, ka ʒinani yɛli o ni dimsuɣulo ni ninsali n-nyɛ o kaman ŋuna ka bɔhi paɣasaribila ŋɔ yuli ka o yɛli ni o yuli Siɣisibiga ni o ba n-nyɛ Biunŋ Tindana. Ʒinani daa dɔlila siɣisibiga n-kuli o ya n paai yuŋ ka bɛ duɣi ka yɛli o ni o ti kpuɣi bindirigu n-ti o numbo ni dama ŋuni kpuɣi o numbo, din saha ka tiŋ maanima booni o kpuɣunumbo. [[Siɣisibiga]] daa kpuɣi la puli dama o ni daa kpɛti ti mali bindirigu tiri Ʒinani saha shɛli maa, bɛ daa laɣimdimi, ŋuni daa dɔɣi Nyɛrigili, Namʒisheli n-ti pahi Maligimsim. Ʒinani daa kula Biuŋ [[Tindana]] ka o daliri nyami tiŋ maa daa maani la o bihi maa ansarisi diyi daa niŋ ka bɛ ku binkobigu mali bɛ buɣa, bɛ zaŋ dila binbehi n-tiri o bihi ŋɔ. Lala ŋɔ zuɣu siɣisibiga daa zaɣisi la o yidan Ʒinani. Nabiyɔŋ Dahamani ni daa wum lala, ka o vaai yiɣisi ni o tɔbiri ni o kana ti ku Ʒinani, o paai n-ti nyɛ Ʒinani ka o baŋ ni ka o ni tooi ku so m-bala din saha ka o sɔŋ o kpara ka zaŋ suɣulo ni o mini Ʒinani gbaai saawara, ka Nabiyɔŋ Dahamani zaŋ o bi puɣiŋga yuli booni Suhiyini n-ti Ʒinani. Nabiyɔŋ Dahamani daa ti lɛbila Biuŋ Naa, o nam yuli n-daa nyɛ Tiŋkurugu Naa. Suhiyini daa tiɣila puu n-dɔɣi bidibga yuli daa booni Ʒipupɔra. Nyɛrigili daa chaŋ mi ti ʒini ti ni pa booni tiŋ' shɛli pumpɔŋɔ [[Tongo]] la, ka Namzɛsheli mi chaŋ ti ʒini pumpɔŋɔ tiŋ yuli booni [[Wa]], dina n-nyɛ Maligimsim mi yiɣisi chaŋ tiŋ yuli booni [[Navrongo]]. Ʒipupura n-daa ti di Biuŋ Tindana o ba ʒinani ni daa zaŋ o nuhi dihi buɣa tiŋa, lala saha ŋɔ diyi daa niŋ ka Tindana yɛn chaŋ laɣiŋgu shee, bɛ yɛn dala dabili ŋun nyɛ ninsaringa ka bo anʒinfa tikpara n-dalim o di yi niŋ ka kpe zama ni. Tuɣiri-Nam ka bɛ daa booni o dam o tuɣirila Naa, dina su Dagbamba ni mali [[Tuɣiri-Nam]] shɛli polo ti nyɛli m-bala. Suhiyini n-daa dɔɣi Kumtili Ʒipupura bi'kpɛm sani n-zaŋ Gbewaa m-pa. Tɔ amaa, niriba pam daa booni o la kumtuurili dama taarihi wuhiya ni o dɔɣim dali Naa timsili n-daa kani. Kumtili n-daa di Biouŋ Tindana o ba Ʒipupura ni daa faa siɣi, di bi niŋ dabaayi ka Kumtili ŋmaligi ka chɛ Nam gbana, ka Gbewaa lɛbi Tindana. [[Naa Gbewaa|Gbewaa]] daa yiɣisimi ni o niriba n-chaŋ luɣishɛli be Burkina faso ka bɛ booni li Koopela, amaa ka Dagbamba mili " Kuɣu Pɛla". Nolini taarihi lahi wuhiya, ni daliri shɛli din daa chɛ ka Gbewaa birigi yɔɣu ni o niriba daa bi yila shɛli pahila saha shɛli o ni daa di Biuŋ Tindana, ka nabiyɔŋ Dahamani mi nyɛ Biuŋ Tiŋ-Naa ka Gbewaa yɛli ni nolori ayi kutooi kpe nosuɣu yini ni ni din zuɣu o ni birigi yɔɣu. Taarihi wuhiya yaha, ni Gbewaa daa to pam o nam polo dinzuɣu ka bɛ booni o "Yɔɣu Tolana". Gbewaa daa lahi yiɣisila [[Bawku]] n-chaŋ ti ʒini [[Pusiga]]. O paɣa tuuli yuli n-daa booni Gbaŋzaliŋ, n-zaŋ ŋun pahiri ayi booni Kaziya, ŋun pahiri ata n-daa nyɛ Galbaŋ n-ti pahi [[Katini]]. Lala daliri ŋɔ n su ka Yaa-Naa kam paɣa tuuli ni ban pahi diri Gbaŋzaliŋ, Kaʒiya, Galbaŋ, Katini ni ŋan pahi. Gbewaa bi tuuli daa nyɛla bipuɣiŋga ka o yuli booni Fatɛɣu ka Dagbamba lee mi o Kachɛɣu ŋun daa nyɛ Napaɣa Gbanzaliŋ bia, n zaŋ Fɔɣu pa. Zirili n daa nyɛ Napaɣa Kaʒiya bia. Tohagu n-daa pahiri ayi, n-zaŋ [[Shitɔbu]], ŋmantambo, Shibee kpɛma, Beemoni, Lariwaaya, Yɛmtɔri, Ka yili kperi n-ti pahi ban kpalim dama o daa nam zuliya pam. Naa Gbewaa daa mali la niya ni o yi ti kani, ni o napaɣa Gbanzaluŋ bia Fɔɣu n-nyɛ ŋun yan ʒini nam gbana zuɣu. Dahinshɛli ka Naa Gbewaa tim boli Gbanzaluŋ ka yɛli o, ni o yi kani ŋuni kpaŋmi o maŋ ka Fɔɣu zini gbaŋ n-kpalim nam ni, nolini Taarihi wuhiya ni Naazo ka o daa tim ni o ti boli napaɣa Gbanzaluŋ na dinzuɣu bɛ ni daa diri alizama shɛli maa zaa daa lu o tiba ni ka o daa zo yom chaŋ n-ti ti napaɣa Kaʒiya lahabali Naa Gbewaa ni bori ni Fɔɣu di nam shɛm o kalinsi nyaaŋa. Napaɣ Kaʒiya daa bɔli o bia Zirili na n-ti yɛli o ni wum shɛm din zuɣu o daŋ yiɣisi di zuɣu, disaha n-nyɛ Zirili chɛ ka bi tam da'duɣiri ka di kpeei hali n-ti kɔŋ tiim, ka o chɛ ka bi gbi bɔɣi karili ka zaŋ gbala pili. Ka tim ni bɛ ti boli o tuzo ka o kana ka bɛ laɣim gbaai dama bɛ nya suhupielli, ka Fɔɣu kpuɣi napɔŋ ni o chaŋ o biɛli bɔligu, o ni kuli chɛ bela ni o paai Zirili ni ʒe kuɣu shɛli zuɣu maa ka gbala maa vurigi o niŋ bɔɣili maa ni, ka Zirili dii che ka bɛ kpaari da tula bahiri o zuɣu hali ka Fɔɣu ti kpi. Dabiɛm ni gbaai bana pɛbiriba ka pɛbri bɛ bana maa ka di kumdi" Zirili ku Fɔɣu wula ka ti yɛn yɛli Naa ". Din zuɣu n chɛ ka bɛ daa di booni o kufɔɣu amaa o nyuli n-daa booni Fɔɣu.<ref>{{Citation|title=DAGBONG NAM PILIGU-THE GENESIS OF DAGBONG CHIEFTAINCY & ORIGIN NARRATED BY MOHAMMED BABA-TUUYA NAA|url=https://www.youtube.com/watch?v=xVQySk1klsM|language=en|access-date=2021-10-07}}</ref> Taarihi wuhiya, ni bana ŋɔ kumsi ni daa ti lu [[Naa Gbewaa]] tibili ni, ka o tahi o kpamba zuɣu ni bɔ fɔmi ka o wum bana ŋɔ kumsi. O ni daa wumli pali o tiba ka di nyɛla Ʒirili ku Fɔɣu, ni Naa suhu daa yiɣisimi ka o zaŋ o nua kpahi tiŋa ka di bɔɣi ka o biligi lu dini ka labi ti mum. Naa Gbewaa kum n-daa bala. == Kundivihira == {{Reflist}} [[Pubu:Dagbamba]] [[Pubu:Taarihi]] [[Pubu:Lahabaya zaa]] 7bodigo1dfqau7wbwuy2ts7qfdcyn79 42726 42725 2022-08-16T09:11:40Z IDDRISU ABDUL-KADIR NINDOO 1815 /* Kundivihira */ Link wikitext text/x-wiki {{Databox}} {{E-Class}} '''Dagbamba''' yila [[Annabi Nuhu Suurili|Anabi Nuhu]] bi' so ŋun daa dɔɣi gbaŋ sabila zuliya andunia. O daa ʒila Masari(Egypt). [[Dagbamba]] daa yiɣisila [[Egypt]] n -chaŋ Sudan, n-yi [[Sudan]] and kpe Zamfara(Gombe) din be [[Nigeria]] la. Taarihi wuhiya, ni [[Tohaʒee]] ba yuli n-daa booni Tiyaawumya. Yuli ŋɔ daa bi yi shɛli pahila o ni daa waɣi pam la zuɣu, dama bɛ yi daa yɛn di o fiila sheela o kurimmi pɔi ka naanyi wum bɛ [[Yɛtɔɣili|yɛltɔɣa]]. Tiyaawumya daa dɔɣi bihi pam ka bɛ yino n-nyɛ Tohaʒee ŋun daa nyaŋ biyariga pam, o ni daa ti saɣi daadam o daa kpuɣila o ba napɔŋ n-kuri mɔɣini binkɔb' bihi ni zaɣ' kara. O daa gɔrimi n-ti yi tiŋ yuli booni [[Mali]], ka konyuri wum o pam ka o gindi bori kom n-ti yi paɣakurugu zuɣu ŋun daa be du kpula ata ni, din saha n-nyɛ Tohaʒee ni puhi paɣ' kpɛma ŋɔ ka yɛli ni o bɔrila kom ni o nyu, ka paɣ'kpɛma yɛli ni o ka kom dama mɔɣini binkɔbigu n-fa bɛ kuligi soli. Ka Tohaʒee daa vaa yiɣisi ni piɛm ni lɔɣu n-lu kuligi soli, o daa kula binkɔbigi ŋɔ ka ŋmaai o zuli n-kuna n-ti wuhi paɣa kpɛma ka lahi tooi kom maa kuna. Paɣ' kpɛma daa yɛliya ni o ko ku tooi nya, ka daa zaŋ Tohaʒee chaŋ bɛ ya nayili n-ti yɛli Naa di ni kana shɛm, ka Naa ŋɔ suhi daa paligi pam ka o yɛli ni di tu ni o balisi Tohaʒee wahu (ti o pini). Dina n-nyɛ Naa daa laɣisi tiŋ maa paɣasara zaa chisimam ni Tohaʒee lihi piigi o suhi ni gbaai so, ka o daa lihimi n-ti piigi paɣasaribil' ŋun luri wabili, dina n-nyɛ Naa bɔhi o ni wula n-chɛ ka o ti piila ŋuna ka chɛ ban za bɛ naba ayi zuɣu/ Tohaʒee ŋun yɛli ni "ŋun bɔri o paɣa wabiga, ŋuna n-tuɣira" ni ka lala ŋahili ŋɔ yina. Taarihi lahi wuhiya ya ni [[Sundiata]] n-daa nyɛ Naa Mali lala saha maa, ka daa zaŋ Tohaʒee m-pahi o tɔb' tuhiriba ni, o daa nyɛla ŋun di nasaranima pam tɔbiri puuni dama o daa zaŋla ʒim lɛbi o woligu<ref>{{Citation|title=ZUU BUKALI TEACHES AND EXHIBITS CULTURAL DRUMS WITH PRIDE|url=https://www.youtube.com/watch?v=hyX7BKwhQoE|language=en|access-date=2022-05-11}}</ref>. Paɣawabga n-daa tiɣi puu dɔɣi bi' so ŋun yɛla ka baŋbu dama o daa kuli mali la kɔbiri n-ŋmani bingbaarigu, ka bɛ daa ti o yuli m-boli o [[ʒinani]]. O daa yiɣisina n-ti gorilla tɔhigu n-daa ti gɔ n-yi kuligi zuɣu kadi be tiŋ yuli booni Biunŋ din pa nyɛ [[Burkina Faso]] ka Dagbamba lee mili bilchinim faaso. Ni ka o daa nyɛ paɣasaribil ŋun saɣi paɣa, dina n-yɛ paɣasaribilia yɛn vaai guui, ka ʒinani yɛli o ni dimsuɣulo ni ninsali n-nyɛ o kaman ŋuna ka bɔhi paɣasaribila ŋɔ yuli ka o yɛli ni o yuli Siɣisibiga ni o ba n-nyɛ Biunŋ Tindana. Ʒinani daa dɔlila siɣisibiga n-kuli o ya n paai yuŋ ka bɛ duɣi ka yɛli o ni o ti kpuɣi bindirigu n-ti o numbo ni dama ŋuni kpuɣi o numbo, din saha ka tiŋ maanima booni o kpuɣunumbo. [[Siɣisibiga]] daa kpuɣi la puli dama o ni daa kpɛti ti mali bindirigu tiri Ʒinani saha shɛli maa, bɛ daa laɣimdimi, ŋuni daa dɔɣi Nyɛrigili, Namʒisheli n-ti pahi Maligimsim. Ʒinani daa kula Biuŋ [[Tindana]] ka o daliri nyami tiŋ maa daa maani la o bihi maa ansarisi diyi daa niŋ ka bɛ ku binkobigu mali bɛ buɣa, bɛ zaŋ dila binbehi n-tiri o bihi ŋɔ. Lala ŋɔ zuɣu siɣisibiga daa zaɣisi la o yidan Ʒinani. Nabiyɔŋ Dahamani ni daa wum lala, ka o vaai yiɣisi ni o tɔbiri ni o kana ti ku Ʒinani, o paai n-ti nyɛ Ʒinani ka o baŋ ni ka o ni tooi ku so m-bala din saha ka o sɔŋ o kpara ka zaŋ suɣulo ni o mini Ʒinani gbaai saawara, ka Nabiyɔŋ Dahamani zaŋ o bi puɣiŋga yuli booni Suhiyini n-ti Ʒinani. Nabiyɔŋ Dahamani daa ti lɛbila Biuŋ Naa, o nam yuli n-daa nyɛ Tiŋkurugu Naa. Suhiyini daa tiɣila puu n-dɔɣi bidibga yuli daa booni Ʒipupɔra. Nyɛrigili daa chaŋ mi ti ʒini ti ni pa booni tiŋ' shɛli pumpɔŋɔ [[Tongo]] la, ka Namzɛsheli mi chaŋ ti ʒini pumpɔŋɔ tiŋ yuli booni [[Wa]], dina n-nyɛ Maligimsim mi yiɣisi chaŋ tiŋ yuli booni [[Navrongo]]. Ʒipupura n-daa ti di Biuŋ Tindana o ba ʒinani ni daa zaŋ o nuhi dihi buɣa tiŋa, lala saha ŋɔ diyi daa niŋ ka Tindana yɛn chaŋ laɣiŋgu shee, bɛ yɛn dala dabili ŋun nyɛ ninsaringa ka bo anʒinfa tikpara n-dalim o di yi niŋ ka kpe zama ni. Tuɣiri-Nam ka bɛ daa booni o dam o tuɣirila Naa, dina su Dagbamba ni mali [[Tuɣiri-Nam]] shɛli polo ti nyɛli m-bala. Suhiyini n-daa dɔɣi Kumtili Ʒipupura bi'kpɛm sani n-zaŋ Gbewaa m-pa. Tɔ amaa, niriba pam daa booni o la kumtuurili dama taarihi wuhiya ni o dɔɣim dali Naa timsili n-daa kani. Kumtili n-daa di Biouŋ Tindana o ba Ʒipupura ni daa faa siɣi, di bi niŋ dabaayi ka Kumtili ŋmaligi ka chɛ Nam gbana, ka Gbewaa lɛbi Tindana. [[Naa Gbewaa|Gbewaa]] daa yiɣisimi ni o niriba n-chaŋ luɣishɛli be Burkina faso ka bɛ booni li Koopela, amaa ka Dagbamba mili " Kuɣu Pɛla". Nolini taarihi lahi wuhiya, ni daliri shɛli din daa chɛ ka Gbewaa birigi yɔɣu ni o niriba daa bi yila shɛli pahila saha shɛli o ni daa di Biuŋ Tindana, ka nabiyɔŋ Dahamani mi nyɛ Biuŋ Tiŋ-Naa ka Gbewaa yɛli ni nolori ayi kutooi kpe nosuɣu yini ni ni din zuɣu o ni birigi yɔɣu. Taarihi wuhiya yaha, ni Gbewaa daa to pam o nam polo dinzuɣu ka bɛ booni o "Yɔɣu Tolana". Gbewaa daa lahi yiɣisila [[Bawku]] n-chaŋ ti ʒini [[Pusiga]]. O paɣa tuuli yuli n-daa booni Gbaŋzaliŋ, n-zaŋ ŋun pahiri ayi booni Kaziya, ŋun pahiri ata n-daa nyɛ Galbaŋ n-ti pahi [[Katini]]. Lala daliri ŋɔ n su ka Yaa-Naa kam paɣa tuuli ni ban pahi diri Gbaŋzaliŋ, Kaʒiya, Galbaŋ, Katini ni ŋan pahi. Gbewaa bi tuuli daa nyɛla bipuɣiŋga ka o yuli booni Fatɛɣu ka Dagbamba lee mi o Kachɛɣu ŋun daa nyɛ Napaɣa Gbanzaliŋ bia, n zaŋ Fɔɣu pa. Zirili n daa nyɛ Napaɣa Kaʒiya bia. Tohagu n-daa pahiri ayi, n-zaŋ [[Shitɔbu]], ŋmantambo, Shibee kpɛma, Beemoni, Lariwaaya, Yɛmtɔri, Ka yili kperi n-ti pahi ban kpalim dama o daa nam zuliya pam. Naa Gbewaa daa mali la niya ni o yi ti kani, ni o napaɣa Gbanzaluŋ bia Fɔɣu n-nyɛ ŋun yan ʒini nam gbana zuɣu. Dahinshɛli ka Naa Gbewaa tim boli Gbanzaluŋ ka yɛli o, ni o yi kani ŋuni kpaŋmi o maŋ ka Fɔɣu zini gbaŋ n-kpalim nam ni, nolini Taarihi wuhiya ni Naazo ka o daa tim ni o ti boli napaɣa Gbanzaluŋ na dinzuɣu bɛ ni daa diri alizama shɛli maa zaa daa lu o tiba ni ka o daa zo yom chaŋ n-ti ti napaɣa Kaʒiya lahabali Naa Gbewaa ni bori ni Fɔɣu di nam shɛm o kalinsi nyaaŋa. Napaɣ Kaʒiya daa bɔli o bia Zirili na n-ti yɛli o ni wum shɛm din zuɣu o daŋ yiɣisi di zuɣu, disaha n-nyɛ Zirili chɛ ka bi tam da'duɣiri ka di kpeei hali n-ti kɔŋ tiim, ka o chɛ ka bi gbi bɔɣi karili ka zaŋ gbala pili. Ka tim ni bɛ ti boli o tuzo ka o kana ka bɛ laɣim gbaai dama bɛ nya suhupielli, ka Fɔɣu kpuɣi napɔŋ ni o chaŋ o biɛli bɔligu, o ni kuli chɛ bela ni o paai Zirili ni ʒe kuɣu shɛli zuɣu maa ka gbala maa vurigi o niŋ bɔɣili maa ni, ka Zirili dii che ka bɛ kpaari da tula bahiri o zuɣu hali ka Fɔɣu ti kpi. Dabiɛm ni gbaai bana pɛbiriba ka pɛbri bɛ bana maa ka di kumdi" Zirili ku Fɔɣu wula ka ti yɛn yɛli Naa ". Din zuɣu n chɛ ka bɛ daa di booni o kufɔɣu amaa o nyuli n-daa booni Fɔɣu.<ref>{{Citation|title=DAGBONG NAM PILIGU-THE GENESIS OF DAGBONG CHIEFTAINCY & ORIGIN NARRATED BY MOHAMMED BABA-TUUYA NAA|url=https://www.youtube.com/watch?v=xVQySk1klsM|language=en|access-date=2021-10-07}}</ref> Taarihi wuhiya, ni bana ŋɔ kumsi ni daa ti lu [[Naa Gbewaa]] tibili ni, ka o tahi o kpamba zuɣu ni bɔ fɔmi ka o wum bana ŋɔ kumsi. O ni daa wumli pali o tiba ka di nyɛla Ʒirili ku Fɔɣu, ni Naa suhu daa yiɣisimi ka o zaŋ o nua kpahi tiŋa ka di bɔɣi ka o biligi lu dini ka labi ti mum. [[Naa Gbewaa]] kum n-daa bala. == Kundivihira == {{Reflist}} [[Pubu:Dagbamba]] [[Pubu:Taarihi]] [[Pubu:Lahabaya zaa]] 2ni9hsrh67te4gom4wj94jpszcg6l5v 42727 42726 2022-08-16T09:12:25Z IDDRISU ABDUL-KADIR NINDOO 1815 /* Kundivihira */ Link wikitext text/x-wiki {{Databox}} {{E-Class}} '''Dagbamba''' yila [[Annabi Nuhu Suurili|Anabi Nuhu]] bi' so ŋun daa dɔɣi gbaŋ sabila zuliya andunia. O daa ʒila Masari(Egypt). [[Dagbamba]] daa yiɣisila [[Egypt]] n -chaŋ Sudan, n-yi [[Sudan]] and kpe Zamfara(Gombe) din be [[Nigeria]] la. Taarihi wuhiya, ni [[Tohaʒee]] ba yuli n-daa booni Tiyaawumya. Yuli ŋɔ daa bi yi shɛli pahila o ni daa waɣi pam la zuɣu, dama bɛ yi daa yɛn di o fiila sheela o kurimmi pɔi ka naanyi wum bɛ [[Yɛtɔɣili|yɛltɔɣa]]. Tiyaawumya daa dɔɣi bihi pam ka bɛ yino n-nyɛ Tohaʒee ŋun daa nyaŋ biyariga pam, o ni daa ti saɣi daadam o daa kpuɣila o ba napɔŋ n-kuri mɔɣini binkɔb' bihi ni zaɣ' kara. O daa gɔrimi n-ti yi tiŋ yuli booni [[Mali]], ka konyuri wum o pam ka o gindi bori kom n-ti yi paɣakurugu zuɣu ŋun daa be du kpula ata ni, din saha n-nyɛ Tohaʒee ni puhi paɣ' kpɛma ŋɔ ka yɛli ni o bɔrila kom ni o nyu, ka paɣ'kpɛma yɛli ni o ka kom dama mɔɣini binkɔbigu n-fa bɛ kuligi soli. Ka Tohaʒee daa vaa yiɣisi ni piɛm ni lɔɣu n-lu kuligi soli, o daa kula binkɔbigi ŋɔ ka ŋmaai o zuli n-kuna n-ti wuhi paɣa kpɛma ka lahi tooi kom maa kuna. Paɣ' kpɛma daa yɛliya ni o ko ku tooi nya, ka daa zaŋ Tohaʒee chaŋ bɛ ya nayili n-ti yɛli Naa di ni kana shɛm, ka Naa ŋɔ suhi daa paligi pam ka o yɛli ni di tu ni o balisi Tohaʒee wahu (ti o pini). Dina n-nyɛ Naa daa laɣisi tiŋ maa paɣasara zaa chisimam ni Tohaʒee lihi piigi o suhi ni gbaai so, ka o daa lihimi n-ti piigi paɣasaribil' ŋun luri wabili, dina n-nyɛ Naa bɔhi o ni wula n-chɛ ka o ti piila ŋuna ka chɛ ban za bɛ naba ayi zuɣu/ Tohaʒee ŋun yɛli ni "ŋun bɔri o paɣa wabiga, ŋuna n-tuɣira" ni ka lala ŋahili ŋɔ yina. Taarihi lahi wuhiya ya ni [[Sundiata]] n-daa nyɛ Naa Mali lala saha maa, ka daa zaŋ Tohaʒee m-pahi o tɔb' tuhiriba ni, o daa nyɛla ŋun di nasaranima pam tɔbiri puuni dama o daa zaŋla ʒim lɛbi o woligu<ref>{{Citation|title=ZUU BUKALI TEACHES AND EXHIBITS CULTURAL DRUMS WITH PRIDE|url=https://www.youtube.com/watch?v=hyX7BKwhQoE|language=en|access-date=2022-05-11}}</ref>. Paɣawabga n-daa tiɣi puu dɔɣi bi' so ŋun yɛla ka baŋbu dama o daa kuli mali la kɔbiri n-ŋmani bingbaarigu, ka bɛ daa ti o yuli m-boli o [[ʒinani]]. O daa yiɣisina n-ti gorilla tɔhigu n-daa ti gɔ n-yi kuligi zuɣu kadi be tiŋ yuli booni Biunŋ din pa nyɛ [[Burkina Faso]] ka Dagbamba lee mili bilchinim faaso. Ni ka o daa nyɛ paɣasaribil ŋun saɣi paɣa, dina n-yɛ paɣasaribilia yɛn vaai guui, ka ʒinani yɛli o ni dimsuɣulo ni ninsali n-nyɛ o kaman ŋuna ka bɔhi paɣasaribila ŋɔ yuli ka o yɛli ni o yuli Siɣisibiga ni o ba n-nyɛ Biunŋ Tindana. Ʒinani daa dɔlila siɣisibiga n-kuli o ya n paai yuŋ ka bɛ duɣi ka yɛli o ni o ti kpuɣi bindirigu n-ti o numbo ni dama ŋuni kpuɣi o numbo, din saha ka tiŋ maanima booni o kpuɣunumbo. [[Siɣisibiga]] daa kpuɣi la puli dama o ni daa kpɛti ti mali bindirigu tiri Ʒinani saha shɛli maa, bɛ daa laɣimdimi, ŋuni daa dɔɣi Nyɛrigili, Namʒisheli n-ti pahi Maligimsim. Ʒinani daa kula Biuŋ [[Tindana]] ka o daliri nyami tiŋ maa daa maani la o bihi maa ansarisi diyi daa niŋ ka bɛ ku binkobigu mali bɛ buɣa, bɛ zaŋ dila binbehi n-tiri o bihi ŋɔ. Lala ŋɔ zuɣu siɣisibiga daa zaɣisi la o yidan Ʒinani. Nabiyɔŋ Dahamani ni daa wum lala, ka o vaai yiɣisi ni o tɔbiri ni o kana ti ku Ʒinani, o paai n-ti nyɛ Ʒinani ka o baŋ ni ka o ni tooi ku so m-bala din saha ka o sɔŋ o kpara ka zaŋ suɣulo ni o mini Ʒinani gbaai saawara, ka Nabiyɔŋ Dahamani zaŋ o bi puɣiŋga yuli booni Suhiyini n-ti Ʒinani. Nabiyɔŋ Dahamani daa ti lɛbila Biuŋ Naa, o nam yuli n-daa nyɛ Tiŋkurugu Naa. Suhiyini daa tiɣila puu n-dɔɣi bidibga yuli daa booni Ʒipupɔra. Nyɛrigili daa chaŋ mi ti ʒini ti ni pa booni tiŋ' shɛli pumpɔŋɔ [[Tongo]] la, ka Namzɛsheli mi chaŋ ti ʒini pumpɔŋɔ tiŋ yuli booni [[Wa]], dina n-nyɛ Maligimsim mi yiɣisi chaŋ tiŋ yuli booni [[Navrongo]]. Ʒipupura n-daa ti di Biuŋ Tindana o ba ʒinani ni daa zaŋ o nuhi dihi buɣa tiŋa, lala saha ŋɔ diyi daa niŋ ka Tindana yɛn chaŋ laɣiŋgu shee, bɛ yɛn dala dabili ŋun nyɛ ninsaringa ka bo anʒinfa tikpara n-dalim o di yi niŋ ka kpe zama ni. Tuɣiri-Nam ka bɛ daa booni o dam o tuɣirila Naa, dina su Dagbamba ni mali [[Tuɣiri-Nam]] shɛli polo ti nyɛli m-bala. Suhiyini n-daa dɔɣi Kumtili Ʒipupura bi'kpɛm sani n-zaŋ Gbewaa m-pa. Tɔ amaa, niriba pam daa booni o la kumtuurili dama taarihi wuhiya ni o dɔɣim dali Naa timsili n-daa kani. Kumtili n-daa di Biouŋ Tindana o ba Ʒipupura ni daa faa siɣi, di bi niŋ dabaayi ka Kumtili ŋmaligi ka chɛ Nam gbana, ka Gbewaa lɛbi Tindana. [[Naa Gbewaa|Gbewaa]] daa yiɣisimi ni o niriba n-chaŋ luɣishɛli be Burkina faso ka bɛ booni li Koopela, amaa ka Dagbamba mili " Kuɣu Pɛla". Nolini taarihi lahi wuhiya, ni daliri shɛli din daa chɛ ka Gbewaa birigi yɔɣu ni o niriba daa bi yila shɛli pahila saha shɛli o ni daa di Biuŋ Tindana, ka nabiyɔŋ Dahamani mi nyɛ Biuŋ Tiŋ-Naa ka Gbewaa yɛli ni nolori ayi kutooi kpe nosuɣu yini ni ni din zuɣu o ni birigi yɔɣu. Taarihi wuhiya yaha, ni Gbewaa daa to pam o nam polo dinzuɣu ka bɛ booni o "Yɔɣu Tolana". Gbewaa daa lahi yiɣisila [[Bawku]] n-chaŋ ti ʒini [[Pusiga]]. O paɣa tuuli yuli n-daa booni Gbaŋzaliŋ, n-zaŋ ŋun pahiri ayi booni Kaziya, ŋun pahiri ata n-daa nyɛ Galbaŋ n-ti pahi [[Katini]]. Lala daliri ŋɔ n su ka Yaa-Naa kam paɣa tuuli ni ban pahi diri Gbaŋzaliŋ, Kaʒiya, Galbaŋ, Katini ni ŋan pahi. Gbewaa bi tuuli daa nyɛla bipuɣiŋga ka o yuli booni Fatɛɣu ka Dagbamba lee mi o Kachɛɣu ŋun daa nyɛ Napaɣa Gbanzaliŋ bia, n zaŋ Fɔɣu pa. Zirili n daa nyɛ Napaɣa Kaʒiya bia. Tohagu n-daa pahiri ayi, n-zaŋ [[Shitɔbu]], ŋmantambo, Shibee kpɛma, Beemoni, Lariwaaya, Yɛmtɔri, Ka yili kperi n-ti pahi ban kpalim dama o daa nam zuliya pam. Naa Gbewaa daa mali la niya ni o yi ti kani, ni o napaɣa Gbanzaluŋ bia Fɔɣu n-nyɛ ŋun yan ʒini nam gbana zuɣu. Dahinshɛli ka [[Naa Gbewaa]] tim boli Gbanzaluŋ ka yɛli o, ni o yi kani ŋuni kpaŋmi o maŋ ka Fɔɣu zini gbaŋ n-kpalim nam ni, nolini Taarihi wuhiya ni Naazo ka o daa tim ni o ti boli napaɣa Gbanzaluŋ na dinzuɣu bɛ ni daa diri alizama shɛli maa zaa daa lu o tiba ni ka o daa zo yom chaŋ n-ti ti napaɣa Kaʒiya lahabali Naa Gbewaa ni bori ni Fɔɣu di nam shɛm o kalinsi nyaaŋa. Napaɣ Kaʒiya daa bɔli o bia Zirili na n-ti yɛli o ni wum shɛm din zuɣu o daŋ yiɣisi di zuɣu, disaha n-nyɛ Zirili chɛ ka bi tam da'duɣiri ka di kpeei hali n-ti kɔŋ tiim, ka o chɛ ka bi gbi bɔɣi karili ka zaŋ gbala pili. Ka tim ni bɛ ti boli o tuzo ka o kana ka bɛ laɣim gbaai dama bɛ nya suhupielli, ka Fɔɣu kpuɣi napɔŋ ni o chaŋ o biɛli bɔligu, o ni kuli chɛ bela ni o paai Zirili ni ʒe kuɣu shɛli zuɣu maa ka gbala maa vurigi o niŋ bɔɣili maa ni, ka Zirili dii che ka bɛ kpaari da tula bahiri o zuɣu hali ka Fɔɣu ti kpi. Dabiɛm ni gbaai bana pɛbiriba ka pɛbri bɛ bana maa ka di kumdi" Zirili ku Fɔɣu wula ka ti yɛn yɛli Naa ". Din zuɣu n chɛ ka bɛ daa di booni o kufɔɣu amaa o nyuli n-daa booni Fɔɣu.<ref>{{Citation|title=DAGBONG NAM PILIGU-THE GENESIS OF DAGBONG CHIEFTAINCY & ORIGIN NARRATED BY MOHAMMED BABA-TUUYA NAA|url=https://www.youtube.com/watch?v=xVQySk1klsM|language=en|access-date=2021-10-07}}</ref> Taarihi wuhiya, ni bana ŋɔ kumsi ni daa ti lu [[Naa Gbewaa]] tibili ni, ka o tahi o kpamba zuɣu ni bɔ fɔmi ka o wum bana ŋɔ kumsi. O ni daa wumli pali o tiba ka di nyɛla Ʒirili ku Fɔɣu, ni Naa suhu daa yiɣisimi ka o zaŋ o nua kpahi tiŋa ka di bɔɣi ka o biligi lu dini ka labi ti mum. [[Naa Gbewaa]] kum n-daa bala. == Kundivihira == {{Reflist}} [[Pubu:Dagbamba]] [[Pubu:Taarihi]] [[Pubu:Lahabaya zaa]] ta9y9e66heor8wez5nwr3dfe8sjb1w5 Gologo festival 0 10398 42563 40466 2022-08-15T13:28:30Z Issahiddris 439 Edit wikitext text/x-wiki {{Databox}} {{E-Class}} '''Gologo''' '''chuɣu''' nyɛla chuɣu shɛli tudu yaɣili wulinpuhili nima zaa ni puhira.Zuliya shɛba ban puhiri gologo chuɣun nyɛ Ƒarafarinima ban be Ghana tuduyaɣili. == Di ni pili shɛm == == Di Anfaani == == Kundivihira == [[Pubu:Chuɣu]] [[Pubu:Lahabaya zaa]] b830ccm39c85y2hyx8gnyzypzl8naz7 Colugo chuɣu 0 10399 42562 39155 2022-08-15T13:25:21Z Issahiddris 439 wikitext text/x-wiki Bolivar yaɣili polonima puhiri lala datable chuɣu ŋɔ [[Pubu:Chuɣu]] gmdyn6t1441fo13n909q93jhzdhhhl0 Kpiru kyiu 0 10455 42560 39301 2022-08-15T13:15:39Z Issahiddris 439 Edit wikitext text/x-wiki '''Kpiru kyiu''' di nyɛla chʋɣʋ shɛli di ni puhira yuuni kam pʋlini ka wuhiri suhipiɛlli, lala chʋɣʋ ma ni ka banritaba di be lair tingbani ŋɔ puuni Ghana yaɣ' shɛli polo di Wulin' luhili [[Pubu:Chuɣu]] 571vr3tnnzjni3fcv8jbeq0fq62bk2e Kpini chʋɣʋ 0 10489 42556 39300 2022-08-15T12:59:53Z Issahiddris 439 Edit wikitext text/x-wiki {{Databox}} {{E-Class}} '''Kpini Chuɣu''' nyɛla chʋɣʋ shɛli dagbamba ni puhiri yuuni kam puli ni ka niŋ di suhupiɛlli ka puhiri tabi ni ti yuun pal li. == Din pili shɛm == == Di anfaani == == Kundi vihira == [[Pubu:Chuɣu]] ggai9j0xvkrci3xvef9ikzvuk19zzq4 42557 42556 2022-08-15T13:02:31Z Issahiddris 439 /* Di anfaani */ wikitext text/x-wiki {{Databox}} {{E-Class}} '''Kpini Chuɣu''' nyɛla chʋɣʋ shɛli dagbamba ni puhiri yuuni kam puli ni ka niŋ di suhupiɛlli ka puhiri tabi ni ti yuun pal li. == Din pili shɛm == == Di anfaani == 1. Di tiriti suhupiɛlli 2. Di kpaŋsiri ti kaya ni taada 3. Di kpaŋsiri mabiligu 4.Di lahi laɣim di dɔɣim nangbanyini == Kundi vihira == [[Pubu:Chuɣu]] dt626sg2p0qg7can7ebtxl2oa2ukujh Jinjam 0 10725 42559 39839 2022-08-15T13:07:59Z Issahiddris 439 Edit wikitext text/x-wiki '''Jinjam''' nyɛla sitirili ka ti sɔri li n-liriti ti zaɣim.<ref>{{Cite web|title=trousers|url=https://dictionary.cambridge.org/dictionary/english/trousers|access-date=2021-11-13|website=dictionary.cambridge.org|language=en}}</ref> == Di Balibu == Jinjam mali balibu pam, di shɛŋa n-nyɛ * Jinjam wɔɣinli * Jinjam ŋmaahi == Taarihi == Taarihi wuhiya ni Jinjam daa pili la chaana tiŋ-gban ni. == Di Malibu == == Kundivihira == [[Pubu:Lahabaya zaa]] 9gqgwr65lw9e0uwga2cuwtmkw4l0dn8 Kpema 0 10759 42626 39299 2022-08-15T22:13:55Z Adam Kamaldeen 1825 M Malimi niŋ wikitext text/x-wiki {{Databox}} {{E-Class}} '''Kpem(a)''' nyɛla ninvuɣ'so ŋun maani ka lihiri biɛhigu ka di chani viɛnyɛla<ref>{{Cite web|last=Morgan|first=Jacob|date=2020-01-06|title=What is leadership, and who is a leader?|url=https://www.chieflearningofficer.com/2020/01/06/what-is-leadership-and-who-is-a-leader/|access-date=2021-11-16|website=Chief Learning Officer - CLO Media|language=en-US}}</ref>. O nyɛla ŋun baŋsiri o nyaaŋa din tu kamaata ni din tuhi ka lahi bɔri sɔŋsim tiri ban bɔri li. O nyɛla zuɣu n ti o nyaan doliba zaa . O biɛhigu nyɛla din nyɛ kpahima n ti o nyaan doliba zaa. == '''Kpema tuma''' == Kpema mali tuma pam zaŋ ti o nyaaŋa, di shɛŋa n-do gbunni ŋɔ. # O bɔri saɣisigu tiri niriba # Kpema lahi nyɛla ŋun bɔri bindirugu tiri o niriba # O zandi n deeri paɣaba tiri o nyaaŋa # O lahi mali paɣ' pini tiri sambanni nima # O lahi maani yalikura tiri o nyaaŋa # O nyɛla ŋun bɔri suhudoo n-tiri o nyaaŋa # O nyɛla ŋun wumsiri o nyaan doliba viɛnyɛla == '''Ŋuni n-lee simdi kpamli''' == Kpamli ni tooi paai sokam. Di yi niŋ ka so yi nyɛ kpema ka ti kani, ŋun pa o zuɣu maa n-yɛn deei kpamli maa. O gba yi deei ka ti lahi kani, ŋun gba pa o zuɣu n-yɛn deei li. Kpamli ni tooi paai paɣa, di mi ni tooi lahi nyɛ doo. Kpamli yi ti paai paɣa, tuun' shɛŋa din ti yɛn tum ka nyɛ dabba tuma, o bɔrila doo ka o tum li ti o. == Kpamli balibu == Kpamli balibu nyɛla din zooi, di shɛŋa n-nyɛ; # piibu-piibu kpamli bee kpema<ref>{{Cite web|date=2012-07-07|title=4 Different Types of Leadership Styles|url=https://www.yourarticlelibrary.com/business-management/4-different-types-of-leadership-styles/2550|access-date=2022-02-19|website=Your Article Library|language=en-US}}</ref> # Ŋme ka fa kpamli bee kpema # Gahim pii kpamli bee kpema == Kpamli fasara == Kpamli bee kpeentali nyela din mali fasara ka kpam shebi ban fu n gari yeli ŋa. Ka di nyɛ din soŋdi ŋun kam mali korisi bee tahima ni o ti nyɛ kpema ka o dun ba ŋan nima o biɛhigu ni. Di sheŋa n-nyɛ; # Kpeentali nin suma kuli nye la soŋsim zaŋ ti tarimba bee nandaamba ban kpaŋdi bɛ maŋa bela bela ka bɛ tum viɛnyɛla ka lahi nyɛ soŋsim zaŋ ti ninvuɣ'kpema bee yahinima ban kpaŋdi bɛ maŋa pam pam ka bɛ kpansi tumbu viɛnyɛlinga. # Kpema zaa tu ni o mali tɛhi wɔɣila ka lihiri katiŋa n gari o mulchi bee tumtumdiba - Jack Ma # Kpeen suŋ zaa malila yɛltɔɣali kam tumdi tuma, wula n lee di ninmɔhi ni hankali tali, n che di zambu bahigu, ka di kpaŋsi ti ka laɣim ti n gari ti yi fu n biɛ shɛm<ref>{{Cite web|date=2019-08-17|title=150 leadership Quotes To Inspire The Leader Within You|url=https://blog.vantagecircle.com/leadership-quotes/|access-date=2022-02-19|website=Nurture an Engaged and Satisfied Workforce {{!}} Vantage Circle HR Blog|language=en}}</ref> - Nelson Mandela. == Nyaan doliba == Nyaan doliba nyɛla ninvuɣ'shɛba ban doli be kpema bee kpamba noli bee zalisi ka bɛ lihiri kpambi maa ni biɛ shɛm<ref>{{Cite web|title=Definition of follower {{!}} Dictionary.com|url=https://www.dictionary.com/browse/follower|access-date=2022-02-19|website=www.dictionary.com|language=en}}</ref>. Bi nyela bi kpambi ni niŋ shɛba fooro ka bɛ tumdi n doli fooro maa. Bi yela ban bɔri gubu ni taɣibu n-tiri bi kpamba (kpema) saha shɛli kam ka vorisa bee mushiiba ti yɛn n paaigi kpem maa. == Kundivihira == [[Pubu:Kpema]] akz8srev4wvu28y305u954e5syd7mb8 Tamali shikuruti 0 10804 42707 42202 2022-08-16T08:42:01Z IDDRISU ABDUL-KADIR NINDOO 1815 /* Pramali Shikuriti */ added content wikitext text/x-wiki Lahabali ŋɔ pieri la shikurita ŋan be [[Tamali]] tiŋ din be [[Northern Region]], [[Ghana]] la puuni. == Pramali Shikuriti == # Munawara Ahmadiya E/A Primary School # OLA Primary School # Koblimahagu Sobriya E/A Primary School # Kukuo AME Zion Primary School, Wurishe Kukuo # Ansuari-Deen Islamic Primary School # Anbariya Ibnitaimiya English/Arabic Primary School # Amriya Islamic Primary School, Kakpagyili # Aminiyat Islamic Primary School, Sawaba # Amania Islamic Primary/Kg School # Al-Markazia Islamic Junior High School, Zogbeli # Al -Mal Islamic Basic Schools, Tamale # Al-Egasa Islamic Primary School, Kasaligu # Adubliyili Preby Primary School # Adabiya Garibiy Islamic Kg/Primary School, Tamale # Abubakar Sadoq Islamic Primary School, Vittin # Aalu Ibrahim Islamic Primary School # ==JHS din be Tamali == # Munawara Ahmadiya E/A Junior High School # Wurishe Kukuo Junior High School # Koblimahigu Sobriya E/A Junior High School # Nyohini Presby Junior High School # Zogbeli Junior High School # Lamashegu Junior High School # E/P Junior High School == SHS din be Tamali == * [[Kalpohin Senior High School]] * [[Business Senior High School]] * [[Tamale Senior High School]] * [[Ghana Senior High School (Tamale)|Ghana Senior High School]] * [[Tamale Islamic Senior High School]] * [[Northern School of Business Senior High School]] * [[St. Charles Minor Seminar Senior High School]] * [[Tamale Girls Senior High School|Tamale Girls Senior High School (Paɣnaa)]] * [[Vittin Senior High/Technical School]]<ref>{{Cite web|title=Vitting Senior High Technical School|url=https://ghadmissionforms.com/vitting-senior-high-technical-school/|access-date=2022-07-31|website=2022/2023 Ghadmin|language=en-US}}</ref> * [[Anbariya Senior High School]] * [[Presby Senior High School, Tamale|Presby Senior High School]] * [[Dabokpa Technical and Vocational School]] * T-Poly Technical and Vocational School * [[Business College International]] * [[Adventist Senior High School]] * [[Abubakar Al-sadiq Senior High School]] * [[Fatih college]] * [[Al-saad Senior High School]] * [[Almarkthum Senior High School]] * [[Pong Tamale Senior High School|Pong Tamale Senior Sigh School]] * [[Savelugu Senior High School|Savelugu Senior High School]] <gallery mode="packed" widths="150" heights="200"> NOBISCO.jpg|Northern School of Business</center> Lahabali kɔligu:Ghanasco.jpg|Ghana Senior High School Tamale</center> </gallery> == Karim du sheŋa din wumsiri karimbanima Tamali == * [[Bagabaga College of Education|Bagabaga College of Education]] (BACOE) * [[Tamale College of Education]] (TACOE) * [[Jackson Educational Complex]] * [[University for Development Studies]](UDS) * [[Valley View University]] (VVU) == Dirooba nim Shikutti == # Johnson Driving School # Abele Driving School ==Kundivihira== <references responsive="" /> [[Pubu:Shikuriti]] [[Pubu:Lahabaya zaa]] cdjxq7c62fbwfh8vczsf019cril61n3 42708 42707 2022-08-16T08:43:14Z IDDRISU ABDUL-KADIR NINDOO 1815 /* JHS din be Tamali */ Added content wikitext text/x-wiki Lahabali ŋɔ pieri la shikurita ŋan be [[Tamali]] tiŋ din be [[Northern Region]], [[Ghana]] la puuni. == Pramali Shikuriti == # Munawara Ahmadiya E/A Primary School # OLA Primary School # Koblimahagu Sobriya E/A Primary School # Kukuo AME Zion Primary School, Wurishe Kukuo # Ansuari-Deen Islamic Primary School # Anbariya Ibnitaimiya English/Arabic Primary School # Amriya Islamic Primary School, Kakpagyili # Aminiyat Islamic Primary School, Sawaba # Amania Islamic Primary/Kg School # Al-Markazia Islamic Junior High School, Zogbeli # Al -Mal Islamic Basic Schools, Tamale # Al-Egasa Islamic Primary School, Kasaligu # Adubliyili Preby Primary School # Adabiya Garibiy Islamic Kg/Primary School, Tamale # Abubakar Sadoq Islamic Primary School, Vittin # Aalu Ibrahim Islamic Primary School # ==JHS din be Tamali == # Munawara Ahmadiya E/A Junior High School # Wurishe Kukuo Junior High School # Koblimahagu Sobriya E/A Junior High School # Nyohini Presby Junior High School # Zogbeli Junior High School # Lamashegu Junior High School # E/P Junior High School == SHS din be Tamali == * [[Kalpohin Senior High School]] * [[Business Senior High School]] * [[Tamale Senior High School]] * [[Ghana Senior High School (Tamale)|Ghana Senior High School]] * [[Tamale Islamic Senior High School]] * [[Northern School of Business Senior High School]] * [[St. Charles Minor Seminar Senior High School]] * [[Tamale Girls Senior High School|Tamale Girls Senior High School (Paɣnaa)]] * [[Vittin Senior High/Technical School]]<ref>{{Cite web|title=Vitting Senior High Technical School|url=https://ghadmissionforms.com/vitting-senior-high-technical-school/|access-date=2022-07-31|website=2022/2023 Ghadmin|language=en-US}}</ref> * [[Anbariya Senior High School]] * [[Presby Senior High School, Tamale|Presby Senior High School]] * [[Dabokpa Technical and Vocational School]] * T-Poly Technical and Vocational School * [[Business College International]] * [[Adventist Senior High School]] * [[Abubakar Al-sadiq Senior High School]] * [[Fatih college]] * [[Al-saad Senior High School]] * [[Almarkthum Senior High School]] * [[Pong Tamale Senior High School|Pong Tamale Senior Sigh School]] * [[Savelugu Senior High School|Savelugu Senior High School]] <gallery mode="packed" widths="150" heights="200"> NOBISCO.jpg|Northern School of Business</center> Lahabali kɔligu:Ghanasco.jpg|Ghana Senior High School Tamale</center> </gallery> == Karim du sheŋa din wumsiri karimbanima Tamali == * [[Bagabaga College of Education|Bagabaga College of Education]] (BACOE) * [[Tamale College of Education]] (TACOE) * [[Jackson Educational Complex]] * [[University for Development Studies]](UDS) * [[Valley View University]] (VVU) == Dirooba nim Shikutti == # Johnson Driving School # Abele Driving School ==Kundivihira== <references responsive="" /> [[Pubu:Shikuriti]] [[Pubu:Lahabaya zaa]] hzmi93anr8zxum4ysoz4dn46fa7tz8f 42709 42708 2022-08-16T08:44:44Z IDDRISU ABDUL-KADIR NINDOO 1815 /* SHS din be Tamali */ Added content wikitext text/x-wiki Lahabali ŋɔ pieri la shikurita ŋan be [[Tamali]] tiŋ din be [[Northern Region]], [[Ghana]] la puuni. == Pramali Shikuriti == # Munawara Ahmadiya E/A Primary School # OLA Primary School # Koblimahagu Sobriya E/A Primary School # Kukuo AME Zion Primary School, Wurishe Kukuo # Ansuari-Deen Islamic Primary School # Anbariya Ibnitaimiya English/Arabic Primary School # Amriya Islamic Primary School, Kakpagyili # Aminiyat Islamic Primary School, Sawaba # Amania Islamic Primary/Kg School # Al-Markazia Islamic Junior High School, Zogbeli # Al -Mal Islamic Basic Schools, Tamale # Al-Egasa Islamic Primary School, Kasaligu # Adubliyili Preby Primary School # Adabiya Garibiy Islamic Kg/Primary School, Tamale # Abubakar Sadoq Islamic Primary School, Vittin # Aalu Ibrahim Islamic Primary School # ==JHS din be Tamali == # Munawara Ahmadiya E/A Junior High School # Wurishe Kukuo Junior High School # Koblimahagu Sobriya E/A Junior High School # Nyohini Presby Junior High School # Zogbeli Junior High School # Lamashegu Junior High School # E/P Junior High School == SHS din be Tamali == * [[Kalpohin Senior High School]] * [[Business Senior High School]] * [[Tamale Senior High School]] * [[Ghana Senior High School (Tamale)|Ghana Senior High School]] * [[Tamale Islamic Senior High School]] * [[Northern School of Business Senior High School]] * [[St. Charles Minor Seminar Senior High School]] * [[Tamale Girls Senior High School|Tamale Girls Senior High School (Paɣnaa)]] * [[Vittin Senior High/Technical School]]<ref>{{Cite web|title=Vitting Senior High Technical School|url=https://ghadmissionforms.com/vitting-senior-high-technical-school/|access-date=2022-07-31|website=2022/2023 Ghadmin|language=en-US}}</ref> * [[Anbariya Senior High School]] * [[Presby Senior High School, Tamale|Presbyterian Senior High School]], Tamale * [[Dabokpa Technical and Vocational School]] * T-Poly Technical and Vocational School * [[Business College International]] * [[Adventist Senior High School]] * [[Abubakar Al-sadiq Senior High School]] * [[Fatih college]] * [[Al-saad Senior High School]] * [[Almarkthum Senior High School]] * [[Pong Tamale Senior High School|Pong Tamale Senior Sigh School]] * [[Savelugu Senior High School|Savelugu Senior High School]] <gallery mode="packed" widths="150" heights="200"> NOBISCO.jpg|Northern School of Business</center> Lahabali kɔligu:Ghanasco.jpg|Ghana Senior High School Tamale</center> </gallery> == Karim du sheŋa din wumsiri karimbanima Tamali == * [[Bagabaga College of Education|Bagabaga College of Education]] (BACOE) * [[Tamale College of Education]] (TACOE) * [[Jackson Educational Complex]] * [[University for Development Studies]](UDS) * [[Valley View University]] (VVU) == Dirooba nim Shikutti == # Johnson Driving School # Abele Driving School ==Kundivihira== <references responsive="" /> [[Pubu:Shikuriti]] [[Pubu:Lahabaya zaa]] baxa13pwplata38r65q7x8fbe2yjson 42711 42709 2022-08-16T08:46:08Z IDDRISU ABDUL-KADIR NINDOO 1815 /* SHS din be Tamali */ Link wikitext text/x-wiki Lahabali ŋɔ pieri la shikurita ŋan be [[Tamali]] tiŋ din be [[Northern Region]], [[Ghana]] la puuni. == Pramali Shikuriti == # Munawara Ahmadiya E/A Primary School # OLA Primary School # Koblimahagu Sobriya E/A Primary School # Kukuo AME Zion Primary School, Wurishe Kukuo # Ansuari-Deen Islamic Primary School # Anbariya Ibnitaimiya English/Arabic Primary School # Amriya Islamic Primary School, Kakpagyili # Aminiyat Islamic Primary School, Sawaba # Amania Islamic Primary/Kg School # Al-Markazia Islamic Junior High School, Zogbeli # Al -Mal Islamic Basic Schools, Tamale # Al-Egasa Islamic Primary School, Kasaligu # Adubliyili Preby Primary School # Adabiya Garibiy Islamic Kg/Primary School, Tamale # Abubakar Sadoq Islamic Primary School, Vittin # Aalu Ibrahim Islamic Primary School # ==JHS din be Tamali == # Munawara Ahmadiya E/A Junior High School # Wurishe Kukuo Junior High School # Koblimahagu Sobriya E/A Junior High School # Nyohini Presby Junior High School # Zogbeli Junior High School # Lamashegu Junior High School # E/P Junior High School == SHS din be Tamali == * [[Kalpohin Senior High School]] * [[Business Senior High School]] * [[Tamale Senior High School]] * [[Ghana Senior High School (Tamale)|Ghana Senior High School]] * [[Tamale Islamic Senior High School]] * [[Northern School of Business Senior High School]] * [[St. Charles Minor Seminar Senior High School]] * [[Tamale Girls Senior High School|Tamale Girls Senior High School (Paɣnaa)]] * [[Vittin Senior High/Technical School]]<ref>{{Cite web|title=Vitting Senior High Technical School|url=https://ghadmissionforms.com/vitting-senior-high-technical-school/|access-date=2022-07-31|website=2022/2023 Ghadmin|language=en-US}}</ref> * [[Anbariya Senior High School]] * [[Presby Senior High School, Tamale|Presbyterian Senior High School]], [[Tamali|Tamale]] * [[Dabokpa Technical and Vocational School]] * T-Poly Technical and Vocational School * [[Business College International]] * [[Adventist Senior High School]] * [[Abubakar Al-sadiq Senior High School]] * [[Fatih college]] * [[Al-saad Senior High School]] * [[Almarkthum Senior High School]] * [[Pong Tamale Senior High School|Pong Tamale Senior Sigh School]] * [[Savelugu Senior High School|Savelugu Senior High School]] <gallery mode="packed" widths="150" heights="200"> NOBISCO.jpg|Northern School of Business</center> Lahabali kɔligu:Ghanasco.jpg|Ghana Senior High School Tamale</center> </gallery> == Karim du sheŋa din wumsiri karimbanima Tamali == * [[Bagabaga College of Education|Bagabaga College of Education]] (BACOE) * [[Tamale College of Education]] (TACOE) * [[Jackson Educational Complex]] * [[University for Development Studies]](UDS) * [[Valley View University]] (VVU) == Dirooba nim Shikutti == # Johnson Driving School # Abele Driving School ==Kundivihira== <references responsive="" /> [[Pubu:Shikuriti]] [[Pubu:Lahabaya zaa]] 25jhf5dgu2bxdm6uqgc1qikb8cvwbn0 42713 42711 2022-08-16T08:47:20Z IDDRISU ABDUL-KADIR NINDOO 1815 /* Karim du sheŋa din wumsiri karimbanima Tamali */ m malimi sabi wikitext text/x-wiki Lahabali ŋɔ pieri la shikurita ŋan be [[Tamali]] tiŋ din be [[Northern Region]], [[Ghana]] la puuni. == Pramali Shikuriti == # Munawara Ahmadiya E/A Primary School # OLA Primary School # Koblimahagu Sobriya E/A Primary School # Kukuo AME Zion Primary School, Wurishe Kukuo # Ansuari-Deen Islamic Primary School # Anbariya Ibnitaimiya English/Arabic Primary School # Amriya Islamic Primary School, Kakpagyili # Aminiyat Islamic Primary School, Sawaba # Amania Islamic Primary/Kg School # Al-Markazia Islamic Junior High School, Zogbeli # Al -Mal Islamic Basic Schools, Tamale # Al-Egasa Islamic Primary School, Kasaligu # Adubliyili Preby Primary School # Adabiya Garibiy Islamic Kg/Primary School, Tamale # Abubakar Sadoq Islamic Primary School, Vittin # Aalu Ibrahim Islamic Primary School # ==JHS din be Tamali == # Munawara Ahmadiya E/A Junior High School # Wurishe Kukuo Junior High School # Koblimahagu Sobriya E/A Junior High School # Nyohini Presby Junior High School # Zogbeli Junior High School # Lamashegu Junior High School # E/P Junior High School == SHS din be Tamali == * [[Kalpohin Senior High School]] * [[Business Senior High School]] * [[Tamale Senior High School]] * [[Ghana Senior High School (Tamale)|Ghana Senior High School]] * [[Tamale Islamic Senior High School]] * [[Northern School of Business Senior High School]] * [[St. Charles Minor Seminar Senior High School]] * [[Tamale Girls Senior High School|Tamale Girls Senior High School (Paɣnaa)]] * [[Vittin Senior High/Technical School]]<ref>{{Cite web|title=Vitting Senior High Technical School|url=https://ghadmissionforms.com/vitting-senior-high-technical-school/|access-date=2022-07-31|website=2022/2023 Ghadmin|language=en-US}}</ref> * [[Anbariya Senior High School]] * [[Presby Senior High School, Tamale|Presbyterian Senior High School]], [[Tamali|Tamale]] * [[Dabokpa Technical and Vocational School]] * T-Poly Technical and Vocational School * [[Business College International]] * [[Adventist Senior High School]] * [[Abubakar Al-sadiq Senior High School]] * [[Fatih college]] * [[Al-saad Senior High School]] * [[Almarkthum Senior High School]] * [[Pong Tamale Senior High School|Pong Tamale Senior Sigh School]] * [[Savelugu Senior High School|Savelugu Senior High School]] <gallery mode="packed" widths="150" heights="200"> NOBISCO.jpg|Northern School of Business</center> Lahabali kɔligu:Ghanasco.jpg|Ghana Senior High School Tamale</center> </gallery> == Karim du sheŋa din wumsiri karimbanima Tamali == * [[Bagabaga College of Education|Bagabaga College of Education]] (BACE) * [[Tamale College of Education]] (TACOE) * [[Jackson Educational Complex]] * [[University for Development Studies]](UDS) * [[Valley View University]] (VVU) == Dirooba nim Shikutti == # Johnson Driving School # Abele Driving School ==Kundivihira== <references responsive="" /> [[Pubu:Shikuriti]] [[Pubu:Lahabaya zaa]] 8jwtm8dwxpxkprlxb05vy7i11un6ed9 42714 42713 2022-08-16T08:48:17Z IDDRISU ABDUL-KADIR NINDOO 1815 /* Karim du sheŋa din wumsiri karimbanima Tamali */ m malimi sabi wikitext text/x-wiki Lahabali ŋɔ pieri la shikurita ŋan be [[Tamali]] tiŋ din be [[Northern Region]], [[Ghana]] la puuni. == Pramali Shikuriti == # Munawara Ahmadiya E/A Primary School # OLA Primary School # Koblimahagu Sobriya E/A Primary School # Kukuo AME Zion Primary School, Wurishe Kukuo # Ansuari-Deen Islamic Primary School # Anbariya Ibnitaimiya English/Arabic Primary School # Amriya Islamic Primary School, Kakpagyili # Aminiyat Islamic Primary School, Sawaba # Amania Islamic Primary/Kg School # Al-Markazia Islamic Junior High School, Zogbeli # Al -Mal Islamic Basic Schools, Tamale # Al-Egasa Islamic Primary School, Kasaligu # Adubliyili Preby Primary School # Adabiya Garibiy Islamic Kg/Primary School, Tamale # Abubakar Sadoq Islamic Primary School, Vittin # Aalu Ibrahim Islamic Primary School # ==JHS din be Tamali == # Munawara Ahmadiya E/A Junior High School # Wurishe Kukuo Junior High School # Koblimahagu Sobriya E/A Junior High School # Nyohini Presby Junior High School # Zogbeli Junior High School # Lamashegu Junior High School # E/P Junior High School == SHS din be Tamali == * [[Kalpohin Senior High School]] * [[Business Senior High School]] * [[Tamale Senior High School]] * [[Ghana Senior High School (Tamale)|Ghana Senior High School]] * [[Tamale Islamic Senior High School]] * [[Northern School of Business Senior High School]] * [[St. Charles Minor Seminar Senior High School]] * [[Tamale Girls Senior High School|Tamale Girls Senior High School (Paɣnaa)]] * [[Vittin Senior High/Technical School]]<ref>{{Cite web|title=Vitting Senior High Technical School|url=https://ghadmissionforms.com/vitting-senior-high-technical-school/|access-date=2022-07-31|website=2022/2023 Ghadmin|language=en-US}}</ref> * [[Anbariya Senior High School]] * [[Presby Senior High School, Tamale|Presbyterian Senior High School]], [[Tamali|Tamale]] * [[Dabokpa Technical and Vocational School]] * T-Poly Technical and Vocational School * [[Business College International]] * [[Adventist Senior High School]] * [[Abubakar Al-sadiq Senior High School]] * [[Fatih college]] * [[Al-saad Senior High School]] * [[Almarkthum Senior High School]] * [[Pong Tamale Senior High School|Pong Tamale Senior Sigh School]] * [[Savelugu Senior High School|Savelugu Senior High School]] <gallery mode="packed" widths="150" heights="200"> NOBISCO.jpg|Northern School of Business</center> Lahabali kɔligu:Ghanasco.jpg|Ghana Senior High School Tamale</center> </gallery> == Karim du sheŋa din wumsiri karimbanima Tamali == * [[Bagabaga College of Education|Bagabaga College of Education]] (BACE) * [[Tamale College of Education]] (TACE) * [[Jackson Educational Complex]] * [[University for Development Studies]](UDS) * [[Valley View University]] (VVU) == Dirooba nim Shikutti == # Johnson Driving School # Abele Driving School ==Kundivihira== <references responsive="" /> [[Pubu:Shikuriti]] [[Pubu:Lahabaya zaa]] n237azv2hlkt9weitoxytrqon2a1vyz 42715 42714 2022-08-16T08:53:23Z IDDRISU ABDUL-KADIR NINDOO 1815 /* Dirooba nim Shikutti */ m malimi sabi wikitext text/x-wiki Lahabali ŋɔ pieri la shikurita ŋan be [[Tamali]] tiŋ din be [[Northern Region]], [[Ghana]] la puuni. == Pramali Shikuriti == # Munawara Ahmadiya E/A Primary School # OLA Primary School # Koblimahagu Sobriya E/A Primary School # Kukuo AME Zion Primary School, Wurishe Kukuo # Ansuari-Deen Islamic Primary School # Anbariya Ibnitaimiya English/Arabic Primary School # Amriya Islamic Primary School, Kakpagyili # Aminiyat Islamic Primary School, Sawaba # Amania Islamic Primary/Kg School # Al-Markazia Islamic Junior High School, Zogbeli # Al -Mal Islamic Basic Schools, Tamale # Al-Egasa Islamic Primary School, Kasaligu # Adubliyili Preby Primary School # Adabiya Garibiy Islamic Kg/Primary School, Tamale # Abubakar Sadoq Islamic Primary School, Vittin # Aalu Ibrahim Islamic Primary School # ==JHS din be Tamali == # Munawara Ahmadiya E/A Junior High School # Wurishe Kukuo Junior High School # Koblimahagu Sobriya E/A Junior High School # Nyohini Presby Junior High School # Zogbeli Junior High School # Lamashegu Junior High School # E/P Junior High School == SHS din be Tamali == * [[Kalpohin Senior High School]] * [[Business Senior High School]] * [[Tamale Senior High School]] * [[Ghana Senior High School (Tamale)|Ghana Senior High School]] * [[Tamale Islamic Senior High School]] * [[Northern School of Business Senior High School]] * [[St. Charles Minor Seminar Senior High School]] * [[Tamale Girls Senior High School|Tamale Girls Senior High School (Paɣnaa)]] * [[Vittin Senior High/Technical School]]<ref>{{Cite web|title=Vitting Senior High Technical School|url=https://ghadmissionforms.com/vitting-senior-high-technical-school/|access-date=2022-07-31|website=2022/2023 Ghadmin|language=en-US}}</ref> * [[Anbariya Senior High School]] * [[Presby Senior High School, Tamale|Presbyterian Senior High School]], [[Tamali|Tamale]] * [[Dabokpa Technical and Vocational School]] * T-Poly Technical and Vocational School * [[Business College International]] * [[Adventist Senior High School]] * [[Abubakar Al-sadiq Senior High School]] * [[Fatih college]] * [[Al-saad Senior High School]] * [[Almarkthum Senior High School]] * [[Pong Tamale Senior High School|Pong Tamale Senior Sigh School]] * [[Savelugu Senior High School|Savelugu Senior High School]] <gallery mode="packed" widths="150" heights="200"> NOBISCO.jpg|Northern School of Business</center> Lahabali kɔligu:Ghanasco.jpg|Ghana Senior High School Tamale</center> </gallery> == Karim du sheŋa din wumsiri karimbanima Tamali == * [[Bagabaga College of Education|Bagabaga College of Education]] (BACE) * [[Tamale College of Education]] (TACE) * [[Jackson Educational Complex]] * [[University for Development Studies]](UDS) * [[Valley View University]] (VVU) == Durɔbanim Shikutti == # Johnson Driving School # Abele Driving School ==Kundivihira== <references responsive="" /> [[Pubu:Shikuriti]] [[Pubu:Lahabaya zaa]] s8epbkh6gnsweob6g80ufaostr3oufa 42716 42715 2022-08-16T08:54:01Z IDDRISU ABDUL-KADIR NINDOO 1815 /* Durɔbanim Shikutti */ m malimi sabi wikitext text/x-wiki Lahabali ŋɔ pieri la shikurita ŋan be [[Tamali]] tiŋ din be [[Northern Region]], [[Ghana]] la puuni. == Pramali Shikuriti == # Munawara Ahmadiya E/A Primary School # OLA Primary School # Koblimahagu Sobriya E/A Primary School # Kukuo AME Zion Primary School, Wurishe Kukuo # Ansuari-Deen Islamic Primary School # Anbariya Ibnitaimiya English/Arabic Primary School # Amriya Islamic Primary School, Kakpagyili # Aminiyat Islamic Primary School, Sawaba # Amania Islamic Primary/Kg School # Al-Markazia Islamic Junior High School, Zogbeli # Al -Mal Islamic Basic Schools, Tamale # Al-Egasa Islamic Primary School, Kasaligu # Adubliyili Preby Primary School # Adabiya Garibiy Islamic Kg/Primary School, Tamale # Abubakar Sadoq Islamic Primary School, Vittin # Aalu Ibrahim Islamic Primary School # ==JHS din be Tamali == # Munawara Ahmadiya E/A Junior High School # Wurishe Kukuo Junior High School # Koblimahagu Sobriya E/A Junior High School # Nyohini Presby Junior High School # Zogbeli Junior High School # Lamashegu Junior High School # E/P Junior High School == SHS din be Tamali == * [[Kalpohin Senior High School]] * [[Business Senior High School]] * [[Tamale Senior High School]] * [[Ghana Senior High School (Tamale)|Ghana Senior High School]] * [[Tamale Islamic Senior High School]] * [[Northern School of Business Senior High School]] * [[St. Charles Minor Seminar Senior High School]] * [[Tamale Girls Senior High School|Tamale Girls Senior High School (Paɣnaa)]] * [[Vittin Senior High/Technical School]]<ref>{{Cite web|title=Vitting Senior High Technical School|url=https://ghadmissionforms.com/vitting-senior-high-technical-school/|access-date=2022-07-31|website=2022/2023 Ghadmin|language=en-US}}</ref> * [[Anbariya Senior High School]] * [[Presby Senior High School, Tamale|Presbyterian Senior High School]], [[Tamali|Tamale]] * [[Dabokpa Technical and Vocational School]] * T-Poly Technical and Vocational School * [[Business College International]] * [[Adventist Senior High School]] * [[Abubakar Al-sadiq Senior High School]] * [[Fatih college]] * [[Al-saad Senior High School]] * [[Almarkthum Senior High School]] * [[Pong Tamale Senior High School|Pong Tamale Senior Sigh School]] * [[Savelugu Senior High School|Savelugu Senior High School]] <gallery mode="packed" widths="150" heights="200"> NOBISCO.jpg|Northern School of Business</center> Lahabali kɔligu:Ghanasco.jpg|Ghana Senior High School Tamale</center> </gallery> == Karim du sheŋa din wumsiri karimbanima Tamali == * [[Bagabaga College of Education|Bagabaga College of Education]] (BACE) * [[Tamale College of Education]] (TACE) * [[Jackson Educational Complex]] * [[University for Development Studies]](UDS) * [[Valley View University]] (VVU) == Durɔbanim Shikuruti == # Johnson Driving School # Abele Driving School ==Kundivihira== <references responsive="" /> [[Pubu:Shikuriti]] [[Pubu:Lahabaya zaa]] hbq3wrkkdrg2x47azgamj7xjazm6qwb Changli 0 10865 42692 32762 2022-08-15T23:30:46Z Abubakari Khadijah 116 corrected error wikitext text/x-wiki {{Databox}} '''Changli (Chaŋli)''', nyɛla fɔŋ shɛli din be [[Tamale Metropolitan Assembly|Tamale metropolitan assembly]] ka nyɛ fɔŋ kurili [[Ghana]] tuduu yaɣili bee [[Northern Region]]. == Kundivihira == {{Tamale tinsi}} dw4b07be4r45n4g4w0r3h09nfc52j8c Mohammed Kudus 0 10881 42561 39378 2022-08-15T13:18:04Z Issahiddris 439 wikitext text/x-wiki {{Databox}} Mohammed Kudus nyɛla [[Ghana]] bɔli ŋmɛra<ref>{{Cite web|title=Mohammed Kudus: Ajax Amsterdam announce deal for Ghana international  {{!}} Goal.com|url=https://www.goal.com/en/news/mohammed-kudus-ajax-amsterdam-announce-deal-for-ghana/1g0m1epeff6rh173emtfvemcbl|access-date=2021-11-20|website=www.goal.com}}</ref>. Bɛ dɔɣi la [[Ankara]] yuuni 2000 silimin gɔli August da baa ayi dali<ref>{{Cite web|title=sn.dk - Sjællandske Nyheder - Alt det vi taler om|url=https://www.sn.dk/|access-date=2021-11-20|website=sn.dk - Sjællandske Nyheder|language=da-DK}}</ref>. == O piligu == == O bɔliŋmɛbu piligu == == O dinduya bɔliŋmɛbu lahabaya == == O kpaŋmaŋ piina == == Kundivihira == {{Reflist}} [[Pubu:Deima ni yiɣ'jam]] ongirvi1j7t6ry17b04tcsn3s27b2mg Kalpohin Senior High school 0 10948 42566 42464 2022-08-15T16:53:28Z AFAIBRAHIM 1206 /* Taarihi */ wikitext text/x-wiki {{Databox}} {{E-Class}} '''Kalpohin Senior High School''' nyɛla bikura [[shikuru]] shɛli din be [[Sagnarigu Municipality|Sagnarigu municipality]]. Lala shikuru ŋɔ pahila karimzɔŋ shɛŋa din be [[Ghana]] tudu yaɣili bee [[Northern Region|northern region]] puuni. == Di taachi == So dolgu ni kpaŋmaŋa == Di kpabu yuuni == Kalpohin Senior High School daa kpala yuuni 1991.<ref>{{Cite web|title=Kalpohin Senior High {{!}} SchoolsInGh.com|url=https://www.schoolsingh.com/senior-high-schools/kalpohin-senior-high/about|access-date=2022-01-02|website=schoolsInGh|language=en}}</ref> =Pubu yaɣili = == Taarihi == == Tuma == Shikuru maa tuma nyɛla ni di kpuɣi ka zali baŋdiba, ban yɛla ne nini ni karimbanima ban mali nimmɔhi m-pahi kpuɣi Basic Education Certificate Examination (B.E.C.E) ban yina ni kalinli dibaayɔbu (6) hali ni pihita (30) ka lee che ka bɛ nya baŋsim pariga, wumsibu mini shikuru biɛhisi ni shɛhiranima n-yiri karimba chirichi ni kpaŋmaŋanima ni din ni che ka bɛ (shikurubihi) nyɛ soli n-kpe karimdu' kara ni nti tuɣi bɛ bɔhimbu n-nyɛ yiko shɛli Ghana tingbani ni bɔra. Kalpohin Senior High School niyanima n-nyɛ li ni di bɔ baŋsim n-ti ban yi Basic shikuruti ni na balantee B.E.C.E karimbikura, ka che ka bɛ deei shɛhira maŋa, din ni tuɣi bɔhimbu karimzɔŋ kara ni din yɛn lɛbigi ba ka bɛ kpaŋsiri biɛhigu, daabilim zoosim din nyɛ fakari tuhibu.<ref>{{Cite book|last=INGRAM|first=Robert Acklom|url=https://books.google.com.gh/books?id=NceTcj4pCvEC&pg=PA3&dq=importance+of+school&hl=en&sa=X&ved=2ahUKEwiazpDHoZ71AhWyhv0HHSLWAk4Q6AF6BAgCEAI#v=onepage&q=importance%20of%20school&f=false|title=An Essay on the Importance of Schools of Industry and Religious Instruction; in which the necessity of promoting the good education of the poor classes is . considered|date=1800|language=en}}</ref><ref>{{Cite book|last=Dewey|first=John|url=https://books.google.com.gh/books?id=JhjPK4FKpCcC&printsec=frontcover&dq=importance+of+school&hl=en&sa=X&ved=2ahUKEwiazpDHoZ71AhWyhv0HHSLWAk4Q6AF6BAgGEAI#v=onepage&q=importance%20of%20school&f=false|title=Experience And Education|date=2007-11-01|publisher=Simon and Schuster|isbn=978-1-4165-8727-9|language=en}}</ref>. == Baŋsim Yaɣ'shɛŋa Di Ni Wuhira == Kalpohin Senior High School nyɛla shikuru shɛli din wuhiri baŋsim bɔmma yaɣa ka di zooi pam, di shɛŋa n-nyɛ; '''Home Economics''' Biology, Management in Living, Food and Nutrition, Economics, Clothing and Textiles, Chemistry and Physics. '''General Arts''' Economics, Government, History, Literature in English, Geography, Dagbani, Islamic Religious Studies, Christian Religious Studies and Elective Mathematics. '''General Agriculture''' General Agriculture, Elective Mathematics, Chemistry, Physics, Animal Husbandry and Crop Husbandry and Horticulture '''Business''' Elective Mathematics, Business Management, Financial Accounting , Costing and Economics '''Visual Arts''' Leather work, General Knowledge in Arts, Graphic Design, Textiles, Sculpture and Biology == Karimbihi Duri Yuya == # Salamba Duu # Tishigu Duu # Kalpohin Duu # Nyaanshaɣu Duu == Di Karimba Kpeen Kura == == Yaɣ'kpana == == Karimbi' Kura == == Kundivihira == [[Pubu:Ghana Shikuriti]] susl2kzy8cm9d2t6j209c1la9c25avq 42567 42566 2022-08-15T16:55:22Z AFAIBRAHIM 1206 wikitext text/x-wiki {{Databox}} {{E-Class}} '''Kalpohin Senior High School''' nyɛla bikura [[shikuru]] shɛli din be [[Sagnarigu Municipality|Sagnarigu municipality]]. Lala shikuru ŋɔ pahila karimzɔŋ shɛŋa din be [[Ghana]] tudu yaɣili bee [[Northern Region|northern region]] puuni. == Di taachi == So dolgu ni kpaŋmaŋa == Di kpabu yuuni == Kalpohin Senior High School daa kpala yuuni 1991.<ref>{{Cite web|title=Kalpohin Senior High {{!}} SchoolsInGh.com|url=https://www.schoolsingh.com/senior-high-schools/kalpohin-senior-high/about|access-date=2022-01-02|website=schoolsInGh|language=en}}</ref> == Pubu yaɣili == == Taarihi == == Tuma == Shikuru maa tuma nyɛla ni di kpuɣi ka zali baŋdiba, ban yɛla ne nini ni karimbanima ban mali nimmɔhi m-pahi kpuɣi Basic Education Certificate Examination (B.E.C.E) ban yina ni kalinli dibaayɔbu (6) hali ni pihita (30) ka lee che ka bɛ nya baŋsim pariga, wumsibu mini shikuru biɛhisi ni shɛhiranima n-yiri karimba chirichi ni kpaŋmaŋanima ni din ni che ka bɛ (shikurubihi) nyɛ soli n-kpe karimdu' kara ni nti tuɣi bɛ bɔhimbu n-nyɛ yiko shɛli Ghana tingbani ni bɔra. Kalpohin Senior High School niyanima n-nyɛ li ni di bɔ baŋsim n-ti ban yi Basic shikuruti ni na balantee B.E.C.E karimbikura, ka che ka bɛ deei shɛhira maŋa, din ni tuɣi bɔhimbu karimzɔŋ kara ni din yɛn lɛbigi ba ka bɛ kpaŋsiri biɛhigu, daabilim zoosim din nyɛ fakari tuhibu.<ref>{{Cite book|last=INGRAM|first=Robert Acklom|url=https://books.google.com.gh/books?id=NceTcj4pCvEC&pg=PA3&dq=importance+of+school&hl=en&sa=X&ved=2ahUKEwiazpDHoZ71AhWyhv0HHSLWAk4Q6AF6BAgCEAI#v=onepage&q=importance%20of%20school&f=false|title=An Essay on the Importance of Schools of Industry and Religious Instruction; in which the necessity of promoting the good education of the poor classes is . considered|date=1800|language=en}}</ref><ref>{{Cite book|last=Dewey|first=John|url=https://books.google.com.gh/books?id=JhjPK4FKpCcC&printsec=frontcover&dq=importance+of+school&hl=en&sa=X&ved=2ahUKEwiazpDHoZ71AhWyhv0HHSLWAk4Q6AF6BAgGEAI#v=onepage&q=importance%20of%20school&f=false|title=Experience And Education|date=2007-11-01|publisher=Simon and Schuster|isbn=978-1-4165-8727-9|language=en}}</ref>. == Baŋsim Yaɣ'shɛŋa Di Ni Wuhira == Kalpohin Senior High School nyɛla shikuru shɛli din wuhiri baŋsim bɔmma yaɣa ka di zooi pam, di shɛŋa n-nyɛ; '''Home Economics''' Biology, Management in Living, Food and Nutrition, Economics, Clothing and Textiles, Chemistry and Physics. '''General Arts''' Economics, Government, History, Literature in English, Geography, Dagbani, Islamic Religious Studies, Christian Religious Studies and Elective Mathematics. '''General Agriculture''' General Agriculture, Elective Mathematics, Chemistry, Physics, Animal Husbandry and Crop Husbandry and Horticulture '''Business''' Elective Mathematics, Business Management, Financial Accounting , Costing and Economics '''Visual Arts''' Leather work, General Knowledge in Arts, Graphic Design, Textiles, Sculpture and Biology == Karimbihi Duri Yuya == # Salamba Duu # Tishigu Duu # Kalpohin Duu # Nyaanshaɣu Duu == Di Karimba Kpeen Kura == == Yaɣ'kpana == == Karimbi' Kura == == Kundivihira == [[Pubu:Ghana Shikuriti]] nobhdkm44r2nrdqg45nht48lj1746jd 42568 42567 2022-08-15T16:59:38Z AFAIBRAHIM 1206 /* Pubu yaɣili */ wikitext text/x-wiki {{Databox}} {{E-Class}} '''Kalpohin Senior High School''' nyɛla bikura [[shikuru]] shɛli din be [[Sagnarigu Municipality|Sagnarigu municipality]]. Lala shikuru ŋɔ pahila karimzɔŋ shɛŋa din be [[Ghana]] tudu yaɣili bee [[Northern Region|northern region]] puuni. == Di taachi == So dolgu ni kpaŋmaŋa == Di kpabu yuuni == Kalpohin Senior High School daa kpala yuuni 1991.<ref>{{Cite web|title=Kalpohin Senior High {{!}} SchoolsInGh.com|url=https://www.schoolsingh.com/senior-high-schools/kalpohin-senior-high/about|access-date=2022-01-02|website=schoolsInGh|language=en}}</ref> == Pubu yaɣili == Di bela pubu yaɣili din nyɛ [[Gomnanti Shikuru]] == Taarihi == == Tuma == Shikuru maa tuma nyɛla ni di kpuɣi ka zali baŋdiba, ban yɛla ne nini ni karimbanima ban mali nimmɔhi m-pahi kpuɣi Basic Education Certificate Examination (B.E.C.E) ban yina ni kalinli dibaayɔbu (6) hali ni pihita (30) ka lee che ka bɛ nya baŋsim pariga, wumsibu mini shikuru biɛhisi ni shɛhiranima n-yiri karimba chirichi ni kpaŋmaŋanima ni din ni che ka bɛ (shikurubihi) nyɛ soli n-kpe karimdu' kara ni nti tuɣi bɛ bɔhimbu n-nyɛ yiko shɛli Ghana tingbani ni bɔra. Kalpohin Senior High School niyanima n-nyɛ li ni di bɔ baŋsim n-ti ban yi Basic shikuruti ni na balantee B.E.C.E karimbikura, ka che ka bɛ deei shɛhira maŋa, din ni tuɣi bɔhimbu karimzɔŋ kara ni din yɛn lɛbigi ba ka bɛ kpaŋsiri biɛhigu, daabilim zoosim din nyɛ fakari tuhibu.<ref>{{Cite book|last=INGRAM|first=Robert Acklom|url=https://books.google.com.gh/books?id=NceTcj4pCvEC&pg=PA3&dq=importance+of+school&hl=en&sa=X&ved=2ahUKEwiazpDHoZ71AhWyhv0HHSLWAk4Q6AF6BAgCEAI#v=onepage&q=importance%20of%20school&f=false|title=An Essay on the Importance of Schools of Industry and Religious Instruction; in which the necessity of promoting the good education of the poor classes is . considered|date=1800|language=en}}</ref><ref>{{Cite book|last=Dewey|first=John|url=https://books.google.com.gh/books?id=JhjPK4FKpCcC&printsec=frontcover&dq=importance+of+school&hl=en&sa=X&ved=2ahUKEwiazpDHoZ71AhWyhv0HHSLWAk4Q6AF6BAgGEAI#v=onepage&q=importance%20of%20school&f=false|title=Experience And Education|date=2007-11-01|publisher=Simon and Schuster|isbn=978-1-4165-8727-9|language=en}}</ref>. == Baŋsim Yaɣ'shɛŋa Di Ni Wuhira == Kalpohin Senior High School nyɛla shikuru shɛli din wuhiri baŋsim bɔmma yaɣa ka di zooi pam, di shɛŋa n-nyɛ; '''Home Economics''' Biology, Management in Living, Food and Nutrition, Economics, Clothing and Textiles, Chemistry and Physics. '''General Arts''' Economics, Government, History, Literature in English, Geography, Dagbani, Islamic Religious Studies, Christian Religious Studies and Elective Mathematics. '''General Agriculture''' General Agriculture, Elective Mathematics, Chemistry, Physics, Animal Husbandry and Crop Husbandry and Horticulture '''Business''' Elective Mathematics, Business Management, Financial Accounting , Costing and Economics '''Visual Arts''' Leather work, General Knowledge in Arts, Graphic Design, Textiles, Sculpture and Biology == Karimbihi Duri Yuya == # Salamba Duu # Tishigu Duu # Kalpohin Duu # Nyaanshaɣu Duu == Di Karimba Kpeen Kura == == Yaɣ'kpana == == Karimbi' Kura == == Kundivihira == [[Pubu:Ghana Shikuriti]] fvdzw5ll7qshnkg9rziypuwjjkfm0i2 42569 42568 2022-08-15T16:59:52Z AFAIBRAHIM 1206 /* Pubu yaɣili */ wikitext text/x-wiki {{Databox}} {{E-Class}} '''Kalpohin Senior High School''' nyɛla bikura [[shikuru]] shɛli din be [[Sagnarigu Municipality|Sagnarigu municipality]]. Lala shikuru ŋɔ pahila karimzɔŋ shɛŋa din be [[Ghana]] tudu yaɣili bee [[Northern Region|northern region]] puuni. == Di taachi == So dolgu ni kpaŋmaŋa == Di kpabu yuuni == Kalpohin Senior High School daa kpala yuuni 1991.<ref>{{Cite web|title=Kalpohin Senior High {{!}} SchoolsInGh.com|url=https://www.schoolsingh.com/senior-high-schools/kalpohin-senior-high/about|access-date=2022-01-02|website=schoolsInGh|language=en}}</ref> == Pubu yaɣili == Di bela pubu yaɣili din nyɛ [[Gomnanti Shikuru]]. == Taarihi == == Tuma == Shikuru maa tuma nyɛla ni di kpuɣi ka zali baŋdiba, ban yɛla ne nini ni karimbanima ban mali nimmɔhi m-pahi kpuɣi Basic Education Certificate Examination (B.E.C.E) ban yina ni kalinli dibaayɔbu (6) hali ni pihita (30) ka lee che ka bɛ nya baŋsim pariga, wumsibu mini shikuru biɛhisi ni shɛhiranima n-yiri karimba chirichi ni kpaŋmaŋanima ni din ni che ka bɛ (shikurubihi) nyɛ soli n-kpe karimdu' kara ni nti tuɣi bɛ bɔhimbu n-nyɛ yiko shɛli Ghana tingbani ni bɔra. Kalpohin Senior High School niyanima n-nyɛ li ni di bɔ baŋsim n-ti ban yi Basic shikuruti ni na balantee B.E.C.E karimbikura, ka che ka bɛ deei shɛhira maŋa, din ni tuɣi bɔhimbu karimzɔŋ kara ni din yɛn lɛbigi ba ka bɛ kpaŋsiri biɛhigu, daabilim zoosim din nyɛ fakari tuhibu.<ref>{{Cite book|last=INGRAM|first=Robert Acklom|url=https://books.google.com.gh/books?id=NceTcj4pCvEC&pg=PA3&dq=importance+of+school&hl=en&sa=X&ved=2ahUKEwiazpDHoZ71AhWyhv0HHSLWAk4Q6AF6BAgCEAI#v=onepage&q=importance%20of%20school&f=false|title=An Essay on the Importance of Schools of Industry and Religious Instruction; in which the necessity of promoting the good education of the poor classes is . considered|date=1800|language=en}}</ref><ref>{{Cite book|last=Dewey|first=John|url=https://books.google.com.gh/books?id=JhjPK4FKpCcC&printsec=frontcover&dq=importance+of+school&hl=en&sa=X&ved=2ahUKEwiazpDHoZ71AhWyhv0HHSLWAk4Q6AF6BAgGEAI#v=onepage&q=importance%20of%20school&f=false|title=Experience And Education|date=2007-11-01|publisher=Simon and Schuster|isbn=978-1-4165-8727-9|language=en}}</ref>. == Baŋsim Yaɣ'shɛŋa Di Ni Wuhira == Kalpohin Senior High School nyɛla shikuru shɛli din wuhiri baŋsim bɔmma yaɣa ka di zooi pam, di shɛŋa n-nyɛ; '''Home Economics''' Biology, Management in Living, Food and Nutrition, Economics, Clothing and Textiles, Chemistry and Physics. '''General Arts''' Economics, Government, History, Literature in English, Geography, Dagbani, Islamic Religious Studies, Christian Religious Studies and Elective Mathematics. '''General Agriculture''' General Agriculture, Elective Mathematics, Chemistry, Physics, Animal Husbandry and Crop Husbandry and Horticulture '''Business''' Elective Mathematics, Business Management, Financial Accounting , Costing and Economics '''Visual Arts''' Leather work, General Knowledge in Arts, Graphic Design, Textiles, Sculpture and Biology == Karimbihi Duri Yuya == # Salamba Duu # Tishigu Duu # Kalpohin Duu # Nyaanshaɣu Duu == Di Karimba Kpeen Kura == == Yaɣ'kpana == == Karimbi' Kura == == Kundivihira == [[Pubu:Ghana Shikuriti]] lcl5cpzjrl46w3y7h9b2xmaglk19x1o 42570 42569 2022-08-15T17:01:20Z AFAIBRAHIM 1206 /* Di taachi */ wikitext text/x-wiki {{Databox}} {{E-Class}} '''Kalpohin Senior High School''' nyɛla bikura [[shikuru]] shɛli din be [[Sagnarigu Municipality|Sagnarigu municipality]]. Lala shikuru ŋɔ pahila karimzɔŋ shɛŋa din be [[Ghana]] tudu yaɣili bee [[Northern Region|northern region]] puuni. == Di taachi == So dolgu ni kpaŋmaŋa == Di nia jihi == == Di kpabu yuuni == Kalpohin Senior High School daa kpala yuuni 1991.<ref>{{Cite web|title=Kalpohin Senior High {{!}} SchoolsInGh.com|url=https://www.schoolsingh.com/senior-high-schools/kalpohin-senior-high/about|access-date=2022-01-02|website=schoolsInGh|language=en}}</ref> == Pubu yaɣili == Di bela pubu yaɣili din nyɛ [[Gomnanti Shikuru]]. == Taarihi == == Tuma == Shikuru maa tuma nyɛla ni di kpuɣi ka zali baŋdiba, ban yɛla ne nini ni karimbanima ban mali nimmɔhi m-pahi kpuɣi Basic Education Certificate Examination (B.E.C.E) ban yina ni kalinli dibaayɔbu (6) hali ni pihita (30) ka lee che ka bɛ nya baŋsim pariga, wumsibu mini shikuru biɛhisi ni shɛhiranima n-yiri karimba chirichi ni kpaŋmaŋanima ni din ni che ka bɛ (shikurubihi) nyɛ soli n-kpe karimdu' kara ni nti tuɣi bɛ bɔhimbu n-nyɛ yiko shɛli Ghana tingbani ni bɔra. Kalpohin Senior High School niyanima n-nyɛ li ni di bɔ baŋsim n-ti ban yi Basic shikuruti ni na balantee B.E.C.E karimbikura, ka che ka bɛ deei shɛhira maŋa, din ni tuɣi bɔhimbu karimzɔŋ kara ni din yɛn lɛbigi ba ka bɛ kpaŋsiri biɛhigu, daabilim zoosim din nyɛ fakari tuhibu.<ref>{{Cite book|last=INGRAM|first=Robert Acklom|url=https://books.google.com.gh/books?id=NceTcj4pCvEC&pg=PA3&dq=importance+of+school&hl=en&sa=X&ved=2ahUKEwiazpDHoZ71AhWyhv0HHSLWAk4Q6AF6BAgCEAI#v=onepage&q=importance%20of%20school&f=false|title=An Essay on the Importance of Schools of Industry and Religious Instruction; in which the necessity of promoting the good education of the poor classes is . considered|date=1800|language=en}}</ref><ref>{{Cite book|last=Dewey|first=John|url=https://books.google.com.gh/books?id=JhjPK4FKpCcC&printsec=frontcover&dq=importance+of+school&hl=en&sa=X&ved=2ahUKEwiazpDHoZ71AhWyhv0HHSLWAk4Q6AF6BAgGEAI#v=onepage&q=importance%20of%20school&f=false|title=Experience And Education|date=2007-11-01|publisher=Simon and Schuster|isbn=978-1-4165-8727-9|language=en}}</ref>. == Baŋsim Yaɣ'shɛŋa Di Ni Wuhira == Kalpohin Senior High School nyɛla shikuru shɛli din wuhiri baŋsim bɔmma yaɣa ka di zooi pam, di shɛŋa n-nyɛ; '''Home Economics''' Biology, Management in Living, Food and Nutrition, Economics, Clothing and Textiles, Chemistry and Physics. '''General Arts''' Economics, Government, History, Literature in English, Geography, Dagbani, Islamic Religious Studies, Christian Religious Studies and Elective Mathematics. '''General Agriculture''' General Agriculture, Elective Mathematics, Chemistry, Physics, Animal Husbandry and Crop Husbandry and Horticulture '''Business''' Elective Mathematics, Business Management, Financial Accounting , Costing and Economics '''Visual Arts''' Leather work, General Knowledge in Arts, Graphic Design, Textiles, Sculpture and Biology == Karimbihi Duri Yuya == # Salamba Duu # Tishigu Duu # Kalpohin Duu # Nyaanshaɣu Duu == Di Karimba Kpeen Kura == == Yaɣ'kpana == == Karimbi' Kura == == Kundivihira == [[Pubu:Ghana Shikuriti]] 7cqduxugblafl1j1vjw8dx4qsxgloyd 42571 42570 2022-08-15T17:02:03Z AFAIBRAHIM 1206 /* Di nia jihi */ wikitext text/x-wiki {{Databox}} {{E-Class}} '''Kalpohin Senior High School''' nyɛla bikura [[shikuru]] shɛli din be [[Sagnarigu Municipality|Sagnarigu municipality]]. Lala shikuru ŋɔ pahila karimzɔŋ shɛŋa din be [[Ghana]] tudu yaɣili bee [[Northern Region|northern region]] puuni. == Di taachi == So dolgu ni kpaŋmaŋa == Di nia jihi == == Di nia waɤinlli == == Di kpabu yuuni == Kalpohin Senior High School daa kpala yuuni 1991.<ref>{{Cite web|title=Kalpohin Senior High {{!}} SchoolsInGh.com|url=https://www.schoolsingh.com/senior-high-schools/kalpohin-senior-high/about|access-date=2022-01-02|website=schoolsInGh|language=en}}</ref> == Pubu yaɣili == Di bela pubu yaɣili din nyɛ [[Gomnanti Shikuru]]. == Taarihi == == Tuma == Shikuru maa tuma nyɛla ni di kpuɣi ka zali baŋdiba, ban yɛla ne nini ni karimbanima ban mali nimmɔhi m-pahi kpuɣi Basic Education Certificate Examination (B.E.C.E) ban yina ni kalinli dibaayɔbu (6) hali ni pihita (30) ka lee che ka bɛ nya baŋsim pariga, wumsibu mini shikuru biɛhisi ni shɛhiranima n-yiri karimba chirichi ni kpaŋmaŋanima ni din ni che ka bɛ (shikurubihi) nyɛ soli n-kpe karimdu' kara ni nti tuɣi bɛ bɔhimbu n-nyɛ yiko shɛli Ghana tingbani ni bɔra. Kalpohin Senior High School niyanima n-nyɛ li ni di bɔ baŋsim n-ti ban yi Basic shikuruti ni na balantee B.E.C.E karimbikura, ka che ka bɛ deei shɛhira maŋa, din ni tuɣi bɔhimbu karimzɔŋ kara ni din yɛn lɛbigi ba ka bɛ kpaŋsiri biɛhigu, daabilim zoosim din nyɛ fakari tuhibu.<ref>{{Cite book|last=INGRAM|first=Robert Acklom|url=https://books.google.com.gh/books?id=NceTcj4pCvEC&pg=PA3&dq=importance+of+school&hl=en&sa=X&ved=2ahUKEwiazpDHoZ71AhWyhv0HHSLWAk4Q6AF6BAgCEAI#v=onepage&q=importance%20of%20school&f=false|title=An Essay on the Importance of Schools of Industry and Religious Instruction; in which the necessity of promoting the good education of the poor classes is . considered|date=1800|language=en}}</ref><ref>{{Cite book|last=Dewey|first=John|url=https://books.google.com.gh/books?id=JhjPK4FKpCcC&printsec=frontcover&dq=importance+of+school&hl=en&sa=X&ved=2ahUKEwiazpDHoZ71AhWyhv0HHSLWAk4Q6AF6BAgGEAI#v=onepage&q=importance%20of%20school&f=false|title=Experience And Education|date=2007-11-01|publisher=Simon and Schuster|isbn=978-1-4165-8727-9|language=en}}</ref>. == Baŋsim Yaɣ'shɛŋa Di Ni Wuhira == Kalpohin Senior High School nyɛla shikuru shɛli din wuhiri baŋsim bɔmma yaɣa ka di zooi pam, di shɛŋa n-nyɛ; '''Home Economics''' Biology, Management in Living, Food and Nutrition, Economics, Clothing and Textiles, Chemistry and Physics. '''General Arts''' Economics, Government, History, Literature in English, Geography, Dagbani, Islamic Religious Studies, Christian Religious Studies and Elective Mathematics. '''General Agriculture''' General Agriculture, Elective Mathematics, Chemistry, Physics, Animal Husbandry and Crop Husbandry and Horticulture '''Business''' Elective Mathematics, Business Management, Financial Accounting , Costing and Economics '''Visual Arts''' Leather work, General Knowledge in Arts, Graphic Design, Textiles, Sculpture and Biology == Karimbihi Duri Yuya == # Salamba Duu # Tishigu Duu # Kalpohin Duu # Nyaanshaɣu Duu == Di Karimba Kpeen Kura == == Yaɣ'kpana == == Karimbi' Kura == == Kundivihira == [[Pubu:Ghana Shikuriti]] ryj9ectsylu1hnrf00zxv4cyorf2m9d 42572 42571 2022-08-15T17:03:21Z AFAIBRAHIM 1206 /* Di kpabu yuuni */ wikitext text/x-wiki {{Databox}} {{E-Class}} '''Kalpohin Senior High School''' nyɛla bikura [[shikuru]] shɛli din be [[Sagnarigu Municipality|Sagnarigu municipality]]. Lala shikuru ŋɔ pahila karimzɔŋ shɛŋa din be [[Ghana]] tudu yaɣili bee [[Northern Region|northern region]] puuni. == Di taachi == So dolgu ni kpaŋmaŋa == Di nia jihi == == Di nia waɤinlli == == Bɛ ni kpuɣiri bi' shɛba == == Di kpabu yuuni == Kalpohin Senior High School daa kpala yuuni 1991.<ref>{{Cite web|title=Kalpohin Senior High {{!}} SchoolsInGh.com|url=https://www.schoolsingh.com/senior-high-schools/kalpohin-senior-high/about|access-date=2022-01-02|website=schoolsInGh|language=en}}</ref> == Pubu yaɣili == Di bela pubu yaɣili din nyɛ [[Gomnanti Shikuru]]. == Taarihi == == Tuma == Shikuru maa tuma nyɛla ni di kpuɣi ka zali baŋdiba, ban yɛla ne nini ni karimbanima ban mali nimmɔhi m-pahi kpuɣi Basic Education Certificate Examination (B.E.C.E) ban yina ni kalinli dibaayɔbu (6) hali ni pihita (30) ka lee che ka bɛ nya baŋsim pariga, wumsibu mini shikuru biɛhisi ni shɛhiranima n-yiri karimba chirichi ni kpaŋmaŋanima ni din ni che ka bɛ (shikurubihi) nyɛ soli n-kpe karimdu' kara ni nti tuɣi bɛ bɔhimbu n-nyɛ yiko shɛli Ghana tingbani ni bɔra. Kalpohin Senior High School niyanima n-nyɛ li ni di bɔ baŋsim n-ti ban yi Basic shikuruti ni na balantee B.E.C.E karimbikura, ka che ka bɛ deei shɛhira maŋa, din ni tuɣi bɔhimbu karimzɔŋ kara ni din yɛn lɛbigi ba ka bɛ kpaŋsiri biɛhigu, daabilim zoosim din nyɛ fakari tuhibu.<ref>{{Cite book|last=INGRAM|first=Robert Acklom|url=https://books.google.com.gh/books?id=NceTcj4pCvEC&pg=PA3&dq=importance+of+school&hl=en&sa=X&ved=2ahUKEwiazpDHoZ71AhWyhv0HHSLWAk4Q6AF6BAgCEAI#v=onepage&q=importance%20of%20school&f=false|title=An Essay on the Importance of Schools of Industry and Religious Instruction; in which the necessity of promoting the good education of the poor classes is . considered|date=1800|language=en}}</ref><ref>{{Cite book|last=Dewey|first=John|url=https://books.google.com.gh/books?id=JhjPK4FKpCcC&printsec=frontcover&dq=importance+of+school&hl=en&sa=X&ved=2ahUKEwiazpDHoZ71AhWyhv0HHSLWAk4Q6AF6BAgGEAI#v=onepage&q=importance%20of%20school&f=false|title=Experience And Education|date=2007-11-01|publisher=Simon and Schuster|isbn=978-1-4165-8727-9|language=en}}</ref>. == Baŋsim Yaɣ'shɛŋa Di Ni Wuhira == Kalpohin Senior High School nyɛla shikuru shɛli din wuhiri baŋsim bɔmma yaɣa ka di zooi pam, di shɛŋa n-nyɛ; '''Home Economics''' Biology, Management in Living, Food and Nutrition, Economics, Clothing and Textiles, Chemistry and Physics. '''General Arts''' Economics, Government, History, Literature in English, Geography, Dagbani, Islamic Religious Studies, Christian Religious Studies and Elective Mathematics. '''General Agriculture''' General Agriculture, Elective Mathematics, Chemistry, Physics, Animal Husbandry and Crop Husbandry and Horticulture '''Business''' Elective Mathematics, Business Management, Financial Accounting , Costing and Economics '''Visual Arts''' Leather work, General Knowledge in Arts, Graphic Design, Textiles, Sculpture and Biology == Karimbihi Duri Yuya == # Salamba Duu # Tishigu Duu # Kalpohin Duu # Nyaanshaɣu Duu == Di Karimba Kpeen Kura == == Yaɣ'kpana == == Karimbi' Kura == == Kundivihira == [[Pubu:Ghana Shikuriti]] egpru4fyial41gr12p7qip83dr43paa 42573 42572 2022-08-15T17:04:37Z AFAIBRAHIM 1206 /* Bɛ ni kpuɣiri bi' shɛba */ wikitext text/x-wiki {{Databox}} {{E-Class}} '''Kalpohin Senior High School''' nyɛla bikura [[shikuru]] shɛli din be [[Sagnarigu Municipality|Sagnarigu municipality]]. Lala shikuru ŋɔ pahila karimzɔŋ shɛŋa din be [[Ghana]] tudu yaɣili bee [[Northern Region|northern region]] puuni. == Di taachi == So dolgu ni kpaŋmaŋa == Di nia jihi == == Di nia waɤinlli == == Bɛ ni kpuɣiri bi' shɛba == == Di kpabu yuuni == Kalpohin Senior High School daa kpala yuuni 1991.<ref>{{Cite web|title=Kalpohin Senior High {{!}} SchoolsInGh.com|url=https://www.schoolsingh.com/senior-high-schools/kalpohin-senior-high/about|access-date=2022-01-02|website=schoolsInGh|language=en}}</ref> == Bɛ ni kpuɤiri bɛ shikurubihi shɛm == == Pubu yaɣili == Di bela pubu yaɣili din nyɛ [[Gomnanti Shikuru]]. == Taarihi == == Tuma == Shikuru maa tuma nyɛla ni di kpuɣi ka zali baŋdiba, ban yɛla ne nini ni karimbanima ban mali nimmɔhi m-pahi kpuɣi Basic Education Certificate Examination (B.E.C.E) ban yina ni kalinli dibaayɔbu (6) hali ni pihita (30) ka lee che ka bɛ nya baŋsim pariga, wumsibu mini shikuru biɛhisi ni shɛhiranima n-yiri karimba chirichi ni kpaŋmaŋanima ni din ni che ka bɛ (shikurubihi) nyɛ soli n-kpe karimdu' kara ni nti tuɣi bɛ bɔhimbu n-nyɛ yiko shɛli Ghana tingbani ni bɔra. Kalpohin Senior High School niyanima n-nyɛ li ni di bɔ baŋsim n-ti ban yi Basic shikuruti ni na balantee B.E.C.E karimbikura, ka che ka bɛ deei shɛhira maŋa, din ni tuɣi bɔhimbu karimzɔŋ kara ni din yɛn lɛbigi ba ka bɛ kpaŋsiri biɛhigu, daabilim zoosim din nyɛ fakari tuhibu.<ref>{{Cite book|last=INGRAM|first=Robert Acklom|url=https://books.google.com.gh/books?id=NceTcj4pCvEC&pg=PA3&dq=importance+of+school&hl=en&sa=X&ved=2ahUKEwiazpDHoZ71AhWyhv0HHSLWAk4Q6AF6BAgCEAI#v=onepage&q=importance%20of%20school&f=false|title=An Essay on the Importance of Schools of Industry and Religious Instruction; in which the necessity of promoting the good education of the poor classes is . considered|date=1800|language=en}}</ref><ref>{{Cite book|last=Dewey|first=John|url=https://books.google.com.gh/books?id=JhjPK4FKpCcC&printsec=frontcover&dq=importance+of+school&hl=en&sa=X&ved=2ahUKEwiazpDHoZ71AhWyhv0HHSLWAk4Q6AF6BAgGEAI#v=onepage&q=importance%20of%20school&f=false|title=Experience And Education|date=2007-11-01|publisher=Simon and Schuster|isbn=978-1-4165-8727-9|language=en}}</ref>. == Baŋsim Yaɣ'shɛŋa Di Ni Wuhira == Kalpohin Senior High School nyɛla shikuru shɛli din wuhiri baŋsim bɔmma yaɣa ka di zooi pam, di shɛŋa n-nyɛ; '''Home Economics''' Biology, Management in Living, Food and Nutrition, Economics, Clothing and Textiles, Chemistry and Physics. '''General Arts''' Economics, Government, History, Literature in English, Geography, Dagbani, Islamic Religious Studies, Christian Religious Studies and Elective Mathematics. '''General Agriculture''' General Agriculture, Elective Mathematics, Chemistry, Physics, Animal Husbandry and Crop Husbandry and Horticulture '''Business''' Elective Mathematics, Business Management, Financial Accounting , Costing and Economics '''Visual Arts''' Leather work, General Knowledge in Arts, Graphic Design, Textiles, Sculpture and Biology == Karimbihi Duri Yuya == # Salamba Duu # Tishigu Duu # Kalpohin Duu # Nyaanshaɣu Duu == Di Karimba Kpeen Kura == == Yaɣ'kpana == == Karimbi' Kura == == Kundivihira == [[Pubu:Ghana Shikuriti]] qf2upm5at869jhrt7n88v41izzlcrr9 42574 42573 2022-08-15T17:05:40Z AFAIBRAHIM 1206 /* Di kpabu yuuni */ wikitext text/x-wiki {{Databox}} {{E-Class}} '''Kalpohin Senior High School''' nyɛla bikura [[shikuru]] shɛli din be [[Sagnarigu Municipality|Sagnarigu municipality]]. Lala shikuru ŋɔ pahila karimzɔŋ shɛŋa din be [[Ghana]] tudu yaɣili bee [[Northern Region|northern region]] puuni. == Di kpabu yuuni == Kalpohin Senior High School daa kpala yuuni 1991.<ref>{{Cite web|title=Kalpohin Senior High {{!}} SchoolsInGh.com|url=https://www.schoolsingh.com/senior-high-schools/kalpohin-senior-high/about|access-date=2022-01-02|website=schoolsInGh|language=en}}</ref> == Di taachi == So dolgu ni kpaŋmaŋa == Di nia jihi == == Di nia waɤinlli == == Bɛ ni kpuɣiri bi' shɛba == == Bɛ ni kpuɤiri bɛ shikurubihi shɛm == == Pubu yaɣili == Di bela pubu yaɣili din nyɛ [[Gomnanti Shikuru]]. == Taarihi == == Tuma == Shikuru maa tuma nyɛla ni di kpuɣi ka zali baŋdiba, ban yɛla ne nini ni karimbanima ban mali nimmɔhi m-pahi kpuɣi Basic Education Certificate Examination (B.E.C.E) ban yina ni kalinli dibaayɔbu (6) hali ni pihita (30) ka lee che ka bɛ nya baŋsim pariga, wumsibu mini shikuru biɛhisi ni shɛhiranima n-yiri karimba chirichi ni kpaŋmaŋanima ni din ni che ka bɛ (shikurubihi) nyɛ soli n-kpe karimdu' kara ni nti tuɣi bɛ bɔhimbu n-nyɛ yiko shɛli Ghana tingbani ni bɔra. Kalpohin Senior High School niyanima n-nyɛ li ni di bɔ baŋsim n-ti ban yi Basic shikuruti ni na balantee B.E.C.E karimbikura, ka che ka bɛ deei shɛhira maŋa, din ni tuɣi bɔhimbu karimzɔŋ kara ni din yɛn lɛbigi ba ka bɛ kpaŋsiri biɛhigu, daabilim zoosim din nyɛ fakari tuhibu.<ref>{{Cite book|last=INGRAM|first=Robert Acklom|url=https://books.google.com.gh/books?id=NceTcj4pCvEC&pg=PA3&dq=importance+of+school&hl=en&sa=X&ved=2ahUKEwiazpDHoZ71AhWyhv0HHSLWAk4Q6AF6BAgCEAI#v=onepage&q=importance%20of%20school&f=false|title=An Essay on the Importance of Schools of Industry and Religious Instruction; in which the necessity of promoting the good education of the poor classes is . considered|date=1800|language=en}}</ref><ref>{{Cite book|last=Dewey|first=John|url=https://books.google.com.gh/books?id=JhjPK4FKpCcC&printsec=frontcover&dq=importance+of+school&hl=en&sa=X&ved=2ahUKEwiazpDHoZ71AhWyhv0HHSLWAk4Q6AF6BAgGEAI#v=onepage&q=importance%20of%20school&f=false|title=Experience And Education|date=2007-11-01|publisher=Simon and Schuster|isbn=978-1-4165-8727-9|language=en}}</ref>. == Baŋsim Yaɣ'shɛŋa Di Ni Wuhira == Kalpohin Senior High School nyɛla shikuru shɛli din wuhiri baŋsim bɔmma yaɣa ka di zooi pam, di shɛŋa n-nyɛ; '''Home Economics''' Biology, Management in Living, Food and Nutrition, Economics, Clothing and Textiles, Chemistry and Physics. '''General Arts''' Economics, Government, History, Literature in English, Geography, Dagbani, Islamic Religious Studies, Christian Religious Studies and Elective Mathematics. '''General Agriculture''' General Agriculture, Elective Mathematics, Chemistry, Physics, Animal Husbandry and Crop Husbandry and Horticulture '''Business''' Elective Mathematics, Business Management, Financial Accounting , Costing and Economics '''Visual Arts''' Leather work, General Knowledge in Arts, Graphic Design, Textiles, Sculpture and Biology == Karimbihi Duri Yuya == # Salamba Duu # Tishigu Duu # Kalpohin Duu # Nyaanshaɣu Duu == Di Karimba Kpeen Kura == == Yaɣ'kpana == == Karimbi' Kura == == Kundivihira == [[Pubu:Ghana Shikuriti]] t41xud9unwsthgdcx2iikou6thrv77e 42575 42574 2022-08-15T17:06:29Z AFAIBRAHIM 1206 /* Pubu yaɣili */ wikitext text/x-wiki {{Databox}} {{E-Class}} '''Kalpohin Senior High School''' nyɛla bikura [[shikuru]] shɛli din be [[Sagnarigu Municipality|Sagnarigu municipality]]. Lala shikuru ŋɔ pahila karimzɔŋ shɛŋa din be [[Ghana]] tudu yaɣili bee [[Northern Region|northern region]] puuni. == Di kpabu yuuni == Kalpohin Senior High School daa kpala yuuni 1991.<ref>{{Cite web|title=Kalpohin Senior High {{!}} SchoolsInGh.com|url=https://www.schoolsingh.com/senior-high-schools/kalpohin-senior-high/about|access-date=2022-01-02|website=schoolsInGh|language=en}}</ref> == Di taachi == So dolgu ni kpaŋmaŋa == Pubu yaɣili == Di bela pubu yaɣili din nyɛ [[Gomnanti Shikuru]]. == Di nia jihi == == Di nia waɤinlli == == Bɛ ni kpuɣiri bi' shɛba == == Bɛ ni kpuɤiri bɛ shikurubihi shɛm == == Taarihi == == Tuma == Shikuru maa tuma nyɛla ni di kpuɣi ka zali baŋdiba, ban yɛla ne nini ni karimbanima ban mali nimmɔhi m-pahi kpuɣi Basic Education Certificate Examination (B.E.C.E) ban yina ni kalinli dibaayɔbu (6) hali ni pihita (30) ka lee che ka bɛ nya baŋsim pariga, wumsibu mini shikuru biɛhisi ni shɛhiranima n-yiri karimba chirichi ni kpaŋmaŋanima ni din ni che ka bɛ (shikurubihi) nyɛ soli n-kpe karimdu' kara ni nti tuɣi bɛ bɔhimbu n-nyɛ yiko shɛli Ghana tingbani ni bɔra. Kalpohin Senior High School niyanima n-nyɛ li ni di bɔ baŋsim n-ti ban yi Basic shikuruti ni na balantee B.E.C.E karimbikura, ka che ka bɛ deei shɛhira maŋa, din ni tuɣi bɔhimbu karimzɔŋ kara ni din yɛn lɛbigi ba ka bɛ kpaŋsiri biɛhigu, daabilim zoosim din nyɛ fakari tuhibu.<ref>{{Cite book|last=INGRAM|first=Robert Acklom|url=https://books.google.com.gh/books?id=NceTcj4pCvEC&pg=PA3&dq=importance+of+school&hl=en&sa=X&ved=2ahUKEwiazpDHoZ71AhWyhv0HHSLWAk4Q6AF6BAgCEAI#v=onepage&q=importance%20of%20school&f=false|title=An Essay on the Importance of Schools of Industry and Religious Instruction; in which the necessity of promoting the good education of the poor classes is . considered|date=1800|language=en}}</ref><ref>{{Cite book|last=Dewey|first=John|url=https://books.google.com.gh/books?id=JhjPK4FKpCcC&printsec=frontcover&dq=importance+of+school&hl=en&sa=X&ved=2ahUKEwiazpDHoZ71AhWyhv0HHSLWAk4Q6AF6BAgGEAI#v=onepage&q=importance%20of%20school&f=false|title=Experience And Education|date=2007-11-01|publisher=Simon and Schuster|isbn=978-1-4165-8727-9|language=en}}</ref>. == Baŋsim Yaɣ'shɛŋa Di Ni Wuhira == Kalpohin Senior High School nyɛla shikuru shɛli din wuhiri baŋsim bɔmma yaɣa ka di zooi pam, di shɛŋa n-nyɛ; '''Home Economics''' Biology, Management in Living, Food and Nutrition, Economics, Clothing and Textiles, Chemistry and Physics. '''General Arts''' Economics, Government, History, Literature in English, Geography, Dagbani, Islamic Religious Studies, Christian Religious Studies and Elective Mathematics. '''General Agriculture''' General Agriculture, Elective Mathematics, Chemistry, Physics, Animal Husbandry and Crop Husbandry and Horticulture '''Business''' Elective Mathematics, Business Management, Financial Accounting , Costing and Economics '''Visual Arts''' Leather work, General Knowledge in Arts, Graphic Design, Textiles, Sculpture and Biology == Karimbihi Duri Yuya == # Salamba Duu # Tishigu Duu # Kalpohin Duu # Nyaanshaɣu Duu == Di Karimba Kpeen Kura == == Yaɣ'kpana == == Karimbi' Kura == == Kundivihira == [[Pubu:Ghana Shikuriti]] ggd4u288rb1s9oisyvs6ocme7drces8 42577 42575 2022-08-15T17:10:52Z AFAIBRAHIM 1206 /* Karimbihi Duri Yuya */ wikitext text/x-wiki {{Databox}} {{E-Class}} '''Kalpohin Senior High School''' nyɛla bikura [[shikuru]] shɛli din be [[Sagnarigu Municipality|Sagnarigu municipality]]. Lala shikuru ŋɔ pahila karimzɔŋ shɛŋa din be [[Ghana]] tudu yaɣili bee [[Northern Region|northern region]] puuni. == Di kpabu yuuni == Kalpohin Senior High School daa kpala yuuni 1991.<ref>{{Cite web|title=Kalpohin Senior High {{!}} SchoolsInGh.com|url=https://www.schoolsingh.com/senior-high-schools/kalpohin-senior-high/about|access-date=2022-01-02|website=schoolsInGh|language=en}}</ref> == Di taachi == So dolgu ni kpaŋmaŋa == Pubu yaɣili == Di bela pubu yaɣili din nyɛ [[Gomnanti Shikuru]]. == Di nia jihi == == Di nia waɤinlli == == Bɛ ni kpuɣiri bi' shɛba == == Bɛ ni kpuɤiri bɛ shikurubihi shɛm == == Taarihi == == Tuma == Shikuru maa tuma nyɛla ni di kpuɣi ka zali baŋdiba, ban yɛla ne nini ni karimbanima ban mali nimmɔhi m-pahi kpuɣi Basic Education Certificate Examination (B.E.C.E) ban yina ni kalinli dibaayɔbu (6) hali ni pihita (30) ka lee che ka bɛ nya baŋsim pariga, wumsibu mini shikuru biɛhisi ni shɛhiranima n-yiri karimba chirichi ni kpaŋmaŋanima ni din ni che ka bɛ (shikurubihi) nyɛ soli n-kpe karimdu' kara ni nti tuɣi bɛ bɔhimbu n-nyɛ yiko shɛli Ghana tingbani ni bɔra. Kalpohin Senior High School niyanima n-nyɛ li ni di bɔ baŋsim n-ti ban yi Basic shikuruti ni na balantee B.E.C.E karimbikura, ka che ka bɛ deei shɛhira maŋa, din ni tuɣi bɔhimbu karimzɔŋ kara ni din yɛn lɛbigi ba ka bɛ kpaŋsiri biɛhigu, daabilim zoosim din nyɛ fakari tuhibu.<ref>{{Cite book|last=INGRAM|first=Robert Acklom|url=https://books.google.com.gh/books?id=NceTcj4pCvEC&pg=PA3&dq=importance+of+school&hl=en&sa=X&ved=2ahUKEwiazpDHoZ71AhWyhv0HHSLWAk4Q6AF6BAgCEAI#v=onepage&q=importance%20of%20school&f=false|title=An Essay on the Importance of Schools of Industry and Religious Instruction; in which the necessity of promoting the good education of the poor classes is . considered|date=1800|language=en}}</ref><ref>{{Cite book|last=Dewey|first=John|url=https://books.google.com.gh/books?id=JhjPK4FKpCcC&printsec=frontcover&dq=importance+of+school&hl=en&sa=X&ved=2ahUKEwiazpDHoZ71AhWyhv0HHSLWAk4Q6AF6BAgGEAI#v=onepage&q=importance%20of%20school&f=false|title=Experience And Education|date=2007-11-01|publisher=Simon and Schuster|isbn=978-1-4165-8727-9|language=en}}</ref>. == Baŋsim Yaɣ'shɛŋa Di Ni Wuhira == Kalpohin Senior High School nyɛla shikuru shɛli din wuhiri baŋsim bɔmma yaɣa ka di zooi pam, di shɛŋa n-nyɛ; '''Home Economics''' Biology, Management in Living, Food and Nutrition, Economics, Clothing and Textiles, Chemistry and Physics. '''General Arts''' Economics, Government, History, Literature in English, Geography, Dagbani, Islamic Religious Studies, Christian Religious Studies and Elective Mathematics. '''General Agriculture''' General Agriculture, Elective Mathematics, Chemistry, Physics, Animal Husbandry and Crop Husbandry and Horticulture '''Business''' Elective Mathematics, Business Management, Financial Accounting , Costing and Economics '''Visual Arts''' Leather work, General Knowledge in Arts, Graphic Design, Textiles, Sculpture and Biology == Yiya din be shikuru ŋɔ ni == # Salamba Duu # Tishigu Duu # Kalpohin Duu # Nyaanshaɣu Duu == Di Karimba Kpeen Kura == == Yaɣ'kpana == == Karimbi' Kura == == Kundivihira == [[Pubu:Ghana Shikuriti]] 6lc9xvit82rwjvn3u1etan2scoxkgv8 42578 42577 2022-08-15T17:11:02Z AFAIBRAHIM 1206 /* Yiya din be shikuru ŋɔ ni */ wikitext text/x-wiki {{Databox}} {{E-Class}} '''Kalpohin Senior High School''' nyɛla bikura [[shikuru]] shɛli din be [[Sagnarigu Municipality|Sagnarigu municipality]]. Lala shikuru ŋɔ pahila karimzɔŋ shɛŋa din be [[Ghana]] tudu yaɣili bee [[Northern Region|northern region]] puuni. == Di kpabu yuuni == Kalpohin Senior High School daa kpala yuuni 1991.<ref>{{Cite web|title=Kalpohin Senior High {{!}} SchoolsInGh.com|url=https://www.schoolsingh.com/senior-high-schools/kalpohin-senior-high/about|access-date=2022-01-02|website=schoolsInGh|language=en}}</ref> == Di taachi == So dolgu ni kpaŋmaŋa == Pubu yaɣili == Di bela pubu yaɣili din nyɛ [[Gomnanti Shikuru]]. == Di nia jihi == == Di nia waɤinlli == == Bɛ ni kpuɣiri bi' shɛba == == Bɛ ni kpuɤiri bɛ shikurubihi shɛm == == Taarihi == == Tuma == Shikuru maa tuma nyɛla ni di kpuɣi ka zali baŋdiba, ban yɛla ne nini ni karimbanima ban mali nimmɔhi m-pahi kpuɣi Basic Education Certificate Examination (B.E.C.E) ban yina ni kalinli dibaayɔbu (6) hali ni pihita (30) ka lee che ka bɛ nya baŋsim pariga, wumsibu mini shikuru biɛhisi ni shɛhiranima n-yiri karimba chirichi ni kpaŋmaŋanima ni din ni che ka bɛ (shikurubihi) nyɛ soli n-kpe karimdu' kara ni nti tuɣi bɛ bɔhimbu n-nyɛ yiko shɛli Ghana tingbani ni bɔra. Kalpohin Senior High School niyanima n-nyɛ li ni di bɔ baŋsim n-ti ban yi Basic shikuruti ni na balantee B.E.C.E karimbikura, ka che ka bɛ deei shɛhira maŋa, din ni tuɣi bɔhimbu karimzɔŋ kara ni din yɛn lɛbigi ba ka bɛ kpaŋsiri biɛhigu, daabilim zoosim din nyɛ fakari tuhibu.<ref>{{Cite book|last=INGRAM|first=Robert Acklom|url=https://books.google.com.gh/books?id=NceTcj4pCvEC&pg=PA3&dq=importance+of+school&hl=en&sa=X&ved=2ahUKEwiazpDHoZ71AhWyhv0HHSLWAk4Q6AF6BAgCEAI#v=onepage&q=importance%20of%20school&f=false|title=An Essay on the Importance of Schools of Industry and Religious Instruction; in which the necessity of promoting the good education of the poor classes is . considered|date=1800|language=en}}</ref><ref>{{Cite book|last=Dewey|first=John|url=https://books.google.com.gh/books?id=JhjPK4FKpCcC&printsec=frontcover&dq=importance+of+school&hl=en&sa=X&ved=2ahUKEwiazpDHoZ71AhWyhv0HHSLWAk4Q6AF6BAgGEAI#v=onepage&q=importance%20of%20school&f=false|title=Experience And Education|date=2007-11-01|publisher=Simon and Schuster|isbn=978-1-4165-8727-9|language=en}}</ref>. == Baŋsim Yaɣ'shɛŋa Di Ni Wuhira == Kalpohin Senior High School nyɛla shikuru shɛli din wuhiri baŋsim bɔmma yaɣa ka di zooi pam, di shɛŋa n-nyɛ; '''Home Economics''' Biology, Management in Living, Food and Nutrition, Economics, Clothing and Textiles, Chemistry and Physics. '''General Arts''' Economics, Government, History, Literature in English, Geography, Dagbani, Islamic Religious Studies, Christian Religious Studies and Elective Mathematics. '''General Agriculture''' General Agriculture, Elective Mathematics, Chemistry, Physics, Animal Husbandry and Crop Husbandry and Horticulture '''Business''' Elective Mathematics, Business Management, Financial Accounting , Costing and Economics '''Visual Arts''' Leather work, General Knowledge in Arts, Graphic Design, Textiles, Sculpture and Biology == Yiya din be shikuru ŋɔ ni == # Salamba # Tishigu Duu # Kalpohin Duu # Nyaanshaɣu Duu == Di Karimba Kpeen Kura == == Yaɣ'kpana == == Karimbi' Kura == == Kundivihira == [[Pubu:Ghana Shikuriti]] nh2q0w3hm4z20uxo94xa923tdw70wpm 42579 42578 2022-08-15T17:11:10Z AFAIBRAHIM 1206 /* Yiya din be shikuru ŋɔ ni */ wikitext text/x-wiki {{Databox}} {{E-Class}} '''Kalpohin Senior High School''' nyɛla bikura [[shikuru]] shɛli din be [[Sagnarigu Municipality|Sagnarigu municipality]]. Lala shikuru ŋɔ pahila karimzɔŋ shɛŋa din be [[Ghana]] tudu yaɣili bee [[Northern Region|northern region]] puuni. == Di kpabu yuuni == Kalpohin Senior High School daa kpala yuuni 1991.<ref>{{Cite web|title=Kalpohin Senior High {{!}} SchoolsInGh.com|url=https://www.schoolsingh.com/senior-high-schools/kalpohin-senior-high/about|access-date=2022-01-02|website=schoolsInGh|language=en}}</ref> == Di taachi == So dolgu ni kpaŋmaŋa == Pubu yaɣili == Di bela pubu yaɣili din nyɛ [[Gomnanti Shikuru]]. == Di nia jihi == == Di nia waɤinlli == == Bɛ ni kpuɣiri bi' shɛba == == Bɛ ni kpuɤiri bɛ shikurubihi shɛm == == Taarihi == == Tuma == Shikuru maa tuma nyɛla ni di kpuɣi ka zali baŋdiba, ban yɛla ne nini ni karimbanima ban mali nimmɔhi m-pahi kpuɣi Basic Education Certificate Examination (B.E.C.E) ban yina ni kalinli dibaayɔbu (6) hali ni pihita (30) ka lee che ka bɛ nya baŋsim pariga, wumsibu mini shikuru biɛhisi ni shɛhiranima n-yiri karimba chirichi ni kpaŋmaŋanima ni din ni che ka bɛ (shikurubihi) nyɛ soli n-kpe karimdu' kara ni nti tuɣi bɛ bɔhimbu n-nyɛ yiko shɛli Ghana tingbani ni bɔra. Kalpohin Senior High School niyanima n-nyɛ li ni di bɔ baŋsim n-ti ban yi Basic shikuruti ni na balantee B.E.C.E karimbikura, ka che ka bɛ deei shɛhira maŋa, din ni tuɣi bɔhimbu karimzɔŋ kara ni din yɛn lɛbigi ba ka bɛ kpaŋsiri biɛhigu, daabilim zoosim din nyɛ fakari tuhibu.<ref>{{Cite book|last=INGRAM|first=Robert Acklom|url=https://books.google.com.gh/books?id=NceTcj4pCvEC&pg=PA3&dq=importance+of+school&hl=en&sa=X&ved=2ahUKEwiazpDHoZ71AhWyhv0HHSLWAk4Q6AF6BAgCEAI#v=onepage&q=importance%20of%20school&f=false|title=An Essay on the Importance of Schools of Industry and Religious Instruction; in which the necessity of promoting the good education of the poor classes is . considered|date=1800|language=en}}</ref><ref>{{Cite book|last=Dewey|first=John|url=https://books.google.com.gh/books?id=JhjPK4FKpCcC&printsec=frontcover&dq=importance+of+school&hl=en&sa=X&ved=2ahUKEwiazpDHoZ71AhWyhv0HHSLWAk4Q6AF6BAgGEAI#v=onepage&q=importance%20of%20school&f=false|title=Experience And Education|date=2007-11-01|publisher=Simon and Schuster|isbn=978-1-4165-8727-9|language=en}}</ref>. == Baŋsim Yaɣ'shɛŋa Di Ni Wuhira == Kalpohin Senior High School nyɛla shikuru shɛli din wuhiri baŋsim bɔmma yaɣa ka di zooi pam, di shɛŋa n-nyɛ; '''Home Economics''' Biology, Management in Living, Food and Nutrition, Economics, Clothing and Textiles, Chemistry and Physics. '''General Arts''' Economics, Government, History, Literature in English, Geography, Dagbani, Islamic Religious Studies, Christian Religious Studies and Elective Mathematics. '''General Agriculture''' General Agriculture, Elective Mathematics, Chemistry, Physics, Animal Husbandry and Crop Husbandry and Horticulture '''Business''' Elective Mathematics, Business Management, Financial Accounting , Costing and Economics '''Visual Arts''' Leather work, General Knowledge in Arts, Graphic Design, Textiles, Sculpture and Biology == Yiya din be shikuru ŋɔ ni == # Salamba # Tishigu # Kalpohin Duu # Nyaanshaɣu Duu == Di Karimba Kpeen Kura == == Yaɣ'kpana == == Karimbi' Kura == == Kundivihira == [[Pubu:Ghana Shikuriti]] 6l1r9irlad88a9c60a7dj45rgilsq43 42580 42579 2022-08-15T17:11:19Z AFAIBRAHIM 1206 /* Yiya din be shikuru ŋɔ ni */ wikitext text/x-wiki {{Databox}} {{E-Class}} '''Kalpohin Senior High School''' nyɛla bikura [[shikuru]] shɛli din be [[Sagnarigu Municipality|Sagnarigu municipality]]. Lala shikuru ŋɔ pahila karimzɔŋ shɛŋa din be [[Ghana]] tudu yaɣili bee [[Northern Region|northern region]] puuni. == Di kpabu yuuni == Kalpohin Senior High School daa kpala yuuni 1991.<ref>{{Cite web|title=Kalpohin Senior High {{!}} SchoolsInGh.com|url=https://www.schoolsingh.com/senior-high-schools/kalpohin-senior-high/about|access-date=2022-01-02|website=schoolsInGh|language=en}}</ref> == Di taachi == So dolgu ni kpaŋmaŋa == Pubu yaɣili == Di bela pubu yaɣili din nyɛ [[Gomnanti Shikuru]]. == Di nia jihi == == Di nia waɤinlli == == Bɛ ni kpuɣiri bi' shɛba == == Bɛ ni kpuɤiri bɛ shikurubihi shɛm == == Taarihi == == Tuma == Shikuru maa tuma nyɛla ni di kpuɣi ka zali baŋdiba, ban yɛla ne nini ni karimbanima ban mali nimmɔhi m-pahi kpuɣi Basic Education Certificate Examination (B.E.C.E) ban yina ni kalinli dibaayɔbu (6) hali ni pihita (30) ka lee che ka bɛ nya baŋsim pariga, wumsibu mini shikuru biɛhisi ni shɛhiranima n-yiri karimba chirichi ni kpaŋmaŋanima ni din ni che ka bɛ (shikurubihi) nyɛ soli n-kpe karimdu' kara ni nti tuɣi bɛ bɔhimbu n-nyɛ yiko shɛli Ghana tingbani ni bɔra. Kalpohin Senior High School niyanima n-nyɛ li ni di bɔ baŋsim n-ti ban yi Basic shikuruti ni na balantee B.E.C.E karimbikura, ka che ka bɛ deei shɛhira maŋa, din ni tuɣi bɔhimbu karimzɔŋ kara ni din yɛn lɛbigi ba ka bɛ kpaŋsiri biɛhigu, daabilim zoosim din nyɛ fakari tuhibu.<ref>{{Cite book|last=INGRAM|first=Robert Acklom|url=https://books.google.com.gh/books?id=NceTcj4pCvEC&pg=PA3&dq=importance+of+school&hl=en&sa=X&ved=2ahUKEwiazpDHoZ71AhWyhv0HHSLWAk4Q6AF6BAgCEAI#v=onepage&q=importance%20of%20school&f=false|title=An Essay on the Importance of Schools of Industry and Religious Instruction; in which the necessity of promoting the good education of the poor classes is . considered|date=1800|language=en}}</ref><ref>{{Cite book|last=Dewey|first=John|url=https://books.google.com.gh/books?id=JhjPK4FKpCcC&printsec=frontcover&dq=importance+of+school&hl=en&sa=X&ved=2ahUKEwiazpDHoZ71AhWyhv0HHSLWAk4Q6AF6BAgGEAI#v=onepage&q=importance%20of%20school&f=false|title=Experience And Education|date=2007-11-01|publisher=Simon and Schuster|isbn=978-1-4165-8727-9|language=en}}</ref>. == Baŋsim Yaɣ'shɛŋa Di Ni Wuhira == Kalpohin Senior High School nyɛla shikuru shɛli din wuhiri baŋsim bɔmma yaɣa ka di zooi pam, di shɛŋa n-nyɛ; '''Home Economics''' Biology, Management in Living, Food and Nutrition, Economics, Clothing and Textiles, Chemistry and Physics. '''General Arts''' Economics, Government, History, Literature in English, Geography, Dagbani, Islamic Religious Studies, Christian Religious Studies and Elective Mathematics. '''General Agriculture''' General Agriculture, Elective Mathematics, Chemistry, Physics, Animal Husbandry and Crop Husbandry and Horticulture '''Business''' Elective Mathematics, Business Management, Financial Accounting , Costing and Economics '''Visual Arts''' Leather work, General Knowledge in Arts, Graphic Design, Textiles, Sculpture and Biology == Yiya din be shikuru ŋɔ ni == # Salamba # Tishigu # Kalpohin # Nyaanshaɣu Duu == Di Karimba Kpeen Kura == == Yaɣ'kpana == == Karimbi' Kura == == Kundivihira == [[Pubu:Ghana Shikuriti]] r51wmy7hp6rs8zr0vqiav6tjs7kxw9g 42581 42580 2022-08-15T17:11:38Z AFAIBRAHIM 1206 /* Yiya din be shikuru ŋɔ ni */ wikitext text/x-wiki {{Databox}} {{E-Class}} '''Kalpohin Senior High School''' nyɛla bikura [[shikuru]] shɛli din be [[Sagnarigu Municipality|Sagnarigu municipality]]. Lala shikuru ŋɔ pahila karimzɔŋ shɛŋa din be [[Ghana]] tudu yaɣili bee [[Northern Region|northern region]] puuni. == Di kpabu yuuni == Kalpohin Senior High School daa kpala yuuni 1991.<ref>{{Cite web|title=Kalpohin Senior High {{!}} SchoolsInGh.com|url=https://www.schoolsingh.com/senior-high-schools/kalpohin-senior-high/about|access-date=2022-01-02|website=schoolsInGh|language=en}}</ref> == Di taachi == So dolgu ni kpaŋmaŋa == Pubu yaɣili == Di bela pubu yaɣili din nyɛ [[Gomnanti Shikuru]]. == Di nia jihi == == Di nia waɤinlli == == Bɛ ni kpuɣiri bi' shɛba == == Bɛ ni kpuɤiri bɛ shikurubihi shɛm == == Taarihi == == Tuma == Shikuru maa tuma nyɛla ni di kpuɣi ka zali baŋdiba, ban yɛla ne nini ni karimbanima ban mali nimmɔhi m-pahi kpuɣi Basic Education Certificate Examination (B.E.C.E) ban yina ni kalinli dibaayɔbu (6) hali ni pihita (30) ka lee che ka bɛ nya baŋsim pariga, wumsibu mini shikuru biɛhisi ni shɛhiranima n-yiri karimba chirichi ni kpaŋmaŋanima ni din ni che ka bɛ (shikurubihi) nyɛ soli n-kpe karimdu' kara ni nti tuɣi bɛ bɔhimbu n-nyɛ yiko shɛli Ghana tingbani ni bɔra. Kalpohin Senior High School niyanima n-nyɛ li ni di bɔ baŋsim n-ti ban yi Basic shikuruti ni na balantee B.E.C.E karimbikura, ka che ka bɛ deei shɛhira maŋa, din ni tuɣi bɔhimbu karimzɔŋ kara ni din yɛn lɛbigi ba ka bɛ kpaŋsiri biɛhigu, daabilim zoosim din nyɛ fakari tuhibu.<ref>{{Cite book|last=INGRAM|first=Robert Acklom|url=https://books.google.com.gh/books?id=NceTcj4pCvEC&pg=PA3&dq=importance+of+school&hl=en&sa=X&ved=2ahUKEwiazpDHoZ71AhWyhv0HHSLWAk4Q6AF6BAgCEAI#v=onepage&q=importance%20of%20school&f=false|title=An Essay on the Importance of Schools of Industry and Religious Instruction; in which the necessity of promoting the good education of the poor classes is . considered|date=1800|language=en}}</ref><ref>{{Cite book|last=Dewey|first=John|url=https://books.google.com.gh/books?id=JhjPK4FKpCcC&printsec=frontcover&dq=importance+of+school&hl=en&sa=X&ved=2ahUKEwiazpDHoZ71AhWyhv0HHSLWAk4Q6AF6BAgGEAI#v=onepage&q=importance%20of%20school&f=false|title=Experience And Education|date=2007-11-01|publisher=Simon and Schuster|isbn=978-1-4165-8727-9|language=en}}</ref>. == Baŋsim Yaɣ'shɛŋa Di Ni Wuhira == Kalpohin Senior High School nyɛla shikuru shɛli din wuhiri baŋsim bɔmma yaɣa ka di zooi pam, di shɛŋa n-nyɛ; '''Home Economics''' Biology, Management in Living, Food and Nutrition, Economics, Clothing and Textiles, Chemistry and Physics. '''General Arts''' Economics, Government, History, Literature in English, Geography, Dagbani, Islamic Religious Studies, Christian Religious Studies and Elective Mathematics. '''General Agriculture''' General Agriculture, Elective Mathematics, Chemistry, Physics, Animal Husbandry and Crop Husbandry and Horticulture '''Business''' Elective Mathematics, Business Management, Financial Accounting , Costing and Economics '''Visual Arts''' Leather work, General Knowledge in Arts, Graphic Design, Textiles, Sculpture and Biology == Yiya din be shikuru ŋɔ ni == # Salamba # Tishigu # Kalpohin # Nyaanshaɣu == Di Karimba Kpeen Kura == == Yaɣ'kpana == == Karimbi' Kura == == Kundivihira == [[Pubu:Ghana Shikuriti]] f4y7veudvgi0w8z29tudll1wfbhqy79 42582 42581 2022-08-15T17:12:30Z AFAIBRAHIM 1206 /* Baŋsim Yaɣ'shɛŋa Di Ni Wuhira */ wikitext text/x-wiki {{Databox}} {{E-Class}} '''Kalpohin Senior High School''' nyɛla bikura [[shikuru]] shɛli din be [[Sagnarigu Municipality|Sagnarigu municipality]]. Lala shikuru ŋɔ pahila karimzɔŋ shɛŋa din be [[Ghana]] tudu yaɣili bee [[Northern Region|northern region]] puuni. == Di kpabu yuuni == Kalpohin Senior High School daa kpala yuuni 1991.<ref>{{Cite web|title=Kalpohin Senior High {{!}} SchoolsInGh.com|url=https://www.schoolsingh.com/senior-high-schools/kalpohin-senior-high/about|access-date=2022-01-02|website=schoolsInGh|language=en}}</ref> == Di taachi == So dolgu ni kpaŋmaŋa == Pubu yaɣili == Di bela pubu yaɣili din nyɛ [[Gomnanti Shikuru]]. == Di nia jihi == == Di nia waɤinlli == == Bɛ ni kpuɣiri bi' shɛba == == Bɛ ni kpuɤiri bɛ shikurubihi shɛm == == Taarihi == == Tuma == Shikuru maa tuma nyɛla ni di kpuɣi ka zali baŋdiba, ban yɛla ne nini ni karimbanima ban mali nimmɔhi m-pahi kpuɣi Basic Education Certificate Examination (B.E.C.E) ban yina ni kalinli dibaayɔbu (6) hali ni pihita (30) ka lee che ka bɛ nya baŋsim pariga, wumsibu mini shikuru biɛhisi ni shɛhiranima n-yiri karimba chirichi ni kpaŋmaŋanima ni din ni che ka bɛ (shikurubihi) nyɛ soli n-kpe karimdu' kara ni nti tuɣi bɛ bɔhimbu n-nyɛ yiko shɛli Ghana tingbani ni bɔra. Kalpohin Senior High School niyanima n-nyɛ li ni di bɔ baŋsim n-ti ban yi Basic shikuruti ni na balantee B.E.C.E karimbikura, ka che ka bɛ deei shɛhira maŋa, din ni tuɣi bɔhimbu karimzɔŋ kara ni din yɛn lɛbigi ba ka bɛ kpaŋsiri biɛhigu, daabilim zoosim din nyɛ fakari tuhibu.<ref>{{Cite book|last=INGRAM|first=Robert Acklom|url=https://books.google.com.gh/books?id=NceTcj4pCvEC&pg=PA3&dq=importance+of+school&hl=en&sa=X&ved=2ahUKEwiazpDHoZ71AhWyhv0HHSLWAk4Q6AF6BAgCEAI#v=onepage&q=importance%20of%20school&f=false|title=An Essay on the Importance of Schools of Industry and Religious Instruction; in which the necessity of promoting the good education of the poor classes is . considered|date=1800|language=en}}</ref><ref>{{Cite book|last=Dewey|first=John|url=https://books.google.com.gh/books?id=JhjPK4FKpCcC&printsec=frontcover&dq=importance+of+school&hl=en&sa=X&ved=2ahUKEwiazpDHoZ71AhWyhv0HHSLWAk4Q6AF6BAgGEAI#v=onepage&q=importance%20of%20school&f=false|title=Experience And Education|date=2007-11-01|publisher=Simon and Schuster|isbn=978-1-4165-8727-9|language=en}}</ref>. == Baŋsim yaɣ'shɛŋa di ni wuhira == Kalpohin Senior High School nyɛla shikuru shɛli din wuhiri baŋsim bɔmma yaɣa ka di zooi pam, di shɛŋa n-nyɛ; '''Home Economics''' Biology, Management in Living, Food and Nutrition, Economics, Clothing and Textiles, Chemistry and Physics. '''General Arts''' Economics, Government, History, Literature in English, Geography, Dagbani, Islamic Religious Studies, Christian Religious Studies and Elective Mathematics. '''General Agriculture''' General Agriculture, Elective Mathematics, Chemistry, Physics, Animal Husbandry and Crop Husbandry and Horticulture '''Business''' Elective Mathematics, Business Management, Financial Accounting , Costing and Economics '''Visual Arts''' Leather work, General Knowledge in Arts, Graphic Design, Textiles, Sculpture and Biology == Yiya din be shikuru ŋɔ ni == # Salamba # Tishigu # Kalpohin # Nyaanshaɣu == Di Karimba Kpeen Kura == == Yaɣ'kpana == == Karimbi' Kura == == Kundivihira == [[Pubu:Ghana Shikuriti]] a7ja5qa5mjpflthu5jhnabfar114b0h 42583 42582 2022-08-15T17:28:53Z AFAIBRAHIM 1206 /* Di Karimba Kpeen Kura */ wikitext text/x-wiki {{Databox}} {{E-Class}} '''Kalpohin Senior High School''' nyɛla bikura [[shikuru]] shɛli din be [[Sagnarigu Municipality|Sagnarigu municipality]]. Lala shikuru ŋɔ pahila karimzɔŋ shɛŋa din be [[Ghana]] tudu yaɣili bee [[Northern Region|northern region]] puuni. == Di kpabu yuuni == Kalpohin Senior High School daa kpala yuuni 1991.<ref>{{Cite web|title=Kalpohin Senior High {{!}} SchoolsInGh.com|url=https://www.schoolsingh.com/senior-high-schools/kalpohin-senior-high/about|access-date=2022-01-02|website=schoolsInGh|language=en}}</ref> == Di taachi == So dolgu ni kpaŋmaŋa == Pubu yaɣili == Di bela pubu yaɣili din nyɛ [[Gomnanti Shikuru]]. == Di nia jihi == == Di nia waɤinlli == == Bɛ ni kpuɣiri bi' shɛba == == Bɛ ni kpuɤiri bɛ shikurubihi shɛm == == Taarihi == == Tuma == Shikuru maa tuma nyɛla ni di kpuɣi ka zali baŋdiba, ban yɛla ne nini ni karimbanima ban mali nimmɔhi m-pahi kpuɣi Basic Education Certificate Examination (B.E.C.E) ban yina ni kalinli dibaayɔbu (6) hali ni pihita (30) ka lee che ka bɛ nya baŋsim pariga, wumsibu mini shikuru biɛhisi ni shɛhiranima n-yiri karimba chirichi ni kpaŋmaŋanima ni din ni che ka bɛ (shikurubihi) nyɛ soli n-kpe karimdu' kara ni nti tuɣi bɛ bɔhimbu n-nyɛ yiko shɛli Ghana tingbani ni bɔra. Kalpohin Senior High School niyanima n-nyɛ li ni di bɔ baŋsim n-ti ban yi Basic shikuruti ni na balantee B.E.C.E karimbikura, ka che ka bɛ deei shɛhira maŋa, din ni tuɣi bɔhimbu karimzɔŋ kara ni din yɛn lɛbigi ba ka bɛ kpaŋsiri biɛhigu, daabilim zoosim din nyɛ fakari tuhibu.<ref>{{Cite book|last=INGRAM|first=Robert Acklom|url=https://books.google.com.gh/books?id=NceTcj4pCvEC&pg=PA3&dq=importance+of+school&hl=en&sa=X&ved=2ahUKEwiazpDHoZ71AhWyhv0HHSLWAk4Q6AF6BAgCEAI#v=onepage&q=importance%20of%20school&f=false|title=An Essay on the Importance of Schools of Industry and Religious Instruction; in which the necessity of promoting the good education of the poor classes is . considered|date=1800|language=en}}</ref><ref>{{Cite book|last=Dewey|first=John|url=https://books.google.com.gh/books?id=JhjPK4FKpCcC&printsec=frontcover&dq=importance+of+school&hl=en&sa=X&ved=2ahUKEwiazpDHoZ71AhWyhv0HHSLWAk4Q6AF6BAgGEAI#v=onepage&q=importance%20of%20school&f=false|title=Experience And Education|date=2007-11-01|publisher=Simon and Schuster|isbn=978-1-4165-8727-9|language=en}}</ref>. == Baŋsim yaɣ'shɛŋa di ni wuhira == Kalpohin Senior High School nyɛla shikuru shɛli din wuhiri baŋsim bɔmma yaɣa ka di zooi pam, di shɛŋa n-nyɛ; '''Home Economics''' Biology, Management in Living, Food and Nutrition, Economics, Clothing and Textiles, Chemistry and Physics. '''General Arts''' Economics, Government, History, Literature in English, Geography, Dagbani, Islamic Religious Studies, Christian Religious Studies and Elective Mathematics. '''General Agriculture''' General Agriculture, Elective Mathematics, Chemistry, Physics, Animal Husbandry and Crop Husbandry and Horticulture '''Business''' Elective Mathematics, Business Management, Financial Accounting , Costing and Economics '''Visual Arts''' Leather work, General Knowledge in Arts, Graphic Design, Textiles, Sculpture and Biology == Yiya din be shikuru ŋɔ ni == # Salamba # Tishigu # Kalpohin # Nyaanshaɣu == Di karimbakpamba == == Yaɣ'kpana == == Karimbi' Kura == == Kundivihira == [[Pubu:Ghana Shikuriti]] ok7gx89ukpccp0al128fyq1yl4abza3 42584 42583 2022-08-15T17:29:41Z AFAIBRAHIM 1206 /* Di karimbakpamba */ wikitext text/x-wiki {{Databox}} {{E-Class}} '''Kalpohin Senior High School''' nyɛla bikura [[shikuru]] shɛli din be [[Sagnarigu Municipality|Sagnarigu municipality]]. Lala shikuru ŋɔ pahila karimzɔŋ shɛŋa din be [[Ghana]] tudu yaɣili bee [[Northern Region|northern region]] puuni. == Di kpabu yuuni == Kalpohin Senior High School daa kpala yuuni 1991.<ref>{{Cite web|title=Kalpohin Senior High {{!}} SchoolsInGh.com|url=https://www.schoolsingh.com/senior-high-schools/kalpohin-senior-high/about|access-date=2022-01-02|website=schoolsInGh|language=en}}</ref> == Di taachi == So dolgu ni kpaŋmaŋa == Pubu yaɣili == Di bela pubu yaɣili din nyɛ [[Gomnanti Shikuru]]. == Di nia jihi == == Di nia waɤinlli == == Bɛ ni kpuɣiri bi' shɛba == == Bɛ ni kpuɤiri bɛ shikurubihi shɛm == == Taarihi == == Tuma == Shikuru maa tuma nyɛla ni di kpuɣi ka zali baŋdiba, ban yɛla ne nini ni karimbanima ban mali nimmɔhi m-pahi kpuɣi Basic Education Certificate Examination (B.E.C.E) ban yina ni kalinli dibaayɔbu (6) hali ni pihita (30) ka lee che ka bɛ nya baŋsim pariga, wumsibu mini shikuru biɛhisi ni shɛhiranima n-yiri karimba chirichi ni kpaŋmaŋanima ni din ni che ka bɛ (shikurubihi) nyɛ soli n-kpe karimdu' kara ni nti tuɣi bɛ bɔhimbu n-nyɛ yiko shɛli Ghana tingbani ni bɔra. Kalpohin Senior High School niyanima n-nyɛ li ni di bɔ baŋsim n-ti ban yi Basic shikuruti ni na balantee B.E.C.E karimbikura, ka che ka bɛ deei shɛhira maŋa, din ni tuɣi bɔhimbu karimzɔŋ kara ni din yɛn lɛbigi ba ka bɛ kpaŋsiri biɛhigu, daabilim zoosim din nyɛ fakari tuhibu.<ref>{{Cite book|last=INGRAM|first=Robert Acklom|url=https://books.google.com.gh/books?id=NceTcj4pCvEC&pg=PA3&dq=importance+of+school&hl=en&sa=X&ved=2ahUKEwiazpDHoZ71AhWyhv0HHSLWAk4Q6AF6BAgCEAI#v=onepage&q=importance%20of%20school&f=false|title=An Essay on the Importance of Schools of Industry and Religious Instruction; in which the necessity of promoting the good education of the poor classes is . considered|date=1800|language=en}}</ref><ref>{{Cite book|last=Dewey|first=John|url=https://books.google.com.gh/books?id=JhjPK4FKpCcC&printsec=frontcover&dq=importance+of+school&hl=en&sa=X&ved=2ahUKEwiazpDHoZ71AhWyhv0HHSLWAk4Q6AF6BAgGEAI#v=onepage&q=importance%20of%20school&f=false|title=Experience And Education|date=2007-11-01|publisher=Simon and Schuster|isbn=978-1-4165-8727-9|language=en}}</ref>. == Baŋsim yaɣ'shɛŋa di ni wuhira == Kalpohin Senior High School nyɛla shikuru shɛli din wuhiri baŋsim bɔmma yaɣa ka di zooi pam, di shɛŋa n-nyɛ; '''Home Economics''' Biology, Management in Living, Food and Nutrition, Economics, Clothing and Textiles, Chemistry and Physics. '''General Arts''' Economics, Government, History, Literature in English, Geography, Dagbani, Islamic Religious Studies, Christian Religious Studies and Elective Mathematics. '''General Agriculture''' General Agriculture, Elective Mathematics, Chemistry, Physics, Animal Husbandry and Crop Husbandry and Horticulture '''Business''' Elective Mathematics, Business Management, Financial Accounting , Costing and Economics '''Visual Arts''' Leather work, General Knowledge in Arts, Graphic Design, Textiles, Sculpture and Biology == Yiya din be shikuru ŋɔ ni == # Salamba # Tishigu # Kalpohin # Nyaanshaɣu == Di karimbakpamba == == Di karimbi'kura ban nyɛ zaashe' suma == == Kundivihira == [[Pubu:Ghana Shikuriti]] haf60bw1grpwbo4j0fvpmkd2h8rteud 42585 42584 2022-08-15T17:30:26Z AFAIBRAHIM 1206 /* Yiya din be shikuru ŋɔ ni */ wikitext text/x-wiki {{Databox}} {{E-Class}} '''Kalpohin Senior High School''' nyɛla bikura [[shikuru]] shɛli din be [[Sagnarigu Municipality|Sagnarigu municipality]]. Lala shikuru ŋɔ pahila karimzɔŋ shɛŋa din be [[Ghana]] tudu yaɣili bee [[Northern Region|northern region]] puuni. == Di kpabu yuuni == Kalpohin Senior High School daa kpala yuuni 1991.<ref>{{Cite web|title=Kalpohin Senior High {{!}} SchoolsInGh.com|url=https://www.schoolsingh.com/senior-high-schools/kalpohin-senior-high/about|access-date=2022-01-02|website=schoolsInGh|language=en}}</ref> == Di taachi == So dolgu ni kpaŋmaŋa == Pubu yaɣili == Di bela pubu yaɣili din nyɛ [[Gomnanti Shikuru]]. == Di nia jihi == == Di nia waɤinlli == == Bɛ ni kpuɣiri bi' shɛba == == Bɛ ni kpuɤiri bɛ shikurubihi shɛm == == Taarihi == == Tuma == Shikuru maa tuma nyɛla ni di kpuɣi ka zali baŋdiba, ban yɛla ne nini ni karimbanima ban mali nimmɔhi m-pahi kpuɣi Basic Education Certificate Examination (B.E.C.E) ban yina ni kalinli dibaayɔbu (6) hali ni pihita (30) ka lee che ka bɛ nya baŋsim pariga, wumsibu mini shikuru biɛhisi ni shɛhiranima n-yiri karimba chirichi ni kpaŋmaŋanima ni din ni che ka bɛ (shikurubihi) nyɛ soli n-kpe karimdu' kara ni nti tuɣi bɛ bɔhimbu n-nyɛ yiko shɛli Ghana tingbani ni bɔra. Kalpohin Senior High School niyanima n-nyɛ li ni di bɔ baŋsim n-ti ban yi Basic shikuruti ni na balantee B.E.C.E karimbikura, ka che ka bɛ deei shɛhira maŋa, din ni tuɣi bɔhimbu karimzɔŋ kara ni din yɛn lɛbigi ba ka bɛ kpaŋsiri biɛhigu, daabilim zoosim din nyɛ fakari tuhibu.<ref>{{Cite book|last=INGRAM|first=Robert Acklom|url=https://books.google.com.gh/books?id=NceTcj4pCvEC&pg=PA3&dq=importance+of+school&hl=en&sa=X&ved=2ahUKEwiazpDHoZ71AhWyhv0HHSLWAk4Q6AF6BAgCEAI#v=onepage&q=importance%20of%20school&f=false|title=An Essay on the Importance of Schools of Industry and Religious Instruction; in which the necessity of promoting the good education of the poor classes is . considered|date=1800|language=en}}</ref><ref>{{Cite book|last=Dewey|first=John|url=https://books.google.com.gh/books?id=JhjPK4FKpCcC&printsec=frontcover&dq=importance+of+school&hl=en&sa=X&ved=2ahUKEwiazpDHoZ71AhWyhv0HHSLWAk4Q6AF6BAgGEAI#v=onepage&q=importance%20of%20school&f=false|title=Experience And Education|date=2007-11-01|publisher=Simon and Schuster|isbn=978-1-4165-8727-9|language=en}}</ref>. == Baŋsim yaɣ'shɛŋa di ni wuhira == Kalpohin Senior High School nyɛla shikuru shɛli din wuhiri baŋsim bɔmma yaɣa ka di zooi pam, di shɛŋa n-nyɛ; '''Home Economics''' Biology, Management in Living, Food and Nutrition, Economics, Clothing and Textiles, Chemistry and Physics. '''General Arts''' Economics, Government, History, Literature in English, Geography, Dagbani, Islamic Religious Studies, Christian Religious Studies and Elective Mathematics. '''General Agriculture''' General Agriculture, Elective Mathematics, Chemistry, Physics, Animal Husbandry and Crop Husbandry and Horticulture '''Business''' Elective Mathematics, Business Management, Financial Accounting , Costing and Economics '''Visual Arts''' Leather work, General Knowledge in Arts, Graphic Design, Textiles, Sculpture and Biology == Yiya din be shikuru ŋɔ ni == # Salamba # Tishigu # Kalpohin # Nyaanshaɣu == Di karimbakpamba == == Di karimbi'kura ban nyɛ zaashe' suma == == Kundivihira == [[Pubu:Ghana Shikuriti]] iiga0w6azgberkdbth1znbqdfje6f5z 42586 42585 2022-08-15T17:31:30Z AFAIBRAHIM 1206 /* Di taachi */ wikitext text/x-wiki {{Databox}} {{E-Class}} '''Kalpohin Senior High School''' nyɛla bikura [[shikuru]] shɛli din be [[Sagnarigu Municipality|Sagnarigu municipality]]. Lala shikuru ŋɔ pahila karimzɔŋ shɛŋa din be [[Ghana]] tudu yaɣili bee [[Northern Region|northern region]] puuni. == Di kpabu yuuni == Kalpohin Senior High School daa kpala yuuni 1991.<ref>{{Cite web|title=Kalpohin Senior High {{!}} SchoolsInGh.com|url=https://www.schoolsingh.com/senior-high-schools/kalpohin-senior-high/about|access-date=2022-01-02|website=schoolsInGh|language=en}}</ref> == Di taachi == Di taachi o dolgu ni kpaŋmaŋa == Pubu yaɣili == Di bela pubu yaɣili din nyɛ [[Gomnanti Shikuru]]. == Di nia jihi == == Di nia waɤinlli == == Bɛ ni kpuɣiri bi' shɛba == == Bɛ ni kpuɤiri bɛ shikurubihi shɛm == == Taarihi == == Tuma == Shikuru maa tuma nyɛla ni di kpuɣi ka zali baŋdiba, ban yɛla ne nini ni karimbanima ban mali nimmɔhi m-pahi kpuɣi Basic Education Certificate Examination (B.E.C.E) ban yina ni kalinli dibaayɔbu (6) hali ni pihita (30) ka lee che ka bɛ nya baŋsim pariga, wumsibu mini shikuru biɛhisi ni shɛhiranima n-yiri karimba chirichi ni kpaŋmaŋanima ni din ni che ka bɛ (shikurubihi) nyɛ soli n-kpe karimdu' kara ni nti tuɣi bɛ bɔhimbu n-nyɛ yiko shɛli Ghana tingbani ni bɔra. Kalpohin Senior High School niyanima n-nyɛ li ni di bɔ baŋsim n-ti ban yi Basic shikuruti ni na balantee B.E.C.E karimbikura, ka che ka bɛ deei shɛhira maŋa, din ni tuɣi bɔhimbu karimzɔŋ kara ni din yɛn lɛbigi ba ka bɛ kpaŋsiri biɛhigu, daabilim zoosim din nyɛ fakari tuhibu.<ref>{{Cite book|last=INGRAM|first=Robert Acklom|url=https://books.google.com.gh/books?id=NceTcj4pCvEC&pg=PA3&dq=importance+of+school&hl=en&sa=X&ved=2ahUKEwiazpDHoZ71AhWyhv0HHSLWAk4Q6AF6BAgCEAI#v=onepage&q=importance%20of%20school&f=false|title=An Essay on the Importance of Schools of Industry and Religious Instruction; in which the necessity of promoting the good education of the poor classes is . considered|date=1800|language=en}}</ref><ref>{{Cite book|last=Dewey|first=John|url=https://books.google.com.gh/books?id=JhjPK4FKpCcC&printsec=frontcover&dq=importance+of+school&hl=en&sa=X&ved=2ahUKEwiazpDHoZ71AhWyhv0HHSLWAk4Q6AF6BAgGEAI#v=onepage&q=importance%20of%20school&f=false|title=Experience And Education|date=2007-11-01|publisher=Simon and Schuster|isbn=978-1-4165-8727-9|language=en}}</ref>. == Baŋsim yaɣ'shɛŋa di ni wuhira == Kalpohin Senior High School nyɛla shikuru shɛli din wuhiri baŋsim bɔmma yaɣa ka di zooi pam, di shɛŋa n-nyɛ; '''Home Economics''' Biology, Management in Living, Food and Nutrition, Economics, Clothing and Textiles, Chemistry and Physics. '''General Arts''' Economics, Government, History, Literature in English, Geography, Dagbani, Islamic Religious Studies, Christian Religious Studies and Elective Mathematics. '''General Agriculture''' General Agriculture, Elective Mathematics, Chemistry, Physics, Animal Husbandry and Crop Husbandry and Horticulture '''Business''' Elective Mathematics, Business Management, Financial Accounting , Costing and Economics '''Visual Arts''' Leather work, General Knowledge in Arts, Graphic Design, Textiles, Sculpture and Biology == Yiya din be shikuru ŋɔ ni == # Salamba # Tishigu # Kalpohin # Nyaanshaɣu == Di karimbakpamba == == Di karimbi'kura ban nyɛ zaashe' suma == == Kundivihira == [[Pubu:Ghana Shikuriti]] 6i85hxq3cctz3hhyf51jkha0e88jc9z 42587 42586 2022-08-15T17:32:54Z AFAIBRAHIM 1206 /* Di taachi */ wikitext text/x-wiki {{Databox}} {{E-Class}} '''Kalpohin Senior High School''' nyɛla bikura [[shikuru]] shɛli din be [[Sagnarigu Municipality|Sagnarigu municipality]]. Lala shikuru ŋɔ pahila karimzɔŋ shɛŋa din be [[Ghana]] tudu yaɣili bee [[Northern Region|northern region]] puuni. == Di kpabu yuuni == Kalpohin Senior High School daa kpala yuuni 1991.<ref>{{Cite web|title=Kalpohin Senior High {{!}} SchoolsInGh.com|url=https://www.schoolsingh.com/senior-high-schools/kalpohin-senior-high/about|access-date=2022-01-02|website=schoolsInGh|language=en}}</ref> == Di taachi == Di taachi nyɛla so doligu ni kpaŋmaŋa == Pubu yaɣili == Di bela pubu yaɣili din nyɛ [[Gomnanti Shikuru]]. == Di nia jihi == == Di nia waɤinlli == == Bɛ ni kpuɣiri bi' shɛba == == Bɛ ni kpuɤiri bɛ shikurubihi shɛm == == Taarihi == == Tuma == Shikuru maa tuma nyɛla ni di kpuɣi ka zali baŋdiba, ban yɛla ne nini ni karimbanima ban mali nimmɔhi m-pahi kpuɣi Basic Education Certificate Examination (B.E.C.E) ban yina ni kalinli dibaayɔbu (6) hali ni pihita (30) ka lee che ka bɛ nya baŋsim pariga, wumsibu mini shikuru biɛhisi ni shɛhiranima n-yiri karimba chirichi ni kpaŋmaŋanima ni din ni che ka bɛ (shikurubihi) nyɛ soli n-kpe karimdu' kara ni nti tuɣi bɛ bɔhimbu n-nyɛ yiko shɛli Ghana tingbani ni bɔra. Kalpohin Senior High School niyanima n-nyɛ li ni di bɔ baŋsim n-ti ban yi Basic shikuruti ni na balantee B.E.C.E karimbikura, ka che ka bɛ deei shɛhira maŋa, din ni tuɣi bɔhimbu karimzɔŋ kara ni din yɛn lɛbigi ba ka bɛ kpaŋsiri biɛhigu, daabilim zoosim din nyɛ fakari tuhibu.<ref>{{Cite book|last=INGRAM|first=Robert Acklom|url=https://books.google.com.gh/books?id=NceTcj4pCvEC&pg=PA3&dq=importance+of+school&hl=en&sa=X&ved=2ahUKEwiazpDHoZ71AhWyhv0HHSLWAk4Q6AF6BAgCEAI#v=onepage&q=importance%20of%20school&f=false|title=An Essay on the Importance of Schools of Industry and Religious Instruction; in which the necessity of promoting the good education of the poor classes is . considered|date=1800|language=en}}</ref><ref>{{Cite book|last=Dewey|first=John|url=https://books.google.com.gh/books?id=JhjPK4FKpCcC&printsec=frontcover&dq=importance+of+school&hl=en&sa=X&ved=2ahUKEwiazpDHoZ71AhWyhv0HHSLWAk4Q6AF6BAgGEAI#v=onepage&q=importance%20of%20school&f=false|title=Experience And Education|date=2007-11-01|publisher=Simon and Schuster|isbn=978-1-4165-8727-9|language=en}}</ref>. == Baŋsim yaɣ'shɛŋa di ni wuhira == Kalpohin Senior High School nyɛla shikuru shɛli din wuhiri baŋsim bɔmma yaɣa ka di zooi pam, di shɛŋa n-nyɛ; '''Home Economics''' Biology, Management in Living, Food and Nutrition, Economics, Clothing and Textiles, Chemistry and Physics. '''General Arts''' Economics, Government, History, Literature in English, Geography, Dagbani, Islamic Religious Studies, Christian Religious Studies and Elective Mathematics. '''General Agriculture''' General Agriculture, Elective Mathematics, Chemistry, Physics, Animal Husbandry and Crop Husbandry and Horticulture '''Business''' Elective Mathematics, Business Management, Financial Accounting , Costing and Economics '''Visual Arts''' Leather work, General Knowledge in Arts, Graphic Design, Textiles, Sculpture and Biology == Yiya din be shikuru ŋɔ ni == # Salamba # Tishigu # Kalpohin # Nyaanshaɣu == Di karimbakpamba == == Di karimbi'kura ban nyɛ zaashe' suma == == Kundivihira == [[Pubu:Ghana Shikuriti]] npm1u6rsjp1sh6nwjjk2x09x62rt1j0 42589 42587 2022-08-15T17:35:22Z AFAIBRAHIM 1206 /* Bɛ ni kpuɤiri bɛ shikurubihi shɛm */ wikitext text/x-wiki {{Databox}} {{E-Class}} '''Kalpohin Senior High School''' nyɛla bikura [[shikuru]] shɛli din be [[Sagnarigu Municipality|Sagnarigu municipality]]. Lala shikuru ŋɔ pahila karimzɔŋ shɛŋa din be [[Ghana]] tudu yaɣili bee [[Northern Region|northern region]] puuni. == Di kpabu yuuni == Kalpohin Senior High School daa kpala yuuni 1991.<ref>{{Cite web|title=Kalpohin Senior High {{!}} SchoolsInGh.com|url=https://www.schoolsingh.com/senior-high-schools/kalpohin-senior-high/about|access-date=2022-01-02|website=schoolsInGh|language=en}}</ref> == Di taachi == Di taachi nyɛla so doligu ni kpaŋmaŋa == Pubu yaɣili == Di bela pubu yaɣili din nyɛ [[Gomnanti Shikuru]]. == Di nia jihi == == Di nia waɤinlli == == Bɛ ni kpuɣiri bi' shɛba == == Bɛ ni kpuɤiri bɛ shikurubihi shɛm == Bɛ kpuɣirila shikurukbihi pala yuuni kam ka di doli computer tabibi ka be Ghana Eduacation Service fukumsi ni. == Taarihi == == Tuma == Shikuru maa tuma nyɛla ni di kpuɣi ka zali baŋdiba, ban yɛla ne nini ni karimbanima ban mali nimmɔhi m-pahi kpuɣi Basic Education Certificate Examination (B.E.C.E) ban yina ni kalinli dibaayɔbu (6) hali ni pihita (30) ka lee che ka bɛ nya baŋsim pariga, wumsibu mini shikuru biɛhisi ni shɛhiranima n-yiri karimba chirichi ni kpaŋmaŋanima ni din ni che ka bɛ (shikurubihi) nyɛ soli n-kpe karimdu' kara ni nti tuɣi bɛ bɔhimbu n-nyɛ yiko shɛli Ghana tingbani ni bɔra. Kalpohin Senior High School niyanima n-nyɛ li ni di bɔ baŋsim n-ti ban yi Basic shikuruti ni na balantee B.E.C.E karimbikura, ka che ka bɛ deei shɛhira maŋa, din ni tuɣi bɔhimbu karimzɔŋ kara ni din yɛn lɛbigi ba ka bɛ kpaŋsiri biɛhigu, daabilim zoosim din nyɛ fakari tuhibu.<ref>{{Cite book|last=INGRAM|first=Robert Acklom|url=https://books.google.com.gh/books?id=NceTcj4pCvEC&pg=PA3&dq=importance+of+school&hl=en&sa=X&ved=2ahUKEwiazpDHoZ71AhWyhv0HHSLWAk4Q6AF6BAgCEAI#v=onepage&q=importance%20of%20school&f=false|title=An Essay on the Importance of Schools of Industry and Religious Instruction; in which the necessity of promoting the good education of the poor classes is . considered|date=1800|language=en}}</ref><ref>{{Cite book|last=Dewey|first=John|url=https://books.google.com.gh/books?id=JhjPK4FKpCcC&printsec=frontcover&dq=importance+of+school&hl=en&sa=X&ved=2ahUKEwiazpDHoZ71AhWyhv0HHSLWAk4Q6AF6BAgGEAI#v=onepage&q=importance%20of%20school&f=false|title=Experience And Education|date=2007-11-01|publisher=Simon and Schuster|isbn=978-1-4165-8727-9|language=en}}</ref>. == Baŋsim yaɣ'shɛŋa di ni wuhira == Kalpohin Senior High School nyɛla shikuru shɛli din wuhiri baŋsim bɔmma yaɣa ka di zooi pam, di shɛŋa n-nyɛ; '''Home Economics''' Biology, Management in Living, Food and Nutrition, Economics, Clothing and Textiles, Chemistry and Physics. '''General Arts''' Economics, Government, History, Literature in English, Geography, Dagbani, Islamic Religious Studies, Christian Religious Studies and Elective Mathematics. '''General Agriculture''' General Agriculture, Elective Mathematics, Chemistry, Physics, Animal Husbandry and Crop Husbandry and Horticulture '''Business''' Elective Mathematics, Business Management, Financial Accounting , Costing and Economics '''Visual Arts''' Leather work, General Knowledge in Arts, Graphic Design, Textiles, Sculpture and Biology == Yiya din be shikuru ŋɔ ni == # Salamba # Tishigu # Kalpohin # Nyaanshaɣu == Di karimbakpamba == == Di karimbi'kura ban nyɛ zaashe' suma == == Kundivihira == [[Pubu:Ghana Shikuriti]] huwmvappbe0ri4eyl1fyrzf72bnymhp 42590 42589 2022-08-15T17:35:56Z AFAIBRAHIM 1206 /* Baŋsim yaɣ'shɛŋa di ni wuhira */ wikitext text/x-wiki {{Databox}} {{E-Class}} '''Kalpohin Senior High School''' nyɛla bikura [[shikuru]] shɛli din be [[Sagnarigu Municipality|Sagnarigu municipality]]. Lala shikuru ŋɔ pahila karimzɔŋ shɛŋa din be [[Ghana]] tudu yaɣili bee [[Northern Region|northern region]] puuni. == Di kpabu yuuni == Kalpohin Senior High School daa kpala yuuni 1991.<ref>{{Cite web|title=Kalpohin Senior High {{!}} SchoolsInGh.com|url=https://www.schoolsingh.com/senior-high-schools/kalpohin-senior-high/about|access-date=2022-01-02|website=schoolsInGh|language=en}}</ref> == Di taachi == Di taachi nyɛla so doligu ni kpaŋmaŋa == Pubu yaɣili == Di bela pubu yaɣili din nyɛ [[Gomnanti Shikuru]]. == Di nia jihi == == Di nia waɤinlli == == Bɛ ni kpuɣiri bi' shɛba == == Bɛ ni kpuɤiri bɛ shikurubihi shɛm == Bɛ kpuɣirila shikurukbihi pala yuuni kam ka di doli computer tabibi ka be Ghana Eduacation Service fukumsi ni. Lala maʒini ŋɔ tumdimi n-doli zahimbu shɛhira gban' shɛŋa bɛ ni kpɛhi ka di yuli booni [[Basic Education Certificate Examination]] (B.E.C.E). == Taarihi == == Tuma == Shikuru maa tuma nyɛla ni di kpuɣi ka zali baŋdiba, ban yɛla ne nini ni karimbanima ban mali nimmɔhi m-pahi kpuɣi Basic Education Certificate Examination (B.E.C.E) ban yina ni kalinli dibaayɔbu (6) hali ni pihita (30) ka lee che ka bɛ nya baŋsim pariga, wumsibu mini shikuru biɛhisi ni shɛhiranima n-yiri karimba chirichi ni kpaŋmaŋanima ni din ni che ka bɛ (shikurubihi) nyɛ soli n-kpe karimdu' kara ni nti tuɣi bɛ bɔhimbu n-nyɛ yiko shɛli Ghana tingbani ni bɔra. Kalpohin Senior High School niyanima n-nyɛ li ni di bɔ baŋsim n-ti ban yi Basic shikuruti ni na balantee B.E.C.E karimbikura, ka che ka bɛ deei shɛhira maŋa, din ni tuɣi bɔhimbu karimzɔŋ kara ni din yɛn lɛbigi ba ka bɛ kpaŋsiri biɛhigu, daabilim zoosim din nyɛ fakari tuhibu.<ref>{{Cite book|last=INGRAM|first=Robert Acklom|url=https://books.google.com.gh/books?id=NceTcj4pCvEC&pg=PA3&dq=importance+of+school&hl=en&sa=X&ved=2ahUKEwiazpDHoZ71AhWyhv0HHSLWAk4Q6AF6BAgCEAI#v=onepage&q=importance%20of%20school&f=false|title=An Essay on the Importance of Schools of Industry and Religious Instruction; in which the necessity of promoting the good education of the poor classes is . considered|date=1800|language=en}}</ref><ref>{{Cite book|last=Dewey|first=John|url=https://books.google.com.gh/books?id=JhjPK4FKpCcC&printsec=frontcover&dq=importance+of+school&hl=en&sa=X&ved=2ahUKEwiazpDHoZ71AhWyhv0HHSLWAk4Q6AF6BAgGEAI#v=onepage&q=importance%20of%20school&f=false|title=Experience And Education|date=2007-11-01|publisher=Simon and Schuster|isbn=978-1-4165-8727-9|language=en}}</ref>. == Baŋsim yaɣ'shɛŋa di ni wuhira == Kalpohin Senior High School nyɛla shikuru shɛli din wuhiri baŋsim bɔmma yaɣa ka di zooi pam, di shɛŋa n-nyɛ; '''Home Economics''' Biology, Management in Living, Food and Nutrition, Economics, Clothing and Textiles, Chemistry and Physics. '''General Arts''' Economics, Government, History, Literature in English, Geography, Dagbani, Islamic Religious Studies, Christian Religious Studies and Elective Mathematics. '''General Agriculture''' General Agriculture, Elective Mathematics, Chemistry, Physics, Animal Husbandry and Crop Husbandry and Horticulture '''Business''' Elective Mathematics, Business Management, Financial Accounting , Costing and Economics '''Visual Arts''' Leather work, General Knowledge in Arts, Graphic Design, Textiles, Sculpture and Biology == Yiya din be shikuru ŋɔ ni == # Salamba # Tishigu # Kalpohin # Nyaanshaɣu == Di karimbakpamba == == Di karimbi'kura ban nyɛ zaashe' suma == == Kundivihira == [[Pubu:Ghana Shikuriti]] jv55q4t07rai92rt7la0ouimdfg9qca 42591 42590 2022-08-15T17:36:25Z AFAIBRAHIM 1206 /* Bɛ ni kpuɤiri bɛ shikurubihi shɛm */ wikitext text/x-wiki {{Databox}} {{E-Class}} '''Kalpohin Senior High School''' nyɛla bikura [[shikuru]] shɛli din be [[Sagnarigu Municipality|Sagnarigu municipality]]. Lala shikuru ŋɔ pahila karimzɔŋ shɛŋa din be [[Ghana]] tudu yaɣili bee [[Northern Region|northern region]] puuni. == Di kpabu yuuni == Kalpohin Senior High School daa kpala yuuni 1991.<ref>{{Cite web|title=Kalpohin Senior High {{!}} SchoolsInGh.com|url=https://www.schoolsingh.com/senior-high-schools/kalpohin-senior-high/about|access-date=2022-01-02|website=schoolsInGh|language=en}}</ref> == Di taachi == Di taachi nyɛla so doligu ni kpaŋmaŋa == Pubu yaɣili == Di bela pubu yaɣili din nyɛ [[Gomnanti Shikuru]]. == Di nia jihi == == Di nia waɤinlli == == Bɛ ni kpuɣiri bi' shɛba == == Bɛ ni kpuɤiri bɛ shikurubihi shɛm == Bɛ kpuɣirila shikurukbihi pala yuuni kam ka di doli computer tabibi ka be Ghana Eduacation Service fukumsi ni. Lala maʒini ŋɔ tumdimi n-doli zahimbu shɛhira gban' shɛŋa bɛ ni kpɛhi ka di yuli booni [[Basic Education Certificate Examination]] (B.E.C.E). Lala zahimbu maa nyɛla bɛ ni kpari shɛli tiri dunia yaɣa Junior high shikuruti. == Taarihi == == Tuma == Shikuru maa tuma nyɛla ni di kpuɣi ka zali baŋdiba, ban yɛla ne nini ni karimbanima ban mali nimmɔhi m-pahi kpuɣi Basic Education Certificate Examination (B.E.C.E) ban yina ni kalinli dibaayɔbu (6) hali ni pihita (30) ka lee che ka bɛ nya baŋsim pariga, wumsibu mini shikuru biɛhisi ni shɛhiranima n-yiri karimba chirichi ni kpaŋmaŋanima ni din ni che ka bɛ (shikurubihi) nyɛ soli n-kpe karimdu' kara ni nti tuɣi bɛ bɔhimbu n-nyɛ yiko shɛli Ghana tingbani ni bɔra. Kalpohin Senior High School niyanima n-nyɛ li ni di bɔ baŋsim n-ti ban yi Basic shikuruti ni na balantee B.E.C.E karimbikura, ka che ka bɛ deei shɛhira maŋa, din ni tuɣi bɔhimbu karimzɔŋ kara ni din yɛn lɛbigi ba ka bɛ kpaŋsiri biɛhigu, daabilim zoosim din nyɛ fakari tuhibu.<ref>{{Cite book|last=INGRAM|first=Robert Acklom|url=https://books.google.com.gh/books?id=NceTcj4pCvEC&pg=PA3&dq=importance+of+school&hl=en&sa=X&ved=2ahUKEwiazpDHoZ71AhWyhv0HHSLWAk4Q6AF6BAgCEAI#v=onepage&q=importance%20of%20school&f=false|title=An Essay on the Importance of Schools of Industry and Religious Instruction; in which the necessity of promoting the good education of the poor classes is . considered|date=1800|language=en}}</ref><ref>{{Cite book|last=Dewey|first=John|url=https://books.google.com.gh/books?id=JhjPK4FKpCcC&printsec=frontcover&dq=importance+of+school&hl=en&sa=X&ved=2ahUKEwiazpDHoZ71AhWyhv0HHSLWAk4Q6AF6BAgGEAI#v=onepage&q=importance%20of%20school&f=false|title=Experience And Education|date=2007-11-01|publisher=Simon and Schuster|isbn=978-1-4165-8727-9|language=en}}</ref>. == Baŋsim yaɣ'shɛŋa di ni wuhira == Kalpohin Senior High School nyɛla shikuru shɛli din wuhiri baŋsim bɔmma yaɣa ka di zooi pam, di shɛŋa n-nyɛ; '''Home Economics''' Biology, Management in Living, Food and Nutrition, Economics, Clothing and Textiles, Chemistry and Physics. '''General Arts''' Economics, Government, History, Literature in English, Geography, Dagbani, Islamic Religious Studies, Christian Religious Studies and Elective Mathematics. '''General Agriculture''' General Agriculture, Elective Mathematics, Chemistry, Physics, Animal Husbandry and Crop Husbandry and Horticulture '''Business''' Elective Mathematics, Business Management, Financial Accounting , Costing and Economics '''Visual Arts''' Leather work, General Knowledge in Arts, Graphic Design, Textiles, Sculpture and Biology == Yiya din be shikuru ŋɔ ni == # Salamba # Tishigu # Kalpohin # Nyaanshaɣu == Di karimbakpamba == == Di karimbi'kura ban nyɛ zaashe' suma == == Kundivihira == [[Pubu:Ghana Shikuriti]] atenink86mxaxr7uukj35dnjf3v1o29 42592 42591 2022-08-15T17:36:58Z AFAIBRAHIM 1206 /* Bɛ ni kpuɤiri bɛ shikurubihi shɛm */ wikitext text/x-wiki {{Databox}} {{E-Class}} '''Kalpohin Senior High School''' nyɛla bikura [[shikuru]] shɛli din be [[Sagnarigu Municipality|Sagnarigu municipality]]. Lala shikuru ŋɔ pahila karimzɔŋ shɛŋa din be [[Ghana]] tudu yaɣili bee [[Northern Region|northern region]] puuni. == Di kpabu yuuni == Kalpohin Senior High School daa kpala yuuni 1991.<ref>{{Cite web|title=Kalpohin Senior High {{!}} SchoolsInGh.com|url=https://www.schoolsingh.com/senior-high-schools/kalpohin-senior-high/about|access-date=2022-01-02|website=schoolsInGh|language=en}}</ref> == Di taachi == Di taachi nyɛla so doligu ni kpaŋmaŋa == Pubu yaɣili == Di bela pubu yaɣili din nyɛ [[Gomnanti Shikuru]]. == Di nia jihi == == Di nia waɤinlli == == Bɛ ni kpuɣiri bi' shɛba == == Bɛ ni kpuɤiri bɛ shikurubihi shɛm == Bɛ kpuɣirila shikurukbihi pala yuuni kam ka di doli computer tabibi ka be Ghana Eduacation Service fukumsi ni. Lala maʒini ŋɔ tumdimi n-doli zahimbu shɛhira gban' shɛŋa bɛ ni kpɛhi ka di yuli booni [[Basic Education Certificate Examination]] (B.E.C.E). Lala zahimbu maa nyɛla bɛ ni kpari shɛli tiri dunia yaɣa Junior high shikuruti. Lala zahimbu gbana ŋɔ bela [[West African Examination Council]] (WAEC) ka doli karimbakpamba ban be Junior High School tingbani ŋɔ ni. == Taarihi == == Tuma == Shikuru maa tuma nyɛla ni di kpuɣi ka zali baŋdiba, ban yɛla ne nini ni karimbanima ban mali nimmɔhi m-pahi kpuɣi Basic Education Certificate Examination (B.E.C.E) ban yina ni kalinli dibaayɔbu (6) hali ni pihita (30) ka lee che ka bɛ nya baŋsim pariga, wumsibu mini shikuru biɛhisi ni shɛhiranima n-yiri karimba chirichi ni kpaŋmaŋanima ni din ni che ka bɛ (shikurubihi) nyɛ soli n-kpe karimdu' kara ni nti tuɣi bɛ bɔhimbu n-nyɛ yiko shɛli Ghana tingbani ni bɔra. Kalpohin Senior High School niyanima n-nyɛ li ni di bɔ baŋsim n-ti ban yi Basic shikuruti ni na balantee B.E.C.E karimbikura, ka che ka bɛ deei shɛhira maŋa, din ni tuɣi bɔhimbu karimzɔŋ kara ni din yɛn lɛbigi ba ka bɛ kpaŋsiri biɛhigu, daabilim zoosim din nyɛ fakari tuhibu.<ref>{{Cite book|last=INGRAM|first=Robert Acklom|url=https://books.google.com.gh/books?id=NceTcj4pCvEC&pg=PA3&dq=importance+of+school&hl=en&sa=X&ved=2ahUKEwiazpDHoZ71AhWyhv0HHSLWAk4Q6AF6BAgCEAI#v=onepage&q=importance%20of%20school&f=false|title=An Essay on the Importance of Schools of Industry and Religious Instruction; in which the necessity of promoting the good education of the poor classes is . considered|date=1800|language=en}}</ref><ref>{{Cite book|last=Dewey|first=John|url=https://books.google.com.gh/books?id=JhjPK4FKpCcC&printsec=frontcover&dq=importance+of+school&hl=en&sa=X&ved=2ahUKEwiazpDHoZ71AhWyhv0HHSLWAk4Q6AF6BAgGEAI#v=onepage&q=importance%20of%20school&f=false|title=Experience And Education|date=2007-11-01|publisher=Simon and Schuster|isbn=978-1-4165-8727-9|language=en}}</ref>. == Baŋsim yaɣ'shɛŋa di ni wuhira == Kalpohin Senior High School nyɛla shikuru shɛli din wuhiri baŋsim bɔmma yaɣa ka di zooi pam, di shɛŋa n-nyɛ; '''Home Economics''' Biology, Management in Living, Food and Nutrition, Economics, Clothing and Textiles, Chemistry and Physics. '''General Arts''' Economics, Government, History, Literature in English, Geography, Dagbani, Islamic Religious Studies, Christian Religious Studies and Elective Mathematics. '''General Agriculture''' General Agriculture, Elective Mathematics, Chemistry, Physics, Animal Husbandry and Crop Husbandry and Horticulture '''Business''' Elective Mathematics, Business Management, Financial Accounting , Costing and Economics '''Visual Arts''' Leather work, General Knowledge in Arts, Graphic Design, Textiles, Sculpture and Biology == Yiya din be shikuru ŋɔ ni == # Salamba # Tishigu # Kalpohin # Nyaanshaɣu == Di karimbakpamba == == Di karimbi'kura ban nyɛ zaashe' suma == == Kundivihira == [[Pubu:Ghana Shikuriti]] 2w8z4vh52hvy6yvm738ut3k4cywwyxr 42593 42592 2022-08-15T17:37:35Z AFAIBRAHIM 1206 /* Bɛ ni kpuɤiri bɛ shikurubihi shɛm */ wikitext text/x-wiki {{Databox}} {{E-Class}} '''Kalpohin Senior High School''' nyɛla bikura [[shikuru]] shɛli din be [[Sagnarigu Municipality|Sagnarigu municipality]]. Lala shikuru ŋɔ pahila karimzɔŋ shɛŋa din be [[Ghana]] tudu yaɣili bee [[Northern Region|northern region]] puuni. == Di kpabu yuuni == Kalpohin Senior High School daa kpala yuuni 1991.<ref>{{Cite web|title=Kalpohin Senior High {{!}} SchoolsInGh.com|url=https://www.schoolsingh.com/senior-high-schools/kalpohin-senior-high/about|access-date=2022-01-02|website=schoolsInGh|language=en}}</ref> == Di taachi == Di taachi nyɛla so doligu ni kpaŋmaŋa == Pubu yaɣili == Di bela pubu yaɣili din nyɛ [[Gomnanti Shikuru]]. == Di nia jihi == == Di nia waɤinlli == == Bɛ ni kpuɣiri bi' shɛba == == Bɛ ni kpuɤiri bɛ shikurubihi shɛm == Bɛ kpuɣirila shikurukbihi pala yuuni kam ka di doli computer tabibi ka be Ghana Eduacation Service fukumsi ni. Lala maʒini ŋɔ tumdimi n-doli zahimbu shɛhira gban' shɛŋa bɛ ni kpɛhi ka di yuli booni [[Basic Education Certificate Examination]] (B.E.C.E). Lala zahimbu maa nyɛla bɛ ni kpari shɛli tiri dunia yaɣa Junior high shikuruti. Lala zahimbu gbana ŋɔ bela [[West African Examination Council]] (WAEC) ka doli karimbakpamba ban be Junior High School tingbani ŋɔ ni. Computer yi pii shikurubihi ŋɔ naai, [[Ghana Education service (GES)|Ghana Education Service]] nima gba yɛn laɣim la yuya ŋɔ n-zaŋ li ti shikuruti. == Taarihi == == Tuma == Shikuru maa tuma nyɛla ni di kpuɣi ka zali baŋdiba, ban yɛla ne nini ni karimbanima ban mali nimmɔhi m-pahi kpuɣi Basic Education Certificate Examination (B.E.C.E) ban yina ni kalinli dibaayɔbu (6) hali ni pihita (30) ka lee che ka bɛ nya baŋsim pariga, wumsibu mini shikuru biɛhisi ni shɛhiranima n-yiri karimba chirichi ni kpaŋmaŋanima ni din ni che ka bɛ (shikurubihi) nyɛ soli n-kpe karimdu' kara ni nti tuɣi bɛ bɔhimbu n-nyɛ yiko shɛli Ghana tingbani ni bɔra. Kalpohin Senior High School niyanima n-nyɛ li ni di bɔ baŋsim n-ti ban yi Basic shikuruti ni na balantee B.E.C.E karimbikura, ka che ka bɛ deei shɛhira maŋa, din ni tuɣi bɔhimbu karimzɔŋ kara ni din yɛn lɛbigi ba ka bɛ kpaŋsiri biɛhigu, daabilim zoosim din nyɛ fakari tuhibu.<ref>{{Cite book|last=INGRAM|first=Robert Acklom|url=https://books.google.com.gh/books?id=NceTcj4pCvEC&pg=PA3&dq=importance+of+school&hl=en&sa=X&ved=2ahUKEwiazpDHoZ71AhWyhv0HHSLWAk4Q6AF6BAgCEAI#v=onepage&q=importance%20of%20school&f=false|title=An Essay on the Importance of Schools of Industry and Religious Instruction; in which the necessity of promoting the good education of the poor classes is . considered|date=1800|language=en}}</ref><ref>{{Cite book|last=Dewey|first=John|url=https://books.google.com.gh/books?id=JhjPK4FKpCcC&printsec=frontcover&dq=importance+of+school&hl=en&sa=X&ved=2ahUKEwiazpDHoZ71AhWyhv0HHSLWAk4Q6AF6BAgGEAI#v=onepage&q=importance%20of%20school&f=false|title=Experience And Education|date=2007-11-01|publisher=Simon and Schuster|isbn=978-1-4165-8727-9|language=en}}</ref>. == Baŋsim yaɣ'shɛŋa di ni wuhira == Kalpohin Senior High School nyɛla shikuru shɛli din wuhiri baŋsim bɔmma yaɣa ka di zooi pam, di shɛŋa n-nyɛ; '''Home Economics''' Biology, Management in Living, Food and Nutrition, Economics, Clothing and Textiles, Chemistry and Physics. '''General Arts''' Economics, Government, History, Literature in English, Geography, Dagbani, Islamic Religious Studies, Christian Religious Studies and Elective Mathematics. '''General Agriculture''' General Agriculture, Elective Mathematics, Chemistry, Physics, Animal Husbandry and Crop Husbandry and Horticulture '''Business''' Elective Mathematics, Business Management, Financial Accounting , Costing and Economics '''Visual Arts''' Leather work, General Knowledge in Arts, Graphic Design, Textiles, Sculpture and Biology == Yiya din be shikuru ŋɔ ni == # Salamba # Tishigu # Kalpohin # Nyaanshaɣu == Di karimbakpamba == == Di karimbi'kura ban nyɛ zaashe' suma == == Kundivihira == [[Pubu:Ghana Shikuriti]] 9wbfib34fsn0vv3dgpitt5fp9onfunk 42594 42593 2022-08-15T17:37:59Z AFAIBRAHIM 1206 /* Bɛ ni kpuɤiri bɛ shikurubihi shɛm */ wikitext text/x-wiki {{Databox}} {{E-Class}} '''Kalpohin Senior High School''' nyɛla bikura [[shikuru]] shɛli din be [[Sagnarigu Municipality|Sagnarigu municipality]]. Lala shikuru ŋɔ pahila karimzɔŋ shɛŋa din be [[Ghana]] tudu yaɣili bee [[Northern Region|northern region]] puuni. == Di kpabu yuuni == Kalpohin Senior High School daa kpala yuuni 1991.<ref>{{Cite web|title=Kalpohin Senior High {{!}} SchoolsInGh.com|url=https://www.schoolsingh.com/senior-high-schools/kalpohin-senior-high/about|access-date=2022-01-02|website=schoolsInGh|language=en}}</ref> == Di taachi == Di taachi nyɛla so doligu ni kpaŋmaŋa == Pubu yaɣili == Di bela pubu yaɣili din nyɛ [[Gomnanti Shikuru]]. == Di nia jihi == == Di nia waɤinlli == == Bɛ ni kpuɣiri bi' shɛba == == Bɛ ni kpuɤiri bɛ shikurubihi shɛm == Bɛ kpuɣirila shikurukbihi pala yuuni kam ka di doli computer tabibi ka be Ghana Eduacation Service fukumsi ni. Lala maʒini ŋɔ tumdimi n-doli zahimbu shɛhira gban' shɛŋa bɛ ni kpɛhi ka di yuli booni [[Basic Education Certificate Examination]] (B.E.C.E). Lala zahimbu maa nyɛla bɛ ni kpari shɛli tiri dunia yaɣa Junior high shikuruti. Lala zahimbu gbana ŋɔ bela [[West African Examination Council]] (WAEC) ka doli karimbakpamba ban be Junior High School tingbani ŋɔ ni. Computer yi pii shikurubihi ŋɔ naai, [[Ghana Education service (GES)|Ghana Education Service]] nima gba yɛn laɣim la yuya ŋɔ n-zaŋ li ti shikuruti. Lala yuya ŋɔ yɛn tabilila shikuriti da'paɣa zuɣu ka sokam tooi nya. == Taarihi == == Tuma == Shikuru maa tuma nyɛla ni di kpuɣi ka zali baŋdiba, ban yɛla ne nini ni karimbanima ban mali nimmɔhi m-pahi kpuɣi Basic Education Certificate Examination (B.E.C.E) ban yina ni kalinli dibaayɔbu (6) hali ni pihita (30) ka lee che ka bɛ nya baŋsim pariga, wumsibu mini shikuru biɛhisi ni shɛhiranima n-yiri karimba chirichi ni kpaŋmaŋanima ni din ni che ka bɛ (shikurubihi) nyɛ soli n-kpe karimdu' kara ni nti tuɣi bɛ bɔhimbu n-nyɛ yiko shɛli Ghana tingbani ni bɔra. Kalpohin Senior High School niyanima n-nyɛ li ni di bɔ baŋsim n-ti ban yi Basic shikuruti ni na balantee B.E.C.E karimbikura, ka che ka bɛ deei shɛhira maŋa, din ni tuɣi bɔhimbu karimzɔŋ kara ni din yɛn lɛbigi ba ka bɛ kpaŋsiri biɛhigu, daabilim zoosim din nyɛ fakari tuhibu.<ref>{{Cite book|last=INGRAM|first=Robert Acklom|url=https://books.google.com.gh/books?id=NceTcj4pCvEC&pg=PA3&dq=importance+of+school&hl=en&sa=X&ved=2ahUKEwiazpDHoZ71AhWyhv0HHSLWAk4Q6AF6BAgCEAI#v=onepage&q=importance%20of%20school&f=false|title=An Essay on the Importance of Schools of Industry and Religious Instruction; in which the necessity of promoting the good education of the poor classes is . considered|date=1800|language=en}}</ref><ref>{{Cite book|last=Dewey|first=John|url=https://books.google.com.gh/books?id=JhjPK4FKpCcC&printsec=frontcover&dq=importance+of+school&hl=en&sa=X&ved=2ahUKEwiazpDHoZ71AhWyhv0HHSLWAk4Q6AF6BAgGEAI#v=onepage&q=importance%20of%20school&f=false|title=Experience And Education|date=2007-11-01|publisher=Simon and Schuster|isbn=978-1-4165-8727-9|language=en}}</ref>. == Baŋsim yaɣ'shɛŋa di ni wuhira == Kalpohin Senior High School nyɛla shikuru shɛli din wuhiri baŋsim bɔmma yaɣa ka di zooi pam, di shɛŋa n-nyɛ; '''Home Economics''' Biology, Management in Living, Food and Nutrition, Economics, Clothing and Textiles, Chemistry and Physics. '''General Arts''' Economics, Government, History, Literature in English, Geography, Dagbani, Islamic Religious Studies, Christian Religious Studies and Elective Mathematics. '''General Agriculture''' General Agriculture, Elective Mathematics, Chemistry, Physics, Animal Husbandry and Crop Husbandry and Horticulture '''Business''' Elective Mathematics, Business Management, Financial Accounting , Costing and Economics '''Visual Arts''' Leather work, General Knowledge in Arts, Graphic Design, Textiles, Sculpture and Biology == Yiya din be shikuru ŋɔ ni == # Salamba # Tishigu # Kalpohin # Nyaanshaɣu == Di karimbakpamba == == Di karimbi'kura ban nyɛ zaashe' suma == == Kundivihira == [[Pubu:Ghana Shikuriti]] m08c4ys24cx2izim59xptv2p9xji35q 42595 42594 2022-08-15T17:38:22Z AFAIBRAHIM 1206 /* Bɛ ni kpuɤiri bɛ shikurubihi shɛm */ wikitext text/x-wiki {{Databox}} {{E-Class}} '''Kalpohin Senior High School''' nyɛla bikura [[shikuru]] shɛli din be [[Sagnarigu Municipality|Sagnarigu municipality]]. Lala shikuru ŋɔ pahila karimzɔŋ shɛŋa din be [[Ghana]] tudu yaɣili bee [[Northern Region|northern region]] puuni. == Di kpabu yuuni == Kalpohin Senior High School daa kpala yuuni 1991.<ref>{{Cite web|title=Kalpohin Senior High {{!}} SchoolsInGh.com|url=https://www.schoolsingh.com/senior-high-schools/kalpohin-senior-high/about|access-date=2022-01-02|website=schoolsInGh|language=en}}</ref> == Di taachi == Di taachi nyɛla so doligu ni kpaŋmaŋa == Pubu yaɣili == Di bela pubu yaɣili din nyɛ [[Gomnanti Shikuru]]. == Di nia jihi == == Di nia waɤinlli == == Bɛ ni kpuɣiri bi' shɛba == == Bɛ ni kpuɤiri bɛ shikurubihi shɛm == Bɛ kpuɣirila shikurukbihi pala yuuni kam ka di doli computer tabibi ka be Ghana Eduacation Service fukumsi ni. Lala maʒini ŋɔ tumdimi n-doli zahimbu shɛhira gban' shɛŋa bɛ ni kpɛhi ka di yuli booni [[Basic Education Certificate Examination]] (B.E.C.E). Lala zahimbu maa nyɛla bɛ ni kpari shɛli tiri dunia yaɣa Junior high shikuruti. Lala zahimbu gbana ŋɔ bela [[West African Examination Council]] (WAEC) ka doli karimbakpamba ban be Junior High School tingbani ŋɔ ni. Computer yi pii shikurubihi ŋɔ naai, [[Ghana Education service (GES)|Ghana Education Service]] nima gba yɛn laɣim la yuya ŋɔ n-zaŋ li ti shikuruti. Lala yuya ŋɔ yɛn tabilila shikuriti da'paɣa zuɣu ka sokam tooi nya. Soli lahi beni n-ti tiŋduyanima ban bɔri ni bɛ kpe shikuru maa ni, == Taarihi == == Tuma == Shikuru maa tuma nyɛla ni di kpuɣi ka zali baŋdiba, ban yɛla ne nini ni karimbanima ban mali nimmɔhi m-pahi kpuɣi Basic Education Certificate Examination (B.E.C.E) ban yina ni kalinli dibaayɔbu (6) hali ni pihita (30) ka lee che ka bɛ nya baŋsim pariga, wumsibu mini shikuru biɛhisi ni shɛhiranima n-yiri karimba chirichi ni kpaŋmaŋanima ni din ni che ka bɛ (shikurubihi) nyɛ soli n-kpe karimdu' kara ni nti tuɣi bɛ bɔhimbu n-nyɛ yiko shɛli Ghana tingbani ni bɔra. Kalpohin Senior High School niyanima n-nyɛ li ni di bɔ baŋsim n-ti ban yi Basic shikuruti ni na balantee B.E.C.E karimbikura, ka che ka bɛ deei shɛhira maŋa, din ni tuɣi bɔhimbu karimzɔŋ kara ni din yɛn lɛbigi ba ka bɛ kpaŋsiri biɛhigu, daabilim zoosim din nyɛ fakari tuhibu.<ref>{{Cite book|last=INGRAM|first=Robert Acklom|url=https://books.google.com.gh/books?id=NceTcj4pCvEC&pg=PA3&dq=importance+of+school&hl=en&sa=X&ved=2ahUKEwiazpDHoZ71AhWyhv0HHSLWAk4Q6AF6BAgCEAI#v=onepage&q=importance%20of%20school&f=false|title=An Essay on the Importance of Schools of Industry and Religious Instruction; in which the necessity of promoting the good education of the poor classes is . considered|date=1800|language=en}}</ref><ref>{{Cite book|last=Dewey|first=John|url=https://books.google.com.gh/books?id=JhjPK4FKpCcC&printsec=frontcover&dq=importance+of+school&hl=en&sa=X&ved=2ahUKEwiazpDHoZ71AhWyhv0HHSLWAk4Q6AF6BAgGEAI#v=onepage&q=importance%20of%20school&f=false|title=Experience And Education|date=2007-11-01|publisher=Simon and Schuster|isbn=978-1-4165-8727-9|language=en}}</ref>. == Baŋsim yaɣ'shɛŋa di ni wuhira == Kalpohin Senior High School nyɛla shikuru shɛli din wuhiri baŋsim bɔmma yaɣa ka di zooi pam, di shɛŋa n-nyɛ; '''Home Economics''' Biology, Management in Living, Food and Nutrition, Economics, Clothing and Textiles, Chemistry and Physics. '''General Arts''' Economics, Government, History, Literature in English, Geography, Dagbani, Islamic Religious Studies, Christian Religious Studies and Elective Mathematics. '''General Agriculture''' General Agriculture, Elective Mathematics, Chemistry, Physics, Animal Husbandry and Crop Husbandry and Horticulture '''Business''' Elective Mathematics, Business Management, Financial Accounting , Costing and Economics '''Visual Arts''' Leather work, General Knowledge in Arts, Graphic Design, Textiles, Sculpture and Biology == Yiya din be shikuru ŋɔ ni == # Salamba # Tishigu # Kalpohin # Nyaanshaɣu == Di karimbakpamba == == Di karimbi'kura ban nyɛ zaashe' suma == == Kundivihira == [[Pubu:Ghana Shikuriti]] 15la25y86srdii45trax5sc55xa6tz7 42596 42595 2022-08-15T17:38:46Z AFAIBRAHIM 1206 /* Bɛ ni kpuɤiri bɛ shikurubihi shɛm */ wikitext text/x-wiki {{Databox}} {{E-Class}} '''Kalpohin Senior High School''' nyɛla bikura [[shikuru]] shɛli din be [[Sagnarigu Municipality|Sagnarigu municipality]]. Lala shikuru ŋɔ pahila karimzɔŋ shɛŋa din be [[Ghana]] tudu yaɣili bee [[Northern Region|northern region]] puuni. == Di kpabu yuuni == Kalpohin Senior High School daa kpala yuuni 1991.<ref>{{Cite web|title=Kalpohin Senior High {{!}} SchoolsInGh.com|url=https://www.schoolsingh.com/senior-high-schools/kalpohin-senior-high/about|access-date=2022-01-02|website=schoolsInGh|language=en}}</ref> == Di taachi == Di taachi nyɛla so doligu ni kpaŋmaŋa == Pubu yaɣili == Di bela pubu yaɣili din nyɛ [[Gomnanti Shikuru]]. == Di nia jihi == == Di nia waɤinlli == == Bɛ ni kpuɣiri bi' shɛba == == Bɛ ni kpuɤiri bɛ shikurubihi shɛm == Bɛ kpuɣirila shikurukbihi pala yuuni kam ka di doli computer tabibi ka be Ghana Eduacation Service fukumsi ni. Lala maʒini ŋɔ tumdimi n-doli zahimbu shɛhira gban' shɛŋa bɛ ni kpɛhi ka di yuli booni [[Basic Education Certificate Examination]] (B.E.C.E). Lala zahimbu maa nyɛla bɛ ni kpari shɛli tiri dunia yaɣa Junior high shikuruti. Lala zahimbu gbana ŋɔ bela [[West African Examination Council]] (WAEC) ka doli karimbakpamba ban be Junior High School tingbani ŋɔ ni. Computer yi pii shikurubihi ŋɔ naai, [[Ghana Education service (GES)|Ghana Education Service]] nima gba yɛn laɣim la yuya ŋɔ n-zaŋ li ti shikuruti. Lala yuya ŋɔ yɛn tabilila shikuriti da'paɣa zuɣu ka sokam tooi nya. Soli lahi beni n-ti tiŋduyanima ban bɔri ni bɛ kpe shikuru maa ni, din ŋuna shikuru maa maŋmaŋa n-yɛn zahim ba. == Taarihi == == Tuma == Shikuru maa tuma nyɛla ni di kpuɣi ka zali baŋdiba, ban yɛla ne nini ni karimbanima ban mali nimmɔhi m-pahi kpuɣi Basic Education Certificate Examination (B.E.C.E) ban yina ni kalinli dibaayɔbu (6) hali ni pihita (30) ka lee che ka bɛ nya baŋsim pariga, wumsibu mini shikuru biɛhisi ni shɛhiranima n-yiri karimba chirichi ni kpaŋmaŋanima ni din ni che ka bɛ (shikurubihi) nyɛ soli n-kpe karimdu' kara ni nti tuɣi bɛ bɔhimbu n-nyɛ yiko shɛli Ghana tingbani ni bɔra. Kalpohin Senior High School niyanima n-nyɛ li ni di bɔ baŋsim n-ti ban yi Basic shikuruti ni na balantee B.E.C.E karimbikura, ka che ka bɛ deei shɛhira maŋa, din ni tuɣi bɔhimbu karimzɔŋ kara ni din yɛn lɛbigi ba ka bɛ kpaŋsiri biɛhigu, daabilim zoosim din nyɛ fakari tuhibu.<ref>{{Cite book|last=INGRAM|first=Robert Acklom|url=https://books.google.com.gh/books?id=NceTcj4pCvEC&pg=PA3&dq=importance+of+school&hl=en&sa=X&ved=2ahUKEwiazpDHoZ71AhWyhv0HHSLWAk4Q6AF6BAgCEAI#v=onepage&q=importance%20of%20school&f=false|title=An Essay on the Importance of Schools of Industry and Religious Instruction; in which the necessity of promoting the good education of the poor classes is . considered|date=1800|language=en}}</ref><ref>{{Cite book|last=Dewey|first=John|url=https://books.google.com.gh/books?id=JhjPK4FKpCcC&printsec=frontcover&dq=importance+of+school&hl=en&sa=X&ved=2ahUKEwiazpDHoZ71AhWyhv0HHSLWAk4Q6AF6BAgGEAI#v=onepage&q=importance%20of%20school&f=false|title=Experience And Education|date=2007-11-01|publisher=Simon and Schuster|isbn=978-1-4165-8727-9|language=en}}</ref>. == Baŋsim yaɣ'shɛŋa di ni wuhira == Kalpohin Senior High School nyɛla shikuru shɛli din wuhiri baŋsim bɔmma yaɣa ka di zooi pam, di shɛŋa n-nyɛ; '''Home Economics''' Biology, Management in Living, Food and Nutrition, Economics, Clothing and Textiles, Chemistry and Physics. '''General Arts''' Economics, Government, History, Literature in English, Geography, Dagbani, Islamic Religious Studies, Christian Religious Studies and Elective Mathematics. '''General Agriculture''' General Agriculture, Elective Mathematics, Chemistry, Physics, Animal Husbandry and Crop Husbandry and Horticulture '''Business''' Elective Mathematics, Business Management, Financial Accounting , Costing and Economics '''Visual Arts''' Leather work, General Knowledge in Arts, Graphic Design, Textiles, Sculpture and Biology == Yiya din be shikuru ŋɔ ni == # Salamba # Tishigu # Kalpohin # Nyaanshaɣu == Di karimbakpamba == == Di karimbi'kura ban nyɛ zaashe' suma == == Kundivihira == [[Pubu:Ghana Shikuriti]] jw8mf5kx89ay27bu5qx8gibj6x1ndlu 42597 42596 2022-08-15T17:39:23Z AFAIBRAHIM 1206 /* Bɛ ni kpuɤiri bɛ shikurubihi shɛm */ wikitext text/x-wiki {{Databox}} {{E-Class}} '''Kalpohin Senior High School''' nyɛla bikura [[shikuru]] shɛli din be [[Sagnarigu Municipality|Sagnarigu municipality]]. Lala shikuru ŋɔ pahila karimzɔŋ shɛŋa din be [[Ghana]] tudu yaɣili bee [[Northern Region|northern region]] puuni. == Di kpabu yuuni == Kalpohin Senior High School daa kpala yuuni 1991.<ref>{{Cite web|title=Kalpohin Senior High {{!}} SchoolsInGh.com|url=https://www.schoolsingh.com/senior-high-schools/kalpohin-senior-high/about|access-date=2022-01-02|website=schoolsInGh|language=en}}</ref> == Di taachi == Di taachi nyɛla so doligu ni kpaŋmaŋa == Pubu yaɣili == Di bela pubu yaɣili din nyɛ [[Gomnanti Shikuru]]. == Di nia jihi == == Di nia waɤinlli == == Bɛ ni kpuɣiri bi' shɛba == == Bɛ ni kpuɤiri bɛ shikurubihi shɛm == Bɛ kpuɣirila shikurukbihi pala yuuni kam ka di doli computer tabibi ka be Ghana Eduacation Service fukumsi ni. Lala maʒini ŋɔ tumdimi n-doli zahimbu shɛhira gban' shɛŋa bɛ ni kpɛhi ka di yuli booni [[Basic Education Certificate Examination]] (B.E.C.E). Lala zahimbu maa nyɛla bɛ ni kpari shɛli tiri dunia yaɣa Junior high shikuruti. Lala zahimbu gbana ŋɔ bela [[West African Examination Council]] (WAEC) ka doli karimbakpamba ban be Junior High School tingbani ŋɔ ni. Computer yi pii shikurubihi ŋɔ naai, [[Ghana Education service (GES)|Ghana Education Service]] nima gba yɛn laɣim la yuya ŋɔ n-zaŋ li ti shikuruti. Lala yuya ŋɔ yɛn tabilila shikuriti da'paɣa zuɣu ka sokam tooi nya. Soli lahi beni n-ti tiŋduyanima ban bɔri ni bɛ kpe shikuru maa ni, din ŋuna shikuru maa maŋmaŋa n-yɛn zahim ba. Shikurubihi ban yi Senior High School shɛŋa bee ban na kuli pili Senior High School ka bɔri ni bɛ tuɣi bɛ Karim shikuru maa ni gba ni tooi nya shikuru maa == Taarihi == == Tuma == Shikuru maa tuma nyɛla ni di kpuɣi ka zali baŋdiba, ban yɛla ne nini ni karimbanima ban mali nimmɔhi m-pahi kpuɣi Basic Education Certificate Examination (B.E.C.E) ban yina ni kalinli dibaayɔbu (6) hali ni pihita (30) ka lee che ka bɛ nya baŋsim pariga, wumsibu mini shikuru biɛhisi ni shɛhiranima n-yiri karimba chirichi ni kpaŋmaŋanima ni din ni che ka bɛ (shikurubihi) nyɛ soli n-kpe karimdu' kara ni nti tuɣi bɛ bɔhimbu n-nyɛ yiko shɛli Ghana tingbani ni bɔra. Kalpohin Senior High School niyanima n-nyɛ li ni di bɔ baŋsim n-ti ban yi Basic shikuruti ni na balantee B.E.C.E karimbikura, ka che ka bɛ deei shɛhira maŋa, din ni tuɣi bɔhimbu karimzɔŋ kara ni din yɛn lɛbigi ba ka bɛ kpaŋsiri biɛhigu, daabilim zoosim din nyɛ fakari tuhibu.<ref>{{Cite book|last=INGRAM|first=Robert Acklom|url=https://books.google.com.gh/books?id=NceTcj4pCvEC&pg=PA3&dq=importance+of+school&hl=en&sa=X&ved=2ahUKEwiazpDHoZ71AhWyhv0HHSLWAk4Q6AF6BAgCEAI#v=onepage&q=importance%20of%20school&f=false|title=An Essay on the Importance of Schools of Industry and Religious Instruction; in which the necessity of promoting the good education of the poor classes is . considered|date=1800|language=en}}</ref><ref>{{Cite book|last=Dewey|first=John|url=https://books.google.com.gh/books?id=JhjPK4FKpCcC&printsec=frontcover&dq=importance+of+school&hl=en&sa=X&ved=2ahUKEwiazpDHoZ71AhWyhv0HHSLWAk4Q6AF6BAgGEAI#v=onepage&q=importance%20of%20school&f=false|title=Experience And Education|date=2007-11-01|publisher=Simon and Schuster|isbn=978-1-4165-8727-9|language=en}}</ref>. == Baŋsim yaɣ'shɛŋa di ni wuhira == Kalpohin Senior High School nyɛla shikuru shɛli din wuhiri baŋsim bɔmma yaɣa ka di zooi pam, di shɛŋa n-nyɛ; '''Home Economics''' Biology, Management in Living, Food and Nutrition, Economics, Clothing and Textiles, Chemistry and Physics. '''General Arts''' Economics, Government, History, Literature in English, Geography, Dagbani, Islamic Religious Studies, Christian Religious Studies and Elective Mathematics. '''General Agriculture''' General Agriculture, Elective Mathematics, Chemistry, Physics, Animal Husbandry and Crop Husbandry and Horticulture '''Business''' Elective Mathematics, Business Management, Financial Accounting , Costing and Economics '''Visual Arts''' Leather work, General Knowledge in Arts, Graphic Design, Textiles, Sculpture and Biology == Yiya din be shikuru ŋɔ ni == # Salamba # Tishigu # Kalpohin # Nyaanshaɣu == Di karimbakpamba == == Di karimbi'kura ban nyɛ zaashe' suma == == Kundivihira == [[Pubu:Ghana Shikuriti]] ee4mzghvndguuw8rxhm26paqsqqmoka 42598 42597 2022-08-15T17:39:54Z AFAIBRAHIM 1206 /* Bɛ ni kpuɤiri bɛ shikurubihi shɛm */ wikitext text/x-wiki {{Databox}} {{E-Class}} '''Kalpohin Senior High School''' nyɛla bikura [[shikuru]] shɛli din be [[Sagnarigu Municipality|Sagnarigu municipality]]. Lala shikuru ŋɔ pahila karimzɔŋ shɛŋa din be [[Ghana]] tudu yaɣili bee [[Northern Region|northern region]] puuni. == Di kpabu yuuni == Kalpohin Senior High School daa kpala yuuni 1991.<ref>{{Cite web|title=Kalpohin Senior High {{!}} SchoolsInGh.com|url=https://www.schoolsingh.com/senior-high-schools/kalpohin-senior-high/about|access-date=2022-01-02|website=schoolsInGh|language=en}}</ref> == Di taachi == Di taachi nyɛla so doligu ni kpaŋmaŋa == Pubu yaɣili == Di bela pubu yaɣili din nyɛ [[Gomnanti Shikuru]]. == Di nia jihi == == Di nia waɤinlli == == Bɛ ni kpuɣiri bi' shɛba == == Bɛ ni kpuɤiri bɛ shikurubihi shɛm == Bɛ kpuɣirila shikurukbihi pala yuuni kam ka di doli computer tabibi ka be Ghana Eduacation Service fukumsi ni. Lala maʒini ŋɔ tumdimi n-doli zahimbu shɛhira gban' shɛŋa bɛ ni kpɛhi ka di yuli booni [[Basic Education Certificate Examination]] (B.E.C.E). Lala zahimbu maa nyɛla bɛ ni kpari shɛli tiri dunia yaɣa Junior high shikuruti. Lala zahimbu gbana ŋɔ bela [[West African Examination Council]] (WAEC) ka doli karimbakpamba ban be Junior High School tingbani ŋɔ ni. Computer yi pii shikurubihi ŋɔ naai, [[Ghana Education service (GES)|Ghana Education Service]] nima gba yɛn laɣim la yuya ŋɔ n-zaŋ li ti shikuruti. Lala yuya ŋɔ yɛn tabilila shikuriti da'paɣa zuɣu ka sokam tooi nya. Soli lahi beni n-ti tiŋduyanima ban bɔri ni bɛ kpe shikuru maa ni, din ŋuna shikuru maa maŋmaŋa n-yɛn zahim ba. Shikurubihi ban yi Senior High School shɛŋa bee ban na kuli pili Senior High School ka bɔri ni bɛ tuɣi bɛ Karim shikuru maa ni gba ni tooi nya shikuru maa "administration." == Taarihi == == Tuma == Shikuru maa tuma nyɛla ni di kpuɣi ka zali baŋdiba, ban yɛla ne nini ni karimbanima ban mali nimmɔhi m-pahi kpuɣi Basic Education Certificate Examination (B.E.C.E) ban yina ni kalinli dibaayɔbu (6) hali ni pihita (30) ka lee che ka bɛ nya baŋsim pariga, wumsibu mini shikuru biɛhisi ni shɛhiranima n-yiri karimba chirichi ni kpaŋmaŋanima ni din ni che ka bɛ (shikurubihi) nyɛ soli n-kpe karimdu' kara ni nti tuɣi bɛ bɔhimbu n-nyɛ yiko shɛli Ghana tingbani ni bɔra. Kalpohin Senior High School niyanima n-nyɛ li ni di bɔ baŋsim n-ti ban yi Basic shikuruti ni na balantee B.E.C.E karimbikura, ka che ka bɛ deei shɛhira maŋa, din ni tuɣi bɔhimbu karimzɔŋ kara ni din yɛn lɛbigi ba ka bɛ kpaŋsiri biɛhigu, daabilim zoosim din nyɛ fakari tuhibu.<ref>{{Cite book|last=INGRAM|first=Robert Acklom|url=https://books.google.com.gh/books?id=NceTcj4pCvEC&pg=PA3&dq=importance+of+school&hl=en&sa=X&ved=2ahUKEwiazpDHoZ71AhWyhv0HHSLWAk4Q6AF6BAgCEAI#v=onepage&q=importance%20of%20school&f=false|title=An Essay on the Importance of Schools of Industry and Religious Instruction; in which the necessity of promoting the good education of the poor classes is . considered|date=1800|language=en}}</ref><ref>{{Cite book|last=Dewey|first=John|url=https://books.google.com.gh/books?id=JhjPK4FKpCcC&printsec=frontcover&dq=importance+of+school&hl=en&sa=X&ved=2ahUKEwiazpDHoZ71AhWyhv0HHSLWAk4Q6AF6BAgGEAI#v=onepage&q=importance%20of%20school&f=false|title=Experience And Education|date=2007-11-01|publisher=Simon and Schuster|isbn=978-1-4165-8727-9|language=en}}</ref>. == Baŋsim yaɣ'shɛŋa di ni wuhira == Kalpohin Senior High School nyɛla shikuru shɛli din wuhiri baŋsim bɔmma yaɣa ka di zooi pam, di shɛŋa n-nyɛ; '''Home Economics''' Biology, Management in Living, Food and Nutrition, Economics, Clothing and Textiles, Chemistry and Physics. '''General Arts''' Economics, Government, History, Literature in English, Geography, Dagbani, Islamic Religious Studies, Christian Religious Studies and Elective Mathematics. '''General Agriculture''' General Agriculture, Elective Mathematics, Chemistry, Physics, Animal Husbandry and Crop Husbandry and Horticulture '''Business''' Elective Mathematics, Business Management, Financial Accounting , Costing and Economics '''Visual Arts''' Leather work, General Knowledge in Arts, Graphic Design, Textiles, Sculpture and Biology == Yiya din be shikuru ŋɔ ni == # Salamba # Tishigu # Kalpohin # Nyaanshaɣu == Di karimbakpamba == == Di karimbi'kura ban nyɛ zaashe' suma == == Kundivihira == [[Pubu:Ghana Shikuriti]] afdzj37zy4r8gm8zyf0zocfe0ijnamh 42600 42598 2022-08-15T17:40:30Z AFAIBRAHIM 1206 /* Bɛ ni kpuɤiri bɛ shikurubihi shɛm */ wikitext text/x-wiki {{Databox}} {{E-Class}} '''Kalpohin Senior High School''' nyɛla bikura [[shikuru]] shɛli din be [[Sagnarigu Municipality|Sagnarigu municipality]]. Lala shikuru ŋɔ pahila karimzɔŋ shɛŋa din be [[Ghana]] tudu yaɣili bee [[Northern Region|northern region]] puuni. == Di kpabu yuuni == Kalpohin Senior High School daa kpala yuuni 1991.<ref>{{Cite web|title=Kalpohin Senior High {{!}} SchoolsInGh.com|url=https://www.schoolsingh.com/senior-high-schools/kalpohin-senior-high/about|access-date=2022-01-02|website=schoolsInGh|language=en}}</ref> == Di taachi == Di taachi nyɛla so doligu ni kpaŋmaŋa == Pubu yaɣili == Di bela pubu yaɣili din nyɛ [[Gomnanti Shikuru]]. == Di nia jihi == == Di nia waɤinlli == == Bɛ ni kpuɣiri bi' shɛba == == Bɛ ni kpuɤiri bɛ shikurubihi shɛm == Bɛ kpuɣirila shikurukbihi pala yuuni kam ka di doli computer tabibi ka be Ghana Eduacation Service fukumsi ni. Lala maʒini ŋɔ tumdimi n-doli zahimbu shɛhira gban' shɛŋa bɛ ni kpɛhi ka di yuli booni [[Basic Education Certificate Examination]] (B.E.C.E). Lala zahimbu maa nyɛla bɛ ni kpari shɛli tiri dunia yaɣa Junior high shikuruti. Lala zahimbu gbana ŋɔ bela [[West African Examination Council]] (WAEC) ka doli karimbakpamba ban be Junior High School tingbani ŋɔ ni. Computer yi pii shikurubihi ŋɔ naai, [[Ghana Education service (GES)|Ghana Education Service]] nima gba yɛn laɣim la yuya ŋɔ n-zaŋ li ti shikuruti. Lala yuya ŋɔ yɛn tabilila shikuriti da'paɣa zuɣu ka sokam tooi nya. Soli lahi beni n-ti tiŋduyanima ban bɔri ni bɛ kpe shikuru maa ni, din ŋuna shikuru maa maŋmaŋa n-yɛn zahim ba. Shikurubihi ban yi Senior High School shɛŋa bee ban na kuli pili Senior High School ka bɔri ni bɛ tuɣi bɛ Karim shikuru maa ni gba ni tooi nya shikuru maa "administration". == Taarihi == == Tuma == Shikuru maa tuma nyɛla ni di kpuɣi ka zali baŋdiba, ban yɛla ne nini ni karimbanima ban mali nimmɔhi m-pahi kpuɣi Basic Education Certificate Examination (B.E.C.E) ban yina ni kalinli dibaayɔbu (6) hali ni pihita (30) ka lee che ka bɛ nya baŋsim pariga, wumsibu mini shikuru biɛhisi ni shɛhiranima n-yiri karimba chirichi ni kpaŋmaŋanima ni din ni che ka bɛ (shikurubihi) nyɛ soli n-kpe karimdu' kara ni nti tuɣi bɛ bɔhimbu n-nyɛ yiko shɛli Ghana tingbani ni bɔra. Kalpohin Senior High School niyanima n-nyɛ li ni di bɔ baŋsim n-ti ban yi Basic shikuruti ni na balantee B.E.C.E karimbikura, ka che ka bɛ deei shɛhira maŋa, din ni tuɣi bɔhimbu karimzɔŋ kara ni din yɛn lɛbigi ba ka bɛ kpaŋsiri biɛhigu, daabilim zoosim din nyɛ fakari tuhibu.<ref>{{Cite book|last=INGRAM|first=Robert Acklom|url=https://books.google.com.gh/books?id=NceTcj4pCvEC&pg=PA3&dq=importance+of+school&hl=en&sa=X&ved=2ahUKEwiazpDHoZ71AhWyhv0HHSLWAk4Q6AF6BAgCEAI#v=onepage&q=importance%20of%20school&f=false|title=An Essay on the Importance of Schools of Industry and Religious Instruction; in which the necessity of promoting the good education of the poor classes is . considered|date=1800|language=en}}</ref><ref>{{Cite book|last=Dewey|first=John|url=https://books.google.com.gh/books?id=JhjPK4FKpCcC&printsec=frontcover&dq=importance+of+school&hl=en&sa=X&ved=2ahUKEwiazpDHoZ71AhWyhv0HHSLWAk4Q6AF6BAgGEAI#v=onepage&q=importance%20of%20school&f=false|title=Experience And Education|date=2007-11-01|publisher=Simon and Schuster|isbn=978-1-4165-8727-9|language=en}}</ref>. == Baŋsim yaɣ'shɛŋa di ni wuhira == Kalpohin Senior High School nyɛla shikuru shɛli din wuhiri baŋsim bɔmma yaɣa ka di zooi pam, di shɛŋa n-nyɛ; '''Home Economics''' Biology, Management in Living, Food and Nutrition, Economics, Clothing and Textiles, Chemistry and Physics. '''General Arts''' Economics, Government, History, Literature in English, Geography, Dagbani, Islamic Religious Studies, Christian Religious Studies and Elective Mathematics. '''General Agriculture''' General Agriculture, Elective Mathematics, Chemistry, Physics, Animal Husbandry and Crop Husbandry and Horticulture '''Business''' Elective Mathematics, Business Management, Financial Accounting , Costing and Economics '''Visual Arts''' Leather work, General Knowledge in Arts, Graphic Design, Textiles, Sculpture and Biology == Yiya din be shikuru ŋɔ ni == # Salamba # Tishigu # Kalpohin # Nyaanshaɣu == Di karimbakpamba == == Di karimbi'kura ban nyɛ zaashe' suma == == Kundivihira == [[Pubu:Ghana Shikuriti]] rwubgl5f0t9r6afp03bvl56kalahzry 42601 42600 2022-08-15T17:40:55Z AFAIBRAHIM 1206 /* Bɛ ni kpuɤiri bɛ shikurubihi shɛm */ wikitext text/x-wiki {{Databox}} {{E-Class}} '''Kalpohin Senior High School''' nyɛla bikura [[shikuru]] shɛli din be [[Sagnarigu Municipality|Sagnarigu municipality]]. Lala shikuru ŋɔ pahila karimzɔŋ shɛŋa din be [[Ghana]] tudu yaɣili bee [[Northern Region|northern region]] puuni. == Di kpabu yuuni == Kalpohin Senior High School daa kpala yuuni 1991.<ref>{{Cite web|title=Kalpohin Senior High {{!}} SchoolsInGh.com|url=https://www.schoolsingh.com/senior-high-schools/kalpohin-senior-high/about|access-date=2022-01-02|website=schoolsInGh|language=en}}</ref> == Di taachi == Di taachi nyɛla so doligu ni kpaŋmaŋa == Pubu yaɣili == Di bela pubu yaɣili din nyɛ [[Gomnanti Shikuru]]. == Di nia jihi == == Di nia waɤinlli == == Bɛ ni kpuɣiri bi' shɛba == == Bɛ ni kpuɤiri bɛ shikurubihi shɛm == Bɛ kpuɣirila shikurukbihi pala yuuni kam ka di doli computer tabibi ka be Ghana Eduacation Service fukumsi ni. Lala maʒini ŋɔ tumdimi n-doli zahimbu shɛhira gban' shɛŋa bɛ ni kpɛhi ka di yuli booni [[Basic Education Certificate Examination]] (B.E.C.E). Lala zahimbu maa nyɛla bɛ ni kpari shɛli tiri dunia yaɣa Junior high shikuruti. Lala zahimbu gbana ŋɔ bela [[West African Examination Council]] (WAEC) ka doli karimbakpamba ban be Junior High School tingbani ŋɔ ni. Computer yi pii shikurubihi ŋɔ naai, [[Ghana Education service (GES)|Ghana Education Service]] nima gba yɛn laɣim la yuya ŋɔ n-zaŋ li ti shikuruti. Lala yuya ŋɔ yɛn tabilila shikuriti da'paɣa zuɣu ka sokam tooi nya. Soli lahi beni n-ti tiŋduyanima ban bɔri ni bɛ kpe shikuru maa ni, din ŋuna shikuru maa maŋmaŋa n-yɛn zahim ba. Shikurubihi ban yi Senior High School shɛŋa bee ban na kuli pili Senior High School ka bɔri ni bɛ tuɣi bɛ Karim shikuru maa ni gba ni tooi nya shikuru maa "administration". Bɛ yi kpuɣi shikurubia naai, == Taarihi == == Tuma == Shikuru maa tuma nyɛla ni di kpuɣi ka zali baŋdiba, ban yɛla ne nini ni karimbanima ban mali nimmɔhi m-pahi kpuɣi Basic Education Certificate Examination (B.E.C.E) ban yina ni kalinli dibaayɔbu (6) hali ni pihita (30) ka lee che ka bɛ nya baŋsim pariga, wumsibu mini shikuru biɛhisi ni shɛhiranima n-yiri karimba chirichi ni kpaŋmaŋanima ni din ni che ka bɛ (shikurubihi) nyɛ soli n-kpe karimdu' kara ni nti tuɣi bɛ bɔhimbu n-nyɛ yiko shɛli Ghana tingbani ni bɔra. Kalpohin Senior High School niyanima n-nyɛ li ni di bɔ baŋsim n-ti ban yi Basic shikuruti ni na balantee B.E.C.E karimbikura, ka che ka bɛ deei shɛhira maŋa, din ni tuɣi bɔhimbu karimzɔŋ kara ni din yɛn lɛbigi ba ka bɛ kpaŋsiri biɛhigu, daabilim zoosim din nyɛ fakari tuhibu.<ref>{{Cite book|last=INGRAM|first=Robert Acklom|url=https://books.google.com.gh/books?id=NceTcj4pCvEC&pg=PA3&dq=importance+of+school&hl=en&sa=X&ved=2ahUKEwiazpDHoZ71AhWyhv0HHSLWAk4Q6AF6BAgCEAI#v=onepage&q=importance%20of%20school&f=false|title=An Essay on the Importance of Schools of Industry and Religious Instruction; in which the necessity of promoting the good education of the poor classes is . considered|date=1800|language=en}}</ref><ref>{{Cite book|last=Dewey|first=John|url=https://books.google.com.gh/books?id=JhjPK4FKpCcC&printsec=frontcover&dq=importance+of+school&hl=en&sa=X&ved=2ahUKEwiazpDHoZ71AhWyhv0HHSLWAk4Q6AF6BAgGEAI#v=onepage&q=importance%20of%20school&f=false|title=Experience And Education|date=2007-11-01|publisher=Simon and Schuster|isbn=978-1-4165-8727-9|language=en}}</ref>. == Baŋsim yaɣ'shɛŋa di ni wuhira == Kalpohin Senior High School nyɛla shikuru shɛli din wuhiri baŋsim bɔmma yaɣa ka di zooi pam, di shɛŋa n-nyɛ; '''Home Economics''' Biology, Management in Living, Food and Nutrition, Economics, Clothing and Textiles, Chemistry and Physics. '''General Arts''' Economics, Government, History, Literature in English, Geography, Dagbani, Islamic Religious Studies, Christian Religious Studies and Elective Mathematics. '''General Agriculture''' General Agriculture, Elective Mathematics, Chemistry, Physics, Animal Husbandry and Crop Husbandry and Horticulture '''Business''' Elective Mathematics, Business Management, Financial Accounting , Costing and Economics '''Visual Arts''' Leather work, General Knowledge in Arts, Graphic Design, Textiles, Sculpture and Biology == Yiya din be shikuru ŋɔ ni == # Salamba # Tishigu # Kalpohin # Nyaanshaɣu == Di karimbakpamba == == Di karimbi'kura ban nyɛ zaashe' suma == == Kundivihira == [[Pubu:Ghana Shikuriti]] fbfcp46b5di07a5rkl652t7gisig95s 42602 42601 2022-08-15T17:41:25Z AFAIBRAHIM 1206 /* Bɛ ni kpuɤiri bɛ shikurubihi shɛm */ wikitext text/x-wiki {{Databox}} {{E-Class}} '''Kalpohin Senior High School''' nyɛla bikura [[shikuru]] shɛli din be [[Sagnarigu Municipality|Sagnarigu municipality]]. Lala shikuru ŋɔ pahila karimzɔŋ shɛŋa din be [[Ghana]] tudu yaɣili bee [[Northern Region|northern region]] puuni. == Di kpabu yuuni == Kalpohin Senior High School daa kpala yuuni 1991.<ref>{{Cite web|title=Kalpohin Senior High {{!}} SchoolsInGh.com|url=https://www.schoolsingh.com/senior-high-schools/kalpohin-senior-high/about|access-date=2022-01-02|website=schoolsInGh|language=en}}</ref> == Di taachi == Di taachi nyɛla so doligu ni kpaŋmaŋa == Pubu yaɣili == Di bela pubu yaɣili din nyɛ [[Gomnanti Shikuru]]. == Di nia jihi == == Di nia waɤinlli == == Bɛ ni kpuɣiri bi' shɛba == == Bɛ ni kpuɤiri bɛ shikurubihi shɛm == Bɛ kpuɣirila shikurukbihi pala yuuni kam ka di doli computer tabibi ka be Ghana Eduacation Service fukumsi ni. Lala maʒini ŋɔ tumdimi n-doli zahimbu shɛhira gban' shɛŋa bɛ ni kpɛhi ka di yuli booni [[Basic Education Certificate Examination]] (B.E.C.E). Lala zahimbu maa nyɛla bɛ ni kpari shɛli tiri dunia yaɣa Junior high shikuruti. Lala zahimbu gbana ŋɔ bela [[West African Examination Council]] (WAEC) ka doli karimbakpamba ban be Junior High School tingbani ŋɔ ni. Computer yi pii shikurubihi ŋɔ naai, [[Ghana Education service (GES)|Ghana Education Service]] nima gba yɛn laɣim la yuya ŋɔ n-zaŋ li ti shikuruti. Lala yuya ŋɔ yɛn tabilila shikuriti da'paɣa zuɣu ka sokam tooi nya. Soli lahi beni n-ti tiŋduyanima ban bɔri ni bɛ kpe shikuru maa ni, din ŋuna shikuru maa maŋmaŋa n-yɛn zahim ba. Shikurubihi ban yi Senior High School shɛŋa bee ban na kuli pili Senior High School ka bɔri ni bɛ tuɣi bɛ Karim shikuru maa ni gba ni tooi nya shikuru maa "administration". Bɛ yi kpuɣi shikurubia naai, bɛ ni ti o shikuru maa bukubila. == Taarihi == == Tuma == Shikuru maa tuma nyɛla ni di kpuɣi ka zali baŋdiba, ban yɛla ne nini ni karimbanima ban mali nimmɔhi m-pahi kpuɣi Basic Education Certificate Examination (B.E.C.E) ban yina ni kalinli dibaayɔbu (6) hali ni pihita (30) ka lee che ka bɛ nya baŋsim pariga, wumsibu mini shikuru biɛhisi ni shɛhiranima n-yiri karimba chirichi ni kpaŋmaŋanima ni din ni che ka bɛ (shikurubihi) nyɛ soli n-kpe karimdu' kara ni nti tuɣi bɛ bɔhimbu n-nyɛ yiko shɛli Ghana tingbani ni bɔra. Kalpohin Senior High School niyanima n-nyɛ li ni di bɔ baŋsim n-ti ban yi Basic shikuruti ni na balantee B.E.C.E karimbikura, ka che ka bɛ deei shɛhira maŋa, din ni tuɣi bɔhimbu karimzɔŋ kara ni din yɛn lɛbigi ba ka bɛ kpaŋsiri biɛhigu, daabilim zoosim din nyɛ fakari tuhibu.<ref>{{Cite book|last=INGRAM|first=Robert Acklom|url=https://books.google.com.gh/books?id=NceTcj4pCvEC&pg=PA3&dq=importance+of+school&hl=en&sa=X&ved=2ahUKEwiazpDHoZ71AhWyhv0HHSLWAk4Q6AF6BAgCEAI#v=onepage&q=importance%20of%20school&f=false|title=An Essay on the Importance of Schools of Industry and Religious Instruction; in which the necessity of promoting the good education of the poor classes is . considered|date=1800|language=en}}</ref><ref>{{Cite book|last=Dewey|first=John|url=https://books.google.com.gh/books?id=JhjPK4FKpCcC&printsec=frontcover&dq=importance+of+school&hl=en&sa=X&ved=2ahUKEwiazpDHoZ71AhWyhv0HHSLWAk4Q6AF6BAgGEAI#v=onepage&q=importance%20of%20school&f=false|title=Experience And Education|date=2007-11-01|publisher=Simon and Schuster|isbn=978-1-4165-8727-9|language=en}}</ref>. == Baŋsim yaɣ'shɛŋa di ni wuhira == Kalpohin Senior High School nyɛla shikuru shɛli din wuhiri baŋsim bɔmma yaɣa ka di zooi pam, di shɛŋa n-nyɛ; '''Home Economics''' Biology, Management in Living, Food and Nutrition, Economics, Clothing and Textiles, Chemistry and Physics. '''General Arts''' Economics, Government, History, Literature in English, Geography, Dagbani, Islamic Religious Studies, Christian Religious Studies and Elective Mathematics. '''General Agriculture''' General Agriculture, Elective Mathematics, Chemistry, Physics, Animal Husbandry and Crop Husbandry and Horticulture '''Business''' Elective Mathematics, Business Management, Financial Accounting , Costing and Economics '''Visual Arts''' Leather work, General Knowledge in Arts, Graphic Design, Textiles, Sculpture and Biology == Yiya din be shikuru ŋɔ ni == # Salamba # Tishigu # Kalpohin # Nyaanshaɣu == Di karimbakpamba == == Di karimbi'kura ban nyɛ zaashe' suma == == Kundivihira == [[Pubu:Ghana Shikuriti]] torkfdxamlt26sa54irg52c8e475k8o 42603 42602 2022-08-15T17:42:00Z AFAIBRAHIM 1206 /* Bɛ ni kpuɤiri bɛ shikurubihi shɛm */ wikitext text/x-wiki {{Databox}} {{E-Class}} '''Kalpohin Senior High School''' nyɛla bikura [[shikuru]] shɛli din be [[Sagnarigu Municipality|Sagnarigu municipality]]. Lala shikuru ŋɔ pahila karimzɔŋ shɛŋa din be [[Ghana]] tudu yaɣili bee [[Northern Region|northern region]] puuni. == Di kpabu yuuni == Kalpohin Senior High School daa kpala yuuni 1991.<ref>{{Cite web|title=Kalpohin Senior High {{!}} SchoolsInGh.com|url=https://www.schoolsingh.com/senior-high-schools/kalpohin-senior-high/about|access-date=2022-01-02|website=schoolsInGh|language=en}}</ref> == Di taachi == Di taachi nyɛla so doligu ni kpaŋmaŋa == Pubu yaɣili == Di bela pubu yaɣili din nyɛ [[Gomnanti Shikuru]]. == Di nia jihi == == Di nia waɤinlli == == Bɛ ni kpuɣiri bi' shɛba == == Bɛ ni kpuɤiri bɛ shikurubihi shɛm == Bɛ kpuɣirila shikurukbihi pala yuuni kam ka di doli computer tabibi ka be Ghana Eduacation Service fukumsi ni. Lala maʒini ŋɔ tumdimi n-doli zahimbu shɛhira gban' shɛŋa bɛ ni kpɛhi ka di yuli booni [[Basic Education Certificate Examination]] (B.E.C.E). Lala zahimbu maa nyɛla bɛ ni kpari shɛli tiri dunia yaɣa Junior high shikuruti. Lala zahimbu gbana ŋɔ bela [[West African Examination Council]] (WAEC) ka doli karimbakpamba ban be Junior High School tingbani ŋɔ ni. Computer yi pii shikurubihi ŋɔ naai, [[Ghana Education service (GES)|Ghana Education Service]] nima gba yɛn laɣim la yuya ŋɔ n-zaŋ li ti shikuruti. Lala yuya ŋɔ yɛn tabilila shikuriti da'paɣa zuɣu ka sokam tooi nya. Soli lahi beni n-ti tiŋduyanima ban bɔri ni bɛ kpe shikuru maa ni, din ŋuna shikuru maa maŋmaŋa n-yɛn zahim ba. Shikurubihi ban yi Senior High School shɛŋa bee ban na kuli pili Senior High School ka bɔri ni bɛ tuɣi bɛ Karim shikuru maa ni gba ni tooi nya shikuru maa "administration". Bɛ yi kpuɣi shikurubia naai, bɛ ni ti o shikuru maa bukubila. Lala buku ŋɔ ni sɔŋ shikurubihi pala ka bɛ baŋ shikuru maa soya ni di zalisi zaa. == Taarihi == == Tuma == Shikuru maa tuma nyɛla ni di kpuɣi ka zali baŋdiba, ban yɛla ne nini ni karimbanima ban mali nimmɔhi m-pahi kpuɣi Basic Education Certificate Examination (B.E.C.E) ban yina ni kalinli dibaayɔbu (6) hali ni pihita (30) ka lee che ka bɛ nya baŋsim pariga, wumsibu mini shikuru biɛhisi ni shɛhiranima n-yiri karimba chirichi ni kpaŋmaŋanima ni din ni che ka bɛ (shikurubihi) nyɛ soli n-kpe karimdu' kara ni nti tuɣi bɛ bɔhimbu n-nyɛ yiko shɛli Ghana tingbani ni bɔra. Kalpohin Senior High School niyanima n-nyɛ li ni di bɔ baŋsim n-ti ban yi Basic shikuruti ni na balantee B.E.C.E karimbikura, ka che ka bɛ deei shɛhira maŋa, din ni tuɣi bɔhimbu karimzɔŋ kara ni din yɛn lɛbigi ba ka bɛ kpaŋsiri biɛhigu, daabilim zoosim din nyɛ fakari tuhibu.<ref>{{Cite book|last=INGRAM|first=Robert Acklom|url=https://books.google.com.gh/books?id=NceTcj4pCvEC&pg=PA3&dq=importance+of+school&hl=en&sa=X&ved=2ahUKEwiazpDHoZ71AhWyhv0HHSLWAk4Q6AF6BAgCEAI#v=onepage&q=importance%20of%20school&f=false|title=An Essay on the Importance of Schools of Industry and Religious Instruction; in which the necessity of promoting the good education of the poor classes is . considered|date=1800|language=en}}</ref><ref>{{Cite book|last=Dewey|first=John|url=https://books.google.com.gh/books?id=JhjPK4FKpCcC&printsec=frontcover&dq=importance+of+school&hl=en&sa=X&ved=2ahUKEwiazpDHoZ71AhWyhv0HHSLWAk4Q6AF6BAgGEAI#v=onepage&q=importance%20of%20school&f=false|title=Experience And Education|date=2007-11-01|publisher=Simon and Schuster|isbn=978-1-4165-8727-9|language=en}}</ref>. == Baŋsim yaɣ'shɛŋa di ni wuhira == Kalpohin Senior High School nyɛla shikuru shɛli din wuhiri baŋsim bɔmma yaɣa ka di zooi pam, di shɛŋa n-nyɛ; '''Home Economics''' Biology, Management in Living, Food and Nutrition, Economics, Clothing and Textiles, Chemistry and Physics. '''General Arts''' Economics, Government, History, Literature in English, Geography, Dagbani, Islamic Religious Studies, Christian Religious Studies and Elective Mathematics. '''General Agriculture''' General Agriculture, Elective Mathematics, Chemistry, Physics, Animal Husbandry and Crop Husbandry and Horticulture '''Business''' Elective Mathematics, Business Management, Financial Accounting , Costing and Economics '''Visual Arts''' Leather work, General Knowledge in Arts, Graphic Design, Textiles, Sculpture and Biology == Yiya din be shikuru ŋɔ ni == # Salamba # Tishigu # Kalpohin # Nyaanshaɣu == Di karimbakpamba == == Di karimbi'kura ban nyɛ zaashe' suma == == Kundivihira == [[Pubu:Ghana Shikuriti]] 4b5j0342ucxjoxtnp0t7dvhd9gjwmo4 42604 42603 2022-08-15T17:42:23Z AFAIBRAHIM 1206 /* Bɛ ni kpuɤiri bɛ shikurubihi shɛm */ wikitext text/x-wiki {{Databox}} {{E-Class}} '''Kalpohin Senior High School''' nyɛla bikura [[shikuru]] shɛli din be [[Sagnarigu Municipality|Sagnarigu municipality]]. Lala shikuru ŋɔ pahila karimzɔŋ shɛŋa din be [[Ghana]] tudu yaɣili bee [[Northern Region|northern region]] puuni. == Di kpabu yuuni == Kalpohin Senior High School daa kpala yuuni 1991.<ref>{{Cite web|title=Kalpohin Senior High {{!}} SchoolsInGh.com|url=https://www.schoolsingh.com/senior-high-schools/kalpohin-senior-high/about|access-date=2022-01-02|website=schoolsInGh|language=en}}</ref> == Di taachi == Di taachi nyɛla so doligu ni kpaŋmaŋa == Pubu yaɣili == Di bela pubu yaɣili din nyɛ [[Gomnanti Shikuru]]. == Di nia jihi == == Di nia waɤinlli == == Bɛ ni kpuɣiri bi' shɛba == == Bɛ ni kpuɤiri bɛ shikurubihi shɛm == Bɛ kpuɣirila shikurukbihi pala yuuni kam ka di doli computer tabibi ka be Ghana Eduacation Service fukumsi ni. Lala maʒini ŋɔ tumdimi n-doli zahimbu shɛhira gban' shɛŋa bɛ ni kpɛhi ka di yuli booni [[Basic Education Certificate Examination]] (B.E.C.E). Lala zahimbu maa nyɛla bɛ ni kpari shɛli tiri dunia yaɣa Junior high shikuruti. Lala zahimbu gbana ŋɔ bela [[West African Examination Council]] (WAEC) ka doli karimbakpamba ban be Junior High School tingbani ŋɔ ni. Computer yi pii shikurubihi ŋɔ naai, [[Ghana Education service (GES)|Ghana Education Service]] nima gba yɛn laɣim la yuya ŋɔ n-zaŋ li ti shikuruti. Lala yuya ŋɔ yɛn tabilila shikuriti da'paɣa zuɣu ka sokam tooi nya. Soli lahi beni n-ti tiŋduyanima ban bɔri ni bɛ kpe shikuru maa ni, din ŋuna shikuru maa maŋmaŋa n-yɛn zahim ba. Shikurubihi ban yi Senior High School shɛŋa bee ban na kuli pili Senior High School ka bɔri ni bɛ tuɣi bɛ Karim shikuru maa ni gba ni tooi nya shikuru maa "administration". Bɛ yi kpuɣi shikurubia naai, bɛ ni ti o shikuru maa bukubila. Lala buku ŋɔ ni sɔŋ shikurubihi pala ka bɛ baŋ shikuru maa soya ni di zalisi zaa. Bɛ lahi zaŋdi bɛ zaŋsim niŋdi tiŋduya karimbihi ban bɔri ni bɛ kana ti bɔhim shikuru maa ni, == Taarihi == == Tuma == Shikuru maa tuma nyɛla ni di kpuɣi ka zali baŋdiba, ban yɛla ne nini ni karimbanima ban mali nimmɔhi m-pahi kpuɣi Basic Education Certificate Examination (B.E.C.E) ban yina ni kalinli dibaayɔbu (6) hali ni pihita (30) ka lee che ka bɛ nya baŋsim pariga, wumsibu mini shikuru biɛhisi ni shɛhiranima n-yiri karimba chirichi ni kpaŋmaŋanima ni din ni che ka bɛ (shikurubihi) nyɛ soli n-kpe karimdu' kara ni nti tuɣi bɛ bɔhimbu n-nyɛ yiko shɛli Ghana tingbani ni bɔra. Kalpohin Senior High School niyanima n-nyɛ li ni di bɔ baŋsim n-ti ban yi Basic shikuruti ni na balantee B.E.C.E karimbikura, ka che ka bɛ deei shɛhira maŋa, din ni tuɣi bɔhimbu karimzɔŋ kara ni din yɛn lɛbigi ba ka bɛ kpaŋsiri biɛhigu, daabilim zoosim din nyɛ fakari tuhibu.<ref>{{Cite book|last=INGRAM|first=Robert Acklom|url=https://books.google.com.gh/books?id=NceTcj4pCvEC&pg=PA3&dq=importance+of+school&hl=en&sa=X&ved=2ahUKEwiazpDHoZ71AhWyhv0HHSLWAk4Q6AF6BAgCEAI#v=onepage&q=importance%20of%20school&f=false|title=An Essay on the Importance of Schools of Industry and Religious Instruction; in which the necessity of promoting the good education of the poor classes is . considered|date=1800|language=en}}</ref><ref>{{Cite book|last=Dewey|first=John|url=https://books.google.com.gh/books?id=JhjPK4FKpCcC&printsec=frontcover&dq=importance+of+school&hl=en&sa=X&ved=2ahUKEwiazpDHoZ71AhWyhv0HHSLWAk4Q6AF6BAgGEAI#v=onepage&q=importance%20of%20school&f=false|title=Experience And Education|date=2007-11-01|publisher=Simon and Schuster|isbn=978-1-4165-8727-9|language=en}}</ref>. == Baŋsim yaɣ'shɛŋa di ni wuhira == Kalpohin Senior High School nyɛla shikuru shɛli din wuhiri baŋsim bɔmma yaɣa ka di zooi pam, di shɛŋa n-nyɛ; '''Home Economics''' Biology, Management in Living, Food and Nutrition, Economics, Clothing and Textiles, Chemistry and Physics. '''General Arts''' Economics, Government, History, Literature in English, Geography, Dagbani, Islamic Religious Studies, Christian Religious Studies and Elective Mathematics. '''General Agriculture''' General Agriculture, Elective Mathematics, Chemistry, Physics, Animal Husbandry and Crop Husbandry and Horticulture '''Business''' Elective Mathematics, Business Management, Financial Accounting , Costing and Economics '''Visual Arts''' Leather work, General Knowledge in Arts, Graphic Design, Textiles, Sculpture and Biology == Yiya din be shikuru ŋɔ ni == # Salamba # Tishigu # Kalpohin # Nyaanshaɣu == Di karimbakpamba == == Di karimbi'kura ban nyɛ zaashe' suma == == Kundivihira == [[Pubu:Ghana Shikuriti]] bdcc9u3i9lct6mipq87gvlc0t7kjkma 42605 42604 2022-08-15T17:42:45Z AFAIBRAHIM 1206 /* Bɛ ni kpuɤiri bɛ shikurubihi shɛm */ wikitext text/x-wiki {{Databox}} {{E-Class}} '''Kalpohin Senior High School''' nyɛla bikura [[shikuru]] shɛli din be [[Sagnarigu Municipality|Sagnarigu municipality]]. Lala shikuru ŋɔ pahila karimzɔŋ shɛŋa din be [[Ghana]] tudu yaɣili bee [[Northern Region|northern region]] puuni. == Di kpabu yuuni == Kalpohin Senior High School daa kpala yuuni 1991.<ref>{{Cite web|title=Kalpohin Senior High {{!}} SchoolsInGh.com|url=https://www.schoolsingh.com/senior-high-schools/kalpohin-senior-high/about|access-date=2022-01-02|website=schoolsInGh|language=en}}</ref> == Di taachi == Di taachi nyɛla so doligu ni kpaŋmaŋa == Pubu yaɣili == Di bela pubu yaɣili din nyɛ [[Gomnanti Shikuru]]. == Di nia jihi == == Di nia waɤinlli == == Bɛ ni kpuɣiri bi' shɛba == == Bɛ ni kpuɤiri bɛ shikurubihi shɛm == Bɛ kpuɣirila shikurukbihi pala yuuni kam ka di doli computer tabibi ka be Ghana Eduacation Service fukumsi ni. Lala maʒini ŋɔ tumdimi n-doli zahimbu shɛhira gban' shɛŋa bɛ ni kpɛhi ka di yuli booni [[Basic Education Certificate Examination]] (B.E.C.E). Lala zahimbu maa nyɛla bɛ ni kpari shɛli tiri dunia yaɣa Junior high shikuruti. Lala zahimbu gbana ŋɔ bela [[West African Examination Council]] (WAEC) ka doli karimbakpamba ban be Junior High School tingbani ŋɔ ni. Computer yi pii shikurubihi ŋɔ naai, [[Ghana Education service (GES)|Ghana Education Service]] nima gba yɛn laɣim la yuya ŋɔ n-zaŋ li ti shikuruti. Lala yuya ŋɔ yɛn tabilila shikuriti da'paɣa zuɣu ka sokam tooi nya. Soli lahi beni n-ti tiŋduyanima ban bɔri ni bɛ kpe shikuru maa ni, din ŋuna shikuru maa maŋmaŋa n-yɛn zahim ba. Shikurubihi ban yi Senior High School shɛŋa bee ban na kuli pili Senior High School ka bɔri ni bɛ tuɣi bɛ Karim shikuru maa ni gba ni tooi nya shikuru maa "administration". Bɛ yi kpuɣi shikurubia naai, bɛ ni ti o shikuru maa bukubila. Lala buku ŋɔ ni sɔŋ shikurubihi pala ka bɛ baŋ shikuru maa soya ni di zalisi zaa. Bɛ lahi zaŋdi bɛ zaŋsim niŋdi tiŋduya karimbihi ban bɔri ni bɛ kana ti bɔhim shikuru maa ni, dini nyɛ bɛ yɛn zahim ba mi m-bɔhi ba bɔhi shɛŋa shikurunima maa maŋmaŋ ni mali, == Taarihi == == Tuma == Shikuru maa tuma nyɛla ni di kpuɣi ka zali baŋdiba, ban yɛla ne nini ni karimbanima ban mali nimmɔhi m-pahi kpuɣi Basic Education Certificate Examination (B.E.C.E) ban yina ni kalinli dibaayɔbu (6) hali ni pihita (30) ka lee che ka bɛ nya baŋsim pariga, wumsibu mini shikuru biɛhisi ni shɛhiranima n-yiri karimba chirichi ni kpaŋmaŋanima ni din ni che ka bɛ (shikurubihi) nyɛ soli n-kpe karimdu' kara ni nti tuɣi bɛ bɔhimbu n-nyɛ yiko shɛli Ghana tingbani ni bɔra. Kalpohin Senior High School niyanima n-nyɛ li ni di bɔ baŋsim n-ti ban yi Basic shikuruti ni na balantee B.E.C.E karimbikura, ka che ka bɛ deei shɛhira maŋa, din ni tuɣi bɔhimbu karimzɔŋ kara ni din yɛn lɛbigi ba ka bɛ kpaŋsiri biɛhigu, daabilim zoosim din nyɛ fakari tuhibu.<ref>{{Cite book|last=INGRAM|first=Robert Acklom|url=https://books.google.com.gh/books?id=NceTcj4pCvEC&pg=PA3&dq=importance+of+school&hl=en&sa=X&ved=2ahUKEwiazpDHoZ71AhWyhv0HHSLWAk4Q6AF6BAgCEAI#v=onepage&q=importance%20of%20school&f=false|title=An Essay on the Importance of Schools of Industry and Religious Instruction; in which the necessity of promoting the good education of the poor classes is . considered|date=1800|language=en}}</ref><ref>{{Cite book|last=Dewey|first=John|url=https://books.google.com.gh/books?id=JhjPK4FKpCcC&printsec=frontcover&dq=importance+of+school&hl=en&sa=X&ved=2ahUKEwiazpDHoZ71AhWyhv0HHSLWAk4Q6AF6BAgGEAI#v=onepage&q=importance%20of%20school&f=false|title=Experience And Education|date=2007-11-01|publisher=Simon and Schuster|isbn=978-1-4165-8727-9|language=en}}</ref>. == Baŋsim yaɣ'shɛŋa di ni wuhira == Kalpohin Senior High School nyɛla shikuru shɛli din wuhiri baŋsim bɔmma yaɣa ka di zooi pam, di shɛŋa n-nyɛ; '''Home Economics''' Biology, Management in Living, Food and Nutrition, Economics, Clothing and Textiles, Chemistry and Physics. '''General Arts''' Economics, Government, History, Literature in English, Geography, Dagbani, Islamic Religious Studies, Christian Religious Studies and Elective Mathematics. '''General Agriculture''' General Agriculture, Elective Mathematics, Chemistry, Physics, Animal Husbandry and Crop Husbandry and Horticulture '''Business''' Elective Mathematics, Business Management, Financial Accounting , Costing and Economics '''Visual Arts''' Leather work, General Knowledge in Arts, Graphic Design, Textiles, Sculpture and Biology == Yiya din be shikuru ŋɔ ni == # Salamba # Tishigu # Kalpohin # Nyaanshaɣu == Di karimbakpamba == == Di karimbi'kura ban nyɛ zaashe' suma == == Kundivihira == [[Pubu:Ghana Shikuriti]] dcty3icdjbtwo9lmtps9bw3n4jdfanh 42606 42605 2022-08-15T17:43:16Z AFAIBRAHIM 1206 /* Bɛ ni kpuɤiri bɛ shikurubihi shɛm */ wikitext text/x-wiki {{Databox}} {{E-Class}} '''Kalpohin Senior High School''' nyɛla bikura [[shikuru]] shɛli din be [[Sagnarigu Municipality|Sagnarigu municipality]]. Lala shikuru ŋɔ pahila karimzɔŋ shɛŋa din be [[Ghana]] tudu yaɣili bee [[Northern Region|northern region]] puuni. == Di kpabu yuuni == Kalpohin Senior High School daa kpala yuuni 1991.<ref>{{Cite web|title=Kalpohin Senior High {{!}} SchoolsInGh.com|url=https://www.schoolsingh.com/senior-high-schools/kalpohin-senior-high/about|access-date=2022-01-02|website=schoolsInGh|language=en}}</ref> == Di taachi == Di taachi nyɛla so doligu ni kpaŋmaŋa == Pubu yaɣili == Di bela pubu yaɣili din nyɛ [[Gomnanti Shikuru]]. == Di nia jihi == == Di nia waɤinlli == == Bɛ ni kpuɣiri bi' shɛba == == Bɛ ni kpuɤiri bɛ shikurubihi shɛm == Bɛ kpuɣirila shikurukbihi pala yuuni kam ka di doli computer tabibi ka be Ghana Eduacation Service fukumsi ni. Lala maʒini ŋɔ tumdimi n-doli zahimbu shɛhira gban' shɛŋa bɛ ni kpɛhi ka di yuli booni [[Basic Education Certificate Examination]] (B.E.C.E). Lala zahimbu maa nyɛla bɛ ni kpari shɛli tiri dunia yaɣa Junior high shikuruti. Lala zahimbu gbana ŋɔ bela [[West African Examination Council]] (WAEC) ka doli karimbakpamba ban be Junior High School tingbani ŋɔ ni. Computer yi pii shikurubihi ŋɔ naai, [[Ghana Education service (GES)|Ghana Education Service]] nima gba yɛn laɣim la yuya ŋɔ n-zaŋ li ti shikuruti. Lala yuya ŋɔ yɛn tabilila shikuriti da'paɣa zuɣu ka sokam tooi nya. Soli lahi beni n-ti tiŋduyanima ban bɔri ni bɛ kpe shikuru maa ni, din ŋuna shikuru maa maŋmaŋa n-yɛn zahim ba. Shikurubihi ban yi Senior High School shɛŋa bee ban na kuli pili Senior High School ka bɔri ni bɛ tuɣi bɛ Karim shikuru maa ni gba ni tooi nya shikuru maa "administration". Bɛ yi kpuɣi shikurubia naai, bɛ ni ti o shikuru maa bukubila. Lala buku ŋɔ ni sɔŋ shikurubihi pala ka bɛ baŋ shikuru maa soya ni di zalisi zaa. Bɛ lahi zaŋdi bɛ zaŋsim niŋdi tiŋduya karimbihi ban bɔri ni bɛ kana ti bɔhim shikuru maa ni, dini nyɛ bɛ yɛn zahim ba mi m-bɔhi ba bɔhi shɛŋa shikurunima maa maŋmaŋ ni mali, din yɛn niŋ ka bɛ gba tooi kuli nya soli kpena bɛ shikuru maa puuni nti bɔhim. == Taarihi == == Tuma == Shikuru maa tuma nyɛla ni di kpuɣi ka zali baŋdiba, ban yɛla ne nini ni karimbanima ban mali nimmɔhi m-pahi kpuɣi Basic Education Certificate Examination (B.E.C.E) ban yina ni kalinli dibaayɔbu (6) hali ni pihita (30) ka lee che ka bɛ nya baŋsim pariga, wumsibu mini shikuru biɛhisi ni shɛhiranima n-yiri karimba chirichi ni kpaŋmaŋanima ni din ni che ka bɛ (shikurubihi) nyɛ soli n-kpe karimdu' kara ni nti tuɣi bɛ bɔhimbu n-nyɛ yiko shɛli Ghana tingbani ni bɔra. Kalpohin Senior High School niyanima n-nyɛ li ni di bɔ baŋsim n-ti ban yi Basic shikuruti ni na balantee B.E.C.E karimbikura, ka che ka bɛ deei shɛhira maŋa, din ni tuɣi bɔhimbu karimzɔŋ kara ni din yɛn lɛbigi ba ka bɛ kpaŋsiri biɛhigu, daabilim zoosim din nyɛ fakari tuhibu.<ref>{{Cite book|last=INGRAM|first=Robert Acklom|url=https://books.google.com.gh/books?id=NceTcj4pCvEC&pg=PA3&dq=importance+of+school&hl=en&sa=X&ved=2ahUKEwiazpDHoZ71AhWyhv0HHSLWAk4Q6AF6BAgCEAI#v=onepage&q=importance%20of%20school&f=false|title=An Essay on the Importance of Schools of Industry and Religious Instruction; in which the necessity of promoting the good education of the poor classes is . considered|date=1800|language=en}}</ref><ref>{{Cite book|last=Dewey|first=John|url=https://books.google.com.gh/books?id=JhjPK4FKpCcC&printsec=frontcover&dq=importance+of+school&hl=en&sa=X&ved=2ahUKEwiazpDHoZ71AhWyhv0HHSLWAk4Q6AF6BAgGEAI#v=onepage&q=importance%20of%20school&f=false|title=Experience And Education|date=2007-11-01|publisher=Simon and Schuster|isbn=978-1-4165-8727-9|language=en}}</ref>. == Baŋsim yaɣ'shɛŋa di ni wuhira == Kalpohin Senior High School nyɛla shikuru shɛli din wuhiri baŋsim bɔmma yaɣa ka di zooi pam, di shɛŋa n-nyɛ; '''Home Economics''' Biology, Management in Living, Food and Nutrition, Economics, Clothing and Textiles, Chemistry and Physics. '''General Arts''' Economics, Government, History, Literature in English, Geography, Dagbani, Islamic Religious Studies, Christian Religious Studies and Elective Mathematics. '''General Agriculture''' General Agriculture, Elective Mathematics, Chemistry, Physics, Animal Husbandry and Crop Husbandry and Horticulture '''Business''' Elective Mathematics, Business Management, Financial Accounting , Costing and Economics '''Visual Arts''' Leather work, General Knowledge in Arts, Graphic Design, Textiles, Sculpture and Biology == Yiya din be shikuru ŋɔ ni == # Salamba # Tishigu # Kalpohin # Nyaanshaɣu == Di karimbakpamba == == Di karimbi'kura ban nyɛ zaashe' suma == == Kundivihira == [[Pubu:Ghana Shikuriti]] kjaqmm2irs9r0e4z2ptm50c7max5n3w Nyini( nyina) 0 11522 42667 39490 2022-08-15T23:07:54Z Abubakari Khadijah 116 Added heading wikitext text/x-wiki {{Databox}} {{E-Class}} '''Nyini(nyina)''' nyela zaɣ'kpema kpema m bɛ noli n ti bin namda ban mali yaan nyina<ref>{{Cite web|title=tooth {{!}} Definition, Anatomy, & Facts {{!}} Britannica|url=https://www.britannica.com/science/tooth-anatomy|access-date=2021-12-28|website=www.britannica.com|language=en}}</ref>. == Nyina Anfaani/Tuma == == Kundivihira == [[Pubu:Lahabaya zaa]] jhdqw8wwcvx6icu8uhj7k3ummsyn0n1 42668 42667 2022-08-15T23:09:43Z Abubakari Khadijah 116 Added content wikitext text/x-wiki {{Databox}} {{E-Class}} '''Nyini(nyina)''' nyela zaɣ'kpema kpema m bɛ noli n ti bin namda ban mali yaan nyina<ref>{{Cite web|title=tooth {{!}} Definition, Anatomy, & Facts {{!}} Britannica|url=https://www.britannica.com/science/tooth-anatomy|access-date=2021-12-28|website=www.britannica.com|language=en}}</ref>. == Nyina Anfaani/Tuma == * Di soŋdi ka ti ŋubri bindira * Di soŋdi ka ti ŋmaari binyahri == Kundivihira == [[Pubu:Lahabaya zaa]] hzlc9xu182u5xde4geyz3fkyc48ttvy Kpiɛrigu:Sam'diri nya yɛla 0 11543 42618 35085 2022-08-15T21:26:04Z Adam Kamaldeen 1825 M Malimi niŋ wikitext text/x-wiki '''Tooka yiŋa.''' '''''Biɛ'kaali'''''. '''''Tooka paɣa (Zara) paɣirila ŋman'daɣiri dundɔŋ ni.''''' '''GADABSI''': Yili ŋɔ nim' gaafara. Nyama Zara! Yiɣisi kpe n-ti zaŋ n liɣiri ti ma na. '''ZARA''': Abba nzo! Hali puhigu lahi kani gba? '''GADABSI''': Din tahima na yɛla ka n bɔhi a maa. Di yi di nyɛla puhigu n tahima na, a naan nya ni dabi tiŋa. A puhigu samli mi bi dolima. Niŋ mi yɔma. Man naba ʒila zuɣusaa. '''ZARA''': Pahimi suɣulo. Di yi tooi biɛla, n ni kana yiŋa. '''GADABSI''': Mali a yɛla! A nyɛ man' ni daŋ yibu n-kpe a na kpiɛri shɛli ŋɔ maa, m bi yiri dundɔŋ ŋɔ ni, naɣila n kpɛhila n liɣiri nuuni. '''ZARA''': N ni yɛli a maa, hankali yɛltɔɣa ka n tɔɣisi a maa. Asibaasi mahili ŋɔ, m bi gbubi li ʒiya. Faashee di kahigimi na ka n yina bɔbili gili n-nya Naawuni ni yɛn labi shɛli n-luhi na. Dinzuɣu a pahirila suɣulo. '''GADABSI''': Yɛltɔɣa yoli ka a yɛri ma maa. A daa bi yɛli ma lala ka piigi chinchini maa. Ti daa gbaaila dakulo anahi. Di zuŋɔ dakulo ayɔbu n-chani maa. N yi kuli kana, "m-mini a ni nya taba". A tiɛhi ni 'vo n-ti lo' n-nyɛ ma? '''ZARA''': Sɔŋ mi a kukoli tiŋa. N duulan' na bi yiɣisi. N je ni o baŋ din biɛni. '''GADABSI''': (O duhi o yee) M baɣa bo m biɛni? A duulan' baŋ ya ni o bi baŋ yaa, di nya m-mi ya? N liɣiri ka m bɔra. '''ZARA''': A bini maa nyaŋya. M bi gbubili ʒiya asiba ŋɔ, ka a po ni faashee ka n yihili na. N yɛn gbuɣi li mi? To a yi bɔra nyin che ka n kpe n kpuɣi a chinchini n ti a na. '''GADABSI''': Chinchini dini? Amaa pa a ni daa kuli so shɛli n yɛbsiri a gbuna chani daa ŋɔ? Mali a yɛla. Hali n zuɣu yi kuli kpi gba. '''''Mba Tooka viigi o dunoli kpahiga ka yina.''''' '''TOOKA''': Zaratu! Bo asiba yɛlkpeeni m-bala dundɔŋ ŋɔ ni. '''ZARA''': N yilikpiɛrilan' m-bala ka o kana ka. '''GADABSI''': (O wooi Zara noli) O dila n samili, ka n kari n liɣiri naba na. '''TOOKA''': Abba m-piriba! Ka a bi guhi ka di kahigina gba. Ma di na maha. '''GADABSI''': Ooi! Di mahila yinim' ka yi bɔri ni yi gbihi m-pali yi nina. Di bi mahi mani. Dinzuɣu yɛlimi a paɣa ka o kpe n-kpuɣi n liɣiri ti ma. '''TOOKA''': (O bɔhiri Zara) Nyini! Bo ka a da o sani? '''GADABSI''': (O gɔhi Tooka noli) O daa piila n chinchini, di dakulo ayɔbu n chani maa. '''TOOKA''': Ka di nyɛ ala? '''GADABSI''': Kpalan'tusaata ni kɔbisinu. '''ZARA''': Di bi lahi paai. Teeima! N daa ti a tuhili ni kɔbshii ni pihinu. Dinzuɣu, di kpalim la tusaayi ni kɔbshii ni pihinu. '''GADABSI''': Eeii! To zaŋmiya m bini tima ka n yi. '''''Tooka vuhiya fuu ka ŋmaligi kpe duu.''''' '''ZARA''': Nzo! Ma ni di yɛri a shɛli maa m-bala. ŋ-ŋɔ a ni niŋ hali ka o ti baŋ ŋo, di niŋ ya? '''GADABSI''': Di bi shihi mani. '''''Tooka yina n-ti zaŋ liɣiri gbubili Gadabsi.''''' '''TOOKA''': Kali ma! '''GADABSI''': (O kaliya naai) Di paaiya! '''TOOKA''': To niŋ mi ti larigim ka ti nya tiba n-kpa tibikpara. '''GADABSI''': Aai! Ka bo ka n lahi yɛn biɛni n niŋda. N ni kana shɛli zuɣu m-bɔŋɔ, m mi kpiɛhili nuuni. Yili ŋɔ di pun mali ma la saɣi-saɣi. '''ZARA''': Gadabsi! Baŋ mi ti yɛlibu yaa. A yi yɛli ti yɛltɔɣa yɔli, bɛ ni she suhi wɔligi ti. '''GADABSI''': (O yiri ka yɛra) Man' ka yaa. A takahi nyɛla a che sama dibu. '''ZARA''': Huwwa! A yi baŋ ni paɣa n daa dɔɣi a, nyin zanima. N diri sama, bee n ŋmani bala a yiŋa. Bin duhinli ŋɔ. '''TOOKA''': Chɛli ka kana n tum a tuma. Nyin' gba di kuli nyaŋ mi pam. Bula ka n yɛli ni n je a ni lala? O ni kana n-ti bi zo m maŋ-maŋ suhi, ka yɛli shɛm ŋɔ zaa nyini m boli n-tima. '''ZARA''': Naawuni deeimi suhigu. '''TOOKA''': ŋɔ maa mi zaa, fara n-pii ti zuɣuliɛm. Ka che di yi biɛni, a diri samili wula? '''ZARA''': (O nyahiri o ninni) Hmmm! '''TOOKA''': Nyama! Chɛli kumsi ka tum a tuma. Naɣ' so ŋun ka zuli, Naawuni n kariti o zɔhi. A zo maa nyɛla ninsal'sɔɣu, ka Naawuni mi bi dihiri o dabili vi. Laɣ'shɛli ni kpuɣi maa na, Tusaayi ni kɔbsinu n sa kuli nyɛli ka nzo Baako zaŋli na n-ti tima ni n wuɣi gbala n-ti o. Man' sa mali li mi n-sɔŋ gba ye Naawuni yi labi shɛli n-luhi na pahi, ka n zaŋ chaŋ n-ti piigi 'patereeza' na ka ti bahi shinkaafa maa, dama kariwana maa din di kom. Ti mi kutooi kɔŋ gbati ka lahi yɛn kɔŋ yilo. '''ZARA''': (O siɣisira) Hmmm! '''TOOKA''': Nyama Zaratu, di che ka di paai n gba mini a dundɔŋ ŋɔ ni. Chɛli vuri ka a zaɣisi. Sam'diri pala ninvuɣu chɔɣifu. Naɣila ŋun mali ka zaɣisi yɔbu. Ya polo ka a be ka bɛ yɛri ni SAM'DIRI NYA YƐLA maa. == Kundivihira == [[Pubu:Kpɛrigu]] lde00km29jzbfry6414j5xon9jdpib0 Nakɔhigu 0 11659 42555 39399 2022-08-15T12:45:45Z Issahiddris 439 Edit wikitext text/x-wiki '''Nakɔhigu''' nyɛla [[Dagbamba]] daankaya puuni yini ka bɛ tumdi yihiri ariziki tiri bɛ maŋmansi. == Di piligu == Nakɔhigu ni yɛn pili [[Dagbaŋ]], ti yɛba [[Naa Dimani]] n-daa pili li. O nakɔhi sua maa daa dirila [[yɔnahu]]. Naa Dimani daa nyɛla [[Naa Zoligu]] bia ŋun pahiri ata di [[Yani]]. Di daa niŋmi ka o kpɛri yɔɣu kuri mɔɣuni [[Binkɔbiri|bunkɔbiri]] bee valisi. O daa yi ku bunkɔbiri ŋɔ na, o yɛn ŋmala bɛ nimdi maa m-pa li tantani tahipɔŋ ni, ka bihi ʒirili kpɛri ya ni ka paɣaba paari ka bɔri laɣiri niŋdi tahipɔŋ maa puuni. Lala ka o daa niŋ hali ka nakɔhigu ti kpena Dagbaŋ. == Di daanfaani == Nakɔhigu mali anfaani pam ti biɛhigu mini ŋun tunmdili maa zaa. Di nyɛla Dagbamba [[Daan' kali tuma|daankali]], so yi ti tumdi lala tuma ŋɔ o kpaŋsiri la Dagbaŋ kaya maa. # Di tiri arizichi # Di lahi sɔŋdi bɔri tuma tiri Dagbaŋ bilichinima == Kundivihira == [[Pubu:Lahabaya zaa]] hg91ggu0fakuae3y3jeiu3p933q5zou Tamale Girls Senior High School (Paɣ'Naa) 0 11667 42663 42506 2022-08-15T22:58:07Z IDDRISU ABDUL-KADIR NINDOO 1815 /* Di pubu yaɣili */ Added content wikitext text/x-wiki {{Databox}} '''Tamale Girls Senior High School''' niriba pam ni tooi mi [[shikuru]] shɛli '''Paɣ'Naa''' la nyɛla gominanti bipuɣisi Senior High Shikuru din nyɛ tuuli [[Tamali]], Northern Region. Shikuru ŋɔ pili la yuuni 1988 hali ni saha ŋɔ<ref>{{Cite web|title=Tamale Girls Senior High School – Pagna Nima the Queens of the North|url=https://tamalegirlsshs.com/|access-date=2022-02-08|language=en-US}}</ref>. == Taarihi == Paɣ'naa nyɛ tuuli bipuɣisi senior high shikuru karimzɔŋ Tamali,[[Northern Region|Northern region]]. Ʒingama laŋgu shɛli din yuli booni RAINS n ti pahi Regional Cordinating Council(RCC) n-daa lɛhi ka sɔŋ ka shikuru maa zani. Ka Gaana karim sulinsi yili nim(GES) daa saɣ din zaa maa viɛli ti bipuɣisi<ref>{{Cite web|title=Ghcampus.com|url=http://www.ghcampus.com/senior-high-schools-in-ghana|access-date=2022-02-09|website=www.ghcampus.com}}</ref>. Shikuru ŋɔ daa pilimi ni shikuru bihi pihiyɔbu ni karimba nim pia ni ayi, amaa saha ŋɔ karimbihi kalli kuli ni paagi 1328 ni karimba nim pisɔpoyin and ban sɔŋdi karim bɔhabu chana n yɛla pihiyubu yin ka<ref>{{Cite web|title=¢21 Billion for Tamale Girls Secondary School|url=https://www.modernghana.com/news/135308/21-billion-for-tamale-girls-secondary-school.html|access-date=2022-02-10|website=Modern Ghana|language=en}}</ref>. == Di Niya == Shikuru maa nia n-nyɛ ni di bo baņsim suma n-ti di shikurubihi(paɣaba), din yɛn che ka be nya shɛhira gbaŋ suma n-tuyi be bɔhimbu karimzɔn' kara ni. Dina n-yɛn che ka be lsbi bukaata kuriba ni anfaani bi' shɛba ban mali shili ni be tum toontali tuma tingbani no ni, zaŋ ti salo ni daabilim zoosim, ni fakari filimbu nia ni kpansibu zaŋ chaŋ bɔhimbu tab' sɔŋ tumanima din yɛn tum, ni zan sɔŋ daadama arigichi zoosim!l, == Di Taachi == == Karim Baŋsim yaɣ'shɛŋa din ni wuhira == General Science: Chemistry, Elective mathematics,physics General Art: Dagbani, History, Geography, Islamic, Home Economic: Management in living, Economic, Food and Nutritions, Economics Business: Accounting,Business management,Costing, Economics == Di ni bɛ shɛli polo == Shikuru ŋɔ bɛla Gaana tudu yaɣili polo. Ka bɛ Naya([[Yendi]]) solɔɣu zuŋɔ. == Di pubu yaɣili == Di bɛla pubu tuuli la ni.Katigɔri A == Karimbihi duri yuya == Tamale Girls Senior High School nyɛla shikura shɛli be ni mali karimbihi biɛhigu shee. Lala zuŋu biɛhigu shee ŋɔ nyɛla bɛ ni pu karimbihi ŋɔ bɔŋbɔŋ ka bol' li ni ya. Yili kam din zaa be shikuru maa ni malila di yuli, Di yuya maa shana n-nye: # Nkrumah House # Suzzana Alhassan House # Baffour House # Dakpemah House # Gbanzaba House # Alhassan Yakubu == Di zaa yaɣili == Di nyɛla shikuru shɛli din yɛ salo(public) bɛ gɔmnanti shikuru == Karimbi' kura == == Karimbakpeem kura == # Mr. Issah Issahaku acting headmaster 1999 # Miss Mercy Amanquandoh 2000-2010 # Hajia Mariatu Mohammed 2010-2014 # Hajia Amina M. Musah 2014-2016 # Hajia Nafisa Abukari 2016 to date. == Kundivira == [[Pubu:E-Class]] [[Pubu:Lahabaya zaa]] [[Pubu:Shikuru]] [[Pubu:SHS]] 6m4wuv05ihuu7i6749bbupl95270ojj 42664 42663 2022-08-15T22:58:42Z IDDRISU ABDUL-KADIR NINDOO 1815 /* Karimbihi duri yuya */ Link wikitext text/x-wiki {{Databox}} '''Tamale Girls Senior High School''' niriba pam ni tooi mi [[shikuru]] shɛli '''Paɣ'Naa''' la nyɛla gominanti bipuɣisi Senior High Shikuru din nyɛ tuuli [[Tamali]], Northern Region. Shikuru ŋɔ pili la yuuni 1988 hali ni saha ŋɔ<ref>{{Cite web|title=Tamale Girls Senior High School – Pagna Nima the Queens of the North|url=https://tamalegirlsshs.com/|access-date=2022-02-08|language=en-US}}</ref>. == Taarihi == Paɣ'naa nyɛ tuuli bipuɣisi senior high shikuru karimzɔŋ Tamali,[[Northern Region|Northern region]]. Ʒingama laŋgu shɛli din yuli booni RAINS n ti pahi Regional Cordinating Council(RCC) n-daa lɛhi ka sɔŋ ka shikuru maa zani. Ka Gaana karim sulinsi yili nim(GES) daa saɣ din zaa maa viɛli ti bipuɣisi<ref>{{Cite web|title=Ghcampus.com|url=http://www.ghcampus.com/senior-high-schools-in-ghana|access-date=2022-02-09|website=www.ghcampus.com}}</ref>. Shikuru ŋɔ daa pilimi ni shikuru bihi pihiyɔbu ni karimba nim pia ni ayi, amaa saha ŋɔ karimbihi kalli kuli ni paagi 1328 ni karimba nim pisɔpoyin and ban sɔŋdi karim bɔhabu chana n yɛla pihiyubu yin ka<ref>{{Cite web|title=¢21 Billion for Tamale Girls Secondary School|url=https://www.modernghana.com/news/135308/21-billion-for-tamale-girls-secondary-school.html|access-date=2022-02-10|website=Modern Ghana|language=en}}</ref>. == Di Niya == Shikuru maa nia n-nyɛ ni di bo baņsim suma n-ti di shikurubihi(paɣaba), din yɛn che ka be nya shɛhira gbaŋ suma n-tuyi be bɔhimbu karimzɔn' kara ni. Dina n-yɛn che ka be lsbi bukaata kuriba ni anfaani bi' shɛba ban mali shili ni be tum toontali tuma tingbani no ni, zaŋ ti salo ni daabilim zoosim, ni fakari filimbu nia ni kpansibu zaŋ chaŋ bɔhimbu tab' sɔŋ tumanima din yɛn tum, ni zan sɔŋ daadama arigichi zoosim!l, == Di Taachi == == Karim Baŋsim yaɣ'shɛŋa din ni wuhira == General Science: Chemistry, Elective mathematics,physics General Art: Dagbani, History, Geography, Islamic, Home Economic: Management in living, Economic, Food and Nutritions, Economics Business: Accounting,Business management,Costing, Economics == Di ni bɛ shɛli polo == Shikuru ŋɔ bɛla Gaana tudu yaɣili polo. Ka bɛ Naya([[Yendi]]) solɔɣu zuŋɔ. == Di pubu yaɣili == Di bɛla pubu tuuli la ni.Katigɔri A == Karimbihi duri yuya == [[Tamali|Tamale]] Girls Senior High School nyɛla shikura shɛli be ni mali karimbihi biɛhigu shee. Lala zuŋu biɛhigu shee ŋɔ nyɛla bɛ ni pu karimbihi ŋɔ bɔŋbɔŋ ka bol' li ni ya. Yili kam din zaa be shikuru maa ni malila di yuli, Di yuya maa shana n-nye: # Nkrumah House # Suzzana Alhassan House # Baffour House # Dakpemah House # Gbanzaba House # Alhassan Yakubu == Di zaa yaɣili == Di nyɛla shikuru shɛli din yɛ salo(public) bɛ gɔmnanti shikuru == Karimbi' kura == == Karimbakpeem kura == # Mr. Issah Issahaku acting headmaster 1999 # Miss Mercy Amanquandoh 2000-2010 # Hajia Mariatu Mohammed 2010-2014 # Hajia Amina M. Musah 2014-2016 # Hajia Nafisa Abukari 2016 to date. == Kundivira == [[Pubu:E-Class]] [[Pubu:Lahabaya zaa]] [[Pubu:Shikuru]] [[Pubu:SHS]] p6yfbs5156mfwmg39qfsg5mwgnn5xqx Laadi Ayii Ayamba 0 11726 42679 40631 2022-08-15T23:23:50Z Abubakari Khadijah 116 added links wikitext text/x-wiki {{Bio}} {{E-Class}} '''Laadi Ayii Ayamba''' nyɛla [[Ghana]] [[siyaayasa]] paɣa ni jinaduu din pahiri anii la jintɔraba yino. O nyɛla jintɔra n-ti [[Pusiga]] piibupiibu yaɣili din [[Upper East Region]] zaŋti [[National Democratic Congress]] paati. O daa lahi pahi jinaduu din pahiri ayobu ni ayopɔin la. O nyɛla ŋun yɛri n-tiri paɣaba bɛri suŋ, ka lahi tohiri n-tiri paɣaba yɛltɔɣa jinaduu. O nyɛla Daambilo n-ti Committee din su [[Paɣaba Suurili|paɣaba]] mini bihi bɛhisuŋ (Gender and Children Affairs<ref>{{Cite web|title=Gender Ministry Empowers Women Caucus In Parliament : Ministry of Gender, Children and Social Protection|url=https://www.mogcsp.gov.gh/gender-ministry-empowers-women-caucus-in-parliament/|access-date=2022-02-15|website=www.mogcsp.gov.gh}}</ref>) n-ti jinaduu din pahi ayobu zaŋ gbaai yuuni 2013 ti yuuni 2017<ref>{{Cite web|title=Laadi Ayii Ayamba, Biography|url=https://mobile.ghanaweb.com/person/Laadi-Ayii-Ayamba-2998|access-date=2022-02-15|website=mobile.ghanaweb.com}}</ref>. == Piligu bɛhigu mini Shikuru Baŋsim == [[Pusiga]] din be Upper East Region ka Laadi Ayii Ayamba yina, silimiin-goli December biɛɣu pishi ayobu dali yuuni 1961 ka bɛ dɔɣi o. O chaŋla o middle school Pusiga Con-tinuation Middle School. O tirisi chaŋ [[Gbewaa Training College]] n-ti yina lɛbi Karimma, n daa bi zani ka chaŋ [[University of Education, Winneba]] n-ti deei shahara gbaŋ din nyɛ Bachelor degree in Basic Education. == Tuma == O daa pili [[Karimba|karimma]] tuma zaŋ gbaai yuuni 1981 ti kpa 1991. O daa nyɛla Karimma kpɛma hali ni yuuni 2000 ka [[Ghana Education service (GES)|Ghana Education Service]] daa labi pii o Officer in Charge of Day Nursery Schools. == Siyaayasa == === Jintɔra === Laadi Ayii Ayamba nyɛla [[National Democratic Congress]] paati ni yino n daa di jinaduu kuɣu ŋɔ n-ti Pusiga piibupiibu yaɣili din be Upper East Region. O daa nyɛla nasara n gari o nyintahi Simon Akunye Atingban mini Osman Aludiba Ayuba ban daa pahi n kpaɣiri bori kuɣu maa. O daa di mi ni piibu kalinli tuhipiiya anu ni kobisinii pihinahi ayopɔin (15,847), kalinli din zaa yiɣisi tuhipishi awɔi, kobisinu pihiwɔi ayi (29.592) n zani kobigi puuni vaabu pihinahi ayopɔin, ni pɔnchi pisopɔin ni anii (46.78%). === Ecowas === Yuuni 2021, Laadi Ayii Ayamba mini Alexander Kwamena Afenyo-Markin, Abdul-Aziz Ayaba Musah, Johnson Kwaku Adu ni Emmanuel Kwasi Bedzrah daa po pɔri Extraordinary Session 2021 of the Parliament of [[ECOWAS]] din daa niŋ Freetown [[Sierra leone|Sierra Leone]]. === Chairperson on Committee of Gender and Children === === Affirmative Action Bill === === Yuuni 2020 piibupiibu === == O daŋ mini Maŋ bɛhigu == == Kundivihira == [[Pubu:Paɣa]] [[Pubu:Siyaasa niriba]] 22s3hzfpc568g1cbidlwnryc513ux84 Saɣim 0 11752 42608 39567 2022-08-15T19:25:49Z Adam Kamaldeen 1825 M kpehila bachinima wikitext text/x-wiki {{Databox}} {{E-Class}} '''Saɣim''' nyɛla bindirigu bali shɛli din be Ghana tudu yaɣili ŋɔ<ref>{{Cite web|last=Naphesa|first=Ibrahim Mohammed|date=2018-02-13|title=Local Food: T.Z.|url=https://www.exponentialeducationprogram.org/single-post/2018/02/13/local-food-tz|access-date=2022-02-23|website=exponentialeducation|language=en}}</ref><ref>{{Cite web|last=Arthur|first=Portia|date=2016-02-05|title=How to prepare "Tuo Zaafi"|url=https://www.pulse.com.gh/lifestyle/food-travel/weekend-special-how-to-prepare-tuo-zaafi/gv5rlsp|access-date=2022-02-23|website=Pulse Ghana}}</ref>. Di nyɛla din nyɛ bayana bee n zooi pam tudu yaɣili. Saɣim nyɛla bindiri shɛli tudu yaɣili nima ni tibigi pam bɛ biɛhigu ni. Di nyɛla bindiri shɛli bɛ ni mali kariwana zim, banchi zim ,kaʒiɛɣu bee chi zim m mondi li ka duɣiri ʒiɛri n tiri li, ʒiɛri yi kani di ku tooi n di. == Ʒiɛri == Ʒiɛri nyɛla din pahiri n diri saɣim ka di yi kani ti ku tooi n di saɣim. pɔi ka ti di ka boli bindirigu saɣim naɣila ʒiɛri m polli. Baayan saɣim duɣibu bee mɔnibu , ʒiɛri nyɛ din yɛn duɣi shɛli pahi ka tooi di saɣim maa. Ʒiɛri balibu nyɛla din zooi,ŋan shɛŋa n-nyɛ; bira ʒiɛri,maan mahili, maan kuuni, sim moli ʒiɛri,abiɛ ,ayoyo, tukari kuuka, salin vɔɣu ni din pahi pahi. Ʒiɛri duɣibu binbɔra shɛŋa n-nyɛ; # Ʒiɛ bari # Sim moli # Yalim # Zahim # Alibalisa # Naanzua # Nimdi # Kanwa # Saforinyom # Kpaligu ni din pahi pahi. == Din duɣiri shɛm == Saɣim nyɛla bindiri mondili. Zim n nyɛ di bin bɔri kpeeni. So'shɛŋa ŋan doli n mondili n dɔ gbunni ni ŋɔ. # A yen malila buɣim ka tam duɣu daanga zuɣu. # Toomi Kariwana zim(zim maŋli) n buli ni kom viɛnyɛliŋga ka di bi niŋ kpula kpula<ref>{{Cite web|last=Hutwise.com|title=Tuo Zaafi|url=https://hutwise.com/blogs/recipes/tuo-zaafi|access-date=2022-02-23|website=Hutwise.com|language=en}}</ref> # Kpaami moli shɛli a bun zali n niŋ duɣu maani ka yiɣisi buɣim niŋ kamani minti anu # Toomi saɣaduɣu kukɔɣili shɛli din tam duɣu maani shɛli n zali # Pa pami zim maŋli (kariwana zim) ni kunkuntɛ (banchi zim) saɣi duɣu maani bela bela # Monima bee damm gilii viɛnyɛlinga di yɛn che di bi niŋ saɣi kpila # Boomi bee tɔhimi saɣi duɣu kukɔɣili maa shɛli n niŋ di saɣim maa ni di yɛn che ka di baligi li # Moni mi saɣim maa hali ka di ti moogi viɛnyɛla # Pa siɣisim buɣim maa bee tulim maa # Nyuhimi saɣituliga maa n niŋ ŋmama ni == Di daafaani nim == Saɣim nyɛla bindir'shɛli din anfaani nim zooi pam n ti ŋun kam diri li. Ŋan shɛŋa n-nyɛ; # Di nyɛla din kpaŋsiri ka pahiri yaa daadam kɔbtuga ni<ref>{{Cite web|date=2019-09-13|title=Akosua Konadu Yiadom writes: Why Tuozaafi is one of the best indigenous foods in Ghana|url=https://citinewsroom.com/2019/09/akosua-konadu-yiadom-writes-why-tuozaafi-is-one-of-the-best-indigenous-foods-in-ghana/|access-date=2022-02-23|website=Citinewsroom - Comprehensive News in Ghana|language=en-US}}</ref> # Ʒiɛri maa yurayura maa nyɛla din pahiri ti Ʒim # Ʒiɛri maa lahi nyɛla din kpaŋsiri ningbuna ni kom # Saɣim dibu nyɛla soŋdi zoori daadam hankali # == Kundivihira == [[Pubu:Bindirigu]] [[Pubu:Lahabaya zaa]] qfuot1eljyftyu3ahco32ffnxj64245 42609 42608 2022-08-15T19:37:16Z Adam Kamaldeen 1825 M kpehila bachi wikitext text/x-wiki {{Databox}} {{E-Class}} '''Saɣim''' nyɛla bindirigu bali shɛli din be Ghana tudu yaɣili ŋɔ<ref>{{Cite web|last=Naphesa|first=Ibrahim Mohammed|date=2018-02-13|title=Local Food: T.Z.|url=https://www.exponentialeducationprogram.org/single-post/2018/02/13/local-food-tz|access-date=2022-02-23|website=exponentialeducation|language=en}}</ref><ref>{{Cite web|last=Arthur|first=Portia|date=2016-02-05|title=How to prepare "Tuo Zaafi"|url=https://www.pulse.com.gh/lifestyle/food-travel/weekend-special-how-to-prepare-tuo-zaafi/gv5rlsp|access-date=2022-02-23|website=Pulse Ghana}}</ref>. Di nyɛla din nyɛ bayana bee n zooi pam tudu yaɣili. Saɣim nyɛla bindiri shɛli tudu yaɣili nima ni tibigi pam bɛ biɛhigu ni. Di nyɛla bindiri shɛli bɛ ni mali kariwana zim, banchi zim ,kaʒiɛɣu bee chi zim m mondi li ka duɣiri ʒiɛri n tiri li, ʒiɛri yi kani di ku tooi n di. == Ʒiɛri == Ʒiɛri nyɛla din pahiri n diri saɣim ka di yi kani ti ku tooi n di saɣim. pɔi ka ti di ka boli bindirigu saɣim naɣila ʒiɛri m poli li. Baayan saɣim duɣibu bee mɔnibu , ʒiɛri nyɛ din yɛn duɣi shɛli pahi ka tooi di saɣim maa. Ʒiɛri balibu nyɛla din zooi,ŋan shɛŋa n-nyɛ; bira ʒiɛri,maan mahili, maan kuuni, sim moli ʒiɛri,abiɛ ,ayoyo, tukari kuuka, salin vɔɣu ni din pahi pahi. Ʒiɛri duɣibu binbɔra shɛŋa n-nyɛ; # Ʒiɛ bari # Sim moli # Yalim # Zahim # Alibalisa # Naanzua # Nimdi # Kanwa # Saforinyom # Kpaligu ni din pahi pahi. == Din duɣiri shɛm == Saɣim nyɛla bindiri mondili. Zim n nyɛ di bin bɔri kpeeni. So'shɛŋa ŋan doli n mondili n dɔ gbunni ni ŋɔ. # A yen malila buɣim ka tam duɣu daanga zuɣu. # Toomi Kariwana zim(zim maŋli) n buli ni kom viɛnyɛliŋga ka di bi niŋ kpula kpula<ref>{{Cite web|last=Hutwise.com|title=Tuo Zaafi|url=https://hutwise.com/blogs/recipes/tuo-zaafi|access-date=2022-02-23|website=Hutwise.com|language=en}}</ref> # Kpaami moli shɛli a bun zali n niŋ duɣu maani ka yiɣisi buɣim niŋ kamani minti anu # Toomi saɣaduɣu kukɔɣili shɛli din tam duɣu maani shɛli n zali # Pa pami zim maŋli (kariwana zim) ni kunkuntɛ (banchi zim) saɣi duɣu maani bela bela # Monima bee damm gilii viɛnyɛlinga di yɛn che di bi niŋ saɣi kpila # Boomi bee tɔhimi saɣi duɣu kukɔɣili maa shɛli n niŋ di saɣim maa ni di yɛn che ka di baligi li # Moni mi saɣim maa hali ka di ti moogi viɛnyɛla # Pa siɣisim buɣim maa bee tulim maa # Nyuhimi saɣituliga maa n niŋ ŋmama ni == Di daafaani nim == Saɣim nyɛla bindir'shɛli din anfaani nim zooi pam n ti ŋun kam diri li. Ŋan shɛŋa n-nyɛ; # Di nyɛla din kpaŋsiri ka pahiri yaa daadam kɔbtuga ni<ref>{{Cite web|date=2019-09-13|title=Akosua Konadu Yiadom writes: Why Tuozaafi is one of the best indigenous foods in Ghana|url=https://citinewsroom.com/2019/09/akosua-konadu-yiadom-writes-why-tuozaafi-is-one-of-the-best-indigenous-foods-in-ghana/|access-date=2022-02-23|website=Citinewsroom - Comprehensive News in Ghana|language=en-US}}</ref> # Ʒiɛri maa yurayura maa nyɛla din pahiri ti Ʒim # Ʒiɛri maa lahi nyɛla din kpaŋsiri ningbuna ni kom # Saɣim dibu nyɛla soŋdi zoori daadam hankali # == Kundivihira == [[Pubu:Bindirigu]] [[Pubu:Lahabaya zaa]] 0kxlagszw5dnkpetse90hikd1ipvmqy 42610 42609 2022-08-15T19:43:28Z Adam Kamaldeen 1825 M kpehila bachinima wikitext text/x-wiki {{Databox}} {{E-Class}} '''Saɣim''' nyɛla bindirigu bali shɛli din be Ghana tudu yaɣili ŋɔ<ref>{{Cite web|last=Naphesa|first=Ibrahim Mohammed|date=2018-02-13|title=Local Food: T.Z.|url=https://www.exponentialeducationprogram.org/single-post/2018/02/13/local-food-tz|access-date=2022-02-23|website=exponentialeducation|language=en}}</ref><ref>{{Cite web|last=Arthur|first=Portia|date=2016-02-05|title=How to prepare "Tuo Zaafi"|url=https://www.pulse.com.gh/lifestyle/food-travel/weekend-special-how-to-prepare-tuo-zaafi/gv5rlsp|access-date=2022-02-23|website=Pulse Ghana}}</ref>. Di nyɛla din nyɛ bayana bee n zooi pam tudu yaɣili. Saɣim nyɛla bindiri shɛli tudu yaɣili nima ni tibigi pam bɛ biɛhigu ni. Di nyɛla bindiri shɛli bɛ ni mali kariwana zim, banchi zim ,kaʒiɛɣu bee chi zim m mondi li ka duɣiri ʒiɛri n tiri li, ʒiɛri yi kani di ku tooi n di. == Ʒiɛri == Ʒiɛri nyɛla din pahiri n diri saɣim ka di yi kani ti ku tooi n di saɣim. pɔi ka ti di ka boli bindirigu saɣim naɣila ʒiɛri m poli li. Baayan saɣim duɣibu bee mɔnibu , ʒiɛri nyɛ din yɛn duɣi shɛli pahi ka tooi di saɣim maa. Ʒiɛri balibu nyɛla din zooi,ŋan shɛŋa n-nyɛ; bira ʒiɛri,maan mahili, maan kuuni, sim moli ʒiɛri,abiɛ ,ayoyo, tukari kuuka, salin vɔɣu ni din pahi pahi. Ʒiɛri duɣibu binbɔra shɛŋa n-nyɛ; # Ʒiɛ bari # Sim moli # Yalim # Zahim # Alibalisa # Naanzua # Nimdi # Kanwa # Saforinyom # Kpaligu ni din pahi pahi. == Din duɣiri shɛm == Saɣim nyɛla bindiri mondili. Zim n nyɛ di bin bɔri kpeeni. So'shɛŋa ŋan doli m mondi li n dɔ gbunni ni ŋɔ. # A yen malila buɣim ka tam duɣu daanga zuɣu. # Toomi Kariwana zim(zim maŋli) m buli ni kom viɛnyɛliŋga ka di bi niŋ kpulakpula<ref>{{Cite web|last=Hutwise.com|title=Tuo Zaafi|url=https://hutwise.com/blogs/recipes/tuo-zaafi|access-date=2022-02-23|website=Hutwise.com|language=en}}</ref> # Kpaami moli shɛli a bun zali n niŋ duɣu maa ni ka tiɣisi buɣim niŋ kamani minti anu # Toomi saɣaduɣu kukɔɣili shɛli din tam duɣu maa ni shɛli n zali # Pa pami zim maŋli (kariwana zim) ni kunkuntɛ (banchi zim) saɣi duɣu maa ni belabela # Monima bee damm gilii viɛnyɛlinga di yɛn che ka di bi niŋ saɣi kpila # Boomi bee tɔhimi saɣi duɣu kukɔɣili maa shɛli n niŋdi saɣim maa ni di yɛn che ka di baligi li # Moni mi saɣim maa hali ka di ti moogi viɛnyɛla # Pa siɣisim buɣim maa bee tulim maa # Nyuhimi saɣituliga maa n niŋ ŋmana ni == Di daafaani nim == Saɣim nyɛla bindir'shɛli din anfaani nim zooi pam n ti ŋun kam diri li. Ŋan shɛŋa n-nyɛ; # Di nyɛla din kpaŋsiri ka pahiri yaa daadam kɔbtuga ni<ref>{{Cite web|date=2019-09-13|title=Akosua Konadu Yiadom writes: Why Tuozaafi is one of the best indigenous foods in Ghana|url=https://citinewsroom.com/2019/09/akosua-konadu-yiadom-writes-why-tuozaafi-is-one-of-the-best-indigenous-foods-in-ghana/|access-date=2022-02-23|website=Citinewsroom - Comprehensive News in Ghana|language=en-US}}</ref> # Ʒiɛri maa yurayura maa nyɛla din pahiri ti Ʒim # Ʒiɛri maa lahi nyɛla din kpaŋsiri ningbuna ni kom # Saɣim dibu nyɛla soŋdi zoori daadam hankali # == Kundivihira == [[Pubu:Bindirigu]] [[Pubu:Lahabaya zaa]] fx86ndqd3j8cid52g7qpu63fefokrcr 42611 42610 2022-08-15T19:46:44Z Adam Kamaldeen 1825 M Malimi niŋ wikitext text/x-wiki {{Databox}} {{E-Class}} '''Saɣim''' nyɛla bindirigu bali shɛli din be Ghana tudu yaɣili ŋɔ<ref>{{Cite web|last=Naphesa|first=Ibrahim Mohammed|date=2018-02-13|title=Local Food: T.Z.|url=https://www.exponentialeducationprogram.org/single-post/2018/02/13/local-food-tz|access-date=2022-02-23|website=exponentialeducation|language=en}}</ref><ref>{{Cite web|last=Arthur|first=Portia|date=2016-02-05|title=How to prepare "Tuo Zaafi"|url=https://www.pulse.com.gh/lifestyle/food-travel/weekend-special-how-to-prepare-tuo-zaafi/gv5rlsp|access-date=2022-02-23|website=Pulse Ghana}}</ref>. Di nyɛla din nyɛ bayana bee n zooi pam tudu yaɣili. Saɣim nyɛla bindiri shɛli tudu yaɣili nima ni tibigi pam bɛ biɛhigu ni. Di nyɛla bindiri shɛli bɛ ni mali kariwana zim, banchi zim ,kaʒiɛɣu bee chi zim m mondi li ka duɣiri ʒiɛri n tiri li, ʒiɛri yi kani di ku tooi n di. == Ʒiɛri == Ʒiɛri nyɛla din pahiri n diri saɣim ka di yi kani ti ku tooi n di saɣim. pɔi ka ti di ka boli bindirigu saɣim naɣila ʒiɛri m poli li. Baayan saɣim duɣibu bee mɔnibu , ʒiɛri nyɛ din yɛn duɣi shɛli pahi ka tooi di saɣim maa. Ʒiɛri balibu nyɛla din zooi,ŋan shɛŋa n-nyɛ; bira ʒiɛri,maan mahili, maan kuuni, sim moli ʒiɛri,abiɛ ,ayoyo, tukari kuuka, salin vɔɣu ni din pahi pahi. Ʒiɛri duɣibu binbɔra shɛŋa n-nyɛ; # Ʒiɛ bari # Sim moli # Yalim # Zahim # Alibalisa # Naanzua # Nimdi # Kanwa # Saforinyom # Kpaligu ni din pahi pahi. == Din duɣiri shɛm == Saɣim nyɛla bindiri mondili. Zim n nyɛ di bin bɔri kpeeni. So'shɛŋa ŋan doli m mondi li n dɔ gbunni ni ŋɔ. # A yen malila buɣim ka tam duɣu daanga zuɣu. # Toomi Kariwana zim(zim maŋli) m buli ni kom viɛnyɛliŋga ka di bi niŋ kpulakpula<ref>{{Cite web|last=Hutwise.com|title=Tuo Zaafi|url=https://hutwise.com/blogs/recipes/tuo-zaafi|access-date=2022-02-23|website=Hutwise.com|language=en}}</ref> # Kpaami moli shɛli a bun zali n niŋ duɣu maa ni ka tiɣisi buɣim niŋ kamani minti anu # Toomi saɣaduɣu kukɔɣili shɛli din tam duɣu maa ni shɛli n zali # Pa pami zim maŋli (kariwana zim) ni kunkuntɛ (banchi zim) saɣi duɣu maa ni belabela # Monima bee damm gilii viɛnyɛlinga di yɛn che ka di bi niŋ saɣi kpila # Boomi bee tɔhimi saɣi duɣu kukɔɣili maa shɛli n niŋdi saɣim maa ni di yɛn che ka di baligi li # Moni mi saɣim maa hali ka di ti moogi viɛnyɛla # Pa siɣisim buɣim maa bee tulim maa # Nyuhimi saɣituliga maa n niŋ ŋmana ni == Di daafaani nim == Saɣim nyɛla bindir'shɛli din anfaani nim zooi pam n ti ŋun kam diri li. Ŋan shɛŋa n-nyɛ; # Di nyɛla din kpaŋsiri ka pahiri yaa daadam kɔbituɣa ni<ref>{{Cite web|date=2019-09-13|title=Akosua Konadu Yiadom writes: Why Tuozaafi is one of the best indigenous foods in Ghana|url=https://citinewsroom.com/2019/09/akosua-konadu-yiadom-writes-why-tuozaafi-is-one-of-the-best-indigenous-foods-in-ghana/|access-date=2022-02-23|website=Citinewsroom - Comprehensive News in Ghana|language=en-US}}</ref> # Ʒiɛri maa yurayura maa nyɛla din pahiri ti Ʒim # Ʒiɛri maa lahi nyɛla din kpaŋsiri ningbuna ni kom # Saɣim dibu nyɛla din soŋdi zoori daadam hankali # == Kundivihira == [[Pubu:Bindirigu]] [[Pubu:Lahabaya zaa]] 2k1gnb2mz72q4xnj4cy3ak8svomkdw6 Agricultural pollution 0 12044 42553 41853 2022-08-15T12:17:16Z Issahiddris 439 Edit wikitext text/x-wiki {{Databox}} {{E-Class}} '''Agricultural pollution''' nyɛla tuun' shɛŋa ninsalinima ni tumda zaŋ jɛndi pukparilim ka di nyɛla din saɣimdi ti tiŋgbana ka lahi mali barina ti salo ni binkɔbiri zaasa.<ref>{{Citation|title=Agricultural pollution|date=2022-03-07|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Agricultural_pollution&oldid=1075809707|work=Wikipedia|language=en|access-date=2022-04-15}}</ref> bee di nyɛla niŋsim shɛŋa salinima ni niŋda ka di mali barina zaŋ ti tiŋgbani namatiɛri ti kɔbu shɛhi<ref>{{Cite web|last=July 31|last2=Lindwall|first2=2019 Courtney|title=Industrial Agricultural Pollution 101|url=https://www.nrdc.org/stories/industrial-agricultural-pollution-101|access-date=2022-05-05|website=NRDC|language=en}}</ref> == Di balibu == Din tahiri agricultural pollution na: yɛl' kara ata shɛŋa din niŋda n-tahiri agricultural pollution na ti kulibɔna ni shɛŋa n-nyɛ; . Saɣ' shɛŋa ŋan yirina pukparilim<ref>{{Cite web|title=Agricultural Pollution - an overview {{!}} ScienceDirect Topics|url=https://www.sciencedirect.com/topics/agricultural-and-biological-sciences/agricultural-pollution|access-date=2022-05-11|website=www.sciencedirect.com}}</ref> ni . Kuluma bee fatilaaza ni binneema tima . Binkobiri bina ni din pahi == Di Barina == # Di mali barina zaŋ kpa daadam alaafee polo. Di yi ti niŋ ka bɛ bahi kulim ka saa buli ka paɣili bahina ti moɣa ni kulisi puuni. A yi yuli viɛnyɛla, bindirigu mini kom n-nyɛ daadam nyɛvuli, ka lala binyɛra ŋɔ zaɣ' yini kam yi polo daadam o ni tooi kɔŋ nyɛvuli, a mi yi yuli ti kɔbu ti'pɔmpira mini kulim shɔŋa tini bahiri ŋɔ maa zaa mali barina n-ti tiŋbana namatiɛri shɛŋa din sɔŋdi yihiri bindirigu mini ko' nyuri suŋ n-tiri ti daadama pam ka di tu ni ti baŋ ŋa zaa ka bo baligibu ti ŋa<ref>{{Cite web|title=The challenge of agricultural pollution: Evidence from China, Vietnam, and the Philippines {{!}} TABLE Debates|url=https://www.tabledebates.org/research-library/challenge-agricultural-pollution-evidence-china-vietnam-and-philippines|access-date=2022-05-05|website=www.tabledebates.org|language=en}}</ref><ref>{{Cite web|date=2013-07-17|title=Causes, Effects and Solutions of Agricultural Pollution on Our Environment - Conserve Energy Future|url=https://www.conserve-energy-future.com/causes-and-effects-of-agricultural-pollution.php|access-date=2022-04-15|website=www.conserve-energy-future.com|language=en-US}}</ref><ref>{{Cite journal|last=Li|first=Sipan|last2=Gong|first2=Qunxi|last3=Yang|first3=Shaolei|date=2019-01|title=Analysis of the Agricultural Economy and Agricultural Pollution Using the Decoupling Index in Chengdu, China|url=https://www.mdpi.com/1660-4601/16/21/4233|journal=International Journal of Environmental Research and Public Health|language=en|volume=16|issue=21|pages=4233|doi=10.3390/ijerph16214233|issn=1660-4601}}</ref> # Di tooi kurila kɔm puuni beneein bihi. Beneein bihi tooi kpira kamani zahama, nyabisi ni ban pahi di yi niŋ ka fatiliza nim bahi.<ref>{{Cite web|last=July 31|last2=Lindwall|first2=2019 Courtney|title=Industrial Agricultural Pollution 101|url=https://www.nrdc.org/stories/industrial-agricultural-pollution-101|access-date=2022-04-15|website=NRDC|language=en}}</ref>, a yi yuli salinima nyɛla ban tumdi ti tiŋbana maa chuuta pam zaŋ chaŋ ti kulma bahibu mini ti tima pɔpubu ni pam dama di yi niŋ ka lala ŋɔ ti too zooya pam ka di damdi bee n -kiri binneembihi Shɛba ban be ti tingbani ŋɔ mini ti mɔɣa ŋɔ ni pam ka ŋa barina zaŋ ti salo ka zaŋ buɣisi. Di yi ti niŋ lala tiŋgbani bee ko' soya maa vuhima shɛhi ŋariti mi ka binnyɔma ban be ŋa puuni bɛ lahi too nyɛri vuhim viɛnyɛla<ref>{{Cite web|date=2013-07-17|title=Causes, Effects and Solutions of Agricultural Pollution on Our Environment - Conserve Energy Future|url=https://www.conserve-energy-future.com/causes-and-effects-of-agricultural-pollution.php|access-date=2022-05-05|website=www.conserve-energy-future.com|language=en-US}}</ref><ref>{{Cite web|title=Farm pollution {{!}} Sub-topic|url=https://gov.wales/farm-pollution|access-date=2022-05-05|website=GOV.WALES|language=en}}</ref><ref>{{Cite web|title=Pollutants from agriculture a serious threat to world's water {{!}} Agronoticias: Agriculture News from Latin America and the Caribbean {{!}} Food and Agriculture Organization of the United Nations|url=https://www.fao.org/in-action/agronoticias/detail/en/c/1141953/|access-date=2022-05-05|website=www.fao.org}}</ref> # Di tooi boori tini kori nyɛri shɛm.Di yi niŋ ka ti niŋdi kulim pam tilahi yaɣi. Di ni too boori ŋa shɛm nyɛla, tiŋgbani maa puuni malila binneembihi ban be di puuni n -diri ka nyura ka damdira ka bɛ lala bina ŋɔ maa sɔŋdi tiŋgbani maa kulim ka di tooi sɔŋdi bindirigu ka di niŋdi viɛnyɛla, amaa kulim mini ti' shɛŋa tini pɔmbiri ŋɔ ŋun kurila lala binneembihi ŋɔ ka gbarigiri bɛ yaa.<ref>{{Cite web|title=Pollutants from agriculture a serious threat to world's water {{!}} Agronoticias: Agriculture News from Latin America and the Caribbean {{!}} Food and Agriculture Organization of the United Nations|url=https://www.fao.org/in-action/agronoticias/detail/en/c/1141953/|access-date=2022-04-15|website=www.fao.org}}</ref><ref>{{Cite web|title=Agricultural Contaminants {{!}} U.S. Geological Survey|url=https://www.usgs.gov/mission-areas/water-resources/science/agricultural-contaminants|access-date=2022-05-05|website=www.usgs.gov}}</ref> == Kundivihira == {{Reflist}} [[Pubu:Lahabaya zaa]] [[Pubu:WikiForHumanRights 2022 in Northern Ghana]] [[Pubu:E-Class]] go1wapqvzsx5gelrxb1i8izri8ui6st Presby Senior High School, Tamale 0 12264 42706 42482 2022-08-16T08:40:41Z Ruky Wunpini 44 Databox wikitext text/x-wiki {{Databox}} '''[[Tamale|Presby]] bɛɛ Presbyterian Senior High School''' yɛla shikuru karimzɔŋ din bɛ [[Tamali|Tamale]]<ref>{{Cite web|title=Presby Senior High School Tamale|url=https://ghadmissionforms.com/presby-senior-high-school-tamale/|access-date=2022-07-22|website=2022/2023 Ghadmin|language=en-US}}</ref>. == Di Taarihi == Presby bee Presbyterian senior school nyɛla shikuru shɛli din be [[Tamali|Tamale]]. Di nyɛla shɛli din kpa yuuni 2002, kadi nyɛla bɛni booni choochi shɛli Co-operation of Presbyterian Church of [[Ghana]] la mini Oikonomous Foundation of the Netherlands sababiyanima ni puuni ka di kpa. Yuuni 2000, lala Presbyterian Church of [[Ghana]] ŋɔ nti pahi [[Tamali|Tamale]] Unity Congregation daa tum bɛ bakɔi waɣinli tunshɛli bɛni boli "revival service" la bɛ asɔri duu puuni. Rev. Thomas Boakye nti pahi Pasita so ŋun zani ti bɛ lala yaɣili maa n-daa nyɛla Mr. Chr. Hammik, ŋun yi "Dutch Reform Bookshop" din nyɛ din be Ankara la ni oti kɔhi Baabuli (Bible) mini nolini baŋsim kundu din nyɛ asɔri dini ntiba. Mr. Hammik daa lahi kpa "Oikonomous Foundation "din nyɛ asɔri ʒɛngama laɣingu din nyɛ din bori sɔŋsim ntiri tunshɛŋa ŋan tumdi asɔri duri puuni.<ref>{{Cite web|date=2021-07-12|title=Presbyterian Senior High School, Tamale - Explore Schools in Ghana Find and connect with all schools in Ghana SHS Vocational, Universities and more.|url=https://ghanaschoolsonline.org/listing/presbyterian-senior-high-school-tamale/|access-date=2022-07-28|language=en}}</ref> Lala Presbyterian church of [[Ghana]] ŋɔ nti pahi [[Tamali|Tamale]] Unity choochi daa bi bo yɔm ni bɛ bɔhi n-bo sɔŋsim n-ti kariŋ bi kpamba shikuru. Yaha, bɛ yubu zanchaŋ bɛ suhigu daa bɛ niŋ yɔmyɔm dini daa leei ka bɛ laasabu maa daa galisi la zuɣu. Di saha ka bɛ daa gbaai ni bɛ tuui m-me Juniya Haai Shikuru kadi zani bɛ ni booni shikuru du kuri sheli la "dilapidated old school" la. Lala choochi shɛli dini pum boli la kpaŋ di maŋa n-zaŋ bɛ ni daa tiba sɔŋsim shɛŋa maa n-tum tuma ka yuli tuma maa ni di viɛnyalinga saha, kamani Oikonomous Foundation ni daa pun dihi ba tabili ni bɛ ni zaŋ bɛ nina n-kpa lala shikuru bihi kura la kariŋ zɔŋɔ mebu.<ref>{{Cite web|date=2021-07-12|title=Presbyterian Senior High School, Tamale - Explore Schools in Ghana Find and connect with all schools in Ghana SHS Vocational, Universities and more.|url=https://ghanaschoolsonline.org/listing/presbyterian-senior-high-school-tamale/|access-date=2022-07-28|language=en}}</ref> Disa ka bɛ dihi nuu ni laɣi shɛli zuɣu din laasabu yisi shiiri miliyɔŋ kɔbisi nahi ni pihi nii (₵480,000.000) ni di zaŋ m-me lala shikuru bihi kura kariŋ zɔŋɔ maa n-zali [[Tamali|Tamale]] Presby J.S.S poloni.<ref>{{Cite web|date=2021-07-12|title=Presbyterian Senior High School, Tamale - Explore Schools in Ghana Find and connect with all schools in Ghana SHS Vocational, Universities and more.|url=https://ghanaschoolsonline.org/listing/presbyterian-senior-high-school-tamale/|access-date=2022-07-28|language=en}}</ref> Lala nim ŋɔ daa kpa laɣingu ni ninvuɣi shɛba ni bi pili shikuru maa yuuni 2002. Lala niri bi ŋɔ n-nyɛ ; Mr. Kwame Britwum, Chairman, Mr. John Ali, Secretary, Mr. Samuel Yeboah, Mr. Paul Ansong, Dr. Paul Aryee, Mr. William Sekyere, Treasurer, mini Mrs. Louisa Britwum. Bɛ daa lahi kpa laɣingu bihi shɛŋa n-niŋ laɣingɔ shɛli bɛ ni daa pun kpa la puuni. Lala laɣim bihi maa n-nyɛ ; Finance, Administration mini Academic laɣinsi.<ref>{{Cite web|date=2021-07-12|title=Presbyterian Senior High School, Tamale - Explore Schools in Ghana Find and connect with all schools in Ghana SHS Vocational, Universities and more.|url=https://ghanaschoolsonline.org/listing/presbyterian-senior-high-school-tamale/|access-date=2022-08-13|language=en}}</ref> Rev. Thomas Boakye, ŋun daa nyɛ P.C.G, [[Tamali|Tamale]] Urban District mini Northern Presbytery nim zaa kpɛm ŋɔ daa nyɛla ŋun suhi karimba nim zaa kpɛma ni o ti lala shikuru ŋɔ. Rev. Stephen Alando nti pahi Northern Presbytery ʒii daambolo n-daa zaŋ shikuru maa toon' tali suhigu ŋɔ nti ti General Assembly Council of the Presbyterian church of Ghana. Choochi nim ŋɔ daa piigi Rev. Edith Osafo -Affum, ka o daa leei shikuru maa karimbanima zaa toon' daan' tuuli.<ref>{{Cite web|date=2021-07-12|title=Presbyterian Senior High School, Tamale - Explore Schools in Ghana Find and connect with all schools in Ghana SHS Vocational, Universities and more.|url=https://ghanaschoolsonline.org/listing/presbyterian-senior-high-school-tamale/|access-date=2022-08-13|language=en}}</ref> Shikuru ŋɔ daa nyɛla din yoogi bee m-pili ni nimɔhi pilibu silimiin goli Okutoba beɣu pishi ni ata, yuuni 2002 (23rd October, 2002). Dura ayi mini ofisi (office )daa nyɛla bɛ ni ti shɛba kadi nyɛla bɛ J.S.S. sababiya ni. Shikuru ŋɔ daa pili mi ni bihi pihinii ni anu (85 students ). Bɛ daa nyɛla dabba pihinu ni anu (55boys ) nti pahi paɣiba pihita (30girls) ni bɛ pili Genera Arts mini Business. Regional mini Municipal Directorate nti pahi [[Ghana Education service (GES)|Ghana Education Service]] daa nyɛla ban sɔŋba ni karimbanima ata nti pahi ninvuɣi yino ŋun gbubi HND ni bɛ ti wuhi shikuru ŋɔ ni.<ref>{{Cite web|date=2021-07-12|title=Presbyterian Senior High School, Tamale - Explore Schools in Ghana Find and connect with all schools in Ghana SHS Vocational, Universities and more.|url=https://ghanaschoolsonline.org/listing/presbyterian-senior-high-school-tamale/|access-date=2022-08-13|language=en}}</ref> == Di Taachi == Taachi: Neesim deegi binbɔni (Motto: Light conquers darkness)<ref>{{Cite web|date=2021-07-12|title=Presbyterian Senior High School, Tamale - Explore Schools in Ghana Find and connect with all schools in Ghana SHS Vocational, Universities and more.|url=https://ghanaschoolsonline.org/listing/presbyterian-senior-high-school-tamale/|access-date=2022-08-13|language=en}}</ref> == Di Niya == == Di ni Wuhuri Baŋsim yaɣa shɛli == Business<ref>{{Cite web|date=2021-07-12|title=Presbyterian Senior High School, Tamale - Explore Schools in Ghana Find and connect with all schools in Ghana SHS Vocational, Universities and more.|url=https://ghanaschoolsonline.org/listing/presbyterian-senior-high-school-tamale/|access-date=2022-08-13|language=en}}</ref> General Arts<ref>{{Cite web|date=2021-07-12|title=Presbyterian Senior High School, Tamale - Explore Schools in Ghana Find and connect with all schools in Ghana SHS Vocational, Universities and more.|url=https://ghanaschoolsonline.org/listing/presbyterian-senior-high-school-tamale/|access-date=2022-08-13|language=en}}</ref> Home Economics<ref>{{Cite web|date=2021-07-12|title=Presbyterian Senior High School, Tamale - Explore Schools in Ghana Find and connect with all schools in Ghana SHS Vocational, Universities and more.|url=https://ghanaschoolsonline.org/listing/presbyterian-senior-high-school-tamale/|access-date=2022-08-13|language=en}}</ref> == Karim'ba Kpamba == Presby senior high school ŋɔ ni daa kpa, di daa kpami ni karimba sheba. Bε kalinli ndo gbunni ŋɔ. 1.Edith Osafo- Headmistress 2. John N. Ali- Assistant Headmaster 3. James Owusu- Senior House Master 4. Samuel Bruce- Teacher 5. Abraham Adotey Sackey- Teacher 6. Victoria Twum- Office Secretary == Karimbi' Kpamba == == Kundivihira == nehne3ppcyv5jfki8oniaq1c940fohm 42710 42706 2022-08-16T08:45:01Z Ruky Wunpini 44 Sections wikitext text/x-wiki {{Databox}} '''[[Tamale|Presby]] bɛɛ Presbyterian Senior High School''' yɛla shikuru karimzɔŋ din bɛ [[Tamali|Tamale]]<ref>{{Cite web|title=Presby Senior High School Tamale|url=https://ghadmissionforms.com/presby-senior-high-school-tamale/|access-date=2022-07-22|website=2022/2023 Ghadmin|language=en-US}}</ref>. == Di Taarihi == Presby bee Presbyterian senior school nyɛla shikuru shɛli din be [[Tamali|Tamale]]. Di nyɛla shɛli din kpa yuuni 2002, kadi nyɛla bɛni booni choochi shɛli Co-operation of Presbyterian Church of [[Ghana]] la mini Oikonomous Foundation of the Netherlands sababiyanima ni puuni ka di kpa. Yuuni 2000, lala Presbyterian Church of [[Ghana]] ŋɔ nti pahi [[Tamali|Tamale]] Unity Congregation daa tum bɛ bakɔi waɣinli tunshɛli bɛni boli "revival service" la bɛ asɔri duu puuni. Rev. Thomas Boakye nti pahi Pasita so ŋun zani ti bɛ lala yaɣili maa n-daa nyɛla Mr. Chr. Hammik, ŋun yi "Dutch Reform Bookshop" din nyɛ din be Ankara la ni oti kɔhi Baabuli (Bible) mini nolini baŋsim kundu din nyɛ asɔri dini ntiba. Mr. Hammik daa lahi kpa "Oikonomous Foundation "din nyɛ asɔri ʒɛngama laɣingu din nyɛ din bori sɔŋsim ntiri tunshɛŋa ŋan tumdi asɔri duri puuni.<ref>{{Cite web|date=2021-07-12|title=Presbyterian Senior High School, Tamale - Explore Schools in Ghana Find and connect with all schools in Ghana SHS Vocational, Universities and more.|url=https://ghanaschoolsonline.org/listing/presbyterian-senior-high-school-tamale/|access-date=2022-07-28|language=en}}</ref> Lala Presbyterian church of [[Ghana]] ŋɔ nti pahi [[Tamali|Tamale]] Unity choochi daa bi bo yɔm ni bɛ bɔhi n-bo sɔŋsim n-ti kariŋ bi kpamba shikuru. Yaha, bɛ yubu zanchaŋ bɛ suhigu daa bɛ niŋ yɔmyɔm dini daa leei ka bɛ laasabu maa daa galisi la zuɣu. Di saha ka bɛ daa gbaai ni bɛ tuui m-me Juniya Haai Shikuru kadi zani bɛ ni booni shikuru du kuri sheli la "dilapidated old school" la. Lala choochi shɛli dini pum boli la kpaŋ di maŋa n-zaŋ bɛ ni daa tiba sɔŋsim shɛŋa maa n-tum tuma ka yuli tuma maa ni di viɛnyalinga saha, kamani Oikonomous Foundation ni daa pun dihi ba tabili ni bɛ ni zaŋ bɛ nina n-kpa lala shikuru bihi kura la kariŋ zɔŋɔ mebu.<ref>{{Cite web|date=2021-07-12|title=Presbyterian Senior High School, Tamale - Explore Schools in Ghana Find and connect with all schools in Ghana SHS Vocational, Universities and more.|url=https://ghanaschoolsonline.org/listing/presbyterian-senior-high-school-tamale/|access-date=2022-07-28|language=en}}</ref> Disa ka bɛ dihi nuu ni laɣi shɛli zuɣu din laasabu yisi shiiri miliyɔŋ kɔbisi nahi ni pihi nii (₵480,000.000) ni di zaŋ m-me lala shikuru bihi kura kariŋ zɔŋɔ maa n-zali [[Tamali|Tamale]] Presby J.S.S poloni.<ref>{{Cite web|date=2021-07-12|title=Presbyterian Senior High School, Tamale - Explore Schools in Ghana Find and connect with all schools in Ghana SHS Vocational, Universities and more.|url=https://ghanaschoolsonline.org/listing/presbyterian-senior-high-school-tamale/|access-date=2022-07-28|language=en}}</ref> Lala nim ŋɔ daa kpa laɣingu ni ninvuɣi shɛba ni bi pili shikuru maa yuuni 2002. Lala niri bi ŋɔ n-nyɛ ; Mr. Kwame Britwum, Chairman, Mr. John Ali, Secretary, Mr. Samuel Yeboah, Mr. Paul Ansong, Dr. Paul Aryee, Mr. William Sekyere, Treasurer, mini Mrs. Louisa Britwum. Bɛ daa lahi kpa laɣingu bihi shɛŋa n-niŋ laɣingɔ shɛli bɛ ni daa pun kpa la puuni. Lala laɣim bihi maa n-nyɛ ; Finance, Administration mini Academic laɣinsi.<ref>{{Cite web|date=2021-07-12|title=Presbyterian Senior High School, Tamale - Explore Schools in Ghana Find and connect with all schools in Ghana SHS Vocational, Universities and more.|url=https://ghanaschoolsonline.org/listing/presbyterian-senior-high-school-tamale/|access-date=2022-08-13|language=en}}</ref> Rev. Thomas Boakye, ŋun daa nyɛ P.C.G, [[Tamali|Tamale]] Urban District mini Northern Presbytery nim zaa kpɛm ŋɔ daa nyɛla ŋun suhi karimba nim zaa kpɛma ni o ti lala shikuru ŋɔ. Rev. Stephen Alando nti pahi Northern Presbytery ʒii daambolo n-daa zaŋ shikuru maa toon' tali suhigu ŋɔ nti ti General Assembly Council of the Presbyterian church of Ghana. Choochi nim ŋɔ daa piigi Rev. Edith Osafo -Affum, ka o daa leei shikuru maa karimbanima zaa toon' daan' tuuli.<ref>{{Cite web|date=2021-07-12|title=Presbyterian Senior High School, Tamale - Explore Schools in Ghana Find and connect with all schools in Ghana SHS Vocational, Universities and more.|url=https://ghanaschoolsonline.org/listing/presbyterian-senior-high-school-tamale/|access-date=2022-08-13|language=en}}</ref> Shikuru ŋɔ daa nyɛla din yoogi bee m-pili ni nimɔhi pilibu silimiin goli Okutoba beɣu pishi ni ata, yuuni 2002 (23rd October, 2002). Dura ayi mini ofisi (office )daa nyɛla bɛ ni ti shɛba kadi nyɛla bɛ J.S.S. sababiya ni. Shikuru ŋɔ daa pili mi ni bihi pihinii ni anu (85 students ). Bɛ daa nyɛla dabba pihinu ni anu (55boys ) nti pahi paɣiba pihita (30girls) ni bɛ pili Genera Arts mini Business. Regional mini Municipal Directorate nti pahi [[Ghana Education service (GES)|Ghana Education Service]] daa nyɛla ban sɔŋba ni karimbanima ata nti pahi ninvuɣi yino ŋun gbubi HND ni bɛ ti wuhi shikuru ŋɔ ni.<ref>{{Cite web|date=2021-07-12|title=Presbyterian Senior High School, Tamale - Explore Schools in Ghana Find and connect with all schools in Ghana SHS Vocational, Universities and more.|url=https://ghanaschoolsonline.org/listing/presbyterian-senior-high-school-tamale/|access-date=2022-08-13|language=en}}</ref> == Di Taachi == Taachi: Neesim deegi binbɔni (Motto: Light conquers darkness)<ref>{{Cite web|date=2021-07-12|title=Presbyterian Senior High School, Tamale - Explore Schools in Ghana Find and connect with all schools in Ghana SHS Vocational, Universities and more.|url=https://ghanaschoolsonline.org/listing/presbyterian-senior-high-school-tamale/|access-date=2022-08-13|language=en}}</ref> == Di Niya == == Di Zaa Yaɣili == == Di Pubu Yaɣili == == Di ni Wuhuri Baŋsim yaɣa shɛli == Business<ref>{{Cite web|date=2021-07-12|title=Presbyterian Senior High School, Tamale - Explore Schools in Ghana Find and connect with all schools in Ghana SHS Vocational, Universities and more.|url=https://ghanaschoolsonline.org/listing/presbyterian-senior-high-school-tamale/|access-date=2022-08-13|language=en}}</ref> General Arts<ref>{{Cite web|date=2021-07-12|title=Presbyterian Senior High School, Tamale - Explore Schools in Ghana Find and connect with all schools in Ghana SHS Vocational, Universities and more.|url=https://ghanaschoolsonline.org/listing/presbyterian-senior-high-school-tamale/|access-date=2022-08-13|language=en}}</ref> Home Economics<ref>{{Cite web|date=2021-07-12|title=Presbyterian Senior High School, Tamale - Explore Schools in Ghana Find and connect with all schools in Ghana SHS Vocational, Universities and more.|url=https://ghanaschoolsonline.org/listing/presbyterian-senior-high-school-tamale/|access-date=2022-08-13|language=en}}</ref> == Karim'ba Kpamba == Presby senior high school ŋɔ ni daa kpa, di daa kpami ni karimba sheba. Bε kalinli ndo gbunni ŋɔ. 1.Edith Osafo- Headmistress 2. John N. Ali- Assistant Headmaster 3. James Owusu- Senior House Master 4. Samuel Bruce- Teacher 5. Abraham Adotey Sackey- Teacher 6. Victoria Twum- Office Secretary == Karimbi' Kpamba == == Karimbihi Duri Yuya == == Kundivihira == pa29k59hmb6wehbxmjx74arocnazbmh 42712 42710 2022-08-16T08:47:05Z Ruky Wunpini 44 Category wikitext text/x-wiki {{Databox}} '''[[Tamale|Presby]] bɛɛ Presbyterian Senior High School''' yɛla shikuru karimzɔŋ din bɛ [[Tamali|Tamale]]<ref>{{Cite web|title=Presby Senior High School Tamale|url=https://ghadmissionforms.com/presby-senior-high-school-tamale/|access-date=2022-07-22|website=2022/2023 Ghadmin|language=en-US}}</ref>. == Di Taarihi == Presby bee Presbyterian senior school nyɛla shikuru shɛli din be [[Tamali|Tamale]]. Di nyɛla shɛli din kpa yuuni 2002, kadi nyɛla bɛni booni choochi shɛli Co-operation of Presbyterian Church of [[Ghana]] la mini Oikonomous Foundation of the Netherlands sababiyanima ni puuni ka di kpa. Yuuni 2000, lala Presbyterian Church of [[Ghana]] ŋɔ nti pahi [[Tamali|Tamale]] Unity Congregation daa tum bɛ bakɔi waɣinli tunshɛli bɛni boli "revival service" la bɛ asɔri duu puuni. Rev. Thomas Boakye nti pahi Pasita so ŋun zani ti bɛ lala yaɣili maa n-daa nyɛla Mr. Chr. Hammik, ŋun yi "Dutch Reform Bookshop" din nyɛ din be Ankara la ni oti kɔhi Baabuli (Bible) mini nolini baŋsim kundu din nyɛ asɔri dini ntiba. Mr. Hammik daa lahi kpa "Oikonomous Foundation "din nyɛ asɔri ʒɛngama laɣingu din nyɛ din bori sɔŋsim ntiri tunshɛŋa ŋan tumdi asɔri duri puuni.<ref>{{Cite web|date=2021-07-12|title=Presbyterian Senior High School, Tamale - Explore Schools in Ghana Find and connect with all schools in Ghana SHS Vocational, Universities and more.|url=https://ghanaschoolsonline.org/listing/presbyterian-senior-high-school-tamale/|access-date=2022-07-28|language=en}}</ref> Lala Presbyterian church of [[Ghana]] ŋɔ nti pahi [[Tamali|Tamale]] Unity choochi daa bi bo yɔm ni bɛ bɔhi n-bo sɔŋsim n-ti kariŋ bi kpamba shikuru. Yaha, bɛ yubu zanchaŋ bɛ suhigu daa bɛ niŋ yɔmyɔm dini daa leei ka bɛ laasabu maa daa galisi la zuɣu. Di saha ka bɛ daa gbaai ni bɛ tuui m-me Juniya Haai Shikuru kadi zani bɛ ni booni shikuru du kuri sheli la "dilapidated old school" la. Lala choochi shɛli dini pum boli la kpaŋ di maŋa n-zaŋ bɛ ni daa tiba sɔŋsim shɛŋa maa n-tum tuma ka yuli tuma maa ni di viɛnyalinga saha, kamani Oikonomous Foundation ni daa pun dihi ba tabili ni bɛ ni zaŋ bɛ nina n-kpa lala shikuru bihi kura la kariŋ zɔŋɔ mebu.<ref>{{Cite web|date=2021-07-12|title=Presbyterian Senior High School, Tamale - Explore Schools in Ghana Find and connect with all schools in Ghana SHS Vocational, Universities and more.|url=https://ghanaschoolsonline.org/listing/presbyterian-senior-high-school-tamale/|access-date=2022-07-28|language=en}}</ref> Disa ka bɛ dihi nuu ni laɣi shɛli zuɣu din laasabu yisi shiiri miliyɔŋ kɔbisi nahi ni pihi nii (₵480,000.000) ni di zaŋ m-me lala shikuru bihi kura kariŋ zɔŋɔ maa n-zali [[Tamali|Tamale]] Presby J.S.S poloni.<ref>{{Cite web|date=2021-07-12|title=Presbyterian Senior High School, Tamale - Explore Schools in Ghana Find and connect with all schools in Ghana SHS Vocational, Universities and more.|url=https://ghanaschoolsonline.org/listing/presbyterian-senior-high-school-tamale/|access-date=2022-07-28|language=en}}</ref> Lala nim ŋɔ daa kpa laɣingu ni ninvuɣi shɛba ni bi pili shikuru maa yuuni 2002. Lala niri bi ŋɔ n-nyɛ ; Mr. Kwame Britwum, Chairman, Mr. John Ali, Secretary, Mr. Samuel Yeboah, Mr. Paul Ansong, Dr. Paul Aryee, Mr. William Sekyere, Treasurer, mini Mrs. Louisa Britwum. Bɛ daa lahi kpa laɣingu bihi shɛŋa n-niŋ laɣingɔ shɛli bɛ ni daa pun kpa la puuni. Lala laɣim bihi maa n-nyɛ ; Finance, Administration mini Academic laɣinsi.<ref>{{Cite web|date=2021-07-12|title=Presbyterian Senior High School, Tamale - Explore Schools in Ghana Find and connect with all schools in Ghana SHS Vocational, Universities and more.|url=https://ghanaschoolsonline.org/listing/presbyterian-senior-high-school-tamale/|access-date=2022-08-13|language=en}}</ref> Rev. Thomas Boakye, ŋun daa nyɛ P.C.G, [[Tamali|Tamale]] Urban District mini Northern Presbytery nim zaa kpɛm ŋɔ daa nyɛla ŋun suhi karimba nim zaa kpɛma ni o ti lala shikuru ŋɔ. Rev. Stephen Alando nti pahi Northern Presbytery ʒii daambolo n-daa zaŋ shikuru maa toon' tali suhigu ŋɔ nti ti General Assembly Council of the Presbyterian church of Ghana. Choochi nim ŋɔ daa piigi Rev. Edith Osafo -Affum, ka o daa leei shikuru maa karimbanima zaa toon' daan' tuuli.<ref>{{Cite web|date=2021-07-12|title=Presbyterian Senior High School, Tamale - Explore Schools in Ghana Find and connect with all schools in Ghana SHS Vocational, Universities and more.|url=https://ghanaschoolsonline.org/listing/presbyterian-senior-high-school-tamale/|access-date=2022-08-13|language=en}}</ref> Shikuru ŋɔ daa nyɛla din yoogi bee m-pili ni nimɔhi pilibu silimiin goli Okutoba beɣu pishi ni ata, yuuni 2002 (23rd October, 2002). Dura ayi mini ofisi (office )daa nyɛla bɛ ni ti shɛba kadi nyɛla bɛ J.S.S. sababiya ni. Shikuru ŋɔ daa pili mi ni bihi pihinii ni anu (85 students ). Bɛ daa nyɛla dabba pihinu ni anu (55boys ) nti pahi paɣiba pihita (30girls) ni bɛ pili Genera Arts mini Business. Regional mini Municipal Directorate nti pahi [[Ghana Education service (GES)|Ghana Education Service]] daa nyɛla ban sɔŋba ni karimbanima ata nti pahi ninvuɣi yino ŋun gbubi HND ni bɛ ti wuhi shikuru ŋɔ ni.<ref>{{Cite web|date=2021-07-12|title=Presbyterian Senior High School, Tamale - Explore Schools in Ghana Find and connect with all schools in Ghana SHS Vocational, Universities and more.|url=https://ghanaschoolsonline.org/listing/presbyterian-senior-high-school-tamale/|access-date=2022-08-13|language=en}}</ref> == Di Taachi == Taachi: Neesim deegi binbɔni (Motto: Light conquers darkness)<ref>{{Cite web|date=2021-07-12|title=Presbyterian Senior High School, Tamale - Explore Schools in Ghana Find and connect with all schools in Ghana SHS Vocational, Universities and more.|url=https://ghanaschoolsonline.org/listing/presbyterian-senior-high-school-tamale/|access-date=2022-08-13|language=en}}</ref> == Di Niya == == Di Zaa Yaɣili == == Di Pubu Yaɣili == == Di ni Wuhuri Baŋsim yaɣa shɛli == Business<ref>{{Cite web|date=2021-07-12|title=Presbyterian Senior High School, Tamale - Explore Schools in Ghana Find and connect with all schools in Ghana SHS Vocational, Universities and more.|url=https://ghanaschoolsonline.org/listing/presbyterian-senior-high-school-tamale/|access-date=2022-08-13|language=en}}</ref> General Arts<ref>{{Cite web|date=2021-07-12|title=Presbyterian Senior High School, Tamale - Explore Schools in Ghana Find and connect with all schools in Ghana SHS Vocational, Universities and more.|url=https://ghanaschoolsonline.org/listing/presbyterian-senior-high-school-tamale/|access-date=2022-08-13|language=en}}</ref> Home Economics<ref>{{Cite web|date=2021-07-12|title=Presbyterian Senior High School, Tamale - Explore Schools in Ghana Find and connect with all schools in Ghana SHS Vocational, Universities and more.|url=https://ghanaschoolsonline.org/listing/presbyterian-senior-high-school-tamale/|access-date=2022-08-13|language=en}}</ref> == Karim'ba Kpamba == Presby senior high school ŋɔ ni daa kpa, di daa kpami ni karimba sheba. Bε kalinli ndo gbunni ŋɔ. 1.Edith Osafo- Headmistress 2. John N. Ali- Assistant Headmaster 3. James Owusu- Senior House Master 4. Samuel Bruce- Teacher 5. Abraham Adotey Sackey- Teacher 6. Victoria Twum- Office Secretary == Karimbi' Kpamba == == Karimbihi Duri Yuya == == Kundivihira == <references /> [[Pubu:Ghana Shikuriti]] [[Pubu:Tamali shikuriti]] f2hcqa8qgm8nfl4yjofc06u5evvitgo Business Senior High School (Tamale) 0 12273 42576 42190 2022-08-15T17:08:05Z AFAIBRAHIM 1206 /* Di nia waɤinlli */ wikitext text/x-wiki {{Databox}} {{D-Class}} '''Business Senior High School'''<ref>{{Cite web|title=Business Senior High, Tamale {{!}} SchoolsInGh.com|url=https://www.schoolsingh.com/senior-high-schools/business-senior-high-tamale/about|access-date=2022-07-31|website=schoolsInGh|language=en}}</ref> nyɛla [[Shikuru|shikuri]] shɛli din be Tudu polo, [[Tamali|Tamale]]. == Di tuma saha == [[Atani]] nti kpa [[Alizimba|Alizumma]] bin din gbaai kurug'ayopɔin ni labi hali ni kurug'ata ni labi. == Shikuru maa "code" == 0080104 (Bɛ ni mali shɛli sabiri WASSCE zahimbu) == Taarihi == Silimiin-goli [[September]] dabaa awɔi yuuni 1963 ka Business Senior High School pili. Ŋun daa kpa shikuru maa yuli m-booni Reverend [[Samuel Benjamin Gogoe]] ŋun daa yi Tarkwa<ref>{{Cite web|title=Business Senior High, Tamale History {{!}} SchoolsInGh.com|url=https://www.schoolsingh.com/senior-high-schools/business-senior-high-tamale/history|access-date=2022-08-01|website=schoolsInGh|language=en}}</ref> din be [[Western Region]] yaɣili la. Di bela maali anahi ni [[Nyankpala]]<ref>{{Cite web|title=Business Senior High School, Tamale - Contacts & Business Details|url=https://www.yellowpagesghana.com/schools/business-senior-high-school-tamale/|access-date=2022-08-01|language=en-GB}}</ref>, ka ba daansi ni alepile paaki kurili din be Tamale Central yaɣili la. Chira ayi nyaaŋa shikuri maa ni daa kpa, di tuuli shikurubila yuli n-daa booni Mumuni Musah ŋun pa su MIMA Construction Limited saha ŋɔ. Ŋuni n-daa lɛbi di tuuli Senior Prefect (Shikurubihi kpɛma). Lala n-daa kuli nyɛ li hali ka shikurubihi ŋɔ kalinli ti paai pia ni ayi (12). Daliri din daa che ka shikuru ŋɔ bi lahi nyari bihi daa nyɛla shikuru yɔri, bɛ ni daa yɛli ni bɛ yɛn yɔrila laɣafu din yiɣisi shiiri pia ni ayi lala saha maa (saha ŋɔ, Gh 0.012p) chira ata kam nyaaŋa, lala laɣafu ŋɔ nyɛbu daa nyɛla tɔm n-ti bihi laamba. Kamani tuuli shikurubila ŋun nyɛ Alhaj Musah daa yɛliya ni nɔhi ka o ba daa kɔhi pɔi ka naan yi nya lala laɣafu maa n-ti o. Yɛlimuɣusirili din daa kuli lahi beni n-nyɛ karim baŋsim din nyɛ laasabu maalibu mini bɔhimbu yaɣ' shɛŋa daa nyɛla zaɣ' pala ka di zuɣu che ka bɛ yuli n-ʒɛm li ka ka zaɣa dini kamani bɛ ni mali zaɣa n-ti Arts mini Science shɛli yɛla bɛ ni pun mi ka karimbia kam ŋun be shikuru maa ni mali nimmɔhi di polo. Saha ŋɔ zaa shikuru maa daa na nyɛla ninvuɣ' yino bini. Yuuni 1965, ka [[Gomnanti]] daa dee li ka di pahi Ghana Gomnanti shikuritinima puuni ka daa labi m-boli li Tamale Commercial Institute. Ka di karimbanima kalinli daa chaŋ ata (3), ka kpuɣi shikurubihi kalinli din daa yiɣisi kɔbiga ni yini (101). Bidibisi kalinli daa nyɛla pihiyɔbu ni ayi (62), ka bi'puɣinsi nyɛ pihinahi yini kani (39). Bɔhimbu yaɣa shɛŋa daa nyɛla bɛ ni pahi, ka daa taɣi boli shikuru maa yuli Commercial Secondary School din yɛn che ka di mini taɣiri shɛŋa din niŋ maa doli taba. Saha ŋɔ, shikuri ŋɔ karimbihi kalinli yiɣisi la tusaayi ni kɔbisita ni pihinii ni ayopɔin (2,387). Bidibisi ko kalinli nyɛla tuhili ni kɔbisita ni pihita ni yini (1,331), ka bi'puɣinsi mi nyɛ tuhili ni pihinu ni ayɔbu (1,056). Karimbanima gba kalinli saha ŋɔ yiɣisila kɔbigi ni pihinahi ni ayopɔin (147).<ref>{{Cite web|last=Mumuni|first=Inusah Alhassan|date=2022-07-31|title='BOSA' holds second 'home coming' event at BISCO|url=https://factsnewsroom.com/2022/07/31/bosa-holds-second-home-coming-program-at-bisco/|access-date=2022-08-03|website=Facts Newsroom|language=en-US}}</ref> == Di kpabu yuuni == Silimiingoli September dabaa awɔi, yuuni 1963 ka shikuri ŋɔ daa kpa. == Pubu yaɣili == Di bela pubu yaɣili din nyɛ [[Gomnanti Shikuru]]. == Di taachi == Di taachi nyɛla [[suhudoo]] mini [[nangbanyini]]. == Di nia jihi == Di bo wuhirisuŋ n-ti di shikurubihi zaa ka di yi di ko ka che shikuru shɛŋa ŋan kpalim, din yɛn che ka bɛ [[Shikuru bihi|shikurubihi]] maa nia mini di yɛlibɔra pali ka di nyɛla shaawar’suma shɛŋa bɛ ni laɣindi gbaara, yuunisuŋ ni gbubirisuŋ shɛli shikuru ŋɔ ni yɛn ti ba. == Di nia waɤinlli == Ni di yihi ban yɛn kpaŋsiri bɛ maŋa, ka mali tɛhizilima, ni shikurubihi ban yirina ni shɛhira gbana din viɛla, ka mali dariza n-ti karimbaŋsim bɔbu yaɣili mini dunia zaa tuma din be Ghana ni zaŋ ti kpa. == Bɛ ni kpuɣiri bi' shɛba == Shikuru ŋɔ kpuɣirila paɣaba mini dabba zaa. == Bɛ ni kpuɤiri bɛ shikurubihi shɛm == Bɛ kpuɣirila shikurukbihi pala yuuni kam ka di doli computer tabibi ka be Ghana Eduacation Service fukumsi ni. Lala maʒini ŋɔ tumdimi n-doli zahimbu shɛhira gban' shɛŋa bɛ ni kpɛhi ka di yuli booni [[Basic Education Certificate Examination]] (B.E.C.E). Lala zahimbu maa nyɛla bɛ ni kpari shɛli tiri dunia yaɣa Junior high shikuruti. Lala zahimbu gbana ŋɔ bela [[West African Examination Council]] (WAEC) ka doli karimbakpamba ban be Junior High School tingbani ŋɔ ni. Computer yi pii shikurubihi ŋɔ naai, [[Ghana Education service (GES)|Ghana Education Service]] nima gba yɛn laɣim la yuya ŋɔ n-zaŋ li ti shikuruti. Lala yuya ŋɔ yɛn tabilila shikuriti da'paɣa zuɣu ka sokam tooi nya. Soli lahi beni n-ti tiŋduyanima ban bɔri ni bɛ kpe shikuru maa ni, din ŋuna shikuru maa maŋmaŋa n-yɛn zahim ba. Shikurubihi ban yi Senior High School shɛŋa bee ban na kuli pili Senior High School ka bɔri ni bɛ tuɣi bɛ Karim shikuru maa ni gba ni tooi nya shikuru maa "administration." Bɛ yi kpuɣi shikurubia naai, bɛ ni ti o shikuru maa bukubila. Lala buku ŋɔ ni sɔŋ shikurubihi pala ka bɛ baŋ shikuru maa soya ni di zalisi zaa. Bɛ lahi zaŋdi bɛ zaŋsim niŋdi tiŋduya karimbihi ban bɔri ni bɛ kana ti bɔhim shikuru maa ni, dini nyɛ bɛ yɛn zahim ba mi m-bɔhi ba bɔhi shɛŋa shikurunima maa maŋmaŋ ni mali, din yɛn niŋ ka bɛ gba tooi kuli nya soli kpena bɛ shikuru maa puuni nti bɔhim. == Karim baŋsim yaɤa din be shikuru ŋɔ ni == # Business (laasabu maalibu) # General Arts (Taarihi, bala kaman [[Dagbanli]], French ni din pahi, nti pahi Geography) # Home Economics (bɔhambu din jɛndi duɣubu mini biɛhagu gbubiri suŋ) # General Science (tabibi bɔhambu) == Yiya din be shikuru ŋɔ ni == # Ferguson, ka di kom nyɛ zaɣi ʒee. # Aggrey, ka di kom nyɛ zaɣi dɔzim. # Nkrumah, ka di kom nyɛ zaɣi vakahili. # Danquah, ka di kom nyɛ zaɣi nuɣiso. # Gogoe, ka di kom nyɛ zaɣi pielli. # Seidu Seini, ka di kom nyɛ zaɣi orange bee nuɣiso din be di shim. == Di karimbakpamba == # Rev. Samuel B. Gogoe, yuuni 1963-1970. # J.A. Braimah Jnr, yuuni 1971-1972. # Godwin Seth Senanunyam Tamakloe, yuuni 1972-1976. # Mr. Michael N. Okyere, yuuni 1976-1978. # D.N. Loriba, yuuni 1978-1979. # John E. Bawah , yuuni 1979-1980. # Mr. Seidu Seini, yuuni 1980-1998. # Mr. J.B Dakurah, yuuni 1998-2004. # Awudu Rauf, yuuni 2004-2010. # Mr. S.B. Awari, yuuni 2010-2014. # Iddrisu Neindow, yuuni 2014-2016. # Alhaji Zack Ishmael Abu, silimiingoli January biɛɣu pia ni yini yuuni 2016 nti kpa silimiingoli September, biɛɣu pihita yinika yuuni 2016. # Ndeego J. Matthew, yuuni 2016-2021. # Mrs. Sussana Fati Braimah, 2021 hali na ni saha ŋɔ. == Di karimbi'kura ban nyɛ zaashe' suma == # [[Martin Alamisi Burnes Kaiser Amidu]]<ref>{{Cite web|last=Mohammed|first=Mutaka|date=2022-07-31|title=BISCO marked 2nd Home Coming in Tamale|url=https://diamondfmonline.com/bisco-marked-2nd-home-coming-in-tamale/|access-date=2022-08-01|website=Diamond 93.7FM|language=en-US}}</ref> - Ghana Attorney General kuro. # Alhaji Mumuni Musah, Managing Director of Mima Construction Ltd. # Alhaji [[Wumbei Fuseini]], CEO, Mawumus<ref>{{Cite web|date=2021-12-14|title=Mawums Limited donates ₵130k to Bisco Old Students Association towards construction of sick bay - MyJoyOnline.com|url=https://www.myjoyonline.com/mawums-limited-donates-%e2%82%b5130k-to-bisco-old-students-association-towards-construction-of-sick-bay/|access-date=2022-08-04|website=www.myjoyonline.com|language=en-US}}</ref> Agencies Ltd. # Hajia Fati Forgor, District Finance Officer, Kpandai District Assembly<ref>{{Cite web|last=admin|title=Bisco old students urge present students to maintain high academic standards|url=https://justicefmonline.com/bisco-old-students-urge-present-students-to-maintain-high-academic-standards/|access-date=2022-08-01|language=en-US}}</ref>. # Col. Issahaku Mohammed, Ghana Armed Forces. # Col. Fuseini Salifu, Ghana Armed Forces. # Hajia Fati Musah, Manager, ADB Tamale. # Alhaji Mohammed Saani Yakubu, Country Director, Actionaid DR Congo. # Alhaji Bashiru Aliyu, Head, Engineering Control, Stanbic Bank. # Nurudeen Bawa, National Health Insurance Scheme, Accra. # Alhaji Ahmed Imoro, Director of Finance, National Health Insurance Authority. # Mr. Didi Dramani, Assistant Coach, Ghana Black Stars. # Mr. Shaibu Ibrahim Tanko, Director of Sports, UDS. # Mr. Amidu Shiraz Labaran, Partner KPMG in Ghana. # Prof. Paul Issahaku, Canada. # Mr. Iddrisu Alhassan Iddrisu, Branch Manager, Stanbic Bank. # Mrs. Anatu Mahama Amin, CEO, Betty Aruna Prestige Memorial School. # Mohammed Ibn Abdallah, Media Practitioner, Diamond FM. # Alhaji Mohammed Baba Inusah, Principal Assistant, Clerk of Parliament. # Mr. Emmanuel Afreh Owusu, Senior Assistant Registrar, UCC. # Dr. Alhassan Andani, Senior Lecturer, UDS. #COP Timothy Yoosa Bonga, Former Northern Regional Police Commander. #Boting Naa Moses Alhassan, Retired Chief Director, Ministry of Roads and Highways. #Hajia Sherifa Yahaya Iddi, Principal Midwifery Officer, Tamale West Hospital. #Alhaji Nurideen Mahama, Retired Regional Director, Audit Service. #Mrs. Selina Ziddah, Head of Audit Service in Gomoah West District. #Alhaji Aminu Issahaku, Municipal Finance Officer, Yilo Krobo Municipality. #Ms. Duduyeri Bridget, Development Worker. #Mr. Abdul Mumin Mohammed  General, Public Policy Expert. #Mr. Ibrahim Abdallah, Manager and Lead Specialist, MTN Ghana. #Mr. Sulemana M. Murijan, Finance Manager, Securities and Exchange Commission. #Mr. Shamwill Abdul-Karim, Parliament House. #Dr. Ibrahim Abdul-Jalil, Director, Dar Al Istithmar. #Dr. Iddrisu Abdul Malik, Country Advisor, Institute for Fiscal Studies, UK. #Mr. Sulemana Misbaw, Founder and CEO of Tamaha Ghana. #Mr. Iddrisu Mohammed Hussein, General Manager, Finance & Admin, Royal Crown Packaging. #Mrs. Hamidatu Muktar Adam, Sagani TV. #Alhaji Mohammed Faisal Amadu, Lecturer, UDS. #Mr. Chentiba Ahmed Taufique, Lecturer, UDS. #Mr. Abudulai Munkaila, Lecturer, UPSA. #Mr. Alhassan Mohammed Hafiz, ODCP Professional and Consultant. #Mr Achagwe Luguje, Director General of Ghana Ports and Harbour. #Alhaji Muniru Muktar, Head of Customer Service, GCB Bank plc. #Hajia Fauzia Amadu, Controller and Accountant General Department. #Mrs Margaret Afi Tenkorang, Superintendent of police at the CID Headquarters. #Rev. Timothy Ernest Annoh, Presbyterian Church of Ghana. #Dr. Issac Owusu Mensah, Director of Research at the office of the President. #Prof. Daniel A. Bagah, Member, Council of State. #Mr. Peter Kennedy Anum, Sahara Radio, United Kingdom. #Mr. [[Mohammed Abubakari Naporo|Mohammed Abubakari Naporoo]], New Patriotic Party Youth Organizer, [[Miɛŋ]] Constituency . #Mr. [[Sadik Shahadu]], Executive Director,<ref name=":0" /> [[Dagbani Wikimedians User Group|Dagbani Wikimedian User Group]]. <ref name=":0">{{Cite web|date=2022-07-02|title=Digitizing the Dagbani Language [Article]|url=https://citinewsroom.com/2022/07/digitizing-the-dagbani-language-article/|access-date=2022-08-03|website=Citinewsroom - Comprehensive News in Ghana|language=en-US}}</ref> #Mr. Yussif Abdul Rasheed, Project Manager, Dagbani Wikimedian User Group. #Mr. Abdul-Rafiu Fuseini, Facilitator, Dagbani Wikimedian User Group. #Mr. Mumuni Yirifa Yunus, Programmes Manager, Radio Justice Tamale. #Mr. Alhassan Mashood Damba, General Manager, Radio Justice Tamale. #Chief Naa Mohammed Alhassan, Kpeni Naa. #[[Yelzoli Gaa Naa|Yɛlizoli Gaa-Naa]] #Alhaji Iddrisu Nashiru, Chief Executive Officer, Hollard Life Insurance Ghana. #Mr. Issahaku Abdul Latif, Northern Regional Director, National Health Insurance Authority. #Mr. Ibrahim Shaibu Sawayo, Head of Sports, Radio Justice. == Shikuru Anthem == Bisco - Your Sons and Daughters salutes you Bisco the great The first Business School of the North!!!! <nowiki>*</nowiki>Repeat or Say 2 X* Bisco! The bank of business professionals We are proud to be products of Tamale Bisco The constant dreams of Bisco Is to produce the best, Secretaries, Accountants and Managers <nowiki>*</nowiki>Repeat the final part 2X as well* Let's all pursue this purpose With heads and hearts and hands To bring home peace, love and unity!!!! This we pray oh lord == Kpaŋmaŋa == Bana n-daa kpuɣi yuuni 2017 naŋgbankpeeni kpaɣibu la jaashee (No Yawa Project).<ref>{{Cite web|title=Business Senior High School, Tamale - Contacts & Business Details|url=https://www.yellowpagesghana.com/schools/business-senior-high-school-tamale/|access-date=2022-08-03|language=en-GB}}</ref> == Di ni mali binshɛŋa (Facilities) == # Tabibi wuhibu ni bɔhimbu duu (Science Lab) # Tabibi maʒina duu (Computer Lab) # Bɔhimbu din jɛndi duɣibu mini biɛhigu gbubiri suŋ duu (Home Economics Lab) # Bolli paaki # Nuuni bolli din labira (Handball) paaki # Nuuni bolli (Volley ball) paaki # Bindirigu dibu shee # Bindirigu duɣibu shee (duduhigu ni) # Bukunima biɛhigu shee # Di mali shikurubihi gbebu shee (Duri) # Yɔɣuni (Toilet) # Karimbanima du’gbera # Jama duu == Kundivihira == <references /> [[Pubu:Ghana]] [[Pubu:E-Class]] [[Pubu:Dagbaŋ]] [[Pubu:Lahabaya zaa]] [[Pubu:Shikuriti]] [[Pubu:Northern Region]] 58vdwbpcipv4lnedwj4xy21x3j79n82 42588 42576 2022-08-15T17:33:43Z AFAIBRAHIM 1206 /* Di karimbi'kura ban nyɛ zaashe' suma */ wikitext text/x-wiki {{Databox}} {{D-Class}} '''Business Senior High School'''<ref>{{Cite web|title=Business Senior High, Tamale {{!}} SchoolsInGh.com|url=https://www.schoolsingh.com/senior-high-schools/business-senior-high-tamale/about|access-date=2022-07-31|website=schoolsInGh|language=en}}</ref> nyɛla [[Shikuru|shikuri]] shɛli din be Tudu polo, [[Tamali|Tamale]]. == Di tuma saha == [[Atani]] nti kpa [[Alizimba|Alizumma]] bin din gbaai kurug'ayopɔin ni labi hali ni kurug'ata ni labi. == Shikuru maa "code" == 0080104 (Bɛ ni mali shɛli sabiri WASSCE zahimbu) == Taarihi == Silimiin-goli [[September]] dabaa awɔi yuuni 1963 ka Business Senior High School pili. Ŋun daa kpa shikuru maa yuli m-booni Reverend [[Samuel Benjamin Gogoe]] ŋun daa yi Tarkwa<ref>{{Cite web|title=Business Senior High, Tamale History {{!}} SchoolsInGh.com|url=https://www.schoolsingh.com/senior-high-schools/business-senior-high-tamale/history|access-date=2022-08-01|website=schoolsInGh|language=en}}</ref> din be [[Western Region]] yaɣili la. Di bela maali anahi ni [[Nyankpala]]<ref>{{Cite web|title=Business Senior High School, Tamale - Contacts & Business Details|url=https://www.yellowpagesghana.com/schools/business-senior-high-school-tamale/|access-date=2022-08-01|language=en-GB}}</ref>, ka ba daansi ni alepile paaki kurili din be Tamale Central yaɣili la. Chira ayi nyaaŋa shikuri maa ni daa kpa, di tuuli shikurubila yuli n-daa booni Mumuni Musah ŋun pa su MIMA Construction Limited saha ŋɔ. Ŋuni n-daa lɛbi di tuuli Senior Prefect (Shikurubihi kpɛma). Lala n-daa kuli nyɛ li hali ka shikurubihi ŋɔ kalinli ti paai pia ni ayi (12). Daliri din daa che ka shikuru ŋɔ bi lahi nyari bihi daa nyɛla shikuru yɔri, bɛ ni daa yɛli ni bɛ yɛn yɔrila laɣafu din yiɣisi shiiri pia ni ayi lala saha maa (saha ŋɔ, Gh 0.012p) chira ata kam nyaaŋa, lala laɣafu ŋɔ nyɛbu daa nyɛla tɔm n-ti bihi laamba. Kamani tuuli shikurubila ŋun nyɛ Alhaj Musah daa yɛliya ni nɔhi ka o ba daa kɔhi pɔi ka naan yi nya lala laɣafu maa n-ti o. Yɛlimuɣusirili din daa kuli lahi beni n-nyɛ karim baŋsim din nyɛ laasabu maalibu mini bɔhimbu yaɣ' shɛŋa daa nyɛla zaɣ' pala ka di zuɣu che ka bɛ yuli n-ʒɛm li ka ka zaɣa dini kamani bɛ ni mali zaɣa n-ti Arts mini Science shɛli yɛla bɛ ni pun mi ka karimbia kam ŋun be shikuru maa ni mali nimmɔhi di polo. Saha ŋɔ zaa shikuru maa daa na nyɛla ninvuɣ' yino bini. Yuuni 1965, ka [[Gomnanti]] daa dee li ka di pahi Ghana Gomnanti shikuritinima puuni ka daa labi m-boli li Tamale Commercial Institute. Ka di karimbanima kalinli daa chaŋ ata (3), ka kpuɣi shikurubihi kalinli din daa yiɣisi kɔbiga ni yini (101). Bidibisi kalinli daa nyɛla pihiyɔbu ni ayi (62), ka bi'puɣinsi nyɛ pihinahi yini kani (39). Bɔhimbu yaɣa shɛŋa daa nyɛla bɛ ni pahi, ka daa taɣi boli shikuru maa yuli Commercial Secondary School din yɛn che ka di mini taɣiri shɛŋa din niŋ maa doli taba. Saha ŋɔ, shikuri ŋɔ karimbihi kalinli yiɣisi la tusaayi ni kɔbisita ni pihinii ni ayopɔin (2,387). Bidibisi ko kalinli nyɛla tuhili ni kɔbisita ni pihita ni yini (1,331), ka bi'puɣinsi mi nyɛ tuhili ni pihinu ni ayɔbu (1,056). Karimbanima gba kalinli saha ŋɔ yiɣisila kɔbigi ni pihinahi ni ayopɔin (147).<ref>{{Cite web|last=Mumuni|first=Inusah Alhassan|date=2022-07-31|title='BOSA' holds second 'home coming' event at BISCO|url=https://factsnewsroom.com/2022/07/31/bosa-holds-second-home-coming-program-at-bisco/|access-date=2022-08-03|website=Facts Newsroom|language=en-US}}</ref> == Di kpabu yuuni == Silimiingoli September dabaa awɔi, yuuni 1963 ka shikuri ŋɔ daa kpa. == Pubu yaɣili == Di bela pubu yaɣili din nyɛ [[Gomnanti Shikuru]]. == Di taachi == Di taachi nyɛla [[suhudoo]] mini [[nangbanyini]]. == Di nia jihi == Di bo wuhirisuŋ n-ti di shikurubihi zaa ka di yi di ko ka che shikuru shɛŋa ŋan kpalim, din yɛn che ka bɛ [[Shikuru bihi|shikurubihi]] maa nia mini di yɛlibɔra pali ka di nyɛla shaawar’suma shɛŋa bɛ ni laɣindi gbaara, yuunisuŋ ni gbubirisuŋ shɛli shikuru ŋɔ ni yɛn ti ba. == Di nia waɤinlli == Ni di yihi ban yɛn kpaŋsiri bɛ maŋa, ka mali tɛhizilima, ni shikurubihi ban yirina ni shɛhira gbana din viɛla, ka mali dariza n-ti karimbaŋsim bɔbu yaɣili mini dunia zaa tuma din be Ghana ni zaŋ ti kpa. == Bɛ ni kpuɣiri bi' shɛba == Shikuru ŋɔ kpuɣirila paɣaba mini dabba zaa. == Bɛ ni kpuɤiri bɛ shikurubihi shɛm == Bɛ kpuɣirila shikurukbihi pala yuuni kam ka di doli computer tabibi ka be Ghana Eduacation Service fukumsi ni. Lala maʒini ŋɔ tumdimi n-doli zahimbu shɛhira gban' shɛŋa bɛ ni kpɛhi ka di yuli booni [[Basic Education Certificate Examination]] (B.E.C.E). Lala zahimbu maa nyɛla bɛ ni kpari shɛli tiri dunia yaɣa Junior high shikuruti. Lala zahimbu gbana ŋɔ bela [[West African Examination Council]] (WAEC) ka doli karimbakpamba ban be Junior High School tingbani ŋɔ ni. Computer yi pii shikurubihi ŋɔ naai, [[Ghana Education service (GES)|Ghana Education Service]] nima gba yɛn laɣim la yuya ŋɔ n-zaŋ li ti shikuruti. Lala yuya ŋɔ yɛn tabilila shikuriti da'paɣa zuɣu ka sokam tooi nya. Soli lahi beni n-ti tiŋduyanima ban bɔri ni bɛ kpe shikuru maa ni, din ŋuna shikuru maa maŋmaŋa n-yɛn zahim ba. Shikurubihi ban yi Senior High School shɛŋa bee ban na kuli pili Senior High School ka bɔri ni bɛ tuɣi bɛ Karim shikuru maa ni gba ni tooi nya shikuru maa "administration." Bɛ yi kpuɣi shikurubia naai, bɛ ni ti o shikuru maa bukubila. Lala buku ŋɔ ni sɔŋ shikurubihi pala ka bɛ baŋ shikuru maa soya ni di zalisi zaa. Bɛ lahi zaŋdi bɛ zaŋsim niŋdi tiŋduya karimbihi ban bɔri ni bɛ kana ti bɔhim shikuru maa ni, dini nyɛ bɛ yɛn zahim ba mi m-bɔhi ba bɔhi shɛŋa shikurunima maa maŋmaŋ ni mali, din yɛn niŋ ka bɛ gba tooi kuli nya soli kpena bɛ shikuru maa puuni nti bɔhim. == Karim baŋsim yaɤa din be shikuru ŋɔ ni == # Business (laasabu maalibu) # General Arts (Taarihi, bala kaman [[Dagbanli]], French ni din pahi, nti pahi Geography) # Home Economics (bɔhambu din jɛndi duɣubu mini biɛhagu gbubiri suŋ) # General Science (tabibi bɔhambu) == Yiya din be shikuru ŋɔ ni == # Ferguson, ka di kom nyɛ zaɣi ʒee. # Aggrey, ka di kom nyɛ zaɣi dɔzim. # Nkrumah, ka di kom nyɛ zaɣi vakahili. # Danquah, ka di kom nyɛ zaɣi nuɣiso. # Gogoe, ka di kom nyɛ zaɣi pielli. # Seidu Seini, ka di kom nyɛ zaɣi orange bee nuɣiso din be di shim. == Di karimbakpamba == # Rev. Samuel B. Gogoe, yuuni 1963-1970. # J.A. Braimah Jnr, yuuni 1971-1972. # Godwin Seth Senanunyam Tamakloe, yuuni 1972-1976. # Mr. Michael N. Okyere, yuuni 1976-1978. # D.N. Loriba, yuuni 1978-1979. # John E. Bawah , yuuni 1979-1980. # Mr. Seidu Seini, yuuni 1980-1998. # Mr. J.B Dakurah, yuuni 1998-2004. # Awudu Rauf, yuuni 2004-2010. # Mr. S.B. Awari, yuuni 2010-2014. # Iddrisu Neindow, yuuni 2014-2016. # Alhaji Zack Ishmael Abu, silimiingoli January biɛɣu pia ni yini yuuni 2016 nti kpa silimiingoli September, biɛɣu pihita yinika yuuni 2016. # Ndeego J. Matthew, yuuni 2016-2021. # Mrs. Sussana Fati Braimah, 2021 hali na ni saha ŋɔ. == Di karimbi'kura ban nyɛ zaashe' suma == # [[Martin Alamisi Burnes Kaiser Amidu]]<ref>{{Cite web|last=Mohammed|first=Mutaka|date=2022-07-31|title=BISCO marked 2nd Home Coming in Tamale|url=https://diamondfmonline.com/bisco-marked-2nd-home-coming-in-tamale/|access-date=2022-08-01|website=Diamond 93.7FM|language=en-US}}</ref> - Ghana Attorney General kuro. # Alhaji Mumuni Musah, Managing Director of Mima Construction Ltd. # Alhaji [[Wumbei Fuseini]], CEO, Mawumus<ref>{{Cite web|date=2021-12-14|title=Mawums Limited donates ₵130k to Bisco Old Students Association towards construction of sick bay - MyJoyOnline.com|url=https://www.myjoyonline.com/mawums-limited-donates-%e2%82%b5130k-to-bisco-old-students-association-towards-construction-of-sick-bay/|access-date=2022-08-04|website=www.myjoyonline.com|language=en-US}}</ref> Agencies Ltd. # Hajia Fati Forgor, District Finance Officer, Kpandai District Assembly<ref>{{Cite web|last=admin|title=Bisco old students urge present students to maintain high academic standards|url=https://justicefmonline.com/bisco-old-students-urge-present-students-to-maintain-high-academic-standards/|access-date=2022-08-01|language=en-US}}</ref>. # Col. Issahaku Mohammed, Ghana Armed Forces. # Col. Fuseini Salifu, Ghana Armed Forces. # Hajia Fati Musah, Manager, ADB Tamale. # Alhaji Mohammed Saani Yakubu, Country Director, Actionaid DR Congo. # Alhaji Bashiru Aliyu, Head, Engineering Control, Stanbic Bank. # Nurudeen Bawa, National Health Insurance Scheme, Accra. # Alhaji Ahmed Imoro, Director of Finance, National Health Insurance Authority. # Mr. Didi Dramani, Assistant Coach, Ghana Black Stars. # Mr. Shaibu Ibrahim Tanko, Director of Sports, UDS. # Mr. Amidu Shiraz Labaran, Partner KPMG in Ghana. # Prof. Paul Issahaku, Canada. # Mr. Iddrisu Alhassan Iddrisu, Branch Manager, Stanbic Bank. # Mrs. Anatu Mahama Amin, CEO, Betty Aruna Prestige Memorial School. # Mohammed Ibn Abdallah, Media Practitioner, Diamond FM. # Alhaji Mohammed Baba Inusah, Principal Assistant, Clerk of Parliament. # Mr. Emmanuel Afreh Owusu, Senior Assistant Registrar, UCC. # Dr. Alhassan Andani, Senior Lecturer, UDS. #COP Timothy Yoosa Bonga, Former Northern Regional Police Commander. #Boting Naa Moses Alhassan, Retired Chief Director, Ministry of Roads and Highways. #Hajia Sherifa Yahaya Iddi, Principal Midwifery Officer, Tamale West Hospital. #Alhaji Nurideen Mahama, Retired Regional Director, Audit Service. #Mrs. Selina Ziddah, Head of Audit Service in Gomoah West District. #Alhaji Aminu Issahaku, Municipal Finance Officer, Yilo Krobo Municipality. #Ms. Duduyeri Bridget, Development Worker. #Mr. Abdul Mumin Mohammed  General, Public Policy Expert. #Mr. Ibrahim Abdallah, Manager and Lead Specialist, MTN Ghana. #Mr. Sulemana M. Murijan, Finance Manager, Securities and Exchange Commission. #Mr. Shamwill Abdul-Karim, Parliament House. #Dr. Ibrahim Abdul-Jalil, Director, Dar Al Istithmar. #Dr. Iddrisu Abdul Malik, Country Advisor, Institute for Fiscal Studies, UK. #Mr. Sulemana Misbaw, Founder and CEO of Tamaha Ghana. #Mr. Iddrisu Mohammed Hussein, General Manager, Finance & Admin, Royal Crown Packaging. #Mrs. Hamidatu Muktar Adam, Sagani TV. #Alhaji Mohammed Faisal Amadu, Lecturer, UDS. #Mr. Chentiba Ahmed Taufique, Lecturer, UDS. #Mr. Abudulai Munkaila, Lecturer, UPSA. #Mr. Alhassan Mohammed Hafiz, ODCP Professional and Consultant. #Mr Achagwe Luguje, Director General of Ghana Ports and Harbour. #Alhaji Muniru Muktar, Head of Customer Service, GCB Bank plc. #Hajia Fauzia Amadu, Controller and Accountant General Department. #Mrs Margaret Afi Tenkorang, Superintendent of police at the CID Headquarters. #Rev. Timothy Ernest Annoh, Presbyterian Church of Ghana. #Dr. Issac Owusu Mensah, Director of Research at the office of the President. #Prof. Daniel A. Bagah, Member, Council of State. #Mr. Peter Kennedy Anum, Sahara Radio, United Kingdom. #Mr. [[Mohammed Abubakari Naporo|Mohammed Abubakari Naporoo]], New Patriotic Party Youth Organizer, [[Miɛŋ]] Constituency . #Mr. [[Sadik Shahadu]], Executive Director,<ref name=":0" /> [[Dagbani Wikimedians User Group|Dagbani Wikimedian User Group]]. <ref name=":0">{{Cite web|date=2022-07-02|title=Digitizing the Dagbani Language [Article]|url=https://citinewsroom.com/2022/07/digitizing-the-dagbani-language-article/|access-date=2022-08-03|website=Citinewsroom - Comprehensive News in Ghana|language=en-US}}</ref> #Mr. Yussif Abdul Rasheed, Project Manager, Dagbani Wikimedian User Group. #Mr. Abdul-Rafiu Fuseini, Facilitator, Dagbani Wikimedian User Group. #Mr. Mumuni Yirifa Yunus, Programmes Manager, Radio Justice Tamale. #Mr. Alhassan Mashood Damba, General Manager, Radio Justice Tamale. #Chief Naa Mohammed Alhassan, Kpeni Naa. #[[Yelzoli Gaa Naa|Yɛlizoli Gaa-Naa]] #Alhaji Iddrisu Nashiru, Chief Executive Officer, Hollard Life Insurance Ghana. #Mr. Issahaku Abdul Latif, Northern Regional Director, National Health Insurance Authority. #Mr. Ibrahim Shaibu Sawayo, Head of Sports, Radio Justice. == Shikuru Anthem == Bisco - Your Sons and Daughters salutes you Bisco the great The first Business School of the North!!!! <nowiki>*</nowiki>Repeat or Say 2 X* Bisco! The bank of business professionals We are proud to be products of Tamale Bisco The constant dreams of Bisco Is to produce the best, Secretaries, Accountants and Managers <nowiki>*</nowiki>Repeat the final part 2X as well* Let's all pursue this purpose With heads and hearts and hands To bring home peace, love and unity!!!! This we pray oh lord == Kpaŋmaŋa pina == Bana n-daa kpuɣi yuuni 2017 naŋgbankpeeni kpaɣibu la jaashee (No Yawa Project).<ref>{{Cite web|title=Business Senior High School, Tamale - Contacts & Business Details|url=https://www.yellowpagesghana.com/schools/business-senior-high-school-tamale/|access-date=2022-08-03|language=en-GB}}</ref> == Di ni mali binshɛŋa (Facilities) == # Tabibi wuhibu ni bɔhimbu duu (Science Lab) # Tabibi maʒina duu (Computer Lab) # Bɔhimbu din jɛndi duɣibu mini biɛhigu gbubiri suŋ duu (Home Economics Lab) # Bolli paaki # Nuuni bolli din labira (Handball) paaki # Nuuni bolli (Volley ball) paaki # Bindirigu dibu shee # Bindirigu duɣibu shee (duduhigu ni) # Bukunima biɛhigu shee # Di mali shikurubihi gbebu shee (Duri) # Yɔɣuni (Toilet) # Karimbanima du’gbera # Jama duu == Kundivihira == <references /> [[Pubu:Ghana]] [[Pubu:E-Class]] [[Pubu:Dagbaŋ]] [[Pubu:Lahabaya zaa]] [[Pubu:Shikuriti]] [[Pubu:Northern Region]] 6n7pzhk3jv8k0h2y726815zwa1tyb6r 42599 42588 2022-08-15T17:40:15Z AFAIBRAHIM 1206 /* Bɛ ni kpuɤiri bɛ shikurubihi shɛm */ wikitext text/x-wiki {{Databox}} {{D-Class}} '''Business Senior High School'''<ref>{{Cite web|title=Business Senior High, Tamale {{!}} SchoolsInGh.com|url=https://www.schoolsingh.com/senior-high-schools/business-senior-high-tamale/about|access-date=2022-07-31|website=schoolsInGh|language=en}}</ref> nyɛla [[Shikuru|shikuri]] shɛli din be Tudu polo, [[Tamali|Tamale]]. == Di tuma saha == [[Atani]] nti kpa [[Alizimba|Alizumma]] bin din gbaai kurug'ayopɔin ni labi hali ni kurug'ata ni labi. == Shikuru maa "code" == 0080104 (Bɛ ni mali shɛli sabiri WASSCE zahimbu) == Taarihi == Silimiin-goli [[September]] dabaa awɔi yuuni 1963 ka Business Senior High School pili. Ŋun daa kpa shikuru maa yuli m-booni Reverend [[Samuel Benjamin Gogoe]] ŋun daa yi Tarkwa<ref>{{Cite web|title=Business Senior High, Tamale History {{!}} SchoolsInGh.com|url=https://www.schoolsingh.com/senior-high-schools/business-senior-high-tamale/history|access-date=2022-08-01|website=schoolsInGh|language=en}}</ref> din be [[Western Region]] yaɣili la. Di bela maali anahi ni [[Nyankpala]]<ref>{{Cite web|title=Business Senior High School, Tamale - Contacts & Business Details|url=https://www.yellowpagesghana.com/schools/business-senior-high-school-tamale/|access-date=2022-08-01|language=en-GB}}</ref>, ka ba daansi ni alepile paaki kurili din be Tamale Central yaɣili la. Chira ayi nyaaŋa shikuri maa ni daa kpa, di tuuli shikurubila yuli n-daa booni Mumuni Musah ŋun pa su MIMA Construction Limited saha ŋɔ. Ŋuni n-daa lɛbi di tuuli Senior Prefect (Shikurubihi kpɛma). Lala n-daa kuli nyɛ li hali ka shikurubihi ŋɔ kalinli ti paai pia ni ayi (12). Daliri din daa che ka shikuru ŋɔ bi lahi nyari bihi daa nyɛla shikuru yɔri, bɛ ni daa yɛli ni bɛ yɛn yɔrila laɣafu din yiɣisi shiiri pia ni ayi lala saha maa (saha ŋɔ, Gh 0.012p) chira ata kam nyaaŋa, lala laɣafu ŋɔ nyɛbu daa nyɛla tɔm n-ti bihi laamba. Kamani tuuli shikurubila ŋun nyɛ Alhaj Musah daa yɛliya ni nɔhi ka o ba daa kɔhi pɔi ka naan yi nya lala laɣafu maa n-ti o. Yɛlimuɣusirili din daa kuli lahi beni n-nyɛ karim baŋsim din nyɛ laasabu maalibu mini bɔhimbu yaɣ' shɛŋa daa nyɛla zaɣ' pala ka di zuɣu che ka bɛ yuli n-ʒɛm li ka ka zaɣa dini kamani bɛ ni mali zaɣa n-ti Arts mini Science shɛli yɛla bɛ ni pun mi ka karimbia kam ŋun be shikuru maa ni mali nimmɔhi di polo. Saha ŋɔ zaa shikuru maa daa na nyɛla ninvuɣ' yino bini. Yuuni 1965, ka [[Gomnanti]] daa dee li ka di pahi Ghana Gomnanti shikuritinima puuni ka daa labi m-boli li Tamale Commercial Institute. Ka di karimbanima kalinli daa chaŋ ata (3), ka kpuɣi shikurubihi kalinli din daa yiɣisi kɔbiga ni yini (101). Bidibisi kalinli daa nyɛla pihiyɔbu ni ayi (62), ka bi'puɣinsi nyɛ pihinahi yini kani (39). Bɔhimbu yaɣa shɛŋa daa nyɛla bɛ ni pahi, ka daa taɣi boli shikuru maa yuli Commercial Secondary School din yɛn che ka di mini taɣiri shɛŋa din niŋ maa doli taba. Saha ŋɔ, shikuri ŋɔ karimbihi kalinli yiɣisi la tusaayi ni kɔbisita ni pihinii ni ayopɔin (2,387). Bidibisi ko kalinli nyɛla tuhili ni kɔbisita ni pihita ni yini (1,331), ka bi'puɣinsi mi nyɛ tuhili ni pihinu ni ayɔbu (1,056). Karimbanima gba kalinli saha ŋɔ yiɣisila kɔbigi ni pihinahi ni ayopɔin (147).<ref>{{Cite web|last=Mumuni|first=Inusah Alhassan|date=2022-07-31|title='BOSA' holds second 'home coming' event at BISCO|url=https://factsnewsroom.com/2022/07/31/bosa-holds-second-home-coming-program-at-bisco/|access-date=2022-08-03|website=Facts Newsroom|language=en-US}}</ref> == Di kpabu yuuni == Silimiingoli September dabaa awɔi, yuuni 1963 ka shikuri ŋɔ daa kpa. == Pubu yaɣili == Di bela pubu yaɣili din nyɛ [[Gomnanti Shikuru]]. == Di taachi == Di taachi nyɛla [[suhudoo]] mini [[nangbanyini]]. == Di nia jihi == Di bo wuhirisuŋ n-ti di shikurubihi zaa ka di yi di ko ka che shikuru shɛŋa ŋan kpalim, din yɛn che ka bɛ [[Shikuru bihi|shikurubihi]] maa nia mini di yɛlibɔra pali ka di nyɛla shaawar’suma shɛŋa bɛ ni laɣindi gbaara, yuunisuŋ ni gbubirisuŋ shɛli shikuru ŋɔ ni yɛn ti ba. == Di nia waɤinlli == Ni di yihi ban yɛn kpaŋsiri bɛ maŋa, ka mali tɛhizilima, ni shikurubihi ban yirina ni shɛhira gbana din viɛla, ka mali dariza n-ti karimbaŋsim bɔbu yaɣili mini dunia zaa tuma din be Ghana ni zaŋ ti kpa. == Bɛ ni kpuɣiri bi' shɛba == Shikuru ŋɔ kpuɣirila paɣaba mini dabba zaa. == Bɛ ni kpuɤiri bɛ shikurubihi shɛm == Bɛ kpuɣirila shikurukbihi pala yuuni kam ka di doli computer tabibi ka be Ghana Eduacation Service fukumsi ni. Lala maʒini ŋɔ tumdimi n-doli zahimbu shɛhira gban' shɛŋa bɛ ni kpɛhi ka di yuli booni [[Basic Education Certificate Examination]] (B.E.C.E). Lala zahimbu maa nyɛla bɛ ni kpari shɛli tiri dunia yaɣa Junior high shikuruti. Lala zahimbu gbana ŋɔ bela [[West African Examination Council]] (WAEC) ka doli karimbakpamba ban be Junior High School tingbani ŋɔ ni. Computer yi pii shikurubihi ŋɔ naai, [[Ghana Education service (GES)|Ghana Education Service]] nima gba yɛn laɣim la yuya ŋɔ n-zaŋ li ti shikuruti. Lala yuya ŋɔ yɛn tabilila shikuriti da'paɣa zuɣu ka sokam tooi nya. Soli lahi beni n-ti tiŋduyanima ban bɔri ni bɛ kpe shikuru maa ni, din ŋuna shikuru maa maŋmaŋa n-yɛn zahim ba. Shikurubihi ban yi Senior High School shɛŋa bee ban na kuli pili Senior High School ka bɔri ni bɛ tuɣi bɛ Karim shikuru maa ni gba ni tooi nya shikuru maa "administration". Bɛ yi kpuɣi shikurubia naai, bɛ ni ti o shikuru maa bukubila. Lala buku ŋɔ ni sɔŋ shikurubihi pala ka bɛ baŋ shikuru maa soya ni di zalisi zaa. Bɛ lahi zaŋdi bɛ zaŋsim niŋdi tiŋduya karimbihi ban bɔri ni bɛ kana ti bɔhim shikuru maa ni, dini nyɛ bɛ yɛn zahim ba mi m-bɔhi ba bɔhi shɛŋa shikurunima maa maŋmaŋ ni mali, din yɛn niŋ ka bɛ gba tooi kuli nya soli kpena bɛ shikuru maa puuni nti bɔhim. == Karim baŋsim yaɤa din be shikuru ŋɔ ni == # Business (laasabu maalibu) # General Arts (Taarihi, bala kaman [[Dagbanli]], French ni din pahi, nti pahi Geography) # Home Economics (bɔhambu din jɛndi duɣubu mini biɛhagu gbubiri suŋ) # General Science (tabibi bɔhambu) == Yiya din be shikuru ŋɔ ni == # Ferguson, ka di kom nyɛ zaɣi ʒee. # Aggrey, ka di kom nyɛ zaɣi dɔzim. # Nkrumah, ka di kom nyɛ zaɣi vakahili. # Danquah, ka di kom nyɛ zaɣi nuɣiso. # Gogoe, ka di kom nyɛ zaɣi pielli. # Seidu Seini, ka di kom nyɛ zaɣi orange bee nuɣiso din be di shim. == Di karimbakpamba == # Rev. Samuel B. Gogoe, yuuni 1963-1970. # J.A. Braimah Jnr, yuuni 1971-1972. # Godwin Seth Senanunyam Tamakloe, yuuni 1972-1976. # Mr. Michael N. Okyere, yuuni 1976-1978. # D.N. Loriba, yuuni 1978-1979. # John E. Bawah , yuuni 1979-1980. # Mr. Seidu Seini, yuuni 1980-1998. # Mr. J.B Dakurah, yuuni 1998-2004. # Awudu Rauf, yuuni 2004-2010. # Mr. S.B. Awari, yuuni 2010-2014. # Iddrisu Neindow, yuuni 2014-2016. # Alhaji Zack Ishmael Abu, silimiingoli January biɛɣu pia ni yini yuuni 2016 nti kpa silimiingoli September, biɛɣu pihita yinika yuuni 2016. # Ndeego J. Matthew, yuuni 2016-2021. # Mrs. Sussana Fati Braimah, 2021 hali na ni saha ŋɔ. == Di karimbi'kura ban nyɛ zaashe' suma == # [[Martin Alamisi Burnes Kaiser Amidu]]<ref>{{Cite web|last=Mohammed|first=Mutaka|date=2022-07-31|title=BISCO marked 2nd Home Coming in Tamale|url=https://diamondfmonline.com/bisco-marked-2nd-home-coming-in-tamale/|access-date=2022-08-01|website=Diamond 93.7FM|language=en-US}}</ref> - Ghana Attorney General kuro. # Alhaji Mumuni Musah, Managing Director of Mima Construction Ltd. # Alhaji [[Wumbei Fuseini]], CEO, Mawumus<ref>{{Cite web|date=2021-12-14|title=Mawums Limited donates ₵130k to Bisco Old Students Association towards construction of sick bay - MyJoyOnline.com|url=https://www.myjoyonline.com/mawums-limited-donates-%e2%82%b5130k-to-bisco-old-students-association-towards-construction-of-sick-bay/|access-date=2022-08-04|website=www.myjoyonline.com|language=en-US}}</ref> Agencies Ltd. # Hajia Fati Forgor, District Finance Officer, Kpandai District Assembly<ref>{{Cite web|last=admin|title=Bisco old students urge present students to maintain high academic standards|url=https://justicefmonline.com/bisco-old-students-urge-present-students-to-maintain-high-academic-standards/|access-date=2022-08-01|language=en-US}}</ref>. # Col. Issahaku Mohammed, Ghana Armed Forces. # Col. Fuseini Salifu, Ghana Armed Forces. # Hajia Fati Musah, Manager, ADB Tamale. # Alhaji Mohammed Saani Yakubu, Country Director, Actionaid DR Congo. # Alhaji Bashiru Aliyu, Head, Engineering Control, Stanbic Bank. # Nurudeen Bawa, National Health Insurance Scheme, Accra. # Alhaji Ahmed Imoro, Director of Finance, National Health Insurance Authority. # Mr. Didi Dramani, Assistant Coach, Ghana Black Stars. # Mr. Shaibu Ibrahim Tanko, Director of Sports, UDS. # Mr. Amidu Shiraz Labaran, Partner KPMG in Ghana. # Prof. Paul Issahaku, Canada. # Mr. Iddrisu Alhassan Iddrisu, Branch Manager, Stanbic Bank. # Mrs. Anatu Mahama Amin, CEO, Betty Aruna Prestige Memorial School. # Mohammed Ibn Abdallah, Media Practitioner, Diamond FM. # Alhaji Mohammed Baba Inusah, Principal Assistant, Clerk of Parliament. # Mr. Emmanuel Afreh Owusu, Senior Assistant Registrar, UCC. # Dr. Alhassan Andani, Senior Lecturer, UDS. #COP Timothy Yoosa Bonga, Former Northern Regional Police Commander. #Boting Naa Moses Alhassan, Retired Chief Director, Ministry of Roads and Highways. #Hajia Sherifa Yahaya Iddi, Principal Midwifery Officer, Tamale West Hospital. #Alhaji Nurideen Mahama, Retired Regional Director, Audit Service. #Mrs. Selina Ziddah, Head of Audit Service in Gomoah West District. #Alhaji Aminu Issahaku, Municipal Finance Officer, Yilo Krobo Municipality. #Ms. Duduyeri Bridget, Development Worker. #Mr. Abdul Mumin Mohammed  General, Public Policy Expert. #Mr. Ibrahim Abdallah, Manager and Lead Specialist, MTN Ghana. #Mr. Sulemana M. Murijan, Finance Manager, Securities and Exchange Commission. #Mr. Shamwill Abdul-Karim, Parliament House. #Dr. Ibrahim Abdul-Jalil, Director, Dar Al Istithmar. #Dr. Iddrisu Abdul Malik, Country Advisor, Institute for Fiscal Studies, UK. #Mr. Sulemana Misbaw, Founder and CEO of Tamaha Ghana. #Mr. Iddrisu Mohammed Hussein, General Manager, Finance & Admin, Royal Crown Packaging. #Mrs. Hamidatu Muktar Adam, Sagani TV. #Alhaji Mohammed Faisal Amadu, Lecturer, UDS. #Mr. Chentiba Ahmed Taufique, Lecturer, UDS. #Mr. Abudulai Munkaila, Lecturer, UPSA. #Mr. Alhassan Mohammed Hafiz, ODCP Professional and Consultant. #Mr Achagwe Luguje, Director General of Ghana Ports and Harbour. #Alhaji Muniru Muktar, Head of Customer Service, GCB Bank plc. #Hajia Fauzia Amadu, Controller and Accountant General Department. #Mrs Margaret Afi Tenkorang, Superintendent of police at the CID Headquarters. #Rev. Timothy Ernest Annoh, Presbyterian Church of Ghana. #Dr. Issac Owusu Mensah, Director of Research at the office of the President. #Prof. Daniel A. Bagah, Member, Council of State. #Mr. Peter Kennedy Anum, Sahara Radio, United Kingdom. #Mr. [[Mohammed Abubakari Naporo|Mohammed Abubakari Naporoo]], New Patriotic Party Youth Organizer, [[Miɛŋ]] Constituency . #Mr. [[Sadik Shahadu]], Executive Director,<ref name=":0" /> [[Dagbani Wikimedians User Group|Dagbani Wikimedian User Group]]. <ref name=":0">{{Cite web|date=2022-07-02|title=Digitizing the Dagbani Language [Article]|url=https://citinewsroom.com/2022/07/digitizing-the-dagbani-language-article/|access-date=2022-08-03|website=Citinewsroom - Comprehensive News in Ghana|language=en-US}}</ref> #Mr. Yussif Abdul Rasheed, Project Manager, Dagbani Wikimedian User Group. #Mr. Abdul-Rafiu Fuseini, Facilitator, Dagbani Wikimedian User Group. #Mr. Mumuni Yirifa Yunus, Programmes Manager, Radio Justice Tamale. #Mr. Alhassan Mashood Damba, General Manager, Radio Justice Tamale. #Chief Naa Mohammed Alhassan, Kpeni Naa. #[[Yelzoli Gaa Naa|Yɛlizoli Gaa-Naa]] #Alhaji Iddrisu Nashiru, Chief Executive Officer, Hollard Life Insurance Ghana. #Mr. Issahaku Abdul Latif, Northern Regional Director, National Health Insurance Authority. #Mr. Ibrahim Shaibu Sawayo, Head of Sports, Radio Justice. == Shikuru Anthem == Bisco - Your Sons and Daughters salutes you Bisco the great The first Business School of the North!!!! <nowiki>*</nowiki>Repeat or Say 2 X* Bisco! The bank of business professionals We are proud to be products of Tamale Bisco The constant dreams of Bisco Is to produce the best, Secretaries, Accountants and Managers <nowiki>*</nowiki>Repeat the final part 2X as well* Let's all pursue this purpose With heads and hearts and hands To bring home peace, love and unity!!!! This we pray oh lord == Kpaŋmaŋa pina == Bana n-daa kpuɣi yuuni 2017 naŋgbankpeeni kpaɣibu la jaashee (No Yawa Project).<ref>{{Cite web|title=Business Senior High School, Tamale - Contacts & Business Details|url=https://www.yellowpagesghana.com/schools/business-senior-high-school-tamale/|access-date=2022-08-03|language=en-GB}}</ref> == Di ni mali binshɛŋa (Facilities) == # Tabibi wuhibu ni bɔhimbu duu (Science Lab) # Tabibi maʒina duu (Computer Lab) # Bɔhimbu din jɛndi duɣibu mini biɛhigu gbubiri suŋ duu (Home Economics Lab) # Bolli paaki # Nuuni bolli din labira (Handball) paaki # Nuuni bolli (Volley ball) paaki # Bindirigu dibu shee # Bindirigu duɣibu shee (duduhigu ni) # Bukunima biɛhigu shee # Di mali shikurubihi gbebu shee (Duri) # Yɔɣuni (Toilet) # Karimbanima du’gbera # Jama duu == Kundivihira == <references /> [[Pubu:Ghana]] [[Pubu:E-Class]] [[Pubu:Dagbaŋ]] [[Pubu:Lahabaya zaa]] [[Pubu:Shikuriti]] [[Pubu:Northern Region]] fjyhdi6hn86cgb9iy2jmxr6tfgl7er8 Vittin Senior High/Technical School 0 12274 42621 41784 2022-08-15T22:00:07Z IDDRISU ABDUL-KADIR NINDOO 1815 /* Di Taarihi */ added content wikitext text/x-wiki {{Databox}} '''Vittin Senior High/Technical School''' nyɛla shikuru karimzɔŋ di bɛ [[Tamali]] din bɛ [[Ghana]] tuduu yaɣili polo<ref>{{Cite web|title=Vitting Senior High Technical School|url=https://ghadmissionforms.com/vitting-senior-high-technical-school/|access-date=2022-07-31|website=2022/2023 Ghadmin|language=en-US}}</ref>. == Di Taarihi == Vittin Senior High/Technical School nyɛla karimzɔŋ sheli din be Ghana tudu yaɣili ŋɔ polo na. == Di Taachi == == Di Niya == == Karim Baŋsim Yaɣa Shɛŋa din ni Wuhira == == Di Pubu Yaɣili == Di bɛla catigori c == Karimbi Duri Yuya == == Karimba Kpamba == == Karimbi' Kpamba == == Kundivihira == [[Pubu:Ghana shikuriti]] [[Pubu:Tamali shikuriti]] 818sglktkobrvoutyj3033e6bmonnol 42622 42621 2022-08-15T22:03:30Z IDDRISU ABDUL-KADIR NINDOO 1815 /* Di Taarihi */ Added content wikitext text/x-wiki {{Databox}} '''Vittin Senior High/Technical School''' nyɛla shikuru karimzɔŋ di bɛ [[Tamali]] din bɛ [[Ghana]] tuduu yaɣili polo<ref>{{Cite web|title=Vitting Senior High Technical School|url=https://ghadmissionforms.com/vitting-senior-high-technical-school/|access-date=2022-07-31|website=2022/2023 Ghadmin|language=en-US}}</ref>. == Di Taarihi == Vittin Senior High/Technical School nyɛla karimzɔŋ sheli din be Ghana tudu yaɣili ŋɔ polo na. Karimzɔŋ ŋɔ nyela din kpa yuuni 1991. Di daa pilimi ni shikuru din yuli booni "middle school" la. == Di Taachi == == Di Niya == == Karim Baŋsim Yaɣa Shɛŋa din ni Wuhira == == Di Pubu Yaɣili == Di bɛla catigori c == Karimbi Duri Yuya == == Karimba Kpamba == == Karimbi' Kpamba == == Kundivihira == [[Pubu:Ghana shikuriti]] [[Pubu:Tamali shikuriti]] cwgweqaa4vsg4yc78kgs0gml5rqscc2 42624 42622 2022-08-15T22:09:26Z IDDRISU ABDUL-KADIR NINDOO 1815 /* Di Taarihi */ Added content wikitext text/x-wiki {{Databox}} '''Vittin Senior High/Technical School''' nyɛla shikuru karimzɔŋ di bɛ [[Tamali]] din bɛ [[Ghana]] tuduu yaɣili polo<ref>{{Cite web|title=Vitting Senior High Technical School|url=https://ghadmissionforms.com/vitting-senior-high-technical-school/|access-date=2022-07-31|website=2022/2023 Ghadmin|language=en-US}}</ref>. == Di Taarihi == Vittin Senior High/Technical School nyɛla karimzɔŋ sheli din be Ghana tudu yaɣili ŋɔ polo na. Karimzɔŋ ŋɔ nyela din kpa yuuni 1991. Di daa pilimi ni shikuru din yuli booni "middle school" la, poi kadi naanti ta'ili booni li Experimental Junior Secondary School hali ni yuuni 1990. == Di Taachi == == Di Niya == == Karim Baŋsim Yaɣa Shɛŋa din ni Wuhira == == Di Pubu Yaɣili == Di bɛla catigori c == Karimbi Duri Yuya == == Karimba Kpamba == == Karimbi' Kpamba == == Kundivihira == [[Pubu:Ghana shikuriti]] [[Pubu:Tamali shikuriti]] heso8fwkartp58w6jaiua5gfkxcqyun 42625 42624 2022-08-15T22:11:07Z IDDRISU ABDUL-KADIR NINDOO 1815 /* Di Taarihi */ Added content wikitext text/x-wiki {{Databox}} '''Vittin Senior High/Technical School''' nyɛla shikuru karimzɔŋ di bɛ [[Tamali]] din bɛ [[Ghana]] tuduu yaɣili polo<ref>{{Cite web|title=Vitting Senior High Technical School|url=https://ghadmissionforms.com/vitting-senior-high-technical-school/|access-date=2022-07-31|website=2022/2023 Ghadmin|language=en-US}}</ref>. == Di Taarihi == Vittin Senior High/Technical School nyɛla karimzɔŋ sheli din be Ghana tudu yaɣili ŋɔ polo na. Karimzɔŋ ŋɔ nyela din kpa yuuni 1991. Di daa pilimi ni shikuru din yuli booni "middle school" la, poi kadi naanti ta'ili booni li Experimental Junior Secondary School hali ni yuuni 1990. 1991 yuuni, shikuru ŋɔ yuli maa daa lahi ta'iya. == Di Taachi == == Di Niya == == Karim Baŋsim Yaɣa Shɛŋa din ni Wuhira == == Di Pubu Yaɣili == Di bɛla catigori c == Karimbi Duri Yuya == == Karimba Kpamba == == Karimbi' Kpamba == == Kundivihira == [[Pubu:Ghana shikuriti]] [[Pubu:Tamali shikuriti]] e3uuzts6ki71dwnbnmd54s8m9ejsvyx 42627 42625 2022-08-15T22:19:14Z IDDRISU ABDUL-KADIR NINDOO 1815 /* Di Taarihi */ Added content wikitext text/x-wiki {{Databox}} '''Vittin Senior High/Technical School''' nyɛla shikuru karimzɔŋ di bɛ [[Tamali]] din bɛ [[Ghana]] tuduu yaɣili polo<ref>{{Cite web|title=Vitting Senior High Technical School|url=https://ghadmissionforms.com/vitting-senior-high-technical-school/|access-date=2022-07-31|website=2022/2023 Ghadmin|language=en-US}}</ref>. == Di Taarihi == Vittin Senior High/Technical School nyɛla karimzɔŋ sheli din be Ghana tudu yaɣili ŋɔ polo na. Karimzɔŋ ŋɔ nyela din kpa yuuni 1991. Di daa pilimi ni shikuru din yuli booni "middle school" la, poi kadi naanti ta'ili booni li Experimental Junior Secondary School hali ni yuuni 1990. 1991 yuuni, shikuru ŋɔ yuli maa daa lahi ta'iya. Di daa nyɛla beni booni sheli Senior High Technical School. Karimzog ŋɔ nyela din be Tamali alaafee tuma du karili (Tamale Teaching Hospital) pali daa ŋɔ zugu. Mr. Yakubu Haruna Douglas n-daa nye ŋun gbubi shikuru ŋɔ. == Di Taachi == == Di Niya == == Karim Baŋsim Yaɣa Shɛŋa din ni Wuhira == == Di Pubu Yaɣili == Di bɛla catigori c == Karimbi Duri Yuya == == Karimba Kpamba == == Karimbi' Kpamba == == Kundivihira == [[Pubu:Ghana shikuriti]] [[Pubu:Tamali shikuriti]] 1ojsd3kos1l3e7g147eafn7b7i74949 42628 42627 2022-08-15T22:21:08Z IDDRISU ABDUL-KADIR NINDOO 1815 /* Di Taarihi */ cite wikitext text/x-wiki {{Databox}} '''Vittin Senior High/Technical School''' nyɛla shikuru karimzɔŋ di bɛ [[Tamali]] din bɛ [[Ghana]] tuduu yaɣili polo<ref>{{Cite web|title=Vitting Senior High Technical School|url=https://ghadmissionforms.com/vitting-senior-high-technical-school/|access-date=2022-07-31|website=2022/2023 Ghadmin|language=en-US}}</ref>. == Di Taarihi == Vittin Senior High/Technical School nyɛla karimzɔŋ sheli din be Ghana tudu yaɣili ŋɔ polo na. Karimzɔŋ ŋɔ nyela din kpa yuuni 1991. Di daa pilimi ni shikuru din yuli booni "middle school" la, poi kadi naanti ta'ili booni li Experimental Junior Secondary School hali ni yuuni 1990. 1991 yuuni, shikuru ŋɔ yuli maa daa lahi ta'iya. Di daa nyɛla beni booni sheli Senior High Technical School. Karimzog ŋɔ nyela din be Tamali alaafee tuma du karili (Tamale Teaching Hospital) pali daa ŋɔ zugu. Mr. Yakubu Haruna Douglas n-daa nye ŋun gbubi shikuru ŋɔ.<ref>{{Cite web|title=Vitting Senior High-Tech - Myshsrank|url=https://myshsrank.com/schools/vitting-senior-high-tech|access-date=2022-08-15|website=myshsrank.com|language=en}}</ref> == Di Taachi == == Di Niya == == Karim Baŋsim Yaɣa Shɛŋa din ni Wuhira == == Di Pubu Yaɣili == Di bɛla catigori c == Karimbi Duri Yuya == == Karimba Kpamba == == Karimbi' Kpamba == == Kundivihira == [[Pubu:Ghana shikuriti]] [[Pubu:Tamali shikuriti]] lq6b1ay0mojpl1wmn71giocsn6szmvw 42629 42628 2022-08-15T22:24:50Z IDDRISU ABDUL-KADIR NINDOO 1815 /* Karim Baŋsim Yaɣa Shɛŋa din ni Wuhira */ Added content wikitext text/x-wiki {{Databox}} '''Vittin Senior High/Technical School''' nyɛla shikuru karimzɔŋ di bɛ [[Tamali]] din bɛ [[Ghana]] tuduu yaɣili polo<ref>{{Cite web|title=Vitting Senior High Technical School|url=https://ghadmissionforms.com/vitting-senior-high-technical-school/|access-date=2022-07-31|website=2022/2023 Ghadmin|language=en-US}}</ref>. == Di Taarihi == Vittin Senior High/Technical School nyɛla karimzɔŋ sheli din be Ghana tudu yaɣili ŋɔ polo na. Karimzɔŋ ŋɔ nyela din kpa yuuni 1991. Di daa pilimi ni shikuru din yuli booni "middle school" la, poi kadi naanti ta'ili booni li Experimental Junior Secondary School hali ni yuuni 1990. 1991 yuuni, shikuru ŋɔ yuli maa daa lahi ta'iya. Di daa nyɛla beni booni sheli Senior High Technical School. Karimzog ŋɔ nyela din be Tamali alaafee tuma du karili (Tamale Teaching Hospital) pali daa ŋɔ zugu. Mr. Yakubu Haruna Douglas n-daa nye ŋun gbubi shikuru ŋɔ.<ref>{{Cite web|title=Vitting Senior High-Tech - Myshsrank|url=https://myshsrank.com/schools/vitting-senior-high-tech|access-date=2022-08-15|website=myshsrank.com|language=en}}</ref> == Di Taachi == == Di Niya == == Karim Baŋsim Yaɣa Shɛŋa din ni Wuhira == Baŋsim yaɣi sheŋa shikuru ŋo ni wuhiri n-nye; # Agriculture # Technical # Home economics # Visual Arts # General Arts == Di Pubu Yaɣili == Di bɛla catigori c == Karimbi Duri Yuya == == Karimba Kpamba == == Karimbi' Kpamba == == Kundivihira == [[Pubu:Ghana shikuriti]] [[Pubu:Tamali shikuriti]] b7mf9f44ossxt001xcpcocitrz1c0xl 42630 42629 2022-08-15T22:25:33Z IDDRISU ABDUL-KADIR NINDOO 1815 /* Di Taarihi */ Link wikitext text/x-wiki {{Databox}} '''Vittin Senior High/Technical School''' nyɛla shikuru karimzɔŋ di bɛ [[Tamali]] din bɛ [[Ghana]] tuduu yaɣili polo<ref>{{Cite web|title=Vitting Senior High Technical School|url=https://ghadmissionforms.com/vitting-senior-high-technical-school/|access-date=2022-07-31|website=2022/2023 Ghadmin|language=en-US}}</ref>. == Di Taarihi == Vittin Senior High/Technical School nyɛla karimzɔŋ sheli din be [[Ghana]] tudu yaɣili ŋɔ polo na. Karimzɔŋ ŋɔ nyela din kpa yuuni 1991. Di daa pilimi ni shikuru din yuli booni "middle school" la, poi kadi naanti ta'ili booni li Experimental Junior Secondary School hali ni yuuni 1990. 1991 yuuni, shikuru ŋɔ yuli maa daa lahi ta'iya. Di daa nyɛla beni booni sheli Senior High Technical School. Karimzog ŋɔ nyela din be Tamali alaafee tuma du karili (Tamale Teaching Hospital) pali daa ŋɔ zugu. Mr. Yakubu Haruna Douglas n-daa nye ŋun gbubi shikuru ŋɔ.<ref>{{Cite web|title=Vitting Senior High-Tech - Myshsrank|url=https://myshsrank.com/schools/vitting-senior-high-tech|access-date=2022-08-15|website=myshsrank.com|language=en}}</ref> == Di Taachi == == Di Niya == == Karim Baŋsim Yaɣa Shɛŋa din ni Wuhira == Baŋsim yaɣi sheŋa shikuru ŋo ni wuhiri n-nye; # Agriculture # Technical # Home economics # Visual Arts # General Arts == Di Pubu Yaɣili == Di bɛla catigori c == Karimbi Duri Yuya == == Karimba Kpamba == == Karimbi' Kpamba == == Kundivihira == [[Pubu:Ghana shikuriti]] [[Pubu:Tamali shikuriti]] 7krijc5u135cby5q7kl0p8tlzcx3p6f 42631 42630 2022-08-15T22:26:32Z IDDRISU ABDUL-KADIR NINDOO 1815 /* Di Taarihi */ Link wikitext text/x-wiki {{Databox}} '''Vittin Senior High/Technical School''' nyɛla shikuru karimzɔŋ di bɛ [[Tamali]] din bɛ [[Ghana]] tuduu yaɣili polo<ref>{{Cite web|title=Vitting Senior High Technical School|url=https://ghadmissionforms.com/vitting-senior-high-technical-school/|access-date=2022-07-31|website=2022/2023 Ghadmin|language=en-US}}</ref>. == Di Taarihi == Vittin Senior High/Technical School nyɛla karimzɔŋ sheli din be [[Ghana]] tudu yaɣili ŋɔ polo na. Karimzɔŋ ŋɔ nyela din kpa yuuni 1991. Di daa pilimi ni shikuru din yuli booni "middle school" la, poi kadi naanti ta'ili booni li Experimental Junior Secondary School hali ni yuuni 1990. 1991 yuuni, shikuru ŋɔ yuli maa daa lahi ta'iya. Di daa nyɛla beni booni sheli Senior High Technical School. Karimzog ŋɔ nyela din be Tamali alaafee tuma du karili ([[Tamale Teaching Hospital]]) pali daa ŋɔ zugu. Mr. Yakubu Haruna Douglas n-daa nye ŋun gbubi shikuru ŋɔ.<ref>{{Cite web|title=Vitting Senior High-Tech - Myshsrank|url=https://myshsrank.com/schools/vitting-senior-high-tech|access-date=2022-08-15|website=myshsrank.com|language=en}}</ref> == Di Taachi == == Di Niya == == Karim Baŋsim Yaɣa Shɛŋa din ni Wuhira == Baŋsim yaɣi sheŋa shikuru ŋo ni wuhiri n-nye; # Agriculture # Technical # Home economics # Visual Arts # General Arts == Di Pubu Yaɣili == Di bɛla catigori c == Karimbi Duri Yuya == == Karimba Kpamba == == Karimbi' Kpamba == == Kundivihira == [[Pubu:Ghana shikuriti]] [[Pubu:Tamali shikuriti]] 3143tqmqms8eo7kzukdnv8hl1qqbrq3 42632 42631 2022-08-15T22:27:45Z IDDRISU ABDUL-KADIR NINDOO 1815 /* Karim Baŋsim Yaɣa Shɛŋa din ni Wuhira */ cite wikitext text/x-wiki {{Databox}} '''Vittin Senior High/Technical School''' nyɛla shikuru karimzɔŋ di bɛ [[Tamali]] din bɛ [[Ghana]] tuduu yaɣili polo<ref>{{Cite web|title=Vitting Senior High Technical School|url=https://ghadmissionforms.com/vitting-senior-high-technical-school/|access-date=2022-07-31|website=2022/2023 Ghadmin|language=en-US}}</ref>. == Di Taarihi == Vittin Senior High/Technical School nyɛla karimzɔŋ sheli din be [[Ghana]] tudu yaɣili ŋɔ polo na. Karimzɔŋ ŋɔ nyela din kpa yuuni 1991. Di daa pilimi ni shikuru din yuli booni "middle school" la, poi kadi naanti ta'ili booni li Experimental Junior Secondary School hali ni yuuni 1990. 1991 yuuni, shikuru ŋɔ yuli maa daa lahi ta'iya. Di daa nyɛla beni booni sheli Senior High Technical School. Karimzog ŋɔ nyela din be Tamali alaafee tuma du karili ([[Tamale Teaching Hospital]]) pali daa ŋɔ zugu. Mr. Yakubu Haruna Douglas n-daa nye ŋun gbubi shikuru ŋɔ.<ref>{{Cite web|title=Vitting Senior High-Tech - Myshsrank|url=https://myshsrank.com/schools/vitting-senior-high-tech|access-date=2022-08-15|website=myshsrank.com|language=en}}</ref> == Di Taachi == == Di Niya == == Karim Baŋsim Yaɣa Shɛŋa din ni Wuhira == Baŋsim yaɣi sheŋa shikuru ŋo ni wuhiri n-nye; # Agriculture<ref>{{Cite web|title=Vitting Senior High-Tech - Myshsrank|url=https://myshsrank.com/schools/vitting-senior-high-tech|access-date=2022-08-15|website=myshsrank.com|language=en}}</ref> # Technical # Home economics # Visual Arts # General Arts == Di Pubu Yaɣili == Di bɛla catigori c == Karimbi Duri Yuya == == Karimba Kpamba == == Karimbi' Kpamba == == Kundivihira == [[Pubu:Ghana shikuriti]] [[Pubu:Tamali shikuriti]] crmk5nkbwz91kaoc9kn0ez8l80tylvl 42633 42632 2022-08-15T22:28:29Z IDDRISU ABDUL-KADIR NINDOO 1815 /* Karim Baŋsim Yaɣa Shɛŋa din ni Wuhira */ cite wikitext text/x-wiki {{Databox}} '''Vittin Senior High/Technical School''' nyɛla shikuru karimzɔŋ di bɛ [[Tamali]] din bɛ [[Ghana]] tuduu yaɣili polo<ref>{{Cite web|title=Vitting Senior High Technical School|url=https://ghadmissionforms.com/vitting-senior-high-technical-school/|access-date=2022-07-31|website=2022/2023 Ghadmin|language=en-US}}</ref>. == Di Taarihi == Vittin Senior High/Technical School nyɛla karimzɔŋ sheli din be [[Ghana]] tudu yaɣili ŋɔ polo na. Karimzɔŋ ŋɔ nyela din kpa yuuni 1991. Di daa pilimi ni shikuru din yuli booni "middle school" la, poi kadi naanti ta'ili booni li Experimental Junior Secondary School hali ni yuuni 1990. 1991 yuuni, shikuru ŋɔ yuli maa daa lahi ta'iya. Di daa nyɛla beni booni sheli Senior High Technical School. Karimzog ŋɔ nyela din be Tamali alaafee tuma du karili ([[Tamale Teaching Hospital]]) pali daa ŋɔ zugu. Mr. Yakubu Haruna Douglas n-daa nye ŋun gbubi shikuru ŋɔ.<ref>{{Cite web|title=Vitting Senior High-Tech - Myshsrank|url=https://myshsrank.com/schools/vitting-senior-high-tech|access-date=2022-08-15|website=myshsrank.com|language=en}}</ref> == Di Taachi == == Di Niya == == Karim Baŋsim Yaɣa Shɛŋa din ni Wuhira == Baŋsim yaɣi sheŋa shikuru ŋo ni wuhiri n-nye; # Agriculture<ref>{{Cite web|title=Vitting Senior High-Tech - Myshsrank|url=https://myshsrank.com/schools/vitting-senior-high-tech|access-date=2022-08-15|website=myshsrank.com|language=en}}</ref> # Technical<ref>{{Cite web|title=Vitting Senior High-Tech - Myshsrank|url=https://myshsrank.com/schools/vitting-senior-high-tech|access-date=2022-08-15|website=myshsrank.com|language=en}}</ref> # Home economics # Visual Arts # General Arts == Di Pubu Yaɣili == Di bɛla catigori c == Karimbi Duri Yuya == == Karimba Kpamba == == Karimbi' Kpamba == == Kundivihira == [[Pubu:Ghana shikuriti]] [[Pubu:Tamali shikuriti]] iatg5f1zt7ebjmcxjpnwuu185hx3gmo 42634 42633 2022-08-15T22:29:05Z IDDRISU ABDUL-KADIR NINDOO 1815 /* Karim Baŋsim Yaɣa Shɛŋa din ni Wuhira */ Link wikitext text/x-wiki {{Databox}} '''Vittin Senior High/Technical School''' nyɛla shikuru karimzɔŋ di bɛ [[Tamali]] din bɛ [[Ghana]] tuduu yaɣili polo<ref>{{Cite web|title=Vitting Senior High Technical School|url=https://ghadmissionforms.com/vitting-senior-high-technical-school/|access-date=2022-07-31|website=2022/2023 Ghadmin|language=en-US}}</ref>. == Di Taarihi == Vittin Senior High/Technical School nyɛla karimzɔŋ sheli din be [[Ghana]] tudu yaɣili ŋɔ polo na. Karimzɔŋ ŋɔ nyela din kpa yuuni 1991. Di daa pilimi ni shikuru din yuli booni "middle school" la, poi kadi naanti ta'ili booni li Experimental Junior Secondary School hali ni yuuni 1990. 1991 yuuni, shikuru ŋɔ yuli maa daa lahi ta'iya. Di daa nyɛla beni booni sheli Senior High Technical School. Karimzog ŋɔ nyela din be Tamali alaafee tuma du karili ([[Tamale Teaching Hospital]]) pali daa ŋɔ zugu. Mr. Yakubu Haruna Douglas n-daa nye ŋun gbubi shikuru ŋɔ.<ref>{{Cite web|title=Vitting Senior High-Tech - Myshsrank|url=https://myshsrank.com/schools/vitting-senior-high-tech|access-date=2022-08-15|website=myshsrank.com|language=en}}</ref> == Di Taachi == == Di Niya == == Karim Baŋsim Yaɣa Shɛŋa din ni Wuhira == Baŋsim yaɣi sheŋa shikuru ŋo ni wuhiri n-nye; # Agriculture<ref>{{Cite web|title=Vitting Senior High-Tech - Myshsrank|url=https://myshsrank.com/schools/vitting-senior-high-tech|access-date=2022-08-15|website=myshsrank.com|language=en}}</ref> # Technical<ref>{{Cite web|title=Vitting Senior High-Tech - Myshsrank|url=https://myshsrank.com/schools/vitting-senior-high-tech|access-date=2022-08-15|website=myshsrank.com|language=en}}</ref> # Home economics<ref>{{Cite web|title=Vitting Senior High-Tech - Myshsrank|url=https://myshsrank.com/schools/vitting-senior-high-tech|access-date=2022-08-15|website=myshsrank.com|language=en}}</ref> # Visual Arts # General Arts == Di Pubu Yaɣili == Di bɛla catigori c == Karimbi Duri Yuya == == Karimba Kpamba == == Karimbi' Kpamba == == Kundivihira == [[Pubu:Ghana shikuriti]] [[Pubu:Tamali shikuriti]] sgml1p04hvn5lfy7tpgc6f688xt40dt 42635 42634 2022-08-15T22:29:42Z IDDRISU ABDUL-KADIR NINDOO 1815 /* Karim Baŋsim Yaɣa Shɛŋa din ni Wuhira */ cite wikitext text/x-wiki {{Databox}} '''Vittin Senior High/Technical School''' nyɛla shikuru karimzɔŋ di bɛ [[Tamali]] din bɛ [[Ghana]] tuduu yaɣili polo<ref>{{Cite web|title=Vitting Senior High Technical School|url=https://ghadmissionforms.com/vitting-senior-high-technical-school/|access-date=2022-07-31|website=2022/2023 Ghadmin|language=en-US}}</ref>. == Di Taarihi == Vittin Senior High/Technical School nyɛla karimzɔŋ sheli din be [[Ghana]] tudu yaɣili ŋɔ polo na. Karimzɔŋ ŋɔ nyela din kpa yuuni 1991. Di daa pilimi ni shikuru din yuli booni "middle school" la, poi kadi naanti ta'ili booni li Experimental Junior Secondary School hali ni yuuni 1990. 1991 yuuni, shikuru ŋɔ yuli maa daa lahi ta'iya. Di daa nyɛla beni booni sheli Senior High Technical School. Karimzog ŋɔ nyela din be Tamali alaafee tuma du karili ([[Tamale Teaching Hospital]]) pali daa ŋɔ zugu. Mr. Yakubu Haruna Douglas n-daa nye ŋun gbubi shikuru ŋɔ.<ref>{{Cite web|title=Vitting Senior High-Tech - Myshsrank|url=https://myshsrank.com/schools/vitting-senior-high-tech|access-date=2022-08-15|website=myshsrank.com|language=en}}</ref> == Di Taachi == == Di Niya == == Karim Baŋsim Yaɣa Shɛŋa din ni Wuhira == Baŋsim yaɣi sheŋa shikuru ŋo ni wuhiri n-nye; # Agriculture<ref>{{Cite web|title=Vitting Senior High-Tech - Myshsrank|url=https://myshsrank.com/schools/vitting-senior-high-tech|access-date=2022-08-15|website=myshsrank.com|language=en}}</ref> # Technical<ref>{{Cite web|title=Vitting Senior High-Tech - Myshsrank|url=https://myshsrank.com/schools/vitting-senior-high-tech|access-date=2022-08-15|website=myshsrank.com|language=en}}</ref> # Home economics<ref>{{Cite web|title=Vitting Senior High-Tech - Myshsrank|url=https://myshsrank.com/schools/vitting-senior-high-tech|access-date=2022-08-15|website=myshsrank.com|language=en}}</ref> # Visual Arts<ref>{{Cite web|title=Vitting Senior High-Tech - Myshsrank|url=https://myshsrank.com/schools/vitting-senior-high-tech|access-date=2022-08-15|website=myshsrank.com|language=en}}</ref> # General Arts == Di Pubu Yaɣili == Di bɛla catigori c == Karimbi Duri Yuya == == Karimba Kpamba == == Karimbi' Kpamba == == Kundivihira == [[Pubu:Ghana shikuriti]] [[Pubu:Tamali shikuriti]] 5jn36gp2qy3df5pq7fg3h9nee8wdx5c 42636 42635 2022-08-15T22:30:29Z IDDRISU ABDUL-KADIR NINDOO 1815 /* Karim Baŋsim Yaɣa Shɛŋa din ni Wuhira */ cite wikitext text/x-wiki {{Databox}} '''Vittin Senior High/Technical School''' nyɛla shikuru karimzɔŋ di bɛ [[Tamali]] din bɛ [[Ghana]] tuduu yaɣili polo<ref>{{Cite web|title=Vitting Senior High Technical School|url=https://ghadmissionforms.com/vitting-senior-high-technical-school/|access-date=2022-07-31|website=2022/2023 Ghadmin|language=en-US}}</ref>. == Di Taarihi == Vittin Senior High/Technical School nyɛla karimzɔŋ sheli din be [[Ghana]] tudu yaɣili ŋɔ polo na. Karimzɔŋ ŋɔ nyela din kpa yuuni 1991. Di daa pilimi ni shikuru din yuli booni "middle school" la, poi kadi naanti ta'ili booni li Experimental Junior Secondary School hali ni yuuni 1990. 1991 yuuni, shikuru ŋɔ yuli maa daa lahi ta'iya. Di daa nyɛla beni booni sheli Senior High Technical School. Karimzog ŋɔ nyela din be Tamali alaafee tuma du karili ([[Tamale Teaching Hospital]]) pali daa ŋɔ zugu. Mr. Yakubu Haruna Douglas n-daa nye ŋun gbubi shikuru ŋɔ.<ref>{{Cite web|title=Vitting Senior High-Tech - Myshsrank|url=https://myshsrank.com/schools/vitting-senior-high-tech|access-date=2022-08-15|website=myshsrank.com|language=en}}</ref> == Di Taachi == == Di Niya == == Karim Baŋsim Yaɣa Shɛŋa din ni Wuhira == Baŋsim yaɣi sheŋa shikuru ŋo ni wuhiri n-nye; # Agriculture<ref>{{Cite web|title=Vitting Senior High-Tech - Myshsrank|url=https://myshsrank.com/schools/vitting-senior-high-tech|access-date=2022-08-15|website=myshsrank.com|language=en}}</ref> # Technical<ref>{{Cite web|title=Vitting Senior High-Tech - Myshsrank|url=https://myshsrank.com/schools/vitting-senior-high-tech|access-date=2022-08-15|website=myshsrank.com|language=en}}</ref> # Home economics<ref>{{Cite web|title=Vitting Senior High-Tech - Myshsrank|url=https://myshsrank.com/schools/vitting-senior-high-tech|access-date=2022-08-15|website=myshsrank.com|language=en}}</ref> # Visual Arts<ref>{{Cite web|title=Vitting Senior High-Tech - Myshsrank|url=https://myshsrank.com/schools/vitting-senior-high-tech|access-date=2022-08-15|website=myshsrank.com|language=en}}</ref> # General Arts<ref>{{Cite web|title=Vitting Senior High-Tech - Myshsrank|url=https://myshsrank.com/schools/vitting-senior-high-tech|access-date=2022-08-15|website=myshsrank.com|language=en}}</ref> == Di Pubu Yaɣili == Di bɛla catigori c == Karimbi Duri Yuya == == Karimba Kpamba == == Karimbi' Kpamba == == Kundivihira == [[Pubu:Ghana shikuriti]] [[Pubu:Tamali shikuriti]] oqxurqbj0i7en9jbtcozm81li2sgynk 42637 42636 2022-08-15T22:31:26Z IDDRISU ABDUL-KADIR NINDOO 1815 /* Karim Baŋsim Yaɣa Shɛŋa din ni Wuhira */ Added content wikitext text/x-wiki {{Databox}} '''Vittin Senior High/Technical School''' nyɛla shikuru karimzɔŋ di bɛ [[Tamali]] din bɛ [[Ghana]] tuduu yaɣili polo<ref>{{Cite web|title=Vitting Senior High Technical School|url=https://ghadmissionforms.com/vitting-senior-high-technical-school/|access-date=2022-07-31|website=2022/2023 Ghadmin|language=en-US}}</ref>. == Di Taarihi == Vittin Senior High/Technical School nyɛla karimzɔŋ sheli din be [[Ghana]] tudu yaɣili ŋɔ polo na. Karimzɔŋ ŋɔ nyela din kpa yuuni 1991. Di daa pilimi ni shikuru din yuli booni "middle school" la, poi kadi naanti ta'ili booni li Experimental Junior Secondary School hali ni yuuni 1990. 1991 yuuni, shikuru ŋɔ yuli maa daa lahi ta'iya. Di daa nyɛla beni booni sheli Senior High Technical School. Karimzog ŋɔ nyela din be Tamali alaafee tuma du karili ([[Tamale Teaching Hospital]]) pali daa ŋɔ zugu. Mr. Yakubu Haruna Douglas n-daa nye ŋun gbubi shikuru ŋɔ.<ref>{{Cite web|title=Vitting Senior High-Tech - Myshsrank|url=https://myshsrank.com/schools/vitting-senior-high-tech|access-date=2022-08-15|website=myshsrank.com|language=en}}</ref> == Di Taachi == == Di Niya == == Karim Baŋsim Yaɣa Shɛŋa din ni Wuhira == Baŋsim yaɣi shɛŋa shikuru ŋo ni wuhiri n-nye; # Agriculture<ref>{{Cite web|title=Vitting Senior High-Tech - Myshsrank|url=https://myshsrank.com/schools/vitting-senior-high-tech|access-date=2022-08-15|website=myshsrank.com|language=en}}</ref> # Technical<ref>{{Cite web|title=Vitting Senior High-Tech - Myshsrank|url=https://myshsrank.com/schools/vitting-senior-high-tech|access-date=2022-08-15|website=myshsrank.com|language=en}}</ref> # Home economics<ref>{{Cite web|title=Vitting Senior High-Tech - Myshsrank|url=https://myshsrank.com/schools/vitting-senior-high-tech|access-date=2022-08-15|website=myshsrank.com|language=en}}</ref> # Visual Arts<ref>{{Cite web|title=Vitting Senior High-Tech - Myshsrank|url=https://myshsrank.com/schools/vitting-senior-high-tech|access-date=2022-08-15|website=myshsrank.com|language=en}}</ref> # General Arts<ref>{{Cite web|title=Vitting Senior High-Tech - Myshsrank|url=https://myshsrank.com/schools/vitting-senior-high-tech|access-date=2022-08-15|website=myshsrank.com|language=en}}</ref> == Di Pubu Yaɣili == Di bɛla catigori c == Karimbi Duri Yuya == == Karimba Kpamba == == Karimbi' Kpamba == == Kundivihira == [[Pubu:Ghana shikuriti]] [[Pubu:Tamali shikuriti]] cc3kk1mcehs86i4elsmcqyx8eak1qcx 42638 42637 2022-08-15T22:32:47Z IDDRISU ABDUL-KADIR NINDOO 1815 /* Karim Baŋsim Yaɣa Shɛŋa din ni Wuhira */ Added content wikitext text/x-wiki {{Databox}} '''Vittin Senior High/Technical School''' nyɛla shikuru karimzɔŋ di bɛ [[Tamali]] din bɛ [[Ghana]] tuduu yaɣili polo<ref>{{Cite web|title=Vitting Senior High Technical School|url=https://ghadmissionforms.com/vitting-senior-high-technical-school/|access-date=2022-07-31|website=2022/2023 Ghadmin|language=en-US}}</ref>. == Di Taarihi == Vittin Senior High/Technical School nyɛla karimzɔŋ sheli din be [[Ghana]] tudu yaɣili ŋɔ polo na. Karimzɔŋ ŋɔ nyela din kpa yuuni 1991. Di daa pilimi ni shikuru din yuli booni "middle school" la, poi kadi naanti ta'ili booni li Experimental Junior Secondary School hali ni yuuni 1990. 1991 yuuni, shikuru ŋɔ yuli maa daa lahi ta'iya. Di daa nyɛla beni booni sheli Senior High Technical School. Karimzog ŋɔ nyela din be Tamali alaafee tuma du karili ([[Tamale Teaching Hospital]]) pali daa ŋɔ zugu. Mr. Yakubu Haruna Douglas n-daa nye ŋun gbubi shikuru ŋɔ.<ref>{{Cite web|title=Vitting Senior High-Tech - Myshsrank|url=https://myshsrank.com/schools/vitting-senior-high-tech|access-date=2022-08-15|website=myshsrank.com|language=en}}</ref> == Di Taachi == == Di Niya == == Karim Baŋsim Yaɣa Shɛŋa din ni Wuhira == Baŋsim yaɣi shɛŋa shikuru ŋɔ ni wuhiri n-nye; # Agriculture<ref>{{Cite web|title=Vitting Senior High-Tech - Myshsrank|url=https://myshsrank.com/schools/vitting-senior-high-tech|access-date=2022-08-15|website=myshsrank.com|language=en}}</ref> # Technical<ref>{{Cite web|title=Vitting Senior High-Tech - Myshsrank|url=https://myshsrank.com/schools/vitting-senior-high-tech|access-date=2022-08-15|website=myshsrank.com|language=en}}</ref> # Home economics<ref>{{Cite web|title=Vitting Senior High-Tech - Myshsrank|url=https://myshsrank.com/schools/vitting-senior-high-tech|access-date=2022-08-15|website=myshsrank.com|language=en}}</ref> # Visual Arts<ref>{{Cite web|title=Vitting Senior High-Tech - Myshsrank|url=https://myshsrank.com/schools/vitting-senior-high-tech|access-date=2022-08-15|website=myshsrank.com|language=en}}</ref> # General Arts<ref>{{Cite web|title=Vitting Senior High-Tech - Myshsrank|url=https://myshsrank.com/schools/vitting-senior-high-tech|access-date=2022-08-15|website=myshsrank.com|language=en}}</ref> == Di Pubu Yaɣili == Di bɛla catigori c == Karimbi Duri Yuya == == Karimba Kpamba == == Karimbi' Kpamba == == Kundivihira == [[Pubu:Ghana shikuriti]] [[Pubu:Tamali shikuriti]] geip4fbq0r54hadwh3xqm6cv0234hb6 42639 42638 2022-08-15T22:33:36Z IDDRISU ABDUL-KADIR NINDOO 1815 /* Karim Baŋsim Yaɣa Shɛŋa din ni Wuhira */ Added content wikitext text/x-wiki {{Databox}} '''Vittin Senior High/Technical School''' nyɛla shikuru karimzɔŋ di bɛ [[Tamali]] din bɛ [[Ghana]] tuduu yaɣili polo<ref>{{Cite web|title=Vitting Senior High Technical School|url=https://ghadmissionforms.com/vitting-senior-high-technical-school/|access-date=2022-07-31|website=2022/2023 Ghadmin|language=en-US}}</ref>. == Di Taarihi == Vittin Senior High/Technical School nyɛla karimzɔŋ sheli din be [[Ghana]] tudu yaɣili ŋɔ polo na. Karimzɔŋ ŋɔ nyela din kpa yuuni 1991. Di daa pilimi ni shikuru din yuli booni "middle school" la, poi kadi naanti ta'ili booni li Experimental Junior Secondary School hali ni yuuni 1990. 1991 yuuni, shikuru ŋɔ yuli maa daa lahi ta'iya. Di daa nyɛla beni booni sheli Senior High Technical School. Karimzog ŋɔ nyela din be Tamali alaafee tuma du karili ([[Tamale Teaching Hospital]]) pali daa ŋɔ zugu. Mr. Yakubu Haruna Douglas n-daa nye ŋun gbubi shikuru ŋɔ.<ref>{{Cite web|title=Vitting Senior High-Tech - Myshsrank|url=https://myshsrank.com/schools/vitting-senior-high-tech|access-date=2022-08-15|website=myshsrank.com|language=en}}</ref> == Di Taachi == == Di Niya == == Karim Baŋsim Yaɣa Shɛŋa din ni Wuhira == Baŋsim yaɣi shɛŋa shikuru ŋɔ ni wuhiri n-nyɛ; # Agriculture<ref>{{Cite web|title=Vitting Senior High-Tech - Myshsrank|url=https://myshsrank.com/schools/vitting-senior-high-tech|access-date=2022-08-15|website=myshsrank.com|language=en}}</ref> # Technical<ref>{{Cite web|title=Vitting Senior High-Tech - Myshsrank|url=https://myshsrank.com/schools/vitting-senior-high-tech|access-date=2022-08-15|website=myshsrank.com|language=en}}</ref> # Home economics<ref>{{Cite web|title=Vitting Senior High-Tech - Myshsrank|url=https://myshsrank.com/schools/vitting-senior-high-tech|access-date=2022-08-15|website=myshsrank.com|language=en}}</ref> # Visual Arts<ref>{{Cite web|title=Vitting Senior High-Tech - Myshsrank|url=https://myshsrank.com/schools/vitting-senior-high-tech|access-date=2022-08-15|website=myshsrank.com|language=en}}</ref> # General Arts<ref>{{Cite web|title=Vitting Senior High-Tech - Myshsrank|url=https://myshsrank.com/schools/vitting-senior-high-tech|access-date=2022-08-15|website=myshsrank.com|language=en}}</ref> == Di Pubu Yaɣili == Di bɛla catigori c == Karimbi Duri Yuya == == Karimba Kpamba == == Karimbi' Kpamba == == Kundivihira == [[Pubu:Ghana shikuriti]] [[Pubu:Tamali shikuriti]] 1l1b29zmw96jriim1jw1ear48u9apxs 42640 42639 2022-08-15T22:34:48Z IDDRISU ABDUL-KADIR NINDOO 1815 /* Di Taarihi */ Added content wikitext text/x-wiki {{Databox}} '''Vittin Senior High/Technical School''' nyɛla shikuru karimzɔŋ di bɛ [[Tamali]] din bɛ [[Ghana]] tuduu yaɣili polo<ref>{{Cite web|title=Vitting Senior High Technical School|url=https://ghadmissionforms.com/vitting-senior-high-technical-school/|access-date=2022-07-31|website=2022/2023 Ghadmin|language=en-US}}</ref>. == Di Taarihi == Vittin Senior High/Technical School nyɛla karimzɔŋ sheli din be [[Ghana]] tudu yaɣili ŋɔ polo na. Karimzɔŋ ŋɔ nyela din kpa yuuni 1991. Di daa pilimi ni shikuru din yuli booni "middle school" la, poi kadi naanti ta'ili booni li Experimental Junior Secondary School hali ni yuuni 1990. 1991 yuuni, shikuru ŋɔ yuli maa daa lahi taɣiya. Di daa nyɛla beni booni sheli Senior High Technical School. Karimzog ŋɔ nyela din be Tamali alaafee tuma du karili ([[Tamale Teaching Hospital]]) pali daa ŋɔ zugu. Mr. Yakubu Haruna Douglas n-daa nye ŋun gbubi shikuru ŋɔ.<ref>{{Cite web|title=Vitting Senior High-Tech - Myshsrank|url=https://myshsrank.com/schools/vitting-senior-high-tech|access-date=2022-08-15|website=myshsrank.com|language=en}}</ref> == Di Taachi == == Di Niya == == Karim Baŋsim Yaɣa Shɛŋa din ni Wuhira == Baŋsim yaɣi shɛŋa shikuru ŋɔ ni wuhiri n-nyɛ; # Agriculture<ref>{{Cite web|title=Vitting Senior High-Tech - Myshsrank|url=https://myshsrank.com/schools/vitting-senior-high-tech|access-date=2022-08-15|website=myshsrank.com|language=en}}</ref> # Technical<ref>{{Cite web|title=Vitting Senior High-Tech - Myshsrank|url=https://myshsrank.com/schools/vitting-senior-high-tech|access-date=2022-08-15|website=myshsrank.com|language=en}}</ref> # Home economics<ref>{{Cite web|title=Vitting Senior High-Tech - Myshsrank|url=https://myshsrank.com/schools/vitting-senior-high-tech|access-date=2022-08-15|website=myshsrank.com|language=en}}</ref> # Visual Arts<ref>{{Cite web|title=Vitting Senior High-Tech - Myshsrank|url=https://myshsrank.com/schools/vitting-senior-high-tech|access-date=2022-08-15|website=myshsrank.com|language=en}}</ref> # General Arts<ref>{{Cite web|title=Vitting Senior High-Tech - Myshsrank|url=https://myshsrank.com/schools/vitting-senior-high-tech|access-date=2022-08-15|website=myshsrank.com|language=en}}</ref> == Di Pubu Yaɣili == Di bɛla catigori c == Karimbi Duri Yuya == == Karimba Kpamba == == Karimbi' Kpamba == == Kundivihira == [[Pubu:Ghana shikuriti]] [[Pubu:Tamali shikuriti]] 7izqx02x80bttbue08zad4cpqen6yd5 42641 42640 2022-08-15T22:35:24Z IDDRISU ABDUL-KADIR NINDOO 1815 /* Di Taarihi */ Added content wikitext text/x-wiki {{Databox}} '''Vittin Senior High/Technical School''' nyɛla shikuru karimzɔŋ di bɛ [[Tamali]] din bɛ [[Ghana]] tuduu yaɣili polo<ref>{{Cite web|title=Vitting Senior High Technical School|url=https://ghadmissionforms.com/vitting-senior-high-technical-school/|access-date=2022-07-31|website=2022/2023 Ghadmin|language=en-US}}</ref>. == Di Taarihi == Vittin Senior High/Technical School nyɛla karimzɔŋ sheli din be [[Ghana]] tudu yaɣili ŋɔ polo na. Karimzɔŋ ŋɔ nyela din kpa yuuni 1991. Di daa pilimi ni shikuru din yuli booni "middle school" la, poi kadi naanti taɣili booni li Experimental Junior Secondary School hali ni yuuni 1990. 1991 yuuni, shikuru ŋɔ yuli maa daa lahi taɣiya. Di daa nyɛla beni booni sheli Senior High Technical School. Karimzog ŋɔ nyela din be Tamali alaafee tuma du karili ([[Tamale Teaching Hospital]]) pali daa ŋɔ zugu. Mr. Yakubu Haruna Douglas n-daa nye ŋun gbubi shikuru ŋɔ.<ref>{{Cite web|title=Vitting Senior High-Tech - Myshsrank|url=https://myshsrank.com/schools/vitting-senior-high-tech|access-date=2022-08-15|website=myshsrank.com|language=en}}</ref> == Di Taachi == == Di Niya == == Karim Baŋsim Yaɣa Shɛŋa din ni Wuhira == Baŋsim yaɣi shɛŋa shikuru ŋɔ ni wuhiri n-nyɛ; # Agriculture<ref>{{Cite web|title=Vitting Senior High-Tech - Myshsrank|url=https://myshsrank.com/schools/vitting-senior-high-tech|access-date=2022-08-15|website=myshsrank.com|language=en}}</ref> # Technical<ref>{{Cite web|title=Vitting Senior High-Tech - Myshsrank|url=https://myshsrank.com/schools/vitting-senior-high-tech|access-date=2022-08-15|website=myshsrank.com|language=en}}</ref> # Home economics<ref>{{Cite web|title=Vitting Senior High-Tech - Myshsrank|url=https://myshsrank.com/schools/vitting-senior-high-tech|access-date=2022-08-15|website=myshsrank.com|language=en}}</ref> # Visual Arts<ref>{{Cite web|title=Vitting Senior High-Tech - Myshsrank|url=https://myshsrank.com/schools/vitting-senior-high-tech|access-date=2022-08-15|website=myshsrank.com|language=en}}</ref> # General Arts<ref>{{Cite web|title=Vitting Senior High-Tech - Myshsrank|url=https://myshsrank.com/schools/vitting-senior-high-tech|access-date=2022-08-15|website=myshsrank.com|language=en}}</ref> == Di Pubu Yaɣili == Di bɛla catigori c == Karimbi Duri Yuya == == Karimba Kpamba == == Karimbi' Kpamba == == Kundivihira == [[Pubu:Ghana shikuriti]] [[Pubu:Tamali shikuriti]] rogu9u34j4ywogzemn84hle1fnftvdy 42642 42641 2022-08-15T22:36:35Z IDDRISU ABDUL-KADIR NINDOO 1815 /* Di Taarihi */ Added content wikitext text/x-wiki {{Databox}} '''Vittin Senior High/Technical School''' nyɛla shikuru karimzɔŋ di bɛ [[Tamali]] din bɛ [[Ghana]] tuduu yaɣili polo<ref>{{Cite web|title=Vitting Senior High Technical School|url=https://ghadmissionforms.com/vitting-senior-high-technical-school/|access-date=2022-07-31|website=2022/2023 Ghadmin|language=en-US}}</ref>. == Di Taarihi == Vittin Senior High/Technical School nyɛla karimzɔŋ sheli din be [[Ghana]] tudu yaɣili ŋɔ polo na. Karimzɔŋ ŋɔ nyela din kpa yuuni 1991. Di daa pilimi ni shikuru din yuli booni "middle school" la, pɔi kadi naanti taɣili booni li Experimental Junior Secondary School hali ni yuuni 1990. 1991 yuuni, shikuru ŋɔ yuli maa daa lahi taɣiya. Di daa nyɛla beni booni sheli Senior High Technical School. Karimzog ŋɔ nyela din be Tamali alaafee tuma du karili ([[Tamale Teaching Hospital]]) pali daa ŋɔ zugu. Mr. Yakubu Haruna Douglas n-daa nye ŋun gbubi shikuru ŋɔ.<ref>{{Cite web|title=Vitting Senior High-Tech - Myshsrank|url=https://myshsrank.com/schools/vitting-senior-high-tech|access-date=2022-08-15|website=myshsrank.com|language=en}}</ref> == Di Taachi == == Di Niya == == Karim Baŋsim Yaɣa Shɛŋa din ni Wuhira == Baŋsim yaɣi shɛŋa shikuru ŋɔ ni wuhiri n-nyɛ; # Agriculture<ref>{{Cite web|title=Vitting Senior High-Tech - Myshsrank|url=https://myshsrank.com/schools/vitting-senior-high-tech|access-date=2022-08-15|website=myshsrank.com|language=en}}</ref> # Technical<ref>{{Cite web|title=Vitting Senior High-Tech - Myshsrank|url=https://myshsrank.com/schools/vitting-senior-high-tech|access-date=2022-08-15|website=myshsrank.com|language=en}}</ref> # Home economics<ref>{{Cite web|title=Vitting Senior High-Tech - Myshsrank|url=https://myshsrank.com/schools/vitting-senior-high-tech|access-date=2022-08-15|website=myshsrank.com|language=en}}</ref> # Visual Arts<ref>{{Cite web|title=Vitting Senior High-Tech - Myshsrank|url=https://myshsrank.com/schools/vitting-senior-high-tech|access-date=2022-08-15|website=myshsrank.com|language=en}}</ref> # General Arts<ref>{{Cite web|title=Vitting Senior High-Tech - Myshsrank|url=https://myshsrank.com/schools/vitting-senior-high-tech|access-date=2022-08-15|website=myshsrank.com|language=en}}</ref> == Di Pubu Yaɣili == Di bɛla catigori c == Karimbi Duri Yuya == == Karimba Kpamba == == Karimbi' Kpamba == == Kundivihira == [[Pubu:Ghana shikuriti]] [[Pubu:Tamali shikuriti]] t6fknja2jwwbx6o962jgsy3h2k9vhu9 42643 42642 2022-08-15T22:37:30Z IDDRISU ABDUL-KADIR NINDOO 1815 /* Di Taarihi */ Link wikitext text/x-wiki {{Databox}} '''Vittin Senior High/Technical School''' nyɛla shikuru karimzɔŋ di bɛ [[Tamali]] din bɛ [[Ghana]] tuduu yaɣili polo<ref>{{Cite web|title=Vitting Senior High Technical School|url=https://ghadmissionforms.com/vitting-senior-high-technical-school/|access-date=2022-07-31|website=2022/2023 Ghadmin|language=en-US}}</ref>. == Di Taarihi == [[Vittin Senior High/Technical School]] nyɛla karimzɔŋ sheli din be [[Ghana]] tudu yaɣili ŋɔ polo na. Karimzɔŋ ŋɔ nyela din kpa yuuni 1991. Di daa pilimi ni shikuru din yuli booni "middle school" la, pɔi kadi naanti taɣili booni li Experimental Junior Secondary School hali ni yuuni 1990. 1991 yuuni, shikuru ŋɔ yuli maa daa lahi taɣiya. Di daa nyɛla beni booni sheli Senior High Technical School. Karimzog ŋɔ nyela din be Tamali alaafee tuma du karili ([[Tamale Teaching Hospital]]) pali daa ŋɔ zugu. Mr. Yakubu Haruna Douglas n-daa nye ŋun gbubi shikuru ŋɔ.<ref>{{Cite web|title=Vitting Senior High-Tech - Myshsrank|url=https://myshsrank.com/schools/vitting-senior-high-tech|access-date=2022-08-15|website=myshsrank.com|language=en}}</ref> == Di Taachi == == Di Niya == == Karim Baŋsim Yaɣa Shɛŋa din ni Wuhira == Baŋsim yaɣi shɛŋa shikuru ŋɔ ni wuhiri n-nyɛ; # Agriculture<ref>{{Cite web|title=Vitting Senior High-Tech - Myshsrank|url=https://myshsrank.com/schools/vitting-senior-high-tech|access-date=2022-08-15|website=myshsrank.com|language=en}}</ref> # Technical<ref>{{Cite web|title=Vitting Senior High-Tech - Myshsrank|url=https://myshsrank.com/schools/vitting-senior-high-tech|access-date=2022-08-15|website=myshsrank.com|language=en}}</ref> # Home economics<ref>{{Cite web|title=Vitting Senior High-Tech - Myshsrank|url=https://myshsrank.com/schools/vitting-senior-high-tech|access-date=2022-08-15|website=myshsrank.com|language=en}}</ref> # Visual Arts<ref>{{Cite web|title=Vitting Senior High-Tech - Myshsrank|url=https://myshsrank.com/schools/vitting-senior-high-tech|access-date=2022-08-15|website=myshsrank.com|language=en}}</ref> # General Arts<ref>{{Cite web|title=Vitting Senior High-Tech - Myshsrank|url=https://myshsrank.com/schools/vitting-senior-high-tech|access-date=2022-08-15|website=myshsrank.com|language=en}}</ref> == Di Pubu Yaɣili == Di bɛla catigori c == Karimbi Duri Yuya == == Karimba Kpamba == == Karimbi' Kpamba == == Kundivihira == [[Pubu:Ghana shikuriti]] [[Pubu:Tamali shikuriti]] 8joftbjmjqsm6x6lvzw786ntd9fiktw Asamoah gyan 0 12287 42554 2022-08-15T12:35:35Z Yahaya Mohammed Mubarak 1831 Open an article wikitext text/x-wiki == Asamoah Gyan nyɛla Gana bilichini bɛ ni dɔɣi so silimiingi goli (November 22, 1985). O nyɛla Gana bolli-meri baŋdiba la ni yino ka o meri bolli ka di chibira. O piligi saha o daa nyɛ ŋun ŋme bolli n-ti (Legon Cities FC) bolli team la ka daa nyɛla striker ŋun a n daa lahi nyɛ Gana bolli team la yuma di n-gari bɛ kaptain == ahfoensijkbrpk1q5z109q6m53pjzsy