વિકિપીડિયા guwiki https://gu.wikipedia.org/wiki/%E0%AA%AE%E0%AB%81%E0%AA%96%E0%AA%AA%E0%AB%83%E0%AA%B7%E0%AB%8D%E0%AA%A0 MediaWiki 1.39.0-wmf.22 first-letter દ્રશ્ય-શ્રાવ્ય (મિડિયા) વિશેષ ચર્ચા સભ્ય સભ્યની ચર્ચા વિકિપીડિયા વિકિપીડિયા ચર્ચા ચિત્ર ચિત્રની ચર્ચા મીડિયાવિકિ મીડિયાવિકિ ચર્ચા ઢાંચો ઢાંચાની ચર્ચા મદદ મદદની ચર્ચા શ્રેણી શ્રેણીની ચર્ચા TimedText TimedText talk વિભાગ વિભાગ ચર્ચા Gadget Gadget talk Gadget definition Gadget definition talk 0 736 826487 826347 2022-08-03T11:50:25Z 106.222.78.116 wikitext text/x-wiki {{Infobox person | name = નરસિંહ મહેતા | image = Narsinh Mehta.jpg | caption = વડોદરામાં નરસિંહ મહેતાનું પૂતળું | birth_date = ઇ.સ. ૧૪૧૪ | birth_place = [[તળાજા]] | death_date = ઇ.સ. ૧૪૮૮ | death_place = [[માંગરોળ (જૂનાગઢ)|માંગરોળ]], સૌરાષ્ટ્ર | footnotes = }} '''નરસિંહ મહેતા''' ૧૫મી સદીમાં થઈ ગયેલ [[ગુજરાતી ભાષા]]ના પ્રથમ કવિ હતા. આથી તેઓ ''આદ્ય કવિ'' અથવા ''આદિ કવિ'' કહેવાય છે. ભક્ત તરીકે ખ્યાતિ મેળવનાર નરસિંહ મહેતાએ વૈષ્ણવ કવિતાઓનું આખ્યાન કર્યું હતું. તેમણે લખેલી રચનાઓમાં ભજન [[વૈષ્ણવ જન તો]] ખૂબ જાણીતું છે,<ref name="nm">{{cite book|url=|title=Atmagnyani Bhaktakavi Narsinh Mehta (Biography of Narsinh Mehta)|last=Ramanuj|first=Jagruti|last2=Ramanuj|first2=Vi|publisher=Navsarjan Publication|year=૨૦૧૨|isbn=978-93-81443-58-3|location=Ahmedabad|page=|pages=}}</ref> જે [[મહાત્મા ગાંધી]]નું ખૂબ પ્રિય હતું અને તેમના જીવનનો પર્યાય બની રહ્યું. આ ભજનમાં સારા માનવીના ગુણો (મૂલ્યો)નું સરસ રીતે વર્ણન કરેલું છે. == જીવન == નરસિંહ મહેતાનો જન્મ [[ભાવનગર જિલ્લો|ભાવનગર જિલ્લા]]નાં [[તળાજા]] ગામમાં ઈ.સ. ૧૪૧૪માં નાગર બ્રાહ્મણ શ્રી કૃષ્ણદાસ મહેતાને ત્યાં થયો હતો. તેઓ પછી [[જુનાગઢ]] (ત્યારનું જુર્ણદુર્ગ) ખાતે સ્થાયી થયા હતા. નાની ઉંમરે તેમણે માતા-પિતાને ગુમાવ્યા હતા. તેઓ ૮ વર્ષની વય સુધી બોલી શકતા નહોતા અને તેમનો ઉછેર તેમની દાદી જયગૌરીએ કર્યો હતો.<ref name="iss">{{cite book | url=https://books.google.co.in/books?id=ZvJa5nTi3VsC&pg=PA189&dq=Shodash+Granth&hl=en&sa=X&ei=CGtEUcHQE4iyrAe014CAAg&ved=0CC4Q6AEwAA#v=onepage&q=vallabhacharya&f=false | title=Indian Saints & Sages | publisher=Pustak Mahal | author=Prasoon, Shrikant | year=૨૦૦૯ | page=૧૬૯ | isbn=9788122310627}}</ref><ref name=":1">{{Cite book|url=http://www.oxfordscholarship.com/view/10.1093/acprof:oso/9780199976416.001.0001/acprof-9780199976416|title=Narasinha Mehta of Gujarat : A Legacy of Bhakti in Songs and Stories|last=Shukla-Bhatt|first=Neelima|publisher=Oxford University Press|year=2014|isbn=9780199976416|location=New York|pages=105-109, 213, 220|oclc=872139390|via=Oxford Scholarship}} {{Subscription required}}</ref> તેમનાં લગ્ન ૧૪૨૯માં માણેકબાઈ સાથે થયાં. આ યુગલ નરસિંહ મહેતાના ભાઈ બંસીધરને ત્યાં જૂનાગઢમાં રહેતું હતું. તેમને શામળદાસ નામનો પુત્ર અને કુંવરબાઈ નામની પુત્રી હતી.<ref name="nm" /> == સર્જન == નરસિંહ મહેતાને ગુજરાતી ભાષાના આદિકવી અથવા આદ્યકવિ કહેવામાં આવે છે.<ref name="nm" /> તેઓ તેમનાં પદો, આખ્યાનો અને પ્રભાતિયાં માટે પ્રખ્યાત છે. મહેતાનાં કાર્યોનું એક અગત્યનું અંગ એ છે કે તેઓ તે ભાષામાં નથી સચવાયાં જેમાં તે લખાયાં હતાં. સાથે જ, તેઓ મોટા ભાગે મૌખિક રીતે સચવાયાં છે.<ref name="nm" /> નરસિંહ મહેતાની કૃતિની સૌથી જૂની હસ્તપ્રત લગભગ ઇસવીસન ૧૬૧૨ની આસપાસ રચાયેલી છે જેને [[ગુજરાત વિદ્યા સભા]]<nowiki/>ના કે.કા. શાસ્ત્રીએ શોધી કાઢી હતી.<ref name="nm" /> સરળતા ખાતર નરસિંહ મહેતાનાં કાર્યોનું ત્રણ ભાગમાં વિભાજન થઈ શકે: # આત્મકથાત્મક સર્જનો: જેમાં ''શામળદાસનો વિવાહ, કુંવરબાઈનું મામેરું, હુંડી, ઝારીનાં પદ'' વગેરે જેવાં સર્જનો અને હરિજનોનો સ્વીકાર કરતી કૃતિઓનો સમાવેશ થાય છે. આ કૃતિઓમાં મહેતાના જીવનના પ્રસંગો અને વર્ણવેલ 'ચમત્કારો' જેમાં ભગવાન ભક્તને મદદ કરે તેનો સમાવેશ થાય છે.<ref name=":0">Dholakiya, Darshana (1994). ''Narsinh Mehta'' (in Gujarati). Vallabh Vidyanagar: Sardar Patel University. pp. 8–20. OCLC 32204298.</ref> # અવર્ગીકૃત સર્જનો: ''સુદામા ચરિત, ચતુરી, દાનલીલા, ગોવિંદ ગમન, સૂરત સંગ્રામ'' અને શ્રીમદ્ ભાગવદના અમુક પ્રસંગોને વર્ણવતાં પદો.<ref name=":0" /> # શૃંગારનાં ગીતો: રાધા અને કૃષ્ણની લીલા અને પ્રેમનું નિરૂપણ કરતાં કેટલાંય પદોની તેમણે રચના કરી છે.<ref name=":0" /> == વારસો અને લોકસંસ્કૃતિ == {{Main|નરસિંહ મહેતા (૧૯૩૨ ચલચિત્ર)}} [[File:Bust of Narsinh Mehta.jpg|thumb|રાજકોટ ખાતે નરસિંહ મહેતાનું બાવલું]] તેમના જીવન પરથી નાનુભાઈ વકીલ દિગ્દર્શિત ગુજરાતી ભાષાનું પ્રથમ ચલચિત્ર [[નરસિંહ મહેતા (૧૯૩૨ ચલચિત્ર)|''નરસિંહ મહેતા'']] ''(''૧૯૩૨) બન્યું હતું; ગાંધીજીના પ્રભાવને લીધે તે જાદુની વાતોથી રહિત હતું.<ref>{{cite web|url=http://www.dnaindia.com/lifestyle/comment-gujarati-cinema-a-battle-for-relevance-1777960|title=Gujarati cinema: A battle for relevance|date=૧૬ ડિસેમ્બર ૨૦૧૨}}</ref> વિજય ભટ્ટે ૧૯૪૦માં બનાવેલા દ્વિભાષી ચલચિત્રમાં, જે હિંદીમાં ''નરસી ભગત'' અને ગુજરાતીમાં ''નરસી ભગત'' નામે રજૂ થયું હતું તેમાં જાદુનો સમાવેશ હતો અને મહેતાના જીવનને ગાંધીજીના જીવન સાથે સરખાવ્યું હતું.<ref name=":1" /> ''નરસૈંયો'' (૧૯૯૧), ગુજરાતી ધારાવાહિક દૂરદર્શન પરથી પ્રસારિત થઇ હતી, જેમાં દર્શન ઝરીવાલાએ મુખ્ય પાત્ર ભજવ્યું હતું. ૨૭ હપ્તાની આ ધારાવાહિકનું નિર્માણ નંદુભાઇ શાહે કર્યું હતું અને તેના દિગ્દર્શક મૂળરાજ રાજડા હતા.<ref name=":1" /> === સન્માન === [[ગુજરાતી ભાષા]]ના શ્રેષ્ઠ કવિઓને તેમની યાદમાં [[નરસિંહ મહેતા એવોર્ડ]] આપવામાં આવે છે જેની શરૂઆત ઈ.સ. ૧૯૯૯થી થઈ છે.આ એવોર્ડ ''આદ્યકવિ નરસિંહ મહેતા સાહિત્યનિધિ'' ટ્રસ્ટ દ્વારા આપવામાં આવે છે. == સંદર્ભ == {{Reflist}} ==બાહ્ય કડીઓ== * {{ગુજરાતી વિશ્વકોશ}} * {{GujLit author}} * [http://www.jainlibrary.org/book.php?file=004610 નરસિંહ મહેતાના અપ્રકાશિત કાવ્યો PDF ફોર્મેટમાં] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20150424073212/http://jainlibrary.org/book.php?file=004610 |date=2015-04-24 }} {{વિકિસ્રોત}} {{વિકિસૂક્તિ}} [[Category:ધાર્મિક સાહિત્યકાર]] [[Category:વ્યક્તિત્વ]] [[શ્રેણી:ગુજરાતી સાહિત્યકાર]] [[શ્રેણી:કવિ]] [[શ્રેણી:જૂની ગુજરાતી]] jwa21ph2j3oqxklerx39tilbpa57yq0 826488 826487 2022-08-03T11:51:20Z 106.222.78.116 /* *સન્માન* */ wikitext text/x-wiki {{Infobox person | name = નરસિંહ મહેતા | image = Narsinh Mehta.jpg | caption = વડોદરામાં નરસિંહ મહેતાનું પૂતળું | birth_date = ઇ.સ. ૧૪૧૪ | birth_place = [[તળાજા]] | death_date = ઇ.સ. ૧૪૮૮ | death_place = [[માંગરોળ (જૂનાગઢ)|માંગરોળ]], સૌરાષ્ટ્ર | footnotes = }} '''નરસિંહ મહેતા''' ૧૫મી સદીમાં થઈ ગયેલ [[ગુજરાતી ભાષા]]ના પ્રથમ કવિ હતા. આથી તેઓ ''આદ્ય કવિ'' અથવા ''આદિ કવિ'' કહેવાય છે. ભક્ત તરીકે ખ્યાતિ મેળવનાર નરસિંહ મહેતાએ વૈષ્ણવ કવિતાઓનું આખ્યાન કર્યું હતું. તેમણે લખેલી રચનાઓમાં ભજન [[વૈષ્ણવ જન તો]] ખૂબ જાણીતું છે,<ref name="nm">{{cite book|url=|title=Atmagnyani Bhaktakavi Narsinh Mehta (Biography of Narsinh Mehta)|last=Ramanuj|first=Jagruti|last2=Ramanuj|first2=Vi|publisher=Navsarjan Publication|year=૨૦૧૨|isbn=978-93-81443-58-3|location=Ahmedabad|page=|pages=}}</ref> જે [[મહાત્મા ગાંધી]]નું ખૂબ પ્રિય હતું અને તેમના જીવનનો પર્યાય બની રહ્યું. આ ભજનમાં સારા માનવીના ગુણો (મૂલ્યો)નું સરસ રીતે વર્ણન કરેલું છે. == જીવન == નરસિંહ મહેતાનો જન્મ [[ભાવનગર જિલ્લો|ભાવનગર જિલ્લા]]નાં [[તળાજા]] ગામમાં ઈ.સ. ૧૪૧૪માં નાગર બ્રાહ્મણ શ્રી કૃષ્ણદાસ મહેતાને ત્યાં થયો હતો. તેઓ પછી [[જુનાગઢ]] (ત્યારનું જુર્ણદુર્ગ) ખાતે સ્થાયી થયા હતા. નાની ઉંમરે તેમણે માતા-પિતાને ગુમાવ્યા હતા. તેઓ ૮ વર્ષની વય સુધી બોલી શકતા નહોતા અને તેમનો ઉછેર તેમની દાદી જયગૌરીએ કર્યો હતો.<ref name="iss">{{cite book | url=https://books.google.co.in/books?id=ZvJa5nTi3VsC&pg=PA189&dq=Shodash+Granth&hl=en&sa=X&ei=CGtEUcHQE4iyrAe014CAAg&ved=0CC4Q6AEwAA#v=onepage&q=vallabhacharya&f=false | title=Indian Saints & Sages | publisher=Pustak Mahal | author=Prasoon, Shrikant | year=૨૦૦૯ | page=૧૬૯ | isbn=9788122310627}}</ref><ref name=":1">{{Cite book|url=http://www.oxfordscholarship.com/view/10.1093/acprof:oso/9780199976416.001.0001/acprof-9780199976416|title=Narasinha Mehta of Gujarat : A Legacy of Bhakti in Songs and Stories|last=Shukla-Bhatt|first=Neelima|publisher=Oxford University Press|year=2014|isbn=9780199976416|location=New York|pages=105-109, 213, 220|oclc=872139390|via=Oxford Scholarship}} {{Subscription required}}</ref> તેમનાં લગ્ન ૧૪૨૯માં માણેકબાઈ સાથે થયાં. આ યુગલ નરસિંહ મહેતાના ભાઈ બંસીધરને ત્યાં જૂનાગઢમાં રહેતું હતું. તેમને શામળદાસ નામનો પુત્ર અને કુંવરબાઈ નામની પુત્રી હતી.<ref name="nm" /> == સર્જન == નરસિંહ મહેતાને ગુજરાતી ભાષાના આદિકવી અથવા આદ્યકવિ કહેવામાં આવે છે.<ref name="nm" /> તેઓ તેમનાં પદો, આખ્યાનો અને પ્રભાતિયાં માટે પ્રખ્યાત છે. મહેતાનાં કાર્યોનું એક અગત્યનું અંગ એ છે કે તેઓ તે ભાષામાં નથી સચવાયાં જેમાં તે લખાયાં હતાં. સાથે જ, તેઓ મોટા ભાગે મૌખિક રીતે સચવાયાં છે.<ref name="nm" /> નરસિંહ મહેતાની કૃતિની સૌથી જૂની હસ્તપ્રત લગભગ ઇસવીસન ૧૬૧૨ની આસપાસ રચાયેલી છે જેને [[ગુજરાત વિદ્યા સભા]]<nowiki/>ના કે.કા. શાસ્ત્રીએ શોધી કાઢી હતી.<ref name="nm" /> સરળતા ખાતર નરસિંહ મહેતાનાં કાર્યોનું ત્રણ ભાગમાં વિભાજન થઈ શકે: # આત્મકથાત્મક સર્જનો: જેમાં ''શામળદાસનો વિવાહ, કુંવરબાઈનું મામેરું, હુંડી, ઝારીનાં પદ'' વગેરે જેવાં સર્જનો અને હરિજનોનો સ્વીકાર કરતી કૃતિઓનો સમાવેશ થાય છે. આ કૃતિઓમાં મહેતાના જીવનના પ્રસંગો અને વર્ણવેલ 'ચમત્કારો' જેમાં ભગવાન ભક્તને મદદ કરે તેનો સમાવેશ થાય છે.<ref name=":0">Dholakiya, Darshana (1994). ''Narsinh Mehta'' (in Gujarati). Vallabh Vidyanagar: Sardar Patel University. pp. 8–20. OCLC 32204298.</ref> # અવર્ગીકૃત સર્જનો: ''સુદામા ચરિત, ચતુરી, દાનલીલા, ગોવિંદ ગમન, સૂરત સંગ્રામ'' અને શ્રીમદ્ ભાગવદના અમુક પ્રસંગોને વર્ણવતાં પદો.<ref name=":0" /> # શૃંગારનાં ગીતો: રાધા અને કૃષ્ણની લીલા અને પ્રેમનું નિરૂપણ કરતાં કેટલાંય પદોની તેમણે રચના કરી છે.<ref name=":0" /> == વારસો અને લોકસંસ્કૃતિ == {{Main|નરસિંહ મહેતા (૧૯૩૨ ચલચિત્ર)}} [[File:Bust of Narsinh Mehta.jpg|thumb|રાજકોટ ખાતે નરસિંહ મહેતાનું બાવલું]] તેમના જીવન પરથી નાનુભાઈ વકીલ દિગ્દર્શિત ગુજરાતી ભાષાનું પ્રથમ ચલચિત્ર [[નરસિંહ મહેતા (૧૯૩૨ ચલચિત્ર)|''નરસિંહ મહેતા'']] ''(''૧૯૩૨) બન્યું હતું; ગાંધીજીના પ્રભાવને લીધે તે જાદુની વાતોથી રહિત હતું.<ref>{{cite web|url=http://www.dnaindia.com/lifestyle/comment-gujarati-cinema-a-battle-for-relevance-1777960|title=Gujarati cinema: A battle for relevance|date=૧૬ ડિસેમ્બર ૨૦૧૨}}</ref> વિજય ભટ્ટે ૧૯૪૦માં બનાવેલા દ્વિભાષી ચલચિત્રમાં, જે હિંદીમાં ''નરસી ભગત'' અને ગુજરાતીમાં ''નરસી ભગત'' નામે રજૂ થયું હતું તેમાં જાદુનો સમાવેશ હતો અને મહેતાના જીવનને ગાંધીજીના જીવન સાથે સરખાવ્યું હતું.<ref name=":1" /> ''નરસૈંયો'' (૧૯૯૧), ગુજરાતી ધારાવાહિક દૂરદર્શન પરથી પ્રસારિત થઇ હતી, જેમાં દર્શન ઝરીવાલાએ મુખ્ય પાત્ર ભજવ્યું હતું. ૨૭ હપ્તાની આ ધારાવાહિકનું નિર્માણ નંદુભાઇ શાહે કર્યું હતું અને તેના દિગ્દર્શક મૂળરાજ રાજડા હતા.<ref name=":1" /> ===== *સન્માન* ===== [[ગુજરાતી ભાષા]]ના શ્રેષ્ઠ કવિઓને તેમની યાદમાં [[નરસિંહ મહેતા એવોર્ડ]] આપવામાં આવે છે જેની શરૂઆત ઈ.સ. ૧૯૯૯થી થઈ છે.આ એવોર્ડ ''આદ્યકવિ નરસિંહ મહેતા સાહિત્યનિધિ'' ટ્રસ્ટ દ્વારા આપવામાં આવે છે. == સંદર્ભ == {{Reflist}} ==બાહ્ય કડીઓ== * {{ગુજરાતી વિશ્વકોશ}} * {{GujLit author}} * [http://www.jainlibrary.org/book.php?file=004610 નરસિંહ મહેતાના અપ્રકાશિત કાવ્યો PDF ફોર્મેટમાં] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20150424073212/http://jainlibrary.org/book.php?file=004610 |date=2015-04-24 }} {{વિકિસ્રોત}} {{વિકિસૂક્તિ}} [[Category:ધાર્મિક સાહિત્યકાર]] [[Category:વ્યક્તિત્વ]] [[શ્રેણી:ગુજરાતી સાહિત્યકાર]] [[શ્રેણી:કવિ]] [[શ્રેણી:જૂની ગુજરાતી]] px1ctq9cbbypr435yog7c2d0vkp46v6 0 2686 826463 826409 2022-08-02T16:45:53Z 103.206.137.221 /* પરેડ અને સમારોહ */ wikitext text/x-wiki {{Infobox flag |Name = ભારત |Nickname = ''તિરંગો'' |Image = Flag of India.svg |Use = 111000 |Symbol = [[File:IFIS Normal.svg]] |Proportion = ૨:૩ |Adoption = ૨૨ જુલાઇ ૧૯૪૭ |Design = આડા ત્રણ રંગના પટ્ટા ધરાવે છે, જેમાં ઉપરનો પટ્ટો ઘેરો કેસરી, વચ્ચે સફેદ અને નીચે લીલો રંગ હોય છે. મધ્યમાં ૨૪ આરા ધરાવતું અશોક ચક્ર હોય છે. |Designer = પિંગાલી વેંક્યા<ref group="N" name="PV">હાલનો ધ્વજ પિંગાલી વેંક્યાના ધ્વજ પર આધારિત છે, પણ સામાન્ય રીતે તેઓ ધ્વજના રચનાકાર કહેવાય છે.</ref> }} [[ભારત]]ની આઝાદી ([[ઓગસ્ટ ૧૫|૧૫ ઓગસ્ટ]] ૧૯૪૭)નાં ચોવીસ દિવસ પહેલા [[જુલાઇ ૨૨|૨૨ જુલાઇ]] ૧૯૪૭ના રોજ મળેલ 'બંધારણ સભા'ની બેઠકમાં ભારતનો રાષ્ટ્રધ્વજ નક્કી કરવામાં આવેલો. ભારતીય ગણરાજ્યના રાષ્ટ્રધ્વજ તરીકે ત્રિરંગા (तिरंगा) ધ્વજને પસંદ કરવામાં આવ્યો, જે '''ભારતનો રાષ્ટ્રધ્વજ''' તરીકે ઓળખાય છે. ૧૯૪૭માં પસંદ કરાયેલા રાષ્ટ્રધ્વજ, પિંગાલી વેંક્યા દ્વારા રચિત [[ભારતીય રાષ્ટ્રીય કોંગ્રેસ]]ના ધ્વજના આધારે રચાયેલો. આ ધ્વજ આડા ત્રણ રંગના પટ્ટા ધરાવે છે, જેમાં ઉપરનો પટ્ટો ઘેરો કેસરી, વચ્ચે સફેદ અને નીચે લીલો રંગ હોય છે. કેન્દ્રમાં ઘેરા વાદળી રંગનુ ૨૪ આરા ધરાવતું ચક્ર અવેલું છે, કે જે [[અશોક ચક્ર]] તરીકે ઓળખાય છે. આ અશોક ચક્ર [[સારનાથ]]ના સિંહાકૃતિ વાળા અશોક સ્થંભ માંથી લેવામાં આવેલ છે. અશોક ચક્રનો વ્યાસ સફેદ પટ્ટાની પહોળાઇનાં ૩/૪ ભાગ જેટલો હોય છે. આ ધ્વજની પહોળાઇ અને લંબાઇનું પ્રમાણ ૨:૩ નાં ગુણોત્તરમાં હોય છે. આ ધ્વજ ભારતીય સૈન્યનો યુધ્ધ ધ્વજ પણ ગણાય છે અને તમામ સૈનિક છાવણીઓ પર દરરોજ ફરકાવવામાં આવે છે. અધિકૃત ધ્વજ ગુણવતા પ્રમાણેનો એટલે કે ધ્વજ હાથ વણાટની [[ખાદી]]નાં કાપડમાંથીજ બનાવેલો હોવો જોઇએ. આ ધ્વજનાં પ્રદર્શન અને ઉપયોગ માટે ભારતીય રાષ્ટ્રધ્વજ સંહિતા ઘડવામાં આવેલી છે, જેનું સખતપણે પાલન કરવાનું હોય છે. ==રંગોની માહિતી== અહીં રાષ્ટ્રધ્વજ માં વપરાતા રંગોની માહિતી આપેલ છે. {| width="70%" border="1" cellpadding="2" cellspacing="0" style="background: #f9f9f9; border: 1px solid #aaaaaa; border-collapse: collapse; white-space: nowrap; text-align: left" |- style="text-align: center; background: #eee" ! રંગ ! HTML (વેબ પેજ માટે) ! CMYK (છાપકામ માટે) ! Textile color (કાપડ માટે) ! Pantone (-) |- !style="background:#FF9933"|<span style=color:#138808>(કેશરી) Saffron</span> | #FF9933 | 0-50-90-0 | Saffron (કેશરી) | 1495c |- !style="background:#FFFFFF"|(સફેદ) White | #FFFFFF | 0-0-0-0 | Cool Grey (કૂલ ગ્રે) | 1c |- !style="background:#138808"|<span style=color:#FF9933>(લીલો) Green</span> | #138808 | 100-0-70-30 | India green (ઇન્ડીયન ગ્રીન) | 362c |- !style="background:#000080"|<span style=color:#FFFFFF>(ઘેરો ભૂરો) Navy blue</span> | #000080 | 100-98-26-48 | Navy blue (ઘેરો ભૂરો) | 2755c |} ==ધ્વજ ભાવના== [[Image:Ashoka Chakra.svg|thumb| [[અશોક ચક્ર]], ''"ધર્મનું ચક્ર"'']] [[ભારત]]ની આઝાદીનાં થોડા દિવસો પહેલા ખાસ રચાયેલ બંધારણ સભાએ નિર્ણય કર્યો કે રાષ્ટ્રધ્વજ એવો રાખવો જે દરેક પક્ષ અને સમાજને અનુકુળ આવે. આથી અંતે "ત્રિરંગો" તરીકે ઓળખાતો, 'કેશરી','સફેદ' અને 'લીલા' કલરનાં ત્રણ આડા પટ્ટા અને વચ્ચે [[અશોક ચક્ર]] ધરાવતો રાષ્ટ્ર ધ્વજ નક્કી કરવામાં આવેલ. [[ડૉ. સર્વપલ્લી રાધાકૃષ્ણન]], કે જે પછીથી [[ભારત]]નાં પ્રથમ [[ભારતના ઉપરાષ્ટ્રપતિ|ઉપરાષ્ટ્રપતિ]] બનેલા, તેમણે આ ધ્વજની રચનામાં રહેલ ભાવના વર્ણવતા જણાવેલ કે, ''ભગવો'' અથવા ''કેશરી'' રંગ ત્યાગ અને સમર્પણનું પ્રતિક છે, આપણા નેતાઓએ ભૌતિક સુખોનો ત્યાગ અને દેશ તથા પ્રજાની સેવા અને પોતાની ફરજ પ્રત્યે સમર્પણ ની ભાવના રાખવી. ''સફેદ'' રંગ પ્રકાશનું કેન્દ્ર છે, જે સત્ય સુધી જવાનો આપણો માર્ગ પ્રકાશિત કરશે. અને ''લીલો'' કલર એ આપણો માટી (જમીન) સાથેનો સંબંધ દર્શાવે છે, આપણો વૃક્ષ,છોડ, લીલોતરી સાથેનો સંબંધ દર્શાવે છે, કે જેના પર તમામનાં જીવન આધારીત છે. મધ્યમાં રહેલ [[અશોક ચક્ર]] એ ધર્મ ચક્ર છે, સત્ય અને ધર્મ એ બન્ને આ ધ્વજ હેઠળ કામ કરનાર માટે માર્ગદર્શક સિધ્ધાંતો છે. તે ઉપરાંત ચક્ર સતત ગતિશીલતાનું પ્રતિક છે. સ્થિરતા એ મૃત્યુ છે અને ગતિશીલતા એ જીવન છે. [[ભારત]]માં પરિવર્તનને હવે રોકી શકાસે નહીં, તેણે ગતિશીલ બની અને આગળ ધપવુંજ પડશે. ચક્ર ઉર્જાયુક્ત શાંતિપૂર્ણ ફેરફારનું પ્રતીનિધિ બનશે. તે દીવસનાં ૨૪ કલાકનું પણ દર્શક છે."''' બહોળા અનધિકૃત અર્થમાં ''કેશરી'' રંગ આધ્યાત્મ અને શુધ્ધતા, ''સફેદ'' રંગ શાંતિ અને સત્ય, ''લીલો'' રંગ ઉત્પાદકતા અને ''ચક્ર'' ન્યાય અને અધિકારોનું પ્રતિક મનાય છે. == ઇતિહાસ == [[Image:British Raj Red Ensign.svg|thumb|150px|બ્રિટિશ ભારતનો ધ્વજ]] [[Image:Flag_of_Imperial_India.svg|thumb|150px|right|બ્રિટિશ ભારતનો નૌસેના ધ્વજ]] [[Image:Flag of India 1906 (Calcutta Flag).svg|thumb|150px|(કલકત્તા)[[કોલકાતા]] ધ્વજ,[[સુરેન્દ્રનાથ બેનરજી]]એ ૧૯૦૬માં સૌપ્રથમ વખત (કલકત્તા) [[કોલકાતા]]માં લહેરાવેલ]] [[Image:Flag of India 1907 (Nationalists Flag).svg|thumb|150px|[[મેડમ કામા|ભિખાયજી કામા]] દ્વારા ૧૯૦૭ માં બર્લિનમાં લહેરાવાયેલ પ્રથમ ધ્વજ.(વચ્ચે ખરેખરતો '''વંદેમાતરં''' લખેલ)]] [[Image:Flag of India 1917.svg|thumb|right|150px|[[હોમરૂલ ચળવળ]] દરમિયાન વપરાયેલ ધ્વજ,૧૯૧૭]] [[Image:1921 India flag.svg|thumb|150px|૧૯૨૧ માં વપરાયેલ ધ્વજ (વચ્ચે [[ચરખો]])]] [[Image:1931-India-flag.svg|thumb|150px|૧૯૩૧ માં સુચવાયેલ ભગવો ધ્વજ,જેમાં આકર્ષક ભૂરો [[ચરખો]] છે.]] [[Image:1931 Flag of India.svg|thumb|150px|right|૧૯૩૧ માં અપનાવાયેલ ધ્વજ,જે [[ભારતીય નૌસેના]]નાં યુધ્ધ ધ્વજ તરીકે પણ વપરાયેલ.]] [[Image:Flag of the Indian Legion.svg|thumb|150px|right| [[આઝાદ હિંદ ફોજ|આઝાદ હિંદ]] નો ધ્વજ,જે પ્રથમ વખત નાઝી જર્મનીમાં [[આઝાદ હિંદ ફોજ]] માટે ફરકાવાયેલ.]] * ૨૦મી સદીની શરૂઆતમાં બ્રિટિશ શાસનમાંથી મુક્ત થવા માટે આઝાદીની ચળવળ જોર પકડવા લાગી ત્યારે એક રાષ્ટ્રધ્વજ જેવા કોઇ શક્તિશાળી માધ્યમની જરૂર જણાઇ, જે સર્વે દેશભક્તોને એક નેજા હેઠળ લાવી પ્રેરણા પ્રદાન કરે. ૧૯૦૪ માં સિસ્ટર નવેદિતા, [[સ્વામી વિવેકાનંદ]]નાં શિષ્યાએ પ્રથમ ધ્વજ રજુ કર્યો, જે ''સિસ્ટર નવેદિતા ધ્વજ'' (Sister Nivedita's Flag) તરીકે ઓળખાણો. જે લાલ ચોરસ આકારનો વચ્ચે પીળો અને મધ્યમાં સફેદ રંગના કમળમાં ''વજ્ર'' નું ચિહ્ન ધરાવતો તથા બંગાળી ભાષામાં વંદેમાતરમ્ ("বন্দে মাতরম") લખાણ કરેલ હતો. જેમાં લાલ રંગ આઝાદીની લડાઇ,પીળો રંગ વિજય અને સફેદ કમળ શુધ્ધતા નાં પ્રતિક હતા. * પ્રથમ ત્રિરંગો ધ્વજ ૭ ઓગસ્ટ,૧૯૦૬ નાં રોજ બંગાળના ભાગલા વિરોધી દેખાવો દરમિયાન સચિન્દ્રપ્રસાદ બોઝ અને સુરેન્દ્રનાથ બેનરજી દ્વારા "પારસી બાગાન ચોક" [[કોલકાતા]]માં લહેરાવવામાં આવ્યો.જે કલકત્તા(હવે કોલકાતા) ધ્વજ તરીકે જાણીતો થયો.આ ધ્વજમાં એકસરખા પહોળાઇના ત્રણ આડા પટ્ટા,ઉપર નારંગી,વચ્ચે પીળો અને નીચે લીલો હતા. ઉપલા પટ્ટામાં આઠ અડધા ઉઘડેલા કમળ અને નિચલા પટ્ટામાં સુર્ય અને ચાંદ-તારાનું ચિત્ર હતાં. વચ્ચેનાં પટ્ટામાં ''વંદેમાતરમ્'' દેવનાગરી લિપીમાં લખેલ હતું. * ૨૨ ઓગસ્ટ,૧૯૦૭ ના રોજ [[મેડમ કામા|ભિખાયજી કામા]] એ સ્ટુટગાર્ટ, જર્મની માં એક અન્ય ત્રિરંગો ધ્વજ ફરકાવ્યો. આ ધ્વજમાં ઉપર લીલો ,વચ્ચે કેશરી અને નીચે લાલ રંગ ના પટ્ટા હતા. લીલો રંગ ઇસ્લામ,કેશરી હિન્દુ અને બૌધ્ધ ધર્મના પ્રતિક હતા. આ ધ્વજમાં લીલા પટ્ટામાં રહેલ આઠ કમળ તે સમયનાં બ્રિટિશ ભારતનાં આઠ પ્રાંતોનું પ્રતિનિધિત્વ કરતા હતા. વચલા પટ્ટામાં દેવનાગરી લિપિમાં "વંદેમાતરંમ" લખેલ હતું. નિચલા પટ્ટામાં ધ્વજદંડ બાજુ અર્ધ ચંદ્ર અને સામે છેડે સુર્યનું ચિહ્ન હતાં. આ ધ્વજ ભિખાયજી કામા, વીર સાવરકર અને [[શ્યામજી કૃષ્ણ વર્મા]] દ્વારા સંયુક્ત રીતે રચવામાં આવેલ. * [[બાલ ગંગાધર તિલક]] અને એની બેસન્ટ દ્વારા ૧૯૧૭ માં સ્થપાયેલ [[હોમરુલ આંદોલન]] માટે એક નવો ધ્વજ પસંદ કરાયો, જે પાંચ લાલ અને ચાર લીલી આડી પટ્ટીઓ તથા ઉપરનાં ડાબા ચતૃથ ભાગમાં "યુનિયન જેક"(બ્રિટિશ ધ્વજ) ધરાવતો હતો. ઉપલી સામેની બાજુ પર ચાંદ-તારાની સફેદ આકૃતિ અને સફેદ રંગમાં સાત તારાઓ [[સપ્તર્ષિ]] આકારમાં ગોઠવાયેલ હતાં. આ ધ્વજ જનસમુદાયમાં લોકપ્રીય બન્યો નહોતો. * ૧૯૧૬ ની શરૂઆતમાં મછલીપટ્ટનમ (આંધ્રપ્રદેશ)નાં "પિંગાલી વૈંકય્યા" એ સર્વમાન્ય રાષ્ટ્રધ્વજ બનાવવાનો પ્રયત્ન કર્યો, તેમની તરફ "ભારતીય રાષ્ટ્રધ્વજ અભિયાન" ચલાવતા ઉમર સોબાની અને એસ.બી.બોમનજીનું ધ્યાન દોરાયું,જ્યારે વૈંકય્યાએ [[મહાત્મા ગાંધી]]ને આ ધ્વજ બતાવ્યો ત્યારે તેમણે સુચન કર્યું કે ધ્વજ પર [[ચરખો|ચરખા]]નું ચિત્ર મુકવું.[[ચરખો]] ત્યારે [[ભારત]]નીં આર્થિક ઉન્નતિનું પ્રતિક બની ગયેલ હતો. "પિંગાલી વૈંકય્યા" લાલ-લીલી પાશ્વભુમીમાં ચરખાનાં ચિત્ર વાળો ધ્વજ બનાવી લાવ્યા, પરંતુ ગાંધીજીને તેમાં સર્વ ધર્મનું પ્રતિનિધિત્વ જણાયુ નહીં. * [[મહાત્મા ગાંધી]] સમક્ષ અન્ય એક ત્રિરંગો ધ્વજ રજૂ કરવામાં આવ્યો,જેમાં ઉપર સફેદ, વચ્ચે લીલો અને નીચે લાલ રંગના આડા પટ્ટા હતા, જે લઘુમતિ ધર્મો, મુસ્લીમ અને હિન્દુ ધર્મનું પ્રતિનિધિત્વ કરતા હતા. સાથે ત્રણે પટ્ટાઓને આવરતો [[ચરખો]] હતો. આ ધ્વજની રૂપરેખા "આયરલેન્ડ"નાં ધ્વજનાં આધારે બનાવાયેલ, કારણકે "આયરલેન્ડ" પણ ત્યારે બ્રિટિશ શાસન સામે આઝાદીની લડાઇ લડતું હતું. આ ધ્વજ પ્રથમ વખત [[અમદાવાદ]] માં કોંગ્રેસ પક્ષનાં સંમેલન વખતે ફરકાવાયેલ, જોકે તેને [[ભારતીય રાષ્ટ્રીય કોંગ્રેસ]] પક્ષનાં અધિકૃત ધ્વજ તરીકે પસંદ કરાયો નહીં. આ ધ્વજ આઝાદીની ચળવળમાં પણ બહોળો વપરાયેલ નહીં. * ઘણાં એવા લોકો હતા જે અત્યાર સુધી રજુ થયેલા ધ્વજ દ્વારા વ્યક્ત થતી ધાર્મિક ભાવનાઓથી સંતુષ્ટ નહોતા. ૧૯૨૪ માં [[કોલકાતા]]માં મળેલ "અખિલ ભારતીય સંસ્કૃત કોંગ્રેસે" જેમાં વચ્ચે [[વિષ્ણુ]]ની ગદાનું પ્રતિક હોય તેવો ભગવા રંગનો ધ્વજ સુચવ્યો. પછીનાં સમયમાં "ગેરૂ" રંગનું સુચન પણ થયું. જેમાં ગેરૂ રંગ હિન્દુ યોગીઓ અને સન્યાસી તથા મુસ્લિમ ફકિર અને દુર્વેશોનાં પ્રતિકરૂપ ગણાવાયેલ. [[શીખ]] સમુદાય દ્વારા પીળા રંગનો સમાવેશ કરવાનું પણ સુચવાયું. * આટલી પ્રગતિ બાદ,૨ એપ્રિલ,૧૯૩૧ નાં રોજ "કોંગ્રેસ કાર્યકારી સમિતી" દ્વારા સાત સભ્યોનીં "ધ્વજ સમિતી" ની રચના કરવામાં આવી. આ સમિતીએ એકજ રંગનો, સોનેરી-પીળો (golden-yellow) (કે જે "ગેરૂ" પણ કહેવાય) રંગ અને ઉપરનાં ખુણામાં [[ચરખો|ચરખા]]નું ચિત્ર ધરાવતો ધ્વજની ભલામણ કરી. [[ભારતીય રાષ્ટ્રીય કોંગ્રેસ]] દ્વારા આ ધ્વજ કોમી કારણોસર નામંજુર થયો. * છેલ્લે, જ્યારે ૧૯૩૧ માં કોંગ્રેસ સમિતી [[કરાચી]]માં મળી ત્યારે રાષ્ટ્રધ્વજ પર આખરી ઠરાવ પસાર થયો, અને "પિંગાલી વૈંકય્યા" નાં ધ્વજનાં આધારે ત્રિરંગો ધ્વજ જેમાં કેશરી, સફેદ અને લીલો ત્રણ આડા પટ્ટા અને વચ્ચે ચરખાનું ચિત્ર હતું. * આજ સમયે "ભારતીય રાષ્ટ્રીય સેના" (Indian National Army) દ્વારા આજ પ્રકારનો પરંતુ ઉપર નીચે "આઝાદ-હીંદ" લખેલ અને વચ્ચેનાં પટ્ટામાં તરાપ મારતા [[વાઘ]]નાં ચિત્ર વાળો ધ્વજ વપરાતો હતો. જેમાં [[વાઘ]] [[સુભાષચંદ્ર બોઝ]] નાં આઝાદી માટેનાં સશ્સ્ત્ર સંઘર્ષનું પ્રતિક હતો. આ ધ્વજ ભારતનીં ભૂમિ પર પ્રથમ વખત [[સુભાષચંદ્ર બોઝ]] નાં હસ્તે [[મણિપુર]] માં ફરકાવાયેલ. ==ઉત્પાદન પ્રક્રિયા== [[Image:India flag emblem.jpg|right|200px|thumb|[[બેંગલોર]], [[વિધાન સભા]] ભવન પર રાષ્ટ્ર ધ્વજ અને રાષ્ટ્રીય ચિહ્ન]] {| class="toccolours" align="center" style="margin:1em" |+ ધ્વજ પ્રમાણમાપ |- ! bgcolor="#bbbbbb" | માપ ! bgcolor="#bbbbbb"| મિલીમિટર |- | align="center"|૧ | align="center"|૬૩૦૦&nbsp;×&nbsp;૪૨૦૦ |- | align="center"|૨ | align="center"|૩૬૦૦&nbsp;×&nbsp;૨૪૦૦ |- | align="center"|૩ | align="center"|૨૭૦૦&nbsp;×&nbsp;૧૮૦૦ |- | align="center"|૪ | align="center"|૧૮૦૦&nbsp;×&nbsp;૧૨૦૦ |- | align="center"|૫ | align="center"|૧૩૫૦&nbsp;×&nbsp;૯૦૦ |- | align="center"|૬ | align="center"|૯૦૦&nbsp;×&nbsp;૬૦૦ |- | align="center"|૭ | align="center"|૪૫૦&nbsp;×&nbsp;૩૦૦ |- | align="center"|૮ | align="center"|૨૨૫&nbsp;×&nbsp;૧૫૦ |- | align="center"|૯ | align="center"|૧૫૦&nbsp;×&nbsp;૧૦૦ |} ૧૯૫૦ મા [[ભારત]] ગણતંત્ર બન્યા પછી ૧૯૫૧ માં પ્રથમ વખત ભારતીય માનક સંસ્થા (Bureau of Indian Standards (BIS)) એ રાષ્ટ્રધ્વજ માટે પ્રમાણીત માપદંડ નક્કિ કર્યા, જે ૧૯૬૪ માં ભારતમાં [[મેટ્રિક પધ્ધતિ]] દાખલ થઇ ત્યારે સુધારવામાં આવ્યા. આ માપદંડ ૧૭ ઓગસ્ટ,૧૯૬૮ થી લાગુ કરવામાં આવ્યા, આ માપદંડ રાષ્ટ્રધ્વજ ઉત્પાદનનાં તમામ પાસાઓ જેવાકે,માપ,રંગ,ચમક,દોરાઓ,કાપડનો વણાંટ વિગેરે નક્કી કરે છે. આ માર્ગદર્શિકાને તમામ ઉત્પાદકોએ ચોક્કસપણે અનુસરવું ફરજીયાત છે,તેમાં ચુક કરનારને ગંભીર ગુનો ગણી દંડ અથવા કારાવાસ કે બન્ને સાથેની સજા થઇ શકે છે. [[ખાદી]] અથવા હાથવણાટનું કાપડજ રાષ્ટ્રધ્વજ બનાવવા માટે વાપરી શકાય છે.[[ખાદી]] બનાવવા માટે કાચામાલ તરીકે સુતર, ઉન અથવા રેશમ જ વપરાયેલ હોવું જોઇએ. આ માટે બે પ્રકારની [[ખાદી]] વપરાય છે, ખાદી-બન્ટિંગ થી ધ્વજનો મુખ્યભાગ બને છે,જ્યારે ધ્વજને ધ્વજદંડ સાથે જોડતો ભાગ ત્રણતારનાં વણાટ વાળી ખાદી-ડક વડે બનાવાય છે. આ પ્રકારનું વણાટકામ કરતા બહુ ઓછા કારીગરો મળે છે. આ ઉપરાંત માર્ગદર્શિકા મુજબ એક ચોરસ સે.મી. માં ૧૫૦ દોરા,સાંધા દીઠ ચાર દોરા અને એક ચોરસ ફીટનું વજન બરાબર ૨૦૫ ગ્રામ હોવું જોઇએ. કાપડ વણાઇ ગયા પછી ભારતીય માનક સંસ્થામાં મોકલવું પડે છે, જ્યાં તે તમામ માપદંડ પર ખરૂં ઉતરે પછી ફરી તેને ઉત્પાદકનાં કારખાને મોકલાય છે. જ્યાં સાફ કરવાનું તથા યોગ્ય રંગોથી રંગી અને ઉપર [[અશોક ચક્ર]] ની છાપણી અથવા ભરતકામ કરવામાં આવે છે.ધ્યાન એટલું રાખવાનું કે [[અશોક ચક્ર]] બન્ને બાજુથી દેખાતું હોવું જોઇએ.ત્યાર બાદ ફરી એકવખત ચકાસણી પ્રક્રિયામાં થી પસાર થઇ અને વેંચાણ માટે મુકાય છે. == રાષ્ટ્રધ્વજ આચારસંહિતા (flag protocol)== ૨૦૦૨ પહેલા ભારતના જનસામાન્ય માટે, નક્કી કરાયેલ રાષ્ટ્રીય તહેવારો સિવાયનાં દિવસોમાં,જાહેરમાં રાષ્ટ્રધ્વજ ફરકાવવાનું પ્રતિબંધીત હતું. ફક્ત સરકારી કચેરીઓ અને ભવનો માટેજ છુટછાટ હતી. નવીન જિંદાલ ([[:en:Naveen Jindal]]) નામનાં એક ઉધોગપતિએ દિલ્હી વડી અદાલત માં જનહિતની એક અરજી દાખલ કરી અને આ પ્રતિબંધનો અંત કરાવ્યો. જિંદાલ તેમનાં કચેરી ભવન પર રાષ્ટ્રધ્વજ ફરકાવતા, પરંતુ ત્યારે આ રાષ્ટ્રધ્વજ આચારસંહિતા કાનુનની વિરૂધ્ધ હતું, આથી તેમને જણાવવામાં આવ્યું કે તેમની સામે કાનુની કાર્યવાહી થઇ શકે છે. જિંદાલે દલીલ કરીકે સંપૂર્ણ સન્માન અને વિધીપૂર્વક રાષ્ટ્રધ્વજ ફરકાવવો તે તેમનો નાગરીક અધિકાર છે, અને આ રીતે તે પોતાનો દેશપ્રેમ વ્યક્ત કરી શકે છે. આ દાવો ભારતના ઉચ્ચ ન્યાયાલય (Supreme Court) માં ફેરવવામાં આવ્યો, જ્યાં માન. ઉચ્ચ ન્યાયાલય દ્વારા ભારત સરકારને આ બાબત ઉકેલવા માટે એક સમિતિ રચવાનું કહેવામાં આવ્યું. કેન્દ્રિય મંત્રીમંડળમાં ભારતીય ધ્વજ સંહિતામાં સુધારો કરી, ૨૬ જાન્યુઆરી, ૨૦૦૨ થી જનસામાન્યને રાષ્ટ્રધ્વજની ગરીમા અને સન્માન જળવાય તે રીતે તમામ દીવસોમાં રાષ્ટ્રધ્વજ ફરકાવવાની છુટ આપવામાં આવી. === રાષ્ટ્રધ્વજનું સન્માન === ભારતીય ધ્વજ સંહિતા-૨૦૦૨, રાષ્ટ્ર્ધ્વજનાં ઉપયોગ અને પ્રદર્શન પર દેખરેખ માટે છે. આ મુજબ રાષ્ટ્ર્ધ્વજ જમીન અથવા પાણીને અડતો હોવો જોઇએ નહીં, ૨૦૦૫ સુધી રાષ્ટ્ર્ધ્વજનો ઉપયોગ ગણવેશ કે પહેરવેશ પર થઇ શકતો નહીં, ૫ જુલાઇ,૨૦૦૫ નાં ભારત સરકારે કરેલા સુધારા મુજબ હવે તેનો ઉપયોગ થઇ શકે છે. પરંતુ કમરથી નીચેનાં કપડાં, આંતરવસ્ત્રોમાં, ગાદી તકિયાનાં કવર કે ગળાનાં સ્કાર્ફમાં ઉપયોગ થઇ શકતો નથી. રાષ્ટ્ર્ધ્વજને ઉંધો (upside down), કશાનીં અંદર ઉંડાઇમાં કે કશું વિંટાળીને (ફરકાવતી વખતે ફુલપાંદડીઓ સીવાય) વાપરી શકાતો નથી. રાષ્ટ્રધ્વજ પર કશું લખાણ થઇ શકતું નથી. === રાષ્ટ્રધ્વજની જાળવણી === [[Image:India-flag-horiz-vert.svg|200px|right|રાષ્ટ્રધ્વજ પ્રદર્શીત કરવાનીં સાચી રીત.]] રાષ્ટ્રધ્વજની જાળવણી અને પ્રદર્શન વખતે ધ્યાને રાખવા માટેનાં ઘણાં પારંપરીક નિયમો છે. રાષ્ટ્રધ્વજ જ્યારે ખુલ્લામાં ફરકાવવાનો હોય ત્યારે સવારે ધ્વજ ચડાવવાનો અને સાંજે ઉતારવાનો હોય છે. જાહેર ભવનો પર અમુક ચોક્કસ પરીશ્થિતિઓમાં રાષ્ટ્રધ્વજ રાત્રે પણ ફરકતો રખાય છે. રાષ્ટ્રધ્વજ ક્યારેય પણ ઉંધો (Upside down) ફરકાવી કે પ્રદર્શીત કરી શકાતો નથી. રાષ્ટ્રધ્વજને ફાટેલી કે ગંદી સ્થિતિમાં પ્રદર્શીત કરવો તે અપમાનજનક ગણાય છે. આજ નિયમ ધ્વજદંડ અને દોરીને પણ લાગુ પડે છે, અને તેમનો પણ નિયમાનુસાર રખરખાવ કરવાનો હોય છે. === ભીંત પર પ્રદર્શન === [[image:IndiaFlagTwoNations.png|right|150px]] === અન્ય દેશોનાં રાષ્ટ્રધ્વજ સાથે === જ્યારે રાષ્ટ્રધ્વજને અન્ય દેશોનાં રાષ્ટ્રધ્વજ સાથે જાહેરમાં ફરકાવવાનો હોય ત્યારે અમુક નિયમો ધ્યાનમાં રાખવાનાં હોય છે.જેમકે રાષ્ટ્રધ્વજ હંમેશા માન ભરી શ્થિતીમાં,અન્ય ધ્વજોથી સંપૂર્ણ જમણી (દર્શકનીં ડાબી)બાજુ રહેવો જોઇએ. અન્ય દેશોનાં ધ્વજ અંગ્રેજી એ.બી.સી.ડી. મુજબ ગોઠવાયેલ હોવા જોઇએ. તમામ ધ્વજો લગભગ એક સરખા માપનાં અને ભારતીય રાષ્ટ્રધ્વજ કરતાં મોટા માપનાં તો નહીંજ એમ હોવા જોઇએ. દરેક દેશનો ધ્વજ અલગ અલગ ધ્વજદંડ પર ફરકતો હોવો જોઇએ. એકજ ધ્વજદંડ પર એક રાષ્ટ્રધ્વજ નીં ઉપર અન્ય રાષ્ટ્રધ્વજ કોઇ સંજોગોમાં ફરકાવાતો નથી. અમુક સંજોગોમાં ભારતીય રાષ્ટ્રધ્વજને અન્ય રાષ્ટ્રધ્વજો સાથે પંકતિની શરૂઆતમાં, અંતમાં કે અંગ્રેજી વર્ણાક્ષરોનાં ક્રમમાં ફરકાવવાની છુટ અપાય છે. જયારે તમામ ધ્વજોને વર્તુળાકાર ફરકાવવાનાં હોય ત્યારે, રાષ્ટ્ર્ધ્વજને વર્તુળની શરૂઆતનાં સ્થાને અને અન્ય દેશોનાં ધ્વજ તેનાંથી ઘડિયાળનાં કાંટાની દિશામાં, તેમ ગોઠવતા જઇ અંતે છેલ્લો ધ્વજ ફરીથી રાષ્ટ્રધ્વજ પાસે આવે તેમ ગોઠવાય છે. ભારતનો રાષ્ટ્રધ્વજ હંમેશા પહેલો ચડાવાય છે અને છેલ્લો ઉતારાય છે. જ્યારે ધ્વજોને ત્રાંસા ધ્વજદંડો પર (crossed poles) ફરકાવવાનાં હોય ત્યારે ભારતનાં રાષ્ટ્રધ્વજનો ધ્વજદંડ આગળ રહે અને રાષ્ટ્રધ્વજ જમણી બાજુ (દર્શકનીં ડાબી) રહે તેમ રખાય છે. જ્યારે [[સંયુક્ત રાષ્ટ્રસંઘ]] નાં ધ્વજ સાથે એકલા ભારતનો રાષ્ટ્રધ્વજ ફરકાવવાનો હોય ત્યારે તેની ગમેતે બાજુ ફરકાવી શકાય છે. સામાન્ય રીતે રાષ્ટ્રધ્વજને સામેની બાજુથી સંપૂર્ણ જમણી બાજુ ફરકાવવાનો રીવાજ છે. === રાષ્ટ્રધ્વજ ન હોય તેવા ધ્વજો સાથે === [[Image:IndiaFlagNonNational.png|right|170px]] રાષ્ટ્રધ્વજ જ્યારે અન્ય ધ્વજ જેવાકે,વ્યાપારી ધ્વજ અને જાહેરાતનાં બેનરો,વિગેરે સાથે ફરકાવવાનો હોય ત્યારે, નિયમ એવો છેકે,અન્ય ધ્વજો જો અલગ અલગ ધ્વજદંડ પર હોય તો રાષ્ટ્રધ્વજ હંમેશાં વચ્ચેજ રાખવો અથવાતો જોનાર દર્શકની છેક ડાબી તરફ આવે તેમ રાખવો અથવા,ઓછામાં ઓછું એક ધ્વજની પહોળાઇ અન્ય ધ્વજો કરતાં વધારે રાખવી. રાષ્ટ્રધ્વજનો ધ્વજદંડ અન્ય કરતાં આગળ રાખવો,પરંતુ તમામ ધ્વજ જો એકજ ધ્વજદંડ પર ફરકાવાયા હોયતો, રાષ્ટ્રધ્વજ હંમેશા સર્વોચ્ચ ઉંચાઇ (ટોચ પર) પર રાખવો. જો રાષ્ટ્રધ્વજને અન્ય ધ્વજો સાથે સરઘસમાં લઇ જવાનો હોય તો, કુચ કરતા સરઘસમાં સૌથી આગળ રાખવો, જો તમામ ધ્વજો એક આડી લીટીમાં રાખવાનાં હોય તો રાષ્ટ્રધ્વજને કુચની જમણી તરફ રાખીને ચાલવાનું હોય છે. === આંતરીક પ્રદર્શન માટે === [[Image:IndiaFlagIndoors.png|right|170px]] જ્યારે રાષ્ટ્રધ્વજને કોઇ સભાખંડમાં કે જાહેર મેળાવળાઓ જેવા પ્રસંગે આંતરીક પ્રદર્શનમાં ફરકાવવાનો હોય ત્યારે,તેને હંમેશા જમણી બાજુ (દર્શકની ડાબી બાજુ) અધિકારક સ્થિતીમાં રાખવો, આથીજ જ્યારે કોઇ પ્રવચન જેવા કાર્યક્રમોમાં રાષ્ટ્રધ્વજ રાખવાનો હોય ત્યારે,વક્તાની જમણી બાજુ પરજ ધ્વજ રાખવો. જો સભાખંડમાં અન્ય કોઇ જગ્યાએ લગાવવાનો હોયતો શ્રોતાઓની જમણી બાજુ પર આવે તે રીતે રાખવો. ધ્વજ સંપૂર્ણ ફેલાયેલી સ્થિતીમાં અને કેશરી પટ્ટો ઉપર આવે તેમ લગાવવો. જો મંચ પાછળ ઉભી સ્થિતીમાં લટકાવવાનો હોય તો,કેશરી પટ્ટો જોનારની ડાબી બાજુ અને ધ્વજદોરી ઉપર રહે તેમ રાખવો. === પરેડ અને સમારોહ === [[Image:IndiaFlagParade.png|right|170px] Aa vahan e bharat desh nu che athanasius to te vacancies chalk desh premi che 5e darshavavva === વાહનો પર પ્રદર્શન === {{empty section}} === અડધી કાઠીએ === {{empty section}} === નિકાલ કરવાનાં નિયમ === {{empty section}} == નોંધ == {{Reflist|group="N"}} == સંદર્ભ == {{Reflist}} == બાહ્ય કડીઓ == {{Commons category|National flag of India|ભારતનો રાષ્ટ્રધ્વજ}} * {{cite web | title= National Flag | work=National Portal of India |publisher=ભારત સરકાર| url=http://india.gov.in/knowindia/national_flag.php| access-date=8 February 2010 | archive-url = https://web.archive.org/web/20100126160054/http://india.gov.in/knowindia/national_flag.php <!--Added by H3llBot--> | archive-date=26 January 2010}} * {{cite web | title= History of Indian Tricolour | work=National Portal of India |publisher=ભારત સરકાર| url=http://india.gov.in/myindia/national_flag.php| access-date=15 August 2010 | archive-url = https://web.archive.org/web/20100809095826/http://india.gov.in/myindia/national_flag.php <!--Added by H3llBot--> | archive-date=9 August 2010}} * {{cite web | title= Flag Code of India | publisher= Ministry of Home Affairs (India) | url= http://mha.nic.in/sites/upload_files/mha/files/pdf/flagcodeofindia.pdf | access-date= 26 July 2016 | url-status= dead | archive-url = https://web.archive.org/web/20171019211150/http://mha.nic.in/sites/upload_files/mha/files/pdf/flagcodeofindia.pdf | archive-date= 19 October 2017}} {{ભારતના રાષ્ટ્રચિહ્નો}} [[category:ભારતનાં રાષ્ટ્રચિહ્નો]] [[શ્રેણી:રાષ્ટ્રધ્વજો]] szt96rjeg886x7vt4a95rhrq0hj3k12 826464 826463 2022-08-02T16:46:14Z 103.206.137.221 wikitext text/x-wiki {{Infobox flag |Name = ભારત |Nickname = ''તિરંગો'' |Image = Flag of India.svg |Use = 111000 |Symbol = [[File:IFIS Normal.svg]] |Proportion = ૨:૩ |Adoption = ૨૨ જુલાઇ ૧૯૪૭ |Design = આડા ત્રણ રંગના પટ્ટા ધરાવે છે, જેમાં ઉપરનો પટ્ટો ઘેરો કેસરી, વચ્ચે સફેદ અને નીચે લીલો રંગ હોય છે. મધ્યમાં ૨૪ આરા ધરાવતું અશોક ચક્ર હોય છે. |Designer = પિંગાલી વેંક્યા<ref group="N" name="PV">હાલનો ધ્વજ પિંગાલી વેંક્યાના ધ્વજ પર આધારિત છે, પણ સામાન્ય રીતે તેઓ ધ્વજના રચનાકાર કહેવાય છે.</ref> }} [[ભારત]]ની આઝાદી ([[ઓગસ્ટ ૧૫|૧૫ ઓગસ્ટ]] ૧૯૪૭)નાં ચોવીસ દિવસ પહેલા [[જુલાઇ ૨૨|૨૨ જુલાઇ]] ૧૯૪૭ના રોજ મળેલ 'બંધારણ સભા'ની બેઠકમાં ભારતનો રાષ્ટ્રધ્વજ નક્કી કરવામાં આવેલો. ભારતીય ગણરાજ્યના રાષ્ટ્રધ્વજ તરીકે ત્રિરંગા (तिरंगा) ધ્વજને પસંદ કરવામાં આવ્યો, જે '''ભારતનો રાષ્ટ્રધ્વજ''' તરીકે ઓળખાય છે. ૧૯૪૭માં પસંદ કરાયેલા રાષ્ટ્રધ્વજ, પિંગાલી વેંક્યા દ્વારા રચિત [[ભારતીય રાષ્ટ્રીય કોંગ્રેસ]]ના ધ્વજના આધારે રચાયેલો. આ ધ્વજ આડા ત્રણ રંગના પટ્ટા ધરાવે છે, જેમાં ઉપરનો પટ્ટો ઘેરો કેસરી, વચ્ચે સફેદ અને નીચે લીલો રંગ હોય છે. કેન્દ્રમાં ઘેરા વાદળી રંગનુ ૨૪ આરા ધરાવતું ચક્ર અવેલું છે, કે જે [[અશોક ચક્ર]] તરીકે ઓળખાય છે. આ અશોક ચક્ર [[સારનાથ]]ના સિંહાકૃતિ વાળા અશોક સ્થંભ માંથી લેવામાં આવેલ છે. અશોક ચક્રનો વ્યાસ સફેદ પટ્ટાની પહોળાઇનાં ૩/૪ ભાગ જેટલો હોય છે. આ ધ્વજની પહોળાઇ અને લંબાઇનું પ્રમાણ ૨:૩ નાં ગુણોત્તરમાં હોય છે. આ ધ્વજ ભારતીય સૈન્યનો યુધ્ધ ધ્વજ પણ ગણાય છે અને તમામ સૈનિક છાવણીઓ પર દરરોજ ફરકાવવામાં આવે છે. અધિકૃત ધ્વજ ગુણવતા પ્રમાણેનો એટલે કે ધ્વજ હાથ વણાટની [[ખાદી]]નાં કાપડમાંથીજ બનાવેલો હોવો જોઇએ. આ ધ્વજનાં પ્રદર્શન અને ઉપયોગ માટે ભારતીય રાષ્ટ્રધ્વજ સંહિતા ઘડવામાં આવેલી છે, જેનું સખતપણે પાલન કરવાનું હોય છે. ==રંગોની માહિતી== અહીં રાષ્ટ્રધ્વજ માં વપરાતા રંગોની માહિતી આપેલ છે. {| width="70%" border="1" cellpadding="2" cellspacing="0" style="background: #f9f9f9; border: 1px solid #aaaaaa; border-collapse: collapse; white-space: nowrap; text-align: left" |- style="text-align: center; background: #eee" ! રંગ ! HTML (વેબ પેજ માટે) ! CMYK (છાપકામ માટે) ! Textile color (કાપડ માટે) ! Pantone (-) |- !style="background:#FF9933"|<span style=color:#138808>(કેશરી) Saffron</span> | #FF9933 | 0-50-90-0 | Saffron (કેશરી) | 1495c |- !style="background:#FFFFFF"|(સફેદ) White | #FFFFFF | 0-0-0-0 | Cool Grey (કૂલ ગ્રે) | 1c |- !style="background:#138808"|<span style=color:#FF9933>(લીલો) Green</span> | #138808 | 100-0-70-30 | India green (ઇન્ડીયન ગ્રીન) | 362c |- !style="background:#000080"|<span style=color:#FFFFFF>(ઘેરો ભૂરો) Navy blue</span> | #000080 | 100-98-26-48 | Navy blue (ઘેરો ભૂરો) | 2755c |} ==ધ્વજ ભાવના== [[Image:Ashoka Chakra.svg|thumb| [[અશોક ચક્ર]], ''"ધર્મનું ચક્ર"'']] [[ભારત]]ની આઝાદીનાં થોડા દિવસો પહેલા ખાસ રચાયેલ બંધારણ સભાએ નિર્ણય કર્યો કે રાષ્ટ્રધ્વજ એવો રાખવો જે દરેક પક્ષ અને સમાજને અનુકુળ આવે. આથી અંતે "ત્રિરંગો" તરીકે ઓળખાતો, 'કેશરી','સફેદ' અને 'લીલા' કલરનાં ત્રણ આડા પટ્ટા અને વચ્ચે [[અશોક ચક્ર]] ધરાવતો રાષ્ટ્ર ધ્વજ નક્કી કરવામાં આવેલ. [[ડૉ. સર્વપલ્લી રાધાકૃષ્ણન]], કે જે પછીથી [[ભારત]]નાં પ્રથમ [[ભારતના ઉપરાષ્ટ્રપતિ|ઉપરાષ્ટ્રપતિ]] બનેલા, તેમણે આ ધ્વજની રચનામાં રહેલ ભાવના વર્ણવતા જણાવેલ કે, ''ભગવો'' અથવા ''કેશરી'' રંગ ત્યાગ અને સમર્પણનું પ્રતિક છે, આપણા નેતાઓએ ભૌતિક સુખોનો ત્યાગ અને દેશ તથા પ્રજાની સેવા અને પોતાની ફરજ પ્રત્યે સમર્પણ ની ભાવના રાખવી. ''સફેદ'' રંગ પ્રકાશનું કેન્દ્ર છે, જે સત્ય સુધી જવાનો આપણો માર્ગ પ્રકાશિત કરશે. અને ''લીલો'' કલર એ આપણો માટી (જમીન) સાથેનો સંબંધ દર્શાવે છે, આપણો વૃક્ષ,છોડ, લીલોતરી સાથેનો સંબંધ દર્શાવે છે, કે જેના પર તમામનાં જીવન આધારીત છે. મધ્યમાં રહેલ [[અશોક ચક્ર]] એ ધર્મ ચક્ર છે, સત્ય અને ધર્મ એ બન્ને આ ધ્વજ હેઠળ કામ કરનાર માટે માર્ગદર્શક સિધ્ધાંતો છે. તે ઉપરાંત ચક્ર સતત ગતિશીલતાનું પ્રતિક છે. સ્થિરતા એ મૃત્યુ છે અને ગતિશીલતા એ જીવન છે. [[ભારત]]માં પરિવર્તનને હવે રોકી શકાસે નહીં, તેણે ગતિશીલ બની અને આગળ ધપવુંજ પડશે. ચક્ર ઉર્જાયુક્ત શાંતિપૂર્ણ ફેરફારનું પ્રતીનિધિ બનશે. તે દીવસનાં ૨૪ કલાકનું પણ દર્શક છે."''' બહોળા અનધિકૃત અર્થમાં ''કેશરી'' રંગ આધ્યાત્મ અને શુધ્ધતા, ''સફેદ'' રંગ શાંતિ અને સત્ય, ''લીલો'' રંગ ઉત્પાદકતા અને ''ચક્ર'' ન્યાય અને અધિકારોનું પ્રતિક મનાય છે. == ઇતિહાસ == [[Image:British Raj Red Ensign.svg|thumb|150px|બ્રિટિશ ભારતનો ધ્વજ]] [[Image:Flag_of_Imperial_India.svg|thumb|150px|right|બ્રિટિશ ભારતનો નૌસેના ધ્વજ]] [[Image:Flag of India 1906 (Calcutta Flag).svg|thumb|150px|(કલકત્તા)[[કોલકાતા]] ધ્વજ,[[સુરેન્દ્રનાથ બેનરજી]]એ ૧૯૦૬માં સૌપ્રથમ વખત (કલકત્તા) [[કોલકાતા]]માં લહેરાવેલ]] [[Image:Flag of India 1907 (Nationalists Flag).svg|thumb|150px|[[મેડમ કામા|ભિખાયજી કામા]] દ્વારા ૧૯૦૭ માં બર્લિનમાં લહેરાવાયેલ પ્રથમ ધ્વજ.(વચ્ચે ખરેખરતો '''વંદેમાતરં''' લખેલ)]] [[Image:Flag of India 1917.svg|thumb|right|150px|[[હોમરૂલ ચળવળ]] દરમિયાન વપરાયેલ ધ્વજ,૧૯૧૭]] [[Image:1921 India flag.svg|thumb|150px|૧૯૨૧ માં વપરાયેલ ધ્વજ (વચ્ચે [[ચરખો]])]] [[Image:1931-India-flag.svg|thumb|150px|૧૯૩૧ માં સુચવાયેલ ભગવો ધ્વજ,જેમાં આકર્ષક ભૂરો [[ચરખો]] છે.]] [[Image:1931 Flag of India.svg|thumb|150px|right|૧૯૩૧ માં અપનાવાયેલ ધ્વજ,જે [[ભારતીય નૌસેના]]નાં યુધ્ધ ધ્વજ તરીકે પણ વપરાયેલ.]] [[Image:Flag of the Indian Legion.svg|thumb|150px|right| [[આઝાદ હિંદ ફોજ|આઝાદ હિંદ]] નો ધ્વજ,જે પ્રથમ વખત નાઝી જર્મનીમાં [[આઝાદ હિંદ ફોજ]] માટે ફરકાવાયેલ.]] * ૨૦મી સદીની શરૂઆતમાં બ્રિટિશ શાસનમાંથી મુક્ત થવા માટે આઝાદીની ચળવળ જોર પકડવા લાગી ત્યારે એક રાષ્ટ્રધ્વજ જેવા કોઇ શક્તિશાળી માધ્યમની જરૂર જણાઇ, જે સર્વે દેશભક્તોને એક નેજા હેઠળ લાવી પ્રેરણા પ્રદાન કરે. ૧૯૦૪ માં સિસ્ટર નવેદિતા, [[સ્વામી વિવેકાનંદ]]નાં શિષ્યાએ પ્રથમ ધ્વજ રજુ કર્યો, જે ''સિસ્ટર નવેદિતા ધ્વજ'' (Sister Nivedita's Flag) તરીકે ઓળખાણો. જે લાલ ચોરસ આકારનો વચ્ચે પીળો અને મધ્યમાં સફેદ રંગના કમળમાં ''વજ્ર'' નું ચિહ્ન ધરાવતો તથા બંગાળી ભાષામાં વંદેમાતરમ્ ("বন্দে মাতরম") લખાણ કરેલ હતો. જેમાં લાલ રંગ આઝાદીની લડાઇ,પીળો રંગ વિજય અને સફેદ કમળ શુધ્ધતા નાં પ્રતિક હતા. * પ્રથમ ત્રિરંગો ધ્વજ ૭ ઓગસ્ટ,૧૯૦૬ નાં રોજ બંગાળના ભાગલા વિરોધી દેખાવો દરમિયાન સચિન્દ્રપ્રસાદ બોઝ અને સુરેન્દ્રનાથ બેનરજી દ્વારા "પારસી બાગાન ચોક" [[કોલકાતા]]માં લહેરાવવામાં આવ્યો.જે કલકત્તા(હવે કોલકાતા) ધ્વજ તરીકે જાણીતો થયો.આ ધ્વજમાં એકસરખા પહોળાઇના ત્રણ આડા પટ્ટા,ઉપર નારંગી,વચ્ચે પીળો અને નીચે લીલો હતા. ઉપલા પટ્ટામાં આઠ અડધા ઉઘડેલા કમળ અને નિચલા પટ્ટામાં સુર્ય અને ચાંદ-તારાનું ચિત્ર હતાં. વચ્ચેનાં પટ્ટામાં ''વંદેમાતરમ્'' દેવનાગરી લિપીમાં લખેલ હતું. * ૨૨ ઓગસ્ટ,૧૯૦૭ ના રોજ [[મેડમ કામા|ભિખાયજી કામા]] એ સ્ટુટગાર્ટ, જર્મની માં એક અન્ય ત્રિરંગો ધ્વજ ફરકાવ્યો. આ ધ્વજમાં ઉપર લીલો ,વચ્ચે કેશરી અને નીચે લાલ રંગ ના પટ્ટા હતા. લીલો રંગ ઇસ્લામ,કેશરી હિન્દુ અને બૌધ્ધ ધર્મના પ્રતિક હતા. આ ધ્વજમાં લીલા પટ્ટામાં રહેલ આઠ કમળ તે સમયનાં બ્રિટિશ ભારતનાં આઠ પ્રાંતોનું પ્રતિનિધિત્વ કરતા હતા. વચલા પટ્ટામાં દેવનાગરી લિપિમાં "વંદેમાતરંમ" લખેલ હતું. નિચલા પટ્ટામાં ધ્વજદંડ બાજુ અર્ધ ચંદ્ર અને સામે છેડે સુર્યનું ચિહ્ન હતાં. આ ધ્વજ ભિખાયજી કામા, વીર સાવરકર અને [[શ્યામજી કૃષ્ણ વર્મા]] દ્વારા સંયુક્ત રીતે રચવામાં આવેલ. * [[બાલ ગંગાધર તિલક]] અને એની બેસન્ટ દ્વારા ૧૯૧૭ માં સ્થપાયેલ [[હોમરુલ આંદોલન]] માટે એક નવો ધ્વજ પસંદ કરાયો, જે પાંચ લાલ અને ચાર લીલી આડી પટ્ટીઓ તથા ઉપરનાં ડાબા ચતૃથ ભાગમાં "યુનિયન જેક"(બ્રિટિશ ધ્વજ) ધરાવતો હતો. ઉપલી સામેની બાજુ પર ચાંદ-તારાની સફેદ આકૃતિ અને સફેદ રંગમાં સાત તારાઓ [[સપ્તર્ષિ]] આકારમાં ગોઠવાયેલ હતાં. આ ધ્વજ જનસમુદાયમાં લોકપ્રીય બન્યો નહોતો. * ૧૯૧૬ ની શરૂઆતમાં મછલીપટ્ટનમ (આંધ્રપ્રદેશ)નાં "પિંગાલી વૈંકય્યા" એ સર્વમાન્ય રાષ્ટ્રધ્વજ બનાવવાનો પ્રયત્ન કર્યો, તેમની તરફ "ભારતીય રાષ્ટ્રધ્વજ અભિયાન" ચલાવતા ઉમર સોબાની અને એસ.બી.બોમનજીનું ધ્યાન દોરાયું,જ્યારે વૈંકય્યાએ [[મહાત્મા ગાંધી]]ને આ ધ્વજ બતાવ્યો ત્યારે તેમણે સુચન કર્યું કે ધ્વજ પર [[ચરખો|ચરખા]]નું ચિત્ર મુકવું.[[ચરખો]] ત્યારે [[ભારત]]નીં આર્થિક ઉન્નતિનું પ્રતિક બની ગયેલ હતો. "પિંગાલી વૈંકય્યા" લાલ-લીલી પાશ્વભુમીમાં ચરખાનાં ચિત્ર વાળો ધ્વજ બનાવી લાવ્યા, પરંતુ ગાંધીજીને તેમાં સર્વ ધર્મનું પ્રતિનિધિત્વ જણાયુ નહીં. * [[મહાત્મા ગાંધી]] સમક્ષ અન્ય એક ત્રિરંગો ધ્વજ રજૂ કરવામાં આવ્યો,જેમાં ઉપર સફેદ, વચ્ચે લીલો અને નીચે લાલ રંગના આડા પટ્ટા હતા, જે લઘુમતિ ધર્મો, મુસ્લીમ અને હિન્દુ ધર્મનું પ્રતિનિધિત્વ કરતા હતા. સાથે ત્રણે પટ્ટાઓને આવરતો [[ચરખો]] હતો. આ ધ્વજની રૂપરેખા "આયરલેન્ડ"નાં ધ્વજનાં આધારે બનાવાયેલ, કારણકે "આયરલેન્ડ" પણ ત્યારે બ્રિટિશ શાસન સામે આઝાદીની લડાઇ લડતું હતું. આ ધ્વજ પ્રથમ વખત [[અમદાવાદ]] માં કોંગ્રેસ પક્ષનાં સંમેલન વખતે ફરકાવાયેલ, જોકે તેને [[ભારતીય રાષ્ટ્રીય કોંગ્રેસ]] પક્ષનાં અધિકૃત ધ્વજ તરીકે પસંદ કરાયો નહીં. આ ધ્વજ આઝાદીની ચળવળમાં પણ બહોળો વપરાયેલ નહીં. * ઘણાં એવા લોકો હતા જે અત્યાર સુધી રજુ થયેલા ધ્વજ દ્વારા વ્યક્ત થતી ધાર્મિક ભાવનાઓથી સંતુષ્ટ નહોતા. ૧૯૨૪ માં [[કોલકાતા]]માં મળેલ "અખિલ ભારતીય સંસ્કૃત કોંગ્રેસે" જેમાં વચ્ચે [[વિષ્ણુ]]ની ગદાનું પ્રતિક હોય તેવો ભગવા રંગનો ધ્વજ સુચવ્યો. પછીનાં સમયમાં "ગેરૂ" રંગનું સુચન પણ થયું. જેમાં ગેરૂ રંગ હિન્દુ યોગીઓ અને સન્યાસી તથા મુસ્લિમ ફકિર અને દુર્વેશોનાં પ્રતિકરૂપ ગણાવાયેલ. [[શીખ]] સમુદાય દ્વારા પીળા રંગનો સમાવેશ કરવાનું પણ સુચવાયું. * આટલી પ્રગતિ બાદ,૨ એપ્રિલ,૧૯૩૧ નાં રોજ "કોંગ્રેસ કાર્યકારી સમિતી" દ્વારા સાત સભ્યોનીં "ધ્વજ સમિતી" ની રચના કરવામાં આવી. આ સમિતીએ એકજ રંગનો, સોનેરી-પીળો (golden-yellow) (કે જે "ગેરૂ" પણ કહેવાય) રંગ અને ઉપરનાં ખુણામાં [[ચરખો|ચરખા]]નું ચિત્ર ધરાવતો ધ્વજની ભલામણ કરી. [[ભારતીય રાષ્ટ્રીય કોંગ્રેસ]] દ્વારા આ ધ્વજ કોમી કારણોસર નામંજુર થયો. * છેલ્લે, જ્યારે ૧૯૩૧ માં કોંગ્રેસ સમિતી [[કરાચી]]માં મળી ત્યારે રાષ્ટ્રધ્વજ પર આખરી ઠરાવ પસાર થયો, અને "પિંગાલી વૈંકય્યા" નાં ધ્વજનાં આધારે ત્રિરંગો ધ્વજ જેમાં કેશરી, સફેદ અને લીલો ત્રણ આડા પટ્ટા અને વચ્ચે ચરખાનું ચિત્ર હતું. * આજ સમયે "ભારતીય રાષ્ટ્રીય સેના" (Indian National Army) દ્વારા આજ પ્રકારનો પરંતુ ઉપર નીચે "આઝાદ-હીંદ" લખેલ અને વચ્ચેનાં પટ્ટામાં તરાપ મારતા [[વાઘ]]નાં ચિત્ર વાળો ધ્વજ વપરાતો હતો. જેમાં [[વાઘ]] [[સુભાષચંદ્ર બોઝ]] નાં આઝાદી માટેનાં સશ્સ્ત્ર સંઘર્ષનું પ્રતિક હતો. આ ધ્વજ ભારતનીં ભૂમિ પર પ્રથમ વખત [[સુભાષચંદ્ર બોઝ]] નાં હસ્તે [[મણિપુર]] માં ફરકાવાયેલ. ==ઉત્પાદન પ્રક્રિયા== [[Image:India flag emblem.jpg|right|200px|thumb|[[બેંગલોર]], [[વિધાન સભા]] ભવન પર રાષ્ટ્ર ધ્વજ અને રાષ્ટ્રીય ચિહ્ન]] {| class="toccolours" align="center" style="margin:1em" |+ ધ્વજ પ્રમાણમાપ |- ! bgcolor="#bbbbbb" | માપ ! bgcolor="#bbbbbb"| મિલીમિટર |- | align="center"|૧ | align="center"|૬૩૦૦&nbsp;×&nbsp;૪૨૦૦ |- | align="center"|૨ | align="center"|૩૬૦૦&nbsp;×&nbsp;૨૪૦૦ |- | align="center"|૩ | align="center"|૨૭૦૦&nbsp;×&nbsp;૧૮૦૦ |- | align="center"|૪ | align="center"|૧૮૦૦&nbsp;×&nbsp;૧૨૦૦ |- | align="center"|૫ | align="center"|૧૩૫૦&nbsp;×&nbsp;૯૦૦ |- | align="center"|૬ | align="center"|૯૦૦&nbsp;×&nbsp;૬૦૦ |- | align="center"|૭ | align="center"|૪૫૦&nbsp;×&nbsp;૩૦૦ |- | align="center"|૮ | align="center"|૨૨૫&nbsp;×&nbsp;૧૫૦ |- | align="center"|૯ | align="center"|૧૫૦&nbsp;×&nbsp;૧૦૦ |} ૧૯૫૦ મા [[ભારત]] ગણતંત્ર બન્યા પછી ૧૯૫૧ માં પ્રથમ વખત ભારતીય માનક સંસ્થા (Bureau of Indian Standards (BIS)) એ રાષ્ટ્રધ્વજ માટે પ્રમાણીત માપદંડ નક્કિ કર્યા, જે ૧૯૬૪ માં ભારતમાં [[મેટ્રિક પધ્ધતિ]] દાખલ થઇ ત્યારે સુધારવામાં આવ્યા. આ માપદંડ ૧૭ ઓગસ્ટ,૧૯૬૮ થી લાગુ કરવામાં આવ્યા, આ માપદંડ રાષ્ટ્રધ્વજ ઉત્પાદનનાં તમામ પાસાઓ જેવાકે,માપ,રંગ,ચમક,દોરાઓ,કાપડનો વણાંટ વિગેરે નક્કી કરે છે. આ માર્ગદર્શિકાને તમામ ઉત્પાદકોએ ચોક્કસપણે અનુસરવું ફરજીયાત છે,તેમાં ચુક કરનારને ગંભીર ગુનો ગણી દંડ અથવા કારાવાસ કે બન્ને સાથેની સજા થઇ શકે છે. [[ખાદી]] અથવા હાથવણાટનું કાપડજ રાષ્ટ્રધ્વજ બનાવવા માટે વાપરી શકાય છે.[[ખાદી]] બનાવવા માટે કાચામાલ તરીકે સુતર, ઉન અથવા રેશમ જ વપરાયેલ હોવું જોઇએ. આ માટે બે પ્રકારની [[ખાદી]] વપરાય છે, ખાદી-બન્ટિંગ થી ધ્વજનો મુખ્યભાગ બને છે,જ્યારે ધ્વજને ધ્વજદંડ સાથે જોડતો ભાગ ત્રણતારનાં વણાટ વાળી ખાદી-ડક વડે બનાવાય છે. આ પ્રકારનું વણાટકામ કરતા બહુ ઓછા કારીગરો મળે છે. આ ઉપરાંત માર્ગદર્શિકા મુજબ એક ચોરસ સે.મી. માં ૧૫૦ દોરા,સાંધા દીઠ ચાર દોરા અને એક ચોરસ ફીટનું વજન બરાબર ૨૦૫ ગ્રામ હોવું જોઇએ. કાપડ વણાઇ ગયા પછી ભારતીય માનક સંસ્થામાં મોકલવું પડે છે, જ્યાં તે તમામ માપદંડ પર ખરૂં ઉતરે પછી ફરી તેને ઉત્પાદકનાં કારખાને મોકલાય છે. જ્યાં સાફ કરવાનું તથા યોગ્ય રંગોથી રંગી અને ઉપર [[અશોક ચક્ર]] ની છાપણી અથવા ભરતકામ કરવામાં આવે છે.ધ્યાન એટલું રાખવાનું કે [[અશોક ચક્ર]] બન્ને બાજુથી દેખાતું હોવું જોઇએ.ત્યાર બાદ ફરી એકવખત ચકાસણી પ્રક્રિયામાં થી પસાર થઇ અને વેંચાણ માટે મુકાય છે. == રાષ્ટ્રધ્વજ આચારસંહિતા (flag protocol)== ૨૦૦૨ પહેલા ભારતના જનસામાન્ય માટે, નક્કી કરાયેલ રાષ્ટ્રીય તહેવારો સિવાયનાં દિવસોમાં,જાહેરમાં રાષ્ટ્રધ્વજ ફરકાવવાનું પ્રતિબંધીત હતું. ફક્ત સરકારી કચેરીઓ અને ભવનો માટેજ છુટછાટ હતી. નવીન જિંદાલ ([[:en:Naveen Jindal]]) નામનાં એક ઉધોગપતિએ દિલ્હી વડી અદાલત માં જનહિતની એક અરજી દાખલ કરી અને આ પ્રતિબંધનો અંત કરાવ્યો. જિંદાલ તેમનાં કચેરી ભવન પર રાષ્ટ્રધ્વજ ફરકાવતા, પરંતુ ત્યારે આ રાષ્ટ્રધ્વજ આચારસંહિતા કાનુનની વિરૂધ્ધ હતું, આથી તેમને જણાવવામાં આવ્યું કે તેમની સામે કાનુની કાર્યવાહી થઇ શકે છે. જિંદાલે દલીલ કરીકે સંપૂર્ણ સન્માન અને વિધીપૂર્વક રાષ્ટ્રધ્વજ ફરકાવવો તે તેમનો નાગરીક અધિકાર છે, અને આ રીતે તે પોતાનો દેશપ્રેમ વ્યક્ત કરી શકે છે. આ દાવો ભારતના ઉચ્ચ ન્યાયાલય (Supreme Court) માં ફેરવવામાં આવ્યો, જ્યાં માન. ઉચ્ચ ન્યાયાલય દ્વારા ભારત સરકારને આ બાબત ઉકેલવા માટે એક સમિતિ રચવાનું કહેવામાં આવ્યું. કેન્દ્રિય મંત્રીમંડળમાં ભારતીય ધ્વજ સંહિતામાં સુધારો કરી, ૨૬ જાન્યુઆરી, ૨૦૦૨ થી જનસામાન્યને રાષ્ટ્રધ્વજની ગરીમા અને સન્માન જળવાય તે રીતે તમામ દીવસોમાં રાષ્ટ્રધ્વજ ફરકાવવાની છુટ આપવામાં આવી. === રાષ્ટ્રધ્વજનું સન્માન === ભારતીય ધ્વજ સંહિતા-૨૦૦૨, રાષ્ટ્ર્ધ્વજનાં ઉપયોગ અને પ્રદર્શન પર દેખરેખ માટે છે. આ મુજબ રાષ્ટ્ર્ધ્વજ જમીન અથવા પાણીને અડતો હોવો જોઇએ નહીં, ૨૦૦૫ સુધી રાષ્ટ્ર્ધ્વજનો ઉપયોગ ગણવેશ કે પહેરવેશ પર થઇ શકતો નહીં, ૫ જુલાઇ,૨૦૦૫ નાં ભારત સરકારે કરેલા સુધારા મુજબ હવે તેનો ઉપયોગ થઇ શકે છે. પરંતુ કમરથી નીચેનાં કપડાં, આંતરવસ્ત્રોમાં, ગાદી તકિયાનાં કવર કે ગળાનાં સ્કાર્ફમાં ઉપયોગ થઇ શકતો નથી. રાષ્ટ્ર્ધ્વજને ઉંધો (upside down), કશાનીં અંદર ઉંડાઇમાં કે કશું વિંટાળીને (ફરકાવતી વખતે ફુલપાંદડીઓ સીવાય) વાપરી શકાતો નથી. રાષ્ટ્રધ્વજ પર કશું લખાણ થઇ શકતું નથી. === રાષ્ટ્રધ્વજની જાળવણી === [[Image:India-flag-horiz-vert.svg|200px|right|રાષ્ટ્રધ્વજ પ્રદર્શીત કરવાનીં સાચી રીત.]] રાષ્ટ્રધ્વજની જાળવણી અને પ્રદર્શન વખતે ધ્યાને રાખવા માટેનાં ઘણાં પારંપરીક નિયમો છે. રાષ્ટ્રધ્વજ જ્યારે ખુલ્લામાં ફરકાવવાનો હોય ત્યારે સવારે ધ્વજ ચડાવવાનો અને સાંજે ઉતારવાનો હોય છે. જાહેર ભવનો પર અમુક ચોક્કસ પરીશ્થિતિઓમાં રાષ્ટ્રધ્વજ રાત્રે પણ ફરકતો રખાય છે. રાષ્ટ્રધ્વજ ક્યારેય પણ ઉંધો (Upside down) ફરકાવી કે પ્રદર્શીત કરી શકાતો નથી. રાષ્ટ્રધ્વજને ફાટેલી કે ગંદી સ્થિતિમાં પ્રદર્શીત કરવો તે અપમાનજનક ગણાય છે. આજ નિયમ ધ્વજદંડ અને દોરીને પણ લાગુ પડે છે, અને તેમનો પણ નિયમાનુસાર રખરખાવ કરવાનો હોય છે. === ભીંત પર પ્રદર્શન === [[image:IndiaFlagTwoNations.png|right|150px]] === અન્ય દેશોનાં રાષ્ટ્રધ્વજ સાથે === જ્યારે રાષ્ટ્રધ્વજને અન્ય દેશોનાં રાષ્ટ્રધ્વજ સાથે જાહેરમાં ફરકાવવાનો હોય ત્યારે અમુક નિયમો ધ્યાનમાં રાખવાનાં હોય છે.જેમકે રાષ્ટ્રધ્વજ હંમેશા માન ભરી શ્થિતીમાં,અન્ય ધ્વજોથી સંપૂર્ણ જમણી (દર્શકનીં ડાબી)બાજુ રહેવો જોઇએ. અન્ય દેશોનાં ધ્વજ અંગ્રેજી એ.બી.સી.ડી. મુજબ ગોઠવાયેલ હોવા જોઇએ. તમામ ધ્વજો લગભગ એક સરખા માપનાં અને ભારતીય રાષ્ટ્રધ્વજ કરતાં મોટા માપનાં તો નહીંજ એમ હોવા જોઇએ. દરેક દેશનો ધ્વજ અલગ અલગ ધ્વજદંડ પર ફરકતો હોવો જોઇએ. એકજ ધ્વજદંડ પર એક રાષ્ટ્રધ્વજ નીં ઉપર અન્ય રાષ્ટ્રધ્વજ કોઇ સંજોગોમાં ફરકાવાતો નથી. અમુક સંજોગોમાં ભારતીય રાષ્ટ્રધ્વજને અન્ય રાષ્ટ્રધ્વજો સાથે પંકતિની શરૂઆતમાં, અંતમાં કે અંગ્રેજી વર્ણાક્ષરોનાં ક્રમમાં ફરકાવવાની છુટ અપાય છે. જયારે તમામ ધ્વજોને વર્તુળાકાર ફરકાવવાનાં હોય ત્યારે, રાષ્ટ્ર્ધ્વજને વર્તુળની શરૂઆતનાં સ્થાને અને અન્ય દેશોનાં ધ્વજ તેનાંથી ઘડિયાળનાં કાંટાની દિશામાં, તેમ ગોઠવતા જઇ અંતે છેલ્લો ધ્વજ ફરીથી રાષ્ટ્રધ્વજ પાસે આવે તેમ ગોઠવાય છે. ભારતનો રાષ્ટ્રધ્વજ હંમેશા પહેલો ચડાવાય છે અને છેલ્લો ઉતારાય છે. જ્યારે ધ્વજોને ત્રાંસા ધ્વજદંડો પર (crossed poles) ફરકાવવાનાં હોય ત્યારે ભારતનાં રાષ્ટ્રધ્વજનો ધ્વજદંડ આગળ રહે અને રાષ્ટ્રધ્વજ જમણી બાજુ (દર્શકનીં ડાબી) રહે તેમ રખાય છે. જ્યારે [[સંયુક્ત રાષ્ટ્રસંઘ]] નાં ધ્વજ સાથે એકલા ભારતનો રાષ્ટ્રધ્વજ ફરકાવવાનો હોય ત્યારે તેની ગમેતે બાજુ ફરકાવી શકાય છે. સામાન્ય રીતે રાષ્ટ્રધ્વજને સામેની બાજુથી સંપૂર્ણ જમણી બાજુ ફરકાવવાનો રીવાજ છે. === રાષ્ટ્રધ્વજ ન હોય તેવા ધ્વજો સાથે === [[Image:IndiaFlagNonNational.png|right|170px]] રાષ્ટ્રધ્વજ જ્યારે અન્ય ધ્વજ જેવાકે,વ્યાપારી ધ્વજ અને જાહેરાતનાં બેનરો,વિગેરે સાથે ફરકાવવાનો હોય ત્યારે, નિયમ એવો છેકે,અન્ય ધ્વજો જો અલગ અલગ ધ્વજદંડ પર હોય તો રાષ્ટ્રધ્વજ હંમેશાં વચ્ચેજ રાખવો અથવાતો જોનાર દર્શકની છેક ડાબી તરફ આવે તેમ રાખવો અથવા,ઓછામાં ઓછું એક ધ્વજની પહોળાઇ અન્ય ધ્વજો કરતાં વધારે રાખવી. રાષ્ટ્રધ્વજનો ધ્વજદંડ અન્ય કરતાં આગળ રાખવો,પરંતુ તમામ ધ્વજ જો એકજ ધ્વજદંડ પર ફરકાવાયા હોયતો, રાષ્ટ્રધ્વજ હંમેશા સર્વોચ્ચ ઉંચાઇ (ટોચ પર) પર રાખવો. જો રાષ્ટ્રધ્વજને અન્ય ધ્વજો સાથે સરઘસમાં લઇ જવાનો હોય તો, કુચ કરતા સરઘસમાં સૌથી આગળ રાખવો, જો તમામ ધ્વજો એક આડી લીટીમાં રાખવાનાં હોય તો રાષ્ટ્રધ્વજને કુચની જમણી તરફ રાખીને ચાલવાનું હોય છે. === આંતરીક પ્રદર્શન માટે === [[Image:IndiaFlagIndoors.png|right|170px]] જ્યારે રાષ્ટ્રધ્વજને કોઇ સભાખંડમાં કે જાહેર મેળાવળાઓ જેવા પ્રસંગે આંતરીક પ્રદર્શનમાં ફરકાવવાનો હોય ત્યારે,તેને હંમેશા જમણી બાજુ (દર્શકની ડાબી બાજુ) અધિકારક સ્થિતીમાં રાખવો, આથીજ જ્યારે કોઇ પ્રવચન જેવા કાર્યક્રમોમાં રાષ્ટ્રધ્વજ રાખવાનો હોય ત્યારે,વક્તાની જમણી બાજુ પરજ ધ્વજ રાખવો. જો સભાખંડમાં અન્ય કોઇ જગ્યાએ લગાવવાનો હોયતો શ્રોતાઓની જમણી બાજુ પર આવે તે રીતે રાખવો. ધ્વજ સંપૂર્ણ ફેલાયેલી સ્થિતીમાં અને કેશરી પટ્ટો ઉપર આવે તેમ લગાવવો. જો મંચ પાછળ ઉભી સ્થિતીમાં લટકાવવાનો હોય તો,કેશરી પટ્ટો જોનારની ડાબી બાજુ અને ધ્વજદોરી ઉપર રહે તેમ રાખવો. === વાહનો પર પ્રદર્શન === {{empty section}} === અડધી કાઠીએ === {{empty section}} === નિકાલ કરવાનાં નિયમ === {{empty section}} == નોંધ == {{Reflist|group="N"}} == સંદર્ભ == {{Reflist}} == બાહ્ય કડીઓ == {{Commons category|National flag of India|ભારતનો રાષ્ટ્રધ્વજ}} * {{cite web | title= National Flag | work=National Portal of India |publisher=ભારત સરકાર| url=http://india.gov.in/knowindia/national_flag.php| access-date=8 February 2010 | archive-url = https://web.archive.org/web/20100126160054/http://india.gov.in/knowindia/national_flag.php <!--Added by H3llBot--> | archive-date=26 January 2010}} * {{cite web | title= History of Indian Tricolour | work=National Portal of India |publisher=ભારત સરકાર| url=http://india.gov.in/myindia/national_flag.php| access-date=15 August 2010 | archive-url = https://web.archive.org/web/20100809095826/http://india.gov.in/myindia/national_flag.php <!--Added by H3llBot--> | archive-date=9 August 2010}} * {{cite web | title= Flag Code of India | publisher= Ministry of Home Affairs (India) | url= http://mha.nic.in/sites/upload_files/mha/files/pdf/flagcodeofindia.pdf | access-date= 26 July 2016 | url-status= dead | archive-url = https://web.archive.org/web/20171019211150/http://mha.nic.in/sites/upload_files/mha/files/pdf/flagcodeofindia.pdf | archive-date= 19 October 2017}} {{ભારતના રાષ્ટ્રચિહ્નો}} [[category:ભારતનાં રાષ્ટ્રચિહ્નો]] [[શ્રેણી:રાષ્ટ્રધ્વજો]] idnz159qodmt42klpk1oz3gn3g8inr2 826465 826464 2022-08-02T17:16:00Z KartikMistry 10383 [[Special:Contributions/103.206.137.221|103.206.137.221]] ([[User talk:103.206.137.221|talk]]) દ્વારા કરેલ ફેરફારોને [[User:KartikMistry|KartikMistry]] દ્વારા કરેલા છેલ્લા સુધારા સુધી ઉલટાવાયા. wikitext text/x-wiki {{Infobox flag |Name = ભારત |Nickname = ''તિરંગો'' |Image = Flag of India.svg |Use = 111000 |Symbol = [[File:IFIS Normal.svg]] |Proportion = ૨:૩ |Adoption = ૨૨ જુલાઇ ૧૯૪૭ |Design = આડા ત્રણ રંગના પટ્ટા ધરાવે છે, જેમાં ઉપરનો પટ્ટો ઘેરો કેસરી, વચ્ચે સફેદ અને નીચે લીલો રંગ હોય છે. મધ્યમાં ૨૪ આરા ધરાવતું અશોક ચક્ર હોય છે. |Designer = પિંગાલી વેંક્યા<ref group="N" name="PV">હાલનો ધ્વજ પિંગાલી વેંક્યાના ધ્વજ પર આધારિત છે, પણ સામાન્ય રીતે તેઓ ધ્વજના રચનાકાર કહેવાય છે.</ref> }} [[ભારત]]ની આઝાદી ([[ઓગસ્ટ ૧૫|૧૫ ઓગસ્ટ]] ૧૯૪૭)નાં ચોવીસ દિવસ પહેલા [[જુલાઇ ૨૨|૨૨ જુલાઇ]] ૧૯૪૭ના રોજ મળેલ 'બંધારણ સભા'ની બેઠકમાં ભારતનો રાષ્ટ્રધ્વજ નક્કી કરવામાં આવેલો. ભારતીય ગણરાજ્યના રાષ્ટ્રધ્વજ તરીકે ત્રિરંગા (तिरंगा) ધ્વજને પસંદ કરવામાં આવ્યો, જે '''ભારતનો રાષ્ટ્રધ્વજ''' તરીકે ઓળખાય છે. ૧૯૪૭માં પસંદ કરાયેલા રાષ્ટ્રધ્વજ, પિંગાલી વેંક્યા દ્વારા રચિત [[ભારતીય રાષ્ટ્રીય કોંગ્રેસ]]ના ધ્વજના આધારે રચાયેલો. આ ધ્વજ આડા ત્રણ રંગના પટ્ટા ધરાવે છે, જેમાં ઉપરનો પટ્ટો ઘેરો કેસરી, વચ્ચે સફેદ અને નીચે લીલો રંગ હોય છે. કેન્દ્રમાં ઘેરા વાદળી રંગનુ ૨૪ આરા ધરાવતું ચક્ર અવેલું છે, કે જે [[અશોક ચક્ર]] તરીકે ઓળખાય છે. આ અશોક ચક્ર [[સારનાથ]]ના સિંહાકૃતિ વાળા અશોક સ્થંભ માંથી લેવામાં આવેલ છે. અશોક ચક્રનો વ્યાસ સફેદ પટ્ટાની પહોળાઇનાં ૩/૪ ભાગ જેટલો હોય છે. આ ધ્વજની પહોળાઇ અને લંબાઇનું પ્રમાણ ૨:૩ નાં ગુણોત્તરમાં હોય છે. આ ધ્વજ ભારતીય સૈન્યનો યુધ્ધ ધ્વજ પણ ગણાય છે અને તમામ સૈનિક છાવણીઓ પર દરરોજ ફરકાવવામાં આવે છે. અધિકૃત ધ્વજ ગુણવતા પ્રમાણેનો એટલે કે ધ્વજ હાથ વણાટની [[ખાદી]]નાં કાપડમાંથીજ બનાવેલો હોવો જોઇએ. આ ધ્વજનાં પ્રદર્શન અને ઉપયોગ માટે ભારતીય રાષ્ટ્રધ્વજ સંહિતા ઘડવામાં આવેલી છે, જેનું સખતપણે પાલન કરવાનું હોય છે. ==રંગોની માહિતી== અહીં રાષ્ટ્રધ્વજ માં વપરાતા રંગોની માહિતી આપેલ છે. {| width="70%" border="1" cellpadding="2" cellspacing="0" style="background: #f9f9f9; border: 1px solid #aaaaaa; border-collapse: collapse; white-space: nowrap; text-align: left" |- style="text-align: center; background: #eee" ! રંગ ! HTML (વેબ પેજ માટે) ! CMYK (છાપકામ માટે) ! Textile color (કાપડ માટે) ! Pantone (-) |- !style="background:#FF9933"|<span style=color:#138808>(કેશરી) Saffron</span> | #FF9933 | 0-50-90-0 | Saffron (કેશરી) | 1495c |- !style="background:#FFFFFF"|(સફેદ) White | #FFFFFF | 0-0-0-0 | Cool Grey (કૂલ ગ્રે) | 1c |- !style="background:#138808"|<span style=color:#FF9933>(લીલો) Green</span> | #138808 | 100-0-70-30 | India green (ઇન્ડીયન ગ્રીન) | 362c |- !style="background:#000080"|<span style=color:#FFFFFF>(ઘેરો ભૂરો) Navy blue</span> | #000080 | 100-98-26-48 | Navy blue (ઘેરો ભૂરો) | 2755c |} ==ધ્વજ ભાવના== [[Image:Ashoka Chakra.svg|thumb| [[અશોક ચક્ર]], ''"ધર્મનું ચક્ર"'']] [[ભારત]]ની આઝાદીનાં થોડા દિવસો પહેલા ખાસ રચાયેલ બંધારણ સભાએ નિર્ણય કર્યો કે રાષ્ટ્રધ્વજ એવો રાખવો જે દરેક પક્ષ અને સમાજને અનુકુળ આવે. આથી અંતે "ત્રિરંગો" તરીકે ઓળખાતો, 'કેશરી','સફેદ' અને 'લીલા' કલરનાં ત્રણ આડા પટ્ટા અને વચ્ચે [[અશોક ચક્ર]] ધરાવતો રાષ્ટ્ર ધ્વજ નક્કી કરવામાં આવેલ. [[ડૉ. સર્વપલ્લી રાધાકૃષ્ણન]], કે જે પછીથી [[ભારત]]નાં પ્રથમ [[ભારતના ઉપરાષ્ટ્રપતિ|ઉપરાષ્ટ્રપતિ]] બનેલા, તેમણે આ ધ્વજની રચનામાં રહેલ ભાવના વર્ણવતા જણાવેલ કે, ''ભગવો'' અથવા ''કેશરી'' રંગ ત્યાગ અને સમર્પણનું પ્રતિક છે, આપણા નેતાઓએ ભૌતિક સુખોનો ત્યાગ અને દેશ તથા પ્રજાની સેવા અને પોતાની ફરજ પ્રત્યે સમર્પણ ની ભાવના રાખવી. ''સફેદ'' રંગ પ્રકાશનું કેન્દ્ર છે, જે સત્ય સુધી જવાનો આપણો માર્ગ પ્રકાશિત કરશે. અને ''લીલો'' કલર એ આપણો માટી (જમીન) સાથેનો સંબંધ દર્શાવે છે, આપણો વૃક્ષ,છોડ, લીલોતરી સાથેનો સંબંધ દર્શાવે છે, કે જેના પર તમામનાં જીવન આધારીત છે. મધ્યમાં રહેલ [[અશોક ચક્ર]] એ ધર્મ ચક્ર છે, સત્ય અને ધર્મ એ બન્ને આ ધ્વજ હેઠળ કામ કરનાર માટે માર્ગદર્શક સિધ્ધાંતો છે. તે ઉપરાંત ચક્ર સતત ગતિશીલતાનું પ્રતિક છે. સ્થિરતા એ મૃત્યુ છે અને ગતિશીલતા એ જીવન છે. [[ભારત]]માં પરિવર્તનને હવે રોકી શકાસે નહીં, તેણે ગતિશીલ બની અને આગળ ધપવુંજ પડશે. ચક્ર ઉર્જાયુક્ત શાંતિપૂર્ણ ફેરફારનું પ્રતીનિધિ બનશે. તે દીવસનાં ૨૪ કલાકનું પણ દર્શક છે."''' બહોળા અનધિકૃત અર્થમાં ''કેશરી'' રંગ આધ્યાત્મ અને શુધ્ધતા, ''સફેદ'' રંગ શાંતિ અને સત્ય, ''લીલો'' રંગ ઉત્પાદકતા અને ''ચક્ર'' ન્યાય અને અધિકારોનું પ્રતિક મનાય છે. == ઇતિહાસ == [[Image:British Raj Red Ensign.svg|thumb|150px|બ્રિટિશ ભારતનો ધ્વજ]] [[Image:Flag_of_Imperial_India.svg|thumb|150px|right|બ્રિટિશ ભારતનો નૌસેના ધ્વજ]] [[Image:Flag of India 1906 (Calcutta Flag).svg|thumb|150px|(કલકત્તા)[[કોલકાતા]] ધ્વજ,[[સુરેન્દ્રનાથ બેનરજી]]એ ૧૯૦૬માં સૌપ્રથમ વખત (કલકત્તા) [[કોલકાતા]]માં લહેરાવેલ]] [[Image:Flag of India 1907 (Nationalists Flag).svg|thumb|150px|[[મેડમ કામા|ભિખાયજી કામા]] દ્વારા ૧૯૦૭ માં બર્લિનમાં લહેરાવાયેલ પ્રથમ ધ્વજ.(વચ્ચે ખરેખરતો '''વંદેમાતરં''' લખેલ)]] [[Image:Flag of India 1917.svg|thumb|right|150px|[[હોમરૂલ ચળવળ]] દરમિયાન વપરાયેલ ધ્વજ,૧૯૧૭]] [[Image:1921 India flag.svg|thumb|150px|૧૯૨૧ માં વપરાયેલ ધ્વજ (વચ્ચે [[ચરખો]])]] [[Image:1931-India-flag.svg|thumb|150px|૧૯૩૧ માં સુચવાયેલ ભગવો ધ્વજ,જેમાં આકર્ષક ભૂરો [[ચરખો]] છે.]] [[Image:1931 Flag of India.svg|thumb|150px|right|૧૯૩૧ માં અપનાવાયેલ ધ્વજ,જે [[ભારતીય નૌસેના]]નાં યુધ્ધ ધ્વજ તરીકે પણ વપરાયેલ.]] [[Image:Flag of the Indian Legion.svg|thumb|150px|right| [[આઝાદ હિંદ ફોજ|આઝાદ હિંદ]] નો ધ્વજ,જે પ્રથમ વખત નાઝી જર્મનીમાં [[આઝાદ હિંદ ફોજ]] માટે ફરકાવાયેલ.]] * ૨૦મી સદીની શરૂઆતમાં બ્રિટિશ શાસનમાંથી મુક્ત થવા માટે આઝાદીની ચળવળ જોર પકડવા લાગી ત્યારે એક રાષ્ટ્રધ્વજ જેવા કોઇ શક્તિશાળી માધ્યમની જરૂર જણાઇ, જે સર્વે દેશભક્તોને એક નેજા હેઠળ લાવી પ્રેરણા પ્રદાન કરે. ૧૯૦૪ માં સિસ્ટર નવેદિતા, [[સ્વામી વિવેકાનંદ]]નાં શિષ્યાએ પ્રથમ ધ્વજ રજુ કર્યો, જે ''સિસ્ટર નવેદિતા ધ્વજ'' (Sister Nivedita's Flag) તરીકે ઓળખાણો. જે લાલ ચોરસ આકારનો વચ્ચે પીળો અને મધ્યમાં સફેદ રંગના કમળમાં ''વજ્ર'' નું ચિહ્ન ધરાવતો તથા બંગાળી ભાષામાં વંદેમાતરમ્ ("বন্দে মাতরম") લખાણ કરેલ હતો. જેમાં લાલ રંગ આઝાદીની લડાઇ,પીળો રંગ વિજય અને સફેદ કમળ શુધ્ધતા નાં પ્રતિક હતા. * પ્રથમ ત્રિરંગો ધ્વજ ૭ ઓગસ્ટ,૧૯૦૬ નાં રોજ બંગાળના ભાગલા વિરોધી દેખાવો દરમિયાન સચિન્દ્રપ્રસાદ બોઝ અને સુરેન્દ્રનાથ બેનરજી દ્વારા "પારસી બાગાન ચોક" [[કોલકાતા]]માં લહેરાવવામાં આવ્યો.જે કલકત્તા(હવે કોલકાતા) ધ્વજ તરીકે જાણીતો થયો.આ ધ્વજમાં એકસરખા પહોળાઇના ત્રણ આડા પટ્ટા,ઉપર નારંગી,વચ્ચે પીળો અને નીચે લીલો હતા. ઉપલા પટ્ટામાં આઠ અડધા ઉઘડેલા કમળ અને નિચલા પટ્ટામાં સુર્ય અને ચાંદ-તારાનું ચિત્ર હતાં. વચ્ચેનાં પટ્ટામાં ''વંદેમાતરમ્'' દેવનાગરી લિપીમાં લખેલ હતું. * ૨૨ ઓગસ્ટ,૧૯૦૭ ના રોજ [[મેડમ કામા|ભિખાયજી કામા]] એ સ્ટુટગાર્ટ, જર્મની માં એક અન્ય ત્રિરંગો ધ્વજ ફરકાવ્યો. આ ધ્વજમાં ઉપર લીલો ,વચ્ચે કેશરી અને નીચે લાલ રંગ ના પટ્ટા હતા. લીલો રંગ ઇસ્લામ,કેશરી હિન્દુ અને બૌધ્ધ ધર્મના પ્રતિક હતા. આ ધ્વજમાં લીલા પટ્ટામાં રહેલ આઠ કમળ તે સમયનાં બ્રિટિશ ભારતનાં આઠ પ્રાંતોનું પ્રતિનિધિત્વ કરતા હતા. વચલા પટ્ટામાં દેવનાગરી લિપિમાં "વંદેમાતરંમ" લખેલ હતું. નિચલા પટ્ટામાં ધ્વજદંડ બાજુ અર્ધ ચંદ્ર અને સામે છેડે સુર્યનું ચિહ્ન હતાં. આ ધ્વજ ભિખાયજી કામા, વીર સાવરકર અને [[શ્યામજી કૃષ્ણ વર્મા]] દ્વારા સંયુક્ત રીતે રચવામાં આવેલ. * [[બાલ ગંગાધર તિલક]] અને એની બેસન્ટ દ્વારા ૧૯૧૭ માં સ્થપાયેલ [[હોમરુલ આંદોલન]] માટે એક નવો ધ્વજ પસંદ કરાયો, જે પાંચ લાલ અને ચાર લીલી આડી પટ્ટીઓ તથા ઉપરનાં ડાબા ચતૃથ ભાગમાં "યુનિયન જેક"(બ્રિટિશ ધ્વજ) ધરાવતો હતો. ઉપલી સામેની બાજુ પર ચાંદ-તારાની સફેદ આકૃતિ અને સફેદ રંગમાં સાત તારાઓ [[સપ્તર્ષિ]] આકારમાં ગોઠવાયેલ હતાં. આ ધ્વજ જનસમુદાયમાં લોકપ્રીય બન્યો નહોતો. * ૧૯૧૬ ની શરૂઆતમાં મછલીપટ્ટનમ (આંધ્રપ્રદેશ)નાં "પિંગાલી વૈંકય્યા" એ સર્વમાન્ય રાષ્ટ્રધ્વજ બનાવવાનો પ્રયત્ન કર્યો, તેમની તરફ "ભારતીય રાષ્ટ્રધ્વજ અભિયાન" ચલાવતા ઉમર સોબાની અને એસ.બી.બોમનજીનું ધ્યાન દોરાયું,જ્યારે વૈંકય્યાએ [[મહાત્મા ગાંધી]]ને આ ધ્વજ બતાવ્યો ત્યારે તેમણે સુચન કર્યું કે ધ્વજ પર [[ચરખો|ચરખા]]નું ચિત્ર મુકવું.[[ચરખો]] ત્યારે [[ભારત]]નીં આર્થિક ઉન્નતિનું પ્રતિક બની ગયેલ હતો. "પિંગાલી વૈંકય્યા" લાલ-લીલી પાશ્વભુમીમાં ચરખાનાં ચિત્ર વાળો ધ્વજ બનાવી લાવ્યા, પરંતુ ગાંધીજીને તેમાં સર્વ ધર્મનું પ્રતિનિધિત્વ જણાયુ નહીં. * [[મહાત્મા ગાંધી]] સમક્ષ અન્ય એક ત્રિરંગો ધ્વજ રજૂ કરવામાં આવ્યો,જેમાં ઉપર સફેદ, વચ્ચે લીલો અને નીચે લાલ રંગના આડા પટ્ટા હતા, જે લઘુમતિ ધર્મો, મુસ્લીમ અને હિન્દુ ધર્મનું પ્રતિનિધિત્વ કરતા હતા. સાથે ત્રણે પટ્ટાઓને આવરતો [[ચરખો]] હતો. આ ધ્વજની રૂપરેખા "આયરલેન્ડ"નાં ધ્વજનાં આધારે બનાવાયેલ, કારણકે "આયરલેન્ડ" પણ ત્યારે બ્રિટિશ શાસન સામે આઝાદીની લડાઇ લડતું હતું. આ ધ્વજ પ્રથમ વખત [[અમદાવાદ]] માં કોંગ્રેસ પક્ષનાં સંમેલન વખતે ફરકાવાયેલ, જોકે તેને [[ભારતીય રાષ્ટ્રીય કોંગ્રેસ]] પક્ષનાં અધિકૃત ધ્વજ તરીકે પસંદ કરાયો નહીં. આ ધ્વજ આઝાદીની ચળવળમાં પણ બહોળો વપરાયેલ નહીં. * ઘણાં એવા લોકો હતા જે અત્યાર સુધી રજુ થયેલા ધ્વજ દ્વારા વ્યક્ત થતી ધાર્મિક ભાવનાઓથી સંતુષ્ટ નહોતા. ૧૯૨૪ માં [[કોલકાતા]]માં મળેલ "અખિલ ભારતીય સંસ્કૃત કોંગ્રેસે" જેમાં વચ્ચે [[વિષ્ણુ]]ની ગદાનું પ્રતિક હોય તેવો ભગવા રંગનો ધ્વજ સુચવ્યો. પછીનાં સમયમાં "ગેરૂ" રંગનું સુચન પણ થયું. જેમાં ગેરૂ રંગ હિન્દુ યોગીઓ અને સન્યાસી તથા મુસ્લિમ ફકિર અને દુર્વેશોનાં પ્રતિકરૂપ ગણાવાયેલ. [[શીખ]] સમુદાય દ્વારા પીળા રંગનો સમાવેશ કરવાનું પણ સુચવાયું. * આટલી પ્રગતિ બાદ,૨ એપ્રિલ,૧૯૩૧ નાં રોજ "કોંગ્રેસ કાર્યકારી સમિતી" દ્વારા સાત સભ્યોનીં "ધ્વજ સમિતી" ની રચના કરવામાં આવી. આ સમિતીએ એકજ રંગનો, સોનેરી-પીળો (golden-yellow) (કે જે "ગેરૂ" પણ કહેવાય) રંગ અને ઉપરનાં ખુણામાં [[ચરખો|ચરખા]]નું ચિત્ર ધરાવતો ધ્વજની ભલામણ કરી. [[ભારતીય રાષ્ટ્રીય કોંગ્રેસ]] દ્વારા આ ધ્વજ કોમી કારણોસર નામંજુર થયો. * છેલ્લે, જ્યારે ૧૯૩૧ માં કોંગ્રેસ સમિતી [[કરાચી]]માં મળી ત્યારે રાષ્ટ્રધ્વજ પર આખરી ઠરાવ પસાર થયો, અને "પિંગાલી વૈંકય્યા" નાં ધ્વજનાં આધારે ત્રિરંગો ધ્વજ જેમાં કેશરી, સફેદ અને લીલો ત્રણ આડા પટ્ટા અને વચ્ચે ચરખાનું ચિત્ર હતું. * આજ સમયે "ભારતીય રાષ્ટ્રીય સેના" (Indian National Army) દ્વારા આજ પ્રકારનો પરંતુ ઉપર નીચે "આઝાદ-હીંદ" લખેલ અને વચ્ચેનાં પટ્ટામાં તરાપ મારતા [[વાઘ]]નાં ચિત્ર વાળો ધ્વજ વપરાતો હતો. જેમાં [[વાઘ]] [[સુભાષચંદ્ર બોઝ]] નાં આઝાદી માટેનાં સશ્સ્ત્ર સંઘર્ષનું પ્રતિક હતો. આ ધ્વજ ભારતનીં ભૂમિ પર પ્રથમ વખત [[સુભાષચંદ્ર બોઝ]] નાં હસ્તે [[મણિપુર]] માં ફરકાવાયેલ. ==ઉત્પાદન પ્રક્રિયા== [[Image:India flag emblem.jpg|right|200px|thumb|[[બેંગલોર]], [[વિધાન સભા]] ભવન પર રાષ્ટ્ર ધ્વજ અને રાષ્ટ્રીય ચિહ્ન]] {| class="toccolours" align="center" style="margin:1em" |+ ધ્વજ પ્રમાણમાપ |- ! bgcolor="#bbbbbb" | માપ ! bgcolor="#bbbbbb"| મિલીમિટર |- | align="center"|૧ | align="center"|૬૩૦૦&nbsp;×&nbsp;૪૨૦૦ |- | align="center"|૨ | align="center"|૩૬૦૦&nbsp;×&nbsp;૨૪૦૦ |- | align="center"|૩ | align="center"|૨૭૦૦&nbsp;×&nbsp;૧૮૦૦ |- | align="center"|૪ | align="center"|૧૮૦૦&nbsp;×&nbsp;૧૨૦૦ |- | align="center"|૫ | align="center"|૧૩૫૦&nbsp;×&nbsp;૯૦૦ |- | align="center"|૬ | align="center"|૯૦૦&nbsp;×&nbsp;૬૦૦ |- | align="center"|૭ | align="center"|૪૫૦&nbsp;×&nbsp;૩૦૦ |- | align="center"|૮ | align="center"|૨૨૫&nbsp;×&nbsp;૧૫૦ |- | align="center"|૯ | align="center"|૧૫૦&nbsp;×&nbsp;૧૦૦ |} ૧૯૫૦ મા [[ભારત]] ગણતંત્ર બન્યા પછી ૧૯૫૧ માં પ્રથમ વખત ભારતીય માનક સંસ્થા (Bureau of Indian Standards (BIS)) એ રાષ્ટ્રધ્વજ માટે પ્રમાણીત માપદંડ નક્કિ કર્યા, જે ૧૯૬૪ માં ભારતમાં [[મેટ્રિક પધ્ધતિ]] દાખલ થઇ ત્યારે સુધારવામાં આવ્યા. આ માપદંડ ૧૭ ઓગસ્ટ,૧૯૬૮ થી લાગુ કરવામાં આવ્યા, આ માપદંડ રાષ્ટ્રધ્વજ ઉત્પાદનનાં તમામ પાસાઓ જેવાકે,માપ,રંગ,ચમક,દોરાઓ,કાપડનો વણાંટ વિગેરે નક્કી કરે છે. આ માર્ગદર્શિકાને તમામ ઉત્પાદકોએ ચોક્કસપણે અનુસરવું ફરજીયાત છે,તેમાં ચુક કરનારને ગંભીર ગુનો ગણી દંડ અથવા કારાવાસ કે બન્ને સાથેની સજા થઇ શકે છે. [[ખાદી]] અથવા હાથવણાટનું કાપડજ રાષ્ટ્રધ્વજ બનાવવા માટે વાપરી શકાય છે.[[ખાદી]] બનાવવા માટે કાચામાલ તરીકે સુતર, ઉન અથવા રેશમ જ વપરાયેલ હોવું જોઇએ. આ માટે બે પ્રકારની [[ખાદી]] વપરાય છે, ખાદી-બન્ટિંગ થી ધ્વજનો મુખ્યભાગ બને છે,જ્યારે ધ્વજને ધ્વજદંડ સાથે જોડતો ભાગ ત્રણતારનાં વણાટ વાળી ખાદી-ડક વડે બનાવાય છે. આ પ્રકારનું વણાટકામ કરતા બહુ ઓછા કારીગરો મળે છે. આ ઉપરાંત માર્ગદર્શિકા મુજબ એક ચોરસ સે.મી. માં ૧૫૦ દોરા,સાંધા દીઠ ચાર દોરા અને એક ચોરસ ફીટનું વજન બરાબર ૨૦૫ ગ્રામ હોવું જોઇએ. કાપડ વણાઇ ગયા પછી ભારતીય માનક સંસ્થામાં મોકલવું પડે છે, જ્યાં તે તમામ માપદંડ પર ખરૂં ઉતરે પછી ફરી તેને ઉત્પાદકનાં કારખાને મોકલાય છે. જ્યાં સાફ કરવાનું તથા યોગ્ય રંગોથી રંગી અને ઉપર [[અશોક ચક્ર]] ની છાપણી અથવા ભરતકામ કરવામાં આવે છે.ધ્યાન એટલું રાખવાનું કે [[અશોક ચક્ર]] બન્ને બાજુથી દેખાતું હોવું જોઇએ.ત્યાર બાદ ફરી એકવખત ચકાસણી પ્રક્રિયામાં થી પસાર થઇ અને વેંચાણ માટે મુકાય છે. == રાષ્ટ્રધ્વજ આચારસંહિતા (flag protocol)== ૨૦૦૨ પહેલા ભારતના જનસામાન્ય માટે, નક્કી કરાયેલ રાષ્ટ્રીય તહેવારો સિવાયનાં દિવસોમાં,જાહેરમાં રાષ્ટ્રધ્વજ ફરકાવવાનું પ્રતિબંધીત હતું. ફક્ત સરકારી કચેરીઓ અને ભવનો માટેજ છુટછાટ હતી. નવીન જિંદાલ ([[:en:Naveen Jindal]]) નામનાં એક ઉધોગપતિએ દિલ્હી વડી અદાલત માં જનહિતની એક અરજી દાખલ કરી અને આ પ્રતિબંધનો અંત કરાવ્યો. જિંદાલ તેમનાં કચેરી ભવન પર રાષ્ટ્રધ્વજ ફરકાવતા, પરંતુ ત્યારે આ રાષ્ટ્રધ્વજ આચારસંહિતા કાનુનની વિરૂધ્ધ હતું, આથી તેમને જણાવવામાં આવ્યું કે તેમની સામે કાનુની કાર્યવાહી થઇ શકે છે. જિંદાલે દલીલ કરીકે સંપૂર્ણ સન્માન અને વિધીપૂર્વક રાષ્ટ્રધ્વજ ફરકાવવો તે તેમનો નાગરીક અધિકાર છે, અને આ રીતે તે પોતાનો દેશપ્રેમ વ્યક્ત કરી શકે છે. આ દાવો ભારતના ઉચ્ચ ન્યાયાલય (Supreme Court) માં ફેરવવામાં આવ્યો, જ્યાં માન. ઉચ્ચ ન્યાયાલય દ્વારા ભારત સરકારને આ બાબત ઉકેલવા માટે એક સમિતિ રચવાનું કહેવામાં આવ્યું. કેન્દ્રિય મંત્રીમંડળમાં ભારતીય ધ્વજ સંહિતામાં સુધારો કરી, ૨૬ જાન્યુઆરી, ૨૦૦૨ થી જનસામાન્યને રાષ્ટ્રધ્વજની ગરીમા અને સન્માન જળવાય તે રીતે તમામ દીવસોમાં રાષ્ટ્રધ્વજ ફરકાવવાની છુટ આપવામાં આવી. === રાષ્ટ્રધ્વજનું સન્માન === ભારતીય ધ્વજ સંહિતા-૨૦૦૨, રાષ્ટ્ર્ધ્વજનાં ઉપયોગ અને પ્રદર્શન પર દેખરેખ માટે છે. આ મુજબ રાષ્ટ્ર્ધ્વજ જમીન અથવા પાણીને અડતો હોવો જોઇએ નહીં, ૨૦૦૫ સુધી રાષ્ટ્ર્ધ્વજનો ઉપયોગ ગણવેશ કે પહેરવેશ પર થઇ શકતો નહીં, ૫ જુલાઇ,૨૦૦૫ નાં ભારત સરકારે કરેલા સુધારા મુજબ હવે તેનો ઉપયોગ થઇ શકે છે. પરંતુ કમરથી નીચેનાં કપડાં, આંતરવસ્ત્રોમાં, ગાદી તકિયાનાં કવર કે ગળાનાં સ્કાર્ફમાં ઉપયોગ થઇ શકતો નથી. રાષ્ટ્ર્ધ્વજને ઉંધો (upside down), કશાનીં અંદર ઉંડાઇમાં કે કશું વિંટાળીને (ફરકાવતી વખતે ફુલપાંદડીઓ સીવાય) વાપરી શકાતો નથી. રાષ્ટ્રધ્વજ પર કશું લખાણ થઇ શકતું નથી. === રાષ્ટ્રધ્વજની જાળવણી === [[Image:India-flag-horiz-vert.svg|200px|right|રાષ્ટ્રધ્વજ પ્રદર્શીત કરવાનીં સાચી રીત.]] રાષ્ટ્રધ્વજની જાળવણી અને પ્રદર્શન વખતે ધ્યાને રાખવા માટેનાં ઘણાં પારંપરીક નિયમો છે. રાષ્ટ્રધ્વજ જ્યારે ખુલ્લામાં ફરકાવવાનો હોય ત્યારે સવારે ધ્વજ ચડાવવાનો અને સાંજે ઉતારવાનો હોય છે. જાહેર ભવનો પર અમુક ચોક્કસ પરીશ્થિતિઓમાં રાષ્ટ્રધ્વજ રાત્રે પણ ફરકતો રખાય છે. રાષ્ટ્રધ્વજ ક્યારેય પણ ઉંધો (Upside down) ફરકાવી કે પ્રદર્શીત કરી શકાતો નથી. રાષ્ટ્રધ્વજને ફાટેલી કે ગંદી સ્થિતિમાં પ્રદર્શીત કરવો તે અપમાનજનક ગણાય છે. આજ નિયમ ધ્વજદંડ અને દોરીને પણ લાગુ પડે છે, અને તેમનો પણ નિયમાનુસાર રખરખાવ કરવાનો હોય છે. === ભીંત પર પ્રદર્શન === [[image:IndiaFlagTwoNations.png|right|150px]] === અન્ય દેશોનાં રાષ્ટ્રધ્વજ સાથે === જ્યારે રાષ્ટ્રધ્વજને અન્ય દેશોનાં રાષ્ટ્રધ્વજ સાથે જાહેરમાં ફરકાવવાનો હોય ત્યારે અમુક નિયમો ધ્યાનમાં રાખવાનાં હોય છે.જેમકે રાષ્ટ્રધ્વજ હંમેશા માન ભરી શ્થિતીમાં,અન્ય ધ્વજોથી સંપૂર્ણ જમણી (દર્શકનીં ડાબી)બાજુ રહેવો જોઇએ. અન્ય દેશોનાં ધ્વજ અંગ્રેજી એ.બી.સી.ડી. મુજબ ગોઠવાયેલ હોવા જોઇએ. તમામ ધ્વજો લગભગ એક સરખા માપનાં અને ભારતીય રાષ્ટ્રધ્વજ કરતાં મોટા માપનાં તો નહીંજ એમ હોવા જોઇએ. દરેક દેશનો ધ્વજ અલગ અલગ ધ્વજદંડ પર ફરકતો હોવો જોઇએ. એકજ ધ્વજદંડ પર એક રાષ્ટ્રધ્વજ નીં ઉપર અન્ય રાષ્ટ્રધ્વજ કોઇ સંજોગોમાં ફરકાવાતો નથી. અમુક સંજોગોમાં ભારતીય રાષ્ટ્રધ્વજને અન્ય રાષ્ટ્રધ્વજો સાથે પંકતિની શરૂઆતમાં, અંતમાં કે અંગ્રેજી વર્ણાક્ષરોનાં ક્રમમાં ફરકાવવાની છુટ અપાય છે. જયારે તમામ ધ્વજોને વર્તુળાકાર ફરકાવવાનાં હોય ત્યારે, રાષ્ટ્ર્ધ્વજને વર્તુળની શરૂઆતનાં સ્થાને અને અન્ય દેશોનાં ધ્વજ તેનાંથી ઘડિયાળનાં કાંટાની દિશામાં, તેમ ગોઠવતા જઇ અંતે છેલ્લો ધ્વજ ફરીથી રાષ્ટ્રધ્વજ પાસે આવે તેમ ગોઠવાય છે. ભારતનો રાષ્ટ્રધ્વજ હંમેશા પહેલો ચડાવાય છે અને છેલ્લો ઉતારાય છે. જ્યારે ધ્વજોને ત્રાંસા ધ્વજદંડો પર (crossed poles) ફરકાવવાનાં હોય ત્યારે ભારતનાં રાષ્ટ્રધ્વજનો ધ્વજદંડ આગળ રહે અને રાષ્ટ્રધ્વજ જમણી બાજુ (દર્શકનીં ડાબી) રહે તેમ રખાય છે. જ્યારે [[સંયુક્ત રાષ્ટ્રસંઘ]] નાં ધ્વજ સાથે એકલા ભારતનો રાષ્ટ્રધ્વજ ફરકાવવાનો હોય ત્યારે તેની ગમેતે બાજુ ફરકાવી શકાય છે. સામાન્ય રીતે રાષ્ટ્રધ્વજને સામેની બાજુથી સંપૂર્ણ જમણી બાજુ ફરકાવવાનો રીવાજ છે. === રાષ્ટ્રધ્વજ ન હોય તેવા ધ્વજો સાથે === [[Image:IndiaFlagNonNational.png|right|170px]] રાષ્ટ્રધ્વજ જ્યારે અન્ય ધ્વજ જેવાકે,વ્યાપારી ધ્વજ અને જાહેરાતનાં બેનરો,વિગેરે સાથે ફરકાવવાનો હોય ત્યારે, નિયમ એવો છેકે,અન્ય ધ્વજો જો અલગ અલગ ધ્વજદંડ પર હોય તો રાષ્ટ્રધ્વજ હંમેશાં વચ્ચેજ રાખવો અથવાતો જોનાર દર્શકની છેક ડાબી તરફ આવે તેમ રાખવો અથવા,ઓછામાં ઓછું એક ધ્વજની પહોળાઇ અન્ય ધ્વજો કરતાં વધારે રાખવી. રાષ્ટ્રધ્વજનો ધ્વજદંડ અન્ય કરતાં આગળ રાખવો,પરંતુ તમામ ધ્વજ જો એકજ ધ્વજદંડ પર ફરકાવાયા હોયતો, રાષ્ટ્રધ્વજ હંમેશા સર્વોચ્ચ ઉંચાઇ (ટોચ પર) પર રાખવો. જો રાષ્ટ્રધ્વજને અન્ય ધ્વજો સાથે સરઘસમાં લઇ જવાનો હોય તો, કુચ કરતા સરઘસમાં સૌથી આગળ રાખવો, જો તમામ ધ્વજો એક આડી લીટીમાં રાખવાનાં હોય તો રાષ્ટ્રધ્વજને કુચની જમણી તરફ રાખીને ચાલવાનું હોય છે. === આંતરીક પ્રદર્શન માટે === [[Image:IndiaFlagIndoors.png|right|170px]] જ્યારે રાષ્ટ્રધ્વજને કોઇ સભાખંડમાં કે જાહેર મેળાવળાઓ જેવા પ્રસંગે આંતરીક પ્રદર્શનમાં ફરકાવવાનો હોય ત્યારે,તેને હંમેશા જમણી બાજુ (દર્શકની ડાબી બાજુ) અધિકારક સ્થિતીમાં રાખવો, આથીજ જ્યારે કોઇ પ્રવચન જેવા કાર્યક્રમોમાં રાષ્ટ્રધ્વજ રાખવાનો હોય ત્યારે,વક્તાની જમણી બાજુ પરજ ધ્વજ રાખવો. જો સભાખંડમાં અન્ય કોઇ જગ્યાએ લગાવવાનો હોયતો શ્રોતાઓની જમણી બાજુ પર આવે તે રીતે રાખવો. ધ્વજ સંપૂર્ણ ફેલાયેલી સ્થિતીમાં અને કેશરી પટ્ટો ઉપર આવે તેમ લગાવવો. જો મંચ પાછળ ઉભી સ્થિતીમાં લટકાવવાનો હોય તો,કેશરી પટ્ટો જોનારની ડાબી બાજુ અને ધ્વજદોરી ઉપર રહે તેમ રાખવો. === પરેડ અને સમારોહ === [[Image:IndiaFlagParade.png|right|170px]] === વાહનો પર પ્રદર્શન === {{empty section}} === અડધી કાઠીએ === {{empty section}} === નિકાલ કરવાનાં નિયમ === {{empty section}} == નોંધ == {{Reflist|group="N"}} == સંદર્ભ == {{Reflist}} == બાહ્ય કડીઓ == {{Commons category|National flag of India|ભારતનો રાષ્ટ્રધ્વજ}} * {{cite web | title= National Flag | work=National Portal of India |publisher=ભારત સરકાર| url=http://india.gov.in/knowindia/national_flag.php| access-date=8 February 2010 | archive-url = https://web.archive.org/web/20100126160054/http://india.gov.in/knowindia/national_flag.php <!--Added by H3llBot--> | archive-date=26 January 2010}} * {{cite web | title= History of Indian Tricolour | work=National Portal of India |publisher=ભારત સરકાર| url=http://india.gov.in/myindia/national_flag.php| access-date=15 August 2010 | archive-url = https://web.archive.org/web/20100809095826/http://india.gov.in/myindia/national_flag.php <!--Added by H3llBot--> | archive-date=9 August 2010}} * {{cite web | title= Flag Code of India | publisher= Ministry of Home Affairs (India) | url= http://mha.nic.in/sites/upload_files/mha/files/pdf/flagcodeofindia.pdf | access-date= 26 July 2016 | url-status= dead | archive-url = https://web.archive.org/web/20171019211150/http://mha.nic.in/sites/upload_files/mha/files/pdf/flagcodeofindia.pdf | archive-date= 19 October 2017}} {{ભારતના રાષ્ટ્રચિહ્નો}} [[category:ભારતનાં રાષ્ટ્રચિહ્નો]] [[શ્રેણી:રાષ્ટ્રધ્વજો]] 8fxqzkc917o2oxiq0zvaabex0znj94q 3 5889 826450 816224 2022-08-02T12:13:38Z 1234qwer1234qwer4 19102 /* Project Tiger 2.0 - Feedback from writing contest participants (editors) and Hardware support recipients */ fix unclosed div wikitext text/x-wiki ==સ્વાગત== {{સ્વાગત}} --[[:User:Dsvyas|ધવલ]]^{[[:User_talk:Dsvyas|ચર્ચા]]/[[:Special:Contributions/Dsvyas|યોગદાન]]} ૧૫:૧૮, ૨૫ જૂન ૨૦૦૮ (UTC) ==વિકીપરીયોજના અમદાવાદ== આપનું [[વિકિપીડિયા:વિકિપરિયોજના અમદાવાદ|વિકીપરીયોજના અમદાવાદ]]માં સ્વાગત છે. આપ [[વિકિપીડિયા:વિકિપરિયોજના અમદાવાદ#કાર્યરીતિ|કાર્યરીતિ]] વિભાગમાં નોંધેલા કોઈ પણ લેખ પર યોગદાન આપવાનું ચાલુ કરી શકો છો. અત્યારે [[અમદાવાદ મ્યુનિસિપલ કોર્પોરેશન]] અને [[અમદાવાદ શહેરી વિકાસ સત્તા મંડળ]] લેખો તૈયાર થઇ રહ્યા છે, આપ એમાં પણ યોગદાન આપી શકો છો. --[[User:Sam.ldite| સમકિત]] ^{([[User talk:Sam.ldite|ચર્ચા]]/[[:Special:Contributions/Sam.ldite|યોગદાન]])} ૦૯:૫૦, ૨૩ નવેમ્બર ૨૦૧૨ (IST) ==Talkback== {{talkback|User_talk:Sam.ldite}}--[[User:Sam.ldite| સમકિત]] ^{([[User talk:Sam.ldite|ચર્ચા]]/[[:Special:Contributions/Sam.ldite|યોગદાન]])} ૧૨:૫૦, ૨૦ ડિસેમ્બર ૨૦૧૨ (IST) == ચોતરાની ચર્ચા : ઢાંચો == '''ધન્યવાદ'''. કૃપયા ચોતરાની ચર્ચા ([[વિકિપીડિયા:ચોતરો (અન્ય)#ઢાંચો_શબ્દ_અંગે_ચર્ચા]]) જુઓ.--[[:User:Ashok modhvadia|<b><font color="magenta">અશોક મોઢવાડીયા</font></b>]]^{[[:User_talk:Ashok modhvadia|ચર્ચા]]/[[:Special:Contributions/Ashok modhvadia|યોગદાન]]} ૦૦:૩૪, ૨૬ ડિસેમ્બર ૨૦૧૨ (IST) == સાબરમતી મેરેથન == ભાઈ શ્રી, લેખની સરસ શરૂઆત કરી છે. આભાર! તેમાં રહેલા માહિતિચોકઠામાં જે તસવીરનો ઉલ્લેખ હતો તે ઉપલબ્ધ ન હોવાને કારણે દેખાતી ન હતી. તેને સ્થાને વિકિમીડિયા કોમન્સમાં ઉપલબ્ધ એવી તસવીર ઉમેરતા હવે લેખ બરોબર દેખાય છે. આપ જોઈ જોશો.--[[:User:Dsvyas|ધવલ]]^{[[:User_talk:Dsvyas|ચર્ચા]]/[[:Special:Contributions/Dsvyas|યોગદાન]]} ૦૨:૪૮, ૭ જાન્યુઆરી ૨૦૧૩ (IST) == વિકિડેટા અંગે == નિઝિલભાઈ વિકિડેટા પર સભ્ય:Sk!d નામે એક સભ્ય છે જે બોટ ચલાવે છે અને નવા પાનાં બનાવે છે. [[ગુજરાતનો નાથ]] પાનાંને વિકિડેટા પર તેણે જ નવું પાનું બનાવી ઉમેરેલ છે અને તે અન્ય સભ્યો તરફથી વિનંતી સ્વીકારી અને પાનાં બનાવે છે અથવા interwiki લિંક ઉમેરે છે. તો આપ એમનો સંપર્ક કરી જોશો અથવા આપણા પ્રબંધકશ્રી સંપર્ક કરી ગુજરાતી વિકિના પાનાં તેના પર ઉમેરાવી શકે.--[[સભ્ય:Vyom25|Vyom25]] ([[સભ્યની ચર્ચા:Vyom25|talk]]) ૧૩:૦૦, ૧૦ જાન્યુઆરી ૨૦૧૩ (IST) == વિકિસ્રોતની પ્રથમ વર્ષગાંઠના કાર્યક્રમમાં તમારી હાજરી == નિઝિલભાઈ, આશરે પંદરેક દિવસમાં ગુજરાતી વિકિસ્રોતની પ્રથમ વર્ષગાંઠ આવી જશે. તે નિમિત્તે વિશિષ્ટ ઉજવણીના હેતુથી આપણે એક કાર્યક્રમનું આયોજન ગુજરાતી સાહિત્યનો સર્વોચ્ચ પુરસ્કાર નરસિંહ મહેતા એવોર્ડની યજમાન સંસ્થા રૂપાયતન ખાતે કરવામાં આવ્યું છે. જૂનાગઢ નજીક આવેલી આ સંસ્થામાં ૩૧ માર્ચના રોજ સવારે દસ વાગ્યાથી એક વાગ્યા દરમ્યાન યોજાનારા આ કાર્યક્રમમાં આપ પણ પધારો એવી પ્રાર્થના. કાર્યક્રમ વિષે વધુ જાણવા માટે અને તમારા આવવાની અમને જાણ કરવા માટે તેને માટે બનાવવામાં આવેલા વિશિષ્ટ પૃષ્ઠ [[:s:વિકિસ્રોત:પ્રથમ વર્ષગાંઠ|વિકિસ્રોત:પ્રથમ વર્ષગાંઠ]]ની મુલાકાત લો.--[[:User:Dsvyas|ધવલ સુ. વ્યાસ]]^{[[:User_talk:Dsvyas|ચર્ચા]]/[[:Special:Contributions/Dsvyas|યોગદાન]]} ૦૪:૩૦, ૧૪ માર્ચ ૨૦૧૩ (IST) == ચિત્ર:Gujarat Election 2012.png == કૃપયા [[ચર્ચા:ગુજરાત વિધાનસભા]] વાંચો. આપ એ ચિત્ર અપડેટ કરી આપો તો સારૂં. આભાર.--[[:User:Ashok modhvadia|<b><font color="magenta">અશોક મોઢવાડીયા</font></b>]]^{[[:User_talk:Ashok modhvadia|ચર્ચા]]/[[:Special:Contributions/Ashok modhvadia|યોગદાન]]} ૨૩:૪૧, ૨૨ માર્ચ ૨૦૧૩ (IST) ==[[:ભવાઇ]]== {| align=center border=0 cellpadding=4 cellspacing=4 style="border: 2px solid #777; background-color: #F1F1DE" |- | '''દૂર કરવા વિનંતી''' || [[:ભવાઇ]] ની નોંધણી [[વિકિપીડિયા:દૂર કરવા વિનંતી]] પર થયેલી છે એટલે સૌ વિકિમિત્રો તેને રાખવા કે હટાવવા વિશે ચર્ચા કરશે. જો તમે [[Project:દૂર કરવા વિનંતી/ભવાઇ|તેની નોંધણી]]ના પાને જઈ અને તમારૂં મંતવ્ય જણાવશો તો અમે તેની યોગ્ય મુલવણી કરી શકીશું.<br/> <small>જો તમે આ લેખ કે ચિત્ર બનાવ્યું હોય તો, કૃપયા એ વાસ્તવિકતાની નોંધ લો કે આની દૂર કરવા માટેની નોંધણી થયાનો અર્થ એવો નથી કે અમને તમારા સદ્ભાવપૂર્ણ સહયોગની કદર નથી. તેનો સરળ અર્થ એટલો જ છે કે કોઈ એક વ્યક્તિ એમ માને છે કે આમાં કોઈક ચોક્કસ, જેમ કે પ્રકાશનાધિકાર વગેરે જેવી, સમસ્યા છે. જો આ વિષયનો અન્ય લેખ અહીં હાજર હોવાને કારણે આ લેખ દૂર કરાતો હશે તો, તમારી ''મહેનત'' (જેની અમે સૌ ખૂબ જ કદર કરીએ છીએ) એળે નહિ જાય. એનો ઉપસ્થિત લેખમાં યોગ્ય રીતે સમાવેશ કરાશે.</small><br/> સઘળી અવસ્થામાં, કૃપયા આ દૂર કરવાની વિનંતીને અંગતપણે ન લેશો. આ જરાય એવા હેતુપૂર્વક કરેલું નથી. ધન્યવાદ ! |} [[:User:Dsvyas|ધવલ]]^{[[:User_talk:Dsvyas|ચર્ચા]]/[[:Special:Contributions/Dsvyas|યોગદાન]]} ૧૯:૩૭, ૧૯ ઓગસ્ટ ૨૦૧૪ (IST) == ગોષ્ઠિ == મા. Nizil Shah, [[વિકિપીડિયા:ગોષ્ઠિ#વેબ ગોષ્ઠિ ૧૮ (રવિવાર, ૨૩ નવેમ્બર, ૨૦૧૪)|આ સમાચાર]] વાંચવા આપને વિનંતિ કરું છું અને તેમાં ભાગ લેવાનો આગ્રહ પણ. જૂના સભ્યો તો મળતા હોય છે પરંતુ આપના જેવા સક્રિય યોગદાન કરતા નવા સભ્યો પણ એ ચર્ચામાં જોડાશે તો અમને આનંદ થશે. ચર્ચા આ રવિવારે (૨૩ નવેમ્બરે) સ્કાયપ (skype) પર યોજાશે.--[[:User:Dsvyas|ધવલ]]^{[[:User_talk:Dsvyas|ચર્ચા]]/[[:Special:Contributions/Dsvyas|યોગદાન]]} ૨૩:૧૪, ૨૧ નવેમ્બર ૨૦૧૪ (IST) == ગોષ્ઠિ == મા. {{BASEPAGENAME}},<br/>[[વિકિપીડિયા:ચોતરો#વેબ ગોષ્ઠિ ૧૯ (રવિવાર, ૭ ડીસેમ્બર, ૨૦૧૪)ના આયોજનની દરખાસ્ત|આ સમાચાર]] વાંચવા આપને વિનંતિ કરું છું અને તેમાં ભાગ લેવાનો આગ્રહ પણ. આપના જેવા સક્રિય યોગદાન કરતા સભ્યો પણ એ ચર્ચામાં જોડાશે તો આનંદ થશે. ચર્ચા આ રવિવારે (૭ ડીસેમ્બરે) સ્કાયપ (skype) પર યોજાશે.<br/>આભાર.<br/>--[[સભ્ય:Arbhatt|એ. આર. ભટ્ટ]] ([[સભ્યની ચર્ચા:Arbhatt|talk]]) ૧૮:૦૫, ૧ ડિસેમ્બર ૨૦૧૪ (IST) ==વિકિ લવ્સ ફૂડ== નિઝિલ ભાઈ, જો આપ વિકિ લવ્સ ફૂડમાં કોમ્યુનિટી નોમીનેશન ઈચ્છતા હોવ તો કૃપયા, ચોતરા પર અરજી મુકશો. --[[સભ્ય:Sushant savla|Sushant savla]] ([[સભ્યની ચર્ચા:Sushant savla|talk]]) ૧૨:૩૦, ૧૭ એપ્રિલ ૨૦૧૫ (IST) :હું તો નિઝિલભાઈને વિનંતી કરીશ કે ચોતરા પર અરજી મૂકવાને બદલે સીધું જ પ્રથમ ૫૦ લોકોમાં નામાંકન નોંધાવો. --[[:User:Dsvyas|ધવલ]]^{[[:User_talk:Dsvyas|ચર્ચા]]/[[:Special:Contributions/Dsvyas|યોગદાન]]} ૧૩:૧૯, ૧૭ એપ્રિલ ૨૦૧૫ (IST) ==Translation== I am updating the population details (based on 2011) from census department website in tamil wikipedia. I would like to update in gujarati wiki also. Kindly translate the following english terms into gujarati, so that i can update here also. You can verify one or two of my edits and help me to continue. <nowiki>==Demographics== <ref name="census">[http://www.censusindia.gov.in/pca/SearchDetails.aspx?Id=555610 Place name - details from census department of India (In English)]</ref></nowiki> {|class="wikitable" ! detail !! men !! women !! total |- |Scheduled castes || 49 || 46 || 95 |- |Scheduled tribes|| 531 || 560 || 1,091 |- |literates || 1,562 || 1,341 || 2,903 |- | People|| 1,786 || 1,700 || 3,486 |} If you have any further suggestions or different translations or different format of table, kindly let me know.-[[સભ્ય:தமிழ்க்குரிசில்|தமிழ்க்குரிசில்]] ([[સભ્યની ચર્ચા:தமிழ்க்குரிசில்|ચર્ચા]]) ૧૦:૩૮, ૨ ઓગસ્ટ ૨૦૧૫ (IST) ::[[User: KartikMistry]] Help.-[[સભ્ય:தமிழ்க்குரிசில்|தமிழ்க்குரிசில்]] ([[સભ્યની ચર્ચા:தமிழ்க்குரிசில்|ચર્ચા]]) ૧૧:૫૦, ૨ ઓગસ્ટ ૨૦૧૫ (IST) :::<nowiki>==વસ્તી-વિષયક માહિતી== <ref name="census">[http://www.censusindia.gov.in/pca/SearchDetails.aspx?Id=555610 Place name - details from census department of India (In English)]</ref></nowiki> {|class="wikitable" ! વિગત !! પુરુષ !! સ્ત્રી !! કુલ |- |અનુસુચિત જાતિ || 49 || 46 || 95 |- |અનુસુચિત જનજાતિ || 531 || 560 || 1,091 |- | અન્ય (literates is not appropriate term in English here IMO) || 1,562 || 1,341 || 2,903 |- | કુલ વસ્તી || 1,786 || 1,700 || 3,486 |} [[સભ્ય:தமிழ்க்குரிசில்|தமிழ்க்குரிசில்]], I translated the table in Gujarati. It more parametres are added than it would be better. I have not translated numbers too. Numbers in Gujarati are written differently. I also suggest to add information in '''Wikidata''' as it is central repository and all Wikipedia will be able draw info from it in future. Wikidata has several more advantages as its machine readable and can be updated by bots. -[[સભ્ય:Nizil Shah|Nizil Shah]] ([[સભ્યની ચર્ચા:Nizil Shah|ચર્ચા]]) ૧૮:૦૬, ૨ ઓગસ્ટ ૨૦૧૫ (IST) ::[http://www.censusindia.gov.in/pca/SearchDetails.aspx?Id=555569 See Census website]. Can you suggest type of change you want to do and which fields can we use? Is it possible to update these details directly in wikidata? Let me know. Translate the numbers as well if you follow gujarati numerals. Thanks -[[સભ્ય:தமிழ்க்குரிசில்|தமிழ்க்குரிசில்]] ([[સભ્યની ચર્ચા:தமிழ்க்குரிசில்|ચર્ચા]]) ૨૦:૪૦, ૨ ઓગસ્ટ ૨૦૧૫ (IST) :::I suggest text instead of tables. See [[w:en:Palitana#Demographics]]. '''Example:''' ''As of 2011 India census, Palitana had a population of 175,456 in 456 households. Males constitute 52% of the population and females 48%. Palitana has an average literacy rate of 74%, higher/lower than the national average of 59.5%: male literacy is 71%, and female literacy is 57%. In Palitana, 15% of the population is under 6 years of age.'' To add such text, percentage should be counted and some more mathematics needed. Household numbers and below 6 age people are good. I dont suggest to add SC/ST data as it is not understood/seen helpful to world audience. -[[સભ્ય:Nizil Shah|Nizil Shah]] ([[સભ્યની ચર્ચા:Nizil Shah|ચર્ચા]]) ૦૧:૦૫, ૩ ઓગસ્ટ ૨૦૧૫ (IST) :::For wikidata, there are bots to update such data but not sure how to do it. And for adding such large amount of data, the data may be needed in extractable format and mapping of Wikidata items to equivalent Census place is also important. -[[સભ્ય:Nizil Shah|Nizil Shah]] ([[સભ્યની ચર્ચા:Nizil Shah|ચર્ચા]]) ૦૧:૦૫, ૩ ઓગસ્ટ ૨૦૧૫ (IST) ::::There is a Geographical Code Directory here [http://www.censusindia.gov.in/2011census/censusdata2k11.aspx] which assigns one number to each geographical entity. These could be helpful in some extent in mapping and updating data in present and future.--[[સભ્ય:Nizil Shah|Nizil Shah]] ([[સભ્યની ચર્ચા:Nizil Shah|ચર્ચા]]) ૦૧:૫૩, ૩ ઓગસ્ટ ૨૦૧૫ (IST) == Autographs == આ ઓટોગ્રાફ-સહી કોમન્સમાં જાય? મારી પાસે એકાદ-બે ઓટોગ્રાફ્સ હોવાની શક્યતા ખરી. જણાવવા વિનંતી. --[[સભ્ય:KartikMistry|KartikMistry]] ([[સભ્યની ચર્ચા:KartikMistry|ચર્ચા]]) ૦૯:૪૦, ૨૯ સપ્ટેમ્બર ૨૦૧૫ (IST) ::ઓટોગ્રાફ-સહી બાબતે થોડું અસ્પષ્ટ છે. જો "Indian" વ્યક્તિના મરણને 60 વર્ષ થઈ ગયા હોય તો સહી પબ્લિક ડૉમેઈનમાં ગણાય તો એને સરળતાથી વાપરી શકાય. જો જીવિત વ્યક્તિ હોય અથવા વ્યક્તિના મરણને 60 વર્ષ ન થયા હોય તો બે શરત છેઃ 1. વ્યક્તિએ સહી જાહેરમાં મુકી અથવા સામેથી આપી હોય જેથી અંગત હોવા અંગે મુશ્કેલી ન ગણાય. 2. એ સહી એટલી બધી કલાત્મક ન હોવી જોઈએ કે એના કોપીરાઈટ ગણાય શકે. તે artistic threshold પાર ન કરે એટલે એના કોપીરાઈટ ન હોવાથી પબ્લિક ડૉમેઈનમાં ગણાય. આ ઉપરાંત ટ્રેડમાર્કના નિયમ પણ લાગે આથી એનું ટેગ પણ મુકવું. આ મારી સમજણ મુજબ કહ્યું. -[[સભ્ય:Nizil Shah|Nizil Shah]] ([[સભ્યની ચર્ચા:Nizil Shah|ચર્ચા]]) ૧૪:૩૨, ૨૯ સપ્ટેમ્બર ૨૦૧૫ (IST) :::ઓકે ઓકે :) --[[સભ્ય:KartikMistry|KartikMistry]] ([[સભ્યની ચર્ચા:KartikMistry|ચર્ચા]]) ૧૪:૪૧, ૨૯ સપ્ટેમ્બર ૨૦૧૫ (IST) == અભિનંદન == આપને (સ્વયંચાલિત પ્રહરી) તરીકે ના હક્કો પ્રદાન કરતા ગુરાતી વિકિ સમુદાય આનંદની લાગણી અનુભવે છે. --એ. આર. ભટ્ટ ૦૮:૪૬, ૧૨ જાન્યુઆરી ૨૦૧૬ (IST) ==Wikipedia Asian Month== Hi, thank you for participation in Wikipedia Asian Month. Please fill out [https://docs.google.com/forms/d/1IcS3s8e052z17ITvPH-sQG_J5us9XYo8ULEQ2wBBvWA/viewform '''the survey'''] that we use to collect the mailing address. All personal information will be only used for postcard sending and will be deleted immediately after the postcard is sent. If you have any question, you may contact me at [[m:User talk:AddisWang|Meta]]. Hope to see you in 2016 edition of Wikipedia Asian Month.--[[સભ્ય:AddisWang|AddisWang]] ([[સભ્યની ચર્ચા:AddisWang|ચર્ચા]]) ૦૦:૧૧, ૨૬ જાન્યુઆરી ૨૦૧૬ (IST) ==[[:ઓઅસિસ]]== {| align=center border=0 cellpadding=4 cellspacing=4 style="border: 2px solid #777; background-color: #F1F1DE" |- | '''દૂર કરવા વિનંતી''' || [[:ઓઅસિસ]] ની નોંધણી [[વિકિપીડિયા:દૂર કરવા વિનંતી]] પર થયેલી છે એટલે સૌ વિકિમિત્રો તેને રાખવા કે હટાવવા વિશે ચર્ચા કરશે. જો તમે [[Project:દૂર કરવા વિનંતી/ઓઅસિસ|તેની નોંધણી]]ના પાને જઈ અને તમારૂં મંતવ્ય જણાવશો તો અમે તેની યોગ્ય મુલવણી કરી શકીશું.<br/> <small>જો તમે આ લેખ કે ચિત્ર બનાવ્યું હોય તો, કૃપયા એ વાસ્તવિકતાની નોંધ લો કે આની દૂર કરવા માટેની નોંધણી થયાનો અર્થ એવો નથી કે અમને તમારા સદ્ભાવપૂર્ણ સહયોગની કદર નથી. તેનો સરળ અર્થ એટલો જ છે કે કોઈ એક વ્યક્તિ એમ માને છે કે આમાં કોઈક ચોક્કસ, જેમ કે પ્રકાશનાધિકાર વગેરે જેવી, સમસ્યા છે. જો આ વિષયનો અન્ય લેખ અહીં હાજર હોવાને કારણે આ લેખ દૂર કરાતો હશે તો, તમારી ''મહેનત'' (જેની અમે સૌ ખૂબ જ કદર કરીએ છીએ) એળે નહિ જાય. એનો ઉપસ્થિત લેખમાં યોગ્ય રીતે સમાવેશ કરાશે.</small><br/> સઘળી અવસ્થામાં, કૃપયા આ દૂર કરવાની વિનંતીને અંગતપણે ન લેશો. આ જરાય એવા હેતુપૂર્વક કરેલું નથી. ધન્યવાદ ! |} [[User:KartikMistry|કાર્તિક મિસ્ત્રી]] ^{[[User talk:KartikMistry|ચર્ચા]]} ૧૭:૨૩, ૨૭ જાન્યુઆરી ૨૦૧૬ (IST) == GI edit-a-thon 2016 updates == Geographical Indications in India Edit-a-thon 2016 has started, here are a few updates: # More than 80 Wikipedians have joined this edit-a-thon # More than 35 articles have been created/expanded already (this may not be the exact number, see "Ideas" section #1 below) # [[:en:Template:Infobox geographical indication|Infobox geographical indication]] has been started on English Wikipedia. You may help to create a similar template for on your Wikipedia. [[File:Spinning Ashoka Chakra.gif|right|150px]] ; Become GI edit-a-thon language ambassador If you are an experienced editor, [[:meta:CIS-A2K/Events/Geographical Indications in India Edit-a-thon/Ambassadors|become an ambassador]]. Ambassadors are community representatives and they will review articles created/expanded during this edit-a-thon, and perform a few other administrative tasks. ; Translate the Meta event page Please translate [[:meta:CIS-A2K/Events/Geographical Indications in India Edit-a-thon|this event page]] into your own language. Event page has been started in [[:bn:উইকিপিডিয়া:অনলাইন এডিটাথন/২০১৬/ভারতীয় ভৌগোলিক স্বীকৃতি এডিটাথন|Bengali]], [[:en:Wikipedia:WikiProject India/Events/Geographical Indications in India Edit-a-thon|English]] and [[:te:వికీపీడియా:వికీప్రాజెక్టు/జాగ్రఫికల్ ఇండికేషన్స్ ఇన్ ఇండియా ఎడిట్-అ-థాన్|Telugu]], please start a similar page on your event page too. ; Ideas # Please report the articles you are creating or expanding [[:meta:CIS-A2K/Events/Geographical Indications in India Edit-a-thon|here]] (or on your local Wikipedia, if there is an event page here). It'll be difficult for us to count or review articles unless you report it. # These articles may also be created or expanded: :* Geographical indication ([[:en:Geographical indication]]) :* List of Geographical Indications in India ([[:en:List of Geographical Indications in India]]) :* Geographical Indications of Goods (Registration and Protection) Act, 1999 ([[:en:Geographical Indications of Goods (Registration and Protection) Act, 1999]]) See more ideas and share your own [[:meta:Talk:CIS-A2K/Events/Geographical_Indications_in_India_Edit-a-thon#Ideas|here]]. ; Media coverages Please see a few media coverages on this event: [http://timesofindia.indiatimes.com/city/bengaluru/Wikipedia-initiative-Celebrating-legacy-of-Bangalore-Blue-grapes-online/articleshow/50739468.cms The Times of India], [http://indiaeducationdiary.in/Shownews.asp?newsid=37394 IndiaEducationDiary], [http://www.thehindu.com/news/cities/Kochi/gitagged-products-to-get-wiki-pages/article8153825.ece The Hindu]. ; Further updates Please keep checking [[:meta:CIS-A2K/Events/Geographical Indications in India Edit-a-thon|the Meta-Wiki event page]] for latest updates. All the best and keep on creating and expanding articles. :) --[[સભ્ય:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[સભ્યની ચર્ચા:MediaWiki message delivery|ચર્ચા]]) ૦૨:૧૬, ૨૮ જાન્યુઆરી ૨૦૧૬ (IST) <!-- Message sent by User:Titodutta@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:Titodutta/lists/GI_participants&oldid=15282198 --> == 7 more days to create or expand articles == [[File:Seven 7 Days.svg|right|250px]] Hello, thanks a lot for participating in [[:meta:CIS-A2K/Events/Geographical Indications in India Edit-a-thon|Geographical Indications in India Edit-a-thon]]. We understand that perhaps 7 days (i.e. 25 January to 31 January) were not sufficient to write on a topic like this, and/or you may need some more time to create/improve articles, so let's extend this event for a few more days. '''The edit-a-thon will continue till 10 February 2016''' and that means you have got 7 more days to create or expand articles (or imprpove the articles you have already created or expanded). ; Rules The [[:meta:CIS-A2K/Events/Geographical_Indications_in_India_Edit-a-thon#Rules|rules]] remain unchanged. Please [[:meta:CIS-A2K/Events/Geographical_Indications_in_India_Edit-a-thon|report your created or expanded articles]]. ; Joining now Editors, who have not joined this edit-a-thon, may [[:meta:CIS-A2K/Events/Geographical Indications in India Edit-a-thon/Participants|also join now]]. [[File:Original Barnstar Hires.png|150px|right]] ; Reviewing articles Reviewing of all articles should be done before the end of this month (i.e. February 2016). We'll keep you informed. You may also [[:meta:CIS-A2K/Events/Geographical Indications in India Edit-a-thon|check the event page]] for more details. ; Prizes/Awards A special barnstar will be given to all the participants who will create or expand articles during this edit-a-thon. The editors, who will perform exceptionally well, may be given an Indic [[:en:List of Geographical Indications in India|Geographical Indication product or object]]. However, please note, nothing other than the barnstar has been finalized or guaranteed. We'll keep you informed. ; Questions? Feel free to ask question(s) [[:meta:Talk:CIS-A2K/Events/Geographical Indications in India Edit-a-thon|here]]. -- [[User:Titodutta]] ([[:meta:User talk:Titodutta|talk]]) sent using [[સભ્ય:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[સભ્યની ચર્ચા:MediaWiki message delivery|ચર્ચા]]) ૧૬:૩૮, ૨ ફેબ્રુઆરી ૨૦૧૬ (IST) <!-- Message sent by User:Titodutta@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:Titodutta/lists/GI_participants&oldid=15282198 --> == GI edit-a-thon updates == [[File:Geographical Indications in India collage.jpg|right|200px]] Thank you for participating in the [[:meta:CIS-A2K/Events/Geographical_Indications_in_India_Edit-a-thon|Geographical Indications in India]] edit-a-thon. The review of the articles have started and we hope that it'll finish in next 2-3 weeks. # '''Report articles:''' Please report all the articles you have created or expanded during the edit-a-thon '''[[:meta:CIS-A2K/Events/Geographical_Indications_in_India_Edit-a-thon|here]]''' before 22 February. # '''Become an ambassador''' You are also encouraged to '''[[:meta:CIS-A2K/Events/Geographical Indications in India Edit-a-thon/Ambassadors|become an ambassador]]''' and review the articles submitted by your community. ; Prizes/Awards Prizes/awards have not been finalized still. These are the current ideas: # A special barnstar will be given to all the participants who will create or expand articles during this edit-a-thon; # GI special postcards may be sent to successful participants; # A selected number of Book voucher/Flipkart/Amazon coupons will be given to the editors who performed exceptionally during this edit-a-thon. We'll keep you informed. ; Train-a-Wikipedian [[File:Biology-icon.png|20px]] We also want to inform you about the program '''[[:meta:CIS-A2K/Train-a-Wikipedian|Train-a-Wikipedian]]'''. It is an empowerment program where groom Wikipedians and help them to become better editors. This trainings will mostly be online, we may conduct offline workshops/sessions as well. More than 10 editors from 5 Indic-language Wikipedias have already joined the program. We request you to have a look and '''[[:meta:CIS-A2K/Train-a-Wikipedian#Join_now|consider joining]]'''. -- [[User:Titodutta|Titodutta (CIS-A2K)]] using [[સભ્ય:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[સભ્યની ચર્ચા:MediaWiki message delivery|ચર્ચા]]) ૦૧:૩૧, ૧૮ ફેબ્રુઆરી ૨૦૧૬ (IST) <!-- Message sent by User:Titodutta@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:Titodutta/lists/GI_participants&oldid=15355753 --> == Rio Olympics Edit-a-thon == Dear Friends & Wikipedians, Celebrate the world's biggest sporting festival on Wikipedia. The Rio Olympics Edit-a-thon aims to pay tribute to Indian athletes and sportsperson who represent India at Olympics. Please find more details '''[[:m:WMIN/Events/India At Rio Olympics 2016 Edit-a-thon/Articles|here]]'''. The Athlete who represent their country at Olympics, often fail to attain their due recognition. They bring glory to the nation. Let's write articles on them, as a mark of tribute. For every 20 articles created collectively, a tree will be planted. Similarly, when an editor completes 20 articles, a book will be awarded to him/her. Check the main page for more details. Thank you. [[:en:User:Abhinav619|Abhinav619]] <small>(sent using [[સભ્ય:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[સભ્યની ચર્ચા:MediaWiki message delivery|ચર્ચા]]) ૨૨:૨૩, ૧૬ ઓગસ્ટ ૨૦૧૬ (IST), [[:m:User:Abhinav619/UserNamesList|subscribe/unsubscribe]])</small> <!-- Message sent by User:Titodutta@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:Abhinav619/UserNamesList&oldid=15842813 --> == ગુજરાતી વિકિપીડિયા પર પૃષ્ઠ મુલાકાતના આંકડા માટેનું ટુલ == નિઝિલભાઈ, માફ કરજો, તમે કાર્તિકભાઈના ચર્ચાનાં પાને શરૂ કરેલી આ વિષયની ચર્ચામાં મને શામેલ નથી કર્યો છતાં હું ટાપશી પૂરું છું. હુ એ પેજવ્યુના ડેટા ટૂલની કડી બદલી નાખીશ. ભવિષ્યમાં જો તમને વાંધો ન હોય તો આવા કામોમાં મને પણ શામેલ કરશો, વાત એમ છે કે અમુક ફેરફારો પ્રબંધક કરી શકે છે, અનિકેતભાઈ ટૂંક સમયમાં પ્રબંધકના હક્કો પાછા મેળવી લેશે પછી તમારે મારું નામ નહિ લેવું પડે.--[[:User:Dsvyas|ધવલ]]^{[[:User_talk:Dsvyas|ચર્ચા]]/[[:Special:Contributions/Dsvyas|યોગદાન]]} ૦૫:૪૯, ૨૪ ઓક્ટોબર ૨૦૧૬ (IST) :[[:User:Dsvyas|ધવલ]]ભાઈ, મને લાગ્યું કે આ કોઈ અઘરું ટેકનીકલ કામ છે. કાર્તિકભાઈ ટેકનીકલ કામમાં પાવરધા છે એટલે એમને કીધું. તમારા ટેકનીકલ જ્ઞાન વિષે મને ખબર નહિ નહીતર તમને પણ કહેત. :) આવતી વખતે તમારો વારો.. :D--[[સભ્ય:Nizil Shah|Nizil Shah]] ([[સભ્યની ચર્ચા:Nizil Shah|ચર્ચા]]) ૧૮:૧૮, ૨૪ ઓક્ટોબર ૨૦૧૬ (IST) ::કોઈ વાંધો નહિ [[સભ્ય:Nizil Shah|નિઝિલભાઈ]], {{પત્યું}}. જો કે તમે ધ્યાન દોર્યું તો બીજા પણ અમુક મૃતઃપ્રાય ટૂલ્સ ધ્યાને ચડ્યા, તેની કડીઓ પણ બદલવાની છે.--[[:User:Dsvyas|ધવલ]]^{[[:User_talk:Dsvyas|ચર્ચા]]/[[:Special:Contributions/Dsvyas|યોગદાન]]} ૧૮:૨૧, ૨૪ ઓક્ટોબર ૨૦૧૬ (IST) :::સરસ..બીજા કોઈ ટુલ ધ્યાનમાં આવશે તો જણાવીશ.--[[સભ્ય:Nizil Shah|Nizil Shah]] ([[સભ્યની ચર્ચા:Nizil Shah|ચર્ચા]]) ૧૮:૨૭, ૨૪ ઓક્ટોબર ૨૦૧૬ (IST) == પ્રસ્તુત લેખ == [[ચર્ચા:પ્રસ્તુત લેખ#વધુ માટે સૂચન|ચર્ચા:પ્રસ્તુત લેખ]] જોઈ જવા વિનંતી.--[[:User:Ashok modhvadia|<b><font color="magenta">અશોક મોઢવાડીયા</font></b>]]^{[[:User_talk:Ashok modhvadia|ચર્ચા]]/[[:Special:Contributions/Ashok modhvadia|યોગદાન]]} ૦૧:૫૭, ૨ જુલાઇ ૨૦૧૭ (IST) ==હું લાંબા વિકિવેકેશન પર જઈ રહ્યો છું અને હવે આવતા ઉનાળામાં ફરી એકટીવ થઈશ.== ત્યાં સુધી વચ્ચે વચ્ચે નજર રાખતો રહીશ પણ સમયે જવાબ આપવા કે એડિટ કરવું કદાચ શક્ય ન બને. તો સંભાળી લેજો. આભાર.-[[સભ્ય:Nizil Shah|Nizil Shah]] ([[સભ્યની ચર્ચા:Nizil Shah|ચર્ચા]]) ૧૨:૪૭, ૨૩ નવેમ્બર ૨૦૧૭ (IST) == કેસર મકવાણા == મેં ડૉ કેસર મકવાણા વિશે પેઝ બનાવ્યું છે. તો મારે તે પાના પર તેમનો ફોટો અપલોડ કરવો છે. તો ફોટો અપલોડ કરવાની સરળ રીત બતાવવા વિનંતી છે... [[સભ્ય:Jivanbhai Mayatra|Jivanbhai Mayatra]] ([[સભ્યની ચર્ચા:Jivanbhai Mayatra|ચર્ચા]]) ૨૦:૨૮, ૮ માર્ચ ૨૦૧૮ (IST) == Thank you for keeping Wikipedia thriving in India == <div style="width:100%; float:{{dir|2=right|3=left}}; height:8px; background:#fff;"></div> <div style="width:100%; float:{{dir|2=right|3=left}}; height:8px; background:#36c;"></div> <div style="width:100%; float:{{dir|2=right|3=left}}; height:8px; background:#fff;"></div> <span style="font-size:115%;">I wanted to drop in to express my gratitude for your participation in this important [[:m:Project Tiger Editathon 2018/redirects/MayTalkpageNotice|contest to increase articles in Indian languages]]. It’s been a joyful experience for me to see so many of you join this initiative. I’m writing to make it clear why it’s so important for us to succeed. Almost one out of every five people on the planet lives in India. But there is a huge gap in coverage of Wikipedia articles in important languages across India. This contest is a chance to show how serious we are about expanding access to knowledge across India, and the world. If we succeed at this, it will open doors for us to ensure that Wikipedia in India stays strong for years to come. I’m grateful for what you’re doing, and urge you to continue translating and writing missing articles. <mark>'''Your efforts can change the future of Wikipedia in India.'''</mark> You can find a list of articles to work on that are missing from Wikipedia right here: [[:m:Project Tiger Editathon 2018/redirects/MayTalkpageNoticeTopics|https://meta.wikimedia.org/wiki/Supporting_Indian_Language_Wikipedias_Program/Contest/Topics]] Thank you, — ''Jimmy Wales, Wikipedia Founder'' ૨૩:૪૮, ૧ મે ૨૦૧૮ (IST)</span> <br/> <div style="width:100%; float:{{dir|2=right|3=left}}; height:8px; background:#fff;"></div> <div style="width:100%; float:{{dir|2=right|3=left}}; height:8px; background:#36c;"></div> <div style="width:100%; float:{{dir|2=right|3=left}}; height:8px; background:#fff;"></div> <!-- Message sent by User:RAyyakkannu (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:RAyyakkannu_(WMF)/lists/Project_Tiger_2018_Contestants&oldid=17987387 --> == ગુજરાતીના અધ્યાપકોનો માહિતી કોશ == [https://drive.google.com/open?id=1HEvd0dz3d89EzFTRaNHe7yYef_BVQM7v ગુજરાતીના અધ્યાપકોનો માહિતી કોશ] સ્કેન કરીને મૂકેલ છે. ૧૧૪ પાનાનો આ કોશ ૧૯૮૮માં પ્રકાશિત થયેલ છે. એ સમય દરમિયાનના બધા જ ગુજરાતી વિષયના પ્રધ્યાપકો (સાહિત્યકારો)ની માહિતી આ કોશમાં પ્રાપ્ય છે. માટે આ કોશમાંથી જેટલા વ્યક્તિઓ ગુજરાતી વિકિપીડિયા પર અસ્તિત્વ ધરાવતા હોય તેમના અભ્યાસની વિગતો ઉમેરવા વિનંતી છે. ખાસ કરીને તેમના Ph.Dના વર્ષ અને વિષય વિશેની માહિતી ઉમેરવા વિનંતી છે. == ગુજરાતી વિશ્વકોશમાં ગુજરાત વિશેની માહિતી == [https://drive.google.com/open?id=1B2edErQoUInNMzK7UJjYdPCqgQDTjG9F ગુજરાતી વિશ્વકોશમાં] 'ગુજરાત' અને 'ગુજરાતી' શબ્દથી શરૂ થતી બધી જ ઍન્ટ્રી (200 pages) સ્કેન કરીને મૂકેલ છે. મારી વિનંતી છે કે આપ એમાં રહેલ બધાં જ ટૉપિક્સ ઉપર એકવાર નજર નાખી લેશો. અને જો કોઈ વિષયમાં રસ પડે તો તેને લગતા લેખમાં કામ કરશો, અથવા તો જે-તે લેખમા જે-તે જગ્યાએ માત્ર સંદર્ભ ઉમેરશો, તો એ કાર્ય પણ ઘણું સરાહનીય ગણાશે. આભાર. -[[સભ્ય:Gazal world|Gazal world]] ([[સભ્યની ચર્ચા:Gazal world|ચર્ચા]]) ૦૧:૨૧, ૧૯ ઓક્ટોબર ૨૦૧૮ (IST) == હુ શૈક્ષણીક કામ જ કરુ છુ == હુ એક વેબસાઇટ ચલાવુ છુ. જેમા વિધર્થિઓને જોબની માહીતી તેમજ ક્વિઝ આપુ છુ. હુ પણ વિચારુ છુ કે વિધર્થિઓને વિકિ માથી મળતુ રહે તો હુ એ ટ્રય કરુ છુ. તો તમે મને એક મદદ કરો. મારી વેબસાઇટ નુ એક પેજ વિકિ પર બનાવી આપો. :ઓહ, ફરી પાછો પ્રચારનો પ્રયત્ન? :) --[[User:KartikMistry|કાર્તિક મિસ્ત્રી]] ^{[[User talk:KartikMistry|ચર્ચા]]} ૧૬:૫૬, ૨૧ ઓક્ટોબર ૨૦૧૮ (IST) ::{{ping|Alishank}} ધ્યાન રાખો કે પ્રચાર માટે વિકિપીડિયા પેજ બનાવી શકાસે નહિ. આપને પહેલાં પણ કહેવામાં આવેલું કે આપની વેબસાઈટ વિશેનું પેજ બનાવી શકાસે નહિ. કારણ કે તે વિકિપીડિયાના નિયમો અનુસાર નોંધપાત્ર વિષય નથી. નોકરી.કોમ ની વાત અલગ છે. તે એક નેશનલ લેવલની વેબસાઈટ છે અને તેને લગતા વિશ્વસનીય સંદર્ભ પણ પ્રાપ્ય છે. આશા છે કે આપ આપનું યોગદાન ચાલું રાખશો અને વિદ્યાર્થીઓને મદદરૂપ થશો. અન્ય કોઈ સહાયતાની જરુર હોય તો જણાવશો. -[[સભ્ય:Gazal world|Gazal world]] ([[સભ્યની ચર્ચા:Gazal world|ચર્ચા]]) ૧૮:૪૫, ૨૧ ઓક્ટોબર ૨૦૧૮ (IST) == ગુજરાતી સાહિત્યનો ઈતિહાસ ગ્રંથ ૮ [સ્વાતંત્ર્યોત્તર યુગ: ૧૯૩૬ થી ૧૯૫૦] (નવો ગ્રંથ બે ભાગમાં; ૨૦૧૮) == હાલમાં જ બે મહિના પહેલા [[ગુજરાતી સાહિત્ય પરિષદ]] દ્વારા ગુજરાતી સાહિત્યના ઈતિહાસનો નવો ગ્રંથ (ગ્રંથ ૮) બે ભાગમાં પ્રકાશિત થયો છે. આ ગ્રંથમાં સ્વાતંત્ર્યોત્તર યુગ (૧૯૩૬ થી ૧૯૫૦)ના મહત્ત્વના, જાણિતા અને ન જાણિતા તેમજ સ્ત્રીલેખકો અને બાળસાહિત્યકારો વગેરે વિશેની વિશ્વસનીય અને ખૂબ સારી માહિતી પૂરી પાડવામાં આવી છે. વિકિપીડિયા માટે ઉપયોગ કરી શકાય તે માટે [https://drive.google.com/open?id=1eMCmfn5s1pJGNY19iJcZj8CiH98vZ8c- ખંડ ૧] અને [https://drive.google.com/open?id=1Yyc95_kikrNXqWxBsnCvsTpKywwn3qTI ખંડ ૨] એમ બંને ભાગની અનુક્રમણિકા સ્કૅન કરીને મૂકેલ છે. મારી વિનંતી છે કે એક વખત અનુક્રમણિકામાં આપેલ બધા સર્જકોના નામ ધ્યાનથી વાંચી જશો. અને આપ જેમની ઉપર કામ કરવા માંગતા હો એવા સર્જકોનું લીસ્ટ અલગ બનાવી લેશો. જેથી ભવિષ્યમાં કામ લાગે. આમાનાં ઘણા સર્જકો વિશેની માહિતી ઑનલાઈન ક્યાય ઉપલબ્ધ નથી. જે-તે સર્જક માટે [[વિકિપીડિયા:સંદર્ભ વિનિમય પરિયોજના]] પર વિનંતી મૂકવી. -[[સભ્ય:Gazal world|Gazal world]] ([[સભ્યની ચર્ચા:Gazal world|ચર્ચા]]) ૨૩:૨૯, ૧૦ જાન્યુઆરી ૨૦૧૯ (IST) == Banned wikipedian દ્વારા ધમકી == https://en.m.wikipedia.org/wiki/User_talk:HinduKshatrana Read (July 2019) section [[સભ્ય:HinduKshatrana|HinduKshatrana]] ([[સભ્યની ચર્ચા:HinduKshatrana|ચર્ચા]]) ૧૨:૦૮, ૧૮ જુલાઇ ૨૦૧૯ (IST) == Project Tiger 2.0 == ''Sorry for writing this message in English - feel free to help us translating it'' <div style="align:center; width:90%%;float:left;font-size:1.2em;margin:0 .2em 0 0;{{#ifeq:{{#titleparts:{{FULLPAGENAME}}|2}}||background:#EFEFEF;|}}border:0.5em solid #000000; padding:1em;"> <div class="plainlinks mw-content-ltr" lang="en" dir="ltr"> [[File:PT2.0 PromoMotion.webm|right|320px]] Hello, We are glad to inform you that [[m:Growing Local Language Content on Wikipedia (Project Tiger 2.0)|'''Project Tiger 2.0/GLOW''']] is going to start very soon. You know about Project Tiger first iteration where we saw exciting and encouraging participation from different Indian Wikimedia communities. To know about Project Tiger 1.0 please [[m:Supporting Indian Language Wikipedias Program|'''see this page''']] Like project Tiger 1.0, This iteration will have 2 components * Infrastructure support - Supporting Wikimedians from India with internet support for 6 months and providing Chromebooks. Application is open from 25th August 2019 to 14 September 2019. To know more [[m:Growing Local Language Content on Wikipedia (Project Tiger 2.0)/Support|'''please visit''']] * Article writing contest - A 3-month article writing contest will be conducted for Indian Wikimedians communities. Following community feedback, we noted some community members wanted the process of article list generation to be improved. In this iteration, there will be at least two lists of articles :# Google-generated list, :# Community suggested list. Google generated list will be given to the community members before finalising the final list. On the other hand, the community may create a list by discussing among the community over Village pump, Mailing list and similar discussion channels. Thanks for your attention,<br/> [[m:User:Ananth (CIS-A2K)|Ananth (CIS-A2K)]] ([[m:User talk:Ananth (CIS-A2K)|talk]])<br/> Sent by [[સભ્ય:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[સભ્યની ચર્ચા:MediaWiki message delivery|ચર્ચા]]) ૧૭:૧૧, ૨૧ ઓગસ્ટ ૨૦૧૯ (IST) </div> </div> <!-- Message sent by User:Tulsi Bhagat@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:Ananth_(CIS-A2K)/PT1.0&oldid=19314862 --> {{clear}} == પ્રોજેક્ટ ટાઈગર માટે સમર્થન == નિઝિલ ભાઈ, મેં ટાઈગર પ્રોજેક્ટ માટે [https://meta.wikimedia.org/wiki/Growing_Local_Language_Content_on_Wikipedia_(Project_Tiger_2.0)/Support/Harshil169 અહીં] આવેદન કર્યું છે. તેમાં ગુજરાતી કોમ્યુનિટી ના સભ્ય તરીકે આપના મતની જરુર છે. આપ મતદાન કરશો તેવી વિનંતી સહ. --[[સભ્ય:Harshil169|હર્ષિલ મહેતા]] ([[સભ્યની ચર્ચા:Harshil169|ચર્ચા]]) ૧૦:૪૮, ૧૩ સપ્ટેમ્બર ૨૦૧૯ (IST) == વિકિકોશ અને વિકિસૂક્તિના પ્રબંધક અધિકાર માટે મત આપવા વિનંતી. == નમસ્તે! મેં [https://gu.wikipedia.org/wiki/%E0%AA%B5%E0%AA%BF%E0%AA%95%E0%AA%BF%E0%AA%AA%E0%AB%80%E0%AA%A1%E0%AA%BF%E0%AA%AF%E0%AA%BE:%E0%AA%AA%E0%AB%8D%E0%AA%B0%E0%AA%AC%E0%AA%82%E0%AA%A7%E0%AA%95_%E0%AA%85%E0%AA%A7%E0%AA%BF%E0%AA%95%E0%AA%BE%E0%AA%B0_%E0%AA%AE%E0%AA%BE%E0%AA%9F%E0%AB%87_%E0%AA%A8%E0%AA%BF%E0%AA%B5%E0%AB%87%E0%AA%A6%E0%AA%A8#%E0%AA%B5%E0%AA%BF%E0%AA%95%E0%AA%BF%E0%AA%95%E0%AB%8B%E0%AA%B6_%E0%AA%85%E0%AA%A8%E0%AB%87_%E0%AA%B5%E0%AA%BF%E0%AA%95%E0%AA%BF%E0%AA%B8%E0%AB%82%E0%AA%95%E0%AB%8D%E0%AA%A4%E0%AA%BF_%E0%AA%B5%E0%AA%BF%E0%AA%B6%E0%AB%87%E0%AA%B7%E0%AA%BE%E0%AA%A7%E0%AA%BF%E0%AA%95%E0%AA%BE%E0%AA%B0 અહિં] ગુજરાતી વિકિકોશ અને વિકિસૂક્તિમાં પ્રબંધકના હક મેળવવા આવેદન કર્યું છે. આપ મત આપો તેવી આશા.--[[સભ્ય:Harshil169|હર્ષિલ મહેતા]] ([[સભ્યની ચર્ચા:Harshil169|ચર્ચા]]) ૦૮:૨૭, ૧૯ નવેમ્બર ૨૦૧૯ (IST) == તમારા વિકિપીડિયાને વધુ સમૃદ્ધ બનાવવા માટે આવનારી સંશોધન પ્રવૃત્તિઓમાં ભાગ લઈને અમને મદદ કરો == પ્રિય {{ping|user:Nizil Shah}}, વિકિપીડિયામાં તમારા મહત્વના યોગદાનો માટે આભાર! તમારા વિકિપીડિયાને વધુ સમૃદ્ધ બનાવવા માટે આવનારી સંશોધન પ્રવૃત્તિઓમાં ભાગ લઈને અમને મદદ કરો. આ તક માટે વધુ જાણવા માટે, [https://wikimedia.qualtrics.com/jfe/form/SV_2i2sbUVQ4RcH7Bb કેટલાંક પ્રશ્નોનો જવાબ આપો] અને અમે યોગ્ય ઉમેદવારોને મોજણી કરવા માટે સંપર્ક કરીશું. આભાર, [[સભ્ય:EAsikingarmager (WMF)|EAsikingarmager (WMF)]] ([[સભ્યની ચર્ચા:EAsikingarmager (WMF)|ચર્ચા]]) ૦૧:૩૨, ૨૩ મે ૨૦૨૦ (IST) આ મોજણી અન્ય સેવા વડે કરવામાં આવશે, જે વધારાની શરતોને આધીન છે. અંગતતા અને માહિતીને સાચવવાની શરતો માટે, [https://drive.google.com/file/d/1ck7A3qq9Lz3lEjHoq4PYO-JJ8c7G6VVW/view મોજણીનું અંગતતા લખાણ] જુઓ. == Project Tiger 2.0 - Feedback from writing contest participants (editors) and Hardware support recipients == <div style="border:8px red ridge;padding:6px;> [[File:Emoji_u1f42f.svg|right|100px|tiger face]] Dear Wikimedians, We hope this message finds you well. We sincerely thank you for your participation in Project Tiger 2.0 and we want to inform you that almost all the processes such as prize distribution etc related to the contest have been completed now. As we indicated earlier, because of the ongoing pandemic, we were unsure and currently cannot conduct the on-ground community Project Tiger workshop. We are at the last phase of this Project Tiger 2.0 and as a part of the online community consultation, we request you to spend some time to share your valuable feedback on the Project Tiger 2.0 writing contest. Please '''fill this [https://docs.google.com/forms/d/1ztyYBQc0UvmGDBhCx88QLS3F_Fmal2d7MuJsiMscluY/viewform form]''' to share your feedback, suggestions or concerns so that we can improve the program further. '''Note: If you want to answer any of the descriptive questions in your native language, please feel free to do so.''' Thank you. [[સભ્ય:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[સભ્યની ચર્ચા:MediaWiki message delivery|ચર્ચા]]) ૧૩:૩૫, ૧૧ જૂન ૨૦૨૦ (IST) <!-- Message sent by User:Nitesh Gill@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:Nitesh_Gill/list-1/PT2.0_Participants&oldid=20161046 --> </div> == Festive Season 2020 edit-a-thon == <div style=" border-left:12px red ridge; padding-left:18px;box-shadow: 10px 10px;box-radius:40px;>[[File:Rangoli on Diwali 2020 at Moga, Punjab, India.jpg|right|130px]] Dear editor, Hope you are doing well. As you know, A2K conducted a mini edit-a-thon [[:m: Mahatma Gandhi 2020 edit-a-thon|Mahatma Gandhi 2020 edit-a-thon]] on the 2nd or 3rd October to celebrate Mahatma Gandhi's anniversary. <br>Now, CIS-A2K is going to conduct a 2-day-long '''[[:m: Festive Season 2020 edit-a-thon|Festive Season 2020 edit-a-thon]]''' to celebrate Indian festivals. We request you in person, please contribute to this event too, enthusiastically. Let's make it successful and develop the content on our different Wikimedia projects regarding festivities. Thank you [[User:Nitesh (CIS-A2K)|Nitesh (CIS-A2K)]] ([[User talk:Nitesh (CIS-A2K)|talk]]) 19:28, 2 December 2020 (UTC) </div> <!-- Message sent by User:Nitesh (CIS-A2K)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:Satpal_(CIS-A2K)/Participants&oldid=20735829 --> == Wikimedia Wikimeet India 2021 Program Schedule: You are invited 🙏 == [[File:WMWMI logo 2.svg|right|150px]] <div lang="en" class="mw-content-ltr">Hello {{BASEPAGENAME}}, Hope this message finds you well. [[:m:Wikimedia Wikimeet India 2021|Wikimedia Wikimeet India 2021]] will take place from '''19 to 21 February 2021 (Friday to Sunday)'''. Here is some quick important information: * A tentative schedule of the program is published and you may see it [[:m:Wikimedia Wikimeet India 2021/Program|here]]. There are sessions on different topics such as Wikimedia Strategy, Growth, Technical, etc. You might be interested to have a look at the schedule. * The program will take place on Zoom and the sessions will be recorded. * If you have not registered as a participant yet, please register yourself to get an invitation, The last date to register is '''16 February 2021'''. * Kindly share this information with your friends who might like to attend the sessions. Schedule : '''[[:m:Wikimedia Wikimeet India 2021/Program|Wikimeet program schedule]]'''. Please register '''[[:m:Wikimedia Wikimeet India 2021/Registration|here]]'''. Thanks<br/> On behalf of Wikimedia Wikimeet India 2021 Team </div> <!-- Message sent by User:Jayantanth@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Wikimedia_Wikimeet_India_2021/list/active&oldid=21060878 --> == [Wikimedia Foundation elections 2021] Candidates meet with South Asia + ESEAP communities == Hello, As you may already know, the [[:m:Wikimedia_Foundation_elections/2021|2021 Wikimedia Foundation Board of Trustees elections]] are from 4 August 2021 to 17 August 2021. Members of the Wikimedia community have the opportunity to elect four candidates to a three-year term. After a three-week-long Call for Candidates, there are [[:m:Template:WMF elections candidate/2021/candidates gallery|20 candidates for the 2021 election]]. An <u>event for community members to know and interact with the candidates</u> is being organized. During the event, the candidates will briefly introduce themselves and then answer questions from community members. The event details are as follows: *Date: 31 July 2021 (Saturday) *Timings: [https://zonestamp.toolforge.org/1627727412 check in your local time] :*Bangladesh: 4:30 pm to 7:00 pm :*India & Sri Lanka: 4:00 pm to 6:30 pm :*Nepal: 4:15 pm to 6:45 pm :*Pakistan & Maldives: 3:30 pm to 6:00 pm * Live interpretation is being provided in Hindi. *'''Please register using [https://docs.google.com/forms/d/e/1FAIpQLSflJge3dFia9ejDG57OOwAHDq9yqnTdVD0HWEsRBhS4PrLGIg/viewform?usp=sf_link this form] For more details, please visit the event page at [[:m:Wikimedia Foundation elections/2021/Meetings/South Asia + ESEAP|Wikimedia Foundation elections/2021/Meetings/South Asia + ESEAP]]. Hope that you are able to join us, [[:m:User:KCVelaga (WMF)|KCVelaga (WMF)]], ૧૨:૦૨, ૨૩ જુલાઇ ૨૦૨૧ (IST) <!-- Message sent by User:KCVelaga (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:KCVelaga_(WMF)/Targets/Temp&oldid=21774692 --> == Feedback for Mini edit-a-thons == Dear Wikimedian, Hope everything is fine around you. If you remember that A2K organised [[:Category: Mini edit-a-thons by CIS-A2K|a series of edit-a-thons]] last year and this year. These were only two days long edit-a-thons with different themes. Also, the working area or Wiki project was not restricted. Now, it's time to grab your feedback or opinions on this idea for further work. I would like to request you that please spend a few minutes filling this form out. You can find the form link [https://docs.google.com/forms/d/e/1FAIpQLSdNw6NruQnukDDaZq1OMalhwg7WR2AeqF9ot2HEJfpeKDmYZw/viewform here]. You can fill the form by 31 August because your feedback is precious for us. Thank you [[સભ્ય:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[સભ્યની ચર્ચા:MediaWiki message delivery|ચર્ચા]]) ૦૦:૨૮, ૧૭ ઓગસ્ટ ૨૦૨૧ (IST) <!-- Message sent by User:Nitesh (CIS-A2K)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:Nitesh_(CIS-A2K)/Mini_edit-a-thon_Participants&oldid=21886141 --> == Mahatma Gandhi 2021 edit-a-thon to celebrate Mahatma Gandhi's birth anniversary == [[File:Mahatma Gandhi 2021 edit-a-thon poster 2nd.pdf|thumb|100px|right|Mahatma Gandhi 2021 edit-a-thon]] Dear Wikimedian, Hope you are doing well. Glad to inform you that A2K is going to conduct a mini edit-a-thon to celebrate Mahatma Gandhi's birth anniversary. It is the second iteration of Mahatma Gandhi mini edit-a-thon. The edit-a-thon will be on the same dates 2nd and 3rd October (Weekend). During the last iteration, we had created or developed or uploaded content related to Mahatma Gandhi. This time, we will create or develop content about Mahatma Gandhi and any article directly related to the Indian Independence movement. The list of articles is given on the [[:m: Mahatma Gandhi 2021 edit-a-thon|event page]]. Feel free to add more relevant articles to the list. The event is not restricted to any single Wikimedia project. For more information, you can visit the event page and if you have any questions or doubts email me at nitesh@cis-india.org. Thank you [[સભ્ય:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[સભ્યની ચર્ચા:MediaWiki message delivery|ચર્ચા]]) ૨૩:૦૨, ૨૮ સપ્ટેમ્બર ૨૦૨૧ (IST) <!-- Message sent by User:Nitesh (CIS-A2K)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:Nitesh_(CIS-A2K)/Mini_edit-a-thon_Participants&oldid=21886141 --> == International Mother Language Day 2022 edit-a-thon == Dear Wikimedian, CIS-A2K announced [[:m:International Mother Language Day 2022 edit-a-thon|International Mother Language Day]] edit-a-thon which is going to take place on 19 & 20 February 2022. The motive of conducting this edit-a-thon is to celebrate International Mother Language Day. This time we will celebrate the day by creating & developing articles on local Wikimedia projects, such as proofreading the content on Wikisource, items that need to be created on Wikidata [edit Labels & Descriptions], some language-related content must be uploaded on Wikimedia Commons and so on. It will be a two-days long edit-a-thon to increase content about languages or related to languages. Anyone can participate in this event and editors can add their names [https://meta.wikimedia.org/wiki/International_Mother_Language_Day_2022_edit-a-thon#Participants here]. Thank you [[સભ્ય:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[સભ્યની ચર્ચા:MediaWiki message delivery|ચર્ચા]]) ૧૮:૪૩, ૧૫ ફેબ્રુઆરી ૨૦૨૨ (IST) <small> On behalf of [[User:Nitesh (CIS-A2K)]]</small> <!-- Message sent by User:Nitesh (CIS-A2K)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:Nitesh_(CIS-A2K)/Mini_edit-a-thon_Participants&oldid=21886141 --> == International Women's Month 2022 edit-a-thon == Dear Wikimedians, Hope you are doing well. Glad to inform you that to celebrate the month of March, A2K is to be conducting a mini edit-a-thon, International Women Month 2022 edit-a-thon. The dates are for the event is 19 March and 20 March 2022. It will be a two-day long edit-a-thon, just like the previous mini edit-a-thons. The edits are not restricted to any specific project. We will provide a list of articles to editors which will be suggested by the Art+Feminism team. If users want to add their own list, they are most welcome. Visit the given [[:m:International Women's Month 2022 edit-a-thon|link]] of the event page and add your name and language project. If you have any questions or doubts please write on [[:m:Talk:International Women's Month 2022 edit-a-thon|event discussion page]] or email at nitesh@cis-india.org. Thank you [[સભ્ય:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[સભ્યની ચર્ચા:MediaWiki message delivery|ચર્ચા]]) ૧૮:૨૩, ૧૪ માર્ચ ૨૦૨૨ (IST) <small>On behalf of [[User:Nitesh (CIS-A2K)]]</small> <!-- Message sent by User:Nitesh (CIS-A2K)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:Nitesh_(CIS-A2K)/Mini_edit-a-thon_Participants&oldid=21886141 --> 5phder6cm6x27knszpaq9mz9wps9aly 0 17719 826455 821809 2022-08-02T13:44:55Z 2409:4041:2E83:E203:0:0:64A:DB02 wikitext text/x-wiki {{cleanup}} [[File:Mumbai Skyline at Night.jpg|thumb|[[મુંબઈ]], ભારતનું નાણાકીય કેન્દ્ર]] [[GDP (PPP) દ્વારા દેશોની સૂચિ|ખરીદ શક્તિ સમાનતા (PPP)]] ([[:en:List of countries by GDP (PPP)|purchasing power parity]])ને આધારે મૂલ્યાંકન કરતાં [[ભારત|ભારતીય]] ([[:en:India|India]]) 'અર્થતંત્ર બજાર વિનીમય દરને આધારે વિશ્વમાં બારમું તથા જીડીપી (GDP)ની રીતે ચોથું સૌથી મોટું અર્થતંત્ર છે.<ref>{{cite web |url=https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/rankorder/2001rank.html |title=CIA - The World Factbook - Rank Order - GDP (purchasing power parity) |publisher=Cia.gov |date=2009-03-05 |access-date=2009-03-13 |archive-date=2011-06-04 |archive-url=https://web.archive.org/web/20110604195034/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/rankorder/2001rank.html |url-status=dead }}</ref>૧૯૫૦ થી લઇને ૧૯૮૦ સુધીની સમગ્ર પેઢી દરમિયાન દેશ [[સમાજવાદી]] ([[:en:socialist|socialist]]) નિતિ આધારિત હતો.અર્થતંત્રની મુખ્ય લાક્ષણિકતા [[લાયસન્સ રાજ|વ્યાપક નિયમન]] ([[:en:License Raj|extensive regulation]]), [[સંરક્ષણવાદ|રક્ષણ આપવાની નીતિ]] ([[:en:protectionism|protectionism]]) અને જાહેર જનતાની માલિકી છે જે [[ભારતમાં ભ્રષ્ટાચાર|વ્યાપક ભ્રષ્ટાચાર]] ([[:en:Corruption in India|pervasive corruption]]) અને [[હિંદુ વૃધ્ધિ દર|મંદ વિકાસ તરફ લઇ જાય છે]] ([[:en:Hindu rate of growth|slow growth]]).<ref name="makar">{{cite book|title=An American's Guide to Doing Business in India|author=Eugene M. Makar|year=2007}}</ref><ref name="oecd" /><ref name="astaire" /><ref name="potential">{{cite web|url=http://www.usindiafriendship.net/viewpoints1/Indias_Rising_Growth_Potential.pdf|title=India’s Rising Growth Potential|publisher=Goldman Sachs|year=2007|access-date=2009-10-21|archive-date=2011-07-24|archive-url=https://web.archive.org/web/20110724120152/http://www.usindiafriendship.net/viewpoints1/Indias_Rising_Growth_Potential.pdf|url-status=dead}}</ref>1991થી [[ભારતમાં આર્થિક ઉદારતા|સતત થઇ રહેલા આર્થિક ઉદારીકરણ]] ([[:en:Economic liberalization in India|continuing economic liberalization]]) અર્થતંત્રને [[બજાર અર્થતંત્ર|બજાર આધારીત પદ્ધતિ પર લઇ ગયું છે]] ([[:en:market economy|market-based system]]). '''''<ref name="oecd">{{cite web|url=http://www.oecd.org/dataoecd/17/52/39452196.pdf|title=Economic survey of India 2007: Policy Brief|publisher=[[OECD]]|access-date=2009-10-21|archive-date=2018-12-25|archive-url=https://web.archive.org/web/20181225053357/http://www.oecd.org/economy/surveys/39452196.pdf|url-status=dead}}</ref><ref name="astaire">{{cite web|url=http://www.ukibc.com/ukindia2/files/India60.pdf|title=The India Report|publisher=Astaire Research|access-date=2009-10-21|archive-date=2009-01-14|archive-url=https://web.archive.org/web/20090114195859/http://www.ukibc.com/ukindia2/files/India60.pdf|url-status=dead}}</ref>''''' [[ભારતમાં ખેતી|ખેતી]] ([[:en:Agriculture in India|Agriculture]]) ભારતમાં મુખ્ય વ્યવસાય છે, તે 60 ટકા લોકોને રોજગારી પુરી પાડે છે.[[સેવાઓ(આર્થિક)|સર્વિસ]] ([[:en:Service (economics)|service]]) ક્ષેત્ર વધુના 28 ટકા, અને [[ઔદ્યોગિક ક્ષેત્ર]] ([[:en:industrial sector|industrial sector]]) લગભગ ૧૨ ટકા ધરાવે છે.<ref name="CIA"/>એક અંદાજમાં જણાવ્યા પ્રમાણે દર પાંચ નોકરીવાંચ્છુઓમાંથી માત્ર એક [[રોજગારલક્ષી તાલિમ]] ([[:en:vocational training|vocational training]]) ધરાવે છે.<ref name="elephant">{{cite news|url=http://www.economist.com/specialreports/displayStory.cfm?story_id=12749735|title=A special report on India: An elephant, not a tiger|date=11 December 2008|publisher=The Economist}}</ref>કુલ કામદારોની સંખ્યા [[ભારતમાં મજૂરી|અડધો અબજ કામદારો]] ([[:en:Labour in India|half a billion workers]])ની છે.પરિણામે, કૃષિ ક્ષેત્ર કુલ GDPનાં 17 ટકા ધરાવે છે, સર્વિસ અને ઔદ્યોગિક ક્ષેત્ર અનુક્રમે 54 ટકા અને 29 ટકા ધરાવે છે.મહત્વની કૃષિ [[ઉત્પાદનો|પેદાશો]] ([[:en:products|products]])માં [[ચોખા]] ([[:en:rice|rice]]), [[ઘઉં]] ([[:en:wheat|wheat]]), [[તેલિબિયાં]] ([[:en:oilseed|oilseed]]), [[કપાસ]] ([[:en:cotton|cotton]]), [[શણ]] ([[:en:jute|jute]]), [[ચા]] ([[:en:tea|tea]]), [[શેરડી]] ([[:en:sugarcane|sugarcane]]), [[બટાટા]] ([[:en:potato|potato]]), [[પશુઓ]] ([[:en:cattle|cattle]]), [[ભેંસ]] ([[:en:water buffalo|water buffalo]]), [[ઘેટા]] ([[:en:sheep|sheep]]), [[બકરા]] ([[:en:goats|goats]]), [[મરઘા ઉછેર]] ([[:en:poultry|poultry]]) અને [[માછલી]] ([[:en:fish|fish]])નો સમાવેશ થાય છે.<ref name="LOC PROFILE">{{cite web |title = Country Profile: India |url = http://lcweb2.loc.gov/frd/cs/profiles/India.pdf |access-date = 2007-06-24 |publisher = [[Library of Congress]] - [[Federal Research Division]] |month= December | year= 2004 |format = PDF}}</ref>મહત્વનાં ઉદ્યોગોમાં ટેક્સટાઇલ્સ, રસાયણો, ફૂડ પ્રોસેસિંગ, સ્ટીલ, પરિવહનનાં સાધનો, સિમેન્ટ, ખાણ ઉદ્યોગ, પેટ્રોલિયમ, મશીનરી અને [[પ્રોગ્રામિંગ|સોફ્ટવેર ડિઝાઇન]] ([[:en:programming|software design]])નો સમાવેશ થાય છે.<ref name="LOC PROFILE"/>ભારતની જીડીપી (GDP) [[USD|$]] ([[:en:USD|$]]) 1.237 ટ્રિલીયન છે જે ભારતને વિશ્વનું [[GDP દ્વારા દેશોની સૂચિ(નામ પ્રમાણે)|બારમું સૌથી મોટું]] ([[:en:List of countries by GDP (nominal)|twelfth-largest]])અર્થતંત્ર<ref name="India's GDP in 2008">{{cite web|url = http://economictimes.indiatimes.com/Mr_Rupee_pulls_India_into_1_trillion_GDP_gang/articleshow/1957520.cms|title = "India twelfth wealthiest nation in 2005: World Bank"|publisher = [[The Economic Times]]|access-date = 2006-07-08|archive-date = 2012-02-02|archive-url = https://www.webcitation.org/659xZnTPa?url=http://economictimes.indiatimes.com/Mr_Rupee_pulls_India_into_1_trillion_GDP_gang/articleshow/1957520.cms|url-status = dead}}</ref> અથવા ખરીદ શકિતની રીતે [[GDP (PPP) દ્વારા દેશોની સૂચિ|ચોથું સૌથી મોટું રાષ્ટ્ર]] ([[:en:List of countries by GDP (PPP)|fourth largest]]) છે. ભારતની $ 1043 જેટલી [[માથાદીઠ આવક]] ([[:en:per capita income|per capita income]])નો વિશ્વમાં [[GDP દ્વારા દેશોની સૂચિ (નામ પ્રમાણે) માથાદીઠ|136મો]] ([[:en:List of countries by GDP (nominal) per capita|136th]]) નંબર આવે છે.વર્ષ 2000માં, ભારતની વાર્ષિક [[આર્થિક વૃધ્ધિ|વૃધ્ધિ]] ([[:en:economic growth|growth]]) સરેરાશ 7.5 ટકા હતી, એક દાયકામાં સરેરાશ આવક વધીને બમણી થઇ જશે.<ref name="oecd"/>રોજગારી દર સાત ટકા (2008નો અંદાજ).<ref>{{cite web |url=https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/rankorder/2129rank.html |title=CIA - The World Factbook - Rank Order - Unemployment rate |publisher=Cia.gov |date= |access-date=2009-03-13 |archive-date=2020-06-12 |archive-url=https://web.archive.org/web/20200612192233/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/rankorder/2129rank.html |url-status=dead }}</ref><ref name="World bank 2006">{{cite web |url=http://siteresources.worldbank.org/SOUTHASIAEXT/Resources/DPR_FullReport.pdf |title="Inclusive Growth and Service delivery: Building on India’s Success" |publisher=[[World Bank]]|year=2006 |access-date=2007-04-28|format=PDF}}</ref> અગાઉના સંકુચિત અર્થતંત્ર રહેલ, ભારતના વેપારની ઝડપી વૃધ્ધિ થઇ છે.<ref name="oecd"/>ડબલ્યુટીએ પ્રમાણે 2007 સુધી વિશ્વના વાણિજ્યમાં ભારતનો ફાળો 1.5% છે. 2006ના વલ્ડ ટ્રેડ સ્ટેટિસ્ટિક્સને આધારે ભારતની કુલ વેપાર જણસો (એક્સપોર્ટ-ઇમ્પોર્ટ સાથે)ની $294 બીલીયન અંદાજવામાં આવી છે. 2006માં એક્સપોર્ટ ઇમ્પોર્ટ સાથે ભારતનું સર્વિસ ટ્રેડ $143 બિલીયન હતું.ભારતનું વૈશ્વિક આર્થિક 2006માં વેપારની જણસો અને મર્ચેન્ડાઇસનો ઓર્ડરમાં વિક્રમી 72 ટકાનો ઉછાળો થતાં $437 બિલીયન પર પહોંચ્યો, જે 2004માં $253 બિલીયન હતો. 2006માં ભારતની જીડીપી (GDP)માં વિનીમયનો ફાળો 24 ટકાનો માફકસરનો હતો, જે 1985 કરતા 6 ટકા ઉપર હતો. <ref name="oecd"/> ભારતની તાજેતરની આર્થિક વૃધ્ધિએ સમગ્ર દેશમાં [[આર્થિક અસમાનતા]] ([[:en:economic inequality|economic inequality]]) વધારી છે.<ref name="inequality">{{cite news|url=http://yaleglobal.yale.edu/display.article?id=9819|title=Inequality in India and China: Is Globalization to Blame?|publisher=Yale Global|date=15 October 2007}}</ref>સ્થિર ઉંચા આર્થિક વૃધ્ધિદર છતાં, કુલ વસ્તીનાં લગભગ 80 ટકા લોકો દિવસનાં $2 (PPP) કરતા ઓછામાં જીવે છે. ચીનમાં આના કરતા બમણો ગરીબી દર છે.<ref>1990થી 2005 સુધીના મળેલા ડેટાનો સંદર્ભ લેવામાં આવ્યો છે. [http://hdrstats.undp.org/indicators/24.html માનવી અને આવકની ગરીબીઃ વિકાસશીલ દેશ - દૈનિક 2 ડોલર કરતાં ઓછું કમાતી વસ્તી(%).] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20090221190342/http://hdrstats.undp.org/indicators/24.html |date=2009-02-21 }} [[માનવ વિકાસ અહેવાલ|હ્યુમન ડેવલોપમેન્ટ રિપોર્ટ]] ([[:en:Human Development Report|Human Development Report]]) 2007-08, [[UNDP|યુએનડીપી (UNDP)]] ([[:en:UNDP|UNDP]]). 3 ફેબ્રુઆરી 2008ના સુધારો કરાયો છે.</ref>[[હરિયાળી ક્રાંતિ]] ([[:en:Green Revolution|Green Revolution]])બાદ ભારતમાં [[ભારતમાં દુષ્કાળ|અછત]] ([[:en:Famine in India|famines in India]])નો અંત આવ્યો હતો, ત્રણ વર્ષ કરતાં ઓછી વયજૂથના <ref name="nytagriculture">{{cite news|url=http://www.nytimes.com/2008/06/22/business/22indiafood.html?_r=1|title=The Food Chain In Fertile India, Growth Outstrips Agriculture|publisher=New York Times|date=22 June 2008}}</ref>40 ટકા બાળકો [[ઘણું ઓછુ વજન ધરાવતી|ઓછા વજનથી]] ([[:en:underweight|underweight]]) જ્યારે દર ત્રણ પુરુષ અને સ્ત્રીએ એક [[પોષણનો અભાવ|લાંબા સમયની અશક્તિ]] ([[:en:malnutrition|chronic energy deficiency]])થી પીડાય છે. <ref name="underweight">{{cite news|url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/south_asia/7902136.stm|title=Many rural Indians 'malnourished'|publisher=BBC}}</ref> == ઇતિહાસ == ભારતના આર્થિક ઇતિહાસને ત્રણ યુગમાં વહેંચી શકાય: સંસ્થાનવાદ પુર્વે 17 મી સદી સુધીબ્રિટિશ સંસ્થાનોએ 17મી સદીમાં વસાહતી યુગની શરૂઆત કરી, જેનો અંત 1947માં [[ભારતની સ્વતંત્રતાની ચળવળ|આઝાદી]] ([[:en:Indian independence movement|independence]]) સાથે આવ્યો હતો.ત્રીજો ગાળો 1947ની આઝાદીથી લઇને હમણાં સુધી લંબાયો છે. === સંસ્થાન પૂર્વે === 2800 બીસી અને 1800 બીસીની વચ્ચે વિકાસ પામી હતી તેવી કાયમી અને વધુ પડતી શહેરી સ્થાપન સાથેની [[હિંદુ ખીણ સંસ્કૃતિ|હિંદુ ખીણની સંસ્કૃતિ]] ([[:en:Indus Valley civilisation|Indus Valley civilisation]])ના નાગરિકોએ ખેતી, પ્રાણીઓને સ્વદેશી ઢબે અપનાવ્યા હતા અને સમાન વજનો અને માપદંડોનો ઉપયોગ કર્યો હતો અને સાધનો અને શસ્ત્રો બનાવ્યા હતા અને અન્ય શહેરો સાથે વેપાર કર્યો હતો. આયોજનબદ્ધ માર્ગવ્યવસ્થા, ગટરવ્યવસ્થા અને પાણી પૂરી પાડવાની વ્યવસ્થાના જ્ઞાનથી તેમનામાં [[શહેરી યોજના|શહેરી આયોજન]] ([[:en:urban planning|urban planning]]) હોવાનું પુરવાર થયું હતું. જેમાં [[કચરાના નિકાલની યોજના|ગટર વ્યવસ્થા]] ([[:en:sanitation|sanitation]]) અને [[નગરપાલિકા સરકાર|મ્યુન્સિપલ સરકાર પણ પ્રવર્તમાન હતી]] ([[:en:municipal government|municipal government]]). <ref name="Discovery-1">{{cite book|author=[[Jawaharlal Nehru|Nehru, Jawaharlal]]|title=[[Discovery of India]]|publisher=Penguin Books|year=1946|isbn=0-14-303103-1}}</ref> [[ગુપ્ત યુગ|ગુપ્ત]] ([[:en:Gupta dynasty|Gupta]]) રાજા [[કુમાર ગુપ્ત પહેલો|કુમાર ગુપ્ત પહેલા]] ([[:en:Kumara Gupta I|Kumara Gupta I]])ના સમયમાં [[ચિત્ર:Silver Coin of Kumaragupta I.jpg|thumb|right|ચાંદીના સિક્કા ચલણમાં હતા. (AD 414–55)]] 1872ની વસ્તીને આધારે ભારતની 99.3% વસતી ગામડા<ref name="non-urban">{{cite book|author=Kumar, Dharma (Ed.)|title=The Cambridge Economic History of India (Volume 2) c. 1757 - c. 1970|publisher=Penguin Books|year=1982|page=519}}</ref>માં હતી. જે આર્થિક રીતે છૂટાછવાયેલા હતા અને સ્વનિર્ભર હતા. ખેતિ અને પશુપાલન તેમના મુખ્ય વ્યવસાય હતા. જેમાં ગામડાના લોકોની ખોરાકની જરૃરિયાત અને [[ટેક્સટાઇલ|કાપડ]] ([[:en:textile|textile]]) માટે કાચો માલ, [[ફૂડ પ્રોસેસિંગ|ખોરાક બનાવવાની પદ્ધતિ]] ([[:en:food processing|food processing]]) [[હસ્તકળા]] ([[:en:crafts|crafts]]) સંતોષાતી હતી. ઘણાં રજવાડાઓ અને સત્તાધીશોએ સિક્કાઓ બહાર પાડ્યા હોવાછતાં [[વિનિયમ|વિનિમય વ્યવસ્થા]] ([[:en:barter|barter]]) પ્રચલિત હતી.ગામડાઓ શાસકને તેમના કૃષિ ઉત્પાદનનો હિસ્સો મહેસુલ તરીકે ચુકવતા હતા, જ્યારે કારીગરોને લણણી વખતે પાકનો હિસ્સો તેમના કામના બદલામાં મળતો હતો.<ref name="Dutt-1">{{cite book|author=Datt, Ruddar & Sundharam, K.P.M.|title=Indian Economy|publisher=S.Chand|year=2005|isbn=81-219-0298-3|pages=15–16|chapter=2}}</ref> ધર્મ, મુખ્યત્વે [[હિંદુત્વ]] ([[:en:Hinduism|Hinduism]]) અને [[જાતિ]] ([[:en:caste|caste]]) તથા [[સંયુક્ત કુટુંબ]] ([[:en:joint family|joint family]]) વ્યવસ્થાએ આર્થિક પ્રવૃતિઓને આકાર આપવામાં મહત્વની ભૂમિકા ભજવી હતી.<ref name="sankaran-1">{{cite book|author=Sankaran, S|title=Indian Economy: Problems, Policies and Development|publisher=Margham Publications|year=1994|id=ISBN|page=50|chapter=3}}</ref>જ્ઞાતિ પ્રથા યુરોપની મધ્યકાલીન [[મહાજન મંડળો|સમાજ]] ([[:en:guilds|guilds]])ને ઘણી મળતી આવતી હતી, જેમાં [[કામમાં વિભાજન|શ્રમનું યોગ્ય રીતે વિભાજન]] ([[:en:division of labour|division of labour]]) કરાતું હતું. જેમાં ઉત્પાદકને નીપૂણતા કેળવવામાં પણ મદદ મળે છે. જેમકે, કેટલાંક પ્રદેશોમાં, વિવિધ પ્રકારના વસ્ત્રોનું ઉત્પાદન અમુક જાતિની વિશેષતા હતી. [[ચિત્ર:Precolonial national income of India(1857-1900).png|thumb|300px|1948-49ની કિંમતો પ્રમાણે ભારતમાં માથાદીઠ આવકનો અંદાજ.<ref name="Kumar-3">{{cite book|author=Kumar, Dharma (Ed.)|title=The Cambridge Economic History of India (Volume 2)|page=422|chapter=4}}</ref>]] [[મલમલ|મુસ્લિન]] ([[:en:muslin|muslin]]), [[કેલિકો (ટેક્સટાઇલ)|કેલિકોસ]] ([[:en:Calico (textile)|Calicos]]), [[શાલ|શાલ્સ]] ([[:en:shawl|shawl]]) અને ખેતિ પેદાશ જેવી કે [[કાળા મરી]] ([[:en:black pepper|pepper]]), [[તજ]] ([[:en:cinnamon|cinnamon]]), [[અફીણ]] ([[:en:opium|opium]]) અને [[ગળી]] ([[:en:indigo|indigo]])ની યુરોપ,મધ્ય-પુર્વ અને દક્ષિણ- પુર્વીય એશિયામાં નિકાસ કરવામાં આવતી હતી. જેના બદલામાં તેમને સોનું અને ચાંદી મળતા હતા. <ref name="Dutt-2">{{cite book|author=Datt, Ruddar & Sundharam, K.P.M.|title=Indian Economy|page=16|chapter=2}}</ref> ભારતનાં સંસ્થાનવાદ પૂર્વેના સમયના અર્થતંત્રનો અભ્યાસ મુખ્યત્વે ગુણાત્મક છે. કારણકે તેમાં સંખ્યાત્મક માહિતીનો અભાવ છે.એક અંદાજ પ્રમાણે 1600માં [[અકબર]] ([[:en:Akbar|Akbar]])ના [[મુઘલ સામ્રાજ્ય]] ([[:en:Mughal Empire|Mughal Empire]])ની કુલ આવક 17. 5મિલીયન [[બ્રિટનનું નાણુ પાઉન્ડ્સ|£]] ([[:en:pounds sterling|£]]) હતી, જેની સામે 1800માં ગ્રેટ બ્રિટનની કુલ આવક 16 મિલીયન £હતી.<ref name="Akbar">{{cite news | title = Economy of Mughal Empire| work = Bombay Times| publisher = Times of India| date= 2004-08-17}}</ref> બ્રિટીશના આગમન અગાઉ ભારતનું અર્થતંત્ર પારંપરિક ખેતિ પર વધુ નિર્ભર હતું. જેમાં ગુજરાન ચલાવવા પ્રાચિન ટેક્નોલોજીપર વધારે આધાર રખાતો હતો. કોમર્સના વિકસિત સ્પર્ધાત્મક નેટવર્ક, ઉત્પાદક અને ક્રેડિટ વચ્ચે પણ તેનું અસ્તિત્વ ટકાવી રાખ્યું હતું. [[મુઘલ સામ્રાજ્ય|મુઘલો]] ([[:en:Mughal Empire|Mughals]])ના પતન બાદ ભારતમાં [[મરાઠા સામ્રાજ્ય]] ([[:en:Maratha Empire|Maratha Empire]])નું સાશન હતું.મરાઠા સામ્રાજ્યનું બજેટ 1740માં રૂ. 100 મિલિયન હતું.પાણીપતમાં પરાજય બાદ મરાઠા સામ્રાજ્યે ગ્વાલિયર, બરોડા, ઇન્દોર, જાંસી, નાગપુર, પૂણણે અને કોલ્હાપુરના રાજ્યોને જોડ્યા હતા. ગ્વાલિયર સ્ટેટનું બજેટ રૂ.30 મિલિયન હતું. જોકે, આ સમયે, બ્રિટિશ ઇસ્ટ ઇન્ડિયા કંપનીએ ભારતના રાજકીય મંચ પર પ્રવેશ કર્યો હતો.ભારત સંપૂર્ણ રીતે બ્રિટિશ હકુમત હેઠળ હતું ત્યારે 1857 સુધી, દેશમાં યુધ્ધ અને સંઘર્ષના કારણે રાજકીય સ્થિરતાનો અભાવ હતો.<ref name="Kumar-2">{{cite book|author=Kumar, Dharma (Ed.)|title=The Cambridge Economic History of India (Volume 2)|pages=32–35|chapter=1}}</ref> === સંસ્થાન === [[ચિત્ર:HooglyKolkata1945.jpg|thumb|1945માં કોલકાતા બંદરની ઉંચેથી તસ્વીર લેવાઇ હતી. બ્રિટિશ ભારતમાં આર્થિક મથક રહેલા [[કોલકાતા]] ([[:en:Calcutta|Calcutta]])એ [[બીજુ વિશ્વ યુધ્ધ|બીજા વિશ્વયુધ્ધ]] ([[:en:World War II|World War II]]) દરમિયાન ઔદ્યોગિક પ્રવૃતિઓમાં વધારો કર્યો હતો.]] [[ભારતમાં કંપનીનું સાશન|ભારતમાં કંપની કાયદા]] ([[:en:Company rule in India|Company rule in India]])ને કારણે ટેક્સેશન ક્ષેત્રે મહેસૂલ વેરાથી લઈને સંપત્તિ વેરા સુધીના મોટાપાયે ફેરફાર થયા, જેને કારણે બહુમતી ખેડૂતોની દયનીય સ્થિતિ બની ગઈ અને અનેક દુષ્કાળ<ref>{{cite web|url=http://www.unu.edu/unupress/unupbooks/80815e/80815E0k.htm |title=Ch20 |publisher=Unu.edu |date= |access-date=2009-03-13}}</ref>નો તેમને સામનો કરવો પડ્યો. .[[બ્રિટિશ રાજ]] ([[:en:British Raj|British Raj]])ની આર્થિક નીતિઓએ ભારતના વિશાળ હસ્તકલા ઉદ્યોગને અસરકારક રીતે ખતમ કરી નાખ્યો અને તેને કારણે ભારતના સંસાધનો<ref>{{cite web|url=http://books.google.com/books?id=XdEpABrFW8QC&pg=PA20&dq=british+india+handicrafts+raj&client=firefox-a#PPA21,M1|title=http://books.google.com/books?id=XdEpABrFW8QC&pg=PA20&dq=british+india+handicrafts+raj&client=firefox-a#PPA21,M1<!--INSERT TITLE-->}}{{Dead link|date=ઑગસ્ટ 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref><ref>{{cite web|url=http://books.google.com/books?id=rMoOAAAAQAAJ&pg=PA186&dq=british+india+economy&lr=&client=firefox-a|title=books.google.com/books?id=rMoOAAAAQAAJ&pg=PA186&dq=british+india+economy&lr=&client=firefox-a<!--INSERT TITLE-->}}</ref>ની અછત ઊભી થઈ ગઈ. [[કેમ્બ્રિજ યુનિવર્સિટી]] ([[:en:Cambridge University|Cambridge University]])ના ઇતિહાસકાર અંગુસ મેડિસનના અંદાજ મુજબ વિશ્વની કુલ આવકમાં ભારતનો હિસ્સો 1700ની સાલમાં 22.6 ટકાથી ઘટીને 1952<ref name="Hindu">{{cite news|title=Of Oxford, economics, empire, and freedom|date=October 2, 2005|publisher=The Hindu|url=http://www.hindu.com/2005/07/10/stories/2005071002301000.htm|access-date=ઑક્ટોબર 21, 2009|archive-date=ઑક્ટોબર 27, 2005|archive-url=https://web.archive.org/web/20051027013702/http://www.hindu.com/2005/07/10/stories/2005071002301000.htm|url-status=dead}}</ref>માં 3.8 ટકા થઈ ગયો હતો. 1700ની સાલમાં યુરોપનો હિસ્સો 23.3 ટકા હતો.તેને કારણે કાગળ પર સંસ્થાગત માહોલ ઊભો થઈ ગયો, જેમાં સંસ્થાપકોને [[સંપત્તિના હક્ક|સંપત્તિના અધિકાર]] ([[:en:property rights|property rights]])ની ખાતરી આપી દેવાઈ, [[નિશુલ્ક વેચાણ|મુક્ત વ્યાપાર]] ([[:en:free trade|free trade]])નું પ્રોત્સાહન અપાયું અને [[નક્કી કરેલા વિનિમય દર|નિશ્ચિત વિનિમય દર]] ([[:en:fixed exchange rates|fixed exchange rates]]) સાથેનું એક જ ચલણ નક્કી કરાયું, એક જ પ્રકારના વજન અને માપ, [[મૂડી બજાર]] ([[:en:capital market|capital market]]) અને [[ભારતમાં રેલ પરિવહન|રેલવે]] ([[:en:Rail transport in India|railways]])ની વિકસિત પ્રણાલી અને [[ટેલિગ્રાફ્સ|ટેલિગ્રાફ]] ([[:en:telegraphs|telegraphs]]), રાજકીય હસ્તક્ષેપ વગરની નાગરિક સેવા અને સમાન કાયદો, ઉલટી કાનૂની પ્રણાલી<ref name="williamson-1">{{cite paper | author=Williamson, John and Zagha, Roberto | title=From the Hindu Rate of Growth to the Hindu Rate of Reform | publisher=Center for research on economic development and policy reform | year=2002 | version=Working Paper No. 144 | url=http://scid.stanford.edu/pdf/credpr144.pdf | format=PDF | journal= | access-date=2009-10-21 | archive-date=2007-12-01 | archive-url=https://web.archive.org/web/20071201042358/http://scid.stanford.edu/pdf/credpr144.pdf | url-status=dead }}</ref> રચવામાં આવી. બ્રિટિશ રાજ દ્વારા ભારતમાં સંસ્થાનવાદ સ્થાપવાની ઘટના વૈશ્વિક અર્થતંત્રમાં ઔદ્યોગિકરણ અને ઉત્પાદન તથા વ્યાપારમાં નોંધપાત્ર વૃદ્ધિના મહત્વના ફેરફાર વખતે જ બની હતી. જોકે સંસ્થાનવાદી શાસન પૂરું થયું ત્યારે ભારતે વિકાસશીલ દેશો<ref name="roy-2">{{cite book | author=Roy, Tirthankar | title=The Economic History of India | publisher=[[Oxford University Press]] | year=2000 | isbn=0-19-565154-5 | page = 1 | chapter = 1}}</ref>માં સૌથી દયનીય કહી શકાય તેવા અર્થતંત્રનો વારસો લીધો હતો, જેમાં ઔદ્યોગિક વિકાસ ઠપ થઈ ગયો, કૃષિ ક્ષેત્ર ઝડપથી વધી રહેલી વસ્તીને અન્ન પૂરું પાડવા માટે સક્ષમ ન હતું, વિશ્વમાં સૌથી ઓછો [[જીવન વિકાસ|જીવનદર]] ([[:en:life expectancy|life expectancies]]) અને સૌથી ઓછો [[નિરક્ષરતા|સાક્ષરતા દર]] ([[:en:illiterate|literacy]]) ભારતમાં હતો. ભારતની અર્થ વ્યવસ્થા પર બ્રિટિશ શાસનની અસર તે એક વિવાદાસ્પદ મુદ્દો છે.[[ભારતની સ્વતંત્રતાની ચળવળ|ભારતીય સ્વાતંત્રય ચળવળ]] ([[:en:Indian independence movement|Indian independence movement]])ના નેતાઓ અને ડાબેરી-રાષ્ટ્રવાદી [[આર્થિક ઇતિહાસ|આર્થિક ઇતિહાસકારો]] ([[:en:economic history|economic historians]])એ બ્રિટિશ સંસ્થાનવાદને ભારતીય અર્થતંત્રની ખરાબ સ્થિતિ માટે જવાબદાર ઠેરવ્યા, જ્યારે જમણેરી વિચારસરણી ધરાવતા ઇતિહાસકારોએ ભારતની નબળી આર્થિક સ્થિતિ વિવિધ કારણોસર જોવા મળી, જેમાં સંસ્થાનવાદ દ્વારા આવેલું પરિવર્તન અને ઔદ્યોગીકીકરણ તથા [[આર્થિક એકીકરણ|આર્થિક સંકલન]] ([[:en:economic integration|economic integration]])<ref name="roy-1">{{cite book|author=Roy, Tirthankar|title=The Economic History of India|publisher=Oxford University Press|year=2000|isbn=0-19-565154-5|page=304|chapter=10}}</ref> તરફ વળેલું વિશ્વ હતું. === સ્વતંત્રતાથી 1991 સુધી === [[ભારતની સ્વતંત્રતાની ચળવળ|સ્વતંત્રતા]] ([[:en:Indian independence movement|independence]]) પછી ભારતીય [[આર્થિક નિતિ|આર્થિક નીતિ]] ([[:en:economic policy|economic policy]]) પર સંસ્થાનવાદી અનુભવની અસર જોવા મળી હતી.(જે ભારતીય નેતાઓની નજરે શોષણ કરનારી હતી). આ ઉપરાંત [[ફાર્બિયન સોશિયલિઝમ|ફેબિયન સમાજવાદ]] ([[:en:Fabian socialism|Fabian socialism]])માં માનતા નેતાઓની પણ તેના પર અસર જોવા ળી હતી. આ નીતિ [[રક્ષક|રક્ષણવાદી]] ([[:en:protectionist|protectionism]]) હતી, જેમાં [[આયાતની અવેજી|આયાત વ્યવસ્થા]] ([[:en:import substitution|import substitution]]), [[ઔદ્યોગિકરણ]] ([[:en:industrialization|industrialization]]), શ્રમ અને નાણાકીય બજારમાં [[રાજ્યની દખલગીરી|રાજ્યનો હસ્તક્ષેપ]] ([[:en:state intervention|state intervention]]), મોટું જાહેર ક્ષેત્ર, વ્યાપાર નિયમન અને [[કેન્દ્રિય યોજના|કેન્દ્રીય આયોજન]] ([[:en:central planning|central planning]])<ref name="kirit-1">{{cite paper|author=Kelegama, Saman and Parikh, Kirit|title=Political Economy of Growth and Reforms in South Asia|year=2000|version=Second Draft|url=http://www.eldis.org/static/DOC12473.htm|journal=|access-date=2009-10-21|archive-date=2006-02-11|archive-url=https://web.archive.org/web/20060211121955/http://www.eldis.org/static/DOC12473.htm|url-status=dead}}</ref> પર ખાસ ભાર મૂકવામાં આવ્યો હતો. [[ભારતની પંચવર્ષિય યોજના]] ([[:en:Five-Year Plans of India|Five-Year Plans of India]]) [[સોવિયેત યુનિયન]] ([[:en:Soviet Union|Soviet Union]])ની કેન્દ્રિય યોજના સાથે સામ્યતા ધરાવતી હતી.સ્ટીલ, ખાણ, મશીન ટૂલ્સ, જળ, દૂરસંચાર, વીમા અને ઈલેક્ટ્રીકલ પ્લાન્ટ જેવા ઉદ્યોગોનું 1950ના દાયકાના મધ્યમમાં અસરકારક રાષ્ટ્રીયકરણ કરી દેવાયું હતું.<ref name="staley">{{cite web|url=http://www.reason.com/news/show/36682.html|title=The Rise and Fall of Indian Socialism: Why India embraced economic reform|author=Sam Staley|year=2006|access-date=2009-10-21|archive-date=2009-01-14|archive-url=https://web.archive.org/web/20090114053740/http://reason.com/news/show/36682.html|url-status=dead}}</ref>[[ભારત]] ([[:en:India|India]])માં 1947 અને 1990<ref>[http://www.swaminomics.org/articles/20011125_streethawking.htm સ્ટ્રીટ હોકિંગ ભવિષ્યમાં નોકરીનું વચન આપે છે, ] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20080329023451/http://www.swaminomics.org/articles/20011125_streethawking.htm |date=2008-03-29 }}, [[ધ ટાઇમ્સ ઓફ ઇન્ડિયા|ધ ટાઈમ્સ ઓફ ઈન્ડિયા]] ([[:en:The Times of India|The Times of India]])[[2001-11-25]] ([[:en:2001-11-25|2001-11-25]])</ref> વચ્ચેના ગાળામાં બિઝનેસ સ્થાપવા માટે લાઈસન્સ, નિયમનનું પાલન કરવા ઉપરાંત અને [[રેડ ટેપ|લાલ જાજમ]] ([[:en:red tape|red tape]]) પાથરવી પડતી હતી, જે [[લાયસન્સ રાજ|લાઈસન્સ રાજ]] ([[:en:Licence Raj|Licence Raj]]) તરીકે ઓળખાતું હતું. પ્રથમ [[ભારતના મુખ્ય મંત્રી|વડાપ્રધાન]] ([[:en:prime minister of India|prime minister]]) [[જવાહરલાલ નહેરૂ|જવાહરલાલ નહેરુ]] ([[:en:Jawaharlal Nehru|Jawaharlal Nehru]])એ આંકડાશાસ્ત્રી {[[પ્રસાંસ ચંદ્ર મહાલનોબિસ|પ્રસંતાચંદ્રા મહાલનોબિસ]] ([[:en:Prasanta Chandra Mahalanobis|Prasanta Chandra Mahalanobis]])} સાથે મળીને [[ઈન્દિરા ગાંધી|સ્વ. ઈન્દિરા ગાંધી]] ([[:en:Indira Gandhi|Indira Gandhi]])ને સાથે લઈને આર્થિક નીતિ ઘડી હતી અને તેના અમલ પર નજર રાખી હતી. તેમને આ રણનીતિના સાનુકૂળ પરિણામની અપક્ષા હતી, કારણ કે આ નીતિમાં જાહેર અને ખાનગી ક્ષેત્રો બન્નેનો સમાવેશ હતો અને તે રાજ્યના સીધા અને પરોક્ષ હસ્તક્ષેપ આધારિત હતી, [[સોવિયેટ યુનિયનનું અર્થતંત્ર|સોવિયત સંઘ]] ([[:en:Economy of the Soviet Union|Soviet-style]])ની જેમ કેન્દ્રીય કમાન્ડ પ્રણાલી<ref name="Cameron-1">{{cite paper|author=Cameron, John and Ndhlovu, P Tidings|title=Cultural Influences on Economic Thought in India: Resistance to diffusion of neo-classical economics and the principles of Hinduism|year=2001|url=http://www.economicissues.org/archive/pdfs/5v6p2.PDF|archive-url=https://web.archive.org/web/20060823161225/http://www.economicissues.org/archive/pdfs/5v6p2.PDF|archive-date=2006-08-23|format=PDF|journal=|access-date=2009-10-21|url-status=dead}}</ref>આધારિત ન હતી. મૂડી અને ટેક્નોલોજી આધારિત [[ભારે ઉદ્યોગો]] ([[:en:heavy industry|heavy industry]]) અને મેન્યુઅલ, ઓછી આવડતવાળા [[ગૃહ ઉદ્યોગો|કુટિર ઉદ્યોગો]] ([[:en:cottage industries|cottage industries]]) બન્ને પર એક સાથે ધ્યાન કેન્દ્રિત કરવાની નીતિની [[મિલ્ટન ફિલ્ડમેન|મિલ્ટન ફ્રીડમેને]] ([[:en:Milton Friedman|Milton Friedman]]) ટીકા કરી હતી. તે માનતા હતા કે તેનાથી મૂડી અને શ્રમનો વ્યય થશે અને નાના ઉત્પાદકો<ref name="milton-1">{{cite web|title=Milton Friedman on the Nehru/Mahalanobis Plan|url=http://www.indiapolicy.org/debate/Notes/fried_opinion.html|access-date=2005-07-16|archive-date=2016-03-31|archive-url=https://web.archive.org/web/20160331032602/http://indiapolicy.org/debate/Notes/fried_opinion.html|url-status=dead}}</ref>નો વિકાસ રૂંધાશે. એશિયાના અન્ય દેશો અને ખાસ કરીને [[એશિયાના ચાર વાઘ|ઈસ્ટ એશિયન ટાઈગર્સ]] ([[:en:Four Asian Tigers|"East Asian Tigers"]])<ref name="williamson-1"/>ના વૃદ્ધિદરની સાથે અયોગ્ય રીતે કરાયેલી સરખામણીને કારણે 1947-80 દરમિયાન ભારતનો ઓછો સરેરાશ વૃદ્ધિદર [[હિંદુ વૃધ્ધિદર|હિન્દુ વૃદ્ધિદર]] ([[:en:Hindu rate of growth|Hindu rate of growth]]) તરીકે ગણાવાયો. જંગી પાક આપતા [[હાઇબ્રિડ બિયારણ|બિયારણો]] ([[:en:hybrid seed|high-yielding varieties of seeds]]), 1965 બાદ તેનો ઉપયોગ અને ત્યારપછી [[ખાતર]] ([[:en:fertilizers|fertilizers]]) અને [[સિંચાઇ|સિંચાઈ]] ([[:en:irrigation|irrigation]])નો વધેલો ઉપયોગ સંયુક્ત રીતે [[હરિયાળી ક્રાંતિ|હરિત ક્રાંતિ]] ([[:en:Green Revolution|Green Revolution]]) તરીકે ઓળખાઈ. તેના દ્વારા ભારત ખાદ્યાન્ન ક્ષેત્રે આત્મનિર્ભર બન્યો અને ભારતમાં [[ભારતમાં ખેતી|કૃષિ]] ([[:en:agriculture in India|agriculture in India]]) ક્ષેત્રે સુધારો જોવા મળ્યો. [[રોકફેલર ફાઉન્ડેશન|રોકફેલર ફાઉન્ડેશને]] ([[:en:Rockefeller Foundation|Rockefeller Foundation]]) તે અંગે સંસોધન કર્યું હતું. એક સમયે [[ભારતમાં અછત|ભારતમાં દુષ્કાળ]] ([[:en:Famine in India|Famine in India]]) સ્વાભાવિક બની ગયો હતો તે આ હરિત ક્રાંતિ પછી ક્યારેય જોવા નથી મળ્યો. === 1991 બાદ === [[ચિત્ર:Ind school of business.jpg|thumb|300px|સમગ્ર ભારતમાં થયેલા મહત્વનાં શૈક્ષણિક માપદંડના વિકાસે આર્થિક સ્તર ઉંચુ લાવવામાં સહાય કરી.લંડનના ''[[ફાયનાન્સિયલ ટાઇમ્સ|ફાઈનાન્સિયલ ટાઈમ્સ]] ([[:en:Financial Times|Financial Times]])'' દ્વારા 2009ના વર્ષ માટે વિશ્વની શ્રેષ્ઠ એમબીએ સ્કૂલ્સની રેન્કિંગમાં [[હૈદરાબાદ, ભારત|હૈદરાબાદ]] ([[:en:Hyderabad, India|Hyderabad]])ની [[ઇન્ડિયન સ્કૂલ ઓફ બિઝનેસ|ઈન્ડિયન સ્કૂલ ઓફ બિઝનેસ]] ([[:en:Indian School of Business|Indian School of Business]])ને 15મું સ્થાન અપાયું છે, જે અહીં દર્શાવી છે<ref>{{cite web |url=http://rankings.ft.com/businessschoolrankings/global-mba-rankings |title=MBA global Top 100 rankings - FT |publisher=ft.com |date= |access-date=2009-03-04 |archive-date=2011-05-04 |archive-url=https://web.archive.org/web/20110504135153/http://rankings.ft.com/businessschoolrankings/global-mba-rankings |url-status=dead }}</ref>.]] 1980ના દાયકાના અંતમાં [[રાજીવ ગાંધી]] ([[:en:Rajiv Gandhi|Rajiv Gandhi]])ના નેતૃત્વવાળી સરકારે નવા ઉદ્યોગો માટે ઉત્પાદન ક્ષમતા વધારવા પરના નિયંત્રણો હળવાકરીદીધા, ભાવનિયંત્રણો દૂર કર્યા અને કોર્પોરેટ ટેક્સમાં ઘટાડો કર્યો.તેને કારણે વૃદ્ધિદરમાં વધારો થયો. જોકે તેને કારણે રાજકોષીય ખાધ પણ વધી અને કરંટ એકાઉન્ટની સ્થિતિ વણસીભારતના મહત્વના વ્યાપાર ભાગીદાર [[સોવિયેટ યુનિયન|સોવિયત સંઘ]] ([[:en:Soviet Union|Soviet Union]])નું પતન થયું અને [[ખાડી યુધ્ધ|પ્રથમ ખાડી યુદ્ધ]] ([[:en:Gulf War|first Gulf War]]) ફાટી નીકળ્યું, જેને કારણે ક્રૂડ ઓઈલના ભાવમાં જોરદાર ઉછાળો આવી ગયો. તેને કારણે ભારત માટે ચૂકવણીની સમતુલાની કટોકટી ઊભી થઈ, જેને કારણે લોન<ref name = "Ghosh">{{cite paper |last = Ghosh |first = Arunabha |title = India's pathway trough economic crisis |publisher = Global Economic Governance Programme GEG Working Paper 2004/06 |date = 2004-06-01 |url = http://www.globaleconomicgovernance.org/docs/Ghosh%20-%20India.pdf |access-date = 2007-10-02 |format = PDF |journal = |archive-date = 2007-09-28 |archive-url = https://web.archive.org/web/20070928191521/http://www.globaleconomicgovernance.org/docs/Ghosh%20-%20India.pdf |url-status = dead }}</ref> ડિફોલ્ટની શક્યતા વધી ગઈ.આંતરરાષ્ટ્રીય [[આંતરરાષ્ટ્રીય નાણાકીય મંચ|આઇએમએફ]] ([[:en:IMF|IMF]])એ ભારતને આ કટોકટીમાંથી બહાર લાવવા માટે 1.8 અબજ ડોલરની લોન આપી અને તેના બદલામાં આર્થિક સુધારા<ref>{{cite web|url=http://harrisschool.uchicago.edu/News/press-releases/IPP%20Economic%20Reform%20in%20India.pdf|title=Economic reforms in India: Task force report|year=2006}}</ref>ની માગણી કરી. તેના પ્રતિસાદરૂપે વડાપ્રધાન [[નરસિમ્હા રાવ|નરસિંહ રાવ]] ([[:en:Narasimha Rao|Narasimha Rao]]) અને તેમના નાણામંત્રી [[મનમોહન સિંઘ|મનમોહનસિંહે]] ([[:en:Manmohan Singh|Manmohan Singh]]) [[ભારતમાં આર્થિક સુધારા|1991માં આર્થિક ઉદારીકરણ]] ([[:en:Economic reforms in India|economic liberalisation of 1991]])નો આરંભ કર્યો. આ સુધારાના ભાગરૂપે [[લાયસન્સ રાજ|લાઈસન્સ રાજ]] ([[:en:Licence Raj|Licence Raj]])(રોકાણ, ઔદ્યોગિક અને આયાત લાઈસન્સિંગ) ખતમ થઈ ગયું અને જાહેર ક્ષેત્રનું આધિપત્ય સમાપ્ત થયું. ત્યારબાદ અનેક ક્ષેત્રો<ref name="arvind">{{cite paper | author=Panagariya, Arvind | title=India in the 1980s and 1990s: A Triumph of Reforms | year=2004 | url=http://ideas.repec.org/p/wpa/wuwpit/0403005.html}}</ref>માં [[સીધુ વિદેશી રોકાણ|સીધા વિદેશી રોકાણ]] ([[:en:foreign direct investment|foreign direct investment]])ની આપોઆપ મંજૂરી મળી ગઈ.ત્યારથી ઉદારીકરણની સમગ્રતયા દિશા એકસમાન રહી છે. શાસન ગમે તે પક્ષનું હોય, પરંતુ કોઈ પક્ષે [[ટ્રેડ યુનિયન્સ|ટ્રેડ યુનિયન]] ([[:en:trade unions|trade unions]]), ખેડૂતો જેવા મુદ્દાને હાથા બનાવ્યા નથી અને શ્રમ સુધારા કાયદા તથા કૃષિ સબસિડી<ref name="Gandhi-1">{{cite news | title=That old Gandhi magic | date= November 27, 1997 | publisher=The Economist | url=http://www.economist.com/world/asia/displaystory.cfm?story_id=107076}}</ref> જેવા વિવાદાસ્પદ મુદ્દાનો ખોટો ઉપયોગ કર્યો નથી.1990થી ભારત વિકાસશીલ રાષ્ટ્રોમાં સૌથી ઝડપી વૃદ્ધિ કરતા દેશ તરીકે ઊભર્યો છે. કેટલાક મોટા ઝટકાને બાદ કરતાઆ ગાળામાં ભારતે સતત આર્થિક વૃદ્ધિ કરી છે. તેને પગલે જીવનદર, સાક્ષરતા દર અને ખાદ્ય સુરક્ષામાં વધારો થયો છે. 1998માં પરમાણુ પરીક્ષણને કારણે સ્ટાન્ડર્ડ એન્ડ પુઅર્સ તતા મૂડીઝે<ref>{{cite web|url=http://www.thehindubusinessline.com/2003/02/10/stories/2003021000040900.htm|title=Moody's upgrade — Uplifts the mood but raises questions |publisher=[[Business Line]]|access-date=2009-03-13}}</ref> ભારતનું રેટિંગ ઘટાડ્યું હતું, પરંતુ 2007માં તેમણે ફરીથી રેટિંગ વધારીને રોકાણના સ્તર પર લાવી દીધું હતું. 2003માં [[ગોલ્ડમેન સેક્સ|ગોલ્ડમેન સાક્સે]] ([[:en:Goldman Sachs|Goldman Sachs]]) અંદાજ દર્શાવ્યો હતો કે ભારત જીડીપી (GDP) 2020 સુધીમાં ફ્રાન્સ અને ઈટાલી કરતાં વધી જશે અને 2025 સુધીમાં જર્મની, બ્રિટન કરતાં પણ વધી જશે. 2035માં ભારતનો જીડીપી જાપાન કરતાં પણ વધારે હશે. 2035 સુધીમાં ભારત અમેરિકા અને ચીન<ref name = GoldmanSach>{{cite web|last=Wilson|first=Dominic|coauthors=Purushothaman, Roopa|url=http://www2.goldmansachs.com/insight/research/reports/99.pdf|title=DreamingWith BRICs: The Path to 2050|publisher=[[Goldman Sachs]]|work=Global economics paper No. 99|date=2003-10-01|access-date=2007-10-04|format=PDF|archive-date=2007-12-02|archive-url=https://web.archive.org/web/20071202122429/http://www2.goldmansachs.com/insight/research/reports/99.pdf|url-status=dead}}</ref><ref name="Indian economy 'to overtake UK'">{{cite news|first=Damian|last=Grammaticas |url=http://news.bbc.co.uk/1/hi/world/south_asia/6294409.stm| title="Indian economy 'to overtake UK'"|publisher=BBC News|access-date=2007-01-26}}</ref> પછીનું વિશ્વનું ત્રીજા ક્રમનું સૌથી મોટું અર્થતંત્ર હશે. == ભવિષ્યની આગાહી == સતત વધી રહેલા આર્થિક વૃદ્ધિદર, વિદેશી સીધા રોકાણનો સતત આવી રહેલો પ્રવાહ વગેરેને ધ્યાનમાં લઈને 2007માં ગોલ્ડમેન સાક્સે અંદાજ દર્શાવ્યો હતો કે 2007થી 2020 સુધીમાં ભારતનો માથાદીઠ જીડીપી ચારગણો થઈ જશે અને ભારતીય અર્થતંત્ર 2043<ref name="potential">{{cite web|url=http://www.usindiafriendship.net/viewpoints1/Indias_Rising_Growth_Potential.pdf|title=India’s Rising Growth Potential|publisher=Goldman Sachs|year=2007}}</ref>સુધીમાં [[અમેરિકા]] ([[:en:United States|United States]])થી પણ આગળ નીકળી જશે. ઊંચા વૃદ્ધિદર છતાં અહેવાલમાં કહેવાયું હતું કે અનેક દાયકાઓ સુધી ભારત ઓછી આવકવાળો દેશ જ રહેશે, તેમ છતાં જો તે વૃદ્ધિની ક્ષમતા<ref name="potential"/> મુજબ આગળ વધશે તો તે વૈશ્વિક અર્થતંત્ર માટે મહત્વનો દેશ બની રહેશે.ભારતને તેની ક્ષમતા મુજબ આગળ વધવા માટે અને 2050ના વર્ષ સુધીમાં 40 ગણી વૃદ્ધિ કરવા માટે ગોલ્ડમેન સાક્સે 10 બાબતો પર ધ્યાન કેન્દ્રિત કરવા કહ્યું છે.આ 10 બાબતો આ મુજબ છે: 1. વહીવટી સુધારા 2. શૈક્ષણિક સ્તર ઊંચું લાવવું. 3. યુનિવર્સિટીઓની ગુણવત્તા અને તેની સંખ્યામાં વધારો કરવો 4. ફુગાવા પર નિયંત્રણ 5. યોગ્ય રાજકોષીય નીતિ રજૂ કરવી 6. નાણાકીય બજારોનું ઉદારીકરણ કરવું 7. પાડોશી દેશો સાથે વ્યાપાર વધારવો 8. કૃષિ ઉત્પાદકતા વધારવી 9. માળખાગત સુવિધામાં સુધારો કરવો અને 10. પર્યાવરણની જાળવણી<ref>{{cite web|url=http://specials.rediff.com/money/2008/jun/17slid01.htm|title=The top 10 challenges for India|publisher=Rediff}}</ref> કરવી. == ક્ષેત્રો == === કૃષિ === મોટાભાગના ભારતીયો કૃષિ ક્ષેત્રમાં કામ કરે છે. ખેતિય પેદાશના ઉત્પાદનમાં વિશ્વભરમાં ભારત [[જીડીપી સાથે વિવિધ દેશોની યાદી|બીજા]] ([[:en:List of countries by GDP sector composition|ranks second]]) સ્થાને છે. 2007માં [[કૃષિ]] ([[:en:Agriculture|Agriculture]]) અને તેને સંબંધિત [[વન]] ([[:en:forestry|forestry]]), [[ઝાડ કાપવા|વૃક્ષછેદન]] ([[:en:logging|logging]]) અને [[માછમારી|માછીમારી]] ([[:en:fishing|fishing]]) જેવા ક્ષેત્રોનું જીડીપીમાં 16.6 ટકા યોગદાન હતું અને કુલ કામમાં રોકાયેલા માણસો<ref name="CIA"/>ના 60 ટકા આ ક્ષેત્રમાં રોજગાર મેળવતા હતા. જીડીપીમાં તેના યોગદાનમાં થોડો ઘટાડો છતાં હજી આ ક્ષેત્ર સૌથી મોટું આર્થિક ક્ષેત્ર છે અને ભારતના સમગ્ર સામાજિક-આર્થિક વિકાસમાં તેની મહત્વની ભૂમિકા છે. ભારતમાં 1950થી પંચવર્ષીય યોજનાઓમાં કૃષિ ક્ષેત્ર પર વિશેષ ભાર મૂકાતા અને [[ભારતની હરિયાળી ક્રાંતિ|ભારતમાં હરિત ક્રાંતિ]] ([[:en:Green revolution in India|Green revolution in India]])ના સમયથી [[સિંચાઇ|સિંચાઈ]] ([[:en:irrigation|irrigation]]), ટેક્નોલોજી, આધુનિક કૃષિ પદ્ધતિઓનો ઉપયોગ અને કૃષિ ધિરાણ તથા સબસિડીની જોગવાઈને કારણે તમામ પાકની [[ઉપજ|નીપજ]] ([[:en:Yield|Yield]])માં વધારો થયો છે. જોકે આંતરરાષ્ટ્રીય દેશોની સરખામણી કરતા માલૂમ પડે છે કે વૈશ્વિક<ref name="Datt-5">{{cite book | author=Datt, Ruddar & Sundharam, K.P.M. | title=Indian Economy | pages = 485–491 | chapter = 28}}</ref> સૌથી ઊંચી નીપજના 30થી 50 ટકા નીપજ ભારતની સરેરાશ નીપજ રહી છે. ભારત વિશ્વમાં [[દૂધ]] ([[:en:milk|milk]]), [[કાજુ]] ([[:en:cashew nut|cashew nut]]), [[નાળિયેર|નારિયેળ]] ([[:en:coconut|coconut]]), [[ચા]] ([[:en:tea|tea]]), [[આદૂ|આદુ]] ([[:en:ginger|ginger]]), [[હળદર]] ([[:en:turmeric|turmeric]]) અને [[મરી|કાળા મરી]] ([[:en:black pepper|black pepper]])<ref>ડિસેમ્બર 2007માં ઇન્ડો બ્રિટીશ [http://www.ibpn.co.uk/agriculture.asp કૃષિય ક્ષેત્ર]ની ભાગીદારીમાં સુધારો થયો હતો.</ref>નું સૌથી વધુ ઉત્પાદન કરતો દેશ છે.તે વિશ્વમાં સૌથી વધુ [[બળદ|ઢોરઢાંખર]] ([[:en:cattle|cattle]]) ધરાવતો દેશ છે.(19.3 કરોડ)<ref>લેસ્ટર આર. બ્રાઉનના જણાવ્યા અનુસાર સતત વધેલા દબાણને કારણે [http://www.earth-policy.org/Updates/Update6.htm વિશ્વમાં જંગલોની સ્થિતિ ખરાબ થતી ગઈ] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20080311003923/http://www.earth-policy.org/Updates/Update6.htm |date=2008-03-11 }} અને અર્થ પોલિસી ઈન્સ્ટિટ્યૂટમાં ફેબ્રુઆરી-2008માં સુધારો કરાયો.</ref> તે [[ઘઉં]] ([[:en:wheat|wheat]]), [[ચોખા]] ([[:en:rice|rice]]), [[ખાંડ]] ([[:en:sugar|sugar]]), [[મગફળી]] ([[:en:groundnut|groundnut]]) અને દરિયાની [[માછલી]] ([[:en:fish|fish]])નું બીજા ક્રમનું સૌથી વિશાળ ઉત્પાદક છે. <ref name="agrind">[http://www.ficciagroindia.com/indian-agriculture/indian-agriculture.htm ઈન્ડિયન એગ્રીકલ્ચર] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20080225074057/http://www.ficciagroindia.com/indian-agriculture/indian-agriculture.htm |date=2008-02-25 }} એગ્રીબિઝનેસ ઈન્ફર્મેશન સેન્ટરમાં ફેબ્રુઆરી-2008માં સુધારો કરાયો</ref>[[તમાકુ]] ([[:en:tobacco|tobacco]])ના ઉત્પાદનમાં તે ત્રીજા ક્રમે છે.<ref name="agrind"/> ફળના ઉત્પાદનમાં ભારતનો વિશ્વભરમાં 10 ટકા ફાળો છે. જેમાં [[કેળા]] ([[:en:banana|banana]]) અને [[વનસ્પતિ|ચીકુ]] ([[:en:sapota|sapota]])માં સૌથી વધુ ઉત્પાદન છે. <ref name="agrind"/> === ઉદ્યોગ અને સેવા === જીડપીના 27.6 ટકા ઔધગિક ખાતા અને કુલ કર્મચારીના 17 ટકા છે. <ref name="CIA"/>જોકે, ઔધોગિક કામદારના એક તૃતિયાંશ ભાગ સાધારણ [[કૂટિર ઉદ્યોગ|ઘરગથ્થુ ઉત્પાદનમાં રોકાયેલ છે]] ([[:en:Cottage industry|household manufacturing]]). <ref>{{cite web |url=http://www.censusindia.gov.in/Census_Data_2001/Census_data_finder/B_Series/Industrial_Category_of_worker.htm |title=Census Reference Tables B-Series Economic Tables |publisher=Censusindia.gov.in |date= |access-date=2008-11-03 |archive-date=2008-11-18 |archive-url=https://web.archive.org/web/20081118144831/http://www.censusindia.gov.in/Census_Data_2001/Census_data_finder/B_Series/Industrial_Category_of_worker.htm |url-status=dead }}</ref>ફેક્ટરીમાંથી પેદાશની રીતે વિશ્વભરમાં [[જીડીપી સેક્ટરને આધારે દેશની યાદી.|ભારત]] ([[:en:List of countries by GDP sector composition|is 16th]])16મા સ્થાને છે.<ref>જીડીપી (GDP) સેક્ટરને આધારે દેશની [[જીડીપી (GDP) સેક્ટરને આધારે દેશની યાદી.|યાદીના સ્ત્રોત આ મુજબ છે.]] ([[:en:List of countries by GDP sector composition|List of countries by GDP sector composition]])સીઆઇએ [[સીઆઇએ વલ્ડ ફેક્ટબૂક|વલ્ડફેક્ટબૂક]] ([[:en:CIA World Factbook|CIA World Factbook]])માંથી આ ડેટા લેવામાં આવ્યો છે. </ref> ભારતના લઘુ ઉદ્યોગ વિશ્વભરમાંથી કાર્બનડાયોક્સાઇડનું [[કાર્બન ડાયોક્સાઇડ સ્ત્રાવને આધારે દેશની યાદી|5 ટકા સ્ત્રાવ કરે છે.]] ([[:en:List of countries by carbon dioxide emissions|5% of carbon dioxide emissions in the world]]) આર્થિક સુધારાને કારણે વિદેશી સ્પર્ધા આવી જે, ચોક્કસ જાહેર ક્ષેત્રના ઉદ્યોગોના ખાનગીકરણમાં પરિણમી, એવા ક્ષેત્રો ખોલ્યા કે જે ફક્ત જાહેર ક્ષેત્રો પૂરતા મર્યાદિત હતા અને ફાસ્ટ મુવીંગ [[તૈયાર સાધન-સંપત્તિ|કન્ઝ્યુમર ગુડ્ઝ]] ([[:en:Final goods|consumer goods]]) (એફએમસીજી)ના ઉત્પાદનમાં વિસ્તરણમાં પરણમ્યા હતા. <ref name="theecon-india-economic-structure">{{cite news | title=Economic structure| date= October 6, 2003 | publisher=The Economist | url=http://www.economist.com/countries/India/profile.cfm?folder=Profile%2DEconomic%20Structure}}</ref>ઉદારીકરણ બાદ ભારતીય ખાનગી ક્ષેત્ર કે જે સામાન્ય રીતે જૂના પરિવારોની માન્યતા પર ચાલતા હતા અને જેને વિકસવા માટે રાજકીય જોડાણોની જરૂરિયાત હતી તેમને વિદેશી સ્પર્ધાનો સામનો કરવો પડ્યો હતો, જેમાં સસ્તી ચાઇનીઝ આયાતોનો પણ સમાવેશ થાય છે. ત્યારથી તે ફેરફારોનું સંચાલન ખર્ચ સંકોચન દ્વારા, સંચાલનમાં સુધારા, નવી પેદાશોની રચના કેન્દ્રિતતા અને નીચા શ્રમિક ખર્ચાઓ અને ટેકનોલોજી દ્વારા થતું હતું. <ref name="compete">{{cite news | title=Indian manufacturers learn to compete | date=February 12, 2004 | publisher=The Economist | url=http://www.economist.com/displaystory.cfm?story_id=S%27%298%3C%2FPQ%3B%21%21P%214%0A | access-date=ઑક્ટોબર 21, 2009 | archive-date=મે 5, 2009 | archive-url=https://web.archive.org/web/20090505215303/http://www.economist.com/displaystory.cfm?story_id=S%27%298%3C%2FPQ%3B%21%21P%214%0A | url-status=dead }}</ref> કૃષિ બાદ રોજગારીનો સૌથી મોટો સ્ત્રોત [[કાપડઉદ્યોગ|ટેક્સટાઇલ]] ([[:en:Textile|Textile]]) (કાપડ)ઉત્પાદન છે અને ઉત્પાદકીય ઉત્પાદનોના 26 ટકા જેટલો હિસ્સો ધરાવે છે. <ref name="citi">{{cite web|url=http://www.citiindia.com/indian_overview.asp?pgname=Overview|title=Industry Overview - Indian Overview|access-date=2009-10-21|archive-date=2009-10-24|archive-url=https://web.archive.org/web/20091024095447/http://www.citiindia.com/indian_overview.asp?pgname=Overview|url-status=dead}}</ref> [[તિરુપુર|તિરુપુરે]] ([[:en:Tirupur|Tirupur]]) હોઝીયરી, ગૂથેલા તૈયાર વસ્ત્રો, રોજબરોજના વસ્ત્રો અને રમતના વસ્ત્રોના અગ્રણી સ્ત્રોત તરીકેની વૈશ્વિક ખ્યાતિ પ્રાપ્ત કરી છે. <ref>{{cite web|url=http://www.hindu.com/2007/06/11/stories/2007061110090500.htm|title=Helping Tirupur emerge as a leader in knitwear exports in India - Tiruppur|publisher=The Hindu|access-date=2010-08-03|archive-date=2007-11-28|archive-url=https://web.archive.org/web/20071128012707/http://www.hindu.com/2007/06/11/stories/2007061110090500.htm|url-status=dead}}</ref> મુંબઇના [[ધારાવી]] ([[:en:Dharavi|Dharavi]])એ ચામડાની પેદાશો માટે ખ્યાતિ પ્રાપ્ત કરી છે. [[ટાટા મોટર્સ|ટાટા મોટર્સે]] ([[:en:Tata Motors|Tata Motors]]) [[ટાટા નેનો|નેનો]] ([[:en:Tata Nano|Nano]])તરીકે વિશ્વની સૌથી સસ્તી કાર બનાવી છે.<ref name="forbes.com">{{cite web|url=http://www.forbes.com/home/free_forbes/2007/0416/070.html|title=The Next People's Car|access-date=2008-01-21|work=forbes.com|archive-date=2012-03-03|archive-url=https://www.webcitation.org/65swZbv9k?url=http://www.forbes.com/home/free_forbes/2007/0416/070.html|url-status=dead}}</ref> સર્વિસિસ આઉટપૂટની રીતે ભારત [[જીડીપી (GDP) સેક્ટરના માળખાને આધારે દેશની યાદી|પંદરમું]] ([[:en:List of countries by GDP sector composition|is fifteenth]])છે. તે 23 ટકા શ્રમિક દળને રોજગારી પૂરી પાડે છે અને તે ઝડપથી વિકસતી જાય છે, તેનો વૃદ્ધિ દર 1991-2000માં 7.5 ટકા હતો જે 1951-80ના 4.5 ટકાની તુલનાએ ઊંચો છે. તે જીડીપી (GDP)માં સૌથી વધુ હિસ્સો ધરાવે છે, જે 2007માં 55 ટકાના હિસ્સો ધરાવતું હતું, જે 1950ના 15 ટકા કરતા વધુ છે. <ref name="CIA"/> બિઝનેસ સર્વિસીઝ જેમ કે [[ઇન્ફોર્મેશન ટેક્નોલોજી|ઇન્ફર્મેશન ટેકનોલોજી]] ([[:en:information technology|information technology]]), [[ઇન્ફોર્મેશન ટેક્નોલોજી એનેબલ્ડ સર્વિસિસ|ઇન્ફર્મેશન ટેકનોલોજી આધારિત સેવાઓ]] ([[:en:information technology enabled services|information technology enabled services]]), [[બિઝનેસ પ્રોસેસ આઉટસોર્સિંગ|બિઝનેસ પ્રોસેસ આઉટસોર્સીંગ]] ([[:en:business process outsourcing|business process outsourcing]]) સૌથી ઝડપથી વિકસતા ક્ષેત્રોમાંના એક છે જે 2000માં કુલ સેવાઓના ઉત્પાદનમાં એક તૃતીયાંશ જેટલો ફાળો આપે છે. આઇટી ક્ષેત્રની વૃદ્ધિનો યશ વિસ્તરિત સ્પેશિયલાઇઝેશન અને ઓછા ખર્ચવાળા પરંતુ ઊંચી કુશળતા ધરાવતા સમુદાય, શિક્ષિત અને સુંદર અંગ્રેજી બોલતા કામદારોને જાય છે, [[માગણી અને પુરવઠો|પુરવઠા તરફે]] ([[:en:Supply and demand|supply side]]), ભારતની સેવા નિકાસ અને જે લોકો પોતાના કામકાજોને [[આઉટસોર્સિંગ|આઉટસોર્સ]] ([[:en:Outsourcing|outsource]]) કરાવવા ઇચ્છતા હતા તેવા વિદેશી વપરાશકારોની વધેલી માગ તરફે મેળ ખાતો હતો. [[ભારતીય આઇટી ઉદ્યોગ|ભારતના આઇટી ઉદ્યોગે]] ([[:en:Indian IT industry|India's IT industry]]) તેના [[નાણાની ચૂકવણીનું સંતુલન|ચૂકવણી સંતુલન]] ([[:en:balance of payments|balance of payments]])માં નોંધપાત્ર ફાળો આપ્યો હોવા છતાંયે 2001માં કુલ જીડીપી (GDP)માં ફક્ત 1 ટકાના ફાળા માટે અથવા કુલ સેવાઓના 1/50માં ભાગ જેટલો જવાબદાર છે. <ref name="Revolution">{{cite paper|author=Gordon, Jim and Gupta, Poonam|title=Understanding India's Services Revolution|year=2003|version=November 12, 2003|url=http://www.imf.org/external/np/apd/seminars/2003/newdelhi/gordon.pdf|format=PDF}}</ref> જોકે આઇટીનો જીડીપી (GDP)માં ફાળો 2005-06માં વધીને 4.8 ટકા જેટલો થયો હતો અને 2008માં તે વધીને જીડીપી (GDP)ના 7 ટકા જેટલો થવાની ધારણા સેવાય છે. <ref name="Share of IT">{{cite news | title=Share of IT, ITeS in India''s GDP to go up to 7% by 2008| date=20 December 2006 | publisher=domain-b.com | url=http://www.domain-b.com/infotech/itnews/2006/20061220_per_cent.html}}</ref><ref name="Indian IT">{{cite news| title=The Coming Death Of Indian Outsourcing| date=2008-02-29<!--, 6:00 a.m. -->| publisher=Forbes| url=http://www.forbes.com/home/enterprisetech/2008/02/29/mitra-india-outsourcing-tech-enter-cx_sm_0229outsource.html| access-date=2009-10-21| archive-date=2009-01-22| archive-url=https://web.archive.org/web/20090122074242/http://www.forbes.com/home/enterprisetech/2008/02/29/mitra-india-outsourcing-tech-enter-cx_sm_0229outsource.html| url-status=dead}}</ref> મોટા ભાગનું ભારતીય શોપીંગ (ખરીદી)મુક્ત બજારમાં થાય છે અને સ્વતંત્ર અનાજ સ્ટોરને કિરાણા કહેવાય છે. સંગઠિત રિટેઇલ જેમ કે સુપરમાર્કેટનો ફાળો 2008માં કુલ બજારોના ફક્ત 4 ટકા જેટલો હતો.. <ref name="chainstores">{{cite news|url=http://www.economist.com/displayStory.cfm?story_id=11465586|title=Retailing in India Unshackling the chain stores|year=2008|publisher=Economist}}</ref> નિયમનો રિટેઇલીંગમાં સૌથી વધુ વિદેશી રોકાણ આવતું અટકાવે છે. વધુમાં, ત્રીસ કરતા વધુ નિયમનો જેમ કે, “સાઇનબોર્ડ લાયસંસ” અને “હોર્ડીંગ વિરોધી પગલાંઓ” સ્ટોરોએ ખુલતા પહેલાં જ અનુસરવાના હોય છે. માલને રાજ્યોમાં કે રાજ્ય બહાર મોકલવા માટે અને રાજ્યની અંદરોઅંદર ફેરવવા માટે પણ કર છે. <ref name="chainstores"/> [[ભારતમાં પ્રવાસન ઉદ્યોગ]] ([[:en:Tourism in India|Tourism in India]]) પ્રમાણમાં અવિકસિત છે, આમ છતાં તેમાં બમણો વિકાસ થઇ રહ્યો છે. કેટલીક હોસ્ટિપટલો [[મેડિકલ ટુરિઝમ]] ([[:en:medical tourism|medical tourism]])ને આકર્ષે છે. <ref name = BMJ>{{cite journal |last=Mudur |first=Ganapati |year= 2004|month=June |title=Hospitals in India woo foreign patients |journal=[[British Medical Journal]] |volume=328 |issue= |page=1338 |id= |doi= 10.1136/bmj.328.7452.1338 |pmid=15178611}}</ref> === નાણાની જોગવાઇ === અર્ધા કરતા પણ વયક્તિગત બચતો સ્થાવર મિલકતો જેમ કે જમીન, મકાન, [[બળદ|ઢોર]] ([[:en:cattle|cattle]]) અને [[સોનું|સોના]] ([[:en:gold|gold]])માં રોકાયેલી છે. <ref>{{cite web|url=http://unpan1.un.org/intradoc/groups/public/documents/APCITY/UNPAN028982.pdf|title=Reforming India's Financial System|author=Diana Farrell and Susan Lund|access-date=2009-10-21|archive-date=2016-03-03|archive-url=https://web.archive.org/web/20160303223047/http://unpan1.un.org/intradoc/groups/public/documents/APCITY/UNPAN028982.pdf|url-status=dead}}</ref> જાહેર ક્ષેત્રની બેન્કો બેન્કિંગ ુદ્યોગમાં કુલ મિલકતોના 75 ટકા કરતા વધુ હિસ્સો ધરાવે છે, જ્યારે ખાનગી અને વિદેશી બેન્કો અનુક્રમે 18.2 ટકા અને 6.5 ટકા હિસ્સો ધરાવે છે. <ref name="factual">[http://www.livemint.com/2007/09/01001100/India-growth-story-is-attracti.html ભારતની વૃદ્ધિ વાર્તા સરકારી સાહસોમાં]થી પ્રતિભાઓને આકર્ષે છે, એચટી મિડીયા ડિસેમ્બર 2007માં મેળવવામાં આવેલું </ref> ઉદારીકરણ થું ત્યારથી, સરકારે નોંધપાત્ર બેન્કિંગ સુધારાઓને બહાલી આપી છે. આમાંના કેટલાક રાષ્ટ્રીયકૃત્ત બેન્કો (જેમ કે જોડાણને ઉત્તેજન આપવું, સરકારી દરમિયાનગીરીનો ઘટાડો કરવો અને નફાકારકતા અને સ્પર્ધાત્મકતા વધારવી)ને લાગેવળગતા હોવાથી અન્ય સુધારાઓએ બેન્કિંગ અને વીમા ક્ષેત્રોને ખાનગી અને વિદેશી ખેલાડીઓ માટે ખુલ્લા મુક્યા છે. <ref name="Datt-8">{{cite book|author=Datt, Ruddar & Sundharam, K.P.M.|title=Indian Economy|pages=865–867|chapter=50}}</ref><ref name="CIA"/> [[બોમ્બે સ્ટોક એક્સચેંજ]] ([[:en:Bombay Stock Exchange|Bombay Stock Exchange]]) [[દક્ષિણ એશિયા]] ([[:en:South Asia|South Asia]])માં મોટામાં મોટું શેરબજાર છે. === કુદરતી સ્ત્રોતો === ભારતનો કુલ વાવેતર વિસ્તાર 1,269,219&nbsp;km² છે (કુલ જમીન વિસ્તારના 56.78 ટકા), જે કાયમી વધતી જતી વસતી અને શહેરીકરણના વ્યાપને કારણે સતત દબાણ આવતું હોવાથી ઘટતો જાય છે. ભારત પાસે કુલ 314,400 અને એનબીએપી;કીમીનો ભૂમિ વિસ્તાર છે અને વાર્ષિક સરેરાશ 1,100 અને એનબીએપી; એમએમ જેટલો વરસાદ મેળવે છે. [[સિંચાઇ]] ([[:en:Irrigation|Irrigation]]) કુલ જળ વપરાશના 92 ટકા જેટલો ફાળો ધરાવે છે અને 1974માં 380 અને એનબીએએસપી;કીમીનો સમાવેશ કરતું હતું અને 2025 સુધીમાં તે વધીને 1,050 અને એનબીએપી; કિમી થવાની ધારણા સેવાય છે, જ્યારે બાકીની સિંચાઇ ઔદ્યોગિક અને સ્થાનિક વપરાશકારોને ફાળે છે. ભારતના જમીનના અંદરના જળ સ્ત્રોતોમાં નદીઓ, કેનાલ, સરોવરો અને તળાવોનો સમાવેશ થાય છે અને સમુદ્રી સ્ત્રોતોમાં [[ભારતીય સમુદ્ર]] ([[:en:Indian ocean|Indian ocean]])ના પૂર્વ અને પશ્ચિમ કિનારાઓ અને અન્ય [[કુદરતી ધોવાણ અને ખાડીઓ|અખાતો]] ([[:en:Headlands and bays|gulfs]]) અને [[ખાડી|ખાડીઓ]] ([[:en:bay|bay]])નો સમાવેશ થાય છે જે, [[મત્સ્યોદ્યોગ]] ([[:en:fisheries|fisheries]]) ક્ષેત્રે આશરે 6 મિલીયન લોકોને રોજગારી પૂરી પાડે છે. 2008માં ભારત પાસે વિશ્વનો સૌથી મોટો મત્સ્યોદ્યોગ હતો. <ref>{{cite web |url=http://www.hindu.com/2008/01/05/stories/2008010552830300.htm |title=The Hindu : Kerala / Kochi News : Diversify fishing methods, says Pawar |publisher=Hindu.com |date= |access-date=2008-11-03 |archive-date=2008-01-08 |archive-url=https://web.archive.org/web/20080108022941/http://www.hindu.com/2008/01/05/stories/2008010552830300.htm |url-status=dead }}</ref> ભારતા મોટા [[ખાણ|ખનિજ]] ([[:en:mineral|mineral]]) સ્ત્રોતોમાં [[કોલસો]] ([[:en:Coal|Coal]]) (વિશ્વમાં ત્રીજા ક્રમની સૌથી મોટી અનામત), [[લોઢું|આયર્ન]] ([[:en:Iron|Iron]]) ઓર, [[મેંગેનિસ|મેંગેનીઝ]] ([[:en:Manganese|Manganese]]), [[મિકા|માઇકા]] ([[:en:Mica|Mica]]), [[બોક્સિટ|બોક્સાઇટ]] ([[:en:Bauxite|Bauxite]]), [[ટિયાનિમ|ટિટેનીયમ]] ([[:en:Titanium|Titanium]]) ઓર, [[ક્રોમાઇટ]] ([[:en:Chromite|Chromite]]), [[કુદરતી ગેસ]] ([[:en:Natural gas|Natural gas]]), [[હિરા|ડાયમંડ]] ([[:en:Diamond|Diamond]]), [[પેટ્રોલિયમ]] ([[:en:Petroleum|Petroleum]]), [[ચૂનો પથ્થર|ચૂનાનો પત્થર]] ([[:en:Limestone|Limestone]]) અને [[થોરિયમ|થોરીયમ]] ([[:en:Thorium|Thorium]]) ([[કેરળ|કેરાલા]] ([[:en:Kerala|Kerala]])ના દરિયાકિનારે વિશ્વનો સૌથી મોટો)નો સમાવેશ થાય છે. ભારતનો [[તેલની અનામત|તેલ જથ્થો]] ([[:en:oil reserves|oil reserves]]) [[મહારાષ્ટ્ર]] ([[:en:Maharashtra|Maharashtra]])માં દરિયાકિનારા પાસે [[બોમ્બે હાઇ]] ([[:en:Bombay High|Bombay High]]), [[ગુજરાત]] ([[:en:Gujarat|Gujarat]]), [[રાજસ્થાન]] ([[:en:Rajasthan|Rajasthan]]) અને પૂર્વ [[આસામ]] ([[:en:Assam|Assam]])માં મળી આવ્યો હતો, જે દેશની 25 ટકા માગ પૂરી કરે છે. <ref name="Datt-1">{{cite book | author=Datt, Mihir Bhojani & Vivek Sundharam, K.P.M. | title=Indian Economy | pages =90,97,98,100 | chapter = 7}}</ref><ref name="CIA">{{cite web | title =CIA - The World Factbook - India | publisher =[https://www.cia.gov/ CIA] | date =2007-09-20 | url =https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/in.html#Econ | access-date =2007-10-02 | archive-date =2008-06-11 | archive-url =https://web.archive.org/web/20080611033144/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/in.html#Econ | url-status =dead }}</ref> આર્થિક વૃદ્ધિની સાથે વધતી જતી વીજ માગે ભારતમાં સતત ઉર્જા તંગી ઊભી કરી છે. ભારત ઓઇલ સ્ત્રોતોમાં ગરીબ છે અને હાલમાં તેની ઉર્જા જરૂરિયાત માટે કોલસા અને વિદેશી ઓઇલ આયાત પર નિર્ભર છે. ભારત [[થોરિયમ|થોરીયમ]] ([[:en:Thorium|Thorium]])માં શ્રીમંત છે પરંતુ [[યુરેનિયમ]] ([[:en:Uranium|Uranium]])માં નહી, જેમાં તેને અમેરિકા સાથેની અણુસંધિ દ્વારા પ્રવેશ મળશે તેવી શક્યતા છે. ભારત કેટલાક ચોક્કસ ઉર્જા સ્ત્રોતોમાં શ્રીમંત છે, જે સુંદર ભવિષ્ય-ચોખ્ખા / નવેરના ઉર્જા સ્ત્રોતો જેમ કે [[ભારતમાં સૂર્યની ઉર્જાનો ઉપયોગ|સૂર્ય]] ([[:en:Solar power in India|solar]]), [[ભારતમાં પવનશક્તિનો ઉપયોગ|પવન]] ([[:en:Wind power in India|wind]]), બાયોફ્યૂઅલ્સ (જાત્રોફા, શેરડી)ની ખાતરી આપે છે. == વૈશ્વવિકરણ == [[ચિત્ર:2006Indian exports.PNG|300px|thumb|2006માં વિદેશમાંથી આયાત]] 1991નું ઉદારીકરણ થયું ન હતુ ત્યા સુધી ભારત તેના અર્થતંત્રની સંભાળ લેવા માટે અને આત્મ નિર્ભરતા પ્રાપ્ત કરવા માટે વિશ્વના બજારોથી મહદઅંશે અને આંતરરાષ્ટ્રીય સ્તરે એકલું હતું. વિદેશ વેપાર આયાત ટેરિફ, નિકાસ કરો અને જથ્થાત્મક નિયંત્રણો આધારિત હતો, જ્યારે, [[વિદેશમાંથી સીધું રોકાણ|સીધુ વિદેશી રોકાણ]] ([[:en:foreign direct investment|foreign direct investment]]) (એફડીઆઇ)પર ટોચની મર્યાદાની ઇક્વીટી ભાગીદારીથી, ટેકનોલોજી તબદિલી, િકાસ જવાબદારીઓ અને સરકારી મંજૂરીઓથી નિયંત્રિત હતું; ઔદ્યોગિક ક્ષેત્રમાં 60 ટકા જેટલા નવા એફડીઆઇ માટે આ મંજૂરીઓ જરૂરી હતી. ડબ્લ્યુટીઓ અનુસાર 2006ના રોજ વિશ્વ વેપારમાં હાલમાં ભારતનો ફાળો 1.2 ટકા જેટલો છે. <ref>{{cite web|url=http://www.wto.org/english/tratop_e/tpr_e/tp195_e.htm |title=India's Trade policy review by the wto |publisher=Wto.org |date=2002-06-21 |access-date=2009-03-13}}</ref> 2000<ref>{{cite news|url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/south_asia/696852.stm |title=SOUTH ASIA &#124; India eases trade restrictions |publisher=BBC News |date=2000-03-31 |access-date=2009-03-13}}</ref><ref>{{cite web|last=Rai |first=Saritha |url=http://query.nytimes.com/gst/fullpage.html?res=9D00E0D61338F93AA15752C0A9629C8B63 |title=World Business Briefing &#124; Asia: India: Trade Restrictions Eased - The |publisher=New York Times |date=2004-01-29 |access-date=2009-03-13}}</ref>ની સાલમાં ઘણી વખત આયાત નિયંત્રણો ઘટાડ્યા હોવા છતાં [[આંતરરાષ્ટ્રીય વેપાર]] ([[:en:International trade|International trade]]) જીડીપી (GDP)ના પ્રમામાં 2006માં 24 ટકા વધ્યો હતો, જે 1985ના 6 ટકા કરતા વધુ હતો અને હજુ પણ સંબંધિત રીતે ઓછો છે. <ref name="oecd"/><ref name="Trade">{{cite news|url=http://www.thehindubusinessline.com/2008/04/18/stories/2008041850551000.htm|title=Rise in Indian services exports less than global average: WTO|date=2008-04-18|access-date=2008-11-16|author=G. Srinivasan|publisher=Business Line}}</ref> ભારતને અન્ય વિકસતા અર્થતંત્રો જેમ કે બ્રાઝિલ, ચીન અને રશિયાની તુલનામાં વધુ નિયંત્રિત દેશ તરીકે વિશ્વ વેપાર સંગઠન દ્વારા વર્ણવવામાં આવ્યું હતું. વેપાર આડેના નોંધપાત્ર અવરોધોમાં વીજ તંગી અને અપૂરતા વાહનવ્યવહારને પણ ડબ્લ્યુટીઓ દ્વારા ઓળખી કાઢવામાં આવ્યા હતા. <ref>{{cite web|url=http://www.financialexpress.com/news/restrictive-trade-regime-gets-india-poor-wb-ranking/324548/0|title=Restrictive trade regime gets India poor WB ranking|publisher=The Financial Express|access-date=2009-03-13}}</ref><ref>[http://www.wto.org/english/tratop_e/tpr_e/tp195_e.htm ભારતઃ જૂન 2002]ડબલ્યુટીઓ ટ્રેડ પોલિસી રિવ્યુ</ref><ref>[http://www.wto.org/english/tratop_e/tpr_e/tp283_e.htm આર્થિક વિકાસ માટે હજુ પણ કેટલાક પગલા લેવા જરૂરી છે. ]ડબલ્યુટીઓ ટ્રેડ પોલિસી રિવ્યૂ ઓફ ઇન્ડિયા, 2007</ref> સ્વતંત્રતાથી ભારતની [[ચાલુ ખાતુ|ચાલુ ખાતા]] ([[:en:current account|current account]])ની [[ચૂકવણીની સંતુલનતા|ચૂકવણીની સંતુલન]] ([[:en:balance of payments|balance of payments]])તા નકારાત્મક રહી છે. {| style="margin:1em; background:#f9f9f9; border:1px #aaa solid; border-collapse:collapse; font-size:90%; float:right;" |+''''' એફડીઆઇ રોકાણમાં ટોચના પાંચ રોકાણ કરતા દેશોનો હિસ્સો. (2000-2007)<ref name="fdi-1">{{cite web | title=FDI in India Statistics | url=http://dipp.nic.in/fdi_statistics/india_fdi_index.htm | access-date=2008-02-12 | archive-date=2008-02-20 | archive-url=https://web.archive.org/web/20080220025122/http://www.dipp.nic.in/fdi_statistics/india_fdi_index.htm | url-status=dead }}</ref>''''' |- style="background:lightblue;" !ક્રમ!!દેશ!!મૂડીનો પ્રવાહ<br /> (મિલીયન યુએસ ડોલરમાં)!!મૂડી (%) |- |1||{{MUS}} ||85,178||44%<ref name="Mauritius-fdi"> ભારતનું મોટા ભાગનું એફડીઆઇ મોરીશિયસ માર્ગે આવે છે, કેમ કે બન્ને દેશો વચ્ચે બેવડા કરને ટાળવા અંગે સંધિ કરવામાં આવી છે. {{cite web | title=India to sign free trade agreement with Mauritius | url=http://www.bilaterals.org/article.php3?id_article=1521 | access-date = 2005-08-15}} </ref> |- |2||{{USA}} ||18,040||9% |- |3||{{UK}} ||15,363||8% |- |4||{{NLD}} ||11,177||6% |- |5||{{SIN}} ||9,742||5% |} ભારતમાં [[સીધુ વિદેશી રોકાણ|સીધુ વિદેશ રોકાણ]] ([[:en:Foreign direct investment|Foreign direct investment]]) જીડીપી (GDP)ના 2 ટકા જેટલું પહોંચ્યું છે, જે 1990માં 0.1 ટકાના સ્તરે હતું અને 2006માં અન્ય દેશોમાં ભારતીય રોકાણમાં પણ તીવ્ર વધારો થયો હતો. <ref name="oecd"/> મોટા ભાગના ક્ષેત્રોમાં નિયંત્રણો દૂર કરવા માટે એફડીઆઇ નીતિમાં અસંખ્ય ફેરફારોને બહાલી આપવામાં આવી હતી એફડીઆઇ નિયંત્રણોમાં રાહત માટે જરૂરી ક્ષેત્રોમાં નાગરિક ઉડ્ડયન, બાંધકામ વિકાસ, ઔદ્યોગિક પાર્કસ, પેટ્રોલિયમ અને કુદરતી ગેસ, કોમોડિટી એક્સચેંજીસ, ધિરાણ માહિતી સેવા અને માઇનીંગનો સમાવેશ થાય છે. રાજકીય દ્રષ્ટિએ સંવેદનશીલ એવા વીમા અને રિટેઇલીંગ ક્ષેત્રે વધુ પડતા સીધા વિદેશી રોકાણને મંજૂરી આપવાનું કાર્ય હજુ પણ બાકી છે. ઔદ્યોગિક સહાય માટેના સરકારના સચિવાલય અનુસાર નાણાંકીય વર્ષ 2006-07 (એપ્રિલ-માર્ચ)માં ભારતમાં એફડીઆઇનો પ્રવાહ 19.5 અબજ અમેરિકન ડોલરના સ્તરે પહોંચી ગયો હતો. પાછલા નાણાંકીય વર્ષના કુલ 7.8 અબજ અમેરિકન ડોલરના રોકાણની તુલનામાં આ આંક બમણા કરતા પણ વધુ હતો. 2007-08માં એફડીઆઇ પ્રવાહ 24 અબજ ડોલર<ref>{{cite web |url=http://www.hindustantimes.com/StoryPage/StoryPage.aspx?id=54c00804-3161-4609-ad33-b5307f3c1b2e&ParentID=6d35884a-76ac-433c-af16-ccc72908c3e5&MatchID1=4689&TeamID1=4&TeamID2=1&MatchType1=1&SeriesID1=1182&PrimaryID=4689&Headline=India+attracts+%24+25+billion+FDI+in+2007-08 |title=Hindustan Times '&#39;India attracts $ 25 billion FDI in 2007-08'&#39; |publisher=Hindustantimes.com |date=2008-05-20 |access-date=2009-03-13 |archive-date=2009-01-07 |archive-url=https://web.archive.org/web/20090107072129/http://www.hindustantimes.com/StoryPage/StoryPage.aspx?id=54c00804-3161-4609-ad33-b5307f3c1b2e&ParentID=6d35884a-76ac-433c-af16-ccc72908c3e5&MatchID1=4689&TeamID1=4&TeamID2=1&MatchType1=1&SeriesID1=1182&PrimaryID=4689&Headline=India+attracts+%24+25+billion+FDI+in+2007-08 |url-status=dead }}</ref> હોવાના અહેવાલ હતા અને 2008-09માં તે 35 અબજ ડોલરથી વધી જાય તેવી ધારણા સેવાય છે. <ref>{{cite web|url=http://economictimes.indiatimes.com/Economy/FDI_to_exceed_USD_35_bn_in_08-09/articleshow/3373887.cms |title=Economic Times '&#39;FDI inflows to exceed USD 35 billion target in 2008-09'&#39; |publisher=Economictimes.indiatimes.com |date=2008-08-17 |access-date=2009-03-13}}</ref> ભારતના સતત આર્થિક વિકાસ અને આર્થિક દ્રષ્ટિએ મહાસત્તા બનવાની તકોનો અનુભવ કરવા માટેના મહત્વના પરિબળનો આધાર સરકાર ભારતના મોટી સંખ્યાના ક્ષેત્રોમાં એફડીઆઇ પ્રવાહ માટે ક્યા પ્રકારની રાહતો જાહેર કરે છે તેની પર છે. <ref>{{cite book|title=Indian Economic Superpower: Fiction or Future?|author=Jayashankar M. Swaminathan|publisher=World Scientific Publishing|year=2008}}</ref> == ચલણી નાણું == [[ભારતીય રૃપિયો]] ([[:en:Indian rupee|Indian rupee]])એ ભારતમાં સ્વિકારાતું એકમાત્ર [[લિગલ ટેન્ડર]] ([[:en:legal tender|legal tender]]) છે. 7 માર્ચ, 2009 પ્રમાણે રૃપિયા સામે અમેરિકન ડોલરનું મૂલ્યા 51.725 જ્યારે યુરો સામે <ref>{{cite web|url=http://finance.yahoo.com/currency-converter?amt=1&from=USD&to=INR&submit=Convert#from=USD;to=INR;amt=1 |title=U.S. Dollar to Indian Rupee Exchange Rate - Yahoo! Finance India |publisher=In.finance.yahoo.com |date= |access-date=2009-03-07}}</ref>65.4498 અને યુકે પાઉન્ડ સામે 72.8726 છે. ભારતીય રૃપિયો [[નેપાળ]] ([[:en:Nepal|Nepal]]) અને [[ભુટાન|ભૂટાન]] ([[:en:Bhutan|Bhutan]])માં પણ સ્વિકારાતું લિગલ ટેન્ડર છે. બંનેમાં ચલણ તરીકે ભારતીય રૃપિયાને માન્ય ગણવામાં આવે છે. ભારતીય રૃપિયાને 100 [[પૈસા]] ([[:en:paisa|paise]]) વડે વિભાજીત કરવામાં આવે છે. બેન્ક દ્વારા પ્રમાણિત કરાયેલી સૌથી મોટી બેન્ક નોટ એ 2,000 રૂપીયાની નોટ છે; જ્યારે વ્યવહારમાં સૌથી ઓછામાં ઓછો સિક્કો 50 પૈસાનો છે (અગાઉ 1,2,5,10 અને 20 પૈસાના સિક્કાઓ ચલણમાં હતા, જેને રિઝર્વ બેન્ક ઓફ ઇન્ડિયા દ્વારા રદ કરવામાં આવ્યા હતા). <ref>{{cite web|url=http://www.rbi.org.in/currency/coins.html |title=RBI |publisher=RBI |date= |access-date=2009-03-13}}</ref>વિદેશી સંસ્થાકિય રોકાણકારોએ 2008માં 14 અબજ ડોલરના ભારતીય શેરોનું વેચાણ કરીને અમેરિકન ટ્રેઝરી બોન્ડમાં રોકતા 2008ની વૈશ્વિક નાણાંકીય કટોકટીના પરિણામ રૂપે રૂપીયાના મૂલ્યમાં તાજેતરમાં ઘટાડો નોંધાયો છે. ભારતને તેના [[બ્રિટીશ રાજ|બ્રિટીશ]] ([[:en:British raj|British]]) શાસનમાંથી [[ઇન્ડિયન સિવીલ સર્વિસ|નાગરિક સેવાઓ]] ([[:en:Indian Civil Service|civil services]]), રિઝર્વ બેન્ક ઓફ ઇન્ડિયા, રેલવે વગેરે જેવી સંસ્થાઓ વારસામાં મળી છે. [[મુંબઇ]] ([[:en:Mumbai|Mumbai]]) ખાતે રિઝર્વ બેન્ક ઓફ ઇન્ડિયા (આરબીઆઇ), [[બોમ્બે સ્ટોક એક્સચેન્જ|બોમ્બે સ્ટોક એસ્કેચેંજ]] ([[:en:Bombay Stock Exchange|Bombay Stock Exchange]]) (બીએસઇ) અને [[નેશનલ સ્ટોક એક્સચેન્જ ઓફ ઇન્ડિયા|નેશનલ સ્ટોક એક્સચેંજ]] ([[:en:National Stock Exchange of India|National Stock Exchange]]) (એનએસઇ) જેવી સંસ્થાઓ આવેલી હોવાથી રાષ્ટ્રની વ્યાપારીક રાજધાની તરીકે ઓળખાય છે. આ ઉપરાંત કેટલીક નાણાંકીય કંપનીઓના વડા મથકો પણ શહેરમાં આવેલા છે. આરબીઆઇ, દેશની [[સેન્ટ્રલ બેન્ક (મધ્યસ્થ બેન્ક)|મધ્યસ્થ બેન્ક]] ([[:en:central bank|central bank]])ની સ્થાપના 1, એપ્રિલ 1935ના રોજ કરવામાં આવી હતી. તે નાણઆંકીય વ્યવસ્થા માટે રાષ્ટ્રની નાણાંકીય સત્તા, નિયમનકાર અને નિરીક્ષક તરીકેની ફરજ બજાવે છે, તેમજ વિનીમય નિયંત્રણ અને ચલણ જારી કરે છે. આરબીઆઇની સંભાળ સેન્ટ્રલ બોર્ડ દ્વારા રાખવામાં આવે છે, જેનું નેતૃત્વ ગવર્નર દ્વારા કરવામાં આવે છે અને તેની નિમણૂંક ભારતની કેન્દ્ર સરકાર દ્વારા કરવામાં આવે છે. == આવક અને વપરાશ == 2005ના અનુસાર 85.7 ટકા જેટલી વસતી દૈનિક 2.50 ડોલર(પીપીપી) કરતા પણ ઓછા વેતનમાં જીવતી હતી, જે 1981ના 92.5 ટકા કરતા નીચી છે. જેની તુલના [[પેટા સહારણ આફ્રિકા]] ([[:en:Sub-Saharan Africa|Sub-Saharan Africa]])માં 80.5 ટકા સાથે થાય છે. <ref name="WorldBankPoverty"/> 75.5 ટકા જેટલી વસતી દૈનિક 2 ડોલર (પીપીપી) કરતા પણ ઓછામાં જીવે છે, જે સામાન્ય શરતોમાં જોઇએ આશરે દૈનિક 20 રૂપીયા અથવા 0.5 ડોલર થવા જાય છે. તે 86.6 ટકા કરતા ઓછા હતા અને પેટા સહારણ આફ્રિકામાં 73.0 ટકાની સાથે તુલના કરી શકાય છે. <ref>{{cite web|url=http://timesofindia.indiatimes.com/India/One-third_of_worlds_poor_in_India/articleshow/3409374.cms |title=One-third of world's poor in India: Survey-India-The Times of India |publisher=Timesofindia.indiatimes.com |date= |access-date=2008-11-03}}</ref><ref>{{cite web |url=http://www.hindu.com/2008/08/28/stories/2008082856061300.htm |title=The Hindu : National : World Bank’s new poverty norms find larger number of poor in India |publisher=Thehindu.com |date= |access-date=2008-11-03 |archive-date=2012-11-07 |archive-url=https://web.archive.org/web/20121107080123/http://www.hindu.com/2008/08/28/stories/2008082856061300.htm |url-status=dead }}</ref><ref>{{cite web|url=http://economictimes.indiatimes.com/Editorials/Define_poverty_anew/articleshow/3423435.cms |title=Define poverty anew- Opinion-The Economic Times |publisher=Economictimes.indiatimes.com |date= |access-date=2008-11-03}}</ref><ref>{{cite news|url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/business/7583719.stm |title=BBC NEWS &#124; Business &#124; World poverty 'more widespread' |publisher=News.bbc.co.uk |author=Steve Schifferes |date=27 August 2008<!-- 09:40 UK -->|access-date=2008-11-03}}</ref><ref name="WorldBankPoverty">{{cite web|url=http://econ.worldbank.org/external/default/main?pagePK=64165259&piPK=64165421&theSitePK=469372&menuPK=64166093&entityID=000158349_20080826113239|title=The developing world is poorer than we thought, but no less successful in the fight against poverty|publisher=World Bank|year=2008|access-date=2009-10-21|archive-date=2009-03-23|archive-url=https://web.archive.org/web/20090323214139/http://econ.worldbank.org/external/default/main?pagePK=64165259&piPK=64165421&theSitePK=469372&menuPK=64166093&entityID=000158349_20080826113239|url-status=dead}}</ref> 2005માં 24.3 ટકા જેટલી વસતી 1 ડોલર (પીપીપી, સામાન્ય શરતો અનુસાર આશરે 0.25 ડોલર) કરતા પણ ઓછી કમાણી કરતા હતા, જે 1981માં 42.1 ટકા કરતા ઓછી છે. <ref name="WorldBankPoverty"/><ref>{{cite news|url=http://www.business-standard.com/india/storypage.php?autono=332669|title=India has fewer poor people: World Bank|publisher=Business Standard}}</ref> તેની 41.5 ટકા વસતી દૈનિક 1.25 ડોલરના નવા આંતરરાષ્ટ્રીય ગરીબી રેખા હેઠળ જીવતી હતી, જે 1981ના 59.8 ટકા કરતા ઓછી છે. <ref name="WorldBankPoverty"/> વિશ્વ બેન્ક વધુમાં એવો અંદાજ મૂકે છે કે વિશ્વના ગરીબોમાંથી એક તૃતીયાંશ ભાગ ભારતમાં રહે છે. આજે, અગા ક્યારેય ન હતું તેમ વધુને વધુ લોકો [[સાયકલ]] ([[:en:bicycle|bicycle]]) અપનાવે છે. 40 ટકા જેટલા નિવાસીઓ સાયકલ ધરાવે છે, જેમાં રાજ્ય સ્તરે માલિકી દર આશરે 30 ટકાથી 70 ટકાની વચ્ચે છે. <ref name="bicycles">{{cite web|url=http://www.bike-eu.com/news/1573/bicycle-ownership-in-india.html|title=Bicycle Ownership in India}}</ref> હાઉસીંગ હજુ પણ નીચા દરે છે. ટાઇમ્સ ઓફ ઇન્ડિયા અનુસાર “મોટા ભાગના ભારતીયો પાસે રહેવા, સૂવા, રાંધવા, ધોવા અને બાથરુમની જરૂરિયાત માટે માથાદીઠ ઉપલબ્ધ સવલત 10 અને એનબીએસપી; ફૂટ x 10 અને એનબીએસપી; ફૂટ રુમ જેટલી કે તેનાથી ઓછી છે.” અને “દર ત્રણ શહેરી ભારતીયમાંથી એક તૂટેલા મકાનમાં રહે છે, જે અમેરિકામાં જેલની રુમના ઓછામાં ઓછા વિસ્તાર કરતા પણ ઓછી છે.” <ref name="housing">{{cite web|url=http://timesofindia.indiatimes.com/33_of_Indians_live_in_less_space_than_US_prisoners/articleshow/3753189.cms|title=33% of Indians live in less space than US prisoners|publisher=Times of India|year=2008}}</ref>ગ્રામિણ વિસ્તારોમાં વ્યકિતદીઠ સરેરાશ 103 ચોરસ ફૂટ છે અને શહેરી વિસ્તારમાં 117 ચોરસ ફૂટ છે. <ref name="housing"/> ભારતીય બાળકોમાં આશરે અર્ધા કમાવજત હેઠળ છે. ઓછા વજનવાળા બાળકોનું પ્રમાણ પેટા સહારણ આફ્રિકાની તુલનામાં બમણું છે. <ref name="underweight_2">{{cite web|url=http://web.worldbank.org/WBSITE/EXTERNAL/COUNTRIES/SOUTHASIAEXT/0,,contentMDK:20916955~pagePK:146736~piPK:146830~theSitePK:223547,00.html|title=India: Undernourished Children: A Call for Reform and Action|publisher=World Bank}}</ref><ref>{{cite web|url=http://www.medindia.net/news/Malnutrition-Among-Indian-Children-Worse-Than-in-Sub-Saharan-Africa-30955-1.htm|title=Malnutrition Among Indian Children Worse Than in Sub-Saharan Africa|publisher=Medindia}}</ref>. આમ છતાં, 1970ના [[હરીયાળી ક્રાંતિ|પ્રારંભમાં હરિયાળી ક્રાંતિ]] ([[:en:Green Revolution|Green Revolution]])ને કારણે ભારતને [[ભારતમાં તંગી|તંગી]] ([[:en:Famine in India|famines]])પડી ન હતી. ભારતમાં ગરીબીમાં નોંધપાત્ર ઘટાડો થયો હોવાથી, સત્તાવાર આંકડાઓના અંદાજ અનુસાર 27.5<ref>આ આંકડાઓ સર્વેમાં જે પદ્ધતિનો ઉપયોગ થાય છે તેમાં અત્યંત સંવેદનશીલ છે. યુનિફોર્મ રિકોલ પિરીયડ (યુઆરપી) 27.5 ટકા આપે છે. મિક્સ્ડ રિકોલ પિરીયડ (એમઆરપી) 21.8 ટકાનો આંક આપે છે</ref> ટકા ભારતીયો 2004-2005માં દૈનિક 1 ડોલર (પીપીપી, સાધારણ શરતોમાં આશરે 10 રૂપીયા)રાષ્ટ્રીય ગરીબી રેખાની હેઠળ જીવતા હતા.<ref name="PlanningComm"> ભારતનું આયોજન પંચ 2004-2005 માટે ગરીબીનો અંદાજ[http://www.planningcommission.gov.in/news/prmar07.pdf]</ref> સંગઠિત ક્ષેત્રમાં સરકારની માલિકીના નેશનલ કમિશન ફોર એનટરપ્રાઇઝીસ (યુસીઇયુએસ)ના 2007ના અહેવાલમાં એવું મળી આવ્યું હતું કે 65 ટકા ભારતીયો અથવા 750 મિલીયન લોકો દૈનિક 20 રૂપીયા<ref>{{cite web|url=http://nceus.gov.in/Condition_of_workers_sep_2007.pdf|title=NCEUS Report|format=PDF|access-date=2009-10-21|archive-date=2008-09-11|archive-url=https://web.archive.org/web/20080911122413/http://nceus.gov.in/Condition_of_workers_sep_2007.pdf|url-status=dead}}</ref>થી પણ ઓછો વેતન સાથે જીવતા હતા, જેમને “રોજગારી અને સમામજિક સલામતી વિના બિનઔપચારીક ક્ષેત્રમાં કામ કરવું પડતં હતું અને ભારે ગરીબી હેઠળ જીવતા હતા.”<ref name="Reuters-1">{{cite news | title=Nearly 80% of India Lives On Half Dollar A Day | date= August 10, 2007 | publisher=Reuters | url=http://www.reuters.com/article/latestCrisis/idUSDEL218894|access-date=2007-08-15}}</ref> 1950ના પ્રારંભથી એક પછી એક સરકારે ગરીબીને દૂર કરવા માટે [[આયોજિત અર્થતંત્ર|આયોજન]] ([[:en:Planned economy|planning]]) હેઠળ વિવિધ યોજનાઓ અમલમાં મૂકી હતી, જેને થોડી સફળતા પ્રાપ્ત થઇ હતી. આ તમામ કાર્યક્રમોએ 1980ના ''ફૂડ ફોર વર્ક પ્રોગ્રામ'' અને ''નેશનલ રૂરલ પ્રોગ્રામ એમ્પ્લોયમેન્ટ પ્રોગ્રામ'' પર આધાર રાખ્યો હતો, જેણે બેરોજગારોનો ઉપયોગ પરિણામલક્ષી મિલકતો અને ગ્રામિણ આંતરમાળખું ઊભુ કરવામાં કર્યો હતો. <ref name="survey"/> 2005ના ઓગસ્ટમાં [[ભારતીય સંસદ|ભારતીય સંસદે]] ([[:en:Parliament of India|Indian parliament]]) ''રૂરલ એમ્પ્લોયમેન્ટ ગેરંટ બિલ'' પસાર કર્યું હતું, જે ખર્ચ અને આવરણ તરીકે આ પ્રકારનું સૌથી મોટું હતું, જે [[ભારતના જિલ્લાઓ|ભારતના 600 જિલ્લાઓ]] ([[:en:Districts of India|India's 600 districts]])માંથી 200 દરેકે ગ્રામિણ નિવાસીઓને 100 દિવસની ઓછામાં ઓછી વેતન રોજગારી પૂરુ પાડવાનું વચન આપે છે.{{inote|ani-REGB|REGB}} આર્થિક સુધારાઓએ ગરીબીમાં ઘટાડો કર્યો છે કે નહી તે પ્રશ્નાર્થે કોઇ પણ સ્પષ્ટ જવાબો પેદા કર્યા વિના ચર્ચાઓને વેગ આપ્યો હતો અને તેણે વધુ આર્થિક સુધારાઓ પર પણ રાજકીય દબાણ કર્યું હતું, જેમાં ખાસ કરીને શ્રમિકોની સંખ્યામાં ઘટાડા અને કૃષિ સહાય પર કાપ મૂકવાના મુદ્દાનો સામેલ થતો હતો. <ref name="Datt-9">{{cite book|author=Datt, Ruddar & Sundharam, K.P.M.|title=Indian Economy|pages=367,369,370|chapter=22}}</ref><ref name="jgsy">{{cite web|title=Jawahar gram samriddhi yojana|url=http://rural.nic.in/jgsyg.htm|access-date=2005-07-09|archive-date=2005-10-30|archive-url=https://web.archive.org/web/20051030165723/http://rural.nic.in/jgsyg.htm|url-status=dead}}</ref> == રોજગારી == કૃષિ અને સંબંધિત ક્ષેત્રો 2003માં કુલ કાર્યદળમાં 60 ટકા જેટલો હિસ્સો ધરાવતા હતા, આ હિસ્સો 1993-94માં પણ સમાન રહ્યો હતો. કૃષિમાં જ્યારે વૃદ્ધિએ સ્થિરતાનો સામનો કર્યો હતો, ત્યારે સેવા ક્ષેત્રે સતત વૃદ્ધિ જોવા મળી હતી. કુલ કાર્યદળમાંથી 8 ટકા સગઠિત ક્ષેત્રમાં છે, જેમાંના બે તૃતીયાંશ જાહેર ક્ષેત્રમાં છે. એનએસએસઓના અંદાજ અનુસાર 1999-2000માં 106 મિલીયન, વસતીના આશરે 10 ટકા લોકો બેરોજગાર હતા અને એકંદર બેરોજગાર દર 7.3 ટકાના સ્તરે હતો, જેમાં ગ્રામિણ વિસ્તારોએ શહેરી વિસ્તાર (7.7)ની તુલનામાં થોડી સારો દર (7.2 ટકા) પ્રાપ્ત કર્યો હતો. ભારતના શ્રમિક દળમાં વાર્ષિક 2.5 ટકાનો વધારો થતો જાય છે, પરંતુ રોજગારી વર્ષે 2.3 ટકાના સ્તરે જ રહે છે. <ref name="unemployment">{{cite web|url=http://newsgroups.derkeiler.com/pdf/Archive/Soc/soc.culture.pakistan/2008-09/msg00054.pdf|title=Growing Unemployment Problem in India|format=PDF|access-date=2009-10-21|archive-date=2009-05-21|archive-url=https://web.archive.org/web/20090521093147/http://newsgroups.derkeiler.com/pdf/Archive/Soc/soc.culture.pakistan/2008-09/msg00054.pdf|url-status=dead}}</ref> સત્તાવાર બેરોજગાર દર 9 ટકા કરતા વધી ગયો છે. નિયમનો અને અન્ય અંતરાયોએ ઔપચારીક કારોબાર અને રોજગારીઓને વિકસતી રોકી છે. આશરે 30 ટકા જેટલા કામદારો કેઝ્યુઅલ કામદારો છે, કે જેઓ તેમને રોજગારી મળે ત્યારે જ કામ કરવા સક્ષમ હોય છે અને બાકીના સમયગાળામાં કમાણી વિનાના રહે છે. <ref name="unemployment"/> ફક્ત 10 ટકા કાર્યદળ જ નિયમિત રોજગારીમાં છે. <ref name="unemployment"/> વિકસતા દેશોના ધોરણો કરતા ભારતના શ્રમ નિયમનો આકરા છે અને વિશ્લેષકો તેને દૂર કરવાની સરકારને હિમાયત કરે છે. <ref name="oecd"/><ref>[http://news.bbc.co.uk/2/hi/south_asia/4103554.stm ભારતને મજૂરકાયદામાં સુધારાની શા માટે જરૃર છે. ][[બીબીસી]] ([[:en:BBC|BBC]])</ref> ભારતમાં બેરોજગારીને [[અંડરએમ્પ્લોયમેન્ટ]] ([[:en:underemployment|underemployment]]) અથવા [[બેરોજગારીનો પ્રકાર# આંતરિક બેરોજગારી|છૂપા બેરોજગાર]] ([[:en:Unemployment types#Hidden unemployment|disguised unemployment]])ના ક્રમ તરીકે ગોઠવવામાં આવી છે. ગરીબી અને બેરોજગારીને દૂર કરવા સાથેના લક્ષ્યાંકવાળી સરકારી યોજનાઓ (જેમાં તાજેતરના દાયકાઓમાં હજ્જારો ગરીબોને અને બિનકુશળ લોકોને રોજગારીની શોધમાં શહેરી વિસ્તારમાં મોકલાયા હતા)કારોબાર, કુશળતા વિકાસ, જાહેર સાહોની સ્થાપના માટે, સરકારમાં અનામત વગેરે માટે નાણાંકીય સહાય પૂરી પાડીને મુશ્કેલીને હલ કરવાનો પ્રયાસ કરવામાં આવ્યો છે. ઉદારીકરણ બાદ જાહેર ક્ષેત્રોની ભૂમિકામાં આવેલી ઓટે વધુ સારા શિક્ષણની જરૂરિયાત પર ધ્યાન કેન્દ્રિત કર્યું છે અને વધુ સારા સુધારાઓ માટે રાજકીય દબાણ પણ મૂક્યું છે. <ref name="Datt-11">{{cite book | author=Datt, Ruddar & Sundharam, K.P.M.|title=Indian Economy | pages = 403–405 | chapter = 24}}</ref><ref name="survey"/> [[બાળ કામદાર]] ([[:en:Child labor|Child labor]]) એ જટિલ પ્રશ્ન છે, જે ગરીબીમાંથી પેદા થાય છે. ભારત સરકાર વિશ્વના સૌથી મોટા બાળ કામદાર નિવારણ કાર્યક્રમને અમલી બનાવી રહી છે, જેમાં 250 મિલીયન લોકોને પ્રાથમિક શિક્ષણ આપવામાં આવનાર છે. અસંખ્ય બિન સરકારી અને સ્વૈચ્છિક સંસ્થાઓ પણ તેમાં સામેલ છે. નુકસાનકારક ઉદ્યોગોમાં બાળકો (14 વર્ષથી નીચેના)ને રોજગારી રાખવા બાબતેના પ્રવર્તમાન પ્રતિબંધિત કાયદાઓ લાગુ પાડવા માટે રાજ્યોમાં સ્પેશિયલ ઇનવેસ્ટીગેશન સેલની સ્થાપના કરવામાં આવી છે. [[બાળ કામદાર|બાળ કામદારો]] ([[:en:child labor|child labor]])ની નાબૂદી માટે ભારત સરકાર દ્વારા 1995-96 માં 10 મિલીયન ડોલર અને 1996-97માં 16 મિલીયન ડોલરની ફાળવણી કરવામાં આવી હતી. 2007માં આ ફાળવણીનો આંક 21 મિલીયન ડોલર હતો. <ref name="chilab">{{cite web|author=Embassy of India |url=http://www.indianembassy.org/policy/Child_Labor/childlabor.htm#intro |title=Child Labor and India - Embassy of India |publisher=Indianembassy.org |date= |access-date=2009-03-13}}</ref> 2006માં વિદેશ ગયેલા ભારતીયોના [[ભારતમાં રેમિટન્સીસ (સ્વદેશમાં નાણા મોકલવા)|રેમિટન્સ]] ([[:en:Remittances to India|remittances]])નો આંક 27 અબજ ડોલર અથવા તો ભારતની જીડીપી (GDP)ના 3 ટકા જેટલો હતો. <ref>{{cite web|url=http://www.nrirealtynews.com/stories/oct07/remittances-from-indians-abroad-push-india-to-top.php|title=Remittances from Indians abroad push India to the top|year=2007}}</ref> == વિકાસના મુદ્દાઓ == === કૃષિ === {{quotation|Slow agricultural growth is a concern for policymakers as some two-thirds of India’s people depend on rural employment for a living. Current agricultural practices are neither economically nor environmentally sustainable and India's yields for many agricultural commodities are low. Poorly maintained irrigation systems and almost universal lack of good extension services are among the factors responsible. Farmers' access to markets is hampered by poor roads, rudimentary market infrastructure, and excessive regulation.|World Bank: "India Country Overview 2008"<ref name="wboverview">{{cite web|url=http://www.worldbank.com/WBSITE/EXTERNAL/COUNTRIES/SOUTHASIAEXT/INDIAEXTN/0,,contentMDK:20195738~menuPK:295591~pagePK:141137~piPK:141127~theSitePK:295584,00.html|title=India Country Overview 2008|year=2008|publisher=World Bank}}</ref>}} ભારતમાં નીચી ઉત્પાદકતા નીચેના પરિબળોને પરિણામે છે: * વિશ્વ બેન્કના “ઇન્ડિયાઃ પ્રાયોરિટીઝ ફોર એગ્રીકલ્ચર એન્ડ રુરલ ડેવલપમેન્ટ” અનુસાર ભારતની મોટ [[કૃષિ સહાય|કૃષિ સહાયો]] ([[:en:agricultural subsidies|agricultural subsidies]]) ઉત્પાદકતા વિસ્તરણ રોકાણને રોકી રહી છે. કૃષિ પરના વધુ પડતા નિયમનોએ ખર્ચાઓ, ભાવ જોખમ અને અનિશ્તિતતામાં વધારો કર્યો છે. કામદાર, જમીન અને ધિરાણ બજારોમાં સરકારન દરમિયાનગીરી બજારને નુકસાન પહોંચાડી રહી છે. આંતરમાળખું અને સેવાઓ અપૂરતી છે. <ref name="agriculturepriorities">{{cite web|url=http://web.worldbank.org/WBSITE/EXTERNAL/COUNTRIES/SOUTHASIAEXT/EXTSAREGTOPAGRI/0,,contentMDK:20273764~menuPK:548214~pagePK:34004173~piPK:34003707~theSitePK:452766,00.html|title=India: Priorities for Agriculture and Rural Development|publisher=[[World Bank]]}}</ref> * અસાક્ષરતા, સામાન્ય સામાજિક-આર્થિક પછાતતા, જમીન સુધારણામાં ધીમો વિકાસ અને ખેત ઉત્પાદનોમાં અપૂરતી અથવા બિનકાર્યક્ષમ ધિરાણ અને માર્કેટિંગ સેવાઓ. * જમીન માલિકીનું સરેરાશ કદ અત્યંત ઓછુ છે (20,000 અને એનબીએસપી; m² કરતા ઓછું) અને જમીન ટોચ મર્યાદાના કાયદા, અને કેટલાક કિસ્સાઓમાં કૌટુંબિક તકરારને કારણે ભાગલાની શરતે આ પ્રકારના નાના કબજાઓ ઘણી વખત એક કરતા વધુના હોવાનું માલૂમ પડે છે, જે છૂપી બેરોજગારી અને કામદારની નીચી ઉત્પાદકતામાં પરિણમે છે. * આધુનિક કૃષિ વ્યવહારોનો અમલ અને [[કૃષિ સંબંધિત યંત્રસામગ્રી|ટેકનોલોજી]] ([[:en:Agricultural machinery|technology]])નો વપરાશ અપૂરતો છે, જે આ પ્રકારના વ્યવહારો, ઊંચા ખર્ચાઓ અને નાના જમીન કબજાઓના કિસ્સામાં બિનવ્યવહારદક્ષતા દ્વારા અવરોધાય છે. * વિશ્વ બેન્ક કહે છે કે જળની ફાળવણી બિનકાર્યક્ષમ, બિનટકાઉ અને અસમતોલ છે. [[નહેર|સિંચાઇ]] ([[:en:irrigation|irrigation]]) આંતરમાળખું કથળતું જાય છે. <ref name="agriculturepriorities"/> સિંચાઇ સવલતો અપૂરતી છે, જે, 2003-04<ref name="agri">{{cite paper | author=Multiple authors | title=Agricultural Statistics at a Glance 2004 | year=2004 | url=http://dacnet.nic.in/eands/4.6(a)All%20lndia%20Area,%20Production%20and%20Yield%20of%20Rice.xls | journal= | access-date=2009-10-21 | archive-date=2009-04-10 | archive-url=https://web.archive.org/web/20090410122527/http://dacnet.nic.in/eands/4.6(a)All%20lndia%20Area,%20Production%20and%20Yield%20of%20Rice.xls | url-status=dead }}</ref>માં ફકત 52.6 ટકા જ જમીન સિંચાઇ હેઠળ હતી તે બાબત પરથી સાબિત થાય છે, જેના કારણે હજુ પણ ખેડૂતો ખાસ કરીને [[ચોમાસું|ચોમાસા]] ([[:en:Monsoon|Monsoon]])ની ઋતુમાં વરસાદ પર નિર્ભર છે. સારું ચોમાસુ અર્થતંત્ર માટે એકંદરે તંદુરસ્ત વૃદ્ધિમાં પરિણમે છે, જ્યારે નબળું ચોમાસુ ધીમી વૃદ્ધિ તરફ દોરી જાય છે. <ref name="schand-ind.eco-3">{{cite book|author=Sankaran, S|title=Indian Economy: Problems, Policies and Development|pages=492–493|chapter=28}}</ref> ખેત ધિરાણનું નિયમન [[નાબાર્ડ]] ([[:en:NABARD|NABARD]]) દ્વારા કરવામાં આવે છે, જે ઉપખંડોમાં ગ્રામિણ વિકાસ માટે કાયદેસરની અલગ સંસ્થા છે. ભારતમાં અસંખ્ય કૃષિ વીમા કંપનીઓ છે, જે ઘઉં, ફળ, ચોખા અને રબરના ખેડૂતોને કુદરતી વિનાશ અથવા પાક નિષ્ફળતાને કારણે થતા નાણાંકીય નુકસાન સામે વીમો પૂરો પાડે છે, અને તે [[કૃષિ મંત્રાલય]] ([[:en:Ministry of Agriculture|Ministry of Agriculture]])ના નિરીક્ષણ હેઠળ હોય છે. આ તમામ વીમા પોલિસીઓ પૂરી પાડતી એક યાદ રાખવા જેવી કંપની એ [[ભારતની કૃષિ વીમા કંપની]] ([[:en:agriculture insurance company of india|agriculture insurance company of india]]) છે અને તેણે એકલા હાથ આશરે 20 મિલીયન ખેડૂતોનો વીમો લીધો છે. ચોખા અને ઘઉંનું ઉત્પાદન કરવાની ક્ષમતાની તુલનામાં ભારતની વસતી વધુ ઝડપથી વધી રહી છે. <ref name="nytagriculture"/> આત્મ નિર્ભરતા માટે અત્યંત અગત્યનો માળખાકીય સુધારણા એ [[આઇટીસી લિમીટેડ|આઇટસી લિમીટેડ]] ([[:en:ITC Limited|ITC Limited]]) છે, જે 2013 સુધીમાં 20,000 ગામડાઓને ઇન્ટરનેટના માધ્યમથી જોડવાની વિચારણા કરી રહી છે. <ref>{{cite episode | title = India on the Move | episodelink = | series = India Reborn | serieslink = | airdate = 2009-02-17 | season = 1 | number = 2}}</ref> આ સવલત ખેડૂતોને સૌપ્રથમ વખત પાકના યોગ્ય અને ખરા ભાવ પૂરા પાડશે, જેના કારણે વહેલાસર વેચાણ કરતા પડોશી વેચનારથી થતા નુકસાનને ઓછુ કરશે અને તેનાથી ગ્રામિણ વિસ્તારમાં રોકાણનો અવકાશ પૂરો પાડશે. === ભ્રષ્ટાચાર === ભારત [[ઇઝ ઓફ ડુઇંગ બિઝનેસ ઇન્ડેક્સ]] ([[:en:Ease of Doing Business Index|Ease of Doing Business Index]]) 2008 પર 120મા ક્રમે હતું, જે [[પીપલ્સ રિપબ્લિક ઓફ ચાઇના|ચીન]] ([[:en:People's Republic of China|China]]) (83મા ક્રમે), [[પાકિસ્તાન]] ([[:en:Pakistan|Pakistan]]) (86મા ક્રમે) અને [[નાઇજીરિયા|નાઇજિરીયા]] ([[:en:Nigeria|Nigeria]]) (108મા ક્રમે)થી પાછળ હતું. [[રાજકીય ભ્રષ્ટાચાર|ભ્રષ્ટાચાર]] ([[:en:Political corruption|Corruption]])ભારતને સતત નડી રહેલી સમસ્યા છે. 1991ના આર્થિક સુધારાઓએ [[રેડ ટેપ|વધુ પડતા સમયની પ્રથા]] ([[:en:red tape|red tape]]), અમલદારશાહ અને ''પરવાના રાજ''માં ઘટાડો કર્યો હતો., જેના કારણે ખાનગી સાહસો પાછા પડ્યા હતા અને ભ્રષ્ટાચાર અને બિનકાર્યક્ષમતા ઊભી થઇ હતી. એટલું જ નહી, [[આંતરરાષ્ટ્રીય પારદર્શિતતા|ટ્રાન્સ્પેરન્સી ઇન્ટરનેશલ]] ([[:en:Transparency International|Transparency International]])દ્વારા 2005ના અભ્યાસ અનુસાર ભારતે શોધી કાઢ્યું હતું કે સર્વે હાથ ધરાયેલાઓમાંથી અર્ધા કરતા વધુને લાંચ આપવાનો અથવા જાહેર સાહસોમાં કામ કઢાવવાનો પ્રથમ અનુભવ હતો. <ref name="2005-TI-study"/> જરૂરી [[માહિતી મેળવવાનો અધીકાર|માહિતી મેળવવાનો અધિકાર]] ([[:en:Right to Information Act|Right to Information Act]]) (રાઇટ ટુ ઇન્ફર્મેશન એક્ટ-આરટીઆઇ) (2005) અને તેના જેવા રાજ્યમાં અન્ય કાયદાઓ છે, જે અંતર્ગત નાગરિક દ્વારા પૂછવામાં આવેલી માહિતી સરકારી અધિકારીઓ આપે અથવા શિક્ષાત્મક પગલાંઓનો સામનો કરે તેવી જોગવાઇ છે. સેવાઓનું કોમ્પ્યુટરાઇઝેશન અને વિવિધ કેન્દ્ર અને રાજ્ય સરકારના કાયદાઓએ સ્થાપેલા વિજીલન્સ કમિશનને કારણે ભ્રષ્ટાચારના પ્રમાણમાં નોંધપાત્ર ઘટાડો થયો હતો અથવા ફરિયાદના િવારણ માટે નવા આયામો ખુલ્લા મૂક્યા હતા.<ref name="2005-TI-study">{{cite web|url=http://www.cmsindia.org/cms/events/corruption.pdf|format=PDF|title=India Corruption Study 2005|author=Transparency International India|publisher=Centre for Media Studies|access-date=2008-03-14|archive-date=2007-04-15|archive-url=https://web.archive.org/web/20070415110720/http://www.cmsindia.org/cms/events/corruption.pdf|url-status=dead}}</ref> ટ્રાન્સ્પેરન્સી ઇન્ટરનેશનલ દ્વારા 2007ના અહેવાલમાં ભારતનો ક્રમ 72મો આવે છે અને જણાવે છે કે ભારત દ્વારા હાથ ધરવામાં આવેલા નોંધપાત્ર સુધારાઓને કારણે ભ્રષ્ટાચારમાં ઘટાડો થયો છે. <ref name="transparency1">{{cite web|url=http://www.transparency.org/policy_research/surveys_indices/cpi/2007|title=2007 Corruption Perceptions Index reinforces link between poverty and corruption|publisher=Transparency International|access-date=2008-03-15|archive-date=2008-04-28|archive-url=https://web.archive.org/web/20080428203145/http://www.transparency.org/policy_research/surveys_indices/cpi/2007|url-status=dead}}</ref><ref name = "transparency2">{{cite web| url= http://www.transparency.org/news_room/in_focus/2006/cpi_2006__1/cpi_table| title= CPI Table| publisher= [[Transparency International]]| access-date= 2008-03-15| archive-date= 2008-03-21| archive-url= https://web.archive.org/web/20080321012653/http://www.transparency.org/news_room/in_focus/2006/cpi_2006__1/cpi_table| url-status= dead}}</ref> === સરકાર === [[ચિત્ર:Private and public industry employment in India(2003).png|thumb|300px|જાહેર અન ખાનગી ક્ષેત્રોમાં બિન કૃષિ વ્યવસાયોમાં અસંખ્ય લોકોને રોજગારી. કુલ સંખ્યાને રાઉન્ડ કર્યા છે. ખાનગી ક્ષેત્રની માહિતી 10 કે તેથી વધુ કર્મચારીઓ સાથેના બિન કૃષિ વ્યવસાયો સાથે સંબંધિત છે. <ref name="survey">{{cite web|title=Economic Survey 2004–2005|url=http://indiabudget.nic.in/es2004-05/esmain.htm|access-date=2006-07-15|archive-date=2007-12-16|archive-url=https://web.archive.org/web/20071216142417/http://indiabudget.nic.in/es2004-05/esmain.htm|url-status=dead}}</ref>]] પ્રવર્તમાન સરકારના અનુસાર મોટા ભાગનું ખર્ચ લક્ષ્યાંકિત પ્રાપ્તિકર્તા સુધી પહોંચવામાં નિષ્ફળ ગયું છે. <ref name="bajuraj"/> [[લેંટ પ્રિત્ચેટ્ટ|લેન્ટ પ્રિચેટ્ટ]] ([[:en:Lant Pritchett|Lant Pritchett]]) ભારતના જાહેર ક્ષેત્રને “એઇડ્ઝ અને હવામાનમાં ફેરફારની વિશ્વન ટોચની 10 સમસ્યાઓમાંની એક” તરીકે વર્ણવે છે. <ref name="bajuraj"> [http://www.economist.com/displaystory.cfm?story_id=10804248 ભારતની નાગરિક સેવાઓઃ બાબુ રાજ] સામે લડાઇ 6, માર્ચ, 2008, [[અર્થશાસ્ત્રી|ધી ઇકોનોમિસ્ટ]] ([[:en:Economist|Economist]]) </ref> [[ધી ઇકોનોમિસ્ટ|ભારતીય નાગરિક સેવા]] ([[:en:The Economist|The Economist]]) (2008) બાબતેનો ધી ઇકોનોમિસ્ટનો લેખ જણાવે છે કે ભારતની કેન્દ્ર સરકાર આરે 3 મિલીયન લોકોને અને રાજ્યો 7 મિલીયન લોકોને રોજગારી પૂરી પાડે છે, જેમાં “કાગળોને આમ તેમ કરતા અસંખ્ય લોકોનો” પણ સમાવેશ થાય છે. <ref name="bajuraj"/> હજ્જારો ડોલરની અમલદારશાહી સંચાલનમાં એક પણ કોમ્પ્યુટર વિના ચાલી શકે છે. <ref name="bajuraj"/> સ્થાનિક સ્તરે, વહીવટમાં ગોટાળો થઇ શકે છે. મોટા ભાગની રાજ્ય વિધાનસભાની બેઠકો પર ગુન્હાની કબૂલાત કરેલા ગુન્હેગારોએ કબજો જમાવ્યો હોય તેવું સાંભળ્યું નથી. <ref>{{cite news | title = Jo Johnson | author = The criminalisation of Indian democracy | publisher = [[Financial Times]] | url = http://www.ft.com/cms/s/21d0f5f8-f8c1-11db-a940-000b5df10621.html | date = May 2, 2007 | access-date = 2007-05-12 }}</ref> એક અભ્યાસમાંથી એવું તારણ બહાર આવ્યું છે કે જાહેર ક્ષેત્રના 25 ટકા અને જાહેર ક્ષેત્રના 40 ટકા તબીબી કામદારો તેમના કામના સ્થળે હાજર ન હતા. ભારતનો ગેરહાજર દર વિશ્વના અનેક ખરાબ કિસ્સાઓમાંનો એક છે. <ref>{{cite web|url=http://econ.ucsd.edu/~kamurali/teachers%20and%20medical%20worker%20incentives%20in%20india.pdf|title=Teachers and Medical Worker Incentives in India by Karthik Muralidharan|format=PDF|access-date=2009-10-21|archive-date=2009-03-26|archive-url=https://web.archive.org/web/20090326211644/http://econ.ucsd.edu/~kamurali/teachers%20and%20medical%20worker%20incentives%20in%20india.pdf|url-status=dead}}</ref><ref> [http://news.bbc.co.uk/1/hi/world/south_asia/4051353.stm ગ્રામિણ ભારતમાં ખાનગી શાળાઓઃ કેટલીક વાસ્તવિકતા] (રજૂઆત)/ ગ્રામિણ ભારતમાં જાહેર અને ખાનગી શાળાઓ {/1} (પેપર).[[બીબીસી]] ([[:en:BBC|BBC]])</ref><ref name="KMuralidharan">[http://www.ncaer.org/downloads/lectures/popuppages/PressReleases/popuppages/PressReleases/7thNBER/KMuralidharan.pdf ગ્રામિણ ભારતમાં ખાનગી શાળાઓઃ કેટલીક વાસ્તવિકતા] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20070321011622/http://www.ncaer.org/downloads/lectures/popuppages/PressReleases/popuppages/PressReleases/7thNBER/KMuralidharan.pdf |date=2007-03-21 }} (રજૂઆત)/[http://scripts.mit.edu/~varun_ag/readinggroup/images/d/dc/Public_and_Private_Schools_in_Rural_India.pdf ગ્રામિણ ભારતમાં જાહેર અને ખાનગી શાળાઓ ] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120130021811/http://scripts.mit.edu/~varun_ag/readinggroup/images/d/dc/Public_and_Private_Schools_in_Rural_India.pdf |date=2012-01-30 }} (પેપર). કાર્થિક મુરલીધરન, માઇકલ ક્રેમર.</ref><ref>{{cite web|url=http://globetrotter.berkeley.edu/macarthur/inequality/papers/KremerTeacherAbsenceinIndia.pdf|title=Teacher absence in India: A snapshot|format=PDF}}</ref> રિઝર્વ બેન્ક ઓફ ઇન્ડિયાએ એવી ચેતવણી આપી છે કે જીડીપી (GDP)માં ભારતના જેહાર દેવાનું પ્રમાણ 70 ટકા કરતા વધુ છે. <ref> [http://in.reuters.com/article/topNews/idINIndia-31225020080103 ઊંચા જાહેર દેવાને કારણે ભારતને નુકસાન થઇ રહ્યું છે- આરબીઆઇ]. રુઇટર્સ.</ref> ભારત સરકાર માથે [[જાહેર દેવા અનુસાર દેશોની યાદી|ભારે દેવું]] ([[:en:List of countries by public debt|highly indebted]]) છે અને તેનો અગાઉનો રોકાણ દરજ્જો ઘટાડીને લગભગ નહી જેવા દરજ્જા સુધી લઇ જવામાં આવ્યો છે. <ref>{{cite web|url=http://www.iht.com/articles/2008/07/20/business/invest21.php|title=Indian debt faces risk of a cut to junk status|date=2008|publisher=International Herald Tribune|archive-url=https://web.archive.org/web/20090213214319/http://www.iht.com/articles/2008/07/20/business/invest21.php|archive-date=2009-02-13|access-date=2009-10-21|url-status=live}}</ref> સુધારોઃ ભારતનું પ્રવર્તમાન જાહેર દેવું જીડીપી (GDP)ના 58.2 ટકા જેટલું છે (અમેરિકાનું 60.8 ટકા છે) સંદર્ભઃ https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/print/in.html {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20090513142313/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/print/in.html |date=2009-05-13 }} https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/print/us.html {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20071009230809/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/print/us.html |date=2007-10-09 }} === શિક્ષણ === [[પ્રાથમિક શિક્ષણ]] ([[:en:primary education|primary education]])માં હાજરી દરમાં વધારાની અને કુલ વસતીના આશરે બે તૃતીયાંશ સુધી [[ભારતમાં સાક્ષરતા|સાક્ષરતા]] ([[:en:Literacy in India|literacy]])ને વિસ્તારવાની દ્રષ્ટિએ ભારતે ભારે પ્રગતિ કરી છે. <ref name="wbie">{{cite web|url=http://www.worldbank.org.in/WBSITE/EXTERNAL/COUNTRIES/SOUTHASIAEXT/INDIAEXTN/0,,contentMDK:21493265~pagePK:141137~piPK:141127~theSitePK:295584,00.html|title=Education in India|publisher=World Bank|access-date=2009-10-21|archive-date=2012-04-06|archive-url=https://web.archive.org/web/20120406171509/http://www.worldbank.org.in/WBSITE/EXTERNAL/COUNTRIES/SOUTHASIAEXT/INDIAEXTN/0,,contentMDK:21493265~pagePK:141137~piPK:141127~theSitePK:295584,00.html|url-status=dead}}</ref> આમ છતાં, ચીન જેવા વિકસતા દેશની તુલનામાં શિક્ષણમાં ઘણું પાછળ છે. મોટા ભાગના બાળકો સેકંડરી શાળામાં જતા નથી. <ref name="wbie"/> એક બહુધા અંદાજ છે કે ભારતમાં કામ મેળવવા ઇચ્છનારાઓમાંથી એક જ વ્યક્તિ પાસે [[વ્યાવસાયિક તાલીમ|વ્યવસાયલક્ષી તાલીમ]] ([[:en:vocational training|vocational training]]) હોય છે. <ref name="elephant"/> === ઇન્ફ્રાસ્ટ્રક્ટર === આંતરમાળખાના વિકાસની જવાબદારી સંપૂર્ણપણે જાહેર ક્ષેત્રના હાથમાં હોય છે અને તે ભ્રષ્ટાચાર, અમલદારશાહી, શહેરી તરફી ઝોક અને રોકાણ વધારવા તરફેની બિનકાર્યક્ષમતામાં ઝકડાયેલું છે. <ref name="infra">{{cite book|author=Sankaran, S|title=Indian Economy: Problems, Policies and Development|publisher=Margham Publications|year=1994|id=ISBN}}</ref> વીજળી, બાંધકામ, વાહનવ્યવહાર, સંદેશાવ્યવહાર અને [[રિયલ એસ્ટેટ]] ([[:en:real estate|real estate]]) પાછળ 2002માં 31 અબજ ડોલર અથવા જીડીપી (GDP)ના 6 ટકા જેટલા ઓછા રોકાણે ભારતને ઊંચો વૃદ્ધિ દર ટકાવી રાખતા રોક્યું છે. આ કારણે આંતરમાળખાકીય ક્ષેત્રમાં વિદેશી રોકાણ<ref name="cnn-infra">{{cite web | title=Infrastructure the missing link | url=http://edition.cnn.com/2004/WORLD/asiapcf/09/03/india.eye.infra/ | access-date = 2005-08-14}}</ref><ref name="asiatradehub-infra">{{cite web | title=Infrastructure in India: Requirements and favorable climate for foreign investment | url=http://www.asiatradehub.com/india/intro.asp | access-date = 2005-08-14}}</ref><ref name="survey"/>ને મંજૂરી આપીને ખાનગી ક્ષેત્ર માટે ખુલ્લુ મૂકવા પ્રેર્યુ છે, જેણે છેલ્લા છ ત્રમિસાક ગાળાઓથી 9 ટકાનો વૃદ્ધિ દર જાળવી રાખવામાં સહાય કરી છે. <ref>{{cite web|url=http://bloomberg.com/apps/news?pid=20601087&sid=ayAK98NMbmCA&refer=home|title=India's Economic Growth Unexpectedly Quickens to 9.2%|publisher=Bloomberg}}</ref> આશરે 600 મિલીયન ભારતીયોને વીજળી પ્રાપ્ય નથી. <ref name="creaking"/> જ્યારે 80 જેટલા ભારતીય ગામડાઓ પાસે ઓછામાં ઓછી એક વીજળીની લાઇન છે, ફક્ત 44 ટકા જેટલા ગ્રામિણ નિવાસીઓને વીજળીનો લાભ મળે છે. <ref name="powertheft"/> 2002માં 97,882 નિવાસીઓના એક નમૂના અનુસાર, 53 ટકા ગ્રામિણ નિવાસીઓ માટે એક વીજળી જ પ્રકાશનો મુખ્ય સ્ત્રોત હતો, જે દર 1993માં 36 ટકા હતો. <ref>{{cite web|url=http://www.mospi.nic.in/nss_58round_press_note_6june05.htm|title=Housing condition in India: Household amenities and other characteristics (July - September 2002)|publisher=Government of India|access-date=2009-10-21|archive-date=2009-11-13|archive-url=https://web.archive.org/web/20091113174756/http://www.mospi.nic.in/nss_58round_press_note_6june05.htm|url-status=dead}}</ref> આશે અર્ધા જેટલી વીજળીની ચોરી કરવમાં આવે છે, જે દર ચીનમાં 3 ટકા છે. ચોરેલી વીજળીની માત્રા જીડીપી (GDP)ના 1.5 ટકા છે. <ref>{{cite news|url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/business/4802248.stm|title=India struggles with power theft|publisher=BBC}}</ref><ref name="powertheft">{{cite web|url=http://rru.worldbank.org/documents/publicpolicyjournal/272bhatia_Gulati.pdf|title=Reforming the Power Sector: Controlling Electricity Theft and Improving Revenue|publisher=The World Bank|access-date=2009-10-21|archive-date=2009-02-07|archive-url=https://web.archive.org/web/20090207125338/http://rru.worldbank.org/documents/publicpolicyjournal/272bhatia_Gulati.pdf|url-status=dead}}</ref> ભારતમાં મોટે ભાગે વીજળી જાહેર સાહસો દવારા પેદા કરવામાં આવે છે. વ્યર્થ વીજળી સર્વસામાન્ય છે.<ref name="creaking"/> સતત વીજળી મળી રહે તે માટે મોટા ભાગના લોકો પોતાનું પાવર જનરેટર ખરીદે છે. 2005ના અનુસાર વીજ ઉત્પાદન 661.6 અબજ કેડબ્લ્યુએચ હતું, તેની સાથે ઓઇલનું ઉત્પાદન દૈનિક 785,000 બીબીએ હતું. 2007માં વીજળીના માગ પુરવઠા કરતા 15 ટકા વધી ગઇ હતી. <ref name="creaking"/> [[મલ્ટી કોમોડિટી એક્સચેંજ|મલ્ટી કોમોડિટી એક્સચેંજે]] ([[:en:Multi Commodity Exchange|Multi Commodity Exchange]]) વીજળીના ફ્યચર્સ માર્કેટ ઓફર કરવા મંજૂરી મેળવવાનો પ્રયાસ કર્યો હતો. <ref>{{cite web|url=http://www.financialexpress.com/news/mcx-move-to-launch-electricity-future-faces-legal-hurdle/401592/|title=MCX move to launch electricity future faces legal hurdle|publisher=[[The Financial Express]]}}</ref> [[ઇન્ડિયન રોડ નેટવર્ક|ભારતીય માર્ગ નેટવર્ક]] ([[:en:Indian Road Network|Indian Road Network]]) વિકસી રહ્યુ છે. [[ગુડગાંવ|ગુરગાંવ]] ([[:en:Gurgaon|Gurgaon]])થી [[મુંબઇ]] ([[:en:Mumbai|Mumbai]]) બંદર સુધી ટ્રક મારફતે માલ મોકલતા 10 દિવસો લાગી શકે છે.<ref name="hobble">{{cite web|url=http://www.businessweek.com/magazine/content/07_12/b4026001.htm|title=The Trouble With India: Crumbling roads, jammed airports, and power blackouts could hobble growth|publisher=BusinessWeek|date=19 March 2007}}</ref> રાજ્યની સરહદો પર કરો અને લાંચ સામાન્ય છે; ટ્રાન્સ્પેરન્સી ઇન્ટરનેશનલના અંદાજ અનુસાર ટ્રકર્સ વાર્ષિક 5 અબજ ડોલર લાંચ પેટે ચૂકવે છે. <ref>{{cite web|url=http://www.businessweek.com/magazine/content/07_12/b4026010.htm|title=India: Where Shipping Is Shaky|publisher=Businessweek|year=2007}}</ref><ref name="hobble"/> ભારત પાસે [[માર્ગ વ્યવસ્થાના કદ મારફતે દેશોની યાદી|વિશ્વમાં બીજા ક્રમનું સૌથી મોટું માર્ગ નેટવર્ક છે]] ([[:en:List of countries by road network size|the world's second largest road network]]).<ref name="Road">{{cite web | title=Infrastructure Rankings | url=https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/rankorder/2085rank.html | access-date=2009-10-21 | archive-date=2017-09-07 | archive-url=https://web.archive.org/web/20170907162530/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/rankorder/2085rank.html | url-status=dead }}</ref> ભારતમાં વિશ્વની તુલનામાં ફકત 1 ટકા જેટલા જ વાહનો હોવા છતા, વૈશ્વિક ગંભીર અકસ્માતોની તુલનામાં ભારતમાં આ અકસ્માતનું પ્રમાણ 8 ટકા છે. <ref>[http://www.reuters.com/article/inDepthNews/idUSBOM33255720080827 ભારતીય અર્થવ્યવસ્થા પર ઊંચા માર્ગ અકસ્માતો ઝળુંબે છે. ] રુઇટર્સ </ref><ref>[http://www.timesonline.co.uk/tol/driving/news/article3168303.ece કોર્નર્સ કટ ઓન કોસ્ટ- અને તાતા નાનો સાથે સલામતી].ધી ટાઇમ્સ </ref> કન્ટેઇનરના ટ્રાફિકમાં વાર્ષિક 15 ટકાનો વધારો થાય છે. <ref>{{cite web|url=http://www.theage.com.au/news/business/ageing-indian-infrastructure-causes-congestion/2005/09/21/1126982123165.html|title=Ageing Indian infrastructure causes congestion|publisher=[[The Age]]|year=2005}}</ref> ભારતનો 60 ટકા જેટલા કન્ટેઇનર ટ્રાફિકનું [[મુંબઇ]] ([[:en:Mumbai|Mumbai]])માં [[જવાહરલાર નહેરુ પોર્ટ ટ્રસ્ટ|જવાહરલાલ નહેરુ પોર્ટ ટ્રસ્ટ]] ([[:en:Jawaharlal Nehru Port Trust|Jawaharlal Nehru Port Trust]]) દ્વારા સંચાલન કરવમાં આવે છે. [[સિંગાપોર]] ([[:en:Singapore|Singapore]])ના મુખ્ય બંદરની 40 બર્થની તુલનામાં તેની પાસે ફક્ત 9 બર્થ છે. ભારતમાં આયાતી કાર્ગોને ક્લિયર કરવામાં તેને સરેરાશ 21 દિવસ લાગે છે, જ્યારે સિંગાપોરમાં ફક્ત 3 દિવસ લાગે છે. <ref name="creaking">{{cite news|url=http://www.economist.com/specialreports/displaystory.cfm?story_id=12749787|title=A special report on India: Creaking, groaning: Infrastructure is India’s biggest handicap|date=11 December 2008|publisher=The Economist}}</ref> ચીનમાં 2004માં 30 ગણો વધુ કન્ટેઇનર ટ્રાફિક હતો. <ref name="dpreview">{{cite web|url=http://web.worldbank.org/WBSITE/EXTERNAL/COUNTRIES/SOUTHASIAEXT/0,,contentMDK:20980493~pagePK:146736~piPK:146830~theSitePK:223547,00.html|title=Development Policy Review|publisher=World Bank}}</ref> ઇન્ટરનેટનો જવલ્લે જ ઉપયોગ થાય છે; જાન્યુઆર 2007માં ભારતમાં ફક્ત 2.1 મિલીયન બ્રોડબેન્ડ લાઇનો હતી. <ref>{{cite web|url=http://www.trai.gov.in/trai/upload/PressReleases/419/pr15jan07no6.pdf|title=www.trai.gov.in/trai/upload/PressReleases/419/pr15jan07no6.pdf<!--INSERT TITLE-->|format=PDF|access-date=2009-10-21|archive-date=2008-09-11|archive-url=https://web.archive.org/web/20080911122411/http://www.trai.gov.in/trai/upload/PressReleases/419/pr15jan07no6.pdf|url-status=dead}}</ref> મોટા ભાગના શહેરોમાં ફક્ત થો઼ડા કલાકો માટે જ પાણી પૂરુ પાડવામાં આવે છે અને કોઇપણ શહેર 24 કલાક પાણી પૂરું પાડતું નથી. વિશ્વ બેન્કનો અહેવાલ જણાવે છે કે જળ એજન્સીઓમાં સંસ્થાકિય સમસ્યાઓ છે અથવા “એજન્સીઓ રાજકારણ અને જે લોકો વપરાશકાર છે તેવા શહેરીજનો વચ્ચે ક્યા સંબંધથી સંકળાયેલી હોય છે.” <ref name="dpreview"/> એક અંદાજ અનુસાર ફક્ત 13 ટકા ગટરોની જ દરકાર રાખવામાં આવે છે, અને નદીઓ અને અન્ય જળ સ્ત્રોતોનો પૂર્ણ ક્ષમતાએ ઉપયોગ કરાતો નથી.<ref name="creaking"/>આશે 700 મિલીયન ભારતીયો પાસે યોગ્ય ટોયલેટ નથી. <ref name="creaking"/> === શ્રમ કાયદાઓ === {{quotation|India’s labor regulations - among the most restrictive and complex in the world - have constrained the growth of the formal manufacturing sector where these laws have their widest application. Better designed labor regulations can attract more labor- intensive investment and create jobs for India’s unemployed millions and those trapped in poor quality jobs. Given the country’s momentum of growth, the window of opportunity must not be lost for improving the job prospects for the 80 million new entrants who are expected to join the work force over the next decade.|World Bank: India Country Overview 2008<ref name="wboverview"/>}} ભારતના નિયંત્રિત શ્રમ કાયદાઓ મોટા પાયે ઔપચારીક ઔદ્યોગિક રોજગારીઓના સર્જનને રોકે છે. <ref name="oecd"/><ref>{{cite news|url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/south_asia/4103554.stm|title=Why India needs labour law reform|publisher=BBC}}</ref><ref name="elephant"/> === આર્થિક અસમતુલા === [[ચિત્ર:Komaya (cow dung).jpg|thumb|ભારતના સૌથી ગરીબ રાજ્ય [[બિહાર|બિહારમાં]] ([[:en:Bihar|Bihar]]) [[ગાયનું છાણ|ગાયના છાણને]] ([[:en:cow dung|cow dung]]) સૂકવી રહેલો ગ્રામીણ કામદાર.]] {{quotation|Lagging states need to bring more jobs to their people by creating an attractive investment destination. Reforming cumbersome regulatory procedures, improving rural connectivity, establishing law and order, creating a stable platform for natural resource investment that balances business interests with social concerns, and providing rural finance are important.|World Bank: India Country Overview 2008<ref name="wboverview"/>}} ભારતનું અર્થતંત્ર જે અગત્યની સમસ્યાઓનો સામનો કરી રહ્યું છે તેમાંની એક છે માથાદીઠ આવક, ગરીબી, આંતરમાળખાની ઉપલબ્ધિ અને સામાજિક આર્થિક વિકાસની દ્રષ્ટિએ ભારતના વિવિધ રાજ્યો અને પ્રદેશો વચ્ચે તીવ્ર અને વધતો જતો પ્રાદેશિક વાદ. <ref name="Datt-13">{{cite book | author=Datt, Ruddar & Sundharam, K.P.M. | title=Indian Economy | pages = 471–472 | chapter = 27}}</ref> નીચી આવક ધરાવતા સાત રાજ્યો – [[બિહાર]] ([[:en:Bihar|Bihar]]), [[છત્તીસગઢ]] ([[:en:Chhattisgarh|Chhattisgarh]]), [[ઝારખંડ]] ([[:en:Jharkhand|Jharkhand]]), [[મધ્ય પ્રદેશ|મધ્યપ્રદેશ]] ([[:en:Madhya Pradesh|Madhya Pradesh]]), [[ઓરિસ્સા]] ([[:en:Orissa|Orissa]]), [[રાજસ્થાન]] ([[:en:Rajasthan|Rajasthan]]) અને [[ઉત્તર પ્રદેશ|ઉત્તરપ્રદેશ]] ([[:en:Uttar Pradesh|Uttar Pradesh]])- જ્યાં ભારતની અર્ધાથી વધુ વસતીનો સમાવેશ થાય છે. <ref name="wbstrategy">{{cite web|url=http://www.ukibc.com/ukindia2/files/India60.pdf|title=Country Strategy for India (CAS) 2009-2012|publisher=World Bank|access-date=2009-10-21|archive-date=2009-01-14|archive-url=https://web.archive.org/web/20090114195859/http://www.ukibc.com/ukindia2/files/India60.pdf|url-status=dead}}</ref> 1999થી 2008ની વચ્ચે [[ગુજરાત]] ([[:en:Gujarat|Gujarat]])નો (8.8 ટકા), [[હરિયાણા]] ([[:en:Haryana|Haryana]])નો (8.7 ટકા) અથવા [[દિલ્હી]] ([[:en:Delhi|Delhi]])નો (7.4 ટકા)નો વૃદ્ધિ દર રહ્યો હતો, જે [[બિહાર]] ([[:en:Bihar|Bihar]]) (5.1 ટકા), [[ઉત્તર પ્રદેશ]] ([[:en:Uttar Pradesh|Uttar Pradesh]]) (4.4 ટકા) અથવા [[મધ્ય પ્રદેશ]] ([[:en:Madhya Pradesh|Madhya Pradesh]])ના (3.5 ટકા)<ref name="lakshmi">{{cite news|url=http://www.economist.com/surveys/displaystory.cfm?story_id=12749719&fsrc=rss|title=A special report on India: Ruled by Lakshmi|date=11 December 2008|publisher=The Economist}}</ref>થી ભારે ઊંચો રહ્યો હતો. વિશ્વમાં ગ્રામિણ [[ઓરિસ્સા]] ([[:en:Orissa|Orissa]])માં (43 ટકા) અને ગ્રામિણ [[બિહાર]] ([[:en:Bihar|Bihar]]) (40 ટકા)માં ગરીબીનો દર સૌથી ખરાબમાં ખરાબ છે. <ref name="dpreview"/> બીજી બાજુ ગ્રામિણ [[હરિયાણા|હરીયાણા]] ([[:en:Haryana|Haryana]])માં (5.7 ટકા) અને ગ્રામિણ [[પંજાબ|પંજાબમાં]] ([[:en:Punjab (India)|Punjab]]) (2.4 ટકા) દર મધ્યમ આવક ધરાવતા દેશોની તુલનામાં સારો છે. <ref name="dpreview"/> પંચવર્ષીય યોજનાઓએ આંતરિક પ્રદેશોમાં ઔદ્યોગિક વિકાસને ઉત્તેજન આપીને પ્રાદેશિક અસમતુલા ઘટાડવાનો પ્રયાસ કર્યો છે, પરંતુ હજુ પણ ઉદ્યોગો શહેરી વિસ્તાર અને બંદર ધરાવતા શહેરો<ref name="bharadwaj-1">{{cite book | author=Bharadwaj, Krishna | year=1991 | chapter = Regional differentiation in India | editor=Sathyamurthy, T.V. (ed.) | title = Industry & agriculture in India since independence | pages=189–199 | publisher=Oxford University Press | isbn=0-19-564394-1}}</ref> તરફ ધ્યાન કેન્દ્રિત કરે તેવી શક્યતા છે. ઉદારીકરણ બાદ વધુ એડવાન્સ રાજ્યોને આંતરમાળખા જેમ કે સુવિકસિત બંદરો, શહેરીકરણ અને શિક્ષિત અને કુશળ કાર્યદળથી વધુ સારો લાભ થયો છે, જે ઉત્પાદકીય અને સેવા ક્ષેત્રોને આકર્ષે છે. પછાત પ્રદેશોની રાજ્ય સરકારો કર રાહતો, સસ્તી જમીન વગેરે ઓફર કરીને અસમતુલાને ઘટાડવાનો પ્રયાસ કરી રહી છે અને પ્રવાસન જેવા ક્ષેત્રો પર ધ્યાન કેન્દ્રિત કરી રહી છે, આ ક્ષેત્ર ભૌગોલિક અને ઐતિહાસિક મહત્વ ધરાવતું હોવાથી વૃદ્ધિનો સ્ત્રોત બની શકે છે અને અન્ય ક્ષેત્રોની તુલનામાં વધુ ઝડપથી વિકસી શકે છે. <ref name="understanding-2">{{cite paper | author=Sachs, D. Jeffrey; Bajpai, Nirupam and Ramiah, Ananthi | title=Understanding Regional Economic Growth in India | year=2002 | version=Working paper 88 | url=http://www2.cid.harvard.edu/cidwp/088.pdf | archive-url=https://web.archive.org/web/20070701042205/http://www2.cid.harvard.edu/cidwp/088.pdf | archive-date=2007-07-01 | format=PDF | journal= | access-date=2009-10-21 | url-status=live }}</ref><ref name="planning-2">{{cite web | author=Kurian, N.J. | title=Regional disparities in india | work= | url=http://planningcommission.nic.in/reports/sereport/ser/vision2025/regdsprty.doc | access-date=2005-08-06 | archive-date=2005-10-01 | archive-url=https://web.archive.org/web/20051001170636/http://planningcommission.nic.in/reports/sereport/ser/vision2025/regdsprty.doc | url-status=dead }}</ref> === પર્યાવરણ અને આરોગ્ય === યેલ અને કોલંબિયાના [[એન્વાયર્નમેન્ટલ પરફોર્મન્સ ઇન્ડેક્સ]] ([[:en:Environmental Performance Index|Environmental Performance Index]]) પર ભારતનો સેનિટેશનની બાબતમાં સ્કોર 21/100 છે, જ્યારે પ્રદેશો માટે 67/100 અને દેશના આવક જૂથ માટે 48/100 છે. <ref name="putrid"/> મોટા ભાગનો રહેણાંક અને ઔદ્યોગિક કચરાને સાફ કર્યા વિના સીધો જ નદીઓ અને તળાવોમાં ઠાલવવામાં આવતો હોવાથી વિકસતા રાષ્ટ્રોમાં આશરે 1.2 અબજ લોકોને સફાઇ અને સલામત પાણીનો અભાવ છે. તેના કારણે માનવીઓના શરીરમાં જળમાંથી પેદા થતા રોગોમાં ઝડપથી વધારો થાય છે. <ref>ગ્લેઇક પીએચ. 1993. કટોકટીમાં પાણી ન્યુ યોર્કઃ ઓક્સફોરડ યુનિવર્સિટી પ્રેસ. </ref> ભારતના 3119 અર્ધશહેરો અને શહેરોમાંથી ફક્ત 209માં જ થોડી ટ્રીટમેન્ટ સવલતો ઉપલબ્ધ છે અને ફક્ત 8માં સંપૂર્ણ ગંદા પાણીના ટ્રીટમેન્ટની સવલત છે (ડબ્લ્યુએચઓ 1992). <ref> રશેલ હોપફેનબર્ગ અને ડેવીડ પીમેન્ટલ [http://www.oilcrash.com/articles/populatn.htm હ્યુમન પોપ્યુલેશન નંબર્સ એઝ અ ફંકશન ઓફ ફૂડ સપ્લાય] oilcrash.com ફેબ્રુઆરી 2008ના રોજ મેળવવામાં આવેલું. </ref> 114 શહેરો ટ્રીટમેન્ટ કર્યા વિનાનું [[ગટર|ગંદુ પાણી]] ([[:en:sewage|sewage]]) અને થોડા બળેલા માનવદેહ સીધા જ ગંગા નદીમાં નાખે છે. <ref> નેશનલ જિયોગ્રાફિક સોસાયટી 1995. પાણીઃ આશાની વાર્તા વોશિંગ્ટોન (ડીસી)ઃ નેશનલ જિયોગ્રાફિક સોસાયટી</ref> ડાઉનસ્ટ્રીમ, ટ્રીટમેન્ટ કર્યા વિનાનું પાણી પીવા માટે, નહાવા અને ધોવા માટે ઉપયોગમાં લેવાય છે. આ પ્રકારની પરિસ્થિતિ ભારતની અને અન્ય વિકસતા દેશોની નદીમાં વિચિત્ર છે. ન્યુઝવીક દિલ્હીની પવિત્ર [[યમુના નદી|યમુના નદીને]] ([[:en:Yamuna River|Yamuna River]]) “કાળા મળની રેખા” તરીકે વર્ણવી છે, જેમાં આ સમસ્યા પરત્વે ધ્યાન કેળવવા માટે 15 વર્ષીય કાર્યક્રમ હોવા છતા સલામતી સામે 10,000થી વધુ બેક્ટેરીયા છે. <ref name="putrid">[http://www.newsweek.com/id/143694 સ્પેશિયલ રિપોર્ટઃ સ્લજની પુટ્રિડ રિવર્સઃ દિલ્હીના અમલદાર કોલેરા અને શહેરની ગંદા પાણી અને રાજ્ય ગટરો સામે દલીલ કરે છે. ] [[ન્યૂઝ ડેસ્ક|ન્યૂઝડેસ્ક]] ([[:en:NewsWeek|NewsWeek]]) 7-14 જુલાઇ, 2008ના ઇસ્યુમાં</ref> [[કોલેરા]] ([[:en:Cholera|Cholera]]) રોગચાળો અજાણ્યો નથી. <ref name="putrid"/> ભારતના શહેરી વિસ્તારમાં ખુલ્લો [[ડિફિકેશન]] ([[:en:defecation|defecation]]) બહોળા પ્રમાણમાં છે. <ref name="pt">[http://www.boloji.com/wfs5/wfs739.htm ટોઇલેટ્સનું રાજકારણ] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20100430183252/http://www.boloji.com/wfs5/wfs739.htm |date=2010-04-30 }}, ''બોલોજી''</ref><ref name="ng">[http://www7.nationalgeographic.com/ngm/0705/feature3/text3.html મુંબઇના ઝૂંપડાઃ ધારાવી] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20181009013223/https://www.nationalgeographic.com/magazine/ |date=2018-10-09 }}, ''[[નેશનલ જિયોગ્રાફિક]] ([[:en:National Geographic|National Geographic]])'', મે 2007</ref> લાકડા, કોલસા અને પ્રાણીઓના મળના બળવાથી અંદરની બાજુએ થતું પ્રદૂષણ બહોળા પ્રમાણમાં<ref> [http://timesofindia.indiatimes.com/articleshow/msid-1790711,prtpage-1.cms ‘ઇન્ડોર’ વાયુ પ્રદૂષણ સૌથી મોટું મારણ] છે. [[ધી ટાઇમ્સ ઓફ ઇન્ડિયા]] ([[:en:The Times of India|The Times of India]]) </ref> છે. ભારતમાં ગ્રામિણ વસતીમાંથી 70 ટકામાં હવાની આવન જાવનનો અભાવ છે. વાયુ થઇને હવામાં ભલી જતો કચરો 8,300થી 15,000 યુજી/એમ ³ની રેન્જમાં જણાયો છે. જે અમેરિકામાં ઇન્ડોર પાર્ટીક્યુલેટ મેટર માટેના વધુમાં વધુ ધોરણ 75 એમજી/એમ ³ થી ભારે વધી જાય છે. <ref>ક્રિસ્ટીઆની ડીસી. 1993. શહેરી અને સરહદ પારનું વાયુ પ્રદૂષણઃ માનવીની તંદુરસ્તી માટે ખતરારુપ ચિવિયાન ઇ, મેકકલ્લી એમ, હુ એચ, હેઇન્સ એ ઇડીએસમાં પાના 13-30 ખરાબ પરિસ્થિતિઃ માનવીનું આરોગ્ય અને પર્યાવરણ. કેમ્બ્રિજ (એમએ) એમઆઇટી પ્રેસ. </ref> ઇકોસિસ્ટમ બાયોલોજિક વૈવિધ્યતા, પ્રાણીજન્યનો વિકાસ અને વિચિત્ર સ્પેશિઓ દ્વારા આક્રમણ જેવા કિસ્સાઓને કારણે [[કોલેરા]] ([[:en:cholera|cholera]]) જેવા રોગોના વારંવાર ફાટી નીકળવામાં પરિણમે છે, આવું ભારતમાં 1992માં થયું હતું. [[એઇડ્ઝ]] ([[:en:AIDS|AIDS]]), [[એચઆઇવી]] ([[:en:HIV|HIV]]) રોગો થવાના કિસ્સાઓ વધતા જાય છે. 1996માં 2.8 મિલીયનમાથી આશરે 46,000 (કુલ વસતીના 1.6 ટકા) ભારતીયોએ એચઆઇવીના ચેપને કારણે પરીક્ષણ કરાવ્યું હોવાનું જણાયું હતું. <ref name="hivaids"> બર્નસ જેએફ. 1996. ડેનિયલ અને ટબૂ બ્રાન્ડ ભારતમાં એઇડ્ઝને કારણે થતા મૃત્યુ જેટલું ભયાનક છે. ન્યુ યોર્ક ટાઇમ્સ, 22 સપ્ટેમ્બરઃ એ1.</ref> શ્રીમંત પ્રદેશોમાં પણ આરોગ્ય સંભાળ નબળી છે. વિશ્વબેન્ક તબીબી પ્રેક્ટીશનરોની જાણકારી અંગેનો વિગતવાર સર્વેનો અહેવાલ આપે છે. દિલ્હીમાં એક સમાન પરિસ્થિતિઓની સારવારમાં એવુ જણાયું હતું કે જાહેર પ્રાથમિક આરોગ્ય કેન્દ્રના ખાસ લક્ષણો ધરાવતા ડોકટર નુકસાનકારક સારવારની ભલામણ કરે તેવી 50-50 તકો હતી. ભારતના ડોકટરોની સ્પર્ધાત્મકતા [[ટાન્ઝાનીયા]] ([[:en:Tanzania|Tanzania]]) કરતા નીચી છે. <ref name="dpreview"/> == વધુ જુઓ == * [[ઇકોનોમિક ડેવલપમેન્ટ ઇન ઇન્ડિયા]] ([[:en:Economic development in India|Economic development in India]]) * [[ભારતીય કંપનીઓની યાદી]] ([[:en:List of Indian companies|List of Indian companies]]) * [[આંતરારાષ્ટ્રીય રોકાણ સ્થિતિ]] ([[:en:International investment position|International investment position]]) * [[દ્વિપક્ષી રોકાણ સંધિ]] ([[:en:Bilateral Investment Treaty|Bilateral Investment Treaty]]) * [[ભારતની ઉર્જા નીતિ|ઉર્જા નીતિ]] ([[:en:Energy policy of India|Energy policy]]) * [[ભારતમાં સહકારી બેન્કોની યાદી]] ([[:en:List of co-operative banks in India|List of co-operative banks in India]]) * [[ભારતીય બાંધકામ ઉદ્યોગ]] ([[:en:Indian Construction Industry|Indian Construction Industry]]) == નોંધો == {{reflist|2}} == સંદર્ભો == ; પુસ્તકો Nehru, Jawaharlal (1946). Discovery of India. Penguin Books. ISBN 0-14-303103-1. Kumar, Dharma (Ed.) (1982). The Cambridge Economic History of India (Volume 2) c. 1757 - c. 1970. Penguin Books. Sankaran, S (1994). Indian Economy: Problems, Policies and Development. Margham Publications. ISBN. Roy, Tirthankar (2000). The Economic History of India. Oxford University Press. ISBN 0-19-565154-5. Bharadwaj, Krishna (1991). "Regional differentiation in India". માં Sathyamurthy, T.V. (ed.) (સંપાદક). Industry & agriculture in India since independence. Oxford University Press. પૃષ્ઠ 189–199. ISBN 0-19-564394-1. Alamgir, Jalal (2008). India's Open-Economy Policy. Routledge. ISBN 978-0-415-77684-4. * {{cite book | author=Nehru, Jawaharlal | authorlink = Jawaharlal Nehru| title=[[Discovery of India]] | publisher=Penguin Books | year=1946 | isbn=0-14-303103-1}} * {{cite book | author=Kumar, Dharma (Ed.) | title=The Cambridge Economic History of India (Volume 2) c. 1757 - c. 1970 | publisher=Penguin Books | year=1982 | id=}} * {{cite book | author=Sankaran, S | title=Indian Economy: Problems, Policies and Development | publisher=Margham Publications | year=1994 | id=ISBN}} * {{cite book | author=Roy, Tirthankar | title=The Economic History of India | publisher=Oxford University Press | year=2000 | isbn=0-19-565154-5}} * {{cite book | author=Bharadwaj, Krishna | year=1991 | chapter = Regional differentiation in India | editor=Sathyamurthy, T.V. (ed.) | title = Industry & agriculture in India since independence | pages=189–199 | publisher=Oxford University Press | isbn=0-19-564394-1}} * {{cite book | author=Alamgir, Jalal | authorlink = Jalal Alamgir| title=[[India's Open-Economy Policy]] | publisher=Routledge | year=2008 | isbn=978-0-415-77684-4}} ; પેપર્સ * {{cite paper | author=Williamson, John and Zagha, Roberto | title=From the Hindu Rate of Growth to the Hindu Rate of Reform | publisher=Center for research on economic development and policy reform | year=2002 | version=Working Paper No. 144 | url=http://scid.stanford.edu/pdf/credpr144.pdf | format=PDF | journal= | access-date=2009-10-21 | archive-date=2007-12-01 | archive-url=https://web.archive.org/web/20071201042358/http://scid.stanford.edu/pdf/credpr144.pdf | url-status=dead }} * {{cite paper | author=Centre for Media Studies | title=India Corruption Study 2005: To Improve Governance Volume – I: Key Highlights | publisher=Transparency International India | year=2005 | url=http://www.prajanet.org/newsroom/internal/tii/ICS2k5_Vol1.pdf | format=PDF | journal= | access-date=2009-10-21 | archive-date=2009-03-26 | archive-url=https://web.archive.org/web/20090326211644/http://www.prajanet.org/newsroom/internal/tii/ICS2k5_Vol1.pdf | url-status=dead }} * {{cite paper | author=Kelegama, Saman and Parikh, Kirit | title=Political Economy of Growth and Reforms in South Asia | year=2000 | version=Second Draft | url=http://www.eldis.org/static/DOC12473.htm | journal= | access-date=2009-10-21 | archive-date=2006-02-11 | archive-url=https://web.archive.org/web/20060211121955/http://www.eldis.org/static/DOC12473.htm | url-status=dead }} * {{cite paper | author=Panagariya, Arvind | title=India in the 1980s and 1990s: A Triumph of Reforms | year=2004 | url=http://ideas.repec.org/p/wpa/wuwpit/0403005.html}} * {{cite paper | author=Rodrik, Dani and Subramanian, Arvind | title=From “Hindu Growth” To Productivity Surge: The Mystery Of The Indian Growth Transition | year=2004 | url=http://ksghome.harvard.edu/~drodrik/IndiapaperdraftMarch2.pdf|format=PDF}} * {{cite paper | author=Bernardi, Luigi and Fraschini, Angela | title=Tax System And Tax Reforms In India | year=2005 | version=Working paper n. 51 | url=http://ideas.repec.org/p/uca/ucapdv/45.html}} * {{cite paper | author=Gordon, Jim and Gupta, Poonam | title=Understanding India's Services Revolution | year=2003 | version=November 12, 2003 | url=http://www.imf.org/external/np/apd/seminars/2003/newdelhi/gordon.pdf|format=PDF}} * {{cite web | author=Ghosh, Jayati | title=Bank Nationalisation: The Record | work=Macroscan | url=http://www.macroscan.com/cur/jul05/cur210705Bank_Nationalisation.htm | access-date=2005-08-05 | archive-date=2016-03-04 | archive-url=https://web.archive.org/web/20160304053306/http://www.macroscan.com/cur/jul05/cur210705Bank_Nationalisation.htm | url-status=dead }} * {{cite paper | author=Srinivasan, T.N. | title=Economic Reforms and Global Integration | year=2002 | version=January 17, 2002 | url=http://www.econ.yale.edu/%7Esrinivas/ec_reforms.pdf | format=PDF | journal= | access-date=ઑક્ટોબર 21, 2009 | archive-date=માર્ચ 26, 2009 | archive-url=https://web.archive.org/web/20090326211644/http://www.econ.yale.edu/%7Esrinivas/ec_reforms.pdf | url-status=dead }} * {{cite paper | author=Sachs, D. Jeffrey; Bajpai, Nirupam and Ramiah, Ananthi | title=Understanding Regional Economic Growth in India | year=2002 | version=Working paper 88 | url=http://www2.cid.harvard.edu/cidwp/088.pdf | archive-url=https://web.archive.org/web/20070701042205/http://www2.cid.harvard.edu/cidwp/088.pdf | archive-date=2007-07-01 | format=PDF | journal= | access-date=2009-10-21 | url-status=live }} ; સરકારી પ્રકાશનો * {{cite web | title=Jawahar gram samriddhi yojana | url=http://rural.nic.in/jgsyg.htm | access-date=2005-07-09 | archive-date=2005-10-30 | archive-url=https://web.archive.org/web/20051030165723/http://rural.nic.in/jgsyg.htm | url-status=dead }} * {{cite web | title=India & the World Trade Organization | url=http://www.indianembassy.org/policy/WTO/overview.html | access-date = 2005-07-09}} * {{cite web | title=Economic Survey 2004–2005 | url=http://indiabudget.nic.in/es2004-05/esmain.htm | access-date=2005-07-15 | archive-date=2007-12-16 | archive-url=https://web.archive.org/web/20071216142417/http://indiabudget.nic.in/es2004-05/esmain.htm | url-status=dead }} * {{cite web | title=History of the Planning Commission | url=http://planningcommission.nic.in/aboutus/history/about.htm | access-date=2005-07-22 | archive-date=2005-09-08 | archive-url=https://web.archive.org/web/20050908132848/http://planningcommission.nic.in/aboutus/history/about.htm | url-status=dead }} * {{cite paper | author=Multiple authors | title=Agricultural Statistics at a Glance 2004 | year=2004 | url=http://agricoop.nic.in/statatglance2004/AtGlance.pdf|format=PDF}} * {{cite web | author=Kurian, N.J. | title=Regional disparities in india | work= | url=http://planningcommission.nic.in/reports/sereport/ser/vision2025/regdsprty.doc | access-date=2005-08-06 | archive-date=2005-10-01 | archive-url=https://web.archive.org/web/20051001170636/http://planningcommission.nic.in/reports/sereport/ser/vision2025/regdsprty.doc | url-status=dead }} ; સમાચાર * {{cite news | title=That old Gandhi magic | date=November 27, 1997 | publisher=The Economist | url=http://economist.com/displaystory.cfm?story_id=S%26%29H%2C%2BPQ%27%25%0A | access-date=ઑક્ટોબર 21, 2009 | archive-date=સપ્ટેમ્બર 13, 2008 | archive-url=https://web.archive.org/web/20080913210223/http://www.economist.com/displaystory.cfm?story_id=S%26%29H%2C%2BPQ%27%25%0A | url-status=dead }} * {{cite news | title=Indif_real_GDP_per_capitaa says 21 of 29 states to launch new tax | date=March 25, 2005 | publisher=Daily Times | url=http://www.dailytimes.com.pk/default.asp?page=story_25-3-2005_pg5_13 | archive-url=https://archive.is/20121205081408/http://www.dailytimes.com.pk/default.asp?page=story_25-3-2005_pg5_13 | archive-date=ડિસેમ્બર 5, 2012 | access-date=ઑક્ટોબર 21, 2009 | url-status=live }} * {{cite news | title=Economic structure| date= October 6, 2003 | publisher=The Economist | url=http://www.economist.com/countries/India/profile.cfm?folder=Profile%2DEconomic%20Structure}} * {{cite news | title=Indian manufacturers learn to compete | date=February 12, 2004 | publisher=The Economist | url=http://www.economist.com/displaystory.cfm?story_id=S%27%298%3C%2FPQ%3B%21%21P%214%0A | access-date=ઑક્ટોબર 21, 2009 | archive-date=મે 5, 2009 | archive-url=https://web.archive.org/web/20090505215303/http://www.economist.com/displaystory.cfm?story_id=S%27%298%3C%2FPQ%3B%21%21P%214%0A | url-status=dead }} * {{cite news | title=India’s next 50 years | date=August 14, 1997 | publisher=The Economist | url=http://economist.com/displaystory.cfm?story_id=S%26%29H8%2FRQ%3B%22%0A | access-date=ઑક્ટોબર 21, 2009 | archive-date=ઑક્ટોબર 22, 2008 | archive-url=https://web.archive.org/web/20081022221627/http://www.economist.com/displaystory.cfm?story_id=S%26%29H8%2FRQ%3B%22%0A | url-status=dead }} * {{cite news | title=The plot thickens | date=May 31, 2001 | publisher=The Economist | url=http://economist.com/displaystory.cfm?story_id=S%26%288%20%2BRQ%3F%24%0A | access-date=ઑક્ટોબર 21, 2009 | archive-date=ઑક્ટોબર 22, 2008 | archive-url=https://web.archive.org/web/20081022221622/http://www.economist.com/displaystory.cfm?story_id=S%26%288%20%2BRQ%3F%24%0A | url-status=dead }} * {{cite news | title=The voters' big surprise | date=May 13, 2004 | publisher=The Economist | url=http://economist.com/displaystory.cfm?story_id=S%27%2984%2BRQ3%2B%21%40%20%2C%0A | access-date=ઑક્ટોબર 21, 2009 | archive-date=ઑક્ટોબર 22, 2008 | archive-url=https://web.archive.org/web/20081022221632/http://www.economist.com/displaystory.cfm?story_id=S%27%2984%2BRQ3%2B%21%40%20%2C%0A | url-status=dead }} * {{cite web | title=Regional stock exchanges – Bulldozed by the Big Two | url=http://www.thehindubusinessline.com/businessline/2001/07/20/stories/042062cr.htm | access-date = 2005-08-10}} * {{cite web | title=Infrastructure the missing link | url=http://edition.cnn.com/2004/WORLD/asiapcf/09/03/india.eye.infra/ | access-date = 2005-08-14}} * {{cite news | title=Of Oxford, economics, empire, and freedom | date=October 2, 2005 | publisher=The Hindu | url=http://www.hindu.com/2005/07/10/stories/2005071002301000.htm | access-date=ઑક્ટોબર 21, 2009 | archive-date=ઑક્ટોબર 27, 2005 | archive-url=https://web.archive.org/web/20051027013702/http://www.hindu.com/2005/07/10/stories/2005071002301000.htm | url-status=dead }} ; આર્ટિકલ્સ * {{cite web | title=Economic Development of India | url=http://upload.wikimedia.org/wikipedia/en/f/f5/Economic_Development_of_India.pdf | access-date=MAy 17 | accessyear=2007 | format=PDF | archive-date=2007-07-01 | archive-url=https://web.archive.org/web/20070701042223/http://upload.wikimedia.org/wikipedia/en/f/f5/Economic_Development_of_India.pdf | url-status=dead }} * {{cite web | title=Milton Friedman on the Nehru/Mahalanobis Plan | url=http://www.indiapolicy.org/debate/Notes/fried_opinion.html | access-date = 2005-07-16}} * {{cite web | title=Forex reserves up by $88&nbsp;mn | url=http://www.business-standard.com/bsonline/storypage.php?bKeyFlag=BO&autono=9047 | access-date = 2005-08-10}} * {{cite web | title=CIA - The World Factbook | url=https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/in.html | access-date=2005-08-02 | archive-date=2008-06-11 | archive-url=https://web.archive.org/web/20080611033144/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/in.html | url-status=dead }} * {{cite web | title=Infrastructure in India: Requirements and favorable climate for foreign investment | url=http://www.asiatradehub.com/india/intro.asp | access-date = 20 == બાહ્ય કડીઓ == {{commonscat|Economy of India}} {{wikiquote}} {{portal|India|Flag of India.svg}} <!--PLEASE ADD SITES RELATING TO THE INDIAN ECONOMY AS A WHOLE. EXTERNAL LINKS PERTAINING TO SPECIFICS SHOULD BE PLACED IN THE CORRESPONDING ARTICLES. YOU CAN ALSO PLACE RESEARCH PAPERS/NEWS ITEMS AT [[Talk:Economy of India/helpful links]]--> ; ભારત સરકારની વેબસાઇટો * [http://finmin.nic.in/ ભારતનું નાણાં મંત્રાલય ] * [http://www.indiainbusiness.nic.in/ ઇન્ડિયા ઇન બિઝનેસ] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20071012034554/http://www.indiainbusiness.nic.in/ |date=2007-10-12 }} – ભારતમાં રોકાણ અને વેપાર માટે સત્તાવાર વેબસાઇટ * [http://www.rbi.org.in/scripts/Statistics.aspx ભારતીય અર્થતંત્ર પર રિઝર્વ બેન્ક ઓફ ઇન્ડિયાનો ડેટાબેઝ] ; પ્રકાશનો અને આંકડાઓ * [http://www.worldbank.org.in/WBSITE/EXTERNAL/COUNTRIES/SOUTHASIAEXT/INDIAEXTN/0,,contentMDK:20195738~menuPK:295591~pagePK:141137~piPK:141127~theSitePK:295584,00.html વિશ્વ બેન્ક – ભારત દેશનું વિહંગાવલોકન ] * [http://ibef.org/download/doingbusinessinindia2006.pdf અર્નેસ્ટ એન્ડ યંગનો ડુઇંગ બિઝનેસ ઇન ઇન્ડિયા પરનો અહેવાલ] * [https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/in.html CIA - The World Factbook – India] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20080611033144/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/in.html |date=2008-06-11 }} [[શ્રેણી:અર્થતંત્ર]] [[શ્રેણી:ભારત]] 98brbz5nt19pkafuji60dgygw002bzs 826482 826455 2022-08-03T06:50:52Z KartikMistry 10383 [[Special:Contributions/2409:4041:2E83:E203:0:0:64A:DB02|2409:4041:2E83:E203:0:0:64A:DB02]] ([[User talk:2409:4041:2E83:E203:0:0:64A:DB02|talk]]) દ્વારા કરેલ ફેરફારોને [[User:InternetArchiveBot|InternetArchiveBot]] દ્વારા કરેલા છેલ્લા સુધારા સુધી ઉલટાવાયા. wikitext text/x-wiki {{cleanup}} [[File:Mumbai Skyline at Night.jpg|thumb|[[મુંબઈ]], ભારતનું નાણાકીય કેન્દ્ર]] [[GDP (PPP) દ્વારા દેશોની સૂચિ|ખરીદ શક્તિ સમાનતા (PPP)]] ([[:en:List of countries by GDP (PPP)|purchasing power parity]])ને આધારે મૂલ્યાંકન કરતાં [[ભારત|ભારતીય]] ([[:en:India|India]]) 'અર્થતંત્ર બજાર વિનીમય દરને આધારે વિશ્વમાં બારમું તથા જીડીપી (GDP)ની રીતે ચોથું સૌથી મોટું અર્થતંત્ર છે.<ref>{{cite web |url=https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/rankorder/2001rank.html |title=CIA - The World Factbook - Rank Order - GDP (purchasing power parity) |publisher=Cia.gov |date=2009-03-05 |access-date=2009-03-13 |archive-date=2011-06-04 |archive-url=https://web.archive.org/web/20110604195034/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/rankorder/2001rank.html |url-status=dead }}</ref>૧૯૫૦ થી લઇને ૧૯૮૦ સુધીની સમગ્ર પેઢી દરમિયાન દેશ [[સમાજવાદી]] ([[:en:socialist|socialist]]) નિતિ આધારિત હતો.અર્થતંત્રની મુખ્ય લાક્ષણિકતા [[લાયસન્સ રાજ|વ્યાપક નિયમન]] ([[:en:License Raj|extensive regulation]]), [[સંરક્ષણવાદ|રક્ષણ આપવાની નીતિ]] ([[:en:protectionism|protectionism]]) અને જાહેર જનતાની માલિકી છે જે [[ભારતમાં ભ્રષ્ટાચાર|વ્યાપક ભ્રષ્ટાચાર]] ([[:en:Corruption in India|pervasive corruption]]) અને [[હિંદુ વૃધ્ધિ દર|મંદ વિકાસ તરફ લઇ જાય છે]] ([[:en:Hindu rate of growth|slow growth]]).<ref name="makar">{{cite book|title=An American's Guide to Doing Business in India|author=Eugene M. Makar|year=2007}}</ref><ref name="oecd" /><ref name="astaire" /><ref name="potential">{{cite web|url=http://www.usindiafriendship.net/viewpoints1/Indias_Rising_Growth_Potential.pdf|title=India’s Rising Growth Potential|publisher=Goldman Sachs|year=2007|access-date=2009-10-21|archive-date=2011-07-24|archive-url=https://web.archive.org/web/20110724120152/http://www.usindiafriendship.net/viewpoints1/Indias_Rising_Growth_Potential.pdf|url-status=dead}}</ref>1991થી [[ભારતમાં આર્થિક ઉદારતા|સતત થઇ રહેલા આર્થિક ઉદારીકરણ]] ([[:en:Economic liberalization in India|continuing economic liberalization]]) અર્થતંત્રને [[બજાર અર્થતંત્ર|બજાર આધારીત પદ્ધતિ પર લઇ ગયું છે]] ([[:en:market economy|market-based system]]). '''''<ref name="oecd">{{cite web|url=http://www.oecd.org/dataoecd/17/52/39452196.pdf|title=Economic survey of India 2007: Policy Brief|publisher=[[OECD]]|access-date=2009-10-21|archive-date=2018-12-25|archive-url=https://web.archive.org/web/20181225053357/http://www.oecd.org/economy/surveys/39452196.pdf|url-status=dead}}</ref><ref name="astaire">{{cite web|url=http://www.ukibc.com/ukindia2/files/India60.pdf|title=The India Report|publisher=Astaire Research|access-date=2009-10-21|archive-date=2009-01-14|archive-url=https://web.archive.org/web/20090114195859/http://www.ukibc.com/ukindia2/files/India60.pdf|url-status=dead}}</ref>''''' [[ભારતમાં ખેતી|ખેતી]] ([[:en:Agriculture in India|Agriculture]]) ભારતમાં મુખ્ય વ્યવસાય છે, તે 60 ટકા લોકોને રોજગારી પુરી પાડે છે.[[સેવાઓ(આર્થિક)|સર્વિસ]] ([[:en:Service (economics)|service]]) ક્ષેત્ર વધુના 28 ટકા, અને [[ઔદ્યોગિક ક્ષેત્ર]] ([[:en:industrial sector|industrial sector]]) લગભગ ૧૨ ટકા ધરાવે છે.<ref name="CIA"/>એક અંદાજમાં જણાવ્યા પ્રમાણે દર પાંચ નોકરીવાંચ્છુઓમાંથી માત્ર એક [[રોજગારલક્ષી તાલિમ]] ([[:en:vocational training|vocational training]]) ધરાવે છે.<ref name="elephant">{{cite news|url=http://www.economist.com/specialreports/displayStory.cfm?story_id=12749735|title=A special report on India: An elephant, not a tiger|date=11 December 2008|publisher=The Economist}}</ref>કુલ કામદારોની સંખ્યા [[ભારતમાં મજૂરી|અડધો અબજ કામદારો]] ([[:en:Labour in India|half a billion workers]])ની છે.પરિણામે, કૃષિ ક્ષેત્ર કુલ GDPનાં 17 ટકા ધરાવે છે, સર્વિસ અને ઔદ્યોગિક ક્ષેત્ર અનુક્રમે 54 ટકા અને 29 ટકા ધરાવે છે.મહત્વની કૃષિ [[ઉત્પાદનો|પેદાશો]] ([[:en:products|products]])માં [[ચોખા]] ([[:en:rice|rice]]), [[ઘઉં]] ([[:en:wheat|wheat]]), [[તેલિબિયાં]] ([[:en:oilseed|oilseed]]), [[કપાસ]] ([[:en:cotton|cotton]]), [[શણ]] ([[:en:jute|jute]]), [[ચા]] ([[:en:tea|tea]]), [[શેરડી]] ([[:en:sugarcane|sugarcane]]), [[બટાટા]] ([[:en:potato|potato]]), [[પશુઓ]] ([[:en:cattle|cattle]]), [[ભેંસ]] ([[:en:water buffalo|water buffalo]]), [[ઘેટા]] ([[:en:sheep|sheep]]), [[બકરા]] ([[:en:goats|goats]]), [[મરઘા ઉછેર]] ([[:en:poultry|poultry]]) અને [[માછલી]] ([[:en:fish|fish]])નો સમાવેશ થાય છે.<ref name="LOC PROFILE">{{cite web |title = Country Profile: India |url = http://lcweb2.loc.gov/frd/cs/profiles/India.pdf |access-date = 2007-06-24 |publisher = [[Library of Congress]] - [[Federal Research Division]] |month= December | year= 2004 |format = PDF}}</ref>મહત્વનાં ઉદ્યોગોમાં ટેક્સટાઇલ્સ, રસાયણો, ફૂડ પ્રોસેસિંગ, સ્ટીલ, પરિવહનનાં સાધનો, સિમેન્ટ, ખાણ ઉદ્યોગ, પેટ્રોલિયમ, મશીનરી અને [[પ્રોગ્રામિંગ|સોફ્ટવેર ડિઝાઇન]] ([[:en:programming|software design]])નો સમાવેશ થાય છે.<ref name="LOC PROFILE"/>ભારતની જીડીપી (GDP) [[USD|$]] ([[:en:USD|$]]) 1.237 ટ્રિલીયન છે જે ભારતને વિશ્વનું [[GDP દ્વારા દેશોની સૂચિ(નામ પ્રમાણે)|બારમું સૌથી મોટું]] ([[:en:List of countries by GDP (nominal)|twelfth-largest]])અર્થતંત્ર<ref name="India's GDP in 2008">{{cite web|url = http://economictimes.indiatimes.com/Mr_Rupee_pulls_India_into_1_trillion_GDP_gang/articleshow/1957520.cms|title = "India twelfth wealthiest nation in 2005: World Bank"|publisher = [[The Economic Times]]|access-date = 2006-07-08|archive-date = 2012-02-02|archive-url = https://www.webcitation.org/659xZnTPa?url=http://economictimes.indiatimes.com/Mr_Rupee_pulls_India_into_1_trillion_GDP_gang/articleshow/1957520.cms|url-status = dead}}</ref> અથવા ખરીદ શકિતની રીતે [[GDP (PPP) દ્વારા દેશોની સૂચિ|ચોથું સૌથી મોટું રાષ્ટ્ર]] ([[:en:List of countries by GDP (PPP)|fourth largest]]) છે. ભારતની $ 1043 જેટલી [[માથાદીઠ આવક]] ([[:en:per capita income|per capita income]])નો વિશ્વમાં [[GDP દ્વારા દેશોની સૂચિ (નામ પ્રમાણે) માથાદીઠ|136મો]] ([[:en:List of countries by GDP (nominal) per capita|136th]]) નંબર આવે છે.વર્ષ 2000માં, ભારતની વાર્ષિક [[આર્થિક વૃધ્ધિ|વૃધ્ધિ]] ([[:en:economic growth|growth]]) સરેરાશ 7.5 ટકા હતી, એક દાયકામાં સરેરાશ આવક વધીને બમણી થઇ જશે.<ref name="oecd"/>રોજગારી દર સાત ટકા (2008નો અંદાજ).<ref>{{cite web |url=https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/rankorder/2129rank.html |title=CIA - The World Factbook - Rank Order - Unemployment rate |publisher=Cia.gov |date= |access-date=2009-03-13 |archive-date=2020-06-12 |archive-url=https://web.archive.org/web/20200612192233/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/rankorder/2129rank.html |url-status=dead }}</ref><ref name="World bank 2006">{{cite web |url=http://siteresources.worldbank.org/SOUTHASIAEXT/Resources/DPR_FullReport.pdf |title="Inclusive Growth and Service delivery: Building on India’s Success" |publisher=[[World Bank]]|year=2006 |access-date=2007-04-28|format=PDF}}</ref> અગાઉના સંકુચિત અર્થતંત્ર રહેલ, ભારતના વેપારની ઝડપી વૃધ્ધિ થઇ છે.<ref name="oecd"/>ડબલ્યુટીએ પ્રમાણે 2007 સુધી વિશ્વના વાણિજ્યમાં ભારતનો ફાળો 1.5% છે. 2006ના વલ્ડ ટ્રેડ સ્ટેટિસ્ટિક્સને આધારે ભારતની કુલ વેપાર જણસો (એક્સપોર્ટ-ઇમ્પોર્ટ સાથે)ની $294 બીલીયન અંદાજવામાં આવી છે. 2006માં એક્સપોર્ટ ઇમ્પોર્ટ સાથે ભારતનું સર્વિસ ટ્રેડ $143 બિલીયન હતું.ભારતનું વૈશ્વિક આર્થિક 2006માં વેપારની જણસો અને મર્ચેન્ડાઇસનો ઓર્ડરમાં વિક્રમી 72 ટકાનો ઉછાળો થતાં $437 બિલીયન પર પહોંચ્યો, જે 2004માં $253 બિલીયન હતો. 2006માં ભારતની જીડીપી (GDP)માં વિનીમયનો ફાળો 24 ટકાનો માફકસરનો હતો, જે 1985 કરતા 6 ટકા ઉપર હતો. <ref name="oecd"/> ભારતની તાજેતરની આર્થિક વૃધ્ધિએ સમગ્ર દેશમાં [[આર્થિક અસમાનતા]] ([[:en:economic inequality|economic inequality]]) વધારી છે.<ref name="inequality">{{cite news|url=http://yaleglobal.yale.edu/display.article?id=9819|title=Inequality in India and China: Is Globalization to Blame?|publisher=Yale Global|date=15 October 2007}}</ref>સ્થિર ઉંચા આર્થિક વૃધ્ધિદર છતાં, કુલ વસ્તીનાં લગભગ 80 ટકા લોકો દિવસનાં $2 (PPP) કરતા ઓછામાં જીવે છે. ચીનમાં આના કરતા બમણો ગરીબી દર છે.<ref>1990થી 2005 સુધીના મળેલા ડેટાનો સંદર્ભ લેવામાં આવ્યો છે. [http://hdrstats.undp.org/indicators/24.html માનવી અને આવકની ગરીબીઃ વિકાસશીલ દેશ - દૈનિક 2 ડોલર કરતાં ઓછું કમાતી વસ્તી(%).] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20090221190342/http://hdrstats.undp.org/indicators/24.html |date=2009-02-21 }} [[માનવ વિકાસ અહેવાલ|હ્યુમન ડેવલોપમેન્ટ રિપોર્ટ]] ([[:en:Human Development Report|Human Development Report]]) 2007-08, [[UNDP|યુએનડીપી (UNDP)]] ([[:en:UNDP|UNDP]]). 3 ફેબ્રુઆરી 2008ના સુધારો કરાયો છે.</ref>[[હરિયાળી ક્રાંતિ]] ([[:en:Green Revolution|Green Revolution]])બાદ ભારતમાં [[ભારતમાં દુષ્કાળ|અછત]] ([[:en:Famine in India|famines in India]])નો અંત આવ્યો હતો, ત્રણ વર્ષ કરતાં ઓછી વયજૂથના <ref name="nytagriculture">{{cite news|url=http://www.nytimes.com/2008/06/22/business/22indiafood.html?_r=1|title=The Food Chain In Fertile India, Growth Outstrips Agriculture|publisher=New York Times|date=22 June 2008}}</ref>40 ટકા બાળકો [[ઘણું ઓછુ વજન ધરાવતી|ઓછા વજનથી]] ([[:en:underweight|underweight]]) જ્યારે દર ત્રણ પુરુષ અને સ્ત્રીએ એક [[પોષણનો અભાવ|લાંબા સમયની અશક્તિ]] ([[:en:malnutrition|chronic energy deficiency]])થી પીડાય છે. <ref name="underweight">{{cite news|url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/south_asia/7902136.stm|title=Many rural Indians 'malnourished'|publisher=BBC}}</ref> == ઇતિહાસ == ભારતના આર્થિક ઇતિહાસને ત્રણ યુગમાં વહેંચી શકાય: સંસ્થાનવાદ પુર્વે 17 મી સદી સુધીબ્રિટિશ સંસ્થાનોએ 17મી સદીમાં વસાહતી યુગની શરૂઆત કરી, જેનો અંત 1947માં [[ભારતની સ્વતંત્રતાની ચળવળ|આઝાદી]] ([[:en:Indian independence movement|independence]]) સાથે આવ્યો હતો.ત્રીજો ગાળો 1947ની આઝાદીથી લઇને હમણાં સુધી લંબાયો છે. === સંસ્થાન પૂર્વે === 2800 બીસી અને 1800 બીસીની વચ્ચે વિકાસ પામી હતી તેવી કાયમી અને વધુ પડતી શહેરી સ્થાપન સાથેની [[હિંદુ ખીણ સંસ્કૃતિ|હિંદુ ખીણની સંસ્કૃતિ]] ([[:en:Indus Valley civilisation|Indus Valley civilisation]])ના નાગરિકોએ ખેતી, પ્રાણીઓને સ્વદેશી ઢબે અપનાવ્યા હતા અને સમાન વજનો અને માપદંડોનો ઉપયોગ કર્યો હતો અને સાધનો અને શસ્ત્રો બનાવ્યા હતા અને અન્ય શહેરો સાથે વેપાર કર્યો હતો. આયોજનબદ્ધ માર્ગવ્યવસ્થા, ગટરવ્યવસ્થા અને પાણી પૂરી પાડવાની વ્યવસ્થાના જ્ઞાનથી તેમનામાં [[શહેરી યોજના|શહેરી આયોજન]] ([[:en:urban planning|urban planning]]) હોવાનું પુરવાર થયું હતું. જેમાં [[કચરાના નિકાલની યોજના|ગટર વ્યવસ્થા]] ([[:en:sanitation|sanitation]]) અને [[નગરપાલિકા સરકાર|મ્યુન્સિપલ સરકાર પણ પ્રવર્તમાન હતી]] ([[:en:municipal government|municipal government]]). <ref name="Discovery-1">{{cite book|author=[[Jawaharlal Nehru|Nehru, Jawaharlal]]|title=[[Discovery of India]]|publisher=Penguin Books|year=1946|isbn=0-14-303103-1}}</ref> [[ગુપ્ત યુગ|ગુપ્ત]] ([[:en:Gupta dynasty|Gupta]]) રાજા [[કુમાર ગુપ્ત પહેલો|કુમાર ગુપ્ત પહેલા]] ([[:en:Kumara Gupta I|Kumara Gupta I]])ના સમયમાં [[ચિત્ર:Silver Coin of Kumaragupta I.jpg|thumb|right|ચાંદીના સિક્કા ચલણમાં હતા. (AD 414–55)]] 1872ની વસ્તીને આધારે ભારતની 99.3% વસતી ગામડા<ref name="non-urban">{{cite book|author=Kumar, Dharma (Ed.)|title=The Cambridge Economic History of India (Volume 2) c. 1757 - c. 1970|publisher=Penguin Books|year=1982|page=519}}</ref>માં હતી. જે આર્થિક રીતે છૂટાછવાયેલા હતા અને સ્વનિર્ભર હતા. ખેતિ અને પશુપાલન તેમના મુખ્ય વ્યવસાય હતા. જેમાં ગામડાના લોકોની ખોરાકની જરૃરિયાત અને [[ટેક્સટાઇલ|કાપડ]] ([[:en:textile|textile]]) માટે કાચો માલ, [[ફૂડ પ્રોસેસિંગ|ખોરાક બનાવવાની પદ્ધતિ]] ([[:en:food processing|food processing]]) [[હસ્તકળા]] ([[:en:crafts|crafts]]) સંતોષાતી હતી. ઘણાં રજવાડાઓ અને સત્તાધીશોએ સિક્કાઓ બહાર પાડ્યા હોવાછતાં [[વિનિયમ|વિનિમય વ્યવસ્થા]] ([[:en:barter|barter]]) પ્રચલિત હતી.ગામડાઓ શાસકને તેમના કૃષિ ઉત્પાદનનો હિસ્સો મહેસુલ તરીકે ચુકવતા હતા, જ્યારે કારીગરોને લણણી વખતે પાકનો હિસ્સો તેમના કામના બદલામાં મળતો હતો.<ref name="Dutt-1">{{cite book|author=Datt, Ruddar & Sundharam, K.P.M.|title=Indian Economy|publisher=S.Chand|year=2005|isbn=81-219-0298-3|pages=15–16|chapter=2}}</ref> ધર્મ, મુખ્યત્વે [[હિંદુત્વ]] ([[:en:Hinduism|Hinduism]]) અને [[જાતિ]] ([[:en:caste|caste]]) તથા [[સંયુક્ત કુટુંબ]] ([[:en:joint family|joint family]]) વ્યવસ્થાએ આર્થિક પ્રવૃતિઓને આકાર આપવામાં મહત્વની ભૂમિકા ભજવી હતી.<ref name="sankaran-1">{{cite book|author=Sankaran, S|title=Indian Economy: Problems, Policies and Development|publisher=Margham Publications|year=1994|id=ISBN|page=50|chapter=3}}</ref>જ્ઞાતિ પ્રથા યુરોપની મધ્યકાલીન [[મહાજન મંડળો|સમાજ]] ([[:en:guilds|guilds]])ને ઘણી મળતી આવતી હતી, જેમાં [[કામમાં વિભાજન|શ્રમનું યોગ્ય રીતે વિભાજન]] ([[:en:division of labour|division of labour]]) કરાતું હતું. જેમાં ઉત્પાદકને નીપૂણતા કેળવવામાં પણ મદદ મળે છે. જેમકે, કેટલાંક પ્રદેશોમાં, વિવિધ પ્રકારના વસ્ત્રોનું ઉત્પાદન અમુક જાતિની વિશેષતા હતી. [[ચિત્ર:Precolonial national income of India(1857-1900).png|thumb|300px|1948-49ની કિંમતો પ્રમાણે ભારતમાં માથાદીઠ આવકનો અંદાજ.<ref name="Kumar-3">{{cite book|author=Kumar, Dharma (Ed.)|title=The Cambridge Economic History of India (Volume 2)|page=422|chapter=4}}</ref>]] [[મલમલ|મુસ્લિન]] ([[:en:muslin|muslin]]), [[કેલિકો (ટેક્સટાઇલ)|કેલિકોસ]] ([[:en:Calico (textile)|Calicos]]), [[શાલ|શાલ્સ]] ([[:en:shawl|shawl]]) અને ખેતિ પેદાશ જેવી કે [[કાળા મરી]] ([[:en:black pepper|pepper]]), [[તજ]] ([[:en:cinnamon|cinnamon]]), [[અફીણ]] ([[:en:opium|opium]]) અને [[ગળી]] ([[:en:indigo|indigo]])ની યુરોપ,મધ્ય-પુર્વ અને દક્ષિણ- પુર્વીય એશિયામાં નિકાસ કરવામાં આવતી હતી. જેના બદલામાં તેમને સોનું અને ચાંદી મળતા હતા. <ref name="Dutt-2">{{cite book|author=Datt, Ruddar & Sundharam, K.P.M.|title=Indian Economy|page=16|chapter=2}}</ref> ભારતનાં સંસ્થાનવાદ પૂર્વેના સમયના અર્થતંત્રનો અભ્યાસ મુખ્યત્વે ગુણાત્મક છે. કારણકે તેમાં સંખ્યાત્મક માહિતીનો અભાવ છે.એક અંદાજ પ્રમાણે 1600માં [[અકબર]] ([[:en:Akbar|Akbar]])ના [[મુઘલ સામ્રાજ્ય]] ([[:en:Mughal Empire|Mughal Empire]])ની કુલ આવક 17. 5મિલીયન [[બ્રિટનનું નાણુ પાઉન્ડ્સ|£]] ([[:en:pounds sterling|£]]) હતી, જેની સામે 1800માં ગ્રેટ બ્રિટનની કુલ આવક 16 મિલીયન £હતી.<ref name="Akbar">{{cite news | title = Economy of Mughal Empire| work = Bombay Times| publisher = Times of India| date= 2004-08-17}}</ref> બ્રિટીશના આગમન અગાઉ ભારતનું અર્થતંત્ર પારંપરિક ખેતિ પર વધુ નિર્ભર હતું. જેમાં ગુજરાન ચલાવવા પ્રાચિન ટેક્નોલોજીપર વધારે આધાર રખાતો હતો. કોમર્સના વિકસિત સ્પર્ધાત્મક નેટવર્ક, ઉત્પાદક અને ક્રેડિટ વચ્ચે પણ તેનું અસ્તિત્વ ટકાવી રાખ્યું હતું. [[મુઘલ સામ્રાજ્ય|મુઘલો]] ([[:en:Mughal Empire|Mughals]])ના પતન બાદ ભારતમાં [[મરાઠા સામ્રાજ્ય]] ([[:en:Maratha Empire|Maratha Empire]])નું સાશન હતું.મરાઠા સામ્રાજ્યનું બજેટ 1740માં રૂ. 100 મિલિયન હતું.પાણીપતમાં પરાજય બાદ મરાઠા સામ્રાજ્યે ગ્વાલિયર, બરોડા, ઇન્દોર, જાંસી, નાગપુર, પૂણણે અને કોલ્હાપુરના રાજ્યોને જોડ્યા હતા. ગ્વાલિયર સ્ટેટનું બજેટ રૂ.30 મિલિયન હતું. જોકે, આ સમયે, બ્રિટિશ ઇસ્ટ ઇન્ડિયા કંપનીએ ભારતના રાજકીય મંચ પર પ્રવેશ કર્યો હતો.ભારત સંપૂર્ણ રીતે બ્રિટિશ હકુમત હેઠળ હતું ત્યારે 1857 સુધી, દેશમાં યુધ્ધ અને સંઘર્ષના કારણે રાજકીય સ્થિરતાનો અભાવ હતો.<ref name="Kumar-2">{{cite book|author=Kumar, Dharma (Ed.)|title=The Cambridge Economic History of India (Volume 2)|pages=32–35|chapter=1}}</ref> === સંસ્થાન === [[ચિત્ર:HooglyKolkata1945.jpg|thumb|1945માં કોલકાતા બંદરની ઉંચેથી તસ્વીર લેવાઇ હતી. બ્રિટિશ ભારતમાં આર્થિક મથક રહેલા [[કોલકાતા]] ([[:en:Calcutta|Calcutta]])એ [[બીજુ વિશ્વ યુધ્ધ|બીજા વિશ્વયુધ્ધ]] ([[:en:World War II|World War II]]) દરમિયાન ઔદ્યોગિક પ્રવૃતિઓમાં વધારો કર્યો હતો.]] [[ભારતમાં કંપનીનું સાશન|ભારતમાં કંપની કાયદા]] ([[:en:Company rule in India|Company rule in India]])ને કારણે ટેક્સેશન ક્ષેત્રે મહેસૂલ વેરાથી લઈને સંપત્તિ વેરા સુધીના મોટાપાયે ફેરફાર થયા, જેને કારણે બહુમતી ખેડૂતોની દયનીય સ્થિતિ બની ગઈ અને અનેક દુષ્કાળ<ref>{{cite web|url=http://www.unu.edu/unupress/unupbooks/80815e/80815E0k.htm |title=Ch20 |publisher=Unu.edu |date= |access-date=2009-03-13}}</ref>નો તેમને સામનો કરવો પડ્યો. .[[બ્રિટિશ રાજ]] ([[:en:British Raj|British Raj]])ની આર્થિક નીતિઓએ ભારતના વિશાળ હસ્તકલા ઉદ્યોગને અસરકારક રીતે ખતમ કરી નાખ્યો અને તેને કારણે ભારતના સંસાધનો<ref>{{cite web|url=http://books.google.com/books?id=XdEpABrFW8QC&pg=PA20&dq=british+india+handicrafts+raj&client=firefox-a#PPA21,M1|title=http://books.google.com/books?id=XdEpABrFW8QC&pg=PA20&dq=british+india+handicrafts+raj&client=firefox-a#PPA21,M1<!--INSERT TITLE-->}}{{Dead link|date=ઑગસ્ટ 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref><ref>{{cite web|url=http://books.google.com/books?id=rMoOAAAAQAAJ&pg=PA186&dq=british+india+economy&lr=&client=firefox-a|title=books.google.com/books?id=rMoOAAAAQAAJ&pg=PA186&dq=british+india+economy&lr=&client=firefox-a<!--INSERT TITLE-->}}</ref>ની અછત ઊભી થઈ ગઈ. [[કેમ્બ્રિજ યુનિવર્સિટી]] ([[:en:Cambridge University|Cambridge University]])ના ઇતિહાસકાર અંગુસ મેડિસનના અંદાજ મુજબ વિશ્વની કુલ આવકમાં ભારતનો હિસ્સો 1700ની સાલમાં 22.6 ટકાથી ઘટીને 1952<ref name="Hindu">{{cite news|title=Of Oxford, economics, empire, and freedom|date=October 2, 2005|publisher=The Hindu|url=http://www.hindu.com/2005/07/10/stories/2005071002301000.htm|access-date=ઑક્ટોબર 21, 2009|archive-date=ઑક્ટોબર 27, 2005|archive-url=https://web.archive.org/web/20051027013702/http://www.hindu.com/2005/07/10/stories/2005071002301000.htm|url-status=dead}}</ref>માં 3.8 ટકા થઈ ગયો હતો. 1700ની સાલમાં યુરોપનો હિસ્સો 23.3 ટકા હતો.તેને કારણે કાગળ પર સંસ્થાગત માહોલ ઊભો થઈ ગયો, જેમાં સંસ્થાપકોને [[સંપત્તિના હક્ક|સંપત્તિના અધિકાર]] ([[:en:property rights|property rights]])ની ખાતરી આપી દેવાઈ, [[નિશુલ્ક વેચાણ|મુક્ત વ્યાપાર]] ([[:en:free trade|free trade]])નું પ્રોત્સાહન અપાયું અને [[નક્કી કરેલા વિનિમય દર|નિશ્ચિત વિનિમય દર]] ([[:en:fixed exchange rates|fixed exchange rates]]) સાથેનું એક જ ચલણ નક્કી કરાયું, એક જ પ્રકારના વજન અને માપ, [[મૂડી બજાર]] ([[:en:capital market|capital market]]) અને [[ભારતમાં રેલ પરિવહન|રેલવે]] ([[:en:Rail transport in India|railways]])ની વિકસિત પ્રણાલી અને [[ટેલિગ્રાફ્સ|ટેલિગ્રાફ]] ([[:en:telegraphs|telegraphs]]), રાજકીય હસ્તક્ષેપ વગરની નાગરિક સેવા અને સમાન કાયદો, ઉલટી કાનૂની પ્રણાલી<ref name="williamson-1">{{cite paper | author=Williamson, John and Zagha, Roberto | title=From the Hindu Rate of Growth to the Hindu Rate of Reform | publisher=Center for research on economic development and policy reform | year=2002 | version=Working Paper No. 144 | url=http://scid.stanford.edu/pdf/credpr144.pdf | format=PDF | journal= | access-date=2009-10-21 | archive-date=2007-12-01 | archive-url=https://web.archive.org/web/20071201042358/http://scid.stanford.edu/pdf/credpr144.pdf | url-status=dead }}</ref> રચવામાં આવી. બ્રિટિશ રાજ દ્વારા ભારતમાં સંસ્થાનવાદ સ્થાપવાની ઘટના વૈશ્વિક અર્થતંત્રમાં ઔદ્યોગિકરણ અને ઉત્પાદન તથા વ્યાપારમાં નોંધપાત્ર વૃદ્ધિના મહત્વના ફેરફાર વખતે જ બની હતી. જોકે સંસ્થાનવાદી શાસન પૂરું થયું ત્યારે ભારતે વિકાસશીલ દેશો<ref name="roy-2">{{cite book | author=Roy, Tirthankar | title=The Economic History of India | publisher=[[Oxford University Press]] | year=2000 | isbn=0-19-565154-5 | page = 1 | chapter = 1}}</ref>માં સૌથી દયનીય કહી શકાય તેવા અર્થતંત્રનો વારસો લીધો હતો, જેમાં ઔદ્યોગિક વિકાસ ઠપ થઈ ગયો, કૃષિ ક્ષેત્ર ઝડપથી વધી રહેલી વસ્તીને અન્ન પૂરું પાડવા માટે સક્ષમ ન હતું, વિશ્વમાં સૌથી ઓછો [[જીવન વિકાસ|જીવનદર]] ([[:en:life expectancy|life expectancies]]) અને સૌથી ઓછો [[નિરક્ષરતા|સાક્ષરતા દર]] ([[:en:illiterate|literacy]]) ભારતમાં હતો. ભારતની અર્થ વ્યવસ્થા પર બ્રિટિશ શાસનની અસર તે એક વિવાદાસ્પદ મુદ્દો છે.[[ભારતની સ્વતંત્રતાની ચળવળ|ભારતીય સ્વાતંત્રય ચળવળ]] ([[:en:Indian independence movement|Indian independence movement]])ના નેતાઓ અને ડાબેરી-રાષ્ટ્રવાદી [[આર્થિક ઇતિહાસ|આર્થિક ઇતિહાસકારો]] ([[:en:economic history|economic historians]])એ બ્રિટિશ સંસ્થાનવાદને ભારતીય અર્થતંત્રની ખરાબ સ્થિતિ માટે જવાબદાર ઠેરવ્યા, જ્યારે જમણેરી વિચારસરણી ધરાવતા ઇતિહાસકારોએ ભારતની નબળી આર્થિક સ્થિતિ વિવિધ કારણોસર જોવા મળી, જેમાં સંસ્થાનવાદ દ્વારા આવેલું પરિવર્તન અને ઔદ્યોગીકીકરણ તથા [[આર્થિક એકીકરણ|આર્થિક સંકલન]] ([[:en:economic integration|economic integration]])<ref name="roy-1">{{cite book|author=Roy, Tirthankar|title=The Economic History of India|publisher=Oxford University Press|year=2000|isbn=0-19-565154-5|page=304|chapter=10}}</ref> તરફ વળેલું વિશ્વ હતું. === સ્વતંત્રતાથી 1991 સુધી === [[ભારતની સ્વતંત્રતાની ચળવળ|સ્વતંત્રતા]] ([[:en:Indian independence movement|independence]]) પછી ભારતીય [[આર્થિક નિતિ|આર્થિક નીતિ]] ([[:en:economic policy|economic policy]]) પર સંસ્થાનવાદી અનુભવની અસર જોવા મળી હતી.(જે ભારતીય નેતાઓની નજરે શોષણ કરનારી હતી). આ ઉપરાંત [[ફાર્બિયન સોશિયલિઝમ|ફેબિયન સમાજવાદ]] ([[:en:Fabian socialism|Fabian socialism]])માં માનતા નેતાઓની પણ તેના પર અસર જોવા ળી હતી. આ નીતિ [[રક્ષક|રક્ષણવાદી]] ([[:en:protectionist|protectionism]]) હતી, જેમાં [[આયાતની અવેજી|આયાત વ્યવસ્થા]] ([[:en:import substitution|import substitution]]), [[ઔદ્યોગિકરણ]] ([[:en:industrialization|industrialization]]), શ્રમ અને નાણાકીય બજારમાં [[રાજ્યની દખલગીરી|રાજ્યનો હસ્તક્ષેપ]] ([[:en:state intervention|state intervention]]), મોટું જાહેર ક્ષેત્ર, વ્યાપાર નિયમન અને [[કેન્દ્રિય યોજના|કેન્દ્રીય આયોજન]] ([[:en:central planning|central planning]])<ref name="kirit-1">{{cite paper|author=Kelegama, Saman and Parikh, Kirit|title=Political Economy of Growth and Reforms in South Asia|year=2000|version=Second Draft|url=http://www.eldis.org/static/DOC12473.htm|journal=|access-date=2009-10-21|archive-date=2006-02-11|archive-url=https://web.archive.org/web/20060211121955/http://www.eldis.org/static/DOC12473.htm|url-status=dead}}</ref> પર ખાસ ભાર મૂકવામાં આવ્યો હતો. [[ભારતની પંચવર્ષિય યોજના]] ([[:en:Five-Year Plans of India|Five-Year Plans of India]]) [[સોવિયેત યુનિયન]] ([[:en:Soviet Union|Soviet Union]])ની કેન્દ્રિય યોજના સાથે સામ્યતા ધરાવતી હતી.સ્ટીલ, ખાણ, મશીન ટૂલ્સ, જળ, દૂરસંચાર, વીમા અને ઈલેક્ટ્રીકલ પ્લાન્ટ જેવા ઉદ્યોગોનું 1950ના દાયકાના મધ્યમમાં અસરકારક રાષ્ટ્રીયકરણ કરી દેવાયું હતું.<ref name="staley">{{cite web|url=http://www.reason.com/news/show/36682.html|title=The Rise and Fall of Indian Socialism: Why India embraced economic reform|author=Sam Staley|year=2006|access-date=2009-10-21|archive-date=2009-01-14|archive-url=https://web.archive.org/web/20090114053740/http://reason.com/news/show/36682.html|url-status=dead}}</ref>[[ભારત]] ([[:en:India|India]])માં 1947 અને 1990<ref>[http://www.swaminomics.org/articles/20011125_streethawking.htm સ્ટ્રીટ હોકિંગ ભવિષ્યમાં નોકરીનું વચન આપે છે, ] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20080329023451/http://www.swaminomics.org/articles/20011125_streethawking.htm |date=2008-03-29 }}, [[ધ ટાઇમ્સ ઓફ ઇન્ડિયા|ધ ટાઈમ્સ ઓફ ઈન્ડિયા]] ([[:en:The Times of India|The Times of India]])[[2001-11-25]] ([[:en:2001-11-25|2001-11-25]])</ref> વચ્ચેના ગાળામાં બિઝનેસ સ્થાપવા માટે લાઈસન્સ, નિયમનનું પાલન કરવા ઉપરાંત અને [[રેડ ટેપ|લાલ જાજમ]] ([[:en:red tape|red tape]]) પાથરવી પડતી હતી, જે [[લાયસન્સ રાજ|લાઈસન્સ રાજ]] ([[:en:Licence Raj|Licence Raj]]) તરીકે ઓળખાતું હતું. પ્રથમ [[ભારતના મુખ્ય મંત્રી|વડાપ્રધાન]] ([[:en:prime minister of India|prime minister]]) [[જવાહરલાલ નહેરૂ|જવાહરલાલ નહેરુ]] ([[:en:Jawaharlal Nehru|Jawaharlal Nehru]])એ આંકડાશાસ્ત્રી {[[પ્રસાંસ ચંદ્ર મહાલનોબિસ|પ્રસંતાચંદ્રા મહાલનોબિસ]] ([[:en:Prasanta Chandra Mahalanobis|Prasanta Chandra Mahalanobis]])} સાથે મળીને [[ઈન્દિરા ગાંધી|સ્વ. ઈન્દિરા ગાંધી]] ([[:en:Indira Gandhi|Indira Gandhi]])ને સાથે લઈને આર્થિક નીતિ ઘડી હતી અને તેના અમલ પર નજર રાખી હતી. તેમને આ રણનીતિના સાનુકૂળ પરિણામની અપક્ષા હતી, કારણ કે આ નીતિમાં જાહેર અને ખાનગી ક્ષેત્રો બન્નેનો સમાવેશ હતો અને તે રાજ્યના સીધા અને પરોક્ષ હસ્તક્ષેપ આધારિત હતી, [[સોવિયેટ યુનિયનનું અર્થતંત્ર|સોવિયત સંઘ]] ([[:en:Economy of the Soviet Union|Soviet-style]])ની જેમ કેન્દ્રીય કમાન્ડ પ્રણાલી<ref name="Cameron-1">{{cite paper|author=Cameron, John and Ndhlovu, P Tidings|title=Cultural Influences on Economic Thought in India: Resistance to diffusion of neo-classical economics and the principles of Hinduism|year=2001|url=http://www.economicissues.org/archive/pdfs/5v6p2.PDF|archive-url=https://web.archive.org/web/20060823161225/http://www.economicissues.org/archive/pdfs/5v6p2.PDF|archive-date=2006-08-23|format=PDF|journal=|access-date=2009-10-21|url-status=dead}}</ref>આધારિત ન હતી. મૂડી અને ટેક્નોલોજી આધારિત [[ભારે ઉદ્યોગો]] ([[:en:heavy industry|heavy industry]]) અને મેન્યુઅલ, ઓછી આવડતવાળા [[ગૃહ ઉદ્યોગો|કુટિર ઉદ્યોગો]] ([[:en:cottage industries|cottage industries]]) બન્ને પર એક સાથે ધ્યાન કેન્દ્રિત કરવાની નીતિની [[મિલ્ટન ફિલ્ડમેન|મિલ્ટન ફ્રીડમેને]] ([[:en:Milton Friedman|Milton Friedman]]) ટીકા કરી હતી. તે માનતા હતા કે તેનાથી મૂડી અને શ્રમનો વ્યય થશે અને નાના ઉત્પાદકો<ref name="milton-1">{{cite web|title=Milton Friedman on the Nehru/Mahalanobis Plan|url=http://www.indiapolicy.org/debate/Notes/fried_opinion.html|access-date=2005-07-16|archive-date=2016-03-31|archive-url=https://web.archive.org/web/20160331032602/http://indiapolicy.org/debate/Notes/fried_opinion.html|url-status=dead}}</ref>નો વિકાસ રૂંધાશે. એશિયાના અન્ય દેશો અને ખાસ કરીને [[એશિયાના ચાર વાઘ|ઈસ્ટ એશિયન ટાઈગર્સ]] ([[:en:Four Asian Tigers|"East Asian Tigers"]])<ref name="williamson-1"/>ના વૃદ્ધિદરની સાથે અયોગ્ય રીતે કરાયેલી સરખામણીને કારણે 1947-80 દરમિયાન ભારતનો ઓછો સરેરાશ વૃદ્ધિદર [[હિંદુ વૃધ્ધિદર|હિન્દુ વૃદ્ધિદર]] ([[:en:Hindu rate of growth|Hindu rate of growth]]) તરીકે ગણાવાયો. જંગી પાક આપતા [[હાઇબ્રિડ બિયારણ|બિયારણો]] ([[:en:hybrid seed|high-yielding varieties of seeds]]), 1965 બાદ તેનો ઉપયોગ અને ત્યારપછી [[ખાતર]] ([[:en:fertilizers|fertilizers]]) અને [[સિંચાઇ|સિંચાઈ]] ([[:en:irrigation|irrigation]])નો વધેલો ઉપયોગ સંયુક્ત રીતે [[હરિયાળી ક્રાંતિ|હરિત ક્રાંતિ]] ([[:en:Green Revolution|Green Revolution]]) તરીકે ઓળખાઈ. તેના દ્વારા ભારત ખાદ્યાન્ન ક્ષેત્રે આત્મનિર્ભર બન્યો અને ભારતમાં [[ભારતમાં ખેતી|કૃષિ]] ([[:en:agriculture in India|agriculture in India]]) ક્ષેત્રે સુધારો જોવા મળ્યો. [[રોકફેલર ફાઉન્ડેશન|રોકફેલર ફાઉન્ડેશને]] ([[:en:Rockefeller Foundation|Rockefeller Foundation]]) તે અંગે સંસોધન કર્યું હતું. એક સમયે [[ભારતમાં અછત|ભારતમાં દુષ્કાળ]] ([[:en:Famine in India|Famine in India]]) સ્વાભાવિક બની ગયો હતો તે આ હરિત ક્રાંતિ પછી ક્યારેય જોવા નથી મળ્યો. === 1991 બાદ === [[ચિત્ર:Ind school of business.jpg|thumb|300px|સમગ્ર ભારતમાં થયેલા મહત્વનાં શૈક્ષણિક માપદંડના વિકાસે આર્થિક સ્તર ઉંચુ લાવવામાં સહાય કરી.લંડનના ''[[ફાયનાન્સિયલ ટાઇમ્સ|ફાઈનાન્સિયલ ટાઈમ્સ]] ([[:en:Financial Times|Financial Times]])'' દ્વારા 2009ના વર્ષ માટે વિશ્વની શ્રેષ્ઠ એમબીએ સ્કૂલ્સની રેન્કિંગમાં [[હૈદરાબાદ, ભારત|હૈદરાબાદ]] ([[:en:Hyderabad, India|Hyderabad]])ની [[ઇન્ડિયન સ્કૂલ ઓફ બિઝનેસ|ઈન્ડિયન સ્કૂલ ઓફ બિઝનેસ]] ([[:en:Indian School of Business|Indian School of Business]])ને 15મું સ્થાન અપાયું છે, જે અહીં દર્શાવી છે<ref>{{cite web |url=http://rankings.ft.com/businessschoolrankings/global-mba-rankings |title=MBA global Top 100 rankings - FT |publisher=ft.com |date= |access-date=2009-03-04 |archive-date=2011-05-04 |archive-url=https://web.archive.org/web/20110504135153/http://rankings.ft.com/businessschoolrankings/global-mba-rankings |url-status=dead }}</ref>.]] 1980ના દાયકાના અંતમાં [[રાજીવ ગાંધી]] ([[:en:Rajiv Gandhi|Rajiv Gandhi]])ના નેતૃત્વવાળી સરકારે નવા ઉદ્યોગો માટે ઉત્પાદન ક્ષમતા વધારવા પરના નિયંત્રણો હળવાકરીદીધા, ભાવનિયંત્રણો દૂર કર્યા અને કોર્પોરેટ ટેક્સમાં ઘટાડો કર્યો.તેને કારણે વૃદ્ધિદરમાં વધારો થયો. જોકે તેને કારણે રાજકોષીય ખાધ પણ વધી અને કરંટ એકાઉન્ટની સ્થિતિ વણસીભારતના મહત્વના વ્યાપાર ભાગીદાર [[સોવિયેટ યુનિયન|સોવિયત સંઘ]] ([[:en:Soviet Union|Soviet Union]])નું પતન થયું અને [[ખાડી યુધ્ધ|પ્રથમ ખાડી યુદ્ધ]] ([[:en:Gulf War|first Gulf War]]) ફાટી નીકળ્યું, જેને કારણે ક્રૂડ ઓઈલના ભાવમાં જોરદાર ઉછાળો આવી ગયો. તેને કારણે ભારત માટે ચૂકવણીની સમતુલાની કટોકટી ઊભી થઈ, જેને કારણે લોન<ref name = "Ghosh">{{cite paper |last = Ghosh |first = Arunabha |title = India's pathway trough economic crisis |publisher = Global Economic Governance Programme GEG Working Paper 2004/06 |date = 2004-06-01 |url = http://www.globaleconomicgovernance.org/docs/Ghosh%20-%20India.pdf |access-date = 2007-10-02 |format = PDF |journal = |archive-date = 2007-09-28 |archive-url = https://web.archive.org/web/20070928191521/http://www.globaleconomicgovernance.org/docs/Ghosh%20-%20India.pdf |url-status = dead }}</ref> ડિફોલ્ટની શક્યતા વધી ગઈ.આંતરરાષ્ટ્રીય [[આંતરરાષ્ટ્રીય નાણાકીય મંચ|આઇએમએફ]] ([[:en:IMF|IMF]])એ ભારતને આ કટોકટીમાંથી બહાર લાવવા માટે 1.8 અબજ ડોલરની લોન આપી અને તેના બદલામાં આર્થિક સુધારા<ref>{{cite web|url=http://harrisschool.uchicago.edu/News/press-releases/IPP%20Economic%20Reform%20in%20India.pdf|title=Economic reforms in India: Task force report|year=2006}}</ref>ની માગણી કરી. તેના પ્રતિસાદરૂપે વડાપ્રધાન [[નરસિમ્હા રાવ|નરસિંહ રાવ]] ([[:en:Narasimha Rao|Narasimha Rao]]) અને તેમના નાણામંત્રી [[મનમોહન સિંઘ|મનમોહનસિંહે]] ([[:en:Manmohan Singh|Manmohan Singh]]) [[ભારતમાં આર્થિક સુધારા|1991માં આર્થિક ઉદારીકરણ]] ([[:en:Economic reforms in India|economic liberalisation of 1991]])નો આરંભ કર્યો. આ સુધારાના ભાગરૂપે [[લાયસન્સ રાજ|લાઈસન્સ રાજ]] ([[:en:Licence Raj|Licence Raj]])(રોકાણ, ઔદ્યોગિક અને આયાત લાઈસન્સિંગ) ખતમ થઈ ગયું અને જાહેર ક્ષેત્રનું આધિપત્ય સમાપ્ત થયું. ત્યારબાદ અનેક ક્ષેત્રો<ref name="arvind">{{cite paper | author=Panagariya, Arvind | title=India in the 1980s and 1990s: A Triumph of Reforms | year=2004 | url=http://ideas.repec.org/p/wpa/wuwpit/0403005.html}}</ref>માં [[સીધુ વિદેશી રોકાણ|સીધા વિદેશી રોકાણ]] ([[:en:foreign direct investment|foreign direct investment]])ની આપોઆપ મંજૂરી મળી ગઈ.ત્યારથી ઉદારીકરણની સમગ્રતયા દિશા એકસમાન રહી છે. શાસન ગમે તે પક્ષનું હોય, પરંતુ કોઈ પક્ષે [[ટ્રેડ યુનિયન્સ|ટ્રેડ યુનિયન]] ([[:en:trade unions|trade unions]]), ખેડૂતો જેવા મુદ્દાને હાથા બનાવ્યા નથી અને શ્રમ સુધારા કાયદા તથા કૃષિ સબસિડી<ref name="Gandhi-1">{{cite news | title=That old Gandhi magic | date= November 27, 1997 | publisher=The Economist | url=http://www.economist.com/world/asia/displaystory.cfm?story_id=107076}}</ref> જેવા વિવાદાસ્પદ મુદ્દાનો ખોટો ઉપયોગ કર્યો નથી.1990થી ભારત વિકાસશીલ રાષ્ટ્રોમાં સૌથી ઝડપી વૃદ્ધિ કરતા દેશ તરીકે ઊભર્યો છે. કેટલાક મોટા ઝટકાને બાદ કરતાઆ ગાળામાં ભારતે સતત આર્થિક વૃદ્ધિ કરી છે. તેને પગલે જીવનદર, સાક્ષરતા દર અને ખાદ્ય સુરક્ષામાં વધારો થયો છે. 1998માં પરમાણુ પરીક્ષણને કારણે સ્ટાન્ડર્ડ એન્ડ પુઅર્સ તતા મૂડીઝે<ref>{{cite web|url=http://www.thehindubusinessline.com/2003/02/10/stories/2003021000040900.htm|title=Moody's upgrade — Uplifts the mood but raises questions |publisher=[[Business Line]]|access-date=2009-03-13}}</ref> ભારતનું રેટિંગ ઘટાડ્યું હતું, પરંતુ 2007માં તેમણે ફરીથી રેટિંગ વધારીને રોકાણના સ્તર પર લાવી દીધું હતું. 2003માં [[ગોલ્ડમેન સેક્સ|ગોલ્ડમેન સાક્સે]] ([[:en:Goldman Sachs|Goldman Sachs]]) અંદાજ દર્શાવ્યો હતો કે ભારત જીડીપી (GDP) 2020 સુધીમાં ફ્રાન્સ અને ઈટાલી કરતાં વધી જશે અને 2025 સુધીમાં જર્મની, બ્રિટન કરતાં પણ વધી જશે. 2035માં ભારતનો જીડીપી જાપાન કરતાં પણ વધારે હશે. 2035 સુધીમાં ભારત અમેરિકા અને ચીન<ref name = GoldmanSach>{{cite web|last=Wilson|first=Dominic|coauthors=Purushothaman, Roopa|url=http://www2.goldmansachs.com/insight/research/reports/99.pdf|title=DreamingWith BRICs: The Path to 2050|publisher=[[Goldman Sachs]]|work=Global economics paper No. 99|date=2003-10-01|access-date=2007-10-04|format=PDF|archive-date=2007-12-02|archive-url=https://web.archive.org/web/20071202122429/http://www2.goldmansachs.com/insight/research/reports/99.pdf|url-status=dead}}</ref><ref name="Indian economy 'to overtake UK'">{{cite news|first=Damian|last=Grammaticas |url=http://news.bbc.co.uk/1/hi/world/south_asia/6294409.stm| title="Indian economy 'to overtake UK'"|publisher=BBC News|access-date=2007-01-26}}</ref> પછીનું વિશ્વનું ત્રીજા ક્રમનું સૌથી મોટું અર્થતંત્ર હશે. == ભવિષ્યની આગાહી == સતત વધી રહેલા આર્થિક વૃદ્ધિદર, વિદેશી સીધા રોકાણનો સતત આવી રહેલો પ્રવાહ વગેરેને ધ્યાનમાં લઈને 2007માં ગોલ્ડમેન સાક્સે અંદાજ દર્શાવ્યો હતો કે 2007થી 2020 સુધીમાં ભારતનો માથાદીઠ જીડીપી ચારગણો થઈ જશે અને ભારતીય અર્થતંત્ર 2043<ref name="potential">{{cite web|url=http://www.usindiafriendship.net/viewpoints1/Indias_Rising_Growth_Potential.pdf|title=India’s Rising Growth Potential|publisher=Goldman Sachs|year=2007}}</ref>સુધીમાં [[અમેરિકા]] ([[:en:United States|United States]])થી પણ આગળ નીકળી જશે. ઊંચા વૃદ્ધિદર છતાં અહેવાલમાં કહેવાયું હતું કે અનેક દાયકાઓ સુધી ભારત ઓછી આવકવાળો દેશ જ રહેશે, તેમ છતાં જો તે વૃદ્ધિની ક્ષમતા<ref name="potential"/> મુજબ આગળ વધશે તો તે વૈશ્વિક અર્થતંત્ર માટે મહત્વનો દેશ બની રહેશે.ભારતને તેની ક્ષમતા મુજબ આગળ વધવા માટે અને 2050ના વર્ષ સુધીમાં 40 ગણી વૃદ્ધિ કરવા માટે ગોલ્ડમેન સાક્સે 10 બાબતો પર ધ્યાન કેન્દ્રિત કરવા કહ્યું છે.આ 10 બાબતો આ મુજબ છે: 1. વહીવટી સુધારા 2. શૈક્ષણિક સ્તર ઊંચું લાવવું. 3. યુનિવર્સિટીઓની ગુણવત્તા અને તેની સંખ્યામાં વધારો કરવો 4. ફુગાવા પર નિયંત્રણ 5. યોગ્ય રાજકોષીય નીતિ રજૂ કરવી 6. નાણાકીય બજારોનું ઉદારીકરણ કરવું 7. પાડોશી દેશો સાથે વ્યાપાર વધારવો 8. કૃષિ ઉત્પાદકતા વધારવી 9. માળખાગત સુવિધામાં સુધારો કરવો અને 10. પર્યાવરણની જાળવણી<ref>{{cite web|url=http://specials.rediff.com/money/2008/jun/17slid01.htm|title=The top 10 challenges for India|publisher=Rediff}}</ref> કરવી. == ક્ષેત્રો == === કૃષિ === મોટાભાગના ભારતીયો કૃષિ ક્ષેત્રમાં કામ કરે છે. ખેતિય પેદાશના ઉત્પાદનમાં વિશ્વભરમાં ભારત [[જીડીપી સાથે વિવિધ દેશોની યાદી|બીજા]] ([[:en:List of countries by GDP sector composition|ranks second]]) સ્થાને છે. 2007માં [[કૃષિ]] ([[:en:Agriculture|Agriculture]]) અને તેને સંબંધિત [[વન]] ([[:en:forestry|forestry]]), [[ઝાડ કાપવા|વૃક્ષછેદન]] ([[:en:logging|logging]]) અને [[માછમારી|માછીમારી]] ([[:en:fishing|fishing]]) જેવા ક્ષેત્રોનું જીડીપીમાં 16.6 ટકા યોગદાન હતું અને કુલ કામમાં રોકાયેલા માણસો<ref name="CIA"/>ના 60 ટકા આ ક્ષેત્રમાં રોજગાર મેળવતા હતા. જીડીપીમાં તેના યોગદાનમાં થોડો ઘટાડો છતાં હજી આ ક્ષેત્ર સૌથી મોટું આર્થિક ક્ષેત્ર છે અને ભારતના સમગ્ર સામાજિક-આર્થિક વિકાસમાં તેની મહત્વની ભૂમિકા છે. ભારતમાં 1950થી પંચવર્ષીય યોજનાઓમાં કૃષિ ક્ષેત્ર પર વિશેષ ભાર મૂકાતા અને [[ભારતની હરિયાળી ક્રાંતિ|ભારતમાં હરિત ક્રાંતિ]] ([[:en:Green revolution in India|Green revolution in India]])ના સમયથી [[સિંચાઇ|સિંચાઈ]] ([[:en:irrigation|irrigation]]), ટેક્નોલોજી, આધુનિક કૃષિ પદ્ધતિઓનો ઉપયોગ અને કૃષિ ધિરાણ તથા સબસિડીની જોગવાઈને કારણે તમામ પાકની [[ઉપજ|નીપજ]] ([[:en:Yield|Yield]])માં વધારો થયો છે. જોકે આંતરરાષ્ટ્રીય દેશોની સરખામણી કરતા માલૂમ પડે છે કે વૈશ્વિક<ref name="Datt-5">{{cite book | author=Datt, Ruddar & Sundharam, K.P.M. | title=Indian Economy | pages = 485–491 | chapter = 28}}</ref> સૌથી ઊંચી નીપજના 30થી 50 ટકા નીપજ ભારતની સરેરાશ નીપજ રહી છે. ભારત વિશ્વમાં [[દૂધ]] ([[:en:milk|milk]]), [[કાજુ]] ([[:en:cashew nut|cashew nut]]), [[નાળિયેર|નારિયેળ]] ([[:en:coconut|coconut]]), [[ચા]] ([[:en:tea|tea]]), [[આદૂ|આદુ]] ([[:en:ginger|ginger]]), [[હળદર]] ([[:en:turmeric|turmeric]]) અને [[મરી|કાળા મરી]] ([[:en:black pepper|black pepper]])<ref>ડિસેમ્બર 2007માં ઇન્ડો બ્રિટીશ [http://www.ibpn.co.uk/agriculture.asp કૃષિય ક્ષેત્ર]ની ભાગીદારીમાં સુધારો થયો હતો.</ref>નું સૌથી વધુ ઉત્પાદન કરતો દેશ છે.તે વિશ્વમાં સૌથી વધુ [[બળદ|ઢોરઢાંખર]] ([[:en:cattle|cattle]]) ધરાવતો દેશ છે.(19.3 કરોડ)<ref>લેસ્ટર આર. બ્રાઉનના જણાવ્યા અનુસાર સતત વધેલા દબાણને કારણે [http://www.earth-policy.org/Updates/Update6.htm વિશ્વમાં જંગલોની સ્થિતિ ખરાબ થતી ગઈ] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20080311003923/http://www.earth-policy.org/Updates/Update6.htm |date=2008-03-11 }} અને અર્થ પોલિસી ઈન્સ્ટિટ્યૂટમાં ફેબ્રુઆરી-2008માં સુધારો કરાયો.</ref> તે [[ઘઉં]] ([[:en:wheat|wheat]]), [[ચોખા]] ([[:en:rice|rice]]), [[ખાંડ]] ([[:en:sugar|sugar]]), [[મગફળી]] ([[:en:groundnut|groundnut]]) અને દરિયાની [[માછલી]] ([[:en:fish|fish]])નું બીજા ક્રમનું સૌથી વિશાળ ઉત્પાદક છે. <ref name="agrind">[http://www.ficciagroindia.com/indian-agriculture/indian-agriculture.htm ઈન્ડિયન એગ્રીકલ્ચર] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20080225074057/http://www.ficciagroindia.com/indian-agriculture/indian-agriculture.htm |date=2008-02-25 }} એગ્રીબિઝનેસ ઈન્ફર્મેશન સેન્ટરમાં ફેબ્રુઆરી-2008માં સુધારો કરાયો</ref>[[તમાકુ]] ([[:en:tobacco|tobacco]])ના ઉત્પાદનમાં તે ત્રીજા ક્રમે છે.<ref name="agrind"/> ફળના ઉત્પાદનમાં ભારતનો વિશ્વભરમાં 10 ટકા ફાળો છે. જેમાં [[કેળા]] ([[:en:banana|banana]]) અને [[વનસ્પતિ|ચીકુ]] ([[:en:sapota|sapota]])માં સૌથી વધુ ઉત્પાદન છે. <ref name="agrind"/> === ઉદ્યોગ અને સેવા === જીડપીના 27.6 ટકા ઔધગિક ખાતા અને કુલ કર્મચારીના 17 ટકા છે. <ref name="CIA"/>જોકે, ઔધોગિક કામદારના એક તૃતિયાંશ ભાગ સાધારણ [[કૂટિર ઉદ્યોગ|ઘરગથ્થુ ઉત્પાદનમાં રોકાયેલ છે]] ([[:en:Cottage industry|household manufacturing]]). <ref>{{cite web |url=http://www.censusindia.gov.in/Census_Data_2001/Census_data_finder/B_Series/Industrial_Category_of_worker.htm |title=Census Reference Tables B-Series Economic Tables |publisher=Censusindia.gov.in |date= |access-date=2008-11-03 |archive-date=2008-11-18 |archive-url=https://web.archive.org/web/20081118144831/http://www.censusindia.gov.in/Census_Data_2001/Census_data_finder/B_Series/Industrial_Category_of_worker.htm |url-status=dead }}</ref>ફેક્ટરીમાંથી પેદાશની રીતે વિશ્વભરમાં [[જીડીપી સેક્ટરને આધારે દેશની યાદી.|ભારત]] ([[:en:List of countries by GDP sector composition|is 16th]])16મા સ્થાને છે.<ref>જીડીપી (GDP) સેક્ટરને આધારે દેશની [[જીડીપી (GDP) સેક્ટરને આધારે દેશની યાદી.|યાદીના સ્ત્રોત આ મુજબ છે.]] ([[:en:List of countries by GDP sector composition|List of countries by GDP sector composition]])સીઆઇએ [[સીઆઇએ વલ્ડ ફેક્ટબૂક|વલ્ડફેક્ટબૂક]] ([[:en:CIA World Factbook|CIA World Factbook]])માંથી આ ડેટા લેવામાં આવ્યો છે. </ref> ભારતના લઘુ ઉદ્યોગ વિશ્વભરમાંથી કાર્બનડાયોક્સાઇડનું [[કાર્બન ડાયોક્સાઇડ સ્ત્રાવને આધારે દેશની યાદી|5 ટકા સ્ત્રાવ કરે છે.]] ([[:en:List of countries by carbon dioxide emissions|5% of carbon dioxide emissions in the world]]) આર્થિક સુધારાને કારણે વિદેશી સ્પર્ધા આવી જે, ચોક્કસ જાહેર ક્ષેત્રના ઉદ્યોગોના ખાનગીકરણમાં પરિણમી, એવા ક્ષેત્રો ખોલ્યા કે જે ફક્ત જાહેર ક્ષેત્રો પૂરતા મર્યાદિત હતા અને ફાસ્ટ મુવીંગ [[તૈયાર સાધન-સંપત્તિ|કન્ઝ્યુમર ગુડ્ઝ]] ([[:en:Final goods|consumer goods]]) (એફએમસીજી)ના ઉત્પાદનમાં વિસ્તરણમાં પરણમ્યા હતા. <ref name="theecon-india-economic-structure">{{cite news | title=Economic structure| date= October 6, 2003 | publisher=The Economist | url=http://www.economist.com/countries/India/profile.cfm?folder=Profile%2DEconomic%20Structure}}</ref>ઉદારીકરણ બાદ ભારતીય ખાનગી ક્ષેત્ર કે જે સામાન્ય રીતે જૂના પરિવારોની માન્યતા પર ચાલતા હતા અને જેને વિકસવા માટે રાજકીય જોડાણોની જરૂરિયાત હતી તેમને વિદેશી સ્પર્ધાનો સામનો કરવો પડ્યો હતો, જેમાં સસ્તી ચાઇનીઝ આયાતોનો પણ સમાવેશ થાય છે. ત્યારથી તે ફેરફારોનું સંચાલન ખર્ચ સંકોચન દ્વારા, સંચાલનમાં સુધારા, નવી પેદાશોની રચના કેન્દ્રિતતા અને નીચા શ્રમિક ખર્ચાઓ અને ટેકનોલોજી દ્વારા થતું હતું. <ref name="compete">{{cite news | title=Indian manufacturers learn to compete | date=February 12, 2004 | publisher=The Economist | url=http://www.economist.com/displaystory.cfm?story_id=S%27%298%3C%2FPQ%3B%21%21P%214%0A | access-date=ઑક્ટોબર 21, 2009 | archive-date=મે 5, 2009 | archive-url=https://web.archive.org/web/20090505215303/http://www.economist.com/displaystory.cfm?story_id=S%27%298%3C%2FPQ%3B%21%21P%214%0A | url-status=dead }}</ref> કૃષિ બાદ રોજગારીનો સૌથી મોટો સ્ત્રોત [[કાપડઉદ્યોગ|ટેક્સટાઇલ]] ([[:en:Textile|Textile]]) (કાપડ)ઉત્પાદન છે અને ઉત્પાદકીય ઉત્પાદનોના 26 ટકા જેટલો હિસ્સો ધરાવે છે. <ref name="citi">{{cite web|url=http://www.citiindia.com/indian_overview.asp?pgname=Overview|title=Industry Overview - Indian Overview|access-date=2009-10-21|archive-date=2009-10-24|archive-url=https://web.archive.org/web/20091024095447/http://www.citiindia.com/indian_overview.asp?pgname=Overview|url-status=dead}}</ref> [[તિરુપુર|તિરુપુરે]] ([[:en:Tirupur|Tirupur]]) હોઝીયરી, ગૂથેલા તૈયાર વસ્ત્રો, રોજબરોજના વસ્ત્રો અને રમતના વસ્ત્રોના અગ્રણી સ્ત્રોત તરીકેની વૈશ્વિક ખ્યાતિ પ્રાપ્ત કરી છે. <ref>{{cite web|url=http://www.hindu.com/2007/06/11/stories/2007061110090500.htm|title=Helping Tirupur emerge as a leader in knitwear exports in India - Tiruppur|publisher=The Hindu|access-date=2010-08-03|archive-date=2007-11-28|archive-url=https://web.archive.org/web/20071128012707/http://www.hindu.com/2007/06/11/stories/2007061110090500.htm|url-status=dead}}</ref> મુંબઇના [[ધારાવી]] ([[:en:Dharavi|Dharavi]])એ ચામડાની પેદાશો માટે ખ્યાતિ પ્રાપ્ત કરી છે. [[ટાટા મોટર્સ|ટાટા મોટર્સે]] ([[:en:Tata Motors|Tata Motors]]) [[ટાટા નેનો|નેનો]] ([[:en:Tata Nano|Nano]])તરીકે વિશ્વની સૌથી સસ્તી કાર બનાવી છે.<ref name="forbes.com">{{cite web|url=http://www.forbes.com/home/free_forbes/2007/0416/070.html|title=The Next People's Car|access-date=2008-01-21|work=forbes.com|archive-date=2012-03-03|archive-url=https://www.webcitation.org/65swZbv9k?url=http://www.forbes.com/home/free_forbes/2007/0416/070.html|url-status=dead}}</ref> સર્વિસિસ આઉટપૂટની રીતે ભારત [[જીડીપી (GDP) સેક્ટરના માળખાને આધારે દેશની યાદી|પંદરમું]] ([[:en:List of countries by GDP sector composition|is fifteenth]])છે. તે 23 ટકા શ્રમિક દળને રોજગારી પૂરી પાડે છે અને તે ઝડપથી વિકસતી જાય છે, તેનો વૃદ્ધિ દર 1991-2000માં 7.5 ટકા હતો જે 1951-80ના 4.5 ટકાની તુલનાએ ઊંચો છે. તે જીડીપી (GDP)માં સૌથી વધુ હિસ્સો ધરાવે છે, જે 2007માં 55 ટકાના હિસ્સો ધરાવતું હતું, જે 1950ના 15 ટકા કરતા વધુ છે. <ref name="CIA"/> બિઝનેસ સર્વિસીઝ જેમ કે [[ઇન્ફોર્મેશન ટેક્નોલોજી|ઇન્ફર્મેશન ટેકનોલોજી]] ([[:en:information technology|information technology]]), [[ઇન્ફોર્મેશન ટેક્નોલોજી એનેબલ્ડ સર્વિસિસ|ઇન્ફર્મેશન ટેકનોલોજી આધારિત સેવાઓ]] ([[:en:information technology enabled services|information technology enabled services]]), [[બિઝનેસ પ્રોસેસ આઉટસોર્સિંગ|બિઝનેસ પ્રોસેસ આઉટસોર્સીંગ]] ([[:en:business process outsourcing|business process outsourcing]]) સૌથી ઝડપથી વિકસતા ક્ષેત્રોમાંના એક છે જે 2000માં કુલ સેવાઓના ઉત્પાદનમાં એક તૃતીયાંશ જેટલો ફાળો આપે છે. આઇટી ક્ષેત્રની વૃદ્ધિનો યશ વિસ્તરિત સ્પેશિયલાઇઝેશન અને ઓછા ખર્ચવાળા પરંતુ ઊંચી કુશળતા ધરાવતા સમુદાય, શિક્ષિત અને સુંદર અંગ્રેજી બોલતા કામદારોને જાય છે, [[માગણી અને પુરવઠો|પુરવઠા તરફે]] ([[:en:Supply and demand|supply side]]), ભારતની સેવા નિકાસ અને જે લોકો પોતાના કામકાજોને [[આઉટસોર્સિંગ|આઉટસોર્સ]] ([[:en:Outsourcing|outsource]]) કરાવવા ઇચ્છતા હતા તેવા વિદેશી વપરાશકારોની વધેલી માગ તરફે મેળ ખાતો હતો. [[ભારતીય આઇટી ઉદ્યોગ|ભારતના આઇટી ઉદ્યોગે]] ([[:en:Indian IT industry|India's IT industry]]) તેના [[નાણાની ચૂકવણીનું સંતુલન|ચૂકવણી સંતુલન]] ([[:en:balance of payments|balance of payments]])માં નોંધપાત્ર ફાળો આપ્યો હોવા છતાંયે 2001માં કુલ જીડીપી (GDP)માં ફક્ત 1 ટકાના ફાળા માટે અથવા કુલ સેવાઓના 1/50માં ભાગ જેટલો જવાબદાર છે. <ref name="Revolution">{{cite paper|author=Gordon, Jim and Gupta, Poonam|title=Understanding India's Services Revolution|year=2003|version=November 12, 2003|url=http://www.imf.org/external/np/apd/seminars/2003/newdelhi/gordon.pdf|format=PDF}}</ref> જોકે આઇટીનો જીડીપી (GDP)માં ફાળો 2005-06માં વધીને 4.8 ટકા જેટલો થયો હતો અને 2008માં તે વધીને જીડીપી (GDP)ના 7 ટકા જેટલો થવાની ધારણા સેવાય છે. <ref name="Share of IT">{{cite news | title=Share of IT, ITeS in India''s GDP to go up to 7% by 2008| date=20 December 2006 | publisher=domain-b.com | url=http://www.domain-b.com/infotech/itnews/2006/20061220_per_cent.html}}</ref><ref name="Indian IT">{{cite news| title=The Coming Death Of Indian Outsourcing| date=2008-02-29<!--, 6:00 a.m. -->| publisher=Forbes| url=http://www.forbes.com/home/enterprisetech/2008/02/29/mitra-india-outsourcing-tech-enter-cx_sm_0229outsource.html| access-date=2009-10-21| archive-date=2009-01-22| archive-url=https://web.archive.org/web/20090122074242/http://www.forbes.com/home/enterprisetech/2008/02/29/mitra-india-outsourcing-tech-enter-cx_sm_0229outsource.html| url-status=dead}}</ref> મોટા ભાગનું ભારતીય શોપીંગ (ખરીદી)મુક્ત બજારમાં થાય છે અને સ્વતંત્ર અનાજ સ્ટોરને કિરાણા કહેવાય છે. સંગઠિત રિટેઇલ જેમ કે સુપરમાર્કેટનો ફાળો 2008માં કુલ બજારોના ફક્ત 4 ટકા જેટલો હતો.. <ref name="chainstores">{{cite news|url=http://www.economist.com/displayStory.cfm?story_id=11465586|title=Retailing in India Unshackling the chain stores|year=2008|publisher=Economist}}</ref> નિયમનો રિટેઇલીંગમાં સૌથી વધુ વિદેશી રોકાણ આવતું અટકાવે છે. વધુમાં, ત્રીસ કરતા વધુ નિયમનો જેમ કે, “સાઇનબોર્ડ લાયસંસ” અને “હોર્ડીંગ વિરોધી પગલાંઓ” સ્ટોરોએ ખુલતા પહેલાં જ અનુસરવાના હોય છે. માલને રાજ્યોમાં કે રાજ્ય બહાર મોકલવા માટે અને રાજ્યની અંદરોઅંદર ફેરવવા માટે પણ કર છે. <ref name="chainstores"/> [[ભારતમાં પ્રવાસન ઉદ્યોગ]] ([[:en:Tourism in India|Tourism in India]]) પ્રમાણમાં અવિકસિત છે, આમ છતાં તેમાં બમણો વિકાસ થઇ રહ્યો છે. કેટલીક હોસ્ટિપટલો [[મેડિકલ ટુરિઝમ]] ([[:en:medical tourism|medical tourism]])ને આકર્ષે છે. <ref name = BMJ>{{cite journal |last=Mudur |first=Ganapati |year= 2004|month=June |title=Hospitals in India woo foreign patients |journal=[[British Medical Journal]] |volume=328 |issue= |page=1338 |id= |doi= 10.1136/bmj.328.7452.1338 |pmid=15178611}}</ref> === નાણાની જોગવાઇ === અર્ધા કરતા પણ વયક્તિગત બચતો સ્થાવર મિલકતો જેમ કે જમીન, મકાન, [[બળદ|ઢોર]] ([[:en:cattle|cattle]]) અને [[સોનું|સોના]] ([[:en:gold|gold]])માં રોકાયેલી છે. <ref>{{cite web|url=http://unpan1.un.org/intradoc/groups/public/documents/APCITY/UNPAN028982.pdf|title=Reforming India's Financial System|author=Diana Farrell and Susan Lund|access-date=2009-10-21|archive-date=2016-03-03|archive-url=https://web.archive.org/web/20160303223047/http://unpan1.un.org/intradoc/groups/public/documents/APCITY/UNPAN028982.pdf|url-status=dead}}</ref> જાહેર ક્ષેત્રની બેન્કો બેન્કિંગ ુદ્યોગમાં કુલ મિલકતોના 75 ટકા કરતા વધુ હિસ્સો ધરાવે છે, જ્યારે ખાનગી અને વિદેશી બેન્કો અનુક્રમે 18.2 ટકા અને 6.5 ટકા હિસ્સો ધરાવે છે. <ref name="factual">[http://www.livemint.com/2007/09/01001100/India-growth-story-is-attracti.html ભારતની વૃદ્ધિ વાર્તા સરકારી સાહસોમાં]થી પ્રતિભાઓને આકર્ષે છે, એચટી મિડીયા ડિસેમ્બર 2007માં મેળવવામાં આવેલું </ref> ઉદારીકરણ થું ત્યારથી, સરકારે નોંધપાત્ર બેન્કિંગ સુધારાઓને બહાલી આપી છે. આમાંના કેટલાક રાષ્ટ્રીયકૃત્ત બેન્કો (જેમ કે જોડાણને ઉત્તેજન આપવું, સરકારી દરમિયાનગીરીનો ઘટાડો કરવો અને નફાકારકતા અને સ્પર્ધાત્મકતા વધારવી)ને લાગેવળગતા હોવાથી અન્ય સુધારાઓએ બેન્કિંગ અને વીમા ક્ષેત્રોને ખાનગી અને વિદેશી ખેલાડીઓ માટે ખુલ્લા મુક્યા છે. <ref name="Datt-8">{{cite book|author=Datt, Ruddar & Sundharam, K.P.M.|title=Indian Economy|pages=865–867|chapter=50}}</ref><ref name="CIA"/> [[બોમ્બે સ્ટોક એક્સચેંજ]] ([[:en:Bombay Stock Exchange|Bombay Stock Exchange]]) [[દક્ષિણ એશિયા]] ([[:en:South Asia|South Asia]])માં મોટામાં મોટું શેરબજાર છે. === કુદરતી સ્ત્રોતો === ભારતનો કુલ વાવેતર વિસ્તાર 1,269,219&nbsp;km² છે (કુલ જમીન વિસ્તારના 56.78 ટકા), જે કાયમી વધતી જતી વસતી અને શહેરીકરણના વ્યાપને કારણે સતત દબાણ આવતું હોવાથી ઘટતો જાય છે. ભારત પાસે કુલ 314,400 અને એનબીએપી;કીમીનો ભૂમિ વિસ્તાર છે અને વાર્ષિક સરેરાશ 1,100 અને એનબીએપી; એમએમ જેટલો વરસાદ મેળવે છે. [[સિંચાઇ]] ([[:en:Irrigation|Irrigation]]) કુલ જળ વપરાશના 92 ટકા જેટલો ફાળો ધરાવે છે અને 1974માં 380 અને એનબીએએસપી;કીમીનો સમાવેશ કરતું હતું અને 2025 સુધીમાં તે વધીને 1,050 અને એનબીએપી; કિમી થવાની ધારણા સેવાય છે, જ્યારે બાકીની સિંચાઇ ઔદ્યોગિક અને સ્થાનિક વપરાશકારોને ફાળે છે. ભારતના જમીનના અંદરના જળ સ્ત્રોતોમાં નદીઓ, કેનાલ, સરોવરો અને તળાવોનો સમાવેશ થાય છે અને સમુદ્રી સ્ત્રોતોમાં [[ભારતીય સમુદ્ર]] ([[:en:Indian ocean|Indian ocean]])ના પૂર્વ અને પશ્ચિમ કિનારાઓ અને અન્ય [[કુદરતી ધોવાણ અને ખાડીઓ|અખાતો]] ([[:en:Headlands and bays|gulfs]]) અને [[ખાડી|ખાડીઓ]] ([[:en:bay|bay]])નો સમાવેશ થાય છે જે, [[મત્સ્યોદ્યોગ]] ([[:en:fisheries|fisheries]]) ક્ષેત્રે આશરે 6 મિલીયન લોકોને રોજગારી પૂરી પાડે છે. 2008માં ભારત પાસે વિશ્વનો સૌથી મોટો મત્સ્યોદ્યોગ હતો. <ref>{{cite web |url=http://www.hindu.com/2008/01/05/stories/2008010552830300.htm |title=The Hindu : Kerala / Kochi News : Diversify fishing methods, says Pawar |publisher=Hindu.com |date= |access-date=2008-11-03 |archive-date=2008-01-08 |archive-url=https://web.archive.org/web/20080108022941/http://www.hindu.com/2008/01/05/stories/2008010552830300.htm |url-status=dead }}</ref> ભારતા મોટા [[ખાણ|ખનિજ]] ([[:en:mineral|mineral]]) સ્ત્રોતોમાં [[કોલસો]] ([[:en:Coal|Coal]]) (વિશ્વમાં ત્રીજા ક્રમની સૌથી મોટી અનામત), [[લોઢું|આયર્ન]] ([[:en:Iron|Iron]]) ઓર, [[મેંગેનિસ|મેંગેનીઝ]] ([[:en:Manganese|Manganese]]), [[મિકા|માઇકા]] ([[:en:Mica|Mica]]), [[બોક્સિટ|બોક્સાઇટ]] ([[:en:Bauxite|Bauxite]]), [[ટિયાનિમ|ટિટેનીયમ]] ([[:en:Titanium|Titanium]]) ઓર, [[ક્રોમાઇટ]] ([[:en:Chromite|Chromite]]), [[કુદરતી ગેસ]] ([[:en:Natural gas|Natural gas]]), [[હિરા|ડાયમંડ]] ([[:en:Diamond|Diamond]]), [[પેટ્રોલિયમ]] ([[:en:Petroleum|Petroleum]]), [[ચૂનો પથ્થર|ચૂનાનો પત્થર]] ([[:en:Limestone|Limestone]]) અને [[થોરિયમ|થોરીયમ]] ([[:en:Thorium|Thorium]]) ([[કેરળ|કેરાલા]] ([[:en:Kerala|Kerala]])ના દરિયાકિનારે વિશ્વનો સૌથી મોટો)નો સમાવેશ થાય છે. ભારતનો [[તેલની અનામત|તેલ જથ્થો]] ([[:en:oil reserves|oil reserves]]) [[મહારાષ્ટ્ર]] ([[:en:Maharashtra|Maharashtra]])માં દરિયાકિનારા પાસે [[બોમ્બે હાઇ]] ([[:en:Bombay High|Bombay High]]), [[ગુજરાત]] ([[:en:Gujarat|Gujarat]]), [[રાજસ્થાન]] ([[:en:Rajasthan|Rajasthan]]) અને પૂર્વ [[આસામ]] ([[:en:Assam|Assam]])માં મળી આવ્યો હતો, જે દેશની 25 ટકા માગ પૂરી કરે છે. <ref name="Datt-1">{{cite book | author=Datt, Mihir Bhojani & Vivek Sundharam, K.P.M. | title=Indian Economy | pages =90,97,98,100 | chapter = 7}}</ref><ref name="CIA">{{cite web | title =CIA - The World Factbook - India | publisher =[https://www.cia.gov/ CIA] | date =2007-09-20 | url =https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/in.html#Econ | access-date =2007-10-02 | archive-date =2008-06-11 | archive-url =https://web.archive.org/web/20080611033144/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/in.html#Econ | url-status =dead }}</ref> આર્થિક વૃદ્ધિની સાથે વધતી જતી વીજ માગે ભારતમાં સતત ઉર્જા તંગી ઊભી કરી છે. ભારત ઓઇલ સ્ત્રોતોમાં ગરીબ છે અને હાલમાં તેની ઉર્જા જરૂરિયાત માટે કોલસા અને વિદેશી ઓઇલ આયાત પર નિર્ભર છે. ભારત [[થોરિયમ|થોરીયમ]] ([[:en:Thorium|Thorium]])માં શ્રીમંત છે પરંતુ [[યુરેનિયમ]] ([[:en:Uranium|Uranium]])માં નહી, જેમાં તેને અમેરિકા સાથેની અણુસંધિ દ્વારા પ્રવેશ મળશે તેવી શક્યતા છે. ભારત કેટલાક ચોક્કસ ઉર્જા સ્ત્રોતોમાં શ્રીમંત છે, જે સુંદર ભવિષ્ય-ચોખ્ખા / નવેરના ઉર્જા સ્ત્રોતો જેમ કે [[ભારતમાં સૂર્યની ઉર્જાનો ઉપયોગ|સૂર્ય]] ([[:en:Solar power in India|solar]]), [[ભારતમાં પવનશક્તિનો ઉપયોગ|પવન]] ([[:en:Wind power in India|wind]]), બાયોફ્યૂઅલ્સ (જાત્રોફા, શેરડી)ની ખાતરી આપે છે. == વૈશ્વવિકરણ == [[ચિત્ર:2006Indian exports.PNG|300px|thumb|2006માં વિદેશમાંથી આયાત]] 1991નું ઉદારીકરણ થયું ન હતુ ત્યા સુધી ભારત તેના અર્થતંત્રની સંભાળ લેવા માટે અને આત્મ નિર્ભરતા પ્રાપ્ત કરવા માટે વિશ્વના બજારોથી મહદઅંશે અને આંતરરાષ્ટ્રીય સ્તરે એકલું હતું. વિદેશ વેપાર આયાત ટેરિફ, નિકાસ કરો અને જથ્થાત્મક નિયંત્રણો આધારિત હતો, જ્યારે, [[વિદેશમાંથી સીધું રોકાણ|સીધુ વિદેશી રોકાણ]] ([[:en:foreign direct investment|foreign direct investment]]) (એફડીઆઇ)પર ટોચની મર્યાદાની ઇક્વીટી ભાગીદારીથી, ટેકનોલોજી તબદિલી, િકાસ જવાબદારીઓ અને સરકારી મંજૂરીઓથી નિયંત્રિત હતું; ઔદ્યોગિક ક્ષેત્રમાં 60 ટકા જેટલા નવા એફડીઆઇ માટે આ મંજૂરીઓ જરૂરી હતી. ડબ્લ્યુટીઓ અનુસાર 2006ના રોજ વિશ્વ વેપારમાં હાલમાં ભારતનો ફાળો 1.2 ટકા જેટલો છે. <ref>{{cite web|url=http://www.wto.org/english/tratop_e/tpr_e/tp195_e.htm |title=India's Trade policy review by the wto |publisher=Wto.org |date=2002-06-21 |access-date=2009-03-13}}</ref> 2000<ref>{{cite news|url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/south_asia/696852.stm |title=SOUTH ASIA &#124; India eases trade restrictions |publisher=BBC News |date=2000-03-31 |access-date=2009-03-13}}</ref><ref>{{cite web|last=Rai |first=Saritha |url=http://query.nytimes.com/gst/fullpage.html?res=9D00E0D61338F93AA15752C0A9629C8B63 |title=World Business Briefing &#124; Asia: India: Trade Restrictions Eased - The |publisher=New York Times |date=2004-01-29 |access-date=2009-03-13}}</ref>ની સાલમાં ઘણી વખત આયાત નિયંત્રણો ઘટાડ્યા હોવા છતાં [[આંતરરાષ્ટ્રીય વેપાર]] ([[:en:International trade|International trade]]) જીડીપી (GDP)ના પ્રમામાં 2006માં 24 ટકા વધ્યો હતો, જે 1985ના 6 ટકા કરતા વધુ હતો અને હજુ પણ સંબંધિત રીતે ઓછો છે. <ref name="oecd"/><ref name="Trade">{{cite news|url=http://www.thehindubusinessline.com/2008/04/18/stories/2008041850551000.htm|title=Rise in Indian services exports less than global average: WTO|date=2008-04-18|access-date=2008-11-16|author=G. Srinivasan|publisher=Business Line}}</ref> ભારતને અન્ય વિકસતા અર્થતંત્રો જેમ કે બ્રાઝિલ, ચીન અને રશિયાની તુલનામાં વધુ નિયંત્રિત દેશ તરીકે વિશ્વ વેપાર સંગઠન દ્વારા વર્ણવવામાં આવ્યું હતું. વેપાર આડેના નોંધપાત્ર અવરોધોમાં વીજ તંગી અને અપૂરતા વાહનવ્યવહારને પણ ડબ્લ્યુટીઓ દ્વારા ઓળખી કાઢવામાં આવ્યા હતા. <ref>{{cite web|url=http://www.financialexpress.com/news/restrictive-trade-regime-gets-india-poor-wb-ranking/324548/0|title=Restrictive trade regime gets India poor WB ranking|publisher=The Financial Express|access-date=2009-03-13}}</ref><ref>[http://www.wto.org/english/tratop_e/tpr_e/tp195_e.htm ભારતઃ જૂન 2002]ડબલ્યુટીઓ ટ્રેડ પોલિસી રિવ્યુ</ref><ref>[http://www.wto.org/english/tratop_e/tpr_e/tp283_e.htm આર્થિક વિકાસ માટે હજુ પણ કેટલાક પગલા લેવા જરૂરી છે. ]ડબલ્યુટીઓ ટ્રેડ પોલિસી રિવ્યૂ ઓફ ઇન્ડિયા, 2007</ref> સ્વતંત્રતાથી ભારતની [[ચાલુ ખાતુ|ચાલુ ખાતા]] ([[:en:current account|current account]])ની [[ચૂકવણીની સંતુલનતા|ચૂકવણીની સંતુલન]] ([[:en:balance of payments|balance of payments]])તા નકારાત્મક રહી છે. {| style="margin:1em; background:#f9f9f9; border:1px #aaa solid; border-collapse:collapse; font-size:90%; float:right;" |+''''' એફડીઆઇ રોકાણમાં ટોચના પાંચ રોકાણ કરતા દેશોનો હિસ્સો. (2000-2007)<ref name="fdi-1">{{cite web | title=FDI in India Statistics | url=http://dipp.nic.in/fdi_statistics/india_fdi_index.htm | access-date=2008-02-12 | archive-date=2008-02-20 | archive-url=https://web.archive.org/web/20080220025122/http://www.dipp.nic.in/fdi_statistics/india_fdi_index.htm | url-status=dead }}</ref>''''' |- style="background:lightblue;" !ક્રમ!!દેશ!!મૂડીનો પ્રવાહ<br /> (મિલીયન યુએસ ડોલરમાં)!!મૂડી (%) |- |1||{{MUS}} ||85,178||44%<ref name="Mauritius-fdi"> ભારતનું મોટા ભાગનું એફડીઆઇ મોરીશિયસ માર્ગે આવે છે, કેમ કે બન્ને દેશો વચ્ચે બેવડા કરને ટાળવા અંગે સંધિ કરવામાં આવી છે. {{cite web | title=India to sign free trade agreement with Mauritius | url=http://www.bilaterals.org/article.php3?id_article=1521 | access-date = 2005-08-15}} </ref> |- |2||{{USA}} ||18,040||9% |- |3||{{UK}} ||15,363||8% |- |4||{{NLD}} ||11,177||6% |- |5||{{SIN}} ||9,742||5% |} ભારતમાં [[સીધુ વિદેશી રોકાણ|સીધુ વિદેશ રોકાણ]] ([[:en:Foreign direct investment|Foreign direct investment]]) જીડીપી (GDP)ના 2 ટકા જેટલું પહોંચ્યું છે, જે 1990માં 0.1 ટકાના સ્તરે હતું અને 2006માં અન્ય દેશોમાં ભારતીય રોકાણમાં પણ તીવ્ર વધારો થયો હતો. <ref name="oecd"/> મોટા ભાગના ક્ષેત્રોમાં નિયંત્રણો દૂર કરવા માટે એફડીઆઇ નીતિમાં અસંખ્ય ફેરફારોને બહાલી આપવામાં આવી હતી એફડીઆઇ નિયંત્રણોમાં રાહત માટે જરૂરી ક્ષેત્રોમાં નાગરિક ઉડ્ડયન, બાંધકામ વિકાસ, ઔદ્યોગિક પાર્કસ, પેટ્રોલિયમ અને કુદરતી ગેસ, કોમોડિટી એક્સચેંજીસ, ધિરાણ માહિતી સેવા અને માઇનીંગનો સમાવેશ થાય છે. રાજકીય દ્રષ્ટિએ સંવેદનશીલ એવા વીમા અને રિટેઇલીંગ ક્ષેત્રે વધુ પડતા સીધા વિદેશી રોકાણને મંજૂરી આપવાનું કાર્ય હજુ પણ બાકી છે. ઔદ્યોગિક સહાય માટેના સરકારના સચિવાલય અનુસાર નાણાંકીય વર્ષ 2006-07 (એપ્રિલ-માર્ચ)માં ભારતમાં એફડીઆઇનો પ્રવાહ 19.5 અબજ અમેરિકન ડોલરના સ્તરે પહોંચી ગયો હતો. પાછલા નાણાંકીય વર્ષના કુલ 7.8 અબજ અમેરિકન ડોલરના રોકાણની તુલનામાં આ આંક બમણા કરતા પણ વધુ હતો. 2007-08માં એફડીઆઇ પ્રવાહ 24 અબજ ડોલર<ref>{{cite web |url=http://www.hindustantimes.com/StoryPage/StoryPage.aspx?id=54c00804-3161-4609-ad33-b5307f3c1b2e&ParentID=6d35884a-76ac-433c-af16-ccc72908c3e5&MatchID1=4689&TeamID1=4&TeamID2=1&MatchType1=1&SeriesID1=1182&PrimaryID=4689&Headline=India+attracts+%24+25+billion+FDI+in+2007-08 |title=Hindustan Times '&#39;India attracts $ 25 billion FDI in 2007-08'&#39; |publisher=Hindustantimes.com |date=2008-05-20 |access-date=2009-03-13 |archive-date=2009-01-07 |archive-url=https://web.archive.org/web/20090107072129/http://www.hindustantimes.com/StoryPage/StoryPage.aspx?id=54c00804-3161-4609-ad33-b5307f3c1b2e&ParentID=6d35884a-76ac-433c-af16-ccc72908c3e5&MatchID1=4689&TeamID1=4&TeamID2=1&MatchType1=1&SeriesID1=1182&PrimaryID=4689&Headline=India+attracts+%24+25+billion+FDI+in+2007-08 |url-status=dead }}</ref> હોવાના અહેવાલ હતા અને 2008-09માં તે 35 અબજ ડોલરથી વધી જાય તેવી ધારણા સેવાય છે. <ref>{{cite web|url=http://economictimes.indiatimes.com/Economy/FDI_to_exceed_USD_35_bn_in_08-09/articleshow/3373887.cms |title=Economic Times '&#39;FDI inflows to exceed USD 35 billion target in 2008-09'&#39; |publisher=Economictimes.indiatimes.com |date=2008-08-17 |access-date=2009-03-13}}</ref> ભારતના સતત આર્થિક વિકાસ અને આર્થિક દ્રષ્ટિએ મહાસત્તા બનવાની તકોનો અનુભવ કરવા માટેના મહત્વના પરિબળનો આધાર સરકાર ભારતના મોટી સંખ્યાના ક્ષેત્રોમાં એફડીઆઇ પ્રવાહ માટે ક્યા પ્રકારની રાહતો જાહેર કરે છે તેની પર છે. <ref>{{cite book|title=Indian Economic Superpower: Fiction or Future?|author=Jayashankar M. Swaminathan|publisher=World Scientific Publishing|year=2008}}</ref> == ચલણી નાણું == [[ભારતીય રૃપિયો]] ([[:en:Indian rupee|Indian rupee]])એ ભારતમાં સ્વિકારાતું એકમાત્ર [[લિગલ ટેન્ડર]] ([[:en:legal tender|legal tender]]) છે. 7 માર્ચ, 2009 પ્રમાણે રૃપિયા સામે અમેરિકન ડોલરનું મૂલ્યા 51.725 જ્યારે યુરો સામે <ref>{{cite web|url=http://finance.yahoo.com/currency-converter?amt=1&from=USD&to=INR&submit=Convert#from=USD;to=INR;amt=1 |title=U.S. Dollar to Indian Rupee Exchange Rate - Yahoo! Finance India |publisher=In.finance.yahoo.com |date= |access-date=2009-03-07}}</ref>65.4498 અને યુકે પાઉન્ડ સામે 72.8726 છે. ભારતીય રૃપિયો [[નેપાળ]] ([[:en:Nepal|Nepal]]) અને [[ભુટાન|ભૂટાન]] ([[:en:Bhutan|Bhutan]])માં પણ સ્વિકારાતું લિગલ ટેન્ડર છે. બંનેમાં ચલણ તરીકે ભારતીય રૃપિયાને માન્ય ગણવામાં આવે છે. ભારતીય રૃપિયાને 100 [[પૈસા]] ([[:en:paisa|paise]]) વડે વિભાજીત કરવામાં આવે છે. બેન્ક દ્વારા પ્રમાણિત કરાયેલી સૌથી મોટી બેન્ક નોટ એ 2,000 રૂપીયાની નોટ છે; જ્યારે વ્યવહારમાં સૌથી ઓછામાં ઓછો સિક્કો 50 પૈસાનો છે (અગાઉ 1,2,5,10 અને 20 પૈસાના સિક્કાઓ ચલણમાં હતા, જેને રિઝર્વ બેન્ક ઓફ ઇન્ડિયા દ્વારા રદ કરવામાં આવ્યા હતા). <ref>{{cite web|url=http://www.rbi.org.in/currency/coins.html |title=RBI |publisher=RBI |date= |access-date=2009-03-13}}</ref>વિદેશી સંસ્થાકિય રોકાણકારોએ 2008માં 14 અબજ ડોલરના ભારતીય શેરોનું વેચાણ કરીને અમેરિકન ટ્રેઝરી બોન્ડમાં રોકતા 2008ની વૈશ્વિક નાણાંકીય કટોકટીના પરિણામ રૂપે રૂપીયાના મૂલ્યમાં તાજેતરમાં ઘટાડો નોંધાયો છે. ભારતને તેના [[બ્રિટીશ રાજ|બ્રિટીશ]] ([[:en:British raj|British]]) શાસનમાંથી [[ઇન્ડિયન સિવીલ સર્વિસ|નાગરિક સેવાઓ]] ([[:en:Indian Civil Service|civil services]]), રિઝર્વ બેન્ક ઓફ ઇન્ડિયા, રેલવે વગેરે જેવી સંસ્થાઓ વારસામાં મળી છે. [[મુંબઇ]] ([[:en:Mumbai|Mumbai]]) ખાતે રિઝર્વ બેન્ક ઓફ ઇન્ડિયા (આરબીઆઇ), [[બોમ્બે સ્ટોક એક્સચેન્જ|બોમ્બે સ્ટોક એસ્કેચેંજ]] ([[:en:Bombay Stock Exchange|Bombay Stock Exchange]]) (બીએસઇ) અને [[નેશનલ સ્ટોક એક્સચેન્જ ઓફ ઇન્ડિયા|નેશનલ સ્ટોક એક્સચેંજ]] ([[:en:National Stock Exchange of India|National Stock Exchange]]) (એનએસઇ) જેવી સંસ્થાઓ આવેલી હોવાથી રાષ્ટ્રની વ્યાપારીક રાજધાની તરીકે ઓળખાય છે. આ ઉપરાંત કેટલીક નાણાંકીય કંપનીઓના વડા મથકો પણ શહેરમાં આવેલા છે. આરબીઆઇ, દેશની [[સેન્ટ્રલ બેન્ક (મધ્યસ્થ બેન્ક)|મધ્યસ્થ બેન્ક]] ([[:en:central bank|central bank]])ની સ્થાપના 1, એપ્રિલ 1935ના રોજ કરવામાં આવી હતી. તે નાણઆંકીય વ્યવસ્થા માટે રાષ્ટ્રની નાણાંકીય સત્તા, નિયમનકાર અને નિરીક્ષક તરીકેની ફરજ બજાવે છે, તેમજ વિનીમય નિયંત્રણ અને ચલણ જારી કરે છે. આરબીઆઇની સંભાળ સેન્ટ્રલ બોર્ડ દ્વારા રાખવામાં આવે છે, જેનું નેતૃત્વ ગવર્નર દ્વારા કરવામાં આવે છે અને તેની નિમણૂંક ભારતની કેન્દ્ર સરકાર દ્વારા કરવામાં આવે છે. == આવક અને વપરાશ == 2005ના અનુસાર 85.7 ટકા જેટલી વસતી દૈનિક 2.50 ડોલર(પીપીપી) કરતા પણ ઓછા વેતનમાં જીવતી હતી, જે 1981ના 92.5 ટકા કરતા નીચી છે. જેની તુલના [[પેટા સહારણ આફ્રિકા]] ([[:en:Sub-Saharan Africa|Sub-Saharan Africa]])માં 80.5 ટકા સાથે થાય છે. <ref name="WorldBankPoverty"/> 75.5 ટકા જેટલી વસતી દૈનિક 2 ડોલર (પીપીપી) કરતા પણ ઓછામાં જીવે છે, જે સામાન્ય શરતોમાં જોઇએ આશરે દૈનિક 20 રૂપીયા અથવા 0.5 ડોલર થવા જાય છે. તે 86.6 ટકા કરતા ઓછા હતા અને પેટા સહારણ આફ્રિકામાં 73.0 ટકાની સાથે તુલના કરી શકાય છે. <ref>{{cite web|url=http://timesofindia.indiatimes.com/India/One-third_of_worlds_poor_in_India/articleshow/3409374.cms |title=One-third of world's poor in India: Survey-India-The Times of India |publisher=Timesofindia.indiatimes.com |date= |access-date=2008-11-03}}</ref><ref>{{cite web |url=http://www.hindu.com/2008/08/28/stories/2008082856061300.htm |title=The Hindu : National : World Bank’s new poverty norms find larger number of poor in India |publisher=Thehindu.com |date= |access-date=2008-11-03 |archive-date=2012-11-07 |archive-url=https://web.archive.org/web/20121107080123/http://www.hindu.com/2008/08/28/stories/2008082856061300.htm |url-status=dead }}</ref><ref>{{cite web|url=http://economictimes.indiatimes.com/Editorials/Define_poverty_anew/articleshow/3423435.cms |title=Define poverty anew- Opinion-The Economic Times |publisher=Economictimes.indiatimes.com |date= |access-date=2008-11-03}}</ref><ref>{{cite news|url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/business/7583719.stm |title=BBC NEWS &#124; Business &#124; World poverty 'more widespread' |publisher=News.bbc.co.uk |author=Steve Schifferes |date=27 August 2008<!-- 09:40 UK -->|access-date=2008-11-03}}</ref><ref name="WorldBankPoverty">{{cite web|url=http://econ.worldbank.org/external/default/main?pagePK=64165259&piPK=64165421&theSitePK=469372&menuPK=64166093&entityID=000158349_20080826113239|title=The developing world is poorer than we thought, but no less successful in the fight against poverty|publisher=World Bank|year=2008|access-date=2009-10-21|archive-date=2009-03-23|archive-url=https://web.archive.org/web/20090323214139/http://econ.worldbank.org/external/default/main?pagePK=64165259&piPK=64165421&theSitePK=469372&menuPK=64166093&entityID=000158349_20080826113239|url-status=dead}}</ref> 2005માં 24.3 ટકા જેટલી વસતી 1 ડોલર (પીપીપી, સામાન્ય શરતો અનુસાર આશરે 0.25 ડોલર) કરતા પણ ઓછી કમાણી કરતા હતા, જે 1981માં 42.1 ટકા કરતા ઓછી છે. <ref name="WorldBankPoverty"/><ref>{{cite news|url=http://www.business-standard.com/india/storypage.php?autono=332669|title=India has fewer poor people: World Bank|publisher=Business Standard}}</ref> તેની 41.5 ટકા વસતી દૈનિક 1.25 ડોલરના નવા આંતરરાષ્ટ્રીય ગરીબી રેખા હેઠળ જીવતી હતી, જે 1981ના 59.8 ટકા કરતા ઓછી છે. <ref name="WorldBankPoverty"/> વિશ્વ બેન્ક વધુમાં એવો અંદાજ મૂકે છે કે વિશ્વના ગરીબોમાંથી એક તૃતીયાંશ ભાગ ભારતમાં રહે છે. આજે, અગા ક્યારેય ન હતું તેમ વધુને વધુ લોકો [[સાયકલ]] ([[:en:bicycle|bicycle]]) અપનાવે છે. 40 ટકા જેટલા નિવાસીઓ સાયકલ ધરાવે છે, જેમાં રાજ્ય સ્તરે માલિકી દર આશરે 30 ટકાથી 70 ટકાની વચ્ચે છે. <ref name="bicycles">{{cite web|url=http://www.bike-eu.com/news/1573/bicycle-ownership-in-india.html|title=Bicycle Ownership in India}}</ref> હાઉસીંગ હજુ પણ નીચા દરે છે. ટાઇમ્સ ઓફ ઇન્ડિયા અનુસાર “મોટા ભાગના ભારતીયો પાસે રહેવા, સૂવા, રાંધવા, ધોવા અને બાથરુમની જરૂરિયાત માટે માથાદીઠ ઉપલબ્ધ સવલત 10 અને એનબીએસપી; ફૂટ x 10 અને એનબીએસપી; ફૂટ રુમ જેટલી કે તેનાથી ઓછી છે.” અને “દર ત્રણ શહેરી ભારતીયમાંથી એક તૂટેલા મકાનમાં રહે છે, જે અમેરિકામાં જેલની રુમના ઓછામાં ઓછા વિસ્તાર કરતા પણ ઓછી છે.” <ref name="housing">{{cite web|url=http://timesofindia.indiatimes.com/33_of_Indians_live_in_less_space_than_US_prisoners/articleshow/3753189.cms|title=33% of Indians live in less space than US prisoners|publisher=Times of India|year=2008}}</ref>ગ્રામિણ વિસ્તારોમાં વ્યકિતદીઠ સરેરાશ 103 ચોરસ ફૂટ છે અને શહેરી વિસ્તારમાં 117 ચોરસ ફૂટ છે. <ref name="housing"/> ભારતીય બાળકોમાં આશરે અર્ધા કમાવજત હેઠળ છે. ઓછા વજનવાળા બાળકોનું પ્રમાણ પેટા સહારણ આફ્રિકાની તુલનામાં બમણું છે. <ref name="underweight_2">{{cite web|url=http://web.worldbank.org/WBSITE/EXTERNAL/COUNTRIES/SOUTHASIAEXT/0,,contentMDK:20916955~pagePK:146736~piPK:146830~theSitePK:223547,00.html|title=India: Undernourished Children: A Call for Reform and Action|publisher=World Bank}}</ref><ref>{{cite web|url=http://www.medindia.net/news/Malnutrition-Among-Indian-Children-Worse-Than-in-Sub-Saharan-Africa-30955-1.htm|title=Malnutrition Among Indian Children Worse Than in Sub-Saharan Africa|publisher=Medindia}}</ref>. આમ છતાં, 1970ના [[હરીયાળી ક્રાંતિ|પ્રારંભમાં હરિયાળી ક્રાંતિ]] ([[:en:Green Revolution|Green Revolution]])ને કારણે ભારતને [[ભારતમાં તંગી|તંગી]] ([[:en:Famine in India|famines]])પડી ન હતી. ભારતમાં ગરીબીમાં નોંધપાત્ર ઘટાડો થયો હોવાથી, સત્તાવાર આંકડાઓના અંદાજ અનુસાર 27.5<ref>આ આંકડાઓ સર્વેમાં જે પદ્ધતિનો ઉપયોગ થાય છે તેમાં અત્યંત સંવેદનશીલ છે. યુનિફોર્મ રિકોલ પિરીયડ (યુઆરપી) 27.5 ટકા આપે છે. મિક્સ્ડ રિકોલ પિરીયડ (એમઆરપી) 21.8 ટકાનો આંક આપે છે</ref> ટકા ભારતીયો 2004-2005માં દૈનિક 1 ડોલર (પીપીપી, સાધારણ શરતોમાં આશરે 10 રૂપીયા)રાષ્ટ્રીય ગરીબી રેખાની હેઠળ જીવતા હતા.<ref name="PlanningComm"> ભારતનું આયોજન પંચ 2004-2005 માટે ગરીબીનો અંદાજ[http://www.planningcommission.gov.in/news/prmar07.pdf]</ref> સંગઠિત ક્ષેત્રમાં સરકારની માલિકીના નેશનલ કમિશન ફોર એનટરપ્રાઇઝીસ (યુસીઇયુએસ)ના 2007ના અહેવાલમાં એવું મળી આવ્યું હતું કે 65 ટકા ભારતીયો અથવા 750 મિલીયન લોકો દૈનિક 20 રૂપીયા<ref>{{cite web|url=http://nceus.gov.in/Condition_of_workers_sep_2007.pdf|title=NCEUS Report|format=PDF|access-date=2009-10-21|archive-date=2008-09-11|archive-url=https://web.archive.org/web/20080911122413/http://nceus.gov.in/Condition_of_workers_sep_2007.pdf|url-status=dead}}</ref>થી પણ ઓછો વેતન સાથે જીવતા હતા, જેમને “રોજગારી અને સમામજિક સલામતી વિના બિનઔપચારીક ક્ષેત્રમાં કામ કરવું પડતં હતું અને ભારે ગરીબી હેઠળ જીવતા હતા.”<ref name="Reuters-1">{{cite news | title=Nearly 80% of India Lives On Half Dollar A Day | date= August 10, 2007 | publisher=Reuters | url=http://www.reuters.com/article/latestCrisis/idUSDEL218894|access-date=2007-08-15}}</ref> 1950ના પ્રારંભથી એક પછી એક સરકારે ગરીબીને દૂર કરવા માટે [[આયોજિત અર્થતંત્ર|આયોજન]] ([[:en:Planned economy|planning]]) હેઠળ વિવિધ યોજનાઓ અમલમાં મૂકી હતી, જેને થોડી સફળતા પ્રાપ્ત થઇ હતી. આ તમામ કાર્યક્રમોએ 1980ના ''ફૂડ ફોર વર્ક પ્રોગ્રામ'' અને ''નેશનલ રૂરલ પ્રોગ્રામ એમ્પ્લોયમેન્ટ પ્રોગ્રામ'' પર આધાર રાખ્યો હતો, જેણે બેરોજગારોનો ઉપયોગ પરિણામલક્ષી મિલકતો અને ગ્રામિણ આંતરમાળખું ઊભુ કરવામાં કર્યો હતો. <ref name="survey"/> 2005ના ઓગસ્ટમાં [[ભારતીય સંસદ|ભારતીય સંસદે]] ([[:en:Parliament of India|Indian parliament]]) ''રૂરલ એમ્પ્લોયમેન્ટ ગેરંટ બિલ'' પસાર કર્યું હતું, જે ખર્ચ અને આવરણ તરીકે આ પ્રકારનું સૌથી મોટું હતું, જે [[ભારતના જિલ્લાઓ|ભારતના 600 જિલ્લાઓ]] ([[:en:Districts of India|India's 600 districts]])માંથી 200 દરેકે ગ્રામિણ નિવાસીઓને 100 દિવસની ઓછામાં ઓછી વેતન રોજગારી પૂરુ પાડવાનું વચન આપે છે.{{inote|ani-REGB|REGB}} આર્થિક સુધારાઓએ ગરીબીમાં ઘટાડો કર્યો છે કે નહી તે પ્રશ્નાર્થે કોઇ પણ સ્પષ્ટ જવાબો પેદા કર્યા વિના ચર્ચાઓને વેગ આપ્યો હતો અને તેણે વધુ આર્થિક સુધારાઓ પર પણ રાજકીય દબાણ કર્યું હતું, જેમાં ખાસ કરીને શ્રમિકોની સંખ્યામાં ઘટાડા અને કૃષિ સહાય પર કાપ મૂકવાના મુદ્દાનો સામેલ થતો હતો. <ref name="Datt-9">{{cite book|author=Datt, Ruddar & Sundharam, K.P.M.|title=Indian Economy|pages=367,369,370|chapter=22}}</ref><ref name="jgsy">{{cite web|title=Jawahar gram samriddhi yojana|url=http://rural.nic.in/jgsyg.htm|access-date=2005-07-09|archive-date=2005-10-30|archive-url=https://web.archive.org/web/20051030165723/http://rural.nic.in/jgsyg.htm|url-status=dead}}</ref> == રોજગારી == કૃષિ અને સંબંધિત ક્ષેત્રો 2003માં કુલ કાર્યદળમાં 60 ટકા જેટલો હિસ્સો ધરાવતા હતા, આ હિસ્સો 1993-94માં પણ સમાન રહ્યો હતો. કૃષિમાં જ્યારે વૃદ્ધિએ સ્થિરતાનો સામનો કર્યો હતો, ત્યારે સેવા ક્ષેત્રે સતત વૃદ્ધિ જોવા મળી હતી. કુલ કાર્યદળમાંથી 8 ટકા સગઠિત ક્ષેત્રમાં છે, જેમાંના બે તૃતીયાંશ જાહેર ક્ષેત્રમાં છે. એનએસએસઓના અંદાજ અનુસાર 1999-2000માં 106 મિલીયન, વસતીના આશરે 10 ટકા લોકો બેરોજગાર હતા અને એકંદર બેરોજગાર દર 7.3 ટકાના સ્તરે હતો, જેમાં ગ્રામિણ વિસ્તારોએ શહેરી વિસ્તાર (7.7)ની તુલનામાં થોડી સારો દર (7.2 ટકા) પ્રાપ્ત કર્યો હતો. ભારતના શ્રમિક દળમાં વાર્ષિક 2.5 ટકાનો વધારો થતો જાય છે, પરંતુ રોજગારી વર્ષે 2.3 ટકાના સ્તરે જ રહે છે. <ref name="unemployment">{{cite web|url=http://newsgroups.derkeiler.com/pdf/Archive/Soc/soc.culture.pakistan/2008-09/msg00054.pdf|title=Growing Unemployment Problem in India|format=PDF|access-date=2009-10-21|archive-date=2009-05-21|archive-url=https://web.archive.org/web/20090521093147/http://newsgroups.derkeiler.com/pdf/Archive/Soc/soc.culture.pakistan/2008-09/msg00054.pdf|url-status=dead}}</ref> સત્તાવાર બેરોજગાર દર 9 ટકા કરતા વધી ગયો છે. નિયમનો અને અન્ય અંતરાયોએ ઔપચારીક કારોબાર અને રોજગારીઓને વિકસતી રોકી છે. આશરે 30 ટકા જેટલા કામદારો કેઝ્યુઅલ કામદારો છે, કે જેઓ તેમને રોજગારી મળે ત્યારે જ કામ કરવા સક્ષમ હોય છે અને બાકીના સમયગાળામાં કમાણી વિનાના રહે છે. <ref name="unemployment"/> ફક્ત 10 ટકા કાર્યદળ જ નિયમિત રોજગારીમાં છે. <ref name="unemployment"/> વિકસતા દેશોના ધોરણો કરતા ભારતના શ્રમ નિયમનો આકરા છે અને વિશ્લેષકો તેને દૂર કરવાની સરકારને હિમાયત કરે છે. <ref name="oecd"/><ref>[http://news.bbc.co.uk/2/hi/south_asia/4103554.stm ભારતને મજૂરકાયદામાં સુધારાની શા માટે જરૃર છે. ][[બીબીસી]] ([[:en:BBC|BBC]])</ref> ભારતમાં બેરોજગારીને [[અંડરએમ્પ્લોયમેન્ટ]] ([[:en:underemployment|underemployment]]) અથવા [[બેરોજગારીનો પ્રકાર# આંતરિક બેરોજગારી|છૂપા બેરોજગાર]] ([[:en:Unemployment types#Hidden unemployment|disguised unemployment]])ના ક્રમ તરીકે ગોઠવવામાં આવી છે. ગરીબી અને બેરોજગારીને દૂર કરવા સાથેના લક્ષ્યાંકવાળી સરકારી યોજનાઓ (જેમાં તાજેતરના દાયકાઓમાં હજ્જારો ગરીબોને અને બિનકુશળ લોકોને રોજગારીની શોધમાં શહેરી વિસ્તારમાં મોકલાયા હતા)કારોબાર, કુશળતા વિકાસ, જાહેર સાહોની સ્થાપના માટે, સરકારમાં અનામત વગેરે માટે નાણાંકીય સહાય પૂરી પાડીને મુશ્કેલીને હલ કરવાનો પ્રયાસ કરવામાં આવ્યો છે. ઉદારીકરણ બાદ જાહેર ક્ષેત્રોની ભૂમિકામાં આવેલી ઓટે વધુ સારા શિક્ષણની જરૂરિયાત પર ધ્યાન કેન્દ્રિત કર્યું છે અને વધુ સારા સુધારાઓ માટે રાજકીય દબાણ પણ મૂક્યું છે. <ref name="Datt-11">{{cite book | author=Datt, Ruddar & Sundharam, K.P.M.|title=Indian Economy | pages = 403–405 | chapter = 24}}</ref><ref name="survey"/> [[બાળ કામદાર]] ([[:en:Child labor|Child labor]]) એ જટિલ પ્રશ્ન છે, જે ગરીબીમાંથી પેદા થાય છે. ભારત સરકાર વિશ્વના સૌથી મોટા બાળ કામદાર નિવારણ કાર્યક્રમને અમલી બનાવી રહી છે, જેમાં 250 મિલીયન લોકોને પ્રાથમિક શિક્ષણ આપવામાં આવનાર છે. અસંખ્ય બિન સરકારી અને સ્વૈચ્છિક સંસ્થાઓ પણ તેમાં સામેલ છે. નુકસાનકારક ઉદ્યોગોમાં બાળકો (14 વર્ષથી નીચેના)ને રોજગારી રાખવા બાબતેના પ્રવર્તમાન પ્રતિબંધિત કાયદાઓ લાગુ પાડવા માટે રાજ્યોમાં સ્પેશિયલ ઇનવેસ્ટીગેશન સેલની સ્થાપના કરવામાં આવી છે. [[બાળ કામદાર|બાળ કામદારો]] ([[:en:child labor|child labor]])ની નાબૂદી માટે ભારત સરકાર દ્વારા 1995-96 માં 10 મિલીયન ડોલર અને 1996-97માં 16 મિલીયન ડોલરની ફાળવણી કરવામાં આવી હતી. 2007માં આ ફાળવણીનો આંક 21 મિલીયન ડોલર હતો. <ref name="chilab">{{cite web|author=Embassy of India |url=http://www.indianembassy.org/policy/Child_Labor/childlabor.htm#intro |title=Child Labor and India - Embassy of India |publisher=Indianembassy.org |date= |access-date=2009-03-13}}</ref> 2006માં વિદેશ ગયેલા ભારતીયોના [[ભારતમાં રેમિટન્સીસ (સ્વદેશમાં નાણા મોકલવા)|રેમિટન્સ]] ([[:en:Remittances to India|remittances]])નો આંક 27 અબજ ડોલર અથવા તો ભારતની જીડીપી (GDP)ના 3 ટકા જેટલો હતો. <ref>{{cite web|url=http://www.nrirealtynews.com/stories/oct07/remittances-from-indians-abroad-push-india-to-top.php|title=Remittances from Indians abroad push India to the top|year=2007}}</ref> == વિકાસના મુદ્દાઓ == === કૃષિ === {{quotation|Slow agricultural growth is a concern for policymakers as some two-thirds of India’s people depend on rural employment for a living. Current agricultural practices are neither economically nor environmentally sustainable and India's yields for many agricultural commodities are low. Poorly maintained irrigation systems and almost universal lack of good extension services are among the factors responsible. Farmers' access to markets is hampered by poor roads, rudimentary market infrastructure, and excessive regulation.|World Bank: "India Country Overview 2008"<ref name="wboverview">{{cite web|url=http://www.worldbank.com/WBSITE/EXTERNAL/COUNTRIES/SOUTHASIAEXT/INDIAEXTN/0,,contentMDK:20195738~menuPK:295591~pagePK:141137~piPK:141127~theSitePK:295584,00.html|title=India Country Overview 2008|year=2008|publisher=World Bank}}</ref>}} ભારતમાં નીચી ઉત્પાદકતા નીચેના પરિબળોને પરિણામે છે: * વિશ્વ બેન્કના “ઇન્ડિયાઃ પ્રાયોરિટીઝ ફોર એગ્રીકલ્ચર એન્ડ રુરલ ડેવલપમેન્ટ” અનુસાર ભારતની મોટ [[કૃષિ સહાય|કૃષિ સહાયો]] ([[:en:agricultural subsidies|agricultural subsidies]]) ઉત્પાદકતા વિસ્તરણ રોકાણને રોકી રહી છે. કૃષિ પરના વધુ પડતા નિયમનોએ ખર્ચાઓ, ભાવ જોખમ અને અનિશ્તિતતામાં વધારો કર્યો છે. કામદાર, જમીન અને ધિરાણ બજારોમાં સરકારન દરમિયાનગીરી બજારને નુકસાન પહોંચાડી રહી છે. આંતરમાળખું અને સેવાઓ અપૂરતી છે. <ref name="agriculturepriorities">{{cite web|url=http://web.worldbank.org/WBSITE/EXTERNAL/COUNTRIES/SOUTHASIAEXT/EXTSAREGTOPAGRI/0,,contentMDK:20273764~menuPK:548214~pagePK:34004173~piPK:34003707~theSitePK:452766,00.html|title=India: Priorities for Agriculture and Rural Development|publisher=[[World Bank]]}}</ref> * અસાક્ષરતા, સામાન્ય સામાજિક-આર્થિક પછાતતા, જમીન સુધારણામાં ધીમો વિકાસ અને ખેત ઉત્પાદનોમાં અપૂરતી અથવા બિનકાર્યક્ષમ ધિરાણ અને માર્કેટિંગ સેવાઓ. * જમીન માલિકીનું સરેરાશ કદ અત્યંત ઓછુ છે (20,000 અને એનબીએસપી; m² કરતા ઓછું) અને જમીન ટોચ મર્યાદાના કાયદા, અને કેટલાક કિસ્સાઓમાં કૌટુંબિક તકરારને કારણે ભાગલાની શરતે આ પ્રકારના નાના કબજાઓ ઘણી વખત એક કરતા વધુના હોવાનું માલૂમ પડે છે, જે છૂપી બેરોજગારી અને કામદારની નીચી ઉત્પાદકતામાં પરિણમે છે. * આધુનિક કૃષિ વ્યવહારોનો અમલ અને [[કૃષિ સંબંધિત યંત્રસામગ્રી|ટેકનોલોજી]] ([[:en:Agricultural machinery|technology]])નો વપરાશ અપૂરતો છે, જે આ પ્રકારના વ્યવહારો, ઊંચા ખર્ચાઓ અને નાના જમીન કબજાઓના કિસ્સામાં બિનવ્યવહારદક્ષતા દ્વારા અવરોધાય છે. * વિશ્વ બેન્ક કહે છે કે જળની ફાળવણી બિનકાર્યક્ષમ, બિનટકાઉ અને અસમતોલ છે. [[નહેર|સિંચાઇ]] ([[:en:irrigation|irrigation]]) આંતરમાળખું કથળતું જાય છે. <ref name="agriculturepriorities"/> સિંચાઇ સવલતો અપૂરતી છે, જે, 2003-04<ref name="agri">{{cite paper | author=Multiple authors | title=Agricultural Statistics at a Glance 2004 | year=2004 | url=http://dacnet.nic.in/eands/4.6(a)All%20lndia%20Area,%20Production%20and%20Yield%20of%20Rice.xls | journal= | access-date=2009-10-21 | archive-date=2009-04-10 | archive-url=https://web.archive.org/web/20090410122527/http://dacnet.nic.in/eands/4.6(a)All%20lndia%20Area,%20Production%20and%20Yield%20of%20Rice.xls | url-status=dead }}</ref>માં ફકત 52.6 ટકા જ જમીન સિંચાઇ હેઠળ હતી તે બાબત પરથી સાબિત થાય છે, જેના કારણે હજુ પણ ખેડૂતો ખાસ કરીને [[ચોમાસું|ચોમાસા]] ([[:en:Monsoon|Monsoon]])ની ઋતુમાં વરસાદ પર નિર્ભર છે. સારું ચોમાસુ અર્થતંત્ર માટે એકંદરે તંદુરસ્ત વૃદ્ધિમાં પરિણમે છે, જ્યારે નબળું ચોમાસુ ધીમી વૃદ્ધિ તરફ દોરી જાય છે. <ref name="schand-ind.eco-3">{{cite book|author=Sankaran, S|title=Indian Economy: Problems, Policies and Development|pages=492–493|chapter=28}}</ref> ખેત ધિરાણનું નિયમન [[નાબાર્ડ]] ([[:en:NABARD|NABARD]]) દ્વારા કરવામાં આવે છે, જે ઉપખંડોમાં ગ્રામિણ વિકાસ માટે કાયદેસરની અલગ સંસ્થા છે. ભારતમાં અસંખ્ય કૃષિ વીમા કંપનીઓ છે, જે ઘઉં, ફળ, ચોખા અને રબરના ખેડૂતોને કુદરતી વિનાશ અથવા પાક નિષ્ફળતાને કારણે થતા નાણાંકીય નુકસાન સામે વીમો પૂરો પાડે છે, અને તે [[કૃષિ મંત્રાલય]] ([[:en:Ministry of Agriculture|Ministry of Agriculture]])ના નિરીક્ષણ હેઠળ હોય છે. આ તમામ વીમા પોલિસીઓ પૂરી પાડતી એક યાદ રાખવા જેવી કંપની એ [[ભારતની કૃષિ વીમા કંપની]] ([[:en:agriculture insurance company of india|agriculture insurance company of india]]) છે અને તેણે એકલા હાથ આશરે 20 મિલીયન ખેડૂતોનો વીમો લીધો છે. ચોખા અને ઘઉંનું ઉત્પાદન કરવાની ક્ષમતાની તુલનામાં ભારતની વસતી વધુ ઝડપથી વધી રહી છે. <ref name="nytagriculture"/> આત્મ નિર્ભરતા માટે અત્યંત અગત્યનો માળખાકીય સુધારણા એ [[આઇટીસી લિમીટેડ|આઇટસી લિમીટેડ]] ([[:en:ITC Limited|ITC Limited]]) છે, જે 2013 સુધીમાં 20,000 ગામડાઓને ઇન્ટરનેટના માધ્યમથી જોડવાની વિચારણા કરી રહી છે. <ref>{{cite episode | title = India on the Move | episodelink = | series = India Reborn | serieslink = | airdate = 2009-02-17 | season = 1 | number = 2}}</ref> આ સવલત ખેડૂતોને સૌપ્રથમ વખત પાકના યોગ્ય અને ખરા ભાવ પૂરા પાડશે, જેના કારણે વહેલાસર વેચાણ કરતા પડોશી વેચનારથી થતા નુકસાનને ઓછુ કરશે અને તેનાથી ગ્રામિણ વિસ્તારમાં રોકાણનો અવકાશ પૂરો પાડશે. === ભ્રષ્ટાચાર === ભારત [[ઇઝ ઓફ ડુઇંગ બિઝનેસ ઇન્ડેક્સ]] ([[:en:Ease of Doing Business Index|Ease of Doing Business Index]]) 2008 પર 120મા ક્રમે હતું, જે [[પીપલ્સ રિપબ્લિક ઓફ ચાઇના|ચીન]] ([[:en:People's Republic of China|China]]) (83મા ક્રમે), [[પાકિસ્તાન]] ([[:en:Pakistan|Pakistan]]) (86મા ક્રમે) અને [[નાઇજીરિયા|નાઇજિરીયા]] ([[:en:Nigeria|Nigeria]]) (108મા ક્રમે)થી પાછળ હતું. [[રાજકીય ભ્રષ્ટાચાર|ભ્રષ્ટાચાર]] ([[:en:Political corruption|Corruption]])ભારતને સતત નડી રહેલી સમસ્યા છે. 1991ના આર્થિક સુધારાઓએ [[રેડ ટેપ|વધુ પડતા સમયની પ્રથા]] ([[:en:red tape|red tape]]), અમલદારશાહ અને ''પરવાના રાજ''માં ઘટાડો કર્યો હતો., જેના કારણે ખાનગી સાહસો પાછા પડ્યા હતા અને ભ્રષ્ટાચાર અને બિનકાર્યક્ષમતા ઊભી થઇ હતી. એટલું જ નહી, [[આંતરરાષ્ટ્રીય પારદર્શિતતા|ટ્રાન્સ્પેરન્સી ઇન્ટરનેશલ]] ([[:en:Transparency International|Transparency International]])દ્વારા 2005ના અભ્યાસ અનુસાર ભારતે શોધી કાઢ્યું હતું કે સર્વે હાથ ધરાયેલાઓમાંથી અર્ધા કરતા વધુને લાંચ આપવાનો અથવા જાહેર સાહસોમાં કામ કઢાવવાનો પ્રથમ અનુભવ હતો. <ref name="2005-TI-study"/> જરૂરી [[માહિતી મેળવવાનો અધીકાર|માહિતી મેળવવાનો અધિકાર]] ([[:en:Right to Information Act|Right to Information Act]]) (રાઇટ ટુ ઇન્ફર્મેશન એક્ટ-આરટીઆઇ) (2005) અને તેના જેવા રાજ્યમાં અન્ય કાયદાઓ છે, જે અંતર્ગત નાગરિક દ્વારા પૂછવામાં આવેલી માહિતી સરકારી અધિકારીઓ આપે અથવા શિક્ષાત્મક પગલાંઓનો સામનો કરે તેવી જોગવાઇ છે. સેવાઓનું કોમ્પ્યુટરાઇઝેશન અને વિવિધ કેન્દ્ર અને રાજ્ય સરકારના કાયદાઓએ સ્થાપેલા વિજીલન્સ કમિશનને કારણે ભ્રષ્ટાચારના પ્રમાણમાં નોંધપાત્ર ઘટાડો થયો હતો અથવા ફરિયાદના િવારણ માટે નવા આયામો ખુલ્લા મૂક્યા હતા.<ref name="2005-TI-study">{{cite web|url=http://www.cmsindia.org/cms/events/corruption.pdf|format=PDF|title=India Corruption Study 2005|author=Transparency International India|publisher=Centre for Media Studies|access-date=2008-03-14|archive-date=2007-04-15|archive-url=https://web.archive.org/web/20070415110720/http://www.cmsindia.org/cms/events/corruption.pdf|url-status=dead}}</ref> ટ્રાન્સ્પેરન્સી ઇન્ટરનેશનલ દ્વારા 2007ના અહેવાલમાં ભારતનો ક્રમ 72મો આવે છે અને જણાવે છે કે ભારત દ્વારા હાથ ધરવામાં આવેલા નોંધપાત્ર સુધારાઓને કારણે ભ્રષ્ટાચારમાં ઘટાડો થયો છે. <ref name="transparency1">{{cite web|url=http://www.transparency.org/policy_research/surveys_indices/cpi/2007|title=2007 Corruption Perceptions Index reinforces link between poverty and corruption|publisher=Transparency International|access-date=2008-03-15|archive-date=2008-04-28|archive-url=https://web.archive.org/web/20080428203145/http://www.transparency.org/policy_research/surveys_indices/cpi/2007|url-status=dead}}</ref><ref name = "transparency2">{{cite web| url= http://www.transparency.org/news_room/in_focus/2006/cpi_2006__1/cpi_table| title= CPI Table| publisher= [[Transparency International]]| access-date= 2008-03-15| archive-date= 2008-03-21| archive-url= https://web.archive.org/web/20080321012653/http://www.transparency.org/news_room/in_focus/2006/cpi_2006__1/cpi_table| url-status= dead}}</ref> === સરકાર === [[ચિત્ર:Private and public industry employment in India(2003).png|thumb|300px|જાહેર અન ખાનગી ક્ષેત્રોમાં બિન કૃષિ વ્યવસાયોમાં અસંખ્ય લોકોને રોજગારી. કુલ સંખ્યાને રાઉન્ડ કર્યા છે. ખાનગી ક્ષેત્રની માહિતી 10 કે તેથી વધુ કર્મચારીઓ સાથેના બિન કૃષિ વ્યવસાયો સાથે સંબંધિત છે. <ref name="survey">{{cite web|title=Economic Survey 2004–2005|url=http://indiabudget.nic.in/es2004-05/esmain.htm|access-date=2006-07-15|archive-date=2007-12-16|archive-url=https://web.archive.org/web/20071216142417/http://indiabudget.nic.in/es2004-05/esmain.htm|url-status=dead}}</ref>]] પ્રવર્તમાન સરકારના અનુસાર મોટા ભાગનું ખર્ચ લક્ષ્યાંકિત પ્રાપ્તિકર્તા સુધી પહોંચવામાં નિષ્ફળ ગયું છે. <ref name="bajuraj"/> [[લેંટ પ્રિત્ચેટ્ટ|લેન્ટ પ્રિચેટ્ટ]] ([[:en:Lant Pritchett|Lant Pritchett]]) ભારતના જાહેર ક્ષેત્રને “એઇડ્ઝ અને હવામાનમાં ફેરફારની વિશ્વન ટોચની 10 સમસ્યાઓમાંની એક” તરીકે વર્ણવે છે. <ref name="bajuraj"> [http://www.economist.com/displaystory.cfm?story_id=10804248 ભારતની નાગરિક સેવાઓઃ બાબુ રાજ] સામે લડાઇ 6, માર્ચ, 2008, [[અર્થશાસ્ત્રી|ધી ઇકોનોમિસ્ટ]] ([[:en:Economist|Economist]]) </ref> [[ધી ઇકોનોમિસ્ટ|ભારતીય નાગરિક સેવા]] ([[:en:The Economist|The Economist]]) (2008) બાબતેનો ધી ઇકોનોમિસ્ટનો લેખ જણાવે છે કે ભારતની કેન્દ્ર સરકાર આરે 3 મિલીયન લોકોને અને રાજ્યો 7 મિલીયન લોકોને રોજગારી પૂરી પાડે છે, જેમાં “કાગળોને આમ તેમ કરતા અસંખ્ય લોકોનો” પણ સમાવેશ થાય છે. <ref name="bajuraj"/> હજ્જારો ડોલરની અમલદારશાહી સંચાલનમાં એક પણ કોમ્પ્યુટર વિના ચાલી શકે છે. <ref name="bajuraj"/> સ્થાનિક સ્તરે, વહીવટમાં ગોટાળો થઇ શકે છે. મોટા ભાગની રાજ્ય વિધાનસભાની બેઠકો પર ગુન્હાની કબૂલાત કરેલા ગુન્હેગારોએ કબજો જમાવ્યો હોય તેવું સાંભળ્યું નથી. <ref>{{cite news | title = Jo Johnson | author = The criminalisation of Indian democracy | publisher = [[Financial Times]] | url = http://www.ft.com/cms/s/21d0f5f8-f8c1-11db-a940-000b5df10621.html | date = May 2, 2007 | access-date = 2007-05-12 }}</ref> એક અભ્યાસમાંથી એવું તારણ બહાર આવ્યું છે કે જાહેર ક્ષેત્રના 25 ટકા અને જાહેર ક્ષેત્રના 40 ટકા તબીબી કામદારો તેમના કામના સ્થળે હાજર ન હતા. ભારતનો ગેરહાજર દર વિશ્વના અનેક ખરાબ કિસ્સાઓમાંનો એક છે. <ref>{{cite web|url=http://econ.ucsd.edu/~kamurali/teachers%20and%20medical%20worker%20incentives%20in%20india.pdf|title=Teachers and Medical Worker Incentives in India by Karthik Muralidharan|format=PDF|access-date=2009-10-21|archive-date=2009-03-26|archive-url=https://web.archive.org/web/20090326211644/http://econ.ucsd.edu/~kamurali/teachers%20and%20medical%20worker%20incentives%20in%20india.pdf|url-status=dead}}</ref><ref> [http://news.bbc.co.uk/1/hi/world/south_asia/4051353.stm ગ્રામિણ ભારતમાં ખાનગી શાળાઓઃ કેટલીક વાસ્તવિકતા] (રજૂઆત)/ ગ્રામિણ ભારતમાં જાહેર અને ખાનગી શાળાઓ {/1} (પેપર).[[બીબીસી]] ([[:en:BBC|BBC]])</ref><ref name="KMuralidharan">[http://www.ncaer.org/downloads/lectures/popuppages/PressReleases/popuppages/PressReleases/7thNBER/KMuralidharan.pdf ગ્રામિણ ભારતમાં ખાનગી શાળાઓઃ કેટલીક વાસ્તવિકતા] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20070321011622/http://www.ncaer.org/downloads/lectures/popuppages/PressReleases/popuppages/PressReleases/7thNBER/KMuralidharan.pdf |date=2007-03-21 }} (રજૂઆત)/[http://scripts.mit.edu/~varun_ag/readinggroup/images/d/dc/Public_and_Private_Schools_in_Rural_India.pdf ગ્રામિણ ભારતમાં જાહેર અને ખાનગી શાળાઓ ] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120130021811/http://scripts.mit.edu/~varun_ag/readinggroup/images/d/dc/Public_and_Private_Schools_in_Rural_India.pdf |date=2012-01-30 }} (પેપર). કાર્થિક મુરલીધરન, માઇકલ ક્રેમર.</ref><ref>{{cite web|url=http://globetrotter.berkeley.edu/macarthur/inequality/papers/KremerTeacherAbsenceinIndia.pdf|title=Teacher absence in India: A snapshot|format=PDF}}</ref> રિઝર્વ બેન્ક ઓફ ઇન્ડિયાએ એવી ચેતવણી આપી છે કે જીડીપી (GDP)માં ભારતના જેહાર દેવાનું પ્રમાણ 70 ટકા કરતા વધુ છે. <ref> [http://in.reuters.com/article/topNews/idINIndia-31225020080103 ઊંચા જાહેર દેવાને કારણે ભારતને નુકસાન થઇ રહ્યું છે- આરબીઆઇ]. રુઇટર્સ.</ref> ભારત સરકાર માથે [[જાહેર દેવા અનુસાર દેશોની યાદી|ભારે દેવું]] ([[:en:List of countries by public debt|highly indebted]]) છે અને તેનો અગાઉનો રોકાણ દરજ્જો ઘટાડીને લગભગ નહી જેવા દરજ્જા સુધી લઇ જવામાં આવ્યો છે. <ref>{{cite web|url=http://www.iht.com/articles/2008/07/20/business/invest21.php|title=Indian debt faces risk of a cut to junk status|date=2008|publisher=International Herald Tribune|archive-url=https://web.archive.org/web/20090213214319/http://www.iht.com/articles/2008/07/20/business/invest21.php|archive-date=2009-02-13|access-date=2009-10-21|url-status=live}}</ref> સુધારોઃ ભારતનું પ્રવર્તમાન જાહેર દેવું જીડીપી (GDP)ના 58.2 ટકા જેટલું છે (અમેરિકાનું 60.8 ટકા છે) સંદર્ભઃ https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/print/in.html {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20090513142313/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/print/in.html |date=2009-05-13 }} https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/print/us.html {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20071009230809/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/print/us.html |date=2007-10-09 }} === શિક્ષણ === [[પ્રાથમિક શિક્ષણ]] ([[:en:primary education|primary education]])માં હાજરી દરમાં વધારાની અને કુલ વસતીના આશરે બે તૃતીયાંશ સુધી [[ભારતમાં સાક્ષરતા|સાક્ષરતા]] ([[:en:Literacy in India|literacy]])ને વિસ્તારવાની દ્રષ્ટિએ ભારતે ભારે પ્રગતિ કરી છે. <ref name="wbie">{{cite web|url=http://www.worldbank.org.in/WBSITE/EXTERNAL/COUNTRIES/SOUTHASIAEXT/INDIAEXTN/0,,contentMDK:21493265~pagePK:141137~piPK:141127~theSitePK:295584,00.html|title=Education in India|publisher=World Bank|access-date=2009-10-21|archive-date=2012-04-06|archive-url=https://web.archive.org/web/20120406171509/http://www.worldbank.org.in/WBSITE/EXTERNAL/COUNTRIES/SOUTHASIAEXT/INDIAEXTN/0,,contentMDK:21493265~pagePK:141137~piPK:141127~theSitePK:295584,00.html|url-status=dead}}</ref> આમ છતાં, ચીન જેવા વિકસતા દેશની તુલનામાં શિક્ષણમાં ઘણું પાછળ છે. મોટા ભાગના બાળકો સેકંડરી શાળામાં જતા નથી. <ref name="wbie"/> એક બહુધા અંદાજ છે કે ભારતમાં કામ મેળવવા ઇચ્છનારાઓમાંથી એક જ વ્યક્તિ પાસે [[વ્યાવસાયિક તાલીમ|વ્યવસાયલક્ષી તાલીમ]] ([[:en:vocational training|vocational training]]) હોય છે. <ref name="elephant"/> === ઇન્ફ્રાસ્ટ્રક્ટર === આંતરમાળખાના વિકાસની જવાબદારી સંપૂર્ણપણે જાહેર ક્ષેત્રના હાથમાં હોય છે અને તે ભ્રષ્ટાચાર, અમલદારશાહી, શહેરી તરફી ઝોક અને રોકાણ વધારવા તરફેની બિનકાર્યક્ષમતામાં ઝકડાયેલું છે. <ref name="infra">{{cite book|author=Sankaran, S|title=Indian Economy: Problems, Policies and Development|publisher=Margham Publications|year=1994|id=ISBN}}</ref> વીજળી, બાંધકામ, વાહનવ્યવહાર, સંદેશાવ્યવહાર અને [[રિયલ એસ્ટેટ]] ([[:en:real estate|real estate]]) પાછળ 2002માં 31 અબજ ડોલર અથવા જીડીપી (GDP)ના 6 ટકા જેટલા ઓછા રોકાણે ભારતને ઊંચો વૃદ્ધિ દર ટકાવી રાખતા રોક્યું છે. આ કારણે આંતરમાળખાકીય ક્ષેત્રમાં વિદેશી રોકાણ<ref name="cnn-infra">{{cite web | title=Infrastructure the missing link | url=http://edition.cnn.com/2004/WORLD/asiapcf/09/03/india.eye.infra/ | access-date = 2005-08-14}}</ref><ref name="asiatradehub-infra">{{cite web | title=Infrastructure in India: Requirements and favorable climate for foreign investment | url=http://www.asiatradehub.com/india/intro.asp | access-date = 2005-08-14}}</ref><ref name="survey"/>ને મંજૂરી આપીને ખાનગી ક્ષેત્ર માટે ખુલ્લુ મૂકવા પ્રેર્યુ છે, જેણે છેલ્લા છ ત્રમિસાક ગાળાઓથી 9 ટકાનો વૃદ્ધિ દર જાળવી રાખવામાં સહાય કરી છે. <ref>{{cite web|url=http://bloomberg.com/apps/news?pid=20601087&sid=ayAK98NMbmCA&refer=home|title=India's Economic Growth Unexpectedly Quickens to 9.2%|publisher=Bloomberg}}</ref> આશરે 600 મિલીયન ભારતીયોને વીજળી પ્રાપ્ય નથી. <ref name="creaking"/> જ્યારે 80 જેટલા ભારતીય ગામડાઓ પાસે ઓછામાં ઓછી એક વીજળીની લાઇન છે, ફક્ત 44 ટકા જેટલા ગ્રામિણ નિવાસીઓને વીજળીનો લાભ મળે છે. <ref name="powertheft"/> 2002માં 97,882 નિવાસીઓના એક નમૂના અનુસાર, 53 ટકા ગ્રામિણ નિવાસીઓ માટે એક વીજળી જ પ્રકાશનો મુખ્ય સ્ત્રોત હતો, જે દર 1993માં 36 ટકા હતો. <ref>{{cite web|url=http://www.mospi.nic.in/nss_58round_press_note_6june05.htm|title=Housing condition in India: Household amenities and other characteristics (July - September 2002)|publisher=Government of India|access-date=2009-10-21|archive-date=2009-11-13|archive-url=https://web.archive.org/web/20091113174756/http://www.mospi.nic.in/nss_58round_press_note_6june05.htm|url-status=dead}}</ref> આશે અર્ધા જેટલી વીજળીની ચોરી કરવમાં આવે છે, જે દર ચીનમાં 3 ટકા છે. ચોરેલી વીજળીની માત્રા જીડીપી (GDP)ના 1.5 ટકા છે. <ref>{{cite news|url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/business/4802248.stm|title=India struggles with power theft|publisher=BBC}}</ref><ref name="powertheft">{{cite web|url=http://rru.worldbank.org/documents/publicpolicyjournal/272bhatia_Gulati.pdf|title=Reforming the Power Sector: Controlling Electricity Theft and Improving Revenue|publisher=The World Bank|access-date=2009-10-21|archive-date=2009-02-07|archive-url=https://web.archive.org/web/20090207125338/http://rru.worldbank.org/documents/publicpolicyjournal/272bhatia_Gulati.pdf|url-status=dead}}</ref> ભારતમાં મોટે ભાગે વીજળી જાહેર સાહસો દવારા પેદા કરવામાં આવે છે. વ્યર્થ વીજળી સર્વસામાન્ય છે.<ref name="creaking"/> સતત વીજળી મળી રહે તે માટે મોટા ભાગના લોકો પોતાનું પાવર જનરેટર ખરીદે છે. 2005ના અનુસાર વીજ ઉત્પાદન 661.6 અબજ કેડબ્લ્યુએચ હતું, તેની સાથે ઓઇલનું ઉત્પાદન દૈનિક 785,000 બીબીએ હતું. 2007માં વીજળીના માગ પુરવઠા કરતા 15 ટકા વધી ગઇ હતી. <ref name="creaking"/> [[મલ્ટી કોમોડિટી એક્સચેંજ|મલ્ટી કોમોડિટી એક્સચેંજે]] ([[:en:Multi Commodity Exchange|Multi Commodity Exchange]]) વીજળીના ફ્યચર્સ માર્કેટ ઓફર કરવા મંજૂરી મેળવવાનો પ્રયાસ કર્યો હતો. <ref>{{cite web|url=http://www.financialexpress.com/news/mcx-move-to-launch-electricity-future-faces-legal-hurdle/401592/|title=MCX move to launch electricity future faces legal hurdle|publisher=[[The Financial Express]]}}</ref> [[ઇન્ડિયન રોડ નેટવર્ક|ભારતીય માર્ગ નેટવર્ક]] ([[:en:Indian Road Network|Indian Road Network]]) વિકસી રહ્યુ છે. [[ગુડગાંવ|ગુરગાંવ]] ([[:en:Gurgaon|Gurgaon]])થી [[મુંબઇ]] ([[:en:Mumbai|Mumbai]]) બંદર સુધી ટ્રક મારફતે માલ મોકલતા 10 દિવસો લાગી શકે છે.<ref name="hobble">{{cite web|url=http://www.businessweek.com/magazine/content/07_12/b4026001.htm|title=The Trouble With India: Crumbling roads, jammed airports, and power blackouts could hobble growth|publisher=BusinessWeek|date=19 March 2007}}</ref> રાજ્યની સરહદો પર કરો અને લાંચ સામાન્ય છે; ટ્રાન્સ્પેરન્સી ઇન્ટરનેશનલના અંદાજ અનુસાર ટ્રકર્સ વાર્ષિક 5 અબજ ડોલર લાંચ પેટે ચૂકવે છે. <ref>{{cite web|url=http://www.businessweek.com/magazine/content/07_12/b4026010.htm|title=India: Where Shipping Is Shaky|publisher=Businessweek|year=2007}}</ref><ref name="hobble"/> ભારત પાસે [[માર્ગ વ્યવસ્થાના કદ મારફતે દેશોની યાદી|વિશ્વમાં બીજા ક્રમનું સૌથી મોટું માર્ગ નેટવર્ક છે]] ([[:en:List of countries by road network size|the world's second largest road network]]).<ref name="Road">{{cite web | title=Infrastructure Rankings | url=https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/rankorder/2085rank.html | access-date=2009-10-21 | archive-date=2017-09-07 | archive-url=https://web.archive.org/web/20170907162530/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/rankorder/2085rank.html | url-status=dead }}</ref> ભારતમાં વિશ્વની તુલનામાં ફકત 1 ટકા જેટલા જ વાહનો હોવા છતા, વૈશ્વિક ગંભીર અકસ્માતોની તુલનામાં ભારતમાં આ અકસ્માતનું પ્રમાણ 8 ટકા છે. <ref>[http://www.reuters.com/article/inDepthNews/idUSBOM33255720080827 ભારતીય અર્થવ્યવસ્થા પર ઊંચા માર્ગ અકસ્માતો ઝળુંબે છે. ] રુઇટર્સ </ref><ref>[http://www.timesonline.co.uk/tol/driving/news/article3168303.ece કોર્નર્સ કટ ઓન કોસ્ટ- અને તાતા નાનો સાથે સલામતી].ધી ટાઇમ્સ </ref> કન્ટેઇનરના ટ્રાફિકમાં વાર્ષિક 15 ટકાનો વધારો થાય છે. <ref>{{cite web|url=http://www.theage.com.au/news/business/ageing-indian-infrastructure-causes-congestion/2005/09/21/1126982123165.html|title=Ageing Indian infrastructure causes congestion|publisher=[[The Age]]|year=2005}}</ref> ભારતનો 60 ટકા જેટલા કન્ટેઇનર ટ્રાફિકનું [[મુંબઇ]] ([[:en:Mumbai|Mumbai]])માં [[જવાહરલાર નહેરુ પોર્ટ ટ્રસ્ટ|જવાહરલાલ નહેરુ પોર્ટ ટ્રસ્ટ]] ([[:en:Jawaharlal Nehru Port Trust|Jawaharlal Nehru Port Trust]]) દ્વારા સંચાલન કરવમાં આવે છે. [[સિંગાપોર]] ([[:en:Singapore|Singapore]])ના મુખ્ય બંદરની 40 બર્થની તુલનામાં તેની પાસે ફક્ત 9 બર્થ છે. ભારતમાં આયાતી કાર્ગોને ક્લિયર કરવામાં તેને સરેરાશ 21 દિવસ લાગે છે, જ્યારે સિંગાપોરમાં ફક્ત 3 દિવસ લાગે છે. <ref name="creaking">{{cite news|url=http://www.economist.com/specialreports/displaystory.cfm?story_id=12749787|title=A special report on India: Creaking, groaning: Infrastructure is India’s biggest handicap|date=11 December 2008|publisher=The Economist}}</ref> ચીનમાં 2004માં 30 ગણો વધુ કન્ટેઇનર ટ્રાફિક હતો. <ref name="dpreview">{{cite web|url=http://web.worldbank.org/WBSITE/EXTERNAL/COUNTRIES/SOUTHASIAEXT/0,,contentMDK:20980493~pagePK:146736~piPK:146830~theSitePK:223547,00.html|title=Development Policy Review|publisher=World Bank}}</ref> ઇન્ટરનેટનો જવલ્લે જ ઉપયોગ થાય છે; જાન્યુઆર 2007માં ભારતમાં ફક્ત 2.1 મિલીયન બ્રોડબેન્ડ લાઇનો હતી. <ref>{{cite web|url=http://www.trai.gov.in/trai/upload/PressReleases/419/pr15jan07no6.pdf|title=www.trai.gov.in/trai/upload/PressReleases/419/pr15jan07no6.pdf<!--INSERT TITLE-->|format=PDF|access-date=2009-10-21|archive-date=2008-09-11|archive-url=https://web.archive.org/web/20080911122411/http://www.trai.gov.in/trai/upload/PressReleases/419/pr15jan07no6.pdf|url-status=dead}}</ref> મોટા ભાગના શહેરોમાં ફક્ત થો઼ડા કલાકો માટે જ પાણી પૂરુ પાડવામાં આવે છે અને કોઇપણ શહેર 24 કલાક પાણી પૂરું પાડતું નથી. વિશ્વ બેન્કનો અહેવાલ જણાવે છે કે જળ એજન્સીઓમાં સંસ્થાકિય સમસ્યાઓ છે અથવા “એજન્સીઓ રાજકારણ અને જે લોકો વપરાશકાર છે તેવા શહેરીજનો વચ્ચે ક્યા સંબંધથી સંકળાયેલી હોય છે.” <ref name="dpreview"/> એક અંદાજ અનુસાર ફક્ત 13 ટકા ગટરોની જ દરકાર રાખવામાં આવે છે, અને નદીઓ અને અન્ય જળ સ્ત્રોતોનો પૂર્ણ ક્ષમતાએ ઉપયોગ કરાતો નથી.<ref name="creaking"/>આશે 700 મિલીયન ભારતીયો પાસે યોગ્ય ટોયલેટ નથી. <ref name="creaking"/> === શ્રમ કાયદાઓ === {{quotation|India’s labor regulations - among the most restrictive and complex in the world - have constrained the growth of the formal manufacturing sector where these laws have their widest application. Better designed labor regulations can attract more labor- intensive investment and create jobs for India’s unemployed millions and those trapped in poor quality jobs. Given the country’s momentum of growth, the window of opportunity must not be lost for improving the job prospects for the 80 million new entrants who are expected to join the work force over the next decade.|World Bank: India Country Overview 2008<ref name="wboverview"/>}} ભારતના નિયંત્રિત શ્રમ કાયદાઓ મોટા પાયે ઔપચારીક ઔદ્યોગિક રોજગારીઓના સર્જનને રોકે છે. <ref name="oecd"/><ref>{{cite news|url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/south_asia/4103554.stm|title=Why India needs labour law reform|publisher=BBC}}</ref><ref name="elephant"/> === આર્થિક અસમતુલા === [[ચિત્ર:Komaya (cow dung).jpg|thumb|ભારતના સૌથી ગરીબ રાજ્ય [[બિહાર|બિહારમાં]] ([[:en:Bihar|Bihar]]) [[ગાયનું છાણ|ગાયના છાણને]] ([[:en:cow dung|cow dung]]) સૂકવી રહેલો ગ્રામીણ કામદાર.]] {{quotation|Lagging states need to bring more jobs to their people by creating an attractive investment destination. Reforming cumbersome regulatory procedures, improving rural connectivity, establishing law and order, creating a stable platform for natural resource investment that balances business interests with social concerns, and providing rural finance are important.|World Bank: India Country Overview 2008<ref name="wboverview"/>}} ભારતનું અર્થતંત્ર જે અગત્યની સમસ્યાઓનો સામનો કરી રહ્યું છે તેમાંની એક છે માથાદીઠ આવક, ગરીબી, આંતરમાળખાની ઉપલબ્ધિ અને સામાજિક આર્થિક વિકાસની દ્રષ્ટિએ ભારતના વિવિધ રાજ્યો અને પ્રદેશો વચ્ચે તીવ્ર અને વધતો જતો પ્રાદેશિક વાદ. <ref name="Datt-13">{{cite book | author=Datt, Ruddar & Sundharam, K.P.M. | title=Indian Economy | pages = 471–472 | chapter = 27}}</ref> નીચી આવક ધરાવતા સાત રાજ્યો – [[બિહાર]] ([[:en:Bihar|Bihar]]), [[છત્તીસગઢ]] ([[:en:Chhattisgarh|Chhattisgarh]]), [[ઝારખંડ]] ([[:en:Jharkhand|Jharkhand]]), [[મધ્ય પ્રદેશ|મધ્યપ્રદેશ]] ([[:en:Madhya Pradesh|Madhya Pradesh]]), [[ઓરિસ્સા]] ([[:en:Orissa|Orissa]]), [[રાજસ્થાન]] ([[:en:Rajasthan|Rajasthan]]) અને [[ઉત્તર પ્રદેશ|ઉત્તરપ્રદેશ]] ([[:en:Uttar Pradesh|Uttar Pradesh]])- જ્યાં ભારતની અર્ધાથી વધુ વસતીનો સમાવેશ થાય છે. <ref name="wbstrategy">{{cite web|url=http://www.ukibc.com/ukindia2/files/India60.pdf|title=Country Strategy for India (CAS) 2009-2012|publisher=World Bank|access-date=2009-10-21|archive-date=2009-01-14|archive-url=https://web.archive.org/web/20090114195859/http://www.ukibc.com/ukindia2/files/India60.pdf|url-status=dead}}</ref> 1999થી 2008ની વચ્ચે [[ગુજરાત]] ([[:en:Gujarat|Gujarat]])નો (8.8 ટકા), [[હરિયાણા]] ([[:en:Haryana|Haryana]])નો (8.7 ટકા) અથવા [[દિલ્હી]] ([[:en:Delhi|Delhi]])નો (7.4 ટકા)નો વૃદ્ધિ દર રહ્યો હતો, જે [[બિહાર]] ([[:en:Bihar|Bihar]]) (5.1 ટકા), [[ઉત્તર પ્રદેશ]] ([[:en:Uttar Pradesh|Uttar Pradesh]]) (4.4 ટકા) અથવા [[મધ્ય પ્રદેશ]] ([[:en:Madhya Pradesh|Madhya Pradesh]])ના (3.5 ટકા)<ref name="lakshmi">{{cite news|url=http://www.economist.com/surveys/displaystory.cfm?story_id=12749719&fsrc=rss|title=A special report on India: Ruled by Lakshmi|date=11 December 2008|publisher=The Economist}}</ref>થી ભારે ઊંચો રહ્યો હતો. વિશ્વમાં ગ્રામિણ [[ઓરિસ્સા]] ([[:en:Orissa|Orissa]])માં (43 ટકા) અને ગ્રામિણ [[બિહાર]] ([[:en:Bihar|Bihar]]) (40 ટકા)માં ગરીબીનો દર સૌથી ખરાબમાં ખરાબ છે. <ref name="dpreview"/> બીજી બાજુ ગ્રામિણ [[હરિયાણા|હરીયાણા]] ([[:en:Haryana|Haryana]])માં (5.7 ટકા) અને ગ્રામિણ [[પંજાબ|પંજાબમાં]] ([[:en:Punjab (India)|Punjab]]) (2.4 ટકા) દર મધ્યમ આવક ધરાવતા દેશોની તુલનામાં સારો છે. <ref name="dpreview"/> પંચવર્ષીય યોજનાઓએ આંતરિક પ્રદેશોમાં ઔદ્યોગિક વિકાસને ઉત્તેજન આપીને પ્રાદેશિક અસમતુલા ઘટાડવાનો પ્રયાસ કર્યો છે, પરંતુ હજુ પણ ઉદ્યોગો શહેરી વિસ્તાર અને બંદર ધરાવતા શહેરો<ref name="bharadwaj-1">{{cite book | author=Bharadwaj, Krishna | year=1991 | chapter = Regional differentiation in India | editor=Sathyamurthy, T.V. (ed.) | title = Industry & agriculture in India since independence | pages=189–199 | publisher=Oxford University Press | isbn=0-19-564394-1}}</ref> તરફ ધ્યાન કેન્દ્રિત કરે તેવી શક્યતા છે. ઉદારીકરણ બાદ વધુ એડવાન્સ રાજ્યોને આંતરમાળખા જેમ કે સુવિકસિત બંદરો, શહેરીકરણ અને શિક્ષિત અને કુશળ કાર્યદળથી વધુ સારો લાભ થયો છે, જે ઉત્પાદકીય અને સેવા ક્ષેત્રોને આકર્ષે છે. પછાત પ્રદેશોની રાજ્ય સરકારો કર રાહતો, સસ્તી જમીન વગેરે ઓફર કરીને અસમતુલાને ઘટાડવાનો પ્રયાસ કરી રહી છે અને પ્રવાસન જેવા ક્ષેત્રો પર ધ્યાન કેન્દ્રિત કરી રહી છે, આ ક્ષેત્ર ભૌગોલિક અને ઐતિહાસિક મહત્વ ધરાવતું હોવાથી વૃદ્ધિનો સ્ત્રોત બની શકે છે અને અન્ય ક્ષેત્રોની તુલનામાં વધુ ઝડપથી વિકસી શકે છે. <ref name="understanding-2">{{cite paper | author=Sachs, D. Jeffrey; Bajpai, Nirupam and Ramiah, Ananthi | title=Understanding Regional Economic Growth in India | year=2002 | version=Working paper 88 | url=http://www2.cid.harvard.edu/cidwp/088.pdf | archive-url=https://web.archive.org/web/20070701042205/http://www2.cid.harvard.edu/cidwp/088.pdf | archive-date=2007-07-01 | format=PDF | journal= | access-date=2009-10-21 | url-status=live }}</ref><ref name="planning-2">{{cite web | author=Kurian, N.J. | title=Regional disparities in india | work= | url=http://planningcommission.nic.in/reports/sereport/ser/vision2025/regdsprty.doc | access-date=2005-08-06 | archive-date=2005-10-01 | archive-url=https://web.archive.org/web/20051001170636/http://planningcommission.nic.in/reports/sereport/ser/vision2025/regdsprty.doc | url-status=dead }}</ref> === પર્યાવરણ અને આરોગ્ય === યેલ અને કોલંબિયાના [[એન્વાયર્નમેન્ટલ પરફોર્મન્સ ઇન્ડેક્સ]] ([[:en:Environmental Performance Index|Environmental Performance Index]]) પર ભારતનો સેનિટેશનની બાબતમાં સ્કોર 21/100 છે, જ્યારે પ્રદેશો માટે 67/100 અને દેશના આવક જૂથ માટે 48/100 છે. <ref name="putrid"/> મોટા ભાગનો રહેણાંક અને ઔદ્યોગિક કચરાને સાફ કર્યા વિના સીધો જ નદીઓ અને તળાવોમાં ઠાલવવામાં આવતો હોવાથી વિકસતા રાષ્ટ્રોમાં આશરે 1.2 અબજ લોકોને સફાઇ અને સલામત પાણીનો અભાવ છે. તેના કારણે માનવીઓના શરીરમાં જળમાંથી પેદા થતા રોગોમાં ઝડપથી વધારો થાય છે. <ref>ગ્લેઇક પીએચ. 1993. કટોકટીમાં પાણી ન્યુ યોર્કઃ ઓક્સફોરડ યુનિવર્સિટી પ્રેસ. </ref> ભારતના 3119 અર્ધશહેરો અને શહેરોમાંથી ફક્ત 209માં જ થોડી ટ્રીટમેન્ટ સવલતો ઉપલબ્ધ છે અને ફક્ત 8માં સંપૂર્ણ ગંદા પાણીના ટ્રીટમેન્ટની સવલત છે (ડબ્લ્યુએચઓ 1992). <ref> રશેલ હોપફેનબર્ગ અને ડેવીડ પીમેન્ટલ [http://www.oilcrash.com/articles/populatn.htm હ્યુમન પોપ્યુલેશન નંબર્સ એઝ અ ફંકશન ઓફ ફૂડ સપ્લાય] oilcrash.com ફેબ્રુઆરી 2008ના રોજ મેળવવામાં આવેલું. </ref> 114 શહેરો ટ્રીટમેન્ટ કર્યા વિનાનું [[ગટર|ગંદુ પાણી]] ([[:en:sewage|sewage]]) અને થોડા બળેલા માનવદેહ સીધા જ ગંગા નદીમાં નાખે છે. <ref> નેશનલ જિયોગ્રાફિક સોસાયટી 1995. પાણીઃ આશાની વાર્તા વોશિંગ્ટોન (ડીસી)ઃ નેશનલ જિયોગ્રાફિક સોસાયટી</ref> ડાઉનસ્ટ્રીમ, ટ્રીટમેન્ટ કર્યા વિનાનું પાણી પીવા માટે, નહાવા અને ધોવા માટે ઉપયોગમાં લેવાય છે. આ પ્રકારની પરિસ્થિતિ ભારતની અને અન્ય વિકસતા દેશોની નદીમાં વિચિત્ર છે. ન્યુઝવીક દિલ્હીની પવિત્ર [[યમુના નદી|યમુના નદીને]] ([[:en:Yamuna River|Yamuna River]]) “કાળા મળની રેખા” તરીકે વર્ણવી છે, જેમાં આ સમસ્યા પરત્વે ધ્યાન કેળવવા માટે 15 વર્ષીય કાર્યક્રમ હોવા છતા સલામતી સામે 10,000થી વધુ બેક્ટેરીયા છે. <ref name="putrid">[http://www.newsweek.com/id/143694 સ્પેશિયલ રિપોર્ટઃ સ્લજની પુટ્રિડ રિવર્સઃ દિલ્હીના અમલદાર કોલેરા અને શહેરની ગંદા પાણી અને રાજ્ય ગટરો સામે દલીલ કરે છે. ] [[ન્યૂઝ ડેસ્ક|ન્યૂઝડેસ્ક]] ([[:en:NewsWeek|NewsWeek]]) 7-14 જુલાઇ, 2008ના ઇસ્યુમાં</ref> [[કોલેરા]] ([[:en:Cholera|Cholera]]) રોગચાળો અજાણ્યો નથી. <ref name="putrid"/> ભારતના શહેરી વિસ્તારમાં ખુલ્લો [[ડિફિકેશન]] ([[:en:defecation|defecation]]) બહોળા પ્રમાણમાં છે. <ref name="pt">[http://www.boloji.com/wfs5/wfs739.htm ટોઇલેટ્સનું રાજકારણ] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20100430183252/http://www.boloji.com/wfs5/wfs739.htm |date=2010-04-30 }}, ''બોલોજી''</ref><ref name="ng">[http://www7.nationalgeographic.com/ngm/0705/feature3/text3.html મુંબઇના ઝૂંપડાઃ ધારાવી] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20181009013223/https://www.nationalgeographic.com/magazine/ |date=2018-10-09 }}, ''[[નેશનલ જિયોગ્રાફિક]] ([[:en:National Geographic|National Geographic]])'', મે 2007</ref> લાકડા, કોલસા અને પ્રાણીઓના મળના બળવાથી અંદરની બાજુએ થતું પ્રદૂષણ બહોળા પ્રમાણમાં<ref> [http://timesofindia.indiatimes.com/articleshow/msid-1790711,prtpage-1.cms ‘ઇન્ડોર’ વાયુ પ્રદૂષણ સૌથી મોટું મારણ] છે. [[ધી ટાઇમ્સ ઓફ ઇન્ડિયા]] ([[:en:The Times of India|The Times of India]]) </ref> છે. ભારતમાં ગ્રામિણ વસતીમાંથી 70 ટકામાં હવાની આવન જાવનનો અભાવ છે. વાયુ થઇને હવામાં ભલી જતો કચરો 8,300થી 15,000 યુજી/એમ ³ની રેન્જમાં જણાયો છે. જે અમેરિકામાં ઇન્ડોર પાર્ટીક્યુલેટ મેટર માટેના વધુમાં વધુ ધોરણ 75 એમજી/એમ ³ થી ભારે વધી જાય છે. <ref>ક્રિસ્ટીઆની ડીસી. 1993. શહેરી અને સરહદ પારનું વાયુ પ્રદૂષણઃ માનવીની તંદુરસ્તી માટે ખતરારુપ ચિવિયાન ઇ, મેકકલ્લી એમ, હુ એચ, હેઇન્સ એ ઇડીએસમાં પાના 13-30 ખરાબ પરિસ્થિતિઃ માનવીનું આરોગ્ય અને પર્યાવરણ. કેમ્બ્રિજ (એમએ) એમઆઇટી પ્રેસ. </ref> ઇકોસિસ્ટમ બાયોલોજિક વૈવિધ્યતા, પ્રાણીજન્યનો વિકાસ અને વિચિત્ર સ્પેશિઓ દ્વારા આક્રમણ જેવા કિસ્સાઓને કારણે [[કોલેરા]] ([[:en:cholera|cholera]]) જેવા રોગોના વારંવાર ફાટી નીકળવામાં પરિણમે છે, આવું ભારતમાં 1992માં થયું હતું. [[એઇડ્ઝ]] ([[:en:AIDS|AIDS]]), [[એચઆઇવી]] ([[:en:HIV|HIV]]) રોગો થવાના કિસ્સાઓ વધતા જાય છે. 1996માં 2.8 મિલીયનમાથી આશરે 46,000 (કુલ વસતીના 1.6 ટકા) ભારતીયોએ એચઆઇવીના ચેપને કારણે પરીક્ષણ કરાવ્યું હોવાનું જણાયું હતું. <ref name="hivaids"> બર્નસ જેએફ. 1996. ડેનિયલ અને ટબૂ બ્રાન્ડ ભારતમાં એઇડ્ઝને કારણે થતા મૃત્યુ જેટલું ભયાનક છે. ન્યુ યોર્ક ટાઇમ્સ, 22 સપ્ટેમ્બરઃ એ1.</ref> શ્રીમંત પ્રદેશોમાં પણ આરોગ્ય સંભાળ નબળી છે. વિશ્વબેન્ક તબીબી પ્રેક્ટીશનરોની જાણકારી અંગેનો વિગતવાર સર્વેનો અહેવાલ આપે છે. દિલ્હીમાં એક સમાન પરિસ્થિતિઓની સારવારમાં એવુ જણાયું હતું કે જાહેર પ્રાથમિક આરોગ્ય કેન્દ્રના ખાસ લક્ષણો ધરાવતા ડોકટર નુકસાનકારક સારવારની ભલામણ કરે તેવી 50-50 તકો હતી. ભારતના ડોકટરોની સ્પર્ધાત્મકતા [[ટાન્ઝાનીયા]] ([[:en:Tanzania|Tanzania]]) કરતા નીચી છે. <ref name="dpreview"/> == વધુ જુઓ == * [[ઇકોનોમિક ડેવલપમેન્ટ ઇન ઇન્ડિયા]] ([[:en:Economic development in India|Economic development in India]]) * [[ભારતીય કંપનીઓની યાદી]] ([[:en:List of Indian companies|List of Indian companies]]) * [[આંતરારાષ્ટ્રીય રોકાણ સ્થિતિ]] ([[:en:International investment position|International investment position]]) * [[દ્વિપક્ષી રોકાણ સંધિ]] ([[:en:Bilateral Investment Treaty|Bilateral Investment Treaty]]) * [[ભારતની ઉર્જા નીતિ|ઉર્જા નીતિ]] ([[:en:Energy policy of India|Energy policy]]) * [[ભારતમાં સહકારી બેન્કોની યાદી]] ([[:en:List of co-operative banks in India|List of co-operative banks in India]]) * [[ભારતીય બાંધકામ ઉદ્યોગ]] ([[:en:Indian Construction Industry|Indian Construction Industry]]) == નોંધો == {{reflist|2}} == સંદર્ભો == ; પુસ્તકો * {{cite book | author=Nehru, Jawaharlal | authorlink = Jawaharlal Nehru| title=[[Discovery of India]] | publisher=Penguin Books | year=1946 | isbn=0-14-303103-1}} * {{cite book | author=Kumar, Dharma (Ed.) | title=The Cambridge Economic History of India (Volume 2) c. 1757 - c. 1970 | publisher=Penguin Books | year=1982 | id=}} * {{cite book | author=Sankaran, S | title=Indian Economy: Problems, Policies and Development | publisher=Margham Publications | year=1994 | id=ISBN}} * {{cite book | author=Roy, Tirthankar | title=The Economic History of India | publisher=Oxford University Press | year=2000 | isbn=0-19-565154-5}} * {{cite book | author=Bharadwaj, Krishna | year=1991 | chapter = Regional differentiation in India | editor=Sathyamurthy, T.V. (ed.) | title = Industry & agriculture in India since independence | pages=189–199 | publisher=Oxford University Press | isbn=0-19-564394-1}} * {{cite book | author=Alamgir, Jalal | authorlink = Jalal Alamgir| title=[[India's Open-Economy Policy]] | publisher=Routledge | year=2008 | isbn=978-0-415-77684-4}} ; પેપર્સ * {{cite paper | author=Williamson, John and Zagha, Roberto | title=From the Hindu Rate of Growth to the Hindu Rate of Reform | publisher=Center for research on economic development and policy reform | year=2002 | version=Working Paper No. 144 | url=http://scid.stanford.edu/pdf/credpr144.pdf | format=PDF | journal= | access-date=2009-10-21 | archive-date=2007-12-01 | archive-url=https://web.archive.org/web/20071201042358/http://scid.stanford.edu/pdf/credpr144.pdf | url-status=dead }} * {{cite paper | author=Centre for Media Studies | title=India Corruption Study 2005: To Improve Governance Volume – I: Key Highlights | publisher=Transparency International India | year=2005 | url=http://www.prajanet.org/newsroom/internal/tii/ICS2k5_Vol1.pdf | format=PDF | journal= | access-date=2009-10-21 | archive-date=2009-03-26 | archive-url=https://web.archive.org/web/20090326211644/http://www.prajanet.org/newsroom/internal/tii/ICS2k5_Vol1.pdf | url-status=dead }} * {{cite paper | author=Kelegama, Saman and Parikh, Kirit | title=Political Economy of Growth and Reforms in South Asia | year=2000 | version=Second Draft | url=http://www.eldis.org/static/DOC12473.htm | journal= | access-date=2009-10-21 | archive-date=2006-02-11 | archive-url=https://web.archive.org/web/20060211121955/http://www.eldis.org/static/DOC12473.htm | url-status=dead }} * {{cite paper | author=Panagariya, Arvind | title=India in the 1980s and 1990s: A Triumph of Reforms | year=2004 | url=http://ideas.repec.org/p/wpa/wuwpit/0403005.html}} * {{cite paper | author=Rodrik, Dani and Subramanian, Arvind | title=From “Hindu Growth” To Productivity Surge: The Mystery Of The Indian Growth Transition | year=2004 | url=http://ksghome.harvard.edu/~drodrik/IndiapaperdraftMarch2.pdf|format=PDF}} * {{cite paper | author=Bernardi, Luigi and Fraschini, Angela | title=Tax System And Tax Reforms In India | year=2005 | version=Working paper n. 51 | url=http://ideas.repec.org/p/uca/ucapdv/45.html}} * {{cite paper | author=Gordon, Jim and Gupta, Poonam | title=Understanding India's Services Revolution | year=2003 | version=November 12, 2003 | url=http://www.imf.org/external/np/apd/seminars/2003/newdelhi/gordon.pdf|format=PDF}} * {{cite web | author=Ghosh, Jayati | title=Bank Nationalisation: The Record | work=Macroscan | url=http://www.macroscan.com/cur/jul05/cur210705Bank_Nationalisation.htm | access-date=2005-08-05 | archive-date=2016-03-04 | archive-url=https://web.archive.org/web/20160304053306/http://www.macroscan.com/cur/jul05/cur210705Bank_Nationalisation.htm | url-status=dead }} * {{cite paper | author=Srinivasan, T.N. | title=Economic Reforms and Global Integration | year=2002 | version=January 17, 2002 | url=http://www.econ.yale.edu/%7Esrinivas/ec_reforms.pdf | format=PDF | journal= | access-date=ઑક્ટોબર 21, 2009 | archive-date=માર્ચ 26, 2009 | archive-url=https://web.archive.org/web/20090326211644/http://www.econ.yale.edu/%7Esrinivas/ec_reforms.pdf | url-status=dead }} * {{cite paper | author=Sachs, D. Jeffrey; Bajpai, Nirupam and Ramiah, Ananthi | title=Understanding Regional Economic Growth in India | year=2002 | version=Working paper 88 | url=http://www2.cid.harvard.edu/cidwp/088.pdf | archive-url=https://web.archive.org/web/20070701042205/http://www2.cid.harvard.edu/cidwp/088.pdf | archive-date=2007-07-01 | format=PDF | journal= | access-date=2009-10-21 | url-status=live }} ; સરકારી પ્રકાશનો * {{cite web | title=Jawahar gram samriddhi yojana | url=http://rural.nic.in/jgsyg.htm | access-date=2005-07-09 | archive-date=2005-10-30 | archive-url=https://web.archive.org/web/20051030165723/http://rural.nic.in/jgsyg.htm | url-status=dead }} * {{cite web | title=India & the World Trade Organization | url=http://www.indianembassy.org/policy/WTO/overview.html | access-date = 2005-07-09}} * {{cite web | title=Economic Survey 2004–2005 | url=http://indiabudget.nic.in/es2004-05/esmain.htm | access-date=2005-07-15 | archive-date=2007-12-16 | archive-url=https://web.archive.org/web/20071216142417/http://indiabudget.nic.in/es2004-05/esmain.htm | url-status=dead }} * {{cite web | title=History of the Planning Commission | url=http://planningcommission.nic.in/aboutus/history/about.htm | access-date=2005-07-22 | archive-date=2005-09-08 | archive-url=https://web.archive.org/web/20050908132848/http://planningcommission.nic.in/aboutus/history/about.htm | url-status=dead }} * {{cite paper | author=Multiple authors | title=Agricultural Statistics at a Glance 2004 | year=2004 | url=http://agricoop.nic.in/statatglance2004/AtGlance.pdf|format=PDF}} * {{cite web | author=Kurian, N.J. | title=Regional disparities in india | work= | url=http://planningcommission.nic.in/reports/sereport/ser/vision2025/regdsprty.doc | access-date=2005-08-06 | archive-date=2005-10-01 | archive-url=https://web.archive.org/web/20051001170636/http://planningcommission.nic.in/reports/sereport/ser/vision2025/regdsprty.doc | url-status=dead }} ; સમાચાર * {{cite news | title=That old Gandhi magic | date=November 27, 1997 | publisher=The Economist | url=http://economist.com/displaystory.cfm?story_id=S%26%29H%2C%2BPQ%27%25%0A | access-date=ઑક્ટોબર 21, 2009 | archive-date=સપ્ટેમ્બર 13, 2008 | archive-url=https://web.archive.org/web/20080913210223/http://www.economist.com/displaystory.cfm?story_id=S%26%29H%2C%2BPQ%27%25%0A | url-status=dead }} * {{cite news | title=Indif_real_GDP_per_capitaa says 21 of 29 states to launch new tax | date=March 25, 2005 | publisher=Daily Times | url=http://www.dailytimes.com.pk/default.asp?page=story_25-3-2005_pg5_13 | archive-url=https://archive.is/20121205081408/http://www.dailytimes.com.pk/default.asp?page=story_25-3-2005_pg5_13 | archive-date=ડિસેમ્બર 5, 2012 | access-date=ઑક્ટોબર 21, 2009 | url-status=live }} * {{cite news | title=Economic structure| date= October 6, 2003 | publisher=The Economist | url=http://www.economist.com/countries/India/profile.cfm?folder=Profile%2DEconomic%20Structure}} * {{cite news | title=Indian manufacturers learn to compete | date=February 12, 2004 | publisher=The Economist | url=http://www.economist.com/displaystory.cfm?story_id=S%27%298%3C%2FPQ%3B%21%21P%214%0A | access-date=ઑક્ટોબર 21, 2009 | archive-date=મે 5, 2009 | archive-url=https://web.archive.org/web/20090505215303/http://www.economist.com/displaystory.cfm?story_id=S%27%298%3C%2FPQ%3B%21%21P%214%0A | url-status=dead }} * {{cite news | title=India’s next 50 years | date=August 14, 1997 | publisher=The Economist | url=http://economist.com/displaystory.cfm?story_id=S%26%29H8%2FRQ%3B%22%0A | access-date=ઑક્ટોબર 21, 2009 | archive-date=ઑક્ટોબર 22, 2008 | archive-url=https://web.archive.org/web/20081022221627/http://www.economist.com/displaystory.cfm?story_id=S%26%29H8%2FRQ%3B%22%0A | url-status=dead }} * {{cite news | title=The plot thickens | date=May 31, 2001 | publisher=The Economist | url=http://economist.com/displaystory.cfm?story_id=S%26%288%20%2BRQ%3F%24%0A | access-date=ઑક્ટોબર 21, 2009 | archive-date=ઑક્ટોબર 22, 2008 | archive-url=https://web.archive.org/web/20081022221622/http://www.economist.com/displaystory.cfm?story_id=S%26%288%20%2BRQ%3F%24%0A | url-status=dead }} * {{cite news | title=The voters' big surprise | date=May 13, 2004 | publisher=The Economist | url=http://economist.com/displaystory.cfm?story_id=S%27%2984%2BRQ3%2B%21%40%20%2C%0A | access-date=ઑક્ટોબર 21, 2009 | archive-date=ઑક્ટોબર 22, 2008 | archive-url=https://web.archive.org/web/20081022221632/http://www.economist.com/displaystory.cfm?story_id=S%27%2984%2BRQ3%2B%21%40%20%2C%0A | url-status=dead }} * {{cite web | title=Regional stock exchanges – Bulldozed by the Big Two | url=http://www.thehindubusinessline.com/businessline/2001/07/20/stories/042062cr.htm | access-date = 2005-08-10}} * {{cite web | title=Infrastructure the missing link | url=http://edition.cnn.com/2004/WORLD/asiapcf/09/03/india.eye.infra/ | access-date = 2005-08-14}} * {{cite news | title=Of Oxford, economics, empire, and freedom | date=October 2, 2005 | publisher=The Hindu | url=http://www.hindu.com/2005/07/10/stories/2005071002301000.htm | access-date=ઑક્ટોબર 21, 2009 | archive-date=ઑક્ટોબર 27, 2005 | archive-url=https://web.archive.org/web/20051027013702/http://www.hindu.com/2005/07/10/stories/2005071002301000.htm | url-status=dead }} ; આર્ટિકલ્સ * {{cite web | title=Economic Development of India | url=http://upload.wikimedia.org/wikipedia/en/f/f5/Economic_Development_of_India.pdf | access-date=MAy 17 | accessyear=2007 | format=PDF | archive-date=2007-07-01 | archive-url=https://web.archive.org/web/20070701042223/http://upload.wikimedia.org/wikipedia/en/f/f5/Economic_Development_of_India.pdf | url-status=dead }} * {{cite web | title=Milton Friedman on the Nehru/Mahalanobis Plan | url=http://www.indiapolicy.org/debate/Notes/fried_opinion.html | access-date = 2005-07-16}} * {{cite web | title=Forex reserves up by $88&nbsp;mn | url=http://www.business-standard.com/bsonline/storypage.php?bKeyFlag=BO&autono=9047 | access-date = 2005-08-10}} * {{cite web | title=CIA - The World Factbook | url=https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/in.html | access-date=2005-08-02 | archive-date=2008-06-11 | archive-url=https://web.archive.org/web/20080611033144/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/in.html | url-status=dead }} * {{cite web | title=Infrastructure in India: Requirements and favorable climate for foreign investment | url=http://www.asiatradehub.com/india/intro.asp | access-date = 2005-08-14}} == બાહ્ય કડીઓ == {{commonscat|Economy of India}} {{wikiquote}} {{portal|India|Flag of India.svg}} <!--PLEASE ADD SITES RELATING TO THE INDIAN ECONOMY AS A WHOLE. EXTERNAL LINKS PERTAINING TO SPECIFICS SHOULD BE PLACED IN THE CORRESPONDING ARTICLES. YOU CAN ALSO PLACE RESEARCH PAPERS/NEWS ITEMS AT [[Talk:Economy of India/helpful links]]--> ; ભારત સરકારની વેબસાઇટો * [http://finmin.nic.in/ ભારતનું નાણાં મંત્રાલય ] * [http://www.indiainbusiness.nic.in/ ઇન્ડિયા ઇન બિઝનેસ] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20071012034554/http://www.indiainbusiness.nic.in/ |date=2007-10-12 }} – ભારતમાં રોકાણ અને વેપાર માટે સત્તાવાર વેબસાઇટ * [http://www.rbi.org.in/scripts/Statistics.aspx ભારતીય અર્થતંત્ર પર રિઝર્વ બેન્ક ઓફ ઇન્ડિયાનો ડેટાબેઝ] ; પ્રકાશનો અને આંકડાઓ * [http://www.worldbank.org.in/WBSITE/EXTERNAL/COUNTRIES/SOUTHASIAEXT/INDIAEXTN/0,,contentMDK:20195738~menuPK:295591~pagePK:141137~piPK:141127~theSitePK:295584,00.html વિશ્વ બેન્ક – ભારત દેશનું વિહંગાવલોકન ] * [http://ibef.org/download/doingbusinessinindia2006.pdf અર્નેસ્ટ એન્ડ યંગનો ડુઇંગ બિઝનેસ ઇન ઇન્ડિયા પરનો અહેવાલ] * [https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/in.html CIA - The World Factbook – India] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20080611033144/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/in.html |date=2008-06-11 }} [[શ્રેણી:અર્થતંત્ર]] [[શ્રેણી:ભારત]] 5uta2jn0w5nkw3en3opgail5q4nuuo0 0 28500 826461 808210 2022-08-02T16:20:33Z 2409:4041:E9B:84EE:BDE4:2782:5C92:D46D wikitext text/x-wiki [[ચિત્ર:Activated Carbon.jpg|thumb|right|250px|સક્રીય કાર્બન]] '''સક્રિય કાર્બન''' જેને '''સક્રિય ચારકોલ''' કે '''સક્રિય કોલસો''' પણ કહેવાય છે, તે [[કાર્બન]]નો પ્રકાર છે, જેની પર પ્રક્રિયા કરી તેને અતિશળ છિદ્રાળું બનાવી દેવાય છે અને તેમ છતાં તે ખુબ વિશાળ સપાટી વિસ્તાર ઘરાવે છે, જેનો ઉપયોગ શોષણ કે રાસાયણિક પ્રતિક્રિયા માટે થાય છે.<ref>{{Cite web |url=http://www.activated-carbon.com/1-3.html |title="પ્રોપર્ટીઝ ઓફ એક્ટીવેટેડ કાર્બન", સીપીએલ (CPL) કારોન લિંક, એક્સેડ 2008-05-02 |access-date=2010-11-30 |archive-date=2012-06-19 |archive-url=https://web.archive.org/web/20120619020627/http://www.activated-carbon.com/1-3.html |url-status=dead }}</ref> ''સક્રિયકૃત'' શબ્દને કેટલીક વાર ''સક્રિય'' શબ્દની સાથે બદલવામાં આવે છે. તેની ઊંચી માત્રાની સૂક્ષ્મ છિદ્રોળુંતાના કારણે, 1 ગ્રામ જેટલો સક્રિય કાર્બનનો સપાટી વિસ્તાર વિસ્તરીને 500 m²(જે એક ફૂટબોલના મેદાનની દસમાં ભાગની જગ્યાને બરાબર છે) જેટલો થઇ જાય છે, જે લાક્ષણિક રીતે [[નાઇટ્રોજન]] ગેસના શોષણને કારણે નિશ્ચિત થાય છે ઊંચા સપાટી વિસ્તારમાંથી ઉપયોગી ઉપયુક્ત પ્રયોગો માટે પર્યાપ્ત સક્રિયતા કદાચ અબાધિત થઇ શકે, જોકે આગળની રાસાયણિક પદ્ધતિને મોટે ભાગે પદાર્થની શોષવાની સક્રિય કાર્બન મોટેભાગે કોલસામાંથી મેળવવામાં આવે છે. == ઉત્પાદન == સક્રિય કાર્બન કાર્બનના ઉત્પાદનો જેવા કે નટશેલ, પીટ, લાકડા, કાથીના દોરડા, લિગ્નાઇટ, કોલસા અને પેટ્રોલિયમ પીચ અને ડામર જેવા કારબોનકેયસ સ્ત્રોતમાંથી મળે છે. તે નીચે દર્શાવેલી કોઇ પણ એક પ્રક્રિયા દ્વારા મેળવી શકાય છે: # '''ફિઝિકલ રીએક્ટીવેશન''' (ભૌતિક રીતે પુન:ફરીથી પ્રેરણ કરીને): ગેસનો ઉપયોગ કરીને પહેલાથી સક્રિય કાર્બન વિકસાવવામાં આવે છે. આ પ્રક્રિયા સામાન્ય રીતે નીચે માંથી કોઇ એક કે બંન્નેને જોડીને કરવામાં આવે છે: #* ''કાર્બનીકરણ'' : કાર્બન ઘરાવતા પદાર્થને 600–900&nbsp;°Cની શ્રેણીના તાપમાને, હવાની ગેરહાજરીમાં (મોટેભાગે ઓરગોન કે [[નાઇટ્રોજન]] જેવા વાયુઓના મંદ વાતાવરણમાં) પાયરોલિઝડ કરવામાં આવે છે. #* ''સક્રિયકરણ/ઓક્સીડેશન'' : કાચા પદાર્થ કે કાર્બનયુક્ત પદાર્થને ઓક્સીડાઇઝવાળા વાતાવરણમાં (કાર્બન ડાયોક્સાઇડ, ઓક્સિજન, કે વરાળ) 250&nbsp;°Cથી ઊંચા તાપમાને, લગભગ 600–1200&nbsp;°Cના તાપમાન શ્રેણીમાં ખુલ્લું પાડવામાં આવે છે. # '''રાસાયણિક સક્રિયકરણ''' : કાર્બનીકરણથી ઉપરના કાચા પદાર્થને કેટલાક રસાયણો સાથે તરબોળ કરવામાં આવે છે. આ રસાયણો ખાસ કરીને સખત આધારવાળો, એક એસિડ કે એક મીઠું (ફોસફેટ એસિડ, પોટેશિયમ હાઇડ્રોક્સાઇડ, સોડિયમ હાઇડ્રોક્સાઇડ, ઝીંક ક્લોરાઇડ, ક્રમશ:) હોય છે. ત્યારબાદ, આ કાચા પદાર્થને ઓછા તાપમાને તેનું (450–900&nbsp;°C) કાર્બનીકરણ કરવામાં આવે છે. તેવું માનવામાં આવે છે કે કાર્બનીકરણ / સક્રિયકરણની ચરણબદ્ધ પ્રક્રિયા રાસાયણિક સક્રિયતાની સાથે એક સાથે કરવામાં આવે છે. રસાયણિક સક્રિયકરણને ભૌતિક સક્રિયકરણ કરતા તેના ઓછા તાપમાન અને પદાર્થના સક્રિયકરણ માટે ઓછા સમય લગાડવાના કારણે વધુ પસંદ કરવામાં આવે છે. == વર્ગીકરણો == સક્રિય કાર્બન જટિલ ઉત્પાદનો છે, જેને તેના વર્તન, સપાટીની લાક્ષણિકતાઓ અને બનાવવાની પદ્ધતિના આધારે વર્ગીકૃત કરવું મુશ્કેલ છે. જોકે, તેના ભૌતિક લક્ષણોના આઘારે સામાન્ય ધારણા માટે કેટલાક વ્યાપક વર્ગીકરણ બનાવવામાં આવ્યા છે. === પાવડર સક્રિય કાર્બન (પીએસી (PAC)) === [[File:ActivatedCharcoalPowder BrightField.jpg|thumb|right|300px|માઇક્રોસ્કોપના પ્રકાશ હેઠળ પ્રકાશિત થયેલા સક્રિય કોલસાનો એક માઇક્રોગ્રાફતૂટેલા જેવા દેખાતા ભાગના રજકણોને જુઓ જે તેઓના પ્રચંડ સપાટી વિસ્તારને સૂચવે છે. આ છબીમાં દેખાતા તમામ કણો, 0.1 mm જેટલીજ પહોયાઇ ઘરાવતા હોવા છતાં, તેમનો સપાટી વિસ્તાર કેટલાક સ્કેવર મીટરો જેટલો છે.સક્રિય કાર્બનની આ છબી પાણીમાં 6.236 6.236 પીક્સલ્સ/μm (યુએમ), આ સમગ્ર છબી લગભગ 1.1 થી 0.7 mm જેટલો વિસ્તાર આંતરે છે. ]] પરંપરાગતરીતે, સક્રિય કાર્બન ચોક્કસ આકારમાંથી બને છે, પાવડર કે સૂક્ષ્મ કણો તરીકે તે 1.0 mmના કદ ઘરાવે છે તથા તેની સરેરાશ પહોળાઇ .15 અને .25 mmની વચ્ચે હોય છે.<ref>http://en.mimi.hu/astronomy/granule.html</ref> તેમ છતાં, એક નાના ફેલાયેલા અંતરમાં તેઓ એક વિશાળ સપાટીના જથ્થાના પ્રમાણ સાથે દેખાય છે. પીએસી (PAC) કાર્બનના રજકણોને છૂંદીને કે સૂક્ષ્મ કણીઓમાંથી બનેલા છે, તેમાંથી 95–100% કણો એક વિશિષ્ટ જાળીદાર ચાળણી કે ચાળણીમાંથી પસાર થઇ શકે છે. એક 50 વાળી જાળીદાર ચાળણી (0.297 mm) માંથી દાણાદાર સક્રિય કાર્બનો રોકાઇ જાય છે અને પીએસી (PAC) પદાર્થ સૂક્ષ્મ પદાર્થો તરીકે રહી જાય છે, જ્યારે એએસટીએમ (ASTM) વર્ગીકૃત સૂક્ષ્મ કણો એક 80વાળી જાણીદાર ચાળણી (0.177 mm) અનુરૂપ માપ મેળવે છે અને તેનાથી નાના કણોને પીએસી (PAC) તરીકે ગણવામાં આવે છે. પીએસી (PAC)માં રહેલા ઊંચા હેડ લોસના કારણે સામાન્ય રીતે નાજુક વાસણોમાં તેનો ઉપયોગ નથી થતો. મોટેભાગે પીએસી (PAC)ને અન્ય પ્રક્રિયાના એકમોમાં સીધો જ ઉમેરવામાં આવે છે, જેમ કે કાચા પાણીને ભરવામાં, ઝડપથી બેસિનમાં મિશ્રિત કરવા, નિર્મળકો તરીકે, અને ગુરુત્વાકર્ણ ગાળણોમાં. === દાણાદાર સક્રિય કાર્બન (જીએસી (GAC)) === દાણાદાર સક્રિય કાર્બન, પાવડર સક્રિય કાર્બનના રજકણના કદની સરખામણીમાં મોટા હોય છે, જે એક નાની બાહ્ય સપાટીને દર્શાવે છે. શોષકોનો આ વિસ્તરીત વિસ્તાર એક મહત્વનો ભાગ હોય છે. આ કાર્બનોને તમામ વાયુ અને બાષ્પના શોષકો માટે વધુ પસંદ કરવામાં આવે છે કારણકે તેના વિસરણની શ્રેણી ખુબ જ ઝડપ હોય છે. પાણીની પદ્ધતિ, ડિયોડોરાઝેશન અને વહેતી રચનામાંથી ઘટકોને અલગ કરવા માટે દાણાદાર કાર્બનનો ઉપયોગ થાય છે. જીએસી (GAC) બહિષ્કૃત કે દાણાદાર પ્રકારે હોઇ શકે છે. જીએસી (GAC)ના પ્રવાહી તબક્કાના પ્રયોગો માટે 8×20, 20×40, કે 8×3૦ જેવા માપ દ્વારા વર્ણવામાં આવે છે અને બાષ્પ તબક્કાના પ્રયોગો માટે 4×6, 4×8 કે 4×10 આ મુજબ વર્ણવામાં આવે છે. એક 20×40નો કાર્બનના બનેલા રજકણો એક યુ.એસ (U.S.) માનક ચાળણીના માપ નંબર 20 ચાળણીમાંથી (0.84 mm) (મોટેભાગે લાક્ષણિક રીતે 85 ટકા પસાર થઇ જાય છે) પસાર થઇ જાય છે પણ યુ.એસ.(U.S.) માનક જાળીદાર માપ નંબર.40 (0.42 mm) ચાળણીમાંથી પસાર નથી થતી. (સામાન્ય રીતે લાક્ષણિક તેવા 95% ટકા તરીકે બાકી રહી જાય છે). ઓછામાં ઓછા જીએસી (GAC)ના કદ માટે એડબલ્યુડબલ્યુએ (AWWA) (1992) બી (B) 604નો ઉપયોગ 5૦- જાળીદાર ચાળણી તરીકે થાય છે. સૌથી જાણીતા જલીય તબક્કાના કાર્બન 12×40 અને 8×30 કદોનો છે કારણે તેમની પાસે સપ્રમાણ કદ, સપાટી વિસ્તાર અને હેડ લોસ લક્ષણો છે. === બહિષ્કૃત સક્રિય કાર્બન (ઇએસી (EAC)) === બહિષ્કૃત સક્રિય કાર્બનમાં પાવડર સક્રિય કાર્બનની સાથે એક બાઇન્ડરને જોડવામાં આવે છે, જે તેને એકીકૃત કરે છે અને એક નળાકાર આકારના સક્રિય કાર્બનના બ્લોકમાં 0.8 થી 130 એમએમ (mm)ના વ્યાસમાં બહિષ્કૃત કરે છે. વાયુ તબક્કાના પ્રયોગો માટે તેનો મોટાપાયે ઉપયોગ થાય છે કારણ કે તેઓ ઓછા દબાણવાળા ટીપાની સાથે ઊંચી યાંત્રિક ક્ષમતા અને ઓછી ધૂળના ઘટકોના ઘરાવે છે. === ફળદ્રુપ કાર્બન === છિદ્રોવાળા કાર્બન કેટલીક પ્રકારના અકાર્બનિક ફળદ્રુપ કાર્બન જેવા કે ઓયોડીન, [[ચાંદી]], Al, Mn, Zn, Fe, Li, Ca જેવા કટિયન ધરાવે છે, તથા તેને [[વાયુનું પ્રદૂષણ|હવાના પ્રદૂષણ]]ની ખાસ અરજીઓને નિયંત્રિક કરવા ખાસ કરીને સંગ્રહાલયો અને ગેલરીઓ માટે તૈયાર પણ કરવામાં આવે છે. ચાંદીથી ભરેલા સક્રિય કાર્બનમાં પ્રતિમાઇક્રોબિયલ/જંતુનાશક ગુણો હોવાને કારણે તેનો ઉપયોગ એક સૂકવી દેનાર પદાર્થ તરીકે ઘરેલૂ પાણીની સફાઇ માટે થાય છે. આ પીવા લાયક પાણી કદાચ પ્રાકૃતિક પાણીમાંથી પ્રક્રિયા કરેલા પ્રાકૃતિક પાણી સાથે એક સક્રિય કાર્બન અને Al(OH)₃, એક ફ્લોક્યુએટ એજન્ટના મિશ્રણને મેળવીને બનાવવામાં આવ્યું હોય તેવું બની શકે. ફળદ્રુપ કાર્બનોનો ઉપયોગ H₂S અને થીઓલને શોષવા માટે પણ થાય છે. વજન દ્વારા નોંધ્યા પ્રમાણે H₂S તરીકે વજનની રીતે શોષવાનો દર 50% જેટલો ઊંચા હોય છે. === પોલિમરવાળો કાર્બન === આ પ્રક્રિયાથી છિદ્રોવાળા કાર્બનને જૈવસુસંગત પોલિમરનું આવરણ લગાવી શકાય છે, જે છિદ્રોને પૂર્યા વગર તેને સુંવાળું અને પ્રસરી શકે તેવો બનાવે છે. હેમોપર્ફ્યુશન માટે પણ આ પરિણામવાળા કાર્બનનો ઉપયોગ કરવામાં આવે છે. હેમોપફ્યુશન નામની આ પ્રક્રિયા પદ્ધતિમાં દર્દીના લોહીની મોટા માત્રાને શોષક ઘટકોમાંથી પસાર કરવામાં આવે છે જેથી લોહીમાંથી ઝેરી ઘટકો દૂર થાય. === અન્ય === કપડા અને ફાઇબરો જેવા પ્રકારોમાં ખાસ પ્રકારે સક્રિય કાર્બન ઉપલબ્ધ હોય છે. લશ્કરમાં વ્યક્તિગત બચાવ માટે આવા "કાર્બન કપડા"નો ઉપયોગ કરવામાં આવે છે. == ગુણો == એક ગ્રામ સક્રિય કાર્બનનો સપાટી વિસ્તાર વધુમાં વધુ 500 m² હોઇ શકે છે, અને તેને 1500 m² સુધી સહેલાઇથી પ્રાપ્ત કરી શકાય છે.<ref>[http://cgpl.iisc.ernet.in/site/Portals/0/Publications/Presentations/Bio-Energy/Value%20Added%20Products%20From%20Gasification%20%20-%20Activated%20Carbon.pdf વેલ્યૂ એડેડ પ્રોડક્ટ ફોર્મ ગાસીફિકેશન] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20140912145846/http://cgpl.iisc.ernet.in/site/Portals/0/Publications/Presentations/Bio-Energy/Value%20Added%20Products%20From%20Gasification%20%20-%20Activated%20Carbon.pdf |date=2014-09-12 }} – એક્ટીવેટડ કાર્બન, બાય શોભા જહધવ, ધ કોમબુસ્ટીન,ગાસીફિકેશન એન્ડ પ્રોપુલેશન લેબોરેટરી (સીજીપીએલ (CGPL)) એટ ધ ઇન્ડિયન ઇનસ્ટીટ્યૂટ ઓફ સાયાન્સ (આઇઆઇએસસી (IISc))</ref> કાર્બન એરજેલ, જે ઘણાજ મોંધા હોય છે, તેનો સપાટી વિસ્તાર વધુ હોય છે અને ખાસ પ્રયોગો માટે જ તેનો ઉપયોગ થાય છે. [[ચિત્ર:Activated-carbon.jpg|thumb|right|250px|એક ઇલેક્ટ્રોન માઇક્રોસ્કોપથી દેખાતો સક્રિય કાર્બન]] વીજાણુ સૂક્ષ્મદર્શકની હેઠળ જોતા, સક્રિય કાર્બનની ઊંચા સપાટી વિસ્તારવાળી રચનાઓની રીતે જોવા મળે છે. વ્યક્તિગત રજકણો વધુ પડતા જટિલ હોય છે અને તેઓ વિવિધ પ્રકારની છિદ્રોળુંતા બતાવે છે, તેવા પણ કેટલાક વિસ્તાર હોઇ શકે જ્યાં સપાટ સપાટીનું ગ્રેફાઇડ જેવા પદાર્થો એકબીજાથી સમાન દરે ચાલતા હોય અને થોડાક જ નાનોમીટરો દ્વારા તે અલગ પડી શકતા હોય કે તેવી જ રીતે. આ સૂક્ષ્મ છિદ્રો શોષવા માટે અતિશય અનુકૂળ પરિસ્થિતિ ઉપલબ્ધ કરાવે છે, કારણકે શોષતા પદાર્થો અનેક સપાટીઓ જોડે એક સાથે અનેક જોડે ક્રિયા પ્રક્રિયા કરી શકે છે. મોટેભાગે શોષણની રીતભાતનું પરીક્ષણ ઊંચા વેક્યૂમ હેઠળ 77 K પર [[નાઇટ્રોજન]] વાયુની સાથે કરવામાં આવે છે, પણ રોજિંદી અવધિમાં સક્રિય કાર્બન તેના વાતાવરણ, પ્રવાહી પાણીમાંથી 100&nbsp;°Cની વરાળ સ્વરૂપે અને વાતાવરણના 1/10,000 ના દબાણમાંથી શોષણ દ્વારા અનુરૂપ ઉત્પાદન મેળવવામાં સક્ષમ છે. ભૌતિક રીતે, સક્રિય કાર્બન વાન ડેર વાલ્સ બળ કે લંડન ડિસપ્રેસન બળ દ્વારા મેળવેલા પદાર્થો છે. સક્રિય કાર્બનને કેટલાક રસાયણિક દ્રવ્યો સાથે જોડી શકાતો નથી, જેમાં દારૂ, ગ્લાયકોલ, તીવ્ર એસિડ અને આઘારો, ધાતુઓ અને તમામ અકાર્બનિક, જેવા કે લીથીયમ, સોડિયમ, [[લોખંડ|લોહ]], સીસું, અર્સેનિક, ફ્લુઓરીન, અને બોરિક એસિડનો સમાવેશ થાય છે. સક્રિય કાર્બન આયોડીનને સારી રીતે શોષી લે છે અને આયોડિન આંકડા, એમજી-જી (mg/g) (એએસટીએમ ડી28 (ASTM D28) માનક પદ્ધતિ તપાસ)નો ઉપયોગ એક તમામ સપાટી વિસ્તારને બતાવનાર તરીકે કરવામાં આવે છે. સમગ્ર જાળમાં ફરીથી દાવો કરવો પ્રતિકૂળ છે {{Citation needed|date=May 2010}}, સક્રિય કાર્બન વાયુરૂપી એમોનિયાને પકડી શકે છે. અનેક ડાયાઝો કોપિયર મશીનોમાં આ કાર્ય માટે તેનો ઉપયોગ થાય છે. સક્રિય કાર્બન કેટલાક અકાર્બનિક માટે શોષવાની ક્ષમતા વધારવા માટે વિવિઘ રાસાયણિક પ્રયોગોમાં એક સબસ્ટ્રેટ તરીકે ઉપયોગમાં લેવાય છે (અને સમસ્યા ઊભા કરતા કાર્બનમાં પણ) આવા ઘટકોમાં હાઇડ્રોજન સલ્ફાઇડ (H₂S), એમોનિયા (NH₃), ફોર્મલ્ડેહાઇડ (HCOH), રેડિઓસોટોપ્સ આયોડિન-131(¹³¹I) અને પારો (Hg)નો સમાવેશ થાય છે. આ ગુણોને કેમીસોર્પશન તરીકે ઓળખાય છે. ;આયોડિન આંકડા અનેક કાર્બન અધિક પ્રમાણમાં નાના પરમાણુઓને શોષી લે છે. લાક્ષણિક રીતે સક્રિય કાર્બનના સિદ્ધાંતને માપવા માટે આયોડિન આંકડાઓ શ્રેષ્ઠ આધારભૂતો છે. તે તેના સક્રિય સ્તરને માપે છે (ઊંચા આંકડો ઊંચી દરની સક્રિયતાને બતાવે છે) જેને મોટેભાગે mg/g (એમજી-જી)માં નોંધવામાં આવે છે (દાખલા તરીકે 500–1200 mg/g શ્રેણી). સોલ્યુશનમાંથી આયોડિનના શોષણ દ્વારા સક્રિય કાર્બન (૦ થી 20 Å, કે 2 nm (એનએમ) સુધી) ઘરાવતા માઇક્રોપોરનું તે એક માપ છે. તે સપાટી વિસ્તારના સમાન જથ્થા 900 m²/g અને 1100 m²/g વચ્ચે છે. પ્રવાહી તબક્કાના પ્રયોગો માટે આ માનક માપદંડ છે. આયોડિન આંકડાને એક ગ્રામ કાર્બન દ્વારા શોષાયેલા ઓયોડિનના મિલિગ્રામ તરીકે વ્યાખ્યાયિત કરવામાં આવે છે, જ્યારે આયોડિન એકાગ્રતામાં બાકી રહેલી ગળેલા પ્રવાહી સામાન્ય રીતે 0.02 હોય છે ત્યારે. મૂળભૂતરીતે, આયોડિન આંકડા છિદ્રોમાં આયોડિન શોષવાનું માપ છે અને, તે સક્રિય કાર્બનના હિતમાં ઉપલબ્ધ છિદ્રોના જથ્થાને દર્શાવે છે. ખાસ કરીને, પાણીની પ્રક્રિયાના કાર્બનો 600 થી 1100ની શ્રેણીના આયોડિન આંકડાઓ ધરાવે છે. વારંવાર, આ પેરામીટરનો ઉપયોગમાં લેવાયેલા કાર્બનના શૂન્યકરણની શ્રેણીને નક્કી કરવામાં ઉપયોગી થાય છે. જોકે, એડશોર્બેટ સાથે રાસાયણિક ક્રિયાપ્રતિક્રિયા કરતી વખતે સાવધાની રાખવી જરૂરી છે કારણકે તેનાથી આયોડિનની ગ્રહણ શક્તિને અસર થઇ શકે છે જે ખોટા પરિણામો આપે છે. શોષિતો સાથેની રાસાયણિક ક્રિયાપ્રતિક્રિયામાંથી જો તે મુક્ત થાય તો આ કાર્બનની પથારીને શૂન્યીકરણના દરને માપનારા આયોડિન આંકડાઓ તરીકે ઉલ્લેખી શકાય છે અને આ શૂન્યીકરણની હદ ખાસ પ્રયોગો માટે નિર્ણાયક કારણ બનતી હોય છે. ;કાકવી કેટલાક કાર્બન વિશાળ પરમાણુને શોષવામાં નિષ્ણાત હોય છે. દ્રાવણમાંથી કાકવીના શોષણ દ્વારા કાકવી આંકડા કે કાકવીની કાર્યક્ષમતા મેસોપોર ઘરાવતા સક્રિય કાર્બનનું એક માપ મળે છે (20 Åથી વધુ, કે 2 nm કરતા વધુ). ઊંચા કાકવી આંકડાઓ મોટા પરમાણુઓનું એક ઊંચું શોષણ બતાવે છે (દર 95–600). કારમેલ ડીપી (ડીકોલોરાજીંગ પર્ફોમન્સ) કાકવી આંકડાથી સમાન છે. કાકવીની કાર્યક્ષમતાની નોંધ ટકામાં (દર 40%–185%) અને સમાતંર કાકવીની નોંધ નંબરોમાં (600 = 185%, 425 = 85%) થાય છે. યુરોપીયન કાકવી આંકડા (શ્રેણી 525–110) ઉત્તર અમેરિકન કાકવી આંકડાથી ઉલટા ક્રમે વર્ણવામાં આવે છે. કાકવી આંકડા એક રંગ નીકાળવાની પ્રક્રિયાના માનક કાકવી દ્રાવણના તબક્કાને માપે છે જે તેને માનક સક્રિય કાર્બનની આગળ પાતળું અને માનક બનાવે છે. રંગોના શરીરના કદના કારણે, વિશાળ શોષણ જાતિઓ માટે પરમાણુ, કાકવી આંકડા સમર્થ છિદ્રના જથ્થાની ઉપલબ્ધતાને દર્શાવે છે ચોક્કસ પ્રકારના ગંદા પાણીના પ્રયોગમાં શોષણ માટે તમામ છિદ્રોનો જથ્થો ઉપલબ્ધ ના હોય તેવું પણ બની શકે છે, અને કેટલાક શોષકો નાના છિદ્રોમાં કદાચ દાખલ પણ થઇ જાય. જે ખાસ પ્રયોગો માટે ચોક્કસ સક્રિય કાર્બનનું યોગ્ય માપ માટે અયોગ્ય છે. તેમની શોષણની શ્રેણી માટે સક્રિય કાર્બનોની એક શ્રેણીનું મૂલ્યાંકન કરવા માટે આ માપદંડો ઉપયોગી વારંવાર થાય છે. શોષણ માટે સમાન છિદ્રોના જથ્થા સાથે બે સક્રિય કાર્બનને લેવામાં આવે તો, એક જેમાં મોટા પરિપૂરક છિદ્રો છે તે સામાન્ય રીતે ઊંચો કાકવી આંકડો આપશે જેના કારણે શોષણના વિસ્તારમાં વધુ યોગ્ય રીતે શોષકો પરિવર્તન પામે છે. ;ટેનીન ટેનીન એક વિશાળ અને મધ્ય કદના પરમાણુઓનું મિશ્રણ છે. સૂક્ષ્મ છિદ્રો અને મેસોપોરના એક જોડાણ સાથે કાર્બન ટેનીનોને શોષે છે. એક કાર્બનમાં ટેનીનને શોષવાની કેટલી ક્ષમતા હોય શકે છે તેને તેના પ્રતિ મિલિયન એકાગ્રતાના ભાગોમાં નોંધવામાં આવે છે (શ્રેણી 200 ppm–362 ppm). ;મેથલિન બ્લુ કેટલાક કાર્બનમાં એક મેસોપોરનું (20 Å થી 50 Å, કે 2 થી 5 nm) માળખું હોય છે જે મેથલિન બ્લુ જેવા રંગદ્રવ્યોના મધ્યમ કદના પરમાણુને શોષી શકે છે. મેથલિન બ્લુના આ શોષણને g/100g (શ્રેણી 11–28 g/100g)માં નોંધાય છે. ;ડેકલોરીનેશન ડેકલોરીનેશનના આધાર પર આકરણી કરતા કેટલાક કાર્બન અડધી કિંમતની લંબાઇ ધરાવે છે, જે ક્લોરીન દૂર કરવાની સક્રિય કાર્બનની ક્ષમતાના માપદંડને દર્શાવે છે. 5 ppm થી 3.5 ppmના વહેતા પાણીમાંથી ક્લોરીનનું સ્તર ઘટાડવા માટે કાર્બનની ઊંડાઇ ડેક્લોરીનેશનના અડધા મૂલ્યની લંબાઇ જેટલી હોવી જોઇએ. ઊંચા પ્રદર્શન તેની એક ઓછા અડધી કિંમતની લંબાઇ દર્શાવે છે. ;સ્પષ્ટ ઘનતા ઊંચી ઘનતા વિશાળ જથ્થાની સક્રિયતા ઉપલબ્ધ કરાવે છે અને સામાન્ય રીતે સારી ગુણવત્તાવાળો સક્રિય કાર્બનનું સૂચન કરે છે. ;સખતાઇ/ઘસરકાના આંકડા સક્રિય કાર્બનના ઘસારાની પ્રતિકારકતાનું તે એક માપ છે. તે સક્રિય કાર્બનનું મહત્વ સૂચવે છે જેથી ભૌતિક સંપૂર્ણતાને જાણવી રાખાય અને બેકવોશિંગ દ્વારા આરોપિત સંઘર્ષને લગતા બળો સામે ટક્કર જીલાય. અહીં સક્રિય કાર્બનની સખતાઇમાં મોટો ભેદ છે, જે તેના કાચા પદાર્થ અને સક્રિયતા સ્તર પર આધાર રાખે છે. ;રાખ ઘટક સક્રિય કાર્બનની સંપૂર્ણ સક્રિયતાને તે ઓછી કરે છે. તે તેની ફરીથી સક્રિય થવાની ક્ષમતાને ઓછી કરે છે. ડાધા પાડનાર સક્રિય કાર્બનને સાફ કરવા માટે ઘાતુના ઓક્સાઇડ (Fe₂O₃) પ્રવાહીમાં નાખવામાં આવે છે. એસિડ/જળ દ્રાવ્ય રાખ ઘટક કુલ રાખ ઘટક કરતા વધુ નોંધપાત્ર છે. દ્રાવ્ય રાખ ઘટક માછલીઘરકાર માટે ઘણું મહત્ત્વનું છે કારણકે ફેરિક ઓક્સાઇડ પ્રોત્સાહન આપી શકે છે. વધારાના છોડ/શેવાળની વૃદ્ધિને ઝેરી કરતી ભારે ધાતુને અટકાવવા નીચી દ્રાવ્ય શેવાળની વૃદ્ધિને રાખવાળા ઘટક સાથેના કાર્બનનો દરીયાઇ, તાજા પાણીની માછલી અને રીફ ટેન્ક માટે ઉપયોગ કરવો જોઇએ. ;કાર્બન ટેટ્રાક્લોરાઇડ સક્રિયતા સાંદ્ર કાર્બન ટેટ્રાક્લોરાઇડ બાષ્પના શોષણ દ્વારા સક્રિય કાર્બનની છિદ્રાળુતાનું માપન. ;કણ કદ વિતરણ સક્રિયકૃત કાર્બનના કણનું કદ જેટલું ઝીણું તેટલી સપાટી વિસ્તારની પ્રાપ્યતા વધુ અને તેટલો વધુ ઝડપી શોષણ ગતિકીનો દર. બાષ્પ તબક્કા પ્રણાલીમાં દબાણમાં ઘટાડા સામે તેને ધ્યાનમાં લેવું જોઇએ જે ઊર્જા ખર્ચને અસર કરશે. કણ કદ વિતરણની સંભાળપૂર્વક ગણતરી નોંધપાત્ર સંચાલકીય લાભ પૂરા પાડી શકે છે. == શોષણના ઉદાહરણો == === વિષમાંગ ઉદ્દીપન === તે ઉદ્યોગમાં જોવા મળતું રાસાયણિક શોષણનું સૌથી સામાન્ય સ્વરૂપ છે. જ્યારે ઘન ઉદ્દીપક વાયુ ફીડસ્ટોક, પ્રક્રિયકો સાથે પ્રક્રિયા કરે છે ત્યારે વિષમાંગ ઉદ્દીપન સર્જાય છે. ઉદ્દીપક સપાટી પર પ્રક્રિયકનું શોષણ પ્રક્રિયક અણુની ફરતે ઇલેક્ટ્રોન ઘનતામાં ફેરફાર કરીને રાસાયણિક બંધ રચે છે અને તેને તે પ્રક્રિયા કરવાની છૂટ આપે છે જે સામાન્ય રીતે તેને ઉપલબ્ધ હોતી નથી. === શોષણ પ્રશીતન === શોષણ પ્રશીતન અને ઉષ્મા પંપ ચક્ર નીચા દબાણે શોષકમાં પ્રશીતક વાયુના શોષણ અને ત્યારબાદ ઉષ્મા દ્વારા અપશોષણ પર આધાર રાખે છે. શોષક “રાસાયણિક કમ્પ્રેસર” તરીકે વર્તે છે અને તેનું ચાલન ઉષ્મા દ્વારા થાય છે આમ આ દ્રષ્ટિકોણથી તે પ્રણાલીનો “પંપ” છે. તે સૌર સંગ્રાહક, એક કન્ડેન્સર અથવા ઉષ્મા-વિનિમયકાર અને પ્રશીતક બોક્સમાં આવેલું બાષ્પીભવક ધરાવે છે. સંગ્રાહકની અંદરની બાજુમાં હારબદ્ધ શોષણ પટ્ટાઓ આવેલા હોય છે જે મિથેનોલમાં શોષિત સક્રિય કાર્બનથી ભરેલા હોય છે. પ્રશીતક બોક્સને પાણીથી ભરીને ઉષ્મારોધિત બનાવવામાં આવે છે. સક્રિય કાર્બન માફકસરના તાપમાને મિથેનોલ બાષ્પનું મોટી માત્રમાં શોષણ કરી શકે છે અને ઊંચા તાપમાને (લગભગ 100 ડીગ્રી સેલ્સિયસ) તેનું અપશોષણ કરે છે. દિવસના સમય દરમિયાન સૂર્યપ્રકાશ સંગ્રાહકને પ્રજ્વલિત કરે છે માટે સંગ્રાહક ગરમ થાય છે અને સક્રિય કાર્બનમાંથી મિથેનોલનું અપશોષણ થાય છે. અપશોષણમાં કોલસામાં અધિશોષિત થયેલો પ્રવાહી મિથેનોલ ગરમ થાય છે અને તેનું બાષ્પીભવન થાય છે. મિથેલોન બાષ્પનું સંઘનન થાય છે અને બાષ્પીભવકમાં સંગ્રહ થાય છે. રાતે સંગ્રાહક તાપમાન ઘટીને માફકસરનું થાય છે અને ચારકોલ બાષ્પીભવક માંથી મિથેનોલનું શોષણ કરે છે. બાષ્પીભવકમાં પ્રવાહી મિથેનોલ બાષ્પીભવન પામે છે અને ટ્રેમાં રહેલા પાણીમાંથી ઉષ્માનું શોષણ કરે છે. શોષણ ઉષ્માક્ષેપક પ્રક્રિયા હોવાથી સંગ્રાહકે રાતે ઠંડું પડવું જ પડે છે. ઉપર દર્શાવ્યા મુજબ, શોષણ પ્રશીતન પ્રણાલી પ્રશીતન અસર ઉભી કરવા માટે છુટીછવાઇ રીતે કામ કરે છે. ઉષ્મીય ચક્રીય સક્રિય કાર્બન ‘શોષણ પંપ’ દ્વારા પણ હિલીયમ વાયુને 4 કેલ્વિન અને તેનાથી ઉંચા તાપમાને પંપ કરી શકાય છે. આનું ઉદહારણ ઓક્સફોર્ડ ઇન્સ્ટ્રુમેન્ટ્સ એટીએસ (AST) શ્રેણી મંદન પ્રશીતક માટે ઠારણ ઊર્જા પૂરી પાડવાનું છે. પ્રવાહી ⁴He અને તેના સમસ્થાનિક ³Heના મિશ્રણની મંદ કલાની સપાટીમાંથી ³He બાષ્પ પંપ કરાય છે. નીચા તાપમાને (લાક્ષણિક રીતે <4K) ³Heનું કાર્બનની સપાટી પર શોષણ થાય છે, 20 અને 40kની વચ્ચે પંપનું પુનઉત્પાદન ³Heને પ્રવાહી મિશ્રણની સાંદ્ર તબક્કામાં પાછું મોકલે છે. બે પ્રવાહી તબક્કાના આંતરાપૃષ્ઠ વચ્ચે ઠારણ થાય છે કારણકે ³He કલા સરહદ પર બાષ્પીભવન પામે છે. જો પ્રણાલીમાં એક કરતા વધુ પંપ હાજર હોય તો વાયુનો સતત પ્રવાહ હશે અને માટે એક શોષણ પંપના પુનઃજનન અને બીજાના પંપીંગ દ્વારા સતત ઠારણ ઉર્જા મેળવી શકાય છે. આના જેવી પ્રણાલીથી બહુ ઓછા ચલન ભાગ સાથે 10 mK (0.01 કેલ્વિન) જેટલું નીચું તાપમાન મેળવી શકાય છે. == ઉપયોગો == [[વાયુનું પ્રદૂષણ|વાયુ શુદ્ધિકરણ]], સોનાનું શુદ્ધિકરણ, ધાતુ નિષ્કર્ષણ, જળ શુદ્ધિકરણ, તબીબી, સુએજ ટ્રીટમેન્ટ, ગેસ માસ્ક અને ફિલ્ટર માસ્કમાં હવા ગાળક, સંકોચિત હવામાં ગાળક અને અન્ય ઘણા ઉપયોગોમાં સક્રિય કાર્બનનો ઉપયોગ થાય છે. એક મોટા ઔદ્યોગિક ઉપયોગમાં ધાતુ ફિનીશિંગ ક્ષેત્રમાં સક્રિય કાર્બનનો ઉપયોગ સામેલ છે. ઇલેક્ટ્રોપ્લેટિંગ દ્રાવણના શુદ્ધિકરણ માટે તેનો વ્યાપકપણે ઉપયોગ થાય છે. દાખલા તરીકે, ચળકતા નિકલ પ્લેટિંગ દ્રાવણોમાંથી કાર્બનિક અશુદ્ધિઓ દૂર કરવા માટેની તે મુખ્ય શુદ્ધિકરણ તકનીક છે. પ્લેટિંગ દ્રાવણની નિક્ષેપન ગુણવત્તા સુધારવા અને ચળકાટ, મૃદુતા, તનનીયતા વગેરે જેવા ગુણધર્મો વધારવા માટે પ્લેટિંગ દ્રાવણોમાં વિવિધ પ્રકારના કાર્બનિક રસાયણો ઉમેરવામાં આવે છે. સીધા પ્રવાહના માર્ગ અને ધનધ્રુવીય ઓક્સિડેશન અને ઋણધ્રુવીય રિડક્શનની વિદ્યુતવિભાજીય પ્રક્રિયાને કારણે કાર્બનિક યોજકો દ્રાવણમાં બિનજરૂરી ભંગાણ નીપજો પેદા કરે છે. તેની વધુ પડતી નીપજ પ્લેટિંગની ગુણત્તા અને નિક્ષેપન પામેલી ધાતુના ગુણધર્મો પર ખરાબ અસર પાડી શકે છે. સક્રિય કાર્બનની સારવાર આવી અશુદ્ધિઓ દૂર કરે છે અને પ્લેટિંગ કામગીરીને ઇચ્છિત સ્તરે સ્થાપિત કરે છે. === વૈશ્લેષિક રસાયણશાસ્ત્ર ઉપયોગો === સેલાઇટના 50% w/w મિશ્રણમાં કાર્બોદિતો (મોન-ડાઇ- ટ્રાઇ સેકરેડ્સ)ના નીચા દબાણવાળા ક્રોમેટોગ્રાફિક અલગીકરણમાં સક્રિય કાર્બનનો સ્થિર તબક્કા તરીકે ઉપયોગ થાય છે. વૈશ્લેષિક અથવા પ્રિપરેટિવ પ્રોટોકોલમાં ઇથેલનોલ દ્રાવણ (5–50%)નો ગતીશીલ તબક્કા તરીકે ઉપયોગ થાય છે. === પર્યાવરણીય ઉપયોગો === [[ચિત્ર:Water Filtration Systems.png|thumb|210px|right|સક્રિય કાર્બનનો ઉપયોગ મોટેભાગે પાણીને ગાળવાની પ્રણાલીઓમાં થાય છે.આ છબીમાં, સક્રિય કાર્બન ચોથા સ્તર પર છે (નીચેથી ગણતરી કરો તો).]] હવા અથવા પાણીના પ્રવાહમાંથી પ્રદૂષકો દૂર કરવામાં કાર્બન શોષણના અનેક ઉપયોગો છે. તેનો ફીલ્ડ અને ઔદ્યોગિક પ્રક્રિયામાં નીચે મુજબ ઉપયોગ થાય છે: * સ્પિલની સફાઇ * ભૂગર્ભજળ ઇલાજ * પીવાના પાણીનું ગાળણ * હવા શુદ્ધિકરણ * રંગક, ડ્રાય ક્લીંનીંગ, ગેસોલિન વિતરણ કામગીરી અને અન્ય પ્રક્રિયાઓમાં તરલ કાર્બનિક સંયોજનો ઝડપવા 2007માં વેલ્ટ ફ્લાન્ડર્સ યુનિવર્સિટી (બેલ્જિયમમાં)એ તહેવારો બાદ પાણીના શુદ્ધિકરણ પર સંશોધન શરૂ કર્યું હતું. <ref>[http://www.labmeeting.com/paper/28552316/van-hulle-2008-sustainable-wastewater-treatment-of-temporary-events-the-dranouter-music-festival-case-study સસ્ટેનેબલ વેસ્ટવોટર ટ્રીટમેન્ટ ઓફ ટેમ્પરરી ઇવેન્ટ: ધ ડાનોઉટર મ્યુઝિક ફેસ્ટીવલ કેસ સ્ટડી] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20140227104215/http://www.labmeeting.com/paper/28552316/van-hulle-2008-sustainable-wastewater-treatment-of-temporary-events-the-dranouter-music-festival-case-study |date=2014-02-27 }}</a>. વોટર સાયન્સ એન્ડ ટેકનોલોજી : અ જર્નલ ઓફ ધ ઇન્ટરનેશનલ ઓસોસિએશન ઓન વોટર પોપ્યુલેશન રીસર્ચ. 2008;58(8):1653–7.</ref> 2008માં ડ્રેનોટર મ્યુઝિક ફેસ્ટિવલ ખાતે પૂર્ણ કક્ષાની સક્રિય કાર્બન ગોઠવણ ઉભી કરાઇ હતી{{Citation needed|reason=where is this documented?|date=July 2009}}. આગામી 20 વર્ષ માટે આ તહેવાર ખાતે પાણીના શુદ્ધિકરણ માટે આ ટેકનોલોજીનો ઉપયોગ કરવાના આયોજન સાથે આ ગોઠવણ ઉભી કરાઇ હતી{{Citation needed|reason=where is this documented?|date=July 2009}}. હવામાં રેડોનની સાંદ્રતા માપવા માટે પણ સક્રિય ચારકોલનો ઉપયોગ થાય છે. === તબીબી ઉપયોગો === મોંથી ગળી ગયા બાદ ઝેરની અસર અને વધુ પડતી માત્રાની સારવાર માટે સક્રિય કાર્બનનો ઉપયોગ થાય છે. તે ઝેરી પદાર્થ સાથે જોડાતો હોવાનું અને તેનું જઠરાંત્રિય માર્ગ દ્વારા શોષણ અટકાવતો હોવાનું માનવામાં આવે છે. ઝેરી અસરના શંકાસ્પદ કિસ્સામાં તબીબી વ્યાવસાયિકો પીડિતને ઘટના સ્થળ પર અથવા હોસ્પિટલના તાત્કાલિક વિભાગ ખાતે સક્રિય ચારકોલ આપે છે. માત્રા સામાન્ય રીતે શરીરના વજનના પ્રતિ કિલોગ્રામ દીઠ 1 ગ્રામ જેટલી પ્રારંભિક હોય છે. (કિશોરો અને પુખ્યવયના લોકોને 50-100 ગ્રામ આપવામાં આવે છે). તે સામાન્ય રીતે એક જ વાર આપવામાં આવે છે પરંતુ લેવાયેલી દવાને અધારે તેને એક કરતા વધુ વખત આપી શકાય છે. ભાગ્યે જ સર્જાયેલી સ્થિતિમાં ઇન્ટેન્સિવ કેરમાં, ઝેરની અસર પામેલા દર્દીના રૂધિર પ્રવાહમાંથી હાનિકારક દવાઓને ગાળીને બહાર કાઢવા માટે સક્રિય ચારકોલનો ઉપયોગ થાય છે. ઝેરની ઘણી અસરની સારવારમાં સક્રિય ચારકોલ પસંદગીની સારવાર બની છે અને ઇપેકાક-ઇન્ડ્યુસ્ડૉ એમેસિસ અથવા સ્ટમક પંપીંગ જેવી ડિકોન્ટામિનેશન પદ્ધતિઓનો હવે ભાગ્યે જ ઉપયોગ થાય છે. [[ચિત્ર:ActivatedCharcoal.JPG|thumb|right|દવાના ઉપયોગ માટે સક્રિય કોલસો.]] ઝેરની તીવ્ર અસરની સારવારમાં સક્રિય કાર્બન ઉપયોગી સાબિત થયો છે જ્યારે ઝેરી વનસ્પતિનાશક દવાઓના ઉપયોગ જેવી ક્રિયાઓને કારણે લાંબા સમય સુધી સંચિત થયેલા ઝેરની સારવારમાં તે અસરકારક નથી.<ref>{{cite journal|author=Eddleston M, Juszczak E, Buckley NA, ''et al.''|title=Multiple-dose activated charcoal in acute self-poisoning: a randomised controlled trial|journal=Lancet|year=2008|volume=371|issue=9612|doi=10.1016/S0140-6736(08)60270-6|page=579}}</ref> કાર્યના માળખાઓ: * પેટ અને આંતરડાના શોષણને અટકાવવા ઝેરી પદાર્થ સાથે બંધન. બંધન પ્રતિગામી પ્રક્રિયા છે માટે સોર્બિટોલ જેવો કેથાર્ટિક પણ ઉમેરી શકાય છે. * તે કેટલીક દવાઓ/ઝેરના આંતરડા તેમજ યકૃતને લગતા વહન અને તેમના પદાર્થોમાં વિક્ષેપ ઉભો કરે છે ખોટો ઉપયોગ ફુપ્સુસીય ચૂષણમાં પરીણમી શકે જે ઘણીવાર જો તાત્કાલિક તબીબી સારવાર શરૂ ન કરવામાં આવે તો ઘાતક નિવડી શકે છે.<ref name="Chest1989-Elliott">{{cite journal | author = Elliott C, Colby T, Kelly T, Hicks H | title = Charcoal lung. Bronchiolitis obliterans after aspiration of activated charcoal | journal = Chest | volume = 96 | issue = 3 | pages = 672–4 | year = 1989 | pmid = 2766830 | doi = 10.1378/chest.96.3.672}}</ref> જ્યારે શરીરમાં ગ્રહણ કરેલો પદાર્થ એસિટ, આલ્કલી કે પેટ્રિલીયમ પેદાશ હોય તો સક્રિય ચારકોલનો ઉપયોગ સલાહભર્યો નથી છે. હોસ્પિટલ પહેલાના (અર્ધ તબીબી) ઉપયોગ માટે તે પાણીમાં પહેલેથી મિશ્ર કરેલા સ્વરૂપમાં પ્લાસ્ટિકની ટ્યૂબ કે બાટલીમાં ઉપલબ્ધ છે. તે સામાન્ય રીતે 12.5 અથવા 25 ગ્રામની હોય છે. તેના વેપારી નામોમાં ઇન્સ્ટાચાર, સુપરચાર, એક્ટિડોઝ, ચાર્કોડોટ અને લિક્વિ-ચારનો સમાવેશ થાય છે. પરંતુ તેને સામાન્ય રીતે સક્રિય ચારકોલ કહેવાય છે આલ્કોહોલિક પીણાઓના ઉપભોગ પહેલા સક્રિય ચારકોલનું ગ્રહણ રૂધિરમાં [[ઇથેનોલ]]નું શોષણ ઘટાડતું હોય તેમ જણાય છે. 170 મિલિલિટર શુદ્ધ ઇથેનોલ (જે આલ્કોહોલિક પીણાના 10 સર્વિંગને સમકક્ષ છે) સાથે શરીરના વજનના કિલોગ્રામ દીઠ 5થી 15 મિલિગ્રામ ચારકોલ લેવામાં આવે તો સંભવિત રૂધિર આલ્કોહોલ ઘટક ઘટાડે છે.<ref>{{Cite patent | inventor1-last = Procter | inventor1-first = Richard | inventor2-last = Anondson | inventor2-first = Stanton | title = Method of altering intoxicating effects of alcohol | issue-date = 1986 | patent-number = 4594249 | country-code = US | postscript = <!--None-->}}</ref> જો કે કેટલાક અભ્યાસો દર્શાવે છે કે આ વાત સાચી નથી અને સક્રિય ચારકોલના ઉપયોગને કારણે ઇથેનોલ રૂધિર સાંદ્રતા ''વધી'' હતી.<ref>[http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/3723647 એક્ટીવેટડ ચારકોલ ઇન ઓરલ ઇથેનોલ ઓબસોર્પશન: લેક ઓફ ઇફેક્ટ ઇન હ્યુમન્સ.], મીનોચા એ, હાર્લોડ ડીએ, બાર્થ જીટી, ગીડેઓન ડીએ, સ્પાયકેર ડીએ., જે ટોક્સિકલ ક્લીન કોસીકલ. 1986;24(3):225–34, PubMED</ref> 19મી સદીના પ્રારંભમાં ઇંગ્લેન્ડમાં ફ્લૅટ્યુલન્સ અને પેટની સમસ્યામાં વિષમારણ તરીકે ચારકોલ બિસ્કિટ વેચાતા હતા.<ref name="Rolland">{{cite book | last= Rolland |first= Jacques L. | title= The Food Encyclopedia: Over 8,000 Ingredients, Tools, Techniques and People | publisher=Robert Rose | year=2006 | isbn= 0778801500 | pages= 148}}</ref> દેશોમાં અતિસાર, અપચો અને ફ્લૅટ્યુલન્સની સારવાર માટે સક્રિય ચારકોલની ગોળીઓ (ટેબલેટ) અથવા કેપ્સ્યુલ્સને ઓવર-ધ-કાઉન્ટર ડ્રગ તરીકે ઉપયોગ થાય છે.<ref name="stearn2007"> {{cite book |title=Warts and all: straight talking advice on life's embarrassing problems |last=Stearn |first=Margaret |authorlink= |year=2007 |publisher=Murdoch Books |location=London |isbn=978-1-92125984-5 |page=333 |pages= |url=http://books.google.com/?id=aSRmxC47VNMC&printsec=frontcover#PPA333 |access-date= 2009-05-03 }} </ref> ઇરિટેબલ બોવેલ સિન્ડ્રોમ (આઇબીએસ (IBS))<ref>{{cite journal |author=Hübner WD, Moser EH |title=Charcoal tablets in the treatment of patients with irritable bowel syndrome |journal=Adv Ther |volume=19 |issue=5 |pages=245–52 |year=2002 |pmid=12539884 |url=https://www.advancesintherapy.com/detail.aspx?ID=276 |doi=10.1007/BF02850364 }}{{Dead link|date=જુલાઈ 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref>ની સારવામાં તેની અસરકારકતાના અને ઇરિનોટેકન ગ્રહણ કરેલા કેન્સરના દર્દીઓમાં અતિસાર અટકાવવાના કેટલાક પુરાવા છે.<ref>{{cite journal |author=Michael M, Brittain M, Nagai J, ''et al.'' |title=Phase II study of activated charcoal to prevent irinotecan-induced diarrhea |journal=J Clin Oncol. |volume=22 |issue=21 |pages=4410–7 |year=2004 |month=Nov |pmid=15514383 |doi=10.1200/JCO.2004.11.125 }}</ref> તે કેટલીક દવાઓની શોષકતામાં વિક્ષેપ ઉભો કરે છે અને ગૌઇઆક કાર્ડ ટેસ્ટ જેવા તબીબી પરિક્ષણમાં કેટલાક અવાસ્તવિક વાંચન આપે છે.<ref>{{cite journal |author=Gogel HK, Tandberg D, Strickland RG |title=Substances that interfere with guaiac card tests: implications for gastric aspirate testing |journal=Am J Emerg Med |volume=7 |issue=5 |pages=474–80 |year=1989 |month=Sep |pmid=2787993 |doi=10.1016/0735-6757(89)90248-9 }}</ref> પિત્ત, સ્વાદુપિંડ અને મુત્રપિંડમાં રહેલી પથરી જોવા માટે પેટની રેડિયોગ્રાફી કરતા પહેલા આંતરડાંમાં રહેલો ગેસ ઘટાડીને આંતરડાને તૈયાર કરવા માટે પણ સક્રિય ચારકોલનો ઉપયોગ થાય છે. પશુ સંભાળ પેદાશ તરીકે પણ અનેક પ્રકારના ચારકોલ બિસ્કિટનું વેચાણ થાય છે. === ઈંધણ સંગ્રહ=== કુદરતી વાયુ અને હાઇડ્રોજન વાયુનો સંગ્રહ કરવાની વિવિધ સક્રિય કાર્બનની ક્ષમતા ચકાસવા સંશોધનો થઇ રહ્યાં છે. વિવિધ પ્રકારના વાયુઓ માટે છિદ્રાણુ પદાર્થ સ્પોન્જ તરીકે કામ કરે છે. વાન ડર વાલ બળો મારફતે વાયુ કાર્બન પદાર્થ પ્રત્યે આકર્ષાય છે. કેટલાક કાર્બન 5–10 KJ પ્રતિ મોલની બંધન ઉર્જા ધરાવવાની ક્ષમતા ધરાવે છે. બાદમાં વાયુનું જ્યારે તાપમાન વધારવામાં આવે છે અને કાર્ય કરવા દહન કરવામાં આવે અથવા હાઇડ્રોજન ઇંધણ કોશમાં ઉપયોગ માટે હાઇડ્રોજન વાયુનું નિષ્કર્ષણ કરવામાં આવે ત્યારે વાયુ શોષિત થાય છે. સક્રિય ચારકોલમાં વાયુનો સંગ્રહ વાયુ સંગ્રહ કરવાની એક આકર્ષક પદ્ધતિ છે કારણકે વાયુનો નીચા દબાણે, નીચા દળે, નીચા કદના પર્યાવરણમાં સંગ્રહ થઇ શકે છે, જે વાહનોમાં બોર્ડ કમ્પ્રેસન ટેન્ક કરતા વધુ વ્યવહારુ છે. યુનાઇટેડ સ્ટેટ્સ ડિપાર્ટમેન્ટ ઓફ એનર્જીએ નેનો-છિદ્રાણુ કાર્બન પદાર્થોના સંશોધન અને વિકાસના ક્ષેત્રમાં હાંસલ કરવા માટે ચોક્કસ ઉદેશ નક્કી કર્યાં છે તમામ ઉદ્દેશો હજુ સંતોષવાના બાકી છે પરંતુ એલાયન્સ ફોર કોલાબોરેટિવ રિસર્ચ ઇન ઓલ્ટરનેટિવ ફ્યુઅલ ટેકનોલોજી (ઓલ-ક્રાફ્ટ (ALL-CRAFT), http://all-craft.missouri.edu) પ્રોગ્રામ સહિતની અનેક સંસ્થાઓ આ શક્તિશાળી ક્ષેત્રમાં કામગીરી કરી રહ્યાં છે. === વાયુ શુદ્ધિકરણ === હવા માંથી તેલ બાષ્પ, ગંધ અને અન્ય હાઇડ્રોકાર્બન દૂર કરવા માટે સંકોચિત હવા અને બાષ્પના શુદ્ધિકરણમાં સક્રિય કાર્બનના ગાળકોનો ઉપયોગ થાય છે. સૌથી સામાન્ય ડિઝાઇન 1 તબક્કો અથવા 2 તબક્કાના ગાળણ સિદ્ધાંતનો ઉપયોગ કરે છે જેમાં સક્રિય કાર્બનને ગાળણ માધ્યમની અંદર જડવામાં આવે છે. સ્પેસસુટ પ્રાઇમરી લાઇફ સપોર્ટ સિસ્ટમ્સમાં પણ સક્રિય ચારકોલનો ઉપયોગ થાય છે. ન્યૂક્લિયર બોઇલર વોટર રિએક્ટર ટર્બાઇન કન્ડેન્સરમાંથી કિરણોત્સર્ગી વાયુઓ પાછા મેળવવા સક્રિય ચારકોલ ગાળકોનો ઉપયોગ થાય છે. સંગ્રાહક પાત્રોમાંથી હવાને ચૂસી લેવામાં આવે છે જેથી કિરણોત્સર્ગી વાયુઓ વિષે માહિતી મેળવી શકાય. ચારકોલના મોટા પટ્ટા આ વાયુઓનું શોષણ કરે છે તેમને પાછા મેળવે છે જ્યારે તે ઝડપથી બિન કિરણોત્સર્ગી ઘન જાતોમાં ક્ષય પામે છે. ઘન કણો ચારકોલ કણમાં ફસાઇ જાય છે જ્યારે ગળાયેલી હવા તેમાંથી પસાર થાય છે. === રસાયણ શુદ્ધિકરણ === સોડિયમ એસિટેટ જેવા ઘરે બનાવેલા બિન-ખતરનાક રસાયણોના શુદ્ધિકરણ માટે સક્રિય કાર્બનનો સામાન્યપણે ઉપયોગ થાય છે. બાદમાં તેને ગાળીને બહાર કાઢી લેવામાં આવે છે. === દારૂવાળા આસવિત પીણાઓનું શુદ્ધિકરણ === [[વોડકા]] અને વ્હિસ્કીના રંગ, સ્વાદ અને ગંધને અસર કરતી કાર્બનિક અશુદ્ધિઓ દૂર કરવા માટે સક્રિય કાર્બન ગાળકોનો ઉપયોગ કરી શકાય છે. કાર્બનિક રીતે અશુદ્ધ વોડકાને સક્રિય કાર્બન ગાળકમાંથી યોગ્ય પ્રવાહ દરે પસાર કરવાથી સમરૂપ આલ્કોહોલ ઘટકવાળું અને નોંધપાત્ર પ્રમાણમાં કાર્બનિક શુદ્ધિઓ વધેલો વોડકા મળશે જે ગંધ અને સ્વાદ દ્વારા પારખી શકાય છે.{{Citation needed|date=April 2009}} === પારાનું સ્ક્રબિંગ === કોલસા સંચાલિત વીજમથકો, તબીબી ભઠ્ઠીના પારાના ઉત્સર્જનને ઝડપવા તેમજ વેલહેડ ખાતે કુદરતી વાયુ ઝડપવા આયોડિન અથવા સલ્ફરવાળા સક્રિય કાર્બનનો વ્યાપકપણે ઉપયોગ થાય છે. કાર્બન વિશેષ ઉત્પાદન છે તેનો ખર્ચ કિલો દીઠ 4.00 ડોલરથી વધુ છે. જો કે તેને ઘણીવાર રિસાયકલ કરાતો નથી. ===== અમેરિકામાં પારાના શોષણ બાદ નિકાલ ===== પારાવાળો સક્રિય કાર્બન તેના નિકાલ અંગે દ્વિધા પેદા કરે છે.{{Citation needed|date=May 2009}} જો સક્રિય કાર્બન 260 પીપીએમ (ppm) કરતા ઓછો પારો ધરાવે તો કેન્દ્રીય કાયદો તેને પુરાણમાં વાપરવા (દાખલા તરીકે, કોંન્ક્રીટમાં ફસાયેલા) તેને સ્થિર કરવાની છૂટ આપે છે.{{Citation needed|date=May 2009}} જો કે 260 પીપીએમ (ppm) થી વધુ પારો ધરાવતા કચરાને ઉચ્ચ પારાના પેટાજૂથમાં ગણવામાં આવે છે અને તેને જમીનમાં દાટવા પર પ્રતિબંધ છે (લેન્ડ-બેન રુલ).{{Citation needed|date=May 2009}} આ તે પદાર્થ છે જેને અંદાજિત વાર્ષિક 1,000 ટનના દરે વખારો અને ઊંડી ત્યજી દેવાયેલી ખાણોમાં એકત્રિત કરવામાં આવે છે.{{Citation needed|date=May 2009}} પારાવાળા સક્રિય કાર્બનના નિકાલની સમસ્યા માત્ર અમેરિકા પૂરતી સીમિત નથી. નેધરલેન્ડ્સમાં પણ આ પારાને મોટા પ્રમાણમાં મેળવવામાં આવે છે<ref>[http://www.bmt-begemann.nl/index.html ''બીટીએમ (BMT)-બેગેમન્ન, પારા વેસ્ટ ટ્રીટમેન્ટ ફેસીલીટી'' ]</ref> અને તેને સક્રિય કાર્બનથી સંપૂર્ણપણે બાળીને નિકાલ કરવામાં આવે છે. == પુનઃજનન == સક્રિય કાર્બનના પુનઃજનનમાં સક્રિય કાર્બનની સપાટી પર શોષિત દૂષકોને શોષિત કરીને સાંદ્ર સક્રિય કાર્બનની શોષણ ક્ષમતા જાળવવામાં આવે છે. === ઉષ્મીય (થર્મલ) પુનઃજનન === ઉષ્મીય (થર્મલ) પુનઃજનન એ ઔદ્યોગિક પ્રક્રિયામાં અમલી સૌથી સામાન્ય પુનઃજનન તકનીક છે.<ref>{{Cite journal | last = Bagreev | first = A. | authorlink = | coauthors = Rhaman, H., & Bandosz, T. J | title = Thermal regeneration of a spent activated carbon adsorbent previously used as hydrogen sulfide adsorbent | journal = Carbon | volume = 39 | issue = | pages = 1319–1326 | publisher = | location = | year = 2001 | url = | issn = | doi =10.1016/S0008-6223(00)00266-9 | id = | access-date = }}</ref> ઉષ્મીય (થર્મલ) પુનસુધારણાની પ્રક્રિયા મોટેભાગે નીચેના ત્રણ તબક્કાઓમાં થાય છે <ref name="sabio">{{Cite journal | last = Sabio | first = E. | authorlink = | coauthors = Gonzalez, E., Gonzalez, J. F., Gonzalez-Garcia, C. M., Ramiro, A., & Ganan, J | title = Thermal regeneration of activated carbon saturated with p-nitrophenol | journal = Carbon | volume = 42 | issue = | pages = 2285–2293 | publisher = | location = | year = 2004 | url = | issn = | doi =10.1016/j.carbon.2004.05.007 | id = | access-date = }}</ref>: * લગભગ 105&nbsp;°C શોષણ સૂકવણી * નિષ્ક્રિય વાતાવરણમાં ઊંચા તાપમાને અપશોષણ અને વિઘટન (500–900&nbsp;°C) * એલિવેટેડ તાપમાને (800&nbsp;°C) ઓક્સિડાઇઝિંગ વાયુ (વરાળ અથવા કાર્બન ડાયોક્સાઇડ) દ્વારા અવશેષીય કાર્બનિક વાયુકરણ હીટ ટ્રીટમેન્ટ તબક્કો શોષણના ઉષ્માક્ષેપક સ્વભાવનો ઉપયોગ કરે છે અને અપશોષણ, આંશિક ક્રેકિંગ અને શોષિત કાર્બનિકના બહુલીકીકરણમાં પરીણમે છે. અંતિમ પગલામાં અગાઉના તબક્કામાં રચાયેલા છિદ્રાણુ માળખાઓમાંથી રાખ થયેલા કાર્બનિક અવશેષોને દૂર કરીને છિદ્રાણુ કાર્બન માળખાને ફરીથી એક્સપોઝ કરીને તેની મૂળ સપાટી લાક્ષણિકતાનું પુનઃજનન કરવામાં આવે છે. ટ્રીટમેન્ટ બાદ શોષણ સ્તંભનો ફરીથી ઉપયોગ કરી શકાય છે. કાર્બન પટ્ટાના 5–15 wt%ની વચ્ચે પ્રતિ શોષણ ઉષ્મીય પુનઃજનન ચક્ર બળે છે શોષણ ક્ષમતાને નુકસાન થાય છે.<ref>{{Cite journal | last = Miguel | first = G. S. | authorlink = | coauthors = Lambert, S. D., & Graham, N. J. D | title = The regeneration of field spent granular activated carbons | journal = Water Research | volume =35 | issue = 11 | pages = 2740–2748 | publisher = | location = | year = 2001 | url = | issn = | doi =10.1016/S0043-1354(00)00549-2 | id = | access-date = | pmid = 11456174 }}</ref>. ઉષ્મીય પુનઃજનન પ્રક્રિયા તેમાં ઊંચા તાપમાનની જરૂર રહેતી હોવાથી ઊંચી ઊર્જા પ્રક્રિયા છે જેના કારણે તે ઊર્જાની દ્રષ્ટિએ તેમજ વાણિજ્યિક દ્રષ્ટિએ મોંઘી પ્રક્રિયા બને છે.<ref name="sabio"></ref> સક્રિય કાર્બનના ઉષ્મીય પુનઃજનન પર આધાર રાખતા એકમો આર્થિક દ્રષ્ટિએ વ્યવહારુ બનવા માટે ચોક્કસ કદના હોવા જોઇએ. પરિણામે, નાના કચરા નિકાલ સ્થળો માટે તેમના સક્રિય કાર્બન કચરાને પુનઃજનન માટે વિશિષ્ટ સુવિધામાં મુકલવું સામાન્ય છે જે કાર્બન ફૂટપ્રિન્ટને નોંધપાત્ર પ્રમાણમાં વધારે છે.<ref>{{Cite journal | last = Alvarez | first = P. M. | authorlink = | coauthors = Beltran, F. J., Gomez-Serrano, V., Jaramillo, J., & Rodriguez, E. M | title = Comparison between thermal and ozone regenerations of spent activated carbon exhausted with phenol | journal = Water Research | volume = 38 | issue =8 | pages = 2155–2165 | publisher = | location = | year = 2004 | url = | issn = | doi =10.1016/j.watres.2004.01.030 | id = | access-date = | pmid = 15087197 }}</ref> === અન્ય પુનઃજનન તકનીકો === હાલની ઉચ્ચ ઊર્જા/કિંમતવાળા સક્રિય કાર્બનના ઉષ્મા પુનઃજનન સાથે હાલ તે ચિંતા છે કે તે પુનઃજનનની પ્રક્રિયાના વૈકલ્પિક સંશોધન માટે ઉત્સાહિત કરે છે જેથી આવી પ્રક્રિયાઓની અસર વાતાવરણ પર ઓછી પડે. પુનઃજનનની કેટલીક પદ્ધતિઓને પૂર્ણપણે અભ્યાસના સંશોધનમાં દાખલા તરીકે રજૂ કરવામાં આવી છે, કેટલીક વૈકલ્પિક ઉષ્મા પુનઃજનનની રચનાઓને ઉદ્યોગોમાં કાર્યરત કરવામાં આવી છે. હાલની વૈકલ્પિક પુનઃજનનની પદ્ધતિઓ આ પ્રમાણે છે: * રાસાયણિક અને દ્રાવક નવજીવન <ref>{{Cite journal | last = Martin | first = R. J. | authorlink = | coauthors = Wj, N | title = The repeated exhaustion and chemical regeneration of activated carbon | journal = Water Research | volume = 21 | issue = 8 | pages = 961–965 | publisher = | location = | year = 1997 | url = | issn = | doi =10.1016/S0043-1354(87)80014-3 | id = | access-date = }}</ref> * માઇક્રોબાયલ નવજીવન <ref>{{Cite journal | last = Aizpuru | first = A. | authorlink = | coauthors = Malhautier, L., Roux, J. C., & Fanlo, J. L | title = Biofiltration of a mixture of volatile organic compounds on granular activated carbon | journal = Biotechnology and Bioengineering | volume = 83 | issue = 4 | pages = 479–488 | publisher = | location = | year = 2003 | url = | issn = | doi =10.1002/bit.10691 | id = | access-date = | pmid = 12800142 }}</ref> * ઇલેક્ટ્રોકેમિકલ નવજીવન <ref>{{Cite journal | last = Narbaitz | first = R. M. | authorlink = | coauthors = Karimi-Jashni, A | title = Electrochemical regeneration of granular activated carbons loaded with phenol and natural organic matter | journal = Environmental Technology | volume = 30 | issue = 1 | pages = 27–36 | publisher = | location = | year = 2009 | url = | issn = | doi =10.1080/09593330802422803 | id = | access-date = | pmid = 19213463 }}</ref> * અલ્ટ્રાસોનિક નવજીવન <ref>{{Cite journal | last = Lim | first = J. | authorlink = | coauthors =Okada, M | title = Regeneration of granular activated carbon using ultrasound | journal = Ultrasonic-Sono-Chemistry | volume = 12 | issue =4 | pages = 277–285 | publisher = | location = | year = 2005 | url = | issn = | doi =10.1016/j.ultsonch.2004.02.003 | id = | access-date = | pmid = 15501710 }}</ref> * ભીની હવાનું ઓક્સીડેશન <ref>{{Cite journal | last = Shende | first = R. V. | authorlink = | coauthors = Mahajani, V | title = Wet oxidative regeneration of activated carbon loaded with reactive dye | journal = Waste Management | volume = 22 | issue =1 | pages = 73–83 | publisher = | location = | year = 2002 | url = | issn = | doi =10.1016/S0956-053X(01)00022-8 | id = | access-date = | pmid = 11942707 }}</ref> == સંદર્ભો == {{Reflist|2}} == બાહ્ય લિંક્સ == * [http://www.ag.ndsu.edu/pubs/h2oqual/watsys/ae1029w.htm "એક્ટિવેટેડ કાર્બન ફોર વોટર ફિલ્ટરેશન"] – ઘરગથ્થુ પાણીના પુરવઠા માટે પ્રક્રિયા પદ્ધતિ] એઇ (AE)-1029, ફેબ્રુઆરી 1992 * [http://www.personal.rdg.ac.uk/~scsharip/Activated_carbon_JPCM.pdf "ઇમેઝીન ધ ઓટોમેટિક સ્ટ્રક્ચર ઓફ એક્ટિવેટેડ કાર્બન"] – જર્નલ ઓફ ફિઝિક્સ: કંડેન્સ્ડ મેટર * એન્ગબર, ડેનિયલ (નવેમ્બર 28, 2005). [http://www.slate.com/id/2131130/ "હાઉ ડઝ એક્ટિવેટેડ કાર્બન વર્ક?"]. ''સ્લેટ'' . [[શ્રેણી:કાર્બન સ્વરૂપો]] [[શ્રેણી:ગળણીઓ]] [[શ્રેણી:વિષવિજ્ઞાન]] [[શ્રેણી:વિશ્વ આરોગ્ય સંસ્થા અનિવાર્ય દવાઓ]] [[શ્રેણી:રસાયણવિજ્ઞાન]] hvzhbta4ufb56kh5mvsl84pylnofpro 0 32543 826466 770185 2022-08-02T17:47:44Z 2409:4041:D8C:FCAA:0:0:AA88:B111 wikitext text/x-wiki {{Infobox Indian jurisdiction | type = ગામ | native_name = હડીયાણા (તા. જોડિયા) | state_name = ગુજરાત | district = જામનગર | taluk_names = જોડિયા | latd = 22.69904 | latm = | lats = | longd= 70.301721 | longm = | longs = | area_total = | altitude = 5 | population_total = ૪૯૯૫ | population_as_of = ૨૦૧૧ | population_total_cite= <ref>{{Cite web|url=http://www.census2011.co.in/data/village/513709-hadiyana-gujarat.html|title=Hadiyana Village Population - Jodiya - Jamnagar, Gujarat|website=www.census2011.co.in|access-date= ૧૯ એપ્રિલ ૨૦૧૭}}</ref> | population_density = | area_telephone = ૦૨૮૯૩ | postal_code = ૩૬૧૦૧૧ | vehicle_code_range = જીજે - ૧૦ | leader_title_1 = | leader_name_1 = | leader_title_2 = | leader_name_2 = | footnotes = | blank_title_1 = સગવડો | blank_value_1 = [[પ્રાથમિક શાળા]], [[પંચાયતઘર]], [[આંગણવાડી]], પ્રાથમક આરોગ્ય કેન્દ્ર, દૂધની ડેરી, સહકારી મંડળી, ડીસ્ટ્રીકટ બેંક, બેંક ઓફ બરોડા, પોષ્ટ ઓફીસ | blank_title_2 = મુખ્ય વ્યવસાય | blank_value_2 = [[ખેતી]], [[ખેતમજૂરી]], [[પશુપાલન]],નોકરી | blank_title_3 = મુખ્ય ખેતપેદાશ | blank_value_3 = [[ઘઉં]], [[જીરુ]], [[મગફળી]], [[તલ]], [[બાજરી]], [[ચણા]], [[કપાસ]], [[દિવેલી| દિવેલા]], [[રજકો]], [[શાકભાજી]] | blank_title_4 = | blank_value_4 = | સ્થિતિ = અયોગ્ય }} '''હડીયાણા (તા. જોડિયા)''' [[ભારત]] દેશના પશ્ચિમ ભાગમાં આવેલા [[ગુજરાત| ગુજરાત રાજ્ય]]ના [[સૌરાષ્ટ્ર]] વિસ્તારમાં આવેલા [[જામનગર જિલ્લો| જામનગર જિલ્લા]]માં આવેલા કુલ ૬ (છ) તાલુકાઓ પૈકીના એક એવા [[ જોડિયા તાલુકો| જોડિયા તાલુકા]]માં આવેલું એક ગામ છે. હડીયાણા ગામના લોકોનો મુખ્ય વ્યવસાય [[ખેતી]], [[ખેતમજૂરી]] તેમ જ [[પશુપાલન]] છે. આ ગામમાં મુખ્યત્વે [[ઘઉં]], [[જીરુ]], [[મગફળી]], [[તલ]], [[બાજરી]], [[ચણા]], [[કપાસ]], [[દિવેલી| દિવેલા]], [[રજકો]] તેમ જ અન્ય [[શાકભાજી]]ના પાકની [[ખેતી]] કરવામાં આવે છે. આ ગામમાં [[પ્રાથમિક શાળા]], [[પંચાયતઘર]], [[આંગણવાડી]], પ્રાથમિક આરોગ્ય કેન્દ્ર, ડીસ્ટ્રીકટ બેંક, દેના બેંક, પોષ્ટ ઓફીસ, સહકારી મંડળી તેમ જ દૂધની ડેરી જેવી સવલતો પ્રાપ્ય થયેલી છે. == સંદર્ભ == {{Reflist}} {{ગુજરાત ગામ સ્ટબ}} [[શ્રેણી:જોડિયા તાલુકો]] [[શ્રેણી:સૌરાષ્ટ્ર]] 5oj33wt2zuvcp3dq280cgiazq4fo02w 826467 826466 2022-08-02T17:49:18Z 2409:4041:D8C:FCAA:0:0:AA88:B111 wikitext text/x-wiki {{Infobox Indian jurisdiction | type = ગામ | native_name = હડીયાણા (તા. જોડિયા) | state_name = ગુજરાત | district = જામનગર | taluk_names = જોડિયા | latd = 22.69904 | latm = | lats = | longd= 70.301721 | longm = | longs = | area_total = | altitude = 5 | population_total = ૪૯૯૫ | population_as_of = ૨૦૧૧ | population_total_cite= <ref>{{Cite web|url=http://www.census2011.co.in/data/village/513709-hadiyana-gujarat.html|title=Hadiyana Village Population - Jodiya - Jamnagar, Gujarat|website=www.census2011.co.in|access-date= ૧૯ એપ્રિલ ૨૦૧૭}}</ref> | population_density = | area_telephone = ૦૨૮૯૩ | postal_code = ૩૬૧૦૧૧ | vehicle_code_range = જીજે - ૧૦ | leader_title_1 = | leader_name_1 = | leader_title_2 = | leader_name_2 = | footnotes = | blank_title_1 = સગવડો | blank_value_1 = [[પ્રાથમિક શાળા]], [[પંચાયતઘર]], [[આંગણવાડી]], પ્રાથમક આરોગ્ય કેન્દ્ર, દૂધની ડેરી, સહકારી મંડળી, ડીસ્ટ્રીકટ બેંક, બેંક ઓફ બરોડા, પોષ્ટ ઓફીસ | blank_title_2 = મુખ્ય વ્યવસાય | blank_value_2 = [[ખેતી]], [[ખેતમજૂરી]], [[પશુપાલન]],નોકરી | blank_title_3 = મુખ્ય ખેતપેદાશ | blank_value_3 = [[ઘઉં]], [[જીરુ]], [[મગફળી]], [[તલ]], [[બાજરી]], [[ચણા]], [[કપાસ]], [[દિવેલી| દિવેલા]], [[રજકો]], [[શાકભાજી]] | blank_title_4 = | blank_value_4 = | સ્થિતિ = અયોગ્ય }} '''હડીયાણા (તા. જોડિયા)''' [[ભારત]] દેશના પશ્ચિમ ભાગમાં આવેલા [[ગુજરાત| ગુજરાત રાજ્ય]]ના [[સૌરાષ્ટ્ર]] વિસ્તારમાં આવેલા [[જામનગર જિલ્લો| જામનગર જિલ્લા]]માં આવેલા કુલ ૬ (છ) તાલુકાઓ પૈકીના એક એવા [[ જોડિયા તાલુકો| જોડિયા તાલુકા]]માં આવેલું એક ગામ છે. હડીયાણા ગામના લોકોનો મુખ્ય વ્યવસાય [[ખેતી]], [[ખેતમજૂરી]] તેમ જ [[પશુપાલન]] છે. આ ગામમાં મુખ્યત્વે [[ઘઉં]], [[જીરુ]], [[મગફળી]], [[તલ]], [[બાજરી]], [[ચણા]], [[કપાસ]], [[દિવેલી| દિવેલા]], [[રજકો]] તેમ જ અન્ય [[શાકભાજી]]ના પાકની [[ખેતી]] કરવામાં આવે છે. આ ગામમાં [[પ્રાથમિક શાળા]], [[પંચાયતઘર]], [[આંગણવાડી]], પ્રાથમિક આરોગ્ય કેન્દ્ર, ડીસ્ટ્રીકટ બેંક, બેંક ઓફ બરોડા, પોષ્ટ ઓફીસ, સહકારી મંડળી તેમ જ દૂધની ડેરી જેવી સવલતો પ્રાપ્ય થયેલી છે. == સંદર્ભ == {{Reflist}} {{ગુજરાત ગામ સ્ટબ}} [[શ્રેણી:જોડિયા તાલુકો]] [[શ્રેણી:સૌરાષ્ટ્ર]] ae0gdmnmjdhg7e59z4llgt4j473k3ft 826470 826467 2022-08-02T18:01:20Z પાડલીયા દિલીપ આર 69986 wikitext text/x-wiki {{Infobox Indian jurisdiction | type = ગામ | native_name = હડીયાણા (તા. જોડિયા) | state_name = ગુજરાત | district = જામનગર | taluk_names = જોડિયા | latd = 22.69904 | latm = | lats = | longd= 70.301721 | longm = | longs = | area_total = | altitude = 5 | population_total = ૪૯૯૫ | population_as_of = ૨૦૧૧ | population_total_cite= <ref>{{Cite web|url=http://www.census2011.co.in/data/village/513709-hadiyana-gujarat.html|title=Hadiyana Village Population - Jodiya - Jamnagar, Gujarat|website=www.census2011.co.in|access-date= ૧૯ એપ્રિલ ૨૦૧૭}}</ref> | population_density = | area_telephone = ૦૨૮૯૩ | postal_code = ૩૬૧૦૧૧ | vehicle_code_range = જીજે - ૧૦ | leader_title_1 = | leader_name_1 = | leader_title_2 = | leader_name_2 = | footnotes = | blank_title_1 = સગવડો | blank_value_1 = [[પ્રાથમિક શાળા]], [[પંચાયતઘર]], [[આંગણવાડી]], પ્રાથમિક આરોગ્ય કેન્દ્ર, દૂધની ડેરી, સહકારી મંડળી, ડીસ્ટ્રીકટ બેંક, બેંક ઓફ બરોડા, પોષ્ટ ઓફીસ | blank_title_2 = મુખ્ય વ્યવસાય | blank_value_2 = [[ખેતી]], [[ખેતમજૂરી]], [[પશુપાલન]],નોકરી | blank_title_3 = મુખ્ય ખેતપેદાશ | blank_value_3 = [[ઘઉં]], [[જીરુ]], [[મગફળી]], [[તલ]], [[બાજરી]], [[ચણા]], [[કપાસ]], [[દિવેલી| દિવેલા]], [[રજકો]], [[શાકભાજી]] | blank_title_4 = | blank_value_4 = | સ્થિતિ = અયોગ્ય }} '''હડીયાણા (તા.જોડિયા)''' [[ભારત]] દેશના પશ્ચિમ ભાગમાં આવેલા [[ગુજરાત| ગુજરાત રાજ્ય]]ના [[સૌરાષ્ટ્ર]] વિસ્તારમાં આવેલા [[જામનગર જિલ્લો| જામનગર જિલ્લા]]માં આવેલા કુલ ૬ (છ) તાલુકાઓ પૈકીના એક એવા [[ જોડિયા તાલુકો| જોડિયા તાલુકા]]માં આવેલું એક ગામ છે. હડીયાણા ગામના લોકોનો મુખ્ય વ્યવસાય [[ખેતી]], [[ખેતમજૂરી]] તેમ જ [[પશુપાલન]] છે. આ ગામમાં મુખ્યત્વે [[ઘઉં]], [[જીરુ]], [[મગફળી]], [[તલ]], [[બાજરી]], [[ચણા]], [[કપાસ]], [[દિવેલી| દિવેલા]], [[રજકો]] તેમ જ અન્ય [[શાકભાજી]]ના પાકની [[ખેતી]] કરવામાં આવે છે. આ ગામમાં [[પ્રાથમિક શાળા]], [[પંચાયતઘર]], [[આંગણવાડી]], પ્રાથમિક આરોગ્ય કેન્દ્ર, ડીસ્ટ્રીકટ બેંક, બેંક ઓફ બરોડા, પોષ્ટ ઓફીસ, સહકારી મંડળી તેમ જ દૂધની ડેરી જેવી સવલતો પ્રાપ્ય થયેલી છે. == સંદર્ભ == {{Reflist}} {{ગુજરાત ગામ સ્ટબ}} [[શ્રેણી:જોડિયા તાલુકો]] [[શ્રેણી:સૌરાષ્ટ્ર]] jdp4yvp8ha6ufo8q6au9nym60do68jk 826481 826470 2022-08-03T06:50:01Z KartikMistry 10383 સાફ-સફાઇ. wikitext text/x-wiki {{Infobox Indian jurisdiction | type = ગામ | native_name = હડીયાણા | state_name = ગુજરાત | district = જામનગર | taluk_names = [[જોડિયા તાલુકો|જોડિયા]] | latd = 22.69904 | longd = 70.301721 | area_total = | altitude = 5 | population_total = ૪૯૯૫ | population_as_of = ૨૦૧૧ | population_total_cite= <ref>{{Cite web|url=http://www.census2011.co.in/data/village/513709-hadiyana-gujarat.html|title=Hadiyana Village Population - Jodiya - Jamnagar, Gujarat|website=www.census2011.co.in|access-date= ૧૯ એપ્રિલ ૨૦૧૭}}</ref> | population_density = | area_telephone = ૦૨૮૯૩ | postal_code = ૩૬૧૦૧૧ | vehicle_code_range = જીજે - ૧૦ | leader_title_1 = | leader_name_1 = | leader_title_2 = | leader_name_2 = | footnotes = | blank_title_1 = સગવડો | blank_value_1 = [[પ્રાથમિક શાળા]], [[પંચાયતઘર]], [[આંગણવાડી]], પ્રાથમિક આરોગ્ય કેન્દ્ર, દૂધની ડેરી, સહકારી મંડળી, ડીસ્ટ્રીકટ બેંક, બેંક ઓફ બરોડા, પોસ્ટ ઓફીસ | blank_title_2 = મુખ્ય વ્યવસાય | blank_value_2 = [[ખેતી]], [[ખેતમજૂરી]], [[પશુપાલન]],નોકરી | blank_title_3 = મુખ્ય ખેતપેદાશ | blank_value_3 = [[ઘઉં]], [[જીરુ]], [[મગફળી]], [[તલ]], [[બાજરી]], [[ચણા]], [[કપાસ]], [[દિવેલી| દિવેલા]], [[રજકો]], [[શાકભાજી]] | blank_title_4 = | blank_value_4 = | સ્થિતિ = અયોગ્ય }} '''હડીયાણા''' [[ભારત]] દેશના પશ્ચિમ ભાગમાં આવેલા [[ગુજરાત|ગુજરાત રાજ્ય]]ના [[સૌરાષ્ટ્ર]] વિસ્તારમાં આવેલા [[જામનગર જિલ્લો|જામનગર જિલ્લા]]માં આવેલા કુલ ૬ (છ) તાલુકાઓ પૈકીના એક એવા [[જોડિયા તાલુકો|જોડિયા તાલુકા]]માં આવેલું એક ગામ છે. હડીયાણા ગામના લોકોનો મુખ્ય વ્યવસાય [[ખેતી]], [[ખેતમજૂરી]] તેમ જ [[પશુપાલન]] છે. આ ગામમાં મુખ્યત્વે [[ઘઉં]], [[જીરુ]], [[મગફળી]], [[તલ]], [[બાજરી]], [[ચણા]], [[કપાસ]], [[દિવેલી|દિવેલા]], [[રજકો]] તેમ જ અન્ય [[શાકભાજી]]ના પાકની [[ખેતી]] કરવામાં આવે છે. આ ગામમાં [[પ્રાથમિક શાળા]], [[પંચાયતઘર]], [[આંગણવાડી]], પ્રાથમિક આરોગ્ય કેન્દ્ર, ડીસ્ટ્રીકટ બેંક, બેંક ઓફ બરોડા, પોસ્ટ ઓફીસ, સહકારી મંડળી તેમ જ દૂધની ડેરી જેવી સવલતો પ્રાપ્ય થયેલી છે. == સંદર્ભ == {{Reflist}} {{ગુજરાત ગામ સ્ટબ}} [[શ્રેણી:જોડિયા તાલુકો]] [[શ્રેણી:સૌરાષ્ટ્ર]] n9nj9n6ue0lcfmi2tg84pp2ebpdlugs 0 42582 826486 819011 2022-08-03T09:52:15Z 2402:3A80:15BD:6962:0:11:4EB8:5A01 wikitext text/x-wiki {{Infobox legislature | background_color = #27CDD6 | text_color = white | name = ગુજરાત વિધાનસભા | native_name = | legislature = ૧૪મી વિધાનસભા | coa_pic = Government Of Gujarat Seal In Gujarati.png | coa_caption = ગુજરાતનું રાજચિહ્ન | coa_res = 125px | house_type = એકસદનીય | term_limits = ૫ વર્ષ | leader1_type = વિધાનસભા અધ્યક્ષ | leader1 = નીમાબેન આચાર્ય<ref>{{Cite news|title=Nimaben Acharya becomes first woman Speaker of Gujarat Assembly|url=https://www.thehindu.com/news/national/other-states/nimaben-acharya-becomes-1st-woman-speaker-of-guj-assembly/article36693296.ece|newspaper=The Hindu|date=2021-09-27|access-date=2021-09-29|issn=0971-751X|language=en-IN}}</ref> | party1 = [[ભારતીય જનતા પાર્ટી|ભાજપ]] | election1 = ૧૩ સપ્ટેમ્બર ૨૦૨૧ | leader2_type = [[ગુજરાતના મુખ્યમંત્રીઓ|મુખ્યમંત્રી]] | leader2 = [[ભૂપેન્દ્ર પટેલ]] | party2 = [[ભારતીય જનતા પાર્ટી|ભાજપ]] | election2 = ૧૩ સપ્ટેમ્બર ૨૦૨૧ | leader3_type = વિપક્ષનેતા | leader3 = સુખરામ રાઠવા | party3 = [[ભારતીય રાષ્ટ્રીય કોંગ્રેસ|કોંગ્રેસ]] | election3 = જાન્યુઆરી ૨૦૧૮ | members = ૧૮૨ | structure1 = File:Gujarat Assembly 2020.svg | political_groups1 = '''[[ગુજરાત સરકાર|સરકાર]] (૧૧૧)''' *{{legend2|#FF9933|[[ભારતીય જનતા પાર્ટી|ભાજપ]] (૧૧૧)|border=solid 1px #AAAAAA}}<ref>{{cite web|title=રૂપાણી, પટેલના શિરે પુનઃ CM, ડે. CM પદનો તાજ|url=http://sandesh.com/rupani-patels-chair-re-cm-d/|website=સંદેશ|date=૨૩ ડિસેમ્બર ૨૦૧૭|access-date=૨૮ ડિસેમ્બર ૨૦૧૭}}</ref> '''વિરોધ પક્ષો (૬૫)''' *{{legend2|#00BFFF|[[ભારતીય રાષ્ટ્રીય કોંગ્રેસ|કોંગ્રેસ]] (૬૪)|border=solid 1px #AAAAAA}}<br/> *{{legend2|#CDCDCD| અપક્ષ (૧)|border=solid 1px #AAAAAA}}<br/> '''અન્ય (૩)''' *{{legend2|#FF0000|ભારતીય ટ્રાઇબલ પાર્ટી (બીટીપી) (૨)|border=solid 1px #AAAAAA}}<br/> *{{legend2|#00B2B2|એનસીપી (૧)|border=solid 1px #AAAAAA}} <br/> '''ખાલી (૩)''' *{{colorbox|#FFFFFF|border=darkgray}} ખાલી (૩) | voting_system1 = સાદી બહુમતી | last_election1 = [[ગુજરાત વિધાનસભા ચૂંટણી, ૨૦૧૭|૯ અને ૧૪ ડિસેમ્બર ૨૦૧૭]] | next_election1 = | session_room = SACHIVALAY PANORAMA.jpg | session_res = 250px | meeting_place = {{coord|23|13|8|N|72|39|25|E|display=title, inline}}<br />વિઠ્ઠલભાઈ પટેલ ભવન, ગુજરાત વિધાનસભા, [[ગાંધીનગર]], [[ગુજરાત]] | website = {{url|www.gujaratassembly.gov.in}} | footnotes = }} '''ગુજરાત વિધાનસભા''' એ [[ભારત]] દેશના [[ગુજરાત]] રાજ્યની એક સદનવાળી [[વિધાન સભા|ધારા સભા]] છે. તે રાજ્યના પાટનગર ગાંધીનગરમાં આવેલી છે. હાલમાં, ધારાસભાના ૧૮૨ ધારાસભ્યો ગુજરાત રાજ્યનાં ૧૮૨ મતદાન વિસ્તારમાંથી સીધા ચૂંટાઇને આવે છે. ==વિધાનસભા અધ્યક્ષ== સપ્ટેમ્બર ૨૦૨૧થી ગુજરાત વિધાનસભાના અધ્યક્ષ પદે નીમાબેન આચાર્ય છે. ===ભૂતપુર્વ અધ્યક્ષો=== {| class="wikitable" border="1" |- |ક્રમ ! નામ ! કાર્યકાળ |- |૧ |કલ્યાણજી વી. મેહતા |૧ મે, ૧૯૬૦ - ૧૯ ઓગસ્ટ ૧૯૬૦ |- |૨ |માનસિંહજી રાણા |૧૯ ઓગસ્ટ ૧૯૬૦ - ૧૯ માર્ચ ૧૯૬૨ |- |૩ |ફતેહ અલી પાલેજવાલા |૧૯ માર્ચ, ૧૯૬૨ - ૧૭ માર્ચ, ૧૯૬૭ |- |૪ |રાઘવજી લેઉવા |૧૭ માર્ચ, ૧૯૬૭ - ૨૮ જૂન, ૧૯૭૫ |- |૫ |કુંદનલાલ ધોળકિયા |૨૮ જૂન, ૧૯૭૫ - ૨૮ માર્ચ, ૧૯૭૭ |- |૬ |મનુભાઈ પાલખીવાલા (કાર્યકારી અધ્યક્ષ) |૨૮ માર્ચ, ૧૯૭૭ - ૨૧ એપ્રિલ, ૧૯૭૭ |- |૭ |કુંદનલા ધોળકિયા |૨૧ એપ્રિલ, ૧૯૭૭ - ૨૦ જૂન, ૧૯૮૦ |- |૮ |નટવરલાલ શાહ |૨૦ જૂન, ૧૯૮૦ - ૮ જાન્યુઆરી, ૧૯૯૦ |- |૯ |કરસનદાસ સોનેરી (કાર્યકારી અધ્યક્ષ) |૮ જાન્યુઆરી, ૧૯૯૦ - ૧૯ જાન્યુઆરી, ૧૯૯૦ |- |૧૦ |બારજોરજી પારડીવાલા | ૧૯ જાન્યુઆરી, ૧૯૯૦ - ૧૬ માર્ચ, ૧૯૯૦ |- |૧૧ |શશિકાંત લખાણી |૧૬ માર્ચ, ૧૯૯૦ - ૧૨ નવેમ્બર, ૧૯૯૦ |- |૧૨ |મનુભાઈ પરમાર (કાર્યકારી અધ્યક્ષ) |૧૨ નવેમ્બર, ૧૯૯૦ - ૧૧ ફેબ્રુઆરી,૧૯૯૧ |- |૧૩ |હિમ્મતલાલ મુલાણી |૧૧ ફેબ્રુઆરી,૧૯૯૧ - ૨૧ માર્ચ, ૧૯૯૫ |- |૧૪ |હરિશચંદ્ર પટેલ |૨૧ માર્ચ, ૧૯૯૫ - ૧૬ સપ્ટેમ્બર, ૧૯૯૬ |- |૧૫ |ચંદુભાઈ ડાભી (કાર્યકારી અધ્યક્ષ) |૧૬ સપ્ટેમ્બર, ૧૯૯૬ - ૨૯ ઓક્ટોબર, ૧૯૯૬ |- |૧૬ |ગુમાનસિંહજી વાઘેલા |૨૯ ઓક્ટોબર, ૧૯૯૬ - ૧૯ માર્ચ, ૧૯૯૮ |- |૧૭ |ધીરૂભાઈ શાહ |૧૯ માર્ચ, ૧૯૯૮ - ૨૭ ડિસેમ્બેર, ૨૦૦૨ |- |૧૮ |પ્રો. મંગળદાસ પટેલ |૨૭ ડિસેમ્બેર, ૨૦૦૨ - ૧૮ જાન્યુઆરી, ૨૦૦૮ |- |૧૯ |અશોક ભટ્ટ |૧૮ જાન્યુઆરી, ૨૦૦૮ - ૨૯ સપ્ટેમ્બર, ૨૦૧૦ |- |૨૦ |પ્રો. મંગળદાસ પટેલ (કાર્યકારી અધ્યક્ષ) | ૨૯ સપ્ટેમ્બર, ૨૦૧૦ - ૨૩ ફેબ્રુઆરી, ૨૦૧૧ |- |૨૧ |ગણપત વસાવા |૨૩ ફેબ્રુઆરી, ૨૦૧૧ - ૨૬ ડિસેમ્બર, ૨૦૧૨ |- |૨૨ |વજુભાઇ વાળા (કાર્યકારી અધ્યક્ષ) |૨૬ ડિસેમ્બર, ૨૦૧૨ - ૧૯ જાન્યુઆરી, ૨૦૧૩<ref name=vvs>{{cite news | url=http://daily.bhaskar.com/article/GUJ-OTC-gujarat-vala-resigns-as-speaker-to-be-made-speaker-4153072-NOR.html | title=Gujarat: Vala resigns as speaker to be made speaker | work=Daily News and Analysis | date=૨૩ જાન્યુઆરી ૨૦૧૩ | access-date=૨૪ જાન્યુઆરી ૨૦૧૩}}</ref> |- |૨૩ |ડૉ. નિમાબેન આચાર્ય (કાર્યકારી અધ્યક્ષ) |૧૯ જાન્યુઆરી, ૨૦૧૩ - ૨૨ જાન્યુઆરી ૨૦૧૩<ref name=vvs/> |- |૨૪ |વજુભાઇ વાળા |૨૩ જાન્યુઆરી ૨૦૧૩<ref name="vv">{{cite news | url=http://business-standard.com/india/news/vaju-vala-unanimously-elected-new-speakergujarat-assembly/203738/on | title=Vaju Vala unanimously elected new speaker of Gujarat Assembly | work=[[Business Standard]] | date=૨૩ જાન્યુારી ૨૦૧૩ | access-date=૨૪ જાન્યુઆરી ૨૦૧૩ | author=Balan, Premal| location=Gandhinagar}}</ref>- ૩૦ ઓગસ્ટ ૨૦૧૪<ref name=oni>{{cite news|url=http://news.oneindia.in/india/vajubhai-rudabhai-vala-to-take-oath-as-karnataka-governor-on-sept-1-1512186.html|work=One India News|date=૩૦ ઓગસ્ટ ૨૦૧૪|title=Vajubhai Rudabhai Vala to take oath as Karnataka Guv on Sept 1|access-date =૩૧ ઓગસ્ટ ૨૦૧૪}}</ref> |- |૨૫ |મંગુભાઈ છગનભાઈ પટેલ |૩૧ ઓગસ્ટ ૨૦૧૪ - ૮ નવેમ્બર ૨૦૧૪ |- |૨૬ |ગણપત વસાવા |૯ નવેમ્બર ૨૦૧૪ - ૭ ઓગસ્ટ ૨૦૧૬ |- |૨૮ |પરબતભાઇ પટેલ (કાર્યકારી અધ્યક્ષ) |૭ ઓગસ્ટ ૨૦૧૬ - ૨૨ ઓગસ્ટ ૨૦૧૬ |- |૨૭ |રમણલાલ વોરા | ૨૨ ઓગસ્ટ ૨૦૧૬ - ૧૬ ફેબ્રુઆરી ૨૦૧૮ |- |૨૯ |રાજેન્દ્ર ત્રિવેદી<ref>{{Cite news|url= http://sandesh.com/vadodara-mla-rajendra-trivedi-to-file-nomination-for-gujarat-assemblys-speakr/|title=ગુજરાત વિધાનસભાના અધ્યક્ષ બનશે રાજેન્દ્ર ત્રિવેદી, આવતી કાલે ભરશે ફોર્મ|newspaper=સંદેશ (દૈનિક)|date= ૧૬ ફેબ્રુઆરી ૨૦૧૮|access-date=૨૩ માર્ચ ૨૦૧૮}}</ref><ref>{{Cite news|url=https://www.divyabhaskar.co.in/news/MGUJ-VAD-c-35-LCL-rajendra-trivedi-become-speaker-of-gujarat-assembly-NOR.html|title=ગુજરાત વિધાનસભાના અધ્યક્ષ બનશે રાજેન્દ્ર ત્રિવેદી, વડોદરામાં ઉજવણી|newspaper=દિવ્યભાસ્કર (દૈનિક)|date=૧૭ ફેબ્રુઆરી ૨૦૧૮|access-date=૨૩ માર્ચ ૨૦૧૮}}{{Dead link|date=જુલાઈ 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref> |૧૬ ફેબ્રુઆરી ૨૦૧૮ - ૧૩ સપ્ટેમ્બર ૨૦૨૧ |- |૩૦ |નીમાબેન આચાર્ય |૧૩ સપ્ટેમ્બર ૨૦૨૧ - હાલમાં |} ==મતવિસ્તારો અને તેના ધારાસભ્યો== તેરમી ગુજરાત વિધાનસભાના મતવિસ્તારો અને તેના ધારાસભ્યોની યાદી નીચે મુજબ છે:<ref name="sl">{{cite news | url=http://english.samaylive.com/nation-news/politics-news/676520483/gujarat-assembly-elections-2012-results-winners-list.html | title=Gujarat Assembly elections 2012 results: Winners list | date=૨૦ ડિસેમ્બર ૨૦૧૨ | access-date=૨૨ ડિસેમ્બર ૨૦૧૨ | website=samaylive.com | archive-date=2013-01-01 | archive-url=https://web.archive.org/web/20130101030417/http://english.samaylive.com/nation-news/politics-news/676520483/gujarat-assembly-elections-2012-results-winners-list.html | url-status=dead }}</ref><ref name="jpa">{{cite news | url=http://post.jagran.com/gujarat-election-results-list-of-winners-1355997738 | title=Gujarat election results: List of winners | work=Jagran Post | date=૨૦ ડિસેમ્બર ૨૦૧૨ | access-date=૨ જાન્યુઆરી ૨૦૧૩}}</ref><ref name="snn">{{cite news | url=http://www.sify.com/news/gujarat-assembly-elections-2012-complete-list-of-winners-news-national-mmus7pfjbgf.html | title=Gujarat Assembly Elections 2012: Complete list of winners | work=Sify News | date=૨૦ ડિસેમ્બર ૨૦૧૨ | access-date=૨ જાન્યુઆરી ૨૦૧૩}}</ref><ref name="gujgov">{{cite web | url=http://www.gujaratassembly.gov.in/eml13.htm | title=ગુજ.વિધાનસભા વેબ પરની યાદી | access-date=૨૨ ફેબ્રુઆરી ૨૦૧૩ }}{{Dead link|date=ઑગસ્ટ 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref> '''ચાવી''': {{legend2|#ffbc00|[[ભારતીય જનતા પાર્ટી|ભાજપ]] (૧૧૨)|border=solid 1px #AAAAAA}} {{legend2|#FF0000|અપક્ષ (૧)|border=darkgray}} {{legend2|#A9F5A9|[[ભારતીય રાષ્ટ્રીય કોંગ્રેસ|કોંગ્રેસ]] (૬૬)|border=solid 1px #AAAAAA}} {{legend2|#adff2f|ભારતીય ટ્રાઇબલ પાર્ટી (બીટીપી) (૨)|border=solid 1px #AAAAAA}} {{legend2|#00FFFF|એનસીપી (૧)|border=solid 1px #AAAAAA}} {{legend2|#FF0000|અપક્ષ (૧)|border=darkgray}} ખાલી ‍‍‍(૧) <br />'''અનામત બેઠકો''': # = અનુસુચિત જાતિ (SC), % = અનુસુચિત જનજાતિ (ST) {| class="wikitable sortable" |- !ક્રમ !મતવિસ્તાર !ધારાસભ્ય !પક્ષ |- !૧ |[[અબડાસા]] |પ્રદ્યુમનસિંહ જાડેજા |bgcolor=#A9F5A9|[[ભારતીય રાષ્ટ્રીય કોંગ્રેસ|કોંગ્રેસ]] |- !૨ |[[માંડવી (કચ્છ)|માંડવી]] |વિરેન્દ્રસિંહ જાડેજા |bgcolor=#ffbc00|[[ભારતીય જનતા પાર્ટી|ભાજપ]] |- !૩ |[[ભુજ]] |નીમાબેન આચાર્ય |bgcolor=#ffbc00|[[ભારતીય જનતા પાર્ટી|ભાજપ]] |- !૪ |[[અંજાર]] |વાસણભાઈ ગોપાલભાઈ આહીર |bgcolor=#ffbc00|[[ભારતીય જનતા પાર્ટી|ભાજપ]] |- !૫ |[[ગાંધીધામ]] (#) |માલ્તીબેન મહેશ્વરી |bgcolor=#ffbc00|[[ભારતીય જનતા પાર્ટી|ભાજપ]] |- !૬ |[[રાપર]] |સંતોકબેન બચુભાઈ આરેઠીયા |bgcolor=#A9F5A9|[[ભારતીય રાષ્ટ્રીય કોંગ્રેસ|કોંગ્રેસ]] |- !૭ |[[વાવ, બનાસકાંઠા જિલ્લો|વાવ]] |ગેનીબેન ઠાકોર |bgcolor=#A9F5A9|[[ભારતીય રાષ્ટ્રીય કોંગ્રેસ|કોંગ્રેસ]] |- !૮ |[[થરાદ]] |ગુલાબસિંહ રાજપુત |bgcolor=#A9F5A9|[[ભારતીય રાષ્ટ્રીય કોંગ્રેસ|કોંગ્રેસ]] |- !૯ |[[ધાનેરા]] |નાથાભાઈ પટેલ |bgcolor=#A9F5A9|[[ભારતીય રાષ્ટ્રીય કોંગ્રેસ|કોંગ્રેસ]] |- !૧૦ |[[દાંતા]] |કાન્તિભાઈ કલાભાઈ ખરાડી |bgcolor=#A9F5A9|[[ભારતીય રાષ્ટ્રીય કોંગ્રેસ|કોંગ્રેસ]] |- !૧૧ |[[વડગામ]] (#) |જીજ્ઞેશ મેવાણી |bgcolor=#FF0000|અપક્ષ |- !૧૨ |[[પાલનપુર (વિધાન સભા બેઠક)|પાલનપુર]] |મહેશકુમાર અમૃતલાલ પટેલ |bgcolor=#A9F5A9|[[ભારતીય રાષ્ટ્રીય કોંગ્રેસ|કોંગ્રેસ]] |- !૧૩ |[[ડીસા]] |શશીકાંત પંડ્યા |bgcolor=#ffbc00|[[ભારતીય જનતા પાર્ટી|ભાજપ]] |- !૧૪ |[[દિયોદર]] |શિવાભાઇ ભુરિયા |bgcolor=#A9F5A9|[[ભારતીય રાષ્ટ્રીય કોંગ્રેસ|કોંગ્રેસ]] |- !૧૫ |[[કાંકરેજ]] |કિર્તીસિંહ વાઘેલા |bgcolor=#ffbc00|[[ભારતીય જનતા પાર્ટી|ભાજપ]] |- !૧૬ |[[રાધનપુર]] |રઘુભાઈ મેરાજભાઈ દેસાઈ |bgcolor=#A9F5A9|[[ભારતીય રાષ્ટ્રીય કોંગ્રેસ|કોંગ્રેસ]] |- !૧૭ |[[ચાણસ્મા]] |દિલીપકુમાર વિરજીભાઈ ઠાકોર |bgcolor=#ffbc00|[[ભારતીય જનતા પાર્ટી|ભાજપ]] |- !૧૮ |[[પાટણ]] |કિરીટકુમાર પટેલ |bgcolor=#A9F5A9|[[ભારતીય રાષ્ટ્રીય કોંગ્રેસ|કોંગ્રેસ]] |- !૧૯ |[[સિદ્ધપુર]] |ચંદનજી ઠાકોર |bgcolor=#A9F5A9|[[ભારતીય રાષ્ટ્રીય કોંગ્રેસ|કોંગ્રેસ]] |- !૨૦ |[[ખેરાલુ]] |અજમલજી વાલાજી ઠાકોર |bgcolor=#ffbc00|[[ભારતીય જનતા પાર્ટી|ભાજપ]] |- !૨૧ |[[ઉંઝા]] |આશાબેન પટેલ |bgcolor=#ffbc00|[[ભારતીય જનતા પાર્ટી|ભાજપ]] |- !૨૨ |[[વિસનગર]] |ઋષિકેશ ગણેશભાઈ પટેલ |bgcolor=#ffbc00|[[ભારતીય જનતા પાર્ટી|ભાજપ]] |- !૨૩ |[[બેચરાજી]] |ભરતજી ઠાકોર |bgcolor=#A9F5A9|[[ભારતીય રાષ્ટ્રીય કોંગ્રેસ|કોંગ્રેસ]] |- !૨૪ |[[કડી]] (#) |પુંજાભાઈ સોલંકી |bgcolor=#ffbc00|[[ભારતીય જનતા પાર્ટી|ભાજપ]] |- !૨૫ |[[મહેસાણા]] |નીતિનભાઈ પટેલ |bgcolor=#ffbc00|[[ભારતીય જનતા પાર્ટી|ભાજપ]] |- !૨૬ |[[વિજાપુર]] |રમણભાઈ પટેલ |bgcolor=#ffbc00|[[ભારતીય જનતા પાર્ટી|ભાજપ]] |- !૨૭ |[[હિંમતનગર]] |રાજુભાઈ ચાવડા |bgcolor=#ffbc00|[[ભારતીય જનતા પાર્ટી|ભાજપ]] |- !૨૮ |[[ઇડર]] (#) |હિતુ કનોડિયા |bgcolor=#ffbc00|[[ભારતીય જનતા પાર્ટી|ભાજપ]] |- !૨૯ |[[ખેડબ્રહ્મા]] (%) |કોટવાલ અશ્વિન |bgcolor=#A9F5A9|[[ભારતીય રાષ્ટ્રીય કોંગ્રેસ|કોંગ્રેસ]] |- !૩૦ |[[ભિલોડા]] (%) |અનિલ જોશીયારા |bgcolor=#A9F5A9|[[ભારતીય રાષ્ટ્રીય કોંગ્રેસ|કોંગ્રેસ]] |- !૩૧ |[[મોડાસા]] |રાજેન્દ્રસિંહ શિવસિંહ ઠાકોર |bgcolor=#A9F5A9|[[ભારતીય રાષ્ટ્રીય કોંગ્રેસ|કોંગ્રેસ]] |- !૩૨ |[[બાયડ]] |જશુભાઈ પટેલ |bgcolor=#A9F5A9|[[ભારતીય રાષ્ટ્રીય કોંગ્રેસ|કોંગ્રેસ]] |- !૩૩ |[[પ્રાંતિજ]] |ગજેન્દ્રસિંહ પરમાર |bgcolor=#ffbc00|[[ભારતીય જનતા પાર્ટી|ભાજપ]] |- !૩૪ |[[દહેગામ]] |બલરાજસિંહ ચૌહાણ |bgcolor=#ffbc00|[[ભારતીય જનતા પાર્ટી|ભાજપ]] |- !૩૫ |[[ગાંધીનગર|ગાંધીનગર - દક્ષિણ]] |શંભુજી ચેલાજી ઠાકોર |bgcolor=#ffbc00|[[ભારતીય જનતા પાર્ટી|ભાજપ]] |- !૩૬ |[[ગાંધીનગર|ગાંધીનગર - ઉતર]] |સી. જે. ચાવડા |bgcolor=#A9F5A9|[[ભારતીય રાષ્ટ્રીય કોંગ્રેસ|કોંગ્રેસ]] |- !૩૭ |[[માણસા]] |સુરેખકુમાર પટેલ |bgcolor=#A9F5A9|[[ભારતીય રાષ્ટ્રીય કોંગ્રેસ|કોંગ્રેસ]] |- !૩૮ |[[કલોલ]] |બલદેવજી ચંદુજી ઠાકોર |bgcolor=#A9F5A9|[[ભારતીય રાષ્ટ્રીય કોંગ્રેસ|કોંગ્રેસ]] |- !૩૯ |[[વિરમગામ]] |લાખાભાઈ ભરવાડ |bgcolor=#A9F5A9|[[ભારતીય રાષ્ટ્રીય કોંગ્રેસ|કોંગ્રેસ]] |- !૪૦ |[[સાણંદ]] |કનુભાઇ પટેલ |bgcolor=#ffbc00|[[ભારતીય જનતા પાર્ટી|ભાજપ]] |- !૪૧ |[[ઘાટલોડિયા (વિધાન સભા બેઠક)|ઘાટલોડિયા]] |ભૂપેન્દ્રભાઈ પટેલ |bgcolor=#ffbc00|[[ભારતીય જનતા પાર્ટી|ભાજપ]] |- !૪૨ |[[અમદાવાદ|વેજલપુર]] |કિશોરસિંહ બાબુલાલ ચૌહાણ |bgcolor=#ffbc00|[[ભારતીય જનતા પાર્ટી|ભાજપ]] |- !૪૩ |[[અમદાવાદ|વટવા]] |પ્રદીપસિંહ ભગવતસિંહ જાડેજા |bgcolor=#ffbc00|[[ભારતીય જનતા પાર્ટી|ભાજપ]] |- !૪૪ |[[એલિસ બ્રિજ (વિસ્તાર)|એલિસ બ્રીજ]] |રાકેશ શાહ |bgcolor=#ffbc00|[[ભારતીય જનતા પાર્ટી|ભાજપ]] |- !૪૫ |[[અમદાવાદ|નારણપુરા]] |કૌશિકભાઈ પટેલ |bgcolor=#ffbc00|[[ભારતીય જનતા પાર્ટી|ભાજપ]] |- !૪૬ |[[અમદાવાદ|નિકોલ]] |જગદીશ ઈશ્વરભાઈ પંચાલ |bgcolor=#ffbc00|[[ભારતીય જનતા પાર્ટી|ભાજપ]] |- !૪૭ |[[અમદાવાદ|નરોડા]] |બલરામ થવાણી |bgcolor=#ffbc00|[[ભારતીય જનતા પાર્ટી|ભાજપ]] |- !૪૮ |[[અમદાવાદ|ઠક્કરબાપા નગર]] |વલ્લભભાઈ ગોબરભાઈ કાકડીયા |bgcolor=#ffbc00|[[ભારતીય જનતા પાર્ટી|ભાજપ]] |- !૪૯ |[[બાપુનગર]] |હિંમતસિંહ પટેલ |bgcolor=#A9F5A9|[[ભારતીય રાષ્ટ્રીય કોંગ્રેસ|કોંગ્રેસ]] |- !૫૦ |[[અમદાવાદ|અમરાઈવાડી]] |જગદીશ ઇશ્વરભાઇ પટેલ |bgcolor=#ffbc00|[[ભારતીય જનતા પાર્ટી|ભાજપ]] |- !૫૧ |[[દરિયાપુર (અમદાવાદ)|દરિયાપુર]] |ગ્યાસુદ્દિન હબિબુદ્દિન શેખ |bgcolor=#A9F5A9|[[ભારતીય રાષ્ટ્રીય કોંગ્રેસ|કોંગ્રેસ]] |- !૫૨ |[[અમદાવાદ|જમાલપુર - ખાડિયા]] |ઈમરાન ખેડાવાલા |bgcolor=#A9F5A9|[[ભારતીય રાષ્ટ્રીય કોંગ્રેસ|કોંગ્રેસ]] |- !૫૩ |[[અમદાવાદ|મણીનગર]] |સુરેશભાઈ ધનજીભાઈ પટેલ |bgcolor=#ffbc00|[[ભારતીય જનતા પાર્ટી|ભાજપ]] |- !૫૪ |[[અમદાવાદ|દાણીલીમડા]] (#) |શૈલેશ મનુભાઈ પરમાર |bgcolor=#A9F5A9|[[ભારતીય રાષ્ટ્રીય કોંગ્રેસ|કોંગ્રેસ]] |- !૫૫ |[[અમદાવાદ|સાબરમતી]] |અરવિંદકુમાર પટેલ |bgcolor=#ffbc00|[[ભારતીય જનતા પાર્ટી|ભાજપ]] |- !૫૬ |[[અમદાવાદ|અસારવા]] (#) |પ્રદિપભાઇ પરમાર |bgcolor=#ffbc00|[[ભારતીય જનતા પાર્ટી|ભાજપ]] |- !૫૭ |[[દસ્ક્રોઇ]] |બાબુભાઈ જમનાદાસ પટેલ |bgcolor=#ffbc00|[[ભારતીય જનતા પાર્ટી|ભાજપ]] |- !૫૮ |[[ધોળકા]] |ભુપેન્દ્રસિંહ મનુભા ચુડાસમા |bgcolor=#ffbc00|[[ભારતીય જનતા પાર્ટી|ભાજપ]] |- !૫૯ |[[ધંધુકા]] |રાજેશ ગોહિલ |bgcolor=#A9F5A9|[[ભારતીય રાષ્ટ્રીય કોંગ્રેસ|કોંગ્રેસ]] |- !૬૦ |[[દસાડા]] (#) |નૌશાદજી સોલંકી |bgcolor=#A9F5A9|[[ભારતીય રાષ્ટ્રીય કોંગ્રેસ|કોંગ્રેસ]] |- !૬૧ |[[લીંબડી]] |સોમાભાઈ પટેલ |bgcolor=#A9F5A9|[[ભારતીય રાષ્ટ્રીય કોંગ્રેસ|કોંગ્રેસ]] |- !૬૨ |[[વઢવાણ]] |ધનજીભાઈ પટેલ |bgcolor=#ffbc00|[[ભારતીય જનતા પાર્ટી|ભાજપ]] |- !૬૩ |[[ચોટીલા]] |રૂત્વિક મકવાણા |bgcolor=#A9F5A9|[[ભારતીય રાષ્ટ્રીય કોંગ્રેસ|કોંગ્રેસ]] |- !૬૪ |[[ધ્રાંગધ્રા]] |પરસોત્તમ સાબરિયા |bgcolor=#ffbc00|[[ભારતીય જનતા પાર્ટી|ભાજપ]] |- !૬૫ |[[મોરબી]] |બ્રિજેશભાઈ અમરશીભાઈ મેરજા |bgcolor=#A9F5A9|[[ભારતીય રાષ્ટ્રીય કોંગ્રેસ|કોંગ્રેસ]] |- !૬૬ |[[ટંકારા]] |લલિત કાગથ્રા |bgcolor=#A9F5A9|[[ભારતીય રાષ્ટ્રીય કોંગ્રેસ|કોંગ્રેસ]] |- !૬૭ |[[વાંકાનેર]] |મહમદ જાવેદ પીરઝાદા |bgcolor=#A9F5A9|[[ભારતીય રાષ્ટ્રીય કોંગ્રેસ|કોંગ્રેસ]] |- !૬૮ |[[રાજકોટ|રાજકોટ - પૂર્વ]] |અરવિંદ રૈયાણી |bgcolor=#ffbc00|[[ભારતીય જનતા પાર્ટી|ભાજપ]] |- !૬૯ |[[રાજકોટ|રાજકોટ - પશ્ચિમ]] |[[વિજય રૂપાણી]] |bgcolor=#ffbc00|[[ભારતીય જનતા પાર્ટી|ભાજપ]] |- !૭૦ |[[રાજકોટ|રાજકોટ - ગ્રામ્ય]] (#) |લાખાભાઇ સાગઠિયા |bgcolor=#ffbc00|[[ભારતીય જનતા પાર્ટી|ભાજપ]] |- !૭૧ |[[રાજકોટ|રાજકોટ - દક્ષિણ]] |ગોવિંદભાઈ પટેલ |bgcolor=#ffbc00|[[ભારતીય જનતા પાર્ટી|ભાજપ]] |- !૭૨ |[[જસદણ]] |કુંવરજીભાઇ બાવળિયા |bgcolor=#A9F5A9|[[ભારતીય જનતા પાર્ટી|ભાજપ]] |- !૭૩ |[[ગોંડલ]] |ગીતાબા જયરાજસિંહ જાડેજા |bgcolor=#ffbc00|[[ભારતીય જનતા પાર્ટી|ભાજપ]] |- !૭૪ |[[જેતપુર]] |જયેશ વિઠ્ઠલભાઈ રાદડિયા |bgcolor=#ffbc00|[[ભારતીય જનતા પાર્ટી|ભાજપ]] |- !૭૫ |[[ધોરાજી]] |લલિત વસોયા |bgcolor=#A9F5A9|[[ભારતીય રાષ્ટ્રીય કોંગ્રેસ|કોંગ્રેસ]] |- !૭૬ |[[કાલાવડ]] (#) |પ્રવિણ મુસાડિયા |bgcolor=#A9F5A9|[[ભારતીય રાષ્ટ્રીય કોંગ્રેસ|કોંગ્રેસ]] |- !૭૭ |[[જામનગર|જામનગર - ગ્રામ્ય]] |રાઘવજીભાઈ પટેલ |bgcolor=#ffbc00|[[ભારતીય જનતા પાર્ટી|ભાજપ]] |- !૭૮ |[[જામનગર|જામનગર - ઉતર]] |ધર્મેન્દ્રસિંહ મેરૂભા જાડેજા |bgcolor=#ffbc00|[[ભારતીય જનતા પાર્ટી|ભાજપ]] |- !૭૯ |[[જામનગર|જામનગર - દક્ષિણ]] |આર. સી. ફળદુ |bgcolor=#ffbc00|[[ભારતીય જનતા પાર્ટી|ભાજપ]] |- !૮૦ |[[જામજોધપુર]] |ચિરાગ કલારિયા |bgcolor=#A9F5A9|[[ભારતીય રાષ્ટ્રીય કોંગ્રેસ|કોંગ્રેસ]] |- !૮૧ |[[ખંભાળિયા]] |વિક્રમ માડામ |bgcolor=#A9F5A9|[[ભારતીય રાષ્ટ્રીય કોંગ્રેસ|કોંગ્રેસ]] |- !૮૨ |[[દ્વારકા]] |ખાલી || |- !૮૩ |[[પોરબંદર]] |બાબુભાઈ ભીમાભાઈ બોખરીયા |bgcolor=#ffbc00|[[ભારતીય જનતા પાર્ટી|ભાજપ]] |- !૮૪ |[[કુતિયાણા]] |જાડેજા કાંધલભાઈ સરમણભાઈ |bgcolor=#00FFFF|એન.સી.પી. |- !૮૫ |[[માણાવદર]] |જવાહરભાઈ પેથલજીભાઈ ચાવડા |bgcolor=#ffbc00|[[ભારતીય જનતા પાર્ટી।ભાજપ]] |- !૮૬ |[[વિસાવદર]] |હર્ષદકુમાર માધવજીભાઈ રીબડીયા |bgcolor=#A9F5A9|[[ભારતીય રાષ્ટ્રીય કોંગ્રેસ|કોંગ્રેસ]] |- !૮૭ |[[કેશોદ]] |દેવભાઇ માલમ |bgcolor=#ffbc00|[[ભારતીય જનતા પાર્ટી|ભાજપ]] |- !૮૮ |[[માંગરોલ, જૂનાગઢ જિલ્લો|માંગરોલ]] |બાબુભાઇ વજા |bgcolor=#A9F5A9|[[ભારતીય રાષ્ટ્રીય કોંગ્રેસ|કોંગ્રેસ]] |- !૮૯ |[[સોમનાથ]] |વિમલભાઇ ચુડાસમા |bgcolor=#A9F5A9|[[ભારતીય રાષ્ટ્રીય કોંગ્રેસ|કોંગ્રેસ]] |- !૯૦ |[[તાલાલા]] |ભગવાનભાઇ બારડ |bgcolor=#A9F5A9|[[ભારતીય રાષ્ટ્રીય કોંગ્રેસ|કોંગ્રેસ]] |- !૯૧ |[[કોડીનાર]] (#) |મોહનભાઇ વાળા |bgcolor=#A9F5A9|[[ભારતીય રાષ્ટ્રીય કોંગ્રેસ|કોંગ્રેસ]] |- !૯૨ |[[ઉના]] |પુંજાભાઈ ભીમાભાઈ વંશ |bgcolor=#A9F5A9|[[ભારતીય રાષ્ટ્રીય કોંગ્રેસ|કોંગ્રેસ]] |- !૯૩ |[[ધારી]] |જે. વી. કાકડિયા |bgcolor=#A9F5A9|[[ભારતીય રાષ્ટ્રીય કોંગ્રેસ|કોંગ્રેસ]] |- !૯૪ |[[અમરેલી]] |ધાનાણી પરેશ |bgcolor=#A9F5A9|[[ભારતીય રાષ્ટ્રીય કોંગ્રેસ|કોંગ્રેસ]] |- !૯૫ |[[લાઠી]] |અમરસિંહ દેર |bgcolor=#A9F5A9|[[ભારતીય રાષ્ટ્રીય કોંગ્રેસ|કોંગ્રેસ]] |- !૯૬ |[[સાવરકુંડલા]] |પ્રતાપભાઈ દુધાત |bgcolor=#A9F5A9|[[ભારતીય રાષ્ટ્રીય કોંગ્રેસ|કોંગ્રેસ]] |- !૯૭ |[[રાજુલા]] |ડેર '''''અમરિશ ભાઇ''''' જીવા '''''ભાઇ''''' |bgcolor=#ffbc00|[[ભારતીય રાષ્ટ્રીય કોંગ્રેસ|કોંગ્રેસ]] |- !૯૮ |[[મહુવા]] |રાઘવભાઈ મકવાણા |bgcolor=#ffbc00|[[ભારતીય જનતા પાર્ટી|ભાજપ]] |- !૯૯ |[[તળાજા]] |કનુભાઇ બારૈયા |bgcolor=#A9F5A9|[[ભારતીય રાષ્ટ્રીય કોંગ્રેસ|કોંગ્રેસ]] |- !૧૦૦ |[[ગારીયાધાર]] |કેશુભાઈ હીરજીભાઈ નાકરાણી |bgcolor=#ffbc00|[[ભારતીય જનતા પાર્ટી|ભાજપ]] |- !૧૦૧ |[[પાલીતાણા]] |ભીખાભાઈ બારૈયા |bgcolor=#ffbc00|[[ભારતીય જનતા પાર્ટી|ભાજપ]] |- !૧૦૨ |[[ભાવનગર|ભાવનગર - ગ્રામ્ય]] |પરશોત્તમભાઈ ઓધવજીભાઈ સોલંકી |bgcolor=#ffbc00|[[ભારતીય જનતા પાર્ટી|ભાજપ]] |- !૧૦૩ |[[ભાવનગર|ભાવનગર - પૂર્વ]] |વિભાવરીબેન વિજયભાઈ દવે |bgcolor=#ffbc00|[[ભારતીય જનતા પાર્ટી|ભાજપ]] |- !૧૦૪ |[[ભાવનગર|ભાવનગર - પશ્ચિમ]] |જીતેન્દ્રભાઈ સવજીભાઈ વાઘાણી |bgcolor=#ffbc00|[[ભારતીય જનતા પાર્ટી|ભાજપ]] |- !૧૦૫ |[[ગઢડા]] (#) |પ્રવિભાઇ મારુ |bgcolor=#A9F5A9|[[ભારતીય રાષ્ટ્રીય કોંગ્રેસ|કોંગ્રેસ]] |- !૧૦૬ |[[બોટાદ]] |સૌરભ પટેલ |bgcolor=#ffbc00|[[ભારતીય જનતા પાર્ટી|ભાજપ]] |- !૧૦૭ |[[ખંભાત]] |મયુર રાવલ |bgcolor=#ffbc00|[[ભારતીય જનતા પાર્ટી|ભાજપ]] |- !૧૦૮ |[[બોરસદ]] |રાજેન્દ્રસિંહ ધીરસિંહ પરમાર |bgcolor=#A9F5A9|[[ભારતીય રાષ્ટ્રીય કોંગ્રેસ|કોંગ્રેસ]] |- !૧૦૯ |[[આંકલાવ]] |અમિત ચાવડા |bgcolor=#A9F5A9|[[ભારતીય રાષ્ટ્રીય કોંગ્રેસ|કોંગ્રેસ]] |- !૧૧૦ |[[ઉમરેઠ]] |ગોવિંદ પરમાર |bgcolor=#ffbc00|[[ભારતીય જનતા પાર્ટી|ભાજપ]] |- !૧૧૧ |[[આણંદ]] |કાંતિભાઇ સોઢાપરમાર |bgcolor=#A9F5A9|[[ભારતીય રાષ્ટ્રીય કોંગ્રેસ|કોંગ્રેસ]] |- !૧૧૨ |[[પેટલાદ]] |નિરંજન પટેલ |bgcolor=#A9F5A9|[[ભારતીય રાષ્ટ્રીય કોંગ્રેસ|કોંગ્રેસ]] |- !૧૧૩ |[[સોજિત્રા]] |પુનમભાઈ માધાભાઈ પરમાર |bgcolor=#ffbc00|[[ભારતીય જનતા પાર્ટી|ભાજપ]] |- !૧૧૪ |[[માતર]] |કેસરીસિંહ જેસંગભાઇ સોલંકી |bgcolor=#ffbc00|[[ભારતીય જનતા પાર્ટી|ભાજપ]] |- !૧૧૫ |[[નડીઆદ]] |પંકજ વિનુભાઈ દેસાઈ |bgcolor=#ffbc00|[[ભારતીય જનતા પાર્ટી|ભાજપ]] |- !૧૧૬ |[[મહેમદાવાદ]] |અર્જુનસિંહ ચૌહાણ |bgcolor=#ffbc00|[[ભારતીય જનતા પાર્ટી|ભાજપ]] |- !૧૧૭ |[[મહુધા]] |ઇન્દ્રજિતસિંહ પરમાર |bgcolor=#A9F5A9|[[ભારતીય રાષ્ટ્રીય કોંગ્રેસ|કોંગ્રેસ]] |- !૧૧૮ |[[ઠાસરા]] |કાંતિભાઈ શભૈભાઈ પરમાર |bgcolor=#A9F5A9|[[ભારતીય રાષ્ટ્રીય કોંગ્રેસ|કોંગ્રેસ]] |- !૧૧૯ |[[કપડવંજ]] |કલાભાઇ ડાભી |bgcolor=#A9F5A9|[[ભારતીય રાષ્ટ્રીય કોંગ્રેસ|કોંગ્રેસ]] |- !૧૨૦ |[[બાલાસિનોર]] |અજિતસિંહ ચૌહાણ |bgcolor=#A9F5A9|[[ભારતીય રાષ્ટ્રીય કોંગ્રેસ|કોંગ્રેસ]] |- !૧૨૧ |[[લુણાવાડા]] |જિજ્ઞેશકુમાર સેવક |bgcolor=#ffbc00|[[ભારતીય જનતા પાર્ટી|ભાજપ]] |- !૧૨૨ |[[સંતરામપુર]] (%) |કુબેરભાઇ દિનદોર |bgcolor=#ffbc00|[[ભારતીય જનતા પાર્ટી|ભાજપ]] |- !૧૨૩ |[[શહેરા]] |જેઠાભાઈ ઘેલાભાઈ આહીર |bgcolor=#ffbc00|[[ભારતીય જનતા પાર્ટી|ભાજપ]] |- !૧૨૪ |[[મોરવા (હડફ)]] (%) |ખાલી || |- !૧૨૫ |[[ગોધરા]] |સી. કે. રાઉલજી |bgcolor=#ffbc00|[[ભારતીય જનતા પાર્ટી|ભાજપ]] |- !૧૨૬ |[[કાલોલ]] |સુમનબેન ચૌહાણ |bgcolor=#ffbc00|[[ભારતીય જનતા પાર્ટી|ભાજપ]] |- !૧૨૭ |[[હાલોલ]] |જયદ્રથસિંહજી ચંદ્રસિંહજી પરમાર |bgcolor=#ffbc00|[[ભારતીય જનતા પાર્ટી|ભાજપ]] |- !૧૨૮ |[[ફતેપુરા]] (%) |રમેશભાઈ ભુરાભાઈ કટારા |bgcolor=#ffbc00|[[ભારતીય જનતા પાર્ટી|ભાજપ]] |- !૧૨૯ |[[ઝાલોદ]] (%) |ભાવેશ કટારા |bgcolor=#A9F5A9|[[ભારતીય રાષ્ટ્રીય કોંગ્રેસ|કોંગ્રેસ]] |- !૧૩૦ |[[લીમખેડા]] (%) |શૈલેશભાઇ ભાભોર |bgcolor=#ffbc00|[[ભારતીય જનતા પાર્ટી|ભાજપ]] |- !૧૩૧ |[[દાહોદ]] (%) |વજેસિંગભાઈ પારસિંગભાઈ પણદા |bgcolor=#A9F5A9|[[ભારતીય રાષ્ટ્રીય કોંગ્રેસ|કોંગ્રેસ]] |- !૧૩૨ |[[ગરબાડા]] (%) |ચંદ્રિકાબેન છગનભાઈ બારિયા |bgcolor=#A9F5A9|[[ભારતીય રાષ્ટ્રીય કોંગ્રેસ|કોંગ્રેસ]] |- !૧૩૩ |[[દેવગઢબારિયા]] |બચુભાઈ મગનભાઈ ખાબડ |bgcolor=#ffbc00|[[ભારતીય જનતા પાર્ટી|ભાજપ]] |- !૧૩૪ |[[સાવલી]] |કેતનભાઈ મહેન્દ્રભાઈ ઈનામદાર |bgcolor=#ffbc00|[[ભારતીય જનતા પાર્ટી|ભાજપ]] |- !૧૩૫ |[[વાઘોડિયા]] |મધુભાઈ બાબુભાઈ શ્રીવાસ્તવ |bgcolor=#ffbc00|[[ભારતીય જનતા પાર્ટી|ભાજપ]] |- !૧૩૬ |[[છોટાઉદેપુર]] (%) |મોહનસિંહ છોટુભાઈ રાઠવા |bgcolor=#A9F5A9|[[ભારતીય રાષ્ટ્રીય કોંગ્રેસ|કોંગ્રેસ]] |- !૧૩૭ |[[પાવી જેતપુર]] (%) |સુખરામભાઇ રાઠવા |bgcolor=#A9F5A9|[[ભારતીય રાષ્ટ્રીય કોંગ્રેસ|કોંગ્રેસ]] |- !૧૩૮ |[[સંખેડા]] (%) |અભેસિંહ તડવી |bgcolor=#ffbc00|[[ભારતીય જનતા પાર્ટી|ભાજપ]] |- !૧૩૯ |[[ડભોઇ]] |શૈલેશ મહેતા |bgcolor=#ffbc00|[[ભારતીય જનતા પાર્ટી|ભાજપ]] |- !૧૪૦ |[[વડોદરા|વડોદરા સીટી]] (#) |મનીષા રાજીવભાઈ વકિલ |bgcolor=#ffbc00|[[ભારતીય જનતા પાર્ટી|ભાજપ]] |- !૧૪૧ |[[વડોદરા|સયાજીગંજ ]] |જીતેન્દ્ર રતિલાલ સુખડીયા |bgcolor=#ffbc00|[[ભારતીય જનતા પાર્ટી|ભાજપ]] |- !૧૪૨ |[[વડોદરા|અકોટા]] |સીમા મોહિલે |bgcolor=#ffbc00|[[ભારતીય જનતા પાર્ટી|ભાજપ]] |- !૧૪૩ |[[વડોદરા|રાવપુરા]] |રાજેન્દ્ર ત્રિવેદી |bgcolor=#ffbc00|[[ભારતીય જનતા પાર્ટી|ભાજપ]] |- !૧૪૪ |[[વડોદરા|માંજલપુર]] |યોગેશ પટેલ |bgcolor=#ffbc00|[[ભારતીય જનતા પાર્ટી|ભાજપ]] |- !૧૪૫ |[[પાદરા]] |જશપાલસિંહ ઠાકોર |bgcolor=#A9F5A9|[[ભારતીય રાષ્ટ્રીય કોંગ્રેસ|કોંગ્રેસ]] |- !૧૪૬ |[[કરજણ]] |અક્ષય પટેલ |bgcolor=#A9F5A9|[[ભારતીય રાષ્ટ્રીય કોંગ્રેસ|કોંગ્રેસ]] |- !૧૪૭ |[[નાંદોદ]] (%) |પ્રેમસિંહભાઇ વસાવા |bgcolor=#A9F5A9|[[ભારતીય રાષ્ટ્રીય કોંગ્રેસ|કોંગ્રેસ]] |- !૧૪૮ |[[ડેડીયાપાડા]] (%) |મહેશભાઇ વસાવા |bgcolor=#adff2f|[[ભારતીય ટ્રાયબલ પાર્ટી|બીટીપી]] |- !૧૪૯ |[[જંબુસર]] |સંજયભાઇ સોલંકી |bgcolor=#ffbc00|[[ભારતીય જનતા પાર્ટી|ભાજપ]] |- !૧૫૦ |[[વાગરા]] |અરુણસિંહ અજીતસિંહ રાણા |bgcolor=#ffbc00|[[ભારતીય જનતા પાર્ટી|ભાજપ]] |- !૧૫૧ |[[ઝઘડીયા]] (%) |છોટુભાઈ અમરસિંહ વસાવા |bgcolor=#adff2f|[[ભારતીય ટ્રાયબલ પાર્ટી|બીટીપી]] |- !૧૫૨ |[[ભરૂચ]] |દુષ્યંતભાઈ રજનીકાંત પટેલ |bgcolor=#ffbc00|[[ભારતીય જનતા પાર્ટી|ભાજપ]] |- !૧૫૩ |[[અંકલેશ્વર]] |ઈશ્વરસિંહ ઠાકોરભાઈ પટેલ |bgcolor=#ffbc00|[[ભારતીય જનતા પાર્ટી|ભાજપ]] |- !૧૫૪ |[[ઓલપાડ]] |મુકેશભાઈ ઝીણાભાઈ પટેલ |bgcolor=#ffbc00|[[ભારતીય જનતા પાર્ટી|ભાજપ]] |- !૧૫૫ |[[માંગરોળ]] (%) |ગણપતસિંહ વેસ્તાભાઈ વસાવા |bgcolor=#ffbc00|[[ભારતીય જનતા પાર્ટી|ભાજપ]] |- !૧૫૬ |[[માંડવી (સુરત જિલ્લો)|માંડવી]] (%) |આનંદભાઈ ચૌધરી |bgcolor=#A9F5A9|[[ભારતીય રાષ્ટ્રીય કોંગ્રેસ|કોંગ્રેસ]] |- !૧૫૭ |[[કામરેજ ]] |વી.ડી. ઝાલાવાડિયા |bgcolor=#ffbc00|[[ભારતીય જનતા પાર્ટી|ભાજપ]] |- !૧૫૮ |[[સુરત|સુરત - પૂર્વ ]] |અરવિંદ રાણા |bgcolor=#ffbc00|[[ભારતીય જનતા પાર્ટી|ભાજપ]] |- !૧૫૯ |[[સુરત|સુરત - ઉતર]] |કાંતિભાઇ બલાર |bgcolor=#ffbc00|[[ભારતીય જનતા પાર્ટી|ભાજપ]] |- !૧૬૦ |[[સુરત|સુરત - વરાછા રોડ]] |કુમારભાઇ કાનાણી |bgcolor=#ffbc00|[[ભારતીય જનતા પાર્ટી|ભાજપ]] |- !૧૬૧ |[[કરંજ (માંડવી,સુરત)|કરંજ]] |પ્રવીણભાઇ ઘોઘારી |bgcolor=#ffbc00|[[ભારતીય જનતા પાર્ટી|ભાજપ]] |- !૧૬૨ |[[સુરત|લીંબાયત]] |સંગીતાબેન રાજેન્દ્રભાઈ પાટિલ |bgcolor=#ffbc00|[[ભારતીય જનતા પાર્ટી|ભાજપ]] |- !૧૬૩ |[[ઉધના]] |વિવેક પટેલ |bgcolor=#ffbc00|[[ભારતીય જનતા પાર્ટી|ભાજપ]] |- !૧૬૪ |[[મજુરા ગેટ|મજુરા ]] |હર્ષ રમેશકુમાર સંઘવી |bgcolor=#ffbc00|[[ભારતીય જનતા પાર્ટી|ભાજપ]] |- !૧૬૫ |[[કતારગામ]] |વિનોદભાઇ મોરડિયા |bgcolor=#ffbc00|[[ભારતીય જનતા પાર્ટી|ભાજપ]] |- !૧૬૬ |[[સુરત|સુરત - પશ્ચિમ ]] |પૂર્ણેશ મોદી |bgcolor=#ffbc00|[[ભારતીય જનતા પાર્ટી|ભાજપ]] |- !૧૬૭ |[[ચોર્યાસી]] |ઝંખના પટેલ |bgcolor=#ffbc00|[[ભારતીય જનતા પાર્ટી|ભાજપ]] |- !૧૬૮ |[[બારડોલી]] (#) |ઈશ્વરભાઈ પરમાર |bgcolor=#ffbc00|[[ભારતીય જનતા પાર્ટી|ભાજપ]] |- !૧૬૯ |[[મહુવા, સુરત જિલ્લો|મહુવા]] (%) |મોહનભાઈ ધનજીભાઈ ધોડિયા |bgcolor=#ffbc00|[[ભારતીય જનતા પાર્ટી|ભાજપ]] |- !૧૭૦ |[[વ્યારા]] (%) |પુનાભાઈ ગામીત |bgcolor=#A9F5A9|[[ભારતીય રાષ્ટ્રીય કોંગ્રેસ|કોંગ્રેસ]] |- !૧૭૧ |[[નિઝર]] (%) |સુનિલ ગામીત |bgcolor=#A9F5A9|[[ભારતીય રાષ્ટ્રીય કોંગ્રેસ|કોંગ્રેસ]] |- !૧૭૨ |[[ડાંગ જિલ્લો|ડાંગ]] (%) |મંગલભાઈ ગાંગજીભાઈ ગાવિત |bgcolor=#A9F5A9|[[ભારતીય રાષ્ટ્રીય કોંગ્રેસ|કોંગ્રેસ]] |- !૧૭૩ |[[જલાલપોર]] |આર. સી. પટેલ |bgcolor=#ffbc00|[[ભારતીય જનતા પાર્ટી|ભાજપ]] |- !૧૭૪ |[[નવસારી]] |પીયુષભાઈ દિનકરભાઈ દેસાઈ |bgcolor=#ffbc00|[[ભારતીય જનતા પાર્ટી|ભાજપ]] |- !૧૭૫ |[[ગણદેવી]] (%) |નરેશ પટેલ |bgcolor=#ffbc00|[[ભારતીય જનતા પાર્ટી|ભાજપ]] |- !૧૭૬ |[[વાંસદા (વિધાનસભા મતવિસ્તાર)|વાંસદા]] (%) |અનંતકુમાર પટેલ |bgcolor=#A9F5A9|[[ભારતીય રાષ્ટ્રીય કોંગ્રેસ|કોંગ્રેસ]] |- !૧૭૭ |[[ધરમપુર]] (%) |અરવિંદ પટેલ |bgcolor=#ffbc00|[[ભારતીય જનતા પાર્ટી|ભાજપ]] |- !૧૭૮ |[[વલસાડ]] |ભરતભાઈ કિકુભાઈ પટેલ |bgcolor=#ffbc00|[[ભારતીય જનતા પાર્ટી|ભાજપ]] |- !૧૭૯ |[[પારડી]] |કનુભાઈ મોહનલાલ દેસાઈ |bgcolor=#ffbc00|[[ભારતીય જનતા પાર્ટી|ભાજપ]] |- !૧૮૦ |[[કપરાડા]] (%) |જીતુભાઈ હરજીભાઈ ચૌધરી |bgcolor=#A9F5A9|[[ભારતીય રાષ્ટ્રીય કોંગ્રેસ|કોંગ્રેસ]] |- !૧૮૧ |[[ઉમરગામ]] (%) |રમણલાલ નાનુભાઈ પાટકર |bgcolor=#ffbc00|[[ભારતીય જનતા પાર્ટી|ભાજપ]] |- !૧૮૨ |[[જુનાગઢ]] |ભીખાભાઇ જોષી |bgcolor=#A9F5A9|[[ભારતીય રાષ્ટ્રીય કોંગ્રેસ|કોંગ્રેસ]] |} ==આ પણ જુઓ== * [[ગુજરાત વિધાનસભા ચૂંટણી, ૨૦૧૭]] ==સંદર્ભો== {{Reflist}} [[શ્રેણી:ગુજરાત સરકાર]] 6l1ittqw04co3b4vaodjzg4fcfyxrff 2 97926 826485 799084 2022-08-03T07:32:03Z 2402:3A80:15B8:1135:0:7:2C59:8101 wikitext text/x-wiki          Dilavar Bloch Born 30 December 1966 (age54 ) Gujarat, India Occupation Actor Years active 2010 – present {{Infobox Indian Film Actor | background       = Police officer , Actor ( Gujarati & Bollywood Films) | name             = Dilavar Bloch | native_name      = | birth_date       = 30 December 1966 | birth_place      =  Surendanagar | origin           = Limbdi, Surendanagar | occupation       = Actor | image            = DilavarBloch.jpg | instrument       = Vocalist | years_active     = 2010-Present }} '''Dilavar Bloch''' (born 30 December 1966) is a Actor Gujarati &Hindi Film .. He worked  since 12 years. He has  degree of Performing Arts from [[Saurashtra University]]. His quote about  is - "'''''Acting Is Life is "''''' Dilavar has a place with Limbdi , a little town in Gujarat. dkqw07b5s5w3yr3dgsvii1qj1l1c36e 0 103820 826449 788401 2022-08-02T12:09:07Z 2402:3A80:16AF:5A3A:0:17:50EE:4601 Surat is 2nd most clean city of India instead of 3rd Source : https://en.m.wikipedia.org/wiki/List_of_cleanest_cities_in_India wikitext text/x-wiki '''[[સુરત]]''' [[ભારત|ભારતના]] [[ગુજરાત]] રાજ્યનું મુખ્ય વ્યવસાય કેન્દ્ર છે. તે ભારતનું આઠમું સૌથી મોટો શહેર અને નવમો સૌથી મોટો શહેરી સમૂહ છે . સુરત ભારતનું બીજું સૌથી સ્વચ્છ શહેર <ref>Ministry of Urban Development: [http://im.rediff.com/news/2010/may/rank-of-cities-on-sanitation-2009-2010.pdf RANK OF CITIES ON SANITATION 2009–2010], ''[[Ministry of Urban Development (India)|Ministry of Urban Development]]'', 10 May 2010.</ref> અને વિશ્વનો ચોથા ક્રમનો સૌથી ઝડપથી વિકસતું શહેર છે. <ref>{{Cite web|url=http://www.citymayors.com/statistics/urban_growth1.html|title=World's fastest growing urban areas|website=Citymayors.com|access-date= 2 November 2017}}</ref> સુરત ભારતના હીરા અને કાપડ ઉદ્યોગનું કેન્દ્ર ઉપરાંત અને દેશના સૌથી જૂના શહેરોમાંનું એક છે. આ ઉપરાંત, તે તેના ખાદ્યપદાર્થો માટે પ્રસિદ્ધ છે. == ઐતિહાસિક સ્મારકો == સુરતમાં સુરતમાં ઘણા ઐતિહાસિક સ્મારકો અને પ્રવાસી સ્થળો છે. <ref>{{Cite web|url=http://www.gujarattourism.com/hub/3|title=Tourism Hubs Details|website=Gujarattourism|access-date=2 November 2017|archive-date=3 નવેમ્બર 2017|archive-url=https://web.archive.org/web/20171103001238/http://www.gujarattourism.com/hub/3|url-status=dead}}</ref> તેમાંના કેટલાક આ પ્રમણે છે: * [[હેરિટેજ સ્ક્વેર (સુરત)|હેરિટેજ સ્ક્વેર]] == કિલ્લાઓ == * [[સુરતનો કિલ્લો]] == સંગ્રહાલયો == * [[Saraswati Mandir|સરસ્વતી મંદિર]] &#x2013; ગુજરાતી કવિ [[નર્મદ|નર્મદનું]] મકાન સંગ્રહાલય == ચોપાટી, બંધ અને તળાવો == * [[સુંવાળી બિચ, સુરત|સુવાલી બીચ]] * [[ડુમસ|ડુમસ બીચ]] * [[ઉભરાટ બીચ|ઉમહરત બીચ]] * [[ઉકાઇ બંધ|ઉકાઈ ડેમ]] * [[ગોપી તળાવ]] == મનોરંજન ઉદ્યાનો અને પ્રાણીસંગ્રહાલય == * સાર્થના નેચર પાર્ક * ભર્થના રાષ્ટ્રીય ઉદ્યાન [ મહત્વ? ] * એલ્થન રાષ્ટ્રીય ઉદ્યાન [ મહત્વ? ] * જગદીશચન્દ્ર બોઝ એક્વેરિયમ * બ્લૂઝ એડવેન્ચર્સ [ મહત્વ? ] * વિજ્ઞાન કેન્દ્ર * જવાહરલાલ નેહરુ ગાર્ડન એથવાલીન્સ ચોપતી તરીકે પણ ઓળખાય છે [ મહત્વ? ] * ડચ ગાર્ડન [ મહત્વ? ] * સ્નેહ રશ્મી બોટનિકલ ગાર્ડન [ મહત્વ? ] * નવીનચંદ્રા મફલાલલ ગાર્ડન [ મહત્વ? ] * કસ્તુરબા ગાર્ડન [ મહત્વ? ] * અમાઝિયા == પુસ્તકાલયો == * [[એન્ડ્રુઝ લાયબ્રેરી, સુરત|એન્ડ્રુઝ લાયબ્રેરી]] * [[નાનપુરા પારસી લાયબ્રેરી|નનપુરા પારસી પુસ્તકાલય]] * [[કવિ નર્મદ મધ્યસ્થ પુસ્તકાલય|કવિ નર્મદ સેન્ટ્રલ લાયબ્રેરી]] == મોલ અને બજારો == * ભાગલ [ મહત્વ? ] * શનિવારી બજાર [ મહત્વ? ] * [[ચૌટાબજાર, સુરત|ચૌટા બજાર]] * ઝાંપા બજાર [ મહત્વ? ] == સિનેમા અને ચિત્રપટા ગૃહો == * ગાંધી સ્મૃતિ ભવન [ મહત્વ? ] * સંજીવકુમાર ઓડિટોરિયમ [ મહત્વ? ] * સરદાર પટેલ સ્મૃતિ ભવન [ મહત્વ? ] * પીવીઆર સિનેમા [ મહત્વ? ] == સ્ટેડિયમ, ઑડિટોરિયા અને ક્રિકેટ મેદાન == * સંજીવ કુમાર ઓડિટોરિયમ [ મહત્વ? ] * રંગ ઉપવન સ્ટેડિયમ [ મહત્વ? ] * [[પંડિત દીનદયાળ ઉપાધ્યાય ઇન્ડોર સ્ટેડિયમ|પંડિત દંડાયલ ઉપાધ્યાય ઇન્ડોર સ્ટેડિયમ]] * [[લાલભાઈ કોન્ટ્રાક્ટર સ્ટેડિયમ]] * સીબી પટેલ ઇન્ટરનેશનલ ક્રિકેટ સ્ટેડિયમ * દક્ષિણ ગુજરાત ક્રિકેટ એસોસિયેશન ગ્રાઉન્ડ * પિઠવાલા સ્ટેડિયમ * રેન્ડર ઇસ્લામ જિમખાના ગ્રાઉન્ડ [ મહત્વ? ] * પોલીસ પરેડ ગ્રાઉન્ડ (અઠવાલિસ) [ મહત્વ? ] * મગનભાઈ ઠાકોર્દાસ બાલમુકુન્દાસ કૉલેજ ગ્રાઉન્ડ [ મહત્વ? ] * બરોડા રેયોન કૉર્પોરેશન ગ્રાઉન્ડ [ મહત્વ? ] * વનિતા વિષ્મ ગ્રાઉન્ડ [ મહત્વ? ] == પ્રદર્શન કેન્દ્રો == * સુરત આંતરરાષ્ટ્રીય પ્રદર્શન અને કન્વેન્શન સેન્ટર, સરસાના [ મહત્વ? ] == શૈક્ષણિક સંસ્થાઓ == === શાળાઓ === * આઇરિશ પ્રિસ્બીટેરિયન મિશન હાઇ સ્કૂલ (આઇપી મિશન હાઇ સ્કૂલ) [ મહત્વ? ] * ફાઉન્ટેનહેડ સ્કૂલ === કૉલેજ === * સરદાર વલ્લભભાઈ નેશનલ ઇન્સ્ટિટયૂટ ઑફ ટેક્નોલૉજી, સુરત * [[જે. જે. ટ્રેનીંગ કૉલેજ|જે જે ટ્રેનિંગ કૉલેજ]] * એમટીબી આર્ટસ કોલેજ [ મહત્વ? ] * [[સાર્વજનિક કોલેજ ઓફ એન્જિનિયરીંગ એન્ડ ટેકનોલોજી|સાર્વજનિક કૉલેજ ઓફ એન્જિનિયરિંગ એન્ડ ટેક્નોલૉજી]] == સ્પોર્ટ્સ ક્લબ == * સ્પોર્ટ્સ સંકુલ [ મહત્વ? ] * સુરત ટેનિસ ક્લબ [ મહત્વ? ] * સુરત ફૂટબોલ ક્લબ [ મહત્વ? ] == પૂજા સ્થાનો == === હિન્દુ મંદિરો === * ઇસ્કોન મંદિર [ મહત્વ? ] * અંબિકા નિકિતન મંદિર [ મહત્વ? ] * અંબાજી- બાલાજી મંદિર [ મહત્વ? ] * શબરી ધામ [ મહત્વ? ] * કાંતિશેશ્વર મહાદેવ મંદિર [ મહત્વ? ] * ખિસ્તાપાળ મંદિર [ મહત્વ? ] * રામ મઢિ [ મહત્વ? ] === જૈન મંદિરો === * ચિંતમની જૈન મંદિર [ મહત્વ? ] === ચર્ચો === * એંગ્લિકન ચર્ચ === મસ્જિદો === * હઝરત ખ્વાજા દના દરગાહ [ મહત્વ? ] == અન્ય સ્થળો == * [[તાપી રિવરફ્રન્ટ]] * [[ગૌરવ પથ]] * યુ ટર્ન સુરત [ મહત્વ? ] * [[વીયર-કમ કોઝવે, સુરત|વીયર-કમ કાઝવે]] == સંદર્ભ == {{Reflist}} [[શ્રેણી:સુરત શહેર]] [[શ્રેણી:ચકાસણી કર્યા વગરના ભાષાંતરો]] gvgileg010qu44dx6v7f4u05d3xi5qb 826454 826449 2022-08-02T13:36:32Z KartikMistry 10383 સાફ-સફાઇ. wikitext text/x-wiki '''[[સુરત]]''' [[ભારત|ભારતના]] [[ગુજરાત]] રાજ્યનું મુખ્ય વ્યવસાય કેન્દ્ર છે. તે ભારતનું આઠમું સૌથી મોટું શહેર અને નવમો સૌથી મોટો શહેરી સમૂહ છે. સુરત ભારતનું બીજું સૌથી સ્વચ્છ શહેર<ref>{{Cite web|last=Bhaskar {{!}}|first=Sonia|date=2020-08-21|title=Swachh Survekshan 2020: Gujarat’s Surat Is India’s Second Cleanest City, Here’s A Lowdown Of All the Things Done Right|url=https://swachhindia.ndtv.com/swachh-survekshan-2020-gujarats-surat-is-indias-second-cleanest-city-heres-a-lowdown-of-all-the-things-done-right-48800/|access-date=2022-08-02|website=NDTV-Dettol Banega Swasth Swachh India|language=en-US}}</ref> અને વિશ્વનો ચોથા ક્રમનો સૌથી ઝડપથી વિકસતું શહેર છે.<ref>{{Cite web|url=http://www.citymayors.com/statistics/urban_growth1.html|title=World's fastest growing urban areas|website=Citymayors.com|access-date= 2 November 2017}}</ref> સુરત ભારતના હીરા અને કાપડ ઉદ્યોગનું કેન્દ્ર ઉપરાંત અને દેશના સૌથી જૂના શહેરોમાંનું એક છે. આ ઉપરાંત, તે તેના ખાદ્યપદાર્થો માટે પ્રસિદ્ધ છે. == ઐતિહાસિક સ્મારકો == સુરતમાં સુરતમાં ઘણા ઐતિહાસિક સ્મારકો અને પ્રવાસી સ્થળો છે.<ref>{{Cite web|url=http://www.gujarattourism.com/hub/3|title=Tourism Hubs Details|website=Gujarattourism|access-date=2 November 2017|archive-date=3 નવેમ્બર 2017|archive-url=https://web.archive.org/web/20171103001238/http://www.gujarattourism.com/hub/3|url-status=dead}}</ref> તેમાંના કેટલાક આ પ્રમણે છે: * [[હેરિટેજ સ્ક્વેર (સુરત)|હેરિટેજ સ્ક્વેર]] == કિલ્લાઓ == * [[સુરતનો કિલ્લો]] == સંગ્રહાલયો == * સરસ્વતી મંદિર; ગુજરાતી કવિ [[નર્મદ|નર્મદનું]] મકાન સંગ્રહાલય == ચોપાટી, બંધ અને તળાવો == * [[સુંવાળી બિચ, સુરત|સુંવાળી બીચ]] * [[ડુમસ]] * [[ઉભરાટ બીચ]] * [[ઉકાઇ બંધ]] * [[ગોપી તળાવ]] == મનોરંજન ઉદ્યાનો અને પ્રાણીસંગ્રહાલય == * સાર્થના નેચર પાર્ક * ભર્થના રાષ્ટ્રીય ઉદ્યાન * એલ્થન રાષ્ટ્રીય ઉદ્યાન * [[જગદીશચંદ્ર બોઝ માછલીઘર, સુરત|જગદીશચંદ્ર બોઝ માછલીઘર]] * બ્લૂઝ એડવેન્ચર્સ * વિજ્ઞાન કેન્દ્ર * જવાહરલાલ નેહરુ ગાર્ડન એથવાલીન્સ ચોપતી તરીકે પણ ઓળખાય છે * ડચ ગાર્ડન * સ્નેહરશ્મી બોટનિકલ ગાર્ડન * નવીનચંદ્ર મફલાલલ ગાર્ડન * કસ્તુરબા ગાર્ડન * અમાઝિયા == પુસ્તકાલયો == * [[એન્ડ્રુઝ લાયબ્રેરી, સુરત|એન્ડ્રુઝ લાયબ્રેરી]] * [[નાનપુરા પારસી લાયબ્રેરી|નનપુરા પારસી પુસ્તકાલય]] * [[કવિ નર્મદ મધ્યસ્થ પુસ્તકાલય|કવિ નર્મદ સેન્ટ્રલ લાયબ્રેરી]] == મોલ અને બજારો == * ભાગલ * શનિવારી બજાર * [[ચૌટાબજાર, સુરત|ચૌટા બજાર]] * ઝાંપા બજાર == સિનેમા અને ચિત્રપટ ગૃહો == * ગાંધી સ્મૃતિ ભવન * સંજીવકુમાર ઓડિટોરિયમ * સરદાર પટેલ સ્મૃતિ ભવન * પીવીઆર સિનેમા == સ્ટેડિયમ, ઑડિટોરિયા અને ક્રિકેટ મેદાન == * સંજીવ કુમાર ઓડિટોરિયમ * રંગ ઉપવન સ્ટેડિયમ * [[પંડિત દીનદયાળ ઉપાધ્યાય ઇન્ડોર સ્ટેડિયમ|પંડિત દંડાયલ ઉપાધ્યાય ઇન્ડોર સ્ટેડિયમ]] * [[લાલભાઈ કોન્ટ્રાક્ટર સ્ટેડિયમ]] * સીબી પટેલ ઇન્ટરનેશનલ ક્રિકેટ સ્ટેડિયમ * દક્ષિણ ગુજરાત ક્રિકેટ એસોસિયેશન ગ્રાઉન્ડ * પિઠાવાલા સ્ટેડિયમ * રેન્ડર ઇસ્લામ જિમખાના ગ્રાઉન્ડ * પોલીસ પરેડ ગ્રાઉન્ડ (અઠવાલિસ) * મગનભાઈ ઠાકોર્દાસ બાલમુકુન્દાસ કૉલેજ ગ્રાઉન્ડ * બરોડા રેયોન કૉર્પોરેશન ગ્રાઉન્ડ * વનિતા વિષ્મ ગ્રાઉન્ડ == પ્રદર્શન કેન્દ્રો == * સુરત આંતરરાષ્ટ્રીય પ્રદર્શન અને કન્વેન્શન સેન્ટર, સરસાના == શૈક્ષણિક સંસ્થાઓ == === શાળાઓ === * આઇરિશ પ્રિસ્બીટેરિયન મિશન હાઇ સ્કૂલ (આઇપી મિશન હાઇ સ્કૂલ) * ફાઉન્ટેનહેડ સ્કૂલ === કૉલેજ === * સરદાર વલ્લભભાઈ નેશનલ ઇન્સ્ટિટયૂટ ઑફ ટેક્નોલૉજી, સુરત * [[જે. જે. ટ્રેનીંગ કૉલેજ|જે જે ટ્રેનિંગ કૉલેજ]] * એમટીબી આર્ટસ કોલેજ * [[સાર્વજનિક કોલેજ ઓફ એન્જિનિયરીંગ એન્ડ ટેકનોલોજી|સાર્વજનિક કૉલેજ ઓફ એન્જિનિયરિંગ એન્ડ ટેક્નોલૉજી]] == સ્પોર્ટ્સ ક્લબ == * સ્પોર્ટ્સ સંકુલ * સુરત ટેનિસ ક્લબ * સુરત ફૂટબોલ ક્લબ == પૂજા સ્થાનો == === હિન્દુ મંદિરો === * ઇસ્કોન મંદિર * અંબિકા નિકેતન મંદિર * અંબાજી- બાલાજી મંદિર * શબરી ધામ * કાંતિશેશ્વર મહાદેવ મંદિર * ખિસ્તાપાળ મંદિર * રામ મઢી === જૈન મંદિરો === * ચિંતામણી જૈન મંદિર === ચર્ચો === * એંગ્લિકન ચર્ચ === મસ્જિદો === * હઝરત ખ્વાજા દના દરગાહ == અન્ય સ્થળો == * [[તાપી રિવરફ્રન્ટ]] * [[ગૌરવ પથ]] * યુ ટર્ન સુરત * [[વીયર-કમ કોઝવે, સુરત|વીયર-કમ કાઝવે]] == સંદર્ભ == {{Reflist}} [[શ્રેણી:સુરત શહેર]] aae0khswn540g1gp4kh3wyme79x3yz3 3 133261 826472 822764 2022-08-02T21:25:09Z EmausBot 4503 Bot: Fixing double redirect to [[સભ્યની ચર્ચા:Ratekreel]] wikitext text/x-wiki #REDIRECT [[સભ્યની ચર્ચા:Ratekreel]] bu2s6td69rv3hfa608ig9y2t235qgo3 3 134473 826448 2022-08-02T12:02:22Z New user message 14116 નવા સભ્યનાં ચર્ચાનાં પાના પર [[ઢાંચો:સ્વાગત|સ્વાગત સંદેશ]]નો ઉમેરો wikitext text/x-wiki {{ઢાંચો:સ્વાગત|realName=|name=Rajkumar12324565}} -- [[:User:Dsvyas|ધવલ સુધન્વા વ્યાસ]]^{[[:User_talk:Dsvyas|ચર્ચા]]/[[:Special:Contributions/Dsvyas|યોગદાન]]} ૧૭:૩૨, ૨ ઓગસ્ટ ૨૦૨૨ (IST) 6yg3e88x7atp223o4ascueuvqih1fe4 3 134474 826451 2022-08-02T12:52:13Z New user message 14116 નવા સભ્યનાં ચર્ચાનાં પાના પર [[ઢાંચો:સ્વાગત|સ્વાગત સંદેશ]]નો ઉમેરો wikitext text/x-wiki {{ઢાંચો:સ્વાગત|realName=|name=Kashyap Nayak}} -- [[સભ્ય:Aniket|Aniket]] ([[સભ્યની ચર્ચા:Aniket|ચર્ચા]]) ૧૮:૨૨, ૨ ઓગસ્ટ ૨૦૨૨ (IST) b9sfusnu4e381k7qpdaybzkvxjw9xc3 3 134475 826452 2022-08-02T13:00:30Z New user message 14116 નવા સભ્યનાં ચર્ચાનાં પાના પર [[ઢાંચો:સ્વાગત|સ્વાગત સંદેશ]]નો ઉમેરો wikitext text/x-wiki {{ઢાંચો:સ્વાગત|realName=|name=Yashdsai}} -- [[:User:Dsvyas|ધવલ સુધન્વા વ્યાસ]]^{[[:User_talk:Dsvyas|ચર્ચા]]/[[:Special:Contributions/Dsvyas|યોગદાન]]} ૧૮:૩૦, ૨ ઓગસ્ટ ૨૦૨૨ (IST) tver4vxy7t1cbq9th9d67iwzhiwh4x0 3 134476 826453 2022-08-02T13:01:52Z New user message 14116 નવા સભ્યનાં ચર્ચાનાં પાના પર [[ઢાંચો:સ્વાગત|સ્વાગત સંદેશ]]નો ઉમેરો wikitext text/x-wiki {{ઢાંચો:સ્વાગત|realName=|name=Ba d 0206}} -- [[:User:Dsvyas|ધવલ સુધન્વા વ્યાસ]]^{[[:User_talk:Dsvyas|ચર્ચા]]/[[:Special:Contributions/Dsvyas|યોગદાન]]} ૧૮:૩૧, ૨ ઓગસ્ટ ૨૦૨૨ (IST) mebas9e2gxbfnx8uhtzmi78p735b5fv 3 134477 826456 2022-08-02T15:00:34Z New user message 14116 નવા સભ્યનાં ચર્ચાનાં પાના પર [[ઢાંચો:સ્વાગત|સ્વાગત સંદેશ]]નો ઉમેરો wikitext text/x-wiki {{ઢાંચો:સ્વાગત|realName=|name=Sultab}} -- [[સભ્ય:Aniket|Aniket]] ([[સભ્યની ચર્ચા:Aniket|ચર્ચા]]) ૨૦:૩૦, ૨ ઓગસ્ટ ૨૦૨૨ (IST) q5qi03tdxt9rq0y9bxh3o4ejvy5yy0y 3 134478 826457 2022-08-02T16:02:35Z New user message 14116 નવા સભ્યનાં ચર્ચાનાં પાના પર [[ઢાંચો:સ્વાગત|સ્વાગત સંદેશ]]નો ઉમેરો wikitext text/x-wiki {{ઢાંચો:સ્વાગત|realName=|name=Luca9810}} -- [[સભ્ય:Aniket|Aniket]] ([[સભ્યની ચર્ચા:Aniket|ચર્ચા]]) ૨૧:૩૨, ૨ ઓગસ્ટ ૨૦૨૨ (IST) dpdz94vj5ysbx8y4ci7pu2fpipotyd6 3 134479 826458 2022-08-02T16:10:33Z New user message 14116 નવા સભ્યનાં ચર્ચાનાં પાના પર [[ઢાંચો:સ્વાગત|સ્વાગત સંદેશ]]નો ઉમેરો wikitext text/x-wiki {{ઢાંચો:સ્વાગત|realName=|name=Ninama Ajaybhai Shnakarbhai}} -- [[સભ્ય:Aniket|Aniket]] ([[સભ્યની ચર્ચા:Aniket|ચર્ચા]]) ૨૧:૪૦, ૨ ઓગસ્ટ ૨૦૨૨ (IST) dg3gz2ip72vw54ezblhcp35ztsaf3op 3 134480 826459 2022-08-02T16:12:51Z New user message 14116 નવા સભ્યનાં ચર્ચાનાં પાના પર [[ઢાંચો:સ્વાગત|સ્વાગત સંદેશ]]નો ઉમેરો wikitext text/x-wiki {{ઢાંચો:સ્વાગત|realName=|name=KittyKinkle02}} -- [[સભ્ય:Aniket|Aniket]] ([[સભ્યની ચર્ચા:Aniket|ચર્ચા]]) ૨૧:૪૨, ૨ ઓગસ્ટ ૨૦૨૨ (IST) bau5qztse9m1qavb08ci5gz3wtnmvl3 3 134481 826460 2022-08-02T16:19:29Z New user message 14116 નવા સભ્યનાં ચર્ચાનાં પાના પર [[ઢાંચો:સ્વાગત|સ્વાગત સંદેશ]]નો ઉમેરો wikitext text/x-wiki {{ઢાંચો:સ્વાગત|realName=|name=Hetu Bharwad 551}} -- [[સભ્ય:Aniket|Aniket]] ([[સભ્યની ચર્ચા:Aniket|ચર્ચા]]) ૨૧:૪૯, ૨ ઓગસ્ટ ૨૦૨૨ (IST) ha7k14tnm7i9dt55cqgn44v8u9scryj 826462 826460 2022-08-02T16:31:11Z Hetu Bharwad 551 69984 wikitext text/x-wiki {{ઢાંચો:સ્વાગત|realName=|name=Hetu Bharwad 551}} -- [[સભ્ય:Aniket|Aniket]] ([[સભ્યની ચર્ચા:Aniket|ચર્ચા]]) ૨૧:૪૯, ૨ ઓગસ્ટ ૨૦૨૨ (IST) ઉતેળીયા ગામમાં દરબાર ગઢ . ગાયું ની રેસ ભરવાડ સમાજ.દોલાભાઈ હરીભાઇ ની સુંદર ગાયો મેહમાન ગતિ . ઘોડી ઓ ની રેસ . ચતુર ભગત ની જીવતા સમાધી.રામદેવ પીર નું મંદિર. રામામડણ.પીર દરગાહ. fl47tulmtn8bxlvvnw4c0ehk7629sax 3 134482 826468 2022-08-02T17:50:58Z New user message 14116 નવા સભ્યનાં ચર્ચાનાં પાના પર [[ઢાંચો:સ્વાગત|સ્વાગત સંદેશ]]નો ઉમેરો wikitext text/x-wiki {{ઢાંચો:સ્વાગત|realName=|name=Thamilanphan}} -- [[:User:Dsvyas|ધવલ સુધન્વા વ્યાસ]]^{[[:User_talk:Dsvyas|ચર્ચા]]/[[:Special:Contributions/Dsvyas|યોગદાન]]} ૨૩:૨૦, ૨ ઓગસ્ટ ૨૦૨૨ (IST) qouv1jy63qtb6vrb6qt3f3to6cyv0ec 3 134483 826469 2022-08-02T17:56:40Z New user message 14116 નવા સભ્યનાં ચર્ચાનાં પાના પર [[ઢાંચો:સ્વાગત|સ્વાગત સંદેશ]]નો ઉમેરો wikitext text/x-wiki {{ઢાંચો:સ્વાગત|realName=|name=પાડલીયા દિલીપ આર}} -- [[:User:Dsvyas|ધવલ સુધન્વા વ્યાસ]]^{[[:User_talk:Dsvyas|ચર્ચા]]/[[:Special:Contributions/Dsvyas|યોગદાન]]} ૨૩:૨૬, ૨ ઓગસ્ટ ૨૦૨૨ (IST) oyc0yyy4mzbzyyl8a9y75h1ugh6dc0b 3 134484 826471 2022-08-02T20:25:21Z New user message 14116 નવા સભ્યનાં ચર્ચાનાં પાના પર [[ઢાંચો:સ્વાગત|સ્વાગત સંદેશ]]નો ઉમેરો wikitext text/x-wiki {{ઢાંચો:સ્વાગત|realName=|name=Chetanpatel2696}} -- [[:User:Dsvyas|ધવલ સુધન્વા વ્યાસ]]^{[[:User_talk:Dsvyas|ચર્ચા]]/[[:Special:Contributions/Dsvyas|યોગદાન]]} ૦૧:૫૫, ૩ ઓગસ્ટ ૨૦૨૨ (IST) qs5t0vrerlfjbuwjvrqkvwxgf0v6zwf 3 134485 826473 2022-08-02T22:03:28Z New user message 14116 નવા સભ્યનાં ચર્ચાનાં પાના પર [[ઢાંચો:સ્વાગત|સ્વાગત સંદેશ]]નો ઉમેરો wikitext text/x-wiki {{ઢાંચો:સ્વાગત|realName=|name=Prishaa.studios}} -- [[:User:Dsvyas|ધવલ સુધન્વા વ્યાસ]]^{[[:User_talk:Dsvyas|ચર્ચા]]/[[:Special:Contributions/Dsvyas|યોગદાન]]} ૦૩:૩૩, ૩ ઓગસ્ટ ૨૦૨૨ (IST) 0uze8i72pjuoq891qsn5oz0f448iyn2 3 134486 826474 2022-08-03T00:23:17Z New user message 14116 નવા સભ્યનાં ચર્ચાનાં પાના પર [[ઢાંચો:સ્વાગત|સ્વાગત સંદેશ]]નો ઉમેરો wikitext text/x-wiki {{ઢાંચો:સ્વાગત|realName=|name=Mkbiswas}} -- [[:User:Dsvyas|ધવલ સુધન્વા વ્યાસ]]^{[[:User_talk:Dsvyas|ચર્ચા]]/[[:Special:Contributions/Dsvyas|યોગદાન]]} ૦૫:૫૩, ૩ ઓગસ્ટ ૨૦૨૨ (IST) rbgohd8d4h9lna0rl2b3q0m6lizqd2d 3 134487 826475 2022-08-03T01:32:34Z New user message 14116 નવા સભ્યનાં ચર્ચાનાં પાના પર [[ઢાંચો:સ્વાગત|સ્વાગત સંદેશ]]નો ઉમેરો wikitext text/x-wiki {{ઢાંચો:સ્વાગત|realName=|name=મનુષ્યનું રદય}} -- [[:User:Dsvyas|ધવલ સુધન્વા વ્યાસ]]^{[[:User_talk:Dsvyas|ચર્ચા]]/[[:Special:Contributions/Dsvyas|યોગદાન]]} ૦૭:૦૨, ૩ ઓગસ્ટ ૨૦૨૨ (IST) 5j58o2jtko849256b6dckz1nv1ei0jk 3 134488 826476 2022-08-03T01:58:05Z New user message 14116 નવા સભ્યનાં ચર્ચાનાં પાના પર [[ઢાંચો:સ્વાગત|સ્વાગત સંદેશ]]નો ઉમેરો wikitext text/x-wiki {{ઢાંચો:સ્વાગત|realName=|name=Yashvanti}} -- [[:User:Dsvyas|ધવલ સુધન્વા વ્યાસ]]^{[[:User_talk:Dsvyas|ચર્ચા]]/[[:Special:Contributions/Dsvyas|યોગદાન]]} ૦૭:૨૮, ૩ ઓગસ્ટ ૨૦૨૨ (IST) n407e180f2b6ekjbrkmrumlzojvcrhq 3 134489 826477 2022-08-03T02:32:27Z New user message 14116 નવા સભ્યનાં ચર્ચાનાં પાના પર [[ઢાંચો:સ્વાગત|સ્વાગત સંદેશ]]નો ઉમેરો wikitext text/x-wiki {{ઢાંચો:સ્વાગત|realName=|name=Vikram donda}} -- [[:User:Dsvyas|ધવલ સુધન્વા વ્યાસ]]^{[[:User_talk:Dsvyas|ચર્ચા]]/[[:Special:Contributions/Dsvyas|યોગદાન]]} ૦૮:૦૨, ૩ ઓગસ્ટ ૨૦૨૨ (IST) iajlk20aaqv0rnjhu78yum8k3cxvm4h 3 134490 826478 2022-08-03T03:56:28Z New user message 14116 નવા સભ્યનાં ચર્ચાનાં પાના પર [[ઢાંચો:સ્વાગત|સ્વાગત સંદેશ]]નો ઉમેરો wikitext text/x-wiki {{ઢાંચો:સ્વાગત|realName=|name=Mahesh D. Vaghela}} -- [[સભ્ય:Aniket|Aniket]] ([[સભ્યની ચર્ચા:Aniket|ચર્ચા]]) ૦૯:૨૬, ૩ ઓગસ્ટ ૨૦૨૨ (IST) d3ogelr6wbwx00kpdqh62j39yfuus03 3 134491 826479 2022-08-03T04:23:05Z New user message 14116 નવા સભ્યનાં ચર્ચાનાં પાના પર [[ઢાંચો:સ્વાગત|સ્વાગત સંદેશ]]નો ઉમેરો wikitext text/x-wiki {{ઢાંચો:સ્વાગત|realName=|name=Rahim memon}} -- [[સભ્ય:Aniket|Aniket]] ([[સભ્યની ચર્ચા:Aniket|ચર્ચા]]) ૦૯:૫૩, ૩ ઓગસ્ટ ૨૦૨૨ (IST) cqd21vgy84dfbep4gjq07zajb9on9uy 3 134492 826480 2022-08-03T05:38:26Z New user message 14116 નવા સભ્યનાં ચર્ચાનાં પાના પર [[ઢાંચો:સ્વાગત|સ્વાગત સંદેશ]]નો ઉમેરો wikitext text/x-wiki {{ઢાંચો:સ્વાગત|realName=|name=Ajaska7}} -- [[સભ્ય:Aniket|Aniket]] ([[સભ્યની ચર્ચા:Aniket|ચર્ચા]]) ૧૧:૦૮, ૩ ઓગસ્ટ ૨૦૨૨ (IST) cb26c5uptwz5y174b121f5ove0y6nzh 3 134493 826483 2022-08-03T06:59:03Z New user message 14116 નવા સભ્યનાં ચર્ચાનાં પાના પર [[ઢાંચો:સ્વાગત|સ્વાગત સંદેશ]]નો ઉમેરો wikitext text/x-wiki {{ઢાંચો:સ્વાગત|realName=|name=ManthanP30}} -- [[:User:Dsvyas|ધવલ સુધન્વા વ્યાસ]]^{[[:User_talk:Dsvyas|ચર્ચા]]/[[:Special:Contributions/Dsvyas|યોગદાન]]} ૧૨:૨૯, ૩ ઓગસ્ટ ૨૦૨૨ (IST) rbwegpc4p81os51p74ik6k4wc8i8fr0 826484 826483 2022-08-03T07:02:10Z ManthanP30 69996 /* સ્વાગત! */ Reply wikitext text/x-wiki {{ઢાંચો:સ્વાગત|realName=|name=ManthanP30}} -- [[:User:Dsvyas|ધવલ સુધન્વા વ્યાસ]]^{[[:User_talk:Dsvyas|ચર્ચા]]/[[:Special:Contributions/Dsvyas|યોગદાન]]} ૧૨:૨૯, ૩ ઓગસ્ટ ૨૦૨૨ (IST) :[[સભ્ય:Dsvyas|@Dsvyas]] thank you for help... [[સભ્ય:ManthanP30|ManthanP30]] ([[સભ્યની ચર્ચા:ManthanP30|ચર્ચા]]) ૧૨:૩૨, ૩ ઓગસ્ટ ૨૦૨૨ (IST) 2awdxua1e675so6yr6vpj7d91qh0jlc