Ուիքիփետիա hywwiki https://hyw.wikipedia.org/wiki/%D4%B3%D5%AC%D5%AD%D5%A1%D6%82%D5%B8%D6%80_%D4%B7%D5%BB MediaWiki 1.39.0-wmf.21 first-letter Մեդիա Սպասարկող Քննարկում Մասնակից Մասնակցի քննարկում Ուիքիփետիա Ուիքիփետիայի քննարկում Պատկեր Պատկերի քննարկում MediaWiki MediaWiki քննարկում Կաղապար Կաղապարի քննարկում Օգնություն Օգնության քննարկում Ստորոգութիւն Կատեգորիայի քննարկում TimedText TimedText talk Մոդուլ Մոդուլի քննարկում Gadget Gadget talk Gadget definition Gadget definition talk Ճափոն 0 4249 205829 205809 2022-07-21T13:45:38Z Զփիւռ Պապիկեան 6762 wikitext text/x-wiki {{Տեղեկաքարտ երկիր |բնագիր_անուանում = <big><big>日本国</big></big> |հայերէն_անուանում =<big>Ճափոն</big> |common_name = |դրօշի_պատկեր =Flag of Japan.svg |դրօշի_նկարագրում = Ճափոնի դրօշ |զինանշանի_պատկեր = Imperial Seal of Japan.svg |զինանշանի_նկարագրում = Ճափոնի զինանշան |քարտէսի_պատկեր = Japan on the globe (claimed) (Japan centered).svg |քարտէսի_նկարագիրը = <small>Ճափոնի տեղագրական քարտէս</small> |քարտէսի_պատկեր_2 = Japan Map Chikei.gif |քարտէս_2-ի_նկարագիրը = |ազգային_նշանաբան = |ազգային_օրհներգ = |թագավորական_օրհներգ = |օրհներգ = |պաշտօնական_լեզուներ = |շրջանային_լեզուներ = |էթնիկ_խումբեր = <br /><small> * 98.5% [[ճափոնցիներ]] * 0.5% [[քորէացիներ]] * 0.4% [[չինացիներ]] * 0.2% փիլիփինցիներ * 0.2% պրազիլացիներ * 0.1% վիեթնամցիներ</small> |մայրաքաղաք = [[Թոքիօ]] {{Ref label|մայրաքաղաքfactbox|ա|}} |latd=35 |latm=41 |latNS=N |longd=139 |longm=46 |longEW=E |ամենամեծ_քաղաք = Մայրաքաղաք |կառավարության_տեսակը =<small>Սահմանադրական <br />[[Միապետութիւն]] |ղեկավար_կոչում_1 = Կայսր |ղեկավարի_անուն_1 = Աքիհիթօ |ղեկավար_կոչում_2 = Վարչապետ [[Պատկեր:Go-shichi no kiri crest 2.svg|80px]] |ղեկավարի_անուն_2 = Շինզօ Ապէ |ղեկավար_կոչում_3 = |ղեկավարի_անուն_3 = |ղեկավար_կոչում_4 = |ղեկավարի_անուն_4 = |ղեկավար_կոչում_5 = |ղեկավարի_անուն_5 = |ինքնիշխանութեան_տեսակը = |ինքնիշխանութեան_նշում = |established_event1 = Հիմնադրութեան օր |established_date1 = <small>11 Փետրուար, 660 Ք.Ա.</small><ref><small>Առասպելի համաձայն, Ճապոնը հիմնադրուած է այս օրը երկրին առաջին կայսր Ճիմմուի կողմէ:</small></ref> |established_event2 = Մէյճիի սահմանադրութիւն |established_date2 = <small>Նոյեմբեր 29, 1890</small> |established_event3 = Ներկայիս սահմանադրութիւն |established_date3 = <small>Մայիս 3, 1947 </small> |established_event4 = Սան Ֆրանսիսքօյի<br />խաղաղութեան համաձայնագիր |established_date4 = <small>Ապրիլ 28, 1952 </small> |established_event5 = |established_date5 = <small></small> |established_event6 = |established_date6 = <small></small> |established_event7 = |established_date7 = <small> </small> |established_event8 = |established_date8 = <small> </small> |established_event9 = |established_date9 = <small></small> |area_rank = 62 |area = 377 972.28 |areami² = |percent_water = |population_estimate = |population_estimate_rank = |population_estimate_year = 2015 |population_census = 127 110 047<ref><small>{{cite web |url=http://www.e-stat.go.jp/SG1/estat/GL08020101.do?_toGL08020101_&tstatCode=000001080615&requestSender=search|title=最新結果一覧　政府統計の総合窓口　GL08020101|publisher=Ճափոնի վիճակագրական վարչութիւն|accessdate=Ապրիլ 27, 2016}}</small></ref> |population_census_year = 2015 |population_density = 340.8 |population_densitymi² = |population_density_rank = 36 |GDP_PPP_year = 2015 |GDP_PPP = $4.842 թրիլիոն<ref name = imf2><small>{{cite web|title=World Economic Outlook Database, October 2015 - Report for Selected Countries and Subjects|url=http://www.imf.org/external/pubs/ft/weo/2015/02/weodata/weorept.aspx?pr.x=35&pr.y=10&sy=2015&ey=2020&scsm=1&ssd=1&sort=country&ds=.&br=1&c=158&s=NGDPD%2CNGDPDPC%2CPPPGDP%2CPPPPC&grp=0&a=|publisher=[[International Monetary Fund]] (IMF)|accessdate=6 October 2015}}</small></ref> |GDP_PPP_rank = 4 |GDP_PPP_per_capita = $ 38 210<ref name=imf2/> |GDP_PPP_per_capita_rank = 26 |GDP_nominal = $4.116 թրիլիոն<ref name=imf2/> |GDP_nominal_rank = 3 |GDP_nominal_year = 2015 |GDP_nominal_per_capita = $32 480<ref name=imf2/> |GDP_nominal_per_capita_rank =25 |Gini = 37.6<!-- number only --><ref><small>{{cite web |title=World Factbook: Gini Index |url=https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/fields/2172.html |publisher=[[Central Intelligence Agency|CIA]] |accessdate=May 11, 2011}}</small></ref> |Gini_year = 2008 |Gini_category = 76 |HDI_year = |HDI = {{աճ}} 0.891<ref name=HDI><small>{{cite web |url=http://hdr.undp.org/sites/default/files/hdr_2015_statistical_annex.pdf |title=2015 Human Development Report |date=2015 |accessdate=December 14, 2015 }}</small></ref> |HDI_rank = 20 |HDI_category = |currency = Ճափոնական [[Իեն]] (¥) |currency_code = JPY |country_code = JPN |time_zone = JST (Japan Standard Time) |utc_offset = +9 |time_zone_DST = |utc_offset_DST = |ISO_3166–1_alpha2 = JP |ISO_3166–1_alpha3 = JPN |ISO_3166–1_numeric = 392 |sport_code = JPN |vehicle_code = J |cctld = [[.jp]] |calling_code = 81 }} Պաշտօնական անունը {{audio|help=no|Ja-nippon_nihonkoku.ogg|«Նիփփոն, Նիհոնքոքու»}} պետութիւն մըն է [[Ասիա|Ասիոյ]] [[Խաղաղական Ովկիանոս|խաղաղովկիանոսեան]] ափերէն դէպի արեւելք գտնուող կղզիներուն վրայ։ Հինէն ի վեր [[ճափոնցիներ]]ը իրենց երկիրը կը կոչեն Նիփփոն կամ Նիհոն, որ կազմուած է 2 մեհենագրական նշաններէ՝ «արեւ» եւ «հիմք»։ Ճափոնական դրօշի վրայի [[կարմիր (գոյն)|կարմիր]] արեւային սկաւառակը եւ պետական զինանշանի կլոր ոսկեծաղիկը՝ քրիզանթեմը, նոյնպէս կը խորհրդանշեն ծագող արեւը։ Ճափոնը ժամանակին աշխարհի հզօրագոյն երկիրներէն է։ Միւսներէն զգալիօրէն կը տարբերի իր աշխարհագրական դիրքով, պատմական անցեալով, [[Ճափոներէն|լեզուով]], տնտեսական զարգացմամբ եւ բնութագրական այլ գիծերով։<br />Իր տարածքով Ճափոնը կը գերազանցէ [[եւրոպա]]կան տէրութիւններէն շատեր։ [[1970 թուական]]էն սկսեալ Ճափոնի տնտեսութիւնը զբաղեցուցած է աշխարհի 2-րդ տեղը, զիջելով [[ԱՄՆ|Միացեալ Նահանգներուն]]։ Այդ դիրքը հետագային, ան զիջեցաւ [[Չինաստան]]ին։ Արտահանման ծաւալով չորրորդն է, ներմուծման ծաւալով՝ վեցերորդը։ Ճափոնը կը համարուի աշխարհի մեծագոյն տնտեսական կեդրոններէն մէկը։ [[2005 թուական|2005]] - [[2007 թուական]]ներուն, Ճափոնը [[Միաւորուած Ազգերու Կազմակերպութիւն|Միաւորուած Ազգերու]] Անվտանգութեան խորհուրդի ոչ մշտական անդամը եղած է։ Ճափոնը [[Երկրորդ Համաշխարհային Պատերազմ]]էն ետք պաշտօնապէս հրաժարեցաւ պատերազմ յայտարարելու իր իրաւունքէն։ Ճափոնը աշխարհի միակ երկիրն է, որուն նկատմամբ [[Հիրոշիմա եւ Նակասաքի քաղաքներու աթոմային ռմբակոծութիւնը|կիրառուած է]] [[միջուկային զէնք]]։<ref name=":0">[https://www.dasaran.am/apps/wiki/view/id/5331 www.dasaran.am] Ճափոն Ընդհանուր տեղեկութիւններ Մայրաքաղաք Պատմութիւն</ref> == Անուանում == Երկրի «Ճափոն» անուանումը եւրոպական բոլոր լեզուներով, յառաջացած է այդ երկրի Նիհոն կամ, առաւել հանդիսաւոր եւ պաշտօնական ոճով՝ Նիփփոն յատուկ անունը կազմող երկու [[հիերոկլիֆներ]]ու աղաւաղուած ընթերցումէն։ Այդ նշաններէն առաջինը՝ կը նշանակէ «արեւ», իսկ երկրորդը՝ «արմատ» կամ «հիմք»։ Հոսկէ ալ Ճափոնի այլաբանական նշումը որպէս «Ծագող արեւի երկիր»<ref><small>{{cite book|author=Հ. Ղ. Գրգեարեան, Ն. Մ. Յարութիւնեան |title=Աշխարհագրական անուններու բառարան |publisher=«Լույս» |location=Երեւան |year=1987 |page=}}</small></ref>։ == Պատմութիւն == Ճափոնը ունի շատ իւրօրինակ պատմութիւն, որ կը սկսի հնագոյն ժամանակներէն։ Ճափոնի պատմութեան վրայ մեծապէս ազդած է անոր աշխարհագրական մեկուսացուածութիւնը։ Միեւնոյն ժամանակ ճափոնական մշակոյթի եւ գիրերու վրայ մեծ ազդեցութիւն ունեցած է քորէական եւ չինական մշակոյթը։ Ճափոնցիներու մասին առաջին գրաւոր յիշատակումը եղած է Ք․ե․ 1-ին դարու չինական ժամանակագրութեան մէջ։ Երկար ժամանակ այլ ազգերէն մեկուսացուածութիւնը իր ազդեցութիւնը ձգած է Ճափոնի պատմութեան եւ մշակոյթի վրայ։ <br />Ք.ա. 500 թիւէն ներկայիս Ճափոնի տարածքին մէջ, կը սկսի Եայոյ ({{lang-ja|弥生時代}} [եայօյ ճիտայ]) ժամանակաշրջանը, որ կը համապատասխանէ [[Եւրոպա]]յի [[Պրոնզի դար|պրոնզի]] եւ [[Երկաթի դար|երկաթի]] դարերուն եւ որ տեւեց մինչեւ Ք․ե. 250 թուականը։ Եայոյ ժամանակաշրջանին, կը սկսի ոռոգման եղանակով [[բրինձ]]ի մշակումը, բրուտագործութիւնը, մանածագործութիւնը, [[մետաղ]]ներու ([[պղինձ]]ի, [[երկաթ]]ի եւ [[պրոնզ]]ի) մշակումը եւ պաշտպանուած քաղաքային բնակավայրերու կառուցումը։ Այդ նորոյթները իրենց հետ կը բերէին [[Չինաստան]]էն եւ [[Քորէա]]յէն վերաբնակուածները։ [[Պատկեր:Castle Himeji sakura01 adjusted.jpg|մինի|ձախից|240px|Սամուրայներու միջնադարեան դղեակ]] [[Պատկեր:Meiji tenno1.jpg|մինի|ձախից|240px|[[Մէյճի]] կայսրը (1868–1912)]] 250-ին Եայոյին կը փոխարինէ Քոֆուն ժամանակաշրջանը, երբ [[Եամաթոյ]] տարածքին մէջ, յառաջացաւ Ճափոնական պետութիւն։<br /> Յաջորդը Ասուքա ժամանակաշրջանն էր, որ սկսաւ 538 թուականէն. տարածուեցաւ քորէական [[Փեքչե|Փեքչեէ]] պետութենէն եկած պուտտհիզմը, զարգացաւ չինական տեսակի կեդրոնացուած պետութիւնը, ստեղծուեցաւ առաջին [[Տասնեօթ յոդուածներու սահմանադրութիւն|օրեէսգիրքը]] եւ [[Արեւելեան Ասիա|մայրցամաքի]] իմաստասիրական եւ մշակութային գաղափարներու ազդեցութեան տակ ծաղկում ապրեցաւ [[Ճափոնական մշակոյթ]]ը։<br /> Ութերորդ դարէն սկսեալ [[Նարա]] ժամանակաշրջանին ստեղծուեցաւ խիստ կեդրոնացած ճափոնական պետութիւնը՝ ժամանակէն Նարա քաղաքի մօտ գտնուող Հէյճեոյ-քեոյ կայսերական մայրաքաղաքով։ Ճափոնական հանրութեան արագացուած չինականացման հետ միասին այդ ժամանակաշրջանին կը բնորոշեն նաեւ առաջին պատմագրութիւններու ստեղծումն ու մշակոյթի ծաղկումը։ 712-ին կ'աւարտի Քոճիքի, իսկ 720-ին՝ Նիհոն Շեոքի սուրբ գիրքերը։<br /> 784-ին [[Քամու կայսր]]ը մայրաքաղաքը տեղափոխեց Նակաոքայ-քեոյ, սակայն տասը տարի անց ան տեղափոխուեցաւ [[Հեյեան-քեոյ]] (այժմու<nowiki/>[[Քեոթօ]]ն)։ Այդպէս սկսաւ Հէյեան ժամանակաշրջանը, երբ ծաղկում ապրեցաւ ճափոնական ազգային մշակոյթը։ [[Քանա]] վանկային այբուբենի ստեղծումը թոյլ տուաւ [[չինարէն]]ի փոխարէն գրել [[ճափոներէն]]։<br />12<sup>-րդ</sup> դարէն Ճափոնի մէջ, սկսաւ կառավարել ֆեուտալական ռազմականացուած իշխող դասը՝ սամուրայներու գերատեսչութիւնը։ 1192-ին [[Մինամոթօ-նօ Եորիթոմօ]]ն յաղթելով իր հետ մրցակցող Թայրայ գերդաստանին, նշանակուեցաւ շեոկուն, որմով սկիզբ դրուեցաւ [[Քամաքուրայ]] ժամանակաշրջանին։ Անոր մահէն ետք՝ 1199-ին իրական իշխանութիւնը անցաւ իր թողած [[Հոճեոյ]] գերդաստանին։ Քամաքուրայ շեոկունավարութիւնը 1274 եւ [[1281 թուական]]ներուն յաջողութեամբ ետ կը մղէ [[մոնկոլներ]]ու ներխուժումը։ Այդ ժամանակուան պաշտօնական կրօն կը դառնայ զէնը։ Մոնկոլներուն յաղթելէն ետք, ճափոնցի ռազմիկներու միջեւ կը սկսին պառակտիչ պատերազմներ, որուն արդիւնքով Քամաքուրայի ռեժիմն արագ անկում կ'ապրի։ [[1318]]-ին գահակալեցաւ Կօ Տայկօ կայսրը եւ գլխաւոր հրամանատար Աշիքակա Թաքաուճիի աջակցութեամբ ետ վերադարձուց իշխանութիւնը, սակայն [[1336]]-ին կայսեր որդիին հետ իշխանութիւնը չկիսած [[Աշիքակա Թաքաուճի]]ն [[Քեոթօ]]յի մէջ, գահին նստեցուց կայսր Քեոմիյոյին եւ 1338-ին անոնցմէ ստացաւ շեոկունի տիտղոս, որու արդիւնք, Ճափոնի մէջ ունեցան երկու կայսր եւ երկու շեոկուն, որոնք կատաղի հակամարտութեան մէջ կ'ընդհարուէին մինչեւ 1392։ Աշիքակա շեոկունավարութիւնը չկրցաւ վերհսկել մեծ տայմեոյ աւատատէրներուն, այդիսկ պատճառաւ 1467-ին բռնկեցաւ քաղաքացիական պատերազմ, որով սկիզբ դրուեցաւ խռովութիւններով հարուստ Սենկոքու ժամանակաշրջանին։<br />1543-ին Ճափոնի ափերուն հասան [[Փորթուկալացիներ|փորթուկալացի]] ծովագնացները, իսկ աւելի ուշ՝ ճիզուիթ միսիոներներն ու հոլանտացի վաճառականները։ Դրուեցաւ Ճափոնի եւ [[Արեւմտեան աշխարհ|Արեւմուտքի]] միջեւ առեւտրական եւ մշակութային փոխազդեցութեան սկիզբը։ [[Եւրոպա]]կան ճարտարագիտական եւ [[հրազէն]]ի օգնութեամբ [[Օտա Նոպունակա]]ն յաղթեց միւս տայմեոյներուն եւ համարեայ կրցաւ միաւորել երկիրը, սակայն սպանուեցաւ 1582-ին։ Անոր ժառանգորդը դարձաւ [[Թոյեոթոմի Հիտեյոշի]]ն, ով 1590-ին աւարտին հասցուց երկրի միաւորման գործը։ Հիտեյոշին երկու անգամ գրաւեցաւ [[Քորէա]]ն, սակայն քորէական եւ չինական զօրքերու հասցուցած քանի մը պարտութիւններէն ետք ճափոնցիները 1598-ին նահանջեցին Քորէայէն։ Հիտեյեոշիի մահէն ետք Թոքուկաւա Իեյեաշուն ստացաւ քաղաքական ազդեցութիւն եւ ռազմական աջակցութիւն՝ օգտագործելով [[Թոյեոթոմի Հիտեյեոշի]]ի վրայ ունեցած [[Խնամակալութիւն|խնամակալութեան]] իրաւունքը եւ 1603-ին նշանակուելով [[շեոկուն]]։ Ան հիմնադրեց Թոքուկաւայի [[շեոկունավարութիւն]]ը եւ մայրաքաղաքը տեղափոխեցաւ [[Էտօ]] (այսօրուան [[Թոքիօ]])։ 1639-ին շեոկունավարութիւնը սկսաւ [[Ö³փáÝÇ ÇÝùݳٻÏáõë³óáõÙ|Ճափոնի ինքնամեկուսացման արտաքին քաղաքականութիւնը]], որ տեւեցաւ երկուքսուկէս հարիւրամեակ։ Առաջացաւ ազգային մշակութային քոքուկաքու շարժումը։ [[ԱՄՆ|Միացեալ Նահանգներու]] հետ [[Մեթիւ Ք. Փերի|պայմանագրի]] ստորագրումին հետ, [[1854]] թուականին բանալով իր ծովային սահմանները, Ճափոնի մէջ կը կարգաւորուին ընկերա-տնտեսական զարգացումները։ 1869-ին քաղաքացիական պատերազմի արդիւնքով, վերացաւ շեոկունավարութիւնը եւ ստեղծուեցաւ կեդրոնացած պետութիւն՝ կայսեր ղեկավարութեամբ։ Որպէս հիմք, վերցնելով արեւմտեան քաղաքական, դատաիրաւական եւ ռազմական համակարգերը, Ճափոնի նախարարներու աշխատակազմը ստեղծեց Գաղտնի խորհուրդ, նախապատրաստեց Մէյճիի սահմանադրութիւնը եւ գումարեց [[Ճափոնի խորհրդարան|խորհրդարան]]։ <br /> Վերափոխուած Ճափոնական կայսրութիւնը դարձաւ արդիւնաբերացուած համաշխարհային տէրութիւն։ Յաղթանակներ տանելով [[Ճափոնա-չինական պատերազմ (1894-1985)|չին-Ճափոնական]] (1894-1895) եւ [[Ռուս-ճապոնական պատերազմ (1904-1905)|ռուս-ճապոնական պատերազմները]] (1904-1905) Ճափոնը ապահովեց իր գերիշխանութիւնը [[Ճափոնական ծով|Ճափոնական]] եւ [[Դեղին ծով]]երուն մէջ եւ իրեն միացուց [[Քորէա]]ն, [[Թայուան]]ը եւ [[Սախալին]]ի հարաւը։<br />20<sup>-րդ</sup> դարու սկզբին [[Թաշեոյ]]ի կարճ ժողովրդավարական ժամանակաշրջանին փոխարինուեցաւ ռազմականացման եւ ծաւալապաշտութեան աճը։ [[Անթանթ]]ի կողմէն մասնակցելով [[Համաշխարհային Առաջին Պատերազմ]]ին, Ճափոնը ընդլայնեց իր քաղաքական ազդեցութիւնը ու տարածքը։ {{Բազմապատիկ պատկերներ | գոտի = left/right/center | ուղղություն = horizontal | վերնագիր = Հիրոշիմայի եւ [[Նակասաքի]]ի աթոմային ռմբակոծութիւնը | վերնագրի գոտի = left/right/center | վերնագրի ֆոն = | նկարագրություն = | նկարագրության գոտի = left/right/center | նկարագրության ֆոն = | լայնություն = | պատկեր1 = Nagasakibomb.jpg | լայնություն1 = 184 | նկարագրություն1 = [[Նակասաքի]]ի աթոմային ռմբակոծութիւնը | պատկեր2 = Genbaku Dome (Nestor)03.jpg | լայնություն2 = 160 | նկարագրություն2 = Հիրոշիմայի մէջ պահպանուած շէնքը }} [[1930]]-ականներուն Ճափոնը Չինաստանի հիւսիս-արեւելեան օկուպացուած մասին մէջ կը կառուցէ [[Ման-Չժոու-կօ]] ծովային պետութիւնը։ 1936-ին Ճափոնը համաձայնագիր կը ստորագրէ [[Երրորդ Րայխ|նացիստական Գերմանիոյ]] հետ, իսկ 1941-ին կը միանայ Առանցքի երկիրներուն։ 1937-ին Ճափոնը կը ներխուժէ Չինաստանի միւս տարածքներ եւս, սկսելով երկրորդ չին-Ճափոնական պատերազմը (1937-1945), ինչէն ետք ԱՄՆ-ը անոր կ'ենթարկէ քարուղային ապրանքարգելքի(Նաւթային ամպարկոյի)։ 1947 Դեկտեմբեր 7-ին Ճափոնը կը յարձակի խաղաղովկիանոսեան [[Փերլ Հարպըր]] ռազմակայանի վրայ եւ պատերազմ կը յայտարարէ ԱՄՆ-ին եւ Մեծն Բրիտանիոյ դէմ, որուն հետեւանքով ԱՄՆ-ը նոյնպէս կը մտնէ [[Երկրորդ Համաշխարհային Պատերազմ]]ին մէջ։ Ճափոնական կայսրութիւնը կը գրաւէ [[Հոնքոնկ]]ը, [[Փիլիպիններ]]ն ու [[Մալաեան թերակղզի]]ն, սակայն, 1942-ին [[Կորալեան ծով]]ուն մէջ կրած պարտութիւնը զրկեց անոր ծովուն մէջ ունեցած առաւելութենէն։ 1945-ի Օգոստոս 6-ին եւ 9-ին ԱՄՆ-ի Հիրոշիմա եւ Նակասաքի քաղաքներու ատոմային [[Հիրոշիմա եւ Նակասաքի քաղաքներու ատոմային ռմբակոծութիւններ|ռմբակոծութիւններէն]] ետք, Ճափոնը 1945 թ. Սեպտեմբեր 2-ին ստորագրեց [[Ճափոնի գափիդալիզմ|գափիդալիզմի ակտը]], որմով աւարտեցաւ Երկրորդ աշխարհամարտը։ 1947-ին. Ճափոնը կ'ընդունի նոր խաղաղասիրական [[Ճափոնի սահմանադրութիւնը|սահմանադրութիւն]], որուն մէջ, շեշտը կը դրուի [[Ճափոնի լիպերալ-դեմոկրատական կուսակցութիւն|լիպերալ դեմոկրատականութեան]] վրայ։ Դաշնակից երկիրներու կողմէ Ճափոնի գրաւումը կ'աւարտի [[Սան-Սթեֆանոյի խաղաղութեան պայմանագիր|Սան-Սթեֆանոյի խաղաղութեան պայմանագրով]], որ ոյժի մէջ կը մտնէ 1952 թ., իսկ 1956 թ. Ճափոնը կը դառնայ [[ՄԱԿ|ՄԱԿ-ի անդամ]]։ Աւելի ուշ Ճափոնը կը հասնի աննախադէպ տնտեսական աճի՝ տարեկան միջինը 10%, որ տեւեց չորս տասնամեակ։ Կը կատարուի Ճափոնական տնտեսական հրաշքը։ 1991-ին տնտեսական աճին կը փոխարինէ ճգնաժամը, որմէ երկիրը կրնայ դուրս գալ միայն 2000-ին<ref name=":0" /> == Ճապոնի Պատմութեան Ժամանակագրութիւն<ref><small>Marc Ferro. Comment on raconte l'histoire aux enfants. Payot, Paris. 106, Boulevard Saint-Germain, 1986</small></ref> == {{Collapsible list |titlestyle=font-weight:bold; background:#ffa343; text-align:left;|title=Ժամանակագրութիւն|*մ.թ.ա.660՝ Ըստ [[առասպել]]ի [[Ճիմմու կայսր|Ճիմմուի կայսրութեան]] հիմնումը *մ.թ. IV դար՝ Եամաթօ Թաքերուի լեգենդար արկածները *V – VI դարեր՝ Եամաթօ ցեղերու պետութեան հիմնադրումն ու ճգնաժամը *VI դարու կէսեր՝ [[Պուտտիզմ]]ի ներթափանցումը *604՝ Շեոթոքու-Թայշիի [[«17 յօդուածներու օրէնքը»]] կը դնէ վարչարարական պետութեան հիմքը *607՝ Չինաստանի մէջ, առաջին Ճափոնական դեսպանութիւնը *VII – VIII դարեր՝ [[Վարչարարութիւն|Վարչարարական]] [[Միապետութիւն|միապետութեան]] հաստատումը *712 – 720՝ Ճափոնի լեգենդար անցեալի «Քոճիքի» եւ «Նիհոն Շեոքի» տարեգրութեան կազմումը *752՝ Թոտայճի տաճարին մէջ, կ'իրականացուի սինթոիզմն ու պուտտիզմը միաւորող ծիսակատարութիւն *VIII դար՝ Տարբեր դասերու ձեւաւորումը՝ արքունական ազնուականութեան, վանական հոգեւորականութեան, գիւղացիութեան։ Այդ նոյն ժամանակ կը ձեւաւորուի նաեւ ռազմիկներու միջին՝ սամուրայներու պուշի դասը *784՝ Կը հիմնադրուի [[Հեյեան–քեոյ|Հեյեան]] մայրաքաղաքը (յետագային՝ [[Քեոթօ]]) *IX դ.՝ Հիւսիսի ժողովուրդներու» ենթարկումը *IX – X դարեր՝ Ֆուճիվարայի քլանը կը տիրանայ կայսերական արքունիքի գլխավուր պաշտօններուն *901՝ Անոնց դիմակայող Սուկաւարա – նօ Միչիզանեի արտաքսումը *XI դարու վերջ՝ Նախկին կայսրերու պայքարը Ֆուճիվարայի խնամակալութեան դէմ *XII՝ Իշխանութեան պայքար [[Մինամոթօ]]յի, [[Թայրա (գերդաստան)|Թայրայի]] եւ այլ ռազմական խումբերու միջեւ *1189՝ Թայրային յաղթած [[Մինամոթօ – նօ Եոշիցունէ|Յոշիցունէի]] ինքնասպանութիւնը *1192՝ [[Մինամոթօ – նո Յորիթոմօ]]ն կը հիմնադրէ պաքուֆու ռազմական ռեժիմը եւ կը դառնայ [[շեոկուն]] *1221՝ Իրենց իշխանութիւնը վերադարձնելու նախկին կայսրերու անյաջող փորձը *1274 – 1281՝ Պայքար մոնկոլներու արշաւանքներու դէմ *XIII դ.՝ [[Զեն]] [[պուտտիզմ]]ի տարածումը հիմնականին մէջ, զինուորականութեան միջավայրին մէջ *1333 – 1336՝ Քեմու դարաշրջանի կառավարութիւնը; կայսերական իշխանութեան վերականգնումը *XIV դ. երկրորդ կէս՝ Պատերազմներ կայսերական տան հիւսիսային եւ հարաւային թեւերու միջեւ *XV դ.՝ Տնտեսական վերելք։ Բարերար [[Աշիքակա Եոշիմասա|Յոշիմասան]] կը կառուցէ «[[Արծաթեայ տաղաւար]]ը»։ *1467 – 1477՝ Երկրի կեդրոնական մասին մէջ, ֆեոտալական խումբերու միջեւ պատերազմները *XV դարու վերջ – XVI դարու սկիզբ՝ Գիւղացիական ապստամբութիւններ; ծովային ասպատակութիւններ եւ ծավահենութիւն [[Խաղաղ ովկիանոս|ովկիանոսի]] ընդարձակ տարածքներուն մէջ *1543՝ [[Փորթուկալացիներ]]ու յայտնուիլը Ճափոնի ափերու մօտ; հրազէնի տարածման սկիզբը։ *1549՝ [[Միսիոներ]] [[Ֆրանսիս Քսավիե]]յի ժամանումը Ճափոն; երեսուն տարի անց Ճափոնի մէջ կը յաշոււէր 150 000 [[Քրիստոնէաները Ճափոնի մէջ|քրիստոնէայ]]։ *XVI դարու 2 – րդ կէս՝ [[Թոյոթոմի Հիտէյեոշի]]ն նորէն ոյժով կը միաւորէ երկիրը, միջոցներ կը ձեռնարկէ գիւղացիներէն զէնքը առգրաւելու համար («թուրերու որսի» հրամանագիրը)։ *1603՝ Երկարատեւ պատերազմներէն ետք, իշխանութեան կու գայ [[Թոքուկաւա Իեյեասու]]ն; ան կը հիմնադրէ [[Էտօ]] (Թոքիո) մայրաքաղաքով շեոկունավարութիւնը։ *XVII դ.1 – ին կէս՝ Երկիրը մեկուսացնելու քաղաքականութիւնը; մուտքի եւ ելքի արգելքներ; քրիստոնէութեան արգելքը։ Հիմնական հայեցակարգ կը դառնայ նեոքոնֆուցիոնիզմը *XVII դ.2 – րդ կէս՝ Պատմական միտքը կը խօսի կայսերական իշխանութիւնը վերականգնելու մասին *1701՝ 47 [[րեոնին]]ներու ինքնասպանութիւնը *XVIII դ. կէսեր՝ Բրինձի գինի բարձրացումը; գիւղացիական ապստամբութիւններ *XIX դ. 1 – ին կէս՝ Գիւղացիական ելոյթներիու թիւի աճ՝ *1853՝ [[Մեթիւ Ք. Փերի|Ծովակալ Փերիի]] (ԱՄՆ) ժամանումը *1858՝ Անիրաւահաւասար պայմանագիրերու կնքումը *1868՝ [[Մեյճի ժամանակաշրջան]]ի յեղափոխութիւնը; շեոկուններու տիրապետութեան վերացումը *1877՝ [[Շիմազու քլան]]ի [[Սայկեոյ Թաքամորի]]ի խռովութիւնը *1889՝ Մէյճիի սահմանադրութեան հրապարակումը; կայսերական իշխանութիւնը կը սկսի արդիականացման եւ արեւմտեան ուղղուածութեան քաղաքականութիւնը *1894 – 1895՝ [[Ճափոն – չինական պատերազմը]]։ Ճափոնի յաղթանակը։ [[Շիմոնոսեքի]]ի պայմանագիրը *1902՝ Անգլեա – Ճափոնական միութեան կնքումը *1904 – 1905՝ [[Ռուս – Ճափոնական պատերազմը]]։ Ճափոնի յաղթանակը *1914՝ Ճափոնի մուտքը [[Համաշխարհային Առաջին Պատերազմ]] *1923՝ [[Ուաշինկթընի Համաժողով]]ը։ Ճափոնական ռազմական նաւատորմի սահմանափակումը *XX դ. 30 – ականներ՝ Ճափոնի ռազմականացումը *1931՝ Մանջուրիայի գրաւումը Ճափոնի կողմէն եւ անոնցմէ անկախ [[Մանչժոու–կօ]] պետութեան ստեղծումը [[Պատկեր:Mukden 1931 japan shenyang.jpg|մինի|աջից|180px|Ճափոնի ներխուժումը Չինաստան, 1931]] *1937՝ Չինաստան ներխուժումը *1941՝ Յարձակումը ամերիկեան [[Փիրլ – Հէրպըր հենակայան]]ի վրայ։ Ճափոնի մտնելը պատերազմին մէջ *1945՝ [[Քամիքազէ]]ներու՝ մահապարտ օդաչուներով ինքնաթիռներու օգտագործումը, որոնք կը վերադարձնէին ինքնազոհողութեան բարոյախօսութիւնը *1945՝ Ճափոնի [[Հիրոշիմայի եւ Նայասաքիի աթոմային ռմբակոծութիւն|աթոմային ռմբակոծութիւնները]]։ Ճափոնի կապիտուլյացիան։ *1946՝ [[Հիրոհիթո]] կայսրը կը մերժէ իր աստուածային ծագման գաղափարը *1952՝ Սան – Ֆրանցիսքօյի մէջ, Ճափոնը կը կնքէ խաղաղութեան պայմանագիր երկրորդ համաշխարհային պատերազմի իր հակառակորդներու հետ, բացառութեամբ Խորհրդային Միութեան։ *1960 եւ ետք՝ [[՝կոշիզմ|Կոշիստական]] եւ հակաամերիկեան ցոյցեր *1970՜ [[Իւքիո Միշիմա]]յի [[հարաքիրի]]ն՝ անոր չէր յաջողած վերականգնել կայսերական իշխանութիւնը *1970 թ․ – ականներ՝Ճափոնական արտահանութեան սրընթաց աճը }} == Աշխարհագրութիւն == ===== Բնակլիմայական պայմաններ ===== [[Պատկեր:Japanese Macaque Fuscata Image 367.jpg|մինի|240px| [[Ճափոնական մաքաք]]ները Ճիկոքուտանի ջերմ աղբիւրներուն մէջ։]] [[Պատկեր:Japan Tojinbo02n4592.jpg|մինի|աջից|240px|Ճափոնը ծովային երկիր է:]] [[Պատկեր:Pinus densiflora Towada.jpg|մինի|աջից|240px|Ճափոնական սոճի]] [[Պատկեր:Satellite image of Japan in May 2003.jpg|մինի|206x206px|Ճափոնի տեսքը [[արբանեակ]]էն։|left]] Ճափոնը ծովային երկիր է, երկրի տարածքի 97%-ը կը գտնուի [[Հոնշու]], [[Հոքայտօ]], [[Քյուշու]] ու [[Սիքոքու]] կղզիներու, իսկ փոքր մասն ալ՝ Րիւքու, [[Ովկիանիա]] եւ այլ կղզեխումբերու վրայ։ Ընդհանուր առմամբ, Ճափոնը կը գտնուի 6852 կղզիներէն բաղկացած Ճափոնական կղզաշարի վրայ։ Ճափոնը տակաւին տարածքային չլուծուած խնդիրներ ունի դրացի պետութիւններու հետ եւ, մասնաւորապէս՝ [[Ռուսիա]]յէն կը պահանջէ [[1945]] թուականին [[ԽՍՀՄ]] գրաւուած չորս՝ [[Իթուրուփ]], [[Քունաշիր]], [[Շիքոթան]] եւ [[Հապոմաի]] կղզիները։ Ճափոնը կը գտնուի [[Խաղաղ Ովկիանոս|խաղաղովկիանոսեան]] գեոսինկլինային գօտիին մէջ, այսպէս կոչուած է հրէ օղակին մէջ, ատորմով ալ պայմանաւորուած է [[երկրաշարժ]]երու յաճախականութիւնը։ Առանձնապէս մեծ աւերածութիւններ եւ մարդկային զոհեր պատճառած են 1903, 1923, 1994 թուականներու երկրաշարժերը։ Ճափոնական կղզիներու [[հիւսիս]]էն [[հարաւ]] գրեթէ 3500 քմ ձգուածութունը կ'անդրադառնայ երկրի կլիմայական պայմաններու վրայ։ Ան գերազանցապէս [[մուսոն]]ային է, յաճախակի են արեւադարձային [[փոթորիկ]]ները՝ [[թայֆուններ]]ն ու [[ցունամի]]ները, որոնք զգալի վնաս կը պատճառեն տնտեսութեան։ Ճափոնական կղզիներու ամբողջ տարածքի գրեթէ 3/4-ը կը զբաղեցնեն խիտ [[անտառ]]ներով ծածկուած բարձրաբերձ երիտասարդ լեռները, ուր դեռ շարունակուած է [[լեռնակազմութիւն]]ը։ Ամենաբարձրը [[Ֆուճիյամա]] գործող հրաբուխն է, որ Ճափոնցիներու սրբազան լեռն է եւ անոր բարձրութիւնը կը կազմէ 3776 մ։ <br />Ոչ մեծ դաշտավայրերը կը գտնուին ափամերձ շրջաններուն մէջ։ Ամենաընդարձակը Քոնդոյի դաշտավայրն է, ուր կը գտնուի երկրի մայրաքաղաք Թոքիօն։ Ընդերքին մէջ կան օգտակար հանածոներ, սակայն ատոնց պաշարները մեծ չեն։ Երկիրը համեմատաբար հարուստ է քարածուխով, պղինձով, կան տիտանի, մանկանիզի, երկաթի, ուրանի, ծծումբի պաշարներ։ Գետերը յորդառատ են՝ սահանքներով ու ջրվեժներով հարուստ։ Մեծ գետերն են՝ Սինանոն, Թոնեն, Քիսոն, Իսիքարին, լիճերէն՝ Պիուան։ Երկրի տարածքի 2/3-ը կը զբաղեցնեն անտառները։ Կ'աճին [[եղեւնի]], [[Ճափոնական սոճի|սոճի]], [[նուենի]], [[դափնի]], ճափոնական [[նոճի]]։ Անտառներու պահպանումը, բնական եւ արհեստական զբօսայգիներու ստեղծումը, երկրապատկերներու բարելաւումը ճափոնցիներու կենցաղի անբաժանելի մասն են։ Երկրի տարածքի 13 տոկոսը յայտարարուած է արգելոցային տարածք՝ Պանտայ, Ասահի, Նիքո, Թիպու, Սանկաքու, Քրիսմա։ Մեծ ժողովրդականութիւն կը վայելէ Հոնշու կղզիի Նիքօ [[ազգային զբոսայգի|ազգային զբօսայգի]]ն, ուր կը գտնուի սրբազան Ֆուճիյաման։ Կայ նոյնիսկ այսպիսի ասացուածք մը. «Ով չէ եղած Նիքոյի մէջ, ան չի կրնար խօսիլ գեղեցիկի մասին»։ ====== Բնակչութիւն ====== Ճափոնը զարգացած երկիր է, եւ հոն շատ բարձր է [[բնակչութեան կենսամակարդակ]]ը։ Կեանքի տեւողութիւնը աշխարհի մէջ ամենաերկարներէն է՝ 2009-ին կեանքի սպասուող տեւողութիւնը կազմած է 82.12 տարի։ Նորածիններու մահացութեան մակարդակն աշխարհին մէջ ամենացածրերէն մէկն է։ Բնակչութեան քանակով աշխարհին մէջ, տասներորդն է՝ 127 միլիոն մարդ։ Մայրաքաղաք Թոքիօն իր մերձակայ [[պրեֆեկտուրա]]ներով հանդերձ ունի 30 միլիոնէն աւելի բնակչութիւն եւ կը համարուի աշխարհի մեծագոյն [[քաղաքային ակլոմերացիա]]ն։ Երկրի բնակչութեան 99 տոկոսը [[ճափոնցիներ]] են. անոնք հազուադէպ կը հեռանան իրենց հայրենիքէն, այդ պատճառով ալ արտասահման կ'ապրի ճափոնցիներու ընդամէնը 1 տոկոսը։ Ճափոնցիները կը դաւանին միաժամանակ երկու [[կրօնք]]՝ [[սինթոիզմ]] եւ [[պուտտայականութիւն]]։ Սինթոիզմին կը հետեւին հիմնական կրօնակենցաղային ծէսերու, պուտտայականութեանը՝ հոգեհանգստի, թաղման ծիսակատարութիւններու ժամանակ։ == Ժողովրդավարութիւն == ====== Մայրաքաղաք ====== [[Պատկեր:Skyscrapers Shinjuku 2007 rev.jpg|left|thumb|300x300px| [[Թոքիօ]]յի երկնաքերները]] Թոքիոն Ճափոնի ու համանուն պրեֆեկտուրայի մայրաքաղաքն է, աշխարհի առաւել մեծ եւ արագ աճող քաղաքներէն։ Հիմնադրուած է 12-րդ դարու կիսուն։ Թոքիոն կը գտնուի Հոնշու կղզիի հարաւարեւելքի մէջ Էտոկաւա, Արակաւա, Սումիտա, Թամա գետերու գետաբերանին մէջ՝ Խաղաղ ովկիանոսի Թոքիոյի ծոցի ափին, Քանթօ հարթավայրին մէջ։ Կլիման մերձարեւադարձային, մուսոնային է։ [[Յունուար]]ի միջին ջերմաստիճանը 3.1&nbsp;°C է, [[Օգոստոս]]ինը՝ 25.6&nbsp;°C, տարեկան տեղումներու միջին քանակը՝ 1343 մմ։ Յաճախակի են թայֆուններն ու երկրաշարժերը. վերջինը (1923 )՝ 8.3 բալլ ուժգնութեամբ, խլած է 142 հզ մարդու կեանք։ Մեծ թոքիօն (Թոքիո-թօ) Ճափոնի վարչական պրեֆեկտուրաներէն է՝ Թոքիոյի մայրաքաղաքային պրեֆեկտուրան, եւ բացի Հոնշու կղզիի հարաւարեւելեան մասէն՝ կազմուած է 23 վարչական շրջաններէ, 26 առանձին քաղաքներէ, 7 աւանային համայնքներէ, 8 գիւղէ, Իճու եւ Օկասաւարա կղզիներէ։ Մայրաքաղաքը կը ղեկավարուի համաժողովրդական քուէարկութեամբ ընտրուած պրեֆեկտային խորհուրդը՝ նահանգապետի գլխաւորութեամբ։ Թոքիոյի մէջ են երկրի կառավարութիւնը եւ կայսրի պալատական համալիրը՝ Ճափոնական կայսրերու գլխաւոր նստավայրը։ Թոքիոն հիմնադրուած է 12-րդ դարուն, երբ զինուոր Էտօ Թարօ Սիկետան հոն կառուցած է ամրոց (էտօ՝ բառացի կը նշանակէ ծովափ)։ 1457-ին այդ վայրի մէջ կառուցուած է Էտօ սամուրայական դղեակը, որուն շուրջ տարածուած են արհեստաւորներու եւ առեւտրականներու բնակավայրեր։ 1590-ին ամրոցին տիրած է աւատ պետական գործիչ Հեյասու Թոքուկաւան, իսկ 1603-1867 թուականներուն Էտօն եղած է Թոքուկաւա տան շոկուններու (զինուորական առաջնորդներ, աւատատիրական մեծ տուներու ներկայացուցիչներ) նստավայրը (մինչեւ 1868 Ճափոնի պաշտօնական մայրաքաղաքը Քեոթոն էր՝ կայսրերու նստավայրը)։ 1720-ին Էտոյի բնակչութիւնը 1 միլիոն էր (աշխարհի ամենամեծ քաղաքն էր)։ 1869-ին՝ շոկունութեան վերացումէն ետք, կայսրի նստավայրը տեղափոխուած է Էտօ, որ 1896-ին վերանուանուած է Թոքիօ (Արեւելեան մայրաքաղաք) եւ դարձած մայրաքաղաք։ Թոքիօն Ճափոնի գլխաւոր տնտեսական եւ արդիւնաբերական կեդրոնն է, աշխարհի 3 տնտեսական կեդրոններէն ([[Նիւ Եորք]]ի ու Լոնտոնի հետ)։ Թոքիոյի մէջ են կեդրոնացած ապրանքային եւ տնտեսական սակարանները, մեծագոյն տնտեսաարդիւնաբերական խումբերը (Միցուբիշի, Սումիթոմո, Միցուի եւ այլն), դրամատուները (Ճափոնական, Զարգացման, Արտահանման-ներմուծման եւ այլն)։ Զարգացած են առաւելապէս գիտական եւ բարձր ճարտարարուեստական, ելեկտրաճարտարագիտական, ելեկտրոնային եւ ''օպտիկամեխանիկական'' արտադրութիւնները, մեքենաշինութիւնը, սարքաշինութիւնը, մեքենաշինութիւնը, նաւաշինութիւնը, նաֆթամշակման, նաֆթաքիմիական, քիմիական, տպագրական, թեթեւ արտադրութեան, սնունդի եւ այլ արդիւնաբերութիւններ։ Թոքիօն Ճափոնի հիմնական ճամբաներու հանգոյցն է քաղաքին մէջ կը գործեն Հանետա եւ Նարեթա միջազգային օդակայանները, մեթրօն։ Տոկիոն բազմաթիւ ճեպընթաց ինքնաշարժներու մայրուղիներով ու երկաթուղիներով կապուած է երկրի այլ քաղաքներուն։ Երկրի արտաքին առեւտուրի շրջանառութեան կէսէն աւելին կը կատարուի քաղաքամերձ Եոքոհամա, Քաւասաքի, Եոքոսովա, Թիպա նաւահանգիստներով։ Ճափոնի մշակութային կարեւորագոյն կենդրոններէն մայրաքաղաքին մէջ են գիտութիւններու եւ արուեստներու ակադեմիաները, Թոքիոյի համալսարանը (հիմնադրուած է 1887-ին), բազմաթիւ բուհեր, գիտահետազօտական հիմնարկները, տարրալուծարաններ եւ կեդրոններ, գրադարաններ, թատրոններ, աւելի քան 30 թանգարան (Թեներու պատկերասրահը, Պրիճսթըն գեղարուեստի, Ժամանակէն արուեստի ազգային, Թոքիոյի ազգային, արուեստներու, գեղագրութեան թանգարանները, «Մետրոպոլիտեն ֆեսթիվալ հոլը» եւ այլն), համերգասրահներ եւ թատրոններ։ Թոքիոյի մէջ սակաւ կանաչապատ տարածքները, իսկ կեդրոնը կառուցապատուած է քարէ, աղիւսէ շէնքերով ու երկապեթոնէ երկնաքերներով։ Քաղաքը բաղկացած է երկու մեծ մասերէ՝ Եամանոթի (բլրային) եւ Սութամաթի (ցածրադիր)։ Բնակելի թաղամասերը կառուցուած են 2 անգամ. 1923-ի [[Սեպտեմբեր]] 1-ին քաղաքի գրեթէ կէսը աւերուած է երկրաշարժէն, իսկ Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի ժամանակ բազմիցս ենթարկուած է (1944-45) ամերիկեան օդանաւերու ռմբակոծութիւններուն։ Թոքիոյի պատմական կեդրոնը Նիհոմբասի շրջանն է, ուր պահպանուած են կայսերական պալատի համալիրը (մօտ 1600., վերականգնուած է XIX դարու վերջին-XX դարու սկզբին), Ռիքոշէն երկրապատկերային զբօսայգին (XVII դարիու վերջ – XVIII դարու սկիզբ), սինթոիստական Տոսյեգու (ժամանակակէն տեսքը ստացած է XVII դարում եւ Մեյգի (XIX դարու վերջ), պուտտայական Քաննոն (հիմնադրուած է XVII դարուն, վերականգնուած՝ XX դարուն) տաճարները եւ ճարտարապետական այլ յուշարձաններ։ XX դարու լաւագոյն կառոյցներէն են՝ Խորհրդարանի շէնքը (1915–36 թթ), «Մեթրոփոլիթեն ֆեսթիւալ հոլլը» (1960– 1961 թթ), Ողիմպիական մարզահամալիրը (1963-64), Սուրբ Մարիամի տաճարը (1964ժ) եւ այլն։ Թոքիոյի մէջ են անցկացուած 18-րդ ողիմպիական խաղերը (1964)։ Թոքիոյի մէջ կ'ապրի 50-60 հայ, կը գործէ հայագիտական կեդրոն, տարեկան 7–8 անգամ լոյս կը տեսնէ «Արարատ» թերթիկը՝ հայերու եւ Հայաստանով հետաքրքրուող ճափոնցիներու համար։ ====== Կրօնք ====== [[Պատկեր:Niukanshobujinja 02.JPG|մինի|ձախից|240px|Շինթօյի տաճար]] [[Պատկեր:Daibutsu of Todaiji 3.jpg|մինի|ձախից|240px|Պուտտհայի արձան]] Ճափոնը այն բացառիկ երկիրներէն է, ուր միաժամանակ կը գործեն տարբեր կրօններ։ Ճափոնցիներու 83.9%-ը կը դաւանի շինտօ, իսկ 71.4%-ը՝ պուտտիզմ<ref><small>{{cite web| accessdate=2013-06-09|url = https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/ja.html#people|title = World Factbook: Japan-People|publisher = [[ԿՀՎ]]|lang = en}}</small></ref>(գումարայինի 100%-ը գերազանցելը պայմանաւորուած է բնակչութեան որոշ մասի կողմէն միաժամանակ այդ երկու կրօնները դաւանելով)։ Բացի աւանդական պուտտիզմի եւ սինթոիզմի արարողակարգերէն, կը կատարուին նաեւ քրիստոնէական ծիսակատարութիւններ։ Քրիստոնէութիւնը Ճափոն ներթափանցած է XVI դարուն։ ====== Փրեֆեկտուրները ====== Ճափոնը պաշտօնապէս բաժանուած է 47 բարձր աստիճանի վարչական միաւորներու։ Ատոնք միաորուած են ''տոդոֆուկեն'' ({{lang-ja|都道府県}}) համակարգի մէջ։ Այդ կարգով պետութիւնը կազմուած է մէկ մայրաքաղաքէն ''թօ'' ({{lang-ja|都}})` [[Տոկիո]], մէկ շրջանէն ''տօ'' ({{lang-ja|道}})` [[Հոքքայտօ]], երկու քաղաքէն ''ֆու'' ({{lang-ja|府}}), որոնք փրեֆեկտուրի կարգավիճակ ունին՝ [[Քեոթօ]] եւ [[Օսաքա]] եւ 43 փրեֆեկտուրներէն ''քէն'' ({{lang-ja|県}})։ Յարմարութեան համար արեւմտեան ճափոնագէտները թուարկած միաւոները կ'անուանեն փրեֆեկտուր, կամ ոստիկանապետութիւն։ Պրեֆեկտուրաները կը բաժնուին աւելի փոքր միաւորներու։ Ատոնք [[Հոքքայտօ|Հոքքայտո]]յի օքրուկներն են, յատուկ քաղաքներ եւ գաւառներ։ Օքրուկներ կան միայն [[Հոքքայտօ]]յին մէջ՝ 14 հատ։ Մնացած պրեֆեկտուրաները կը բաժնուին ոչ թե օքրուկներու, այլ գաւառներու։ Յատուկ քաղաքներուն կը վերաբերին անոնք, որոնց բնակչութիւնը աւելի է 500 հազարէն։ Այդ քաղաքները՝ [[Քոպէ]] ([[1956]]), Քեոթօ ([[1956]]), [[Նակոյա]] ([[1956]]), [[Օսաքա]] ([[1956]]), [[Եոքոհամա]] ([[1956]]), [[Քիթաքիւշու]] ([[1963]]), [[Ֆուքուոքա]] ([[1972]]), [[Քաւասաքի]] ([[1972]]), [[Սափփորօ]] ([[1972]]), [[Հիրոշիմա]] ([[1980]]), [[Սենտայ]] ([[1989]]), [[Թիպա]] ([[1992]]), [[Սայթամա]] ([[2003]]), [[Սիճուոքա]] ([[2005]]) եւ [[Սակաի]] ([[2006]]). [[Նիիկաթա]] եւ [[Համամացու]] քաղաքները մտած են ցանկի մէջ [[2007]] թուականին։ Իսկ մայրաքաղաք [[Թոքիօ]]ն այդ քաղաքներու ցանկին մէջ չի մտներ, որովհետեւ այդ քաղաքային քոնկլոմերաթ է, ոչ թէ քաղաք։ [[Պատկեր:Kobe Mosaic06s4s3200.jpg|մինի|աջից|320px|Քոպէ քաղաքէն տեսարան]] Ճափոնի ժամանակակէն վարչական բաժանման համակարգ արմատաւորուած է 1871 թուականին [[Մեյճի ժամանակաշրջան]]ին մէջ, որուն իբրեւ արդիւնք վերացած են [[հան]] աւատները եւ ստեղծուած են պրեֆեկտուրաներ։ Այդ դէպքը կը կրէ ''հայհան թիքեն'' ({{lang-ja|廃藩置県}} ) անուանումը։ Սկիզբը՝ պրեֆեկտուրաներու եւ հաներու թիւը կը համապատասխանէր մէկը մէկուն՝ աւելի քան 300 հատ։ Ժամանակի հետ անոնց թիւը կրճատած էին մինչեւ 72, իսկ [[1888]]-ին՝ մինչեւ 47։ Տեղի ինքնավարութեան օրէնքը տուած էր պրեֆեկտուրաներուն աւելի շատ տիրական լիազօրութիւններ։ Ի վերջոյ, հաշուի առնելով Ճափոնի բուռն քաղաքականացոմը, կառավարութիւնը կը քննարկէ պրեֆեկտուրաներու ռեֆորմի նախագիծը 10 մեծ վարչական միաւորներու։ Բացի պրեֆեկտուրաներու եւ գաւառներու Ճափոնի մէջ գոյութիւն ունին մունիցիպալ աստիճանի վարչական միաւորներ, որոնք ունին լայն ինքնավարութիւն։ Ատոնք պրեֆեկտուրաներու կեդրոնային քաղաքներն են՝ յատուկ քաղաքները, սովորական քաղաքները, Թոքիոյի 23 յատուկ շրջանները եւ գիւղեր։ '''Փրեֆեկտուրաներու ցանկ''' [[Պատկեր:Japan prefectures.png|link=http://hy.wikipedia.org/wiki/%D5%8A%D5%A1%D5%BF%D5%AF%D5%A5%D6%80:Japan_prefectures.png|right| Ճափոնի պրեֆեկտուրաներու քարտէս ]] {| | style="padding-right:1em; vertical-align:top;" | 1.&nbsp;Հոքայտօ 2.&nbsp;Աոմորի 3.&nbsp;Իվաթէ 4.&nbsp;Միյեակի 5.&nbsp;Աքիթա 6.&nbsp;Եամակաթա 7.&nbsp;Ֆուքուշիմա 8.&nbsp;Իպարաքի 9.&nbsp;Թոչիկի 10.&nbsp;Կումմա 11.&nbsp;Սայթամա 12.&nbsp;Չիպա 13.&nbsp;Թոքեոյ 14.&nbsp;Քանակաւա 15.&nbsp;Նիիկաթա 16.&nbsp;Թոյեամա | style="padding-right:1em; vertical-align:top;" | 17.&nbsp;Իշիքաւա 18.&nbsp;Ֆուքուի 19.&nbsp;Եամանաշի 20.&nbsp;Նականօ 21.&nbsp;Կիֆու 22.&nbsp;Սիզուոքա 23.&nbsp;Այչի 24.&nbsp;Միէ 25.&nbsp;Շիկա 26.&nbsp;Քեոթօ 27.&nbsp;Օսաքա 28.&nbsp;Հեոկօ 29.&nbsp;Նարա 30.&nbsp;Վաքայեամա 31.&nbsp;Թոթթորի 32.&nbsp;Շիմանէ | style="padding-right:1em; vertical-align:top;" | 33.&nbsp;Օքայեամա 34.&nbsp;Հիրոշիմա 35.&nbsp;Եամակուչի 36.&nbsp;Թոքուշիմա 37.&nbsp;Քակաւա 38.&nbsp;Էհիմէ 39.&nbsp;Քոչի 40.&nbsp;Ֆուքուոքա 41.&nbsp;Սակա 42.&nbsp;Նակասաքի 43.&nbsp;Քոմումոթօ 44.&nbsp;Օյթա 45.&nbsp;Միյեազաքի 46.&nbsp;Քակոշիմա 47.&nbsp;Օքինաւա |} ====== Հայերը Ճափոնի Մէջ ====== Հայերը Ճափոն եկած են 19-րդ դարու 2-րդ կէսէն։ Այստեղ գործած են «Աղաբեկ եւ ընկերութիւն» առեւտրական հաստատութիւնները։ Վերջինս գործած է Անահիտ Աբգարեանի եւ անոր որդիի ղեկավարութեամբ։ Անահիտ Աղաբեկեան-Աբգարեանը 1920 թ-ին նշանակուած է Հայաստանի հիւպատոս Ճափոնի մէջ։ Ան Հայ դատի մասին յօդուածներով պարբերաբար հանդէս եկած է Ճափոնի անգիլալեզու մամուլին մէջ, օգնած՝ հայ գաղթականներուն։ Ներկայիս Ճափոնի մէջ կը բնակի 100 հայ, հիմնականին մէջ՝ Տոկիոյի մէջ։ Կը գործէ հայագիտական կեդրոն, տարեկան 7-8 անգամ լոյս կը տեսնէ «Արարատ» թերթիկը՝ հայերու եւ Հայաստանով հետաքրքրուող Ճափոնցիներու համար։ Տոկիոյի մէջ կը գործէ նաեւ ՀՀ դեսպանատունը։<ref>http://www.encyclopedia.am Հայերը Ճափոնի մէջ</ref> == Մշակոյթը == Ճափոնը հին ու զարգացած [[Ճափոնի մշակոյթ|մշակոյթի]] երկիր է. ուշագրաւ են հին եւ ժամանակակից վարպետներու արուեստը, բնապատկերային գեղանկարչութիւնը, ճենապակիի արուեստը, ճարտարապետութիւնը, թատրոնը։ Յայտնի է յատկապէս [[քապուքի]] թատրոնը, որ սկիզբ առած է թափառաշրջիկ երգիչներու ու պարողներու կատարումներէն եւ մինչեւ օրս ալ տարածուած է ժողովուրդի մէջ։ Ճափոնցիները յայտնի են [[Իքեպանա|ծաղկեփնջեր կազմելու]] եւ [[Պանսաի|գաճաճ ծառեր մշակելու]] իւրայատուկ արուեստով։ Համաշխարհային ճանաչում գտած են ճափոնական [[ճուտօ]], [[քարաթէ]], [[սումօ]] մարզաձեւերը<ref><small>{{cite web|url=http://www.pbs.org/independentlens/sumoeastandwest/sumo.html|title=Սումո: East and West|publisher=[[Public Broadcasting Service|PBS]]|accessdate=2007-03-10|archiveurl=http://www.webcitation.org/616r7fC4X|archivedate=2011-08-21}}</small></ref>։ {{Ֆոտոշարք|Mt.Fuji from Kitadake-sansou 01.jpg|Kumagawan700.jpg|լ1=240|լ2=270|տեքստ=Ֆուճիյեամայ լեռը եւ արագընթաց շինքայսեն գնացքները Ճափոնի խորհրդանիշներն են:}} Ճափոնը յայտնի է իր հրաշալի ճարտարապետական ու պատմական յուշարձաններով՝ [[Պուտտա]]յի հսկայական [[արձան]]ներով ու [[տաճար]]ներով, մեհեաններով, գեղատեսիլ երկրապատկերային զբօսայգիներով եւ թագաւորական [[դղեակ]]ներով։ Ճափոնական յուշարձաններու մէջ առանձնայատուկ տեղ ունի [[Հիրոշիմա եւ Նակասաքի քաղաքներու աթոմային ռմբակոծութիւնը|Հիրոշիմայի՝ աթոմային ռմբակոծութեան զոհերու յուշահամալիրը]], որ ամէն տարի Օգոստոս 6-ին իր զանգերու տխուր ղօղանջով ամբողջ աշխարհին կը յիշեցնէ 1945-ի այդ մեծ [[Հիրոշիմա եւ Նակասաքի քաղաքներու ատոմային ռմբակոծութիւնը|ողբերգութեան]] մասին<ref><small>{{cite web|date=|url=http://www.oecd.org/dataoecd/0/17/2110905.pdf|title=OECD Environmental Performance Review of Japan|lang=en|publisher=Տնտեսական Համագործակցութեան Եւ Զարգացման Կազմակերպութիւն|accessdate=2010-01-22|archiveurl=http://www.webcitation.org/616onDzTO|archivedate=2011-08-21}}</small></ref>։ Ժամանակակից ճարտարապետութիւնը աչքի կ'իյնայ տնտեսական նպատակայարմարարութիւններով պայմանաւորուած ֆուկցիոնալութեամբ եւ մինիմալիստական լուծումներով։ Ամէն ինչ շատ գործնական է, յարմար՝ ապրելու, ստեղծագործելու, աշխատելու եւ կրթուելու համար։ Ժամանակակից ճարտարագիտութիւնը թոյլ կու տայ կառուցելու երկնաքերներ, կամուրջներ, փապուղիներ եւ այլ ճարտարապետական կառոյցներ, ինչպէս երկրին ներսը, այնպէս ալ անոր սահմաններէն դուրս՝ ամբողջ աշխարհին մէջ<ref><small>{{cite web|url=http://metropolis.co.jp/tokyo/604/sports.asp|title=Japanese Golf Gets Friendly|publisher=[[Metropolis (English magazine in Japan)|Metropolis]]|author=Fred Varcoe|accessdate=2007-04-01|dead-url=404|archiveurl=http://web.archive.org/20070926215517/metropolis.co.jp/tokyo/604/sports.asp|archivedate=2007-09-26}}</small></ref>,<ref><small>{{cite web|url=http://metropolis.co.jp/tokyo/623/sports.asp|title=Japanese Omnibus: Sports|publisher=[[Metropolis (English magazine in Japan)|Metropolis]]|author=Len Clarke|accessdate=2007-04-01|dead-url=404|archiveurl=http://web.archive.org/20070926215524/metropolis.co.jp/tokyo/623/sports.asp|archivedate=2007-09-26}}</small></ref>։ [[Պատկեր:The Great Wave off Kanagawa.jpg|մինի|աջից|180px|Ճափոնական մանրանկարչութեան նմուշ]] [[Պատկեր:Asashoryu fight Jan08.JPG|մինի|աջից|180px|Սումօն ճափոնական յայտնի մարզաձեւ է]] Չափազանց բարդ ու հետաքրքրական են [[ճափոնական գիրեր]]ը։ Անոնց հիմքին մէջ, ինկած է 6-էն 8-րդ դարերուն չինացիներէն փոխառնուած եւ [[ճափոներէն]]ի առանձնայատկութիւններուն յարմարեցուած [[հիերոկլիֆներ]]ը։ Թերթ կարդալու համար, օրինակ, անհրաժեշտ է իմանալ մօտ երկու հազար նշան, իսկ ատոնց ընդհանուր թիւը տասը հազարէն աւելի է։ Ի հարկէ, դժուար է ատոնք բոլորը յիշելը, եւ ճափոնցիները գիրքերուն մէջ այս կամ այն նշանին հանդիպելով յաճախ կը դիմեն բառարանի օգնութեան։ Միաժամանակ Ճափոնի մէջ գոյութիւն ունի [[Քանա|վանկային այբուբեն]]։ Գրուածքներու բառերու մեծ մասի արմատները, կը գրուին հիերոկլիֆներով, իսկ քերականական վերջաւորութիւնները՝ վանկակազմիչ այբուբենի նշաններով։ Գրուածքները կը կարդացուին վերէն ներքեւ եւ աջէն ձախ։ Եւ չնայած նշուած բարդութիւններուն՝ ճափոնը համատարած գրագիտութեան երկիր է։ Վեց տարեկանէն երեխաները կը յաճախեն դպրոց, իսկ տասնամեայ կրթութիւնը պարտադիր է։ Բարձագոյն ուսումնական հաստատութիւններուն մէջ ուսումը վճարովի է, բայց կան նաեւ անվճար պետական համալսարաններ, ուր ընդունուելու համար պետք է յաղթահարել մրցակցային մեծ դժուարութիւններ։ Բաւականին հարուստ եւ բազմազան է նաեւ Ճափոնի մէջ ստեղծուած [[Նոնոկրամ|գլուխկոտրուկներու]] տեսականին։ Աշխարհին մէջ, շատ տարածուած են նոնոկրամները, թիւային դաշտերով [[Սուտոքու|գլուխկոտրուկները]]։ Յայտնի է [[Օրիկամի|թղթի կտորէն ստեղծուող ֆիկուրներ պատրաստելու արուեստը]]։ Ճափոնական երգարուեստի վրայ իր խորն ազդեցութիւնը կը ձգեն ժամանակակից արեւմտեան եւ նամանաւանդ ամերիկեան երաժշտական ուղղութիւններն ու ոճերը։ Ճափոնցիները ամէն կերպ կը ձգտին երգարուեստի գծով ըլլալ ժամանակակից։ Միեւնոյն ժամանակ՝ Ճափոնի մէջ, յարգի են աւանդական ճափոնական երգ-երաժշտութիւնն ու անոնց հիման վրայ մշակուած ուղղութիւնները։ Ամբողջ աշխարհին յայտնի է եւ տարածուած XX դարու 70-ականներուն ստեղծուած՝ երգի երաժշտութեան ձայնակցութեամբ [[Քարաոքէ|երգելու ձեւը]]։ Հարիւրամեակներ առաջ ստեղծուած մշակութային արժէքներէն շատերը այսօր նոյնպէս ունին լայն տարածում եւ կը կազմեն ժամանակակից Ճափոնի մշակոյթի անբաժան մասը։ Ատոնցմէ է նաեւ յատուկ ձեւով կրթուած եւ դաստիարակուած [[Կէյշա|կանանց]] կողմէն մատուցուող ծառայութիւնները։ ====== Կենցաղ ====== Ճափոնցիներու տնային կենցաղը շատ բանով կը տարբերի եւրոպականէն։ Օրինակ՝ ճափոնական տուներուն մէջ կահոյք գրեթէ չկայ, յատակին փռուած են բրինձի ծղոտէն գործուած [[խսիր]]ներ, տուն մտնելէն կօշիկները կը հանեն ու կը դնեն դրան շեմին, իսկ ներսը՝ խսիրներու վրայ կը քայլեն գուլպաներով։ Ի տարբերութիւն եւրոպացիներու՝ ճափոնցիները կը ճաշեն յատակին նստած, յատակին ալ անկողին կը պահեն։ Թեպետ ճափոնական քաղաքներուն մէջ շատ են [[եւրոպական խոհանոց]] ունեցող [[ճաշարան]]ները, ճափոնցիներու համար հիմնական սնունդ կը հանդիսանայ իրենց [[Ճափոնական խոհանոց|աւանդական կերակուրը]]՝ անալի եփած բրինձը, որ կ'ուտեն թասիկներէն՝ ձողիկներով։ Հիմնական ուտելիքներէն են նաեւ աղ դրած բանջարեղէնը ու ձկնեղէնը, ծովամթերքէն պատրաստած տարբեր ուտեստները։ [[Ճափոնական խոհանոց]]էն համաշխարհային ճանաչում ստացած է [[սուշի]]ն։ Ի դէպ՝ ձկան որսով Ճափոնը աշխարհին մէջ, կը զբաղեցնէ առաջին տեղերէն մէկը։ Ճափոնական խոհանոցի յայտնի աւանդոյթներէն է [[Ճապոնական թէյի արարողութիւն|թէյ խմելու արարողութիւնը]]։ Ճափոնական [[ոգելէն խմիչքներ]]էն յայտնի է [[Բրինձ|բրնձէն]] թորած օղին՝ [[սաքէ]]ն։ Ճափոնի մէջ «ինեմուրի»-ն արտօնուած է: Ինեմուրի կը նշանակէ` «գտնուած տեղը քունի անցնիլ»: Իսկ Ճափոնի մէջ ամէնուրեք ինեմուրին վարձատրութիւն նկատուած է գործը աւարտին հասցնելու ձգտող բոլոր պաշտօնեաներուն համար: Մելպուռնի համալսարանի եւ Ճափոնի Կէյոյի համալսարանի մասնագէտները կը յայտնեն, որ շաբթուան աշխատանքային ամէնէն արդիւնաւէտ տեւողութիւնը 30 ժամ է: «Ինֆորմինկ» կը հաղորդէ, որ հետազօտողները կատարած են փորձ մը, որուն մասնակցած են 7,500 տղամարդիկ եւ կիներ: Անոնք անցած են քննութենէ մը, որ ներկայացուցած է տեղեկութեան հոսքի ընկալման անոնց մակարդակը: Պարզուած է, որ կարգ մը մարդիկ ի վիճակի են շաբաթական 30 ժամէ աւելի աշխատելու, եւ քննութեան խնդիրները աւելի վատ ձեւով լուծած են անոնք, որոնք շաբաթական աշխատաժամերը 30 ժամէն պակաս են: ====== Արուեստը ====== Համաշխարհային անուն հանած ռեժիսոր է [[Աքիրա Քուրոսաւա]]ն։ Ճափոնական կինօյի մէջ, կ'առանձնանան մեծ քանակով նկարահանուած [[Անիմէ|անիմացիոն ֆիլմերը]]։ == Արժոյթ == [[Պատկեր:1000 yen banknote 2004.jpg|ձախից|240px]] <br /> [[Պատկեր:5000 Yenes (2004) (Anverso).jpg|ձախից|240px]] Ճափոնի արժոյթը յէնն է, որ կը համարուի աշխարհի պահուստային արժոյթներէն մէկը, կը բաժնուի 100 սէնի։ Նշանը՝ (¥) JPY:<br /> Յէնը որպէս արժոյթ Ճափոնի մէջ սկսած է գործածուիլ 1869 թուականէն։ ====== Ճանչցուած Մարդիկ ====== Հանրայայտ են գրողներ՝ [[Քաւապաթա Եասունարի]]ն, [[Քոպօ Ապէ]]ն, [[Նոմա Հիրոշի]]ն, կինոռեժիսոր՝ [[Աքիրա Քուրոսաւա]]ն, երաժշտահան՝ [[Ճօ Հիշիասի]]ն, գեղանկարիչ-տիզայներ՝ [[Եշիթաքա Ամանո]]ն, ճարտարապետ՝ [[Քիշէ Քուրոքաւա]]ն, նկարիչ [[Հիրոշիքի Անտօ]]ն, ֆիզիկոսներ՝ [[Քաշիպա Մաշաթաքի]]ն, [[Իւքաւա Հիտեքի]]ն, արդիւնաբերողներ՝ [[Հոնտա Սոչիրօ]]ն, [[Մորիթա Աքեո]]ն, [[Մորի Մինորի]]ն եւ ուիշներ։ Ժամանակակէն գրողներէն յայտնի է՝ [[Հարուքի Մուրաքամի]]ն։ == Տօներ == [[Պատկեր:Shinzo Abe (2014).jpg|մինի|200px|Ճափոնի [[վարչապետ]] [[Շինզոյ Ապէ]]]] [[Պատկեր:Sakura and Moss Pink - 桜(さくら)と芝桜(しばざくら).jpg|մինի|200px|Ծաղկած սաքուրայի տօնը Ճափոնի մէջ սիրելիներէն է:]] Ճափոնի մէջ կը նշուի 15 [[պետական տօն]]։ Ատոնք նշելու օրերը [[Հանգստեան օր|ոչ աշխատանքային]] են եւ անոնց ցանկը կը սահմանուի պետական տօներու օրէնքով։ Իրար յաջորդող չորս տօներուն ([[Շեովայ]]ի օր, [[Ճափոնյի սահմանադրութիւն|Սահմանադրութեան օր]], Կանաչ միջավայրի օր եւ Երեխաներու օր) կ'ըսեն ոսկի շաբաթ։ Ճափոնի կառավարութիւնը մտցրած է նաեւ երջանիկ երկուշաբթիների համակարգը, որուն համապատասխան տօներէն չորսը՝ Չափահասութեան օրը, Ծովու օրը, Աւագներուն մեծարելու օրը եւ Ֆիզմշակոյթի օրը ամրագրուած ամսաթիւերէն տեղափոխուած են [[Շաբաթուան օրեր|երկուշաբթի]], ստեղծելով երեք անընդմէջ հանգստին օր։ Ճափոնի մէջ տօնական իրադարձութիւն կը համարուի նաեւ [[սաքուրա]]յի ծաղկելու օրը։ Կը նշուին նաեւ փոխառնուած տօներ, որոնք Ճափոնի մէջ [[աւանդոյթ]] դարձած են համեմատաբար վերջերս, օրինակ՝ Սուրբ Վալենդինի օրը։ '''Ճափոնի պետական տօները'''<br /> {| class="wikitable" |- | '''Ամսաթիւ''' || '''Տոնի անուն''' |- | [[Յունուար 1]] || [[Նոր տարի|Նոր տարուան]] առաջին օր |- | [[Յունուար]]ի երկրորդ [[երկուշաբթի]] || Չափահաս դառնալու օր |- | [[Փետրուար 11]] || Պետութիւնը իւրացնելու օր |- | [[Մարտի 21]]-ին մօտ Ճշգրիտ օրը կը յայտարարէ նախարարներու աշխատակազմը նախորդ տարուան [[Փետրուար]]ի սկզբին</ref> || Գարնանային [[գիշերահաւասար]]ի օր |- | [[Ապրիլ 29]]<ref name="Ոսկի շաբաթի օրերէն մէկն է">[[Ոսկի շաբաթ]]ի օրերէն մէկն է</ref> || Շեովայի օր |- | [[Մայիս 3]]<ref name="Ոսկի շաբաթի օրերէն մէկն է"/> || Սահմանադրութեան օր |- | [[Մայիս 4]]<ref name="ReferenceA"><small>Ոսկի [[շաբաթ]]ի օրերէն մէկն է</small></ref> || Կանաչ միջավայրի օրը |- | [[Մայիի 5]]<ref name="ReferenceA"/> || Երեխաներու օր |- | [[Յուլիս]]ի երրորդ [[երկուշաբթի]]ն || [[Ծով]]ու օր |- | [[Սեպտեմբեր]]ի երրորդ [[երկուշաբթի]]ն || Աւագներին մեծարելու օր |- | [[Սեպտեմբեր 23]]-ին մօտ Ճշգրիտ օրը կը յայտարարէ նախարարներու աշխատակազմը նախորդ տարուան Փետրուարի սկզբին</ref> || Աշնանային [[գիշերահաւասար]]ի օր |- | [[Հոկտեմբեր]]ի երկրորդ [[երկուշաբթի]]ն || Ֆիզմշակոյթի օր |- | [[Նոյեմբեր 3]] || Մշակոյթի օր |- | [[Նոյեմբեր 23]] || Աշխատանքը գովաբանելու օր |- | [[Դեկտեմբեր 23]] || [[Ճափոնի կայսր|Կայսեր]] ծննդեան օր |} '''Թավատառ տեքստ'''== Դուրսի Յղումներ == * <small>Ճափոնը [https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/ja.html] The World Factbook-ին մէջ</small> == Ծանօթագրութիւններ == {{Ծնթ․ցանկ}} {{Ասիոյ Երկիրներ}} 4yu0neg37711kjg3cv2m9c3p7sdia5o Ճոն Նաշ 0 4295 205841 205768 2022-07-22T08:52:31Z Azniv Stepanian 8 /* Հիւանդութիւնը */ wikitext text/x-wiki {{Տեղեկաքարտ Անձ}} '''Ճոն Ֆորպես Նաշ Ճիւնիոր''', ({{lang-en|John Forbes Nash Jr.}}, {{ԱԾ}}): Ամերիկացի թուաբանագէտ մը, որ կատարած է հիմնական ու կարեւոր աշխատանքներ եւ միջոցառումներ ''Game'', ''differential geometry'' եւ ''partial differential equations'' տեսութիւններով<ref>{{cite news |author=Goode, Erica |title=John F. Nash Jr., Math Genius Defined by a 'Beautiful Mind,' Dies at 86 |url=https://www.nytimes.com/2015/05/25/science/john-nash-a-beautiful-mind-subject-and-nobel-winner-dies-at-86.html?_r=0 |newspaper=[[The New York Times]] |date=May 24, 2015}}</ref><ref>{{cite web |title=John F. Nash Jr. and Louis Nirenberg share the Abel Prize |url=http://www.abelprize.no/nyheter/vis.html?tid=63589 |publisher=[[Abel Prize]] |date=March 25, 2015}}</ref>: Ճոն Նաշին գործերը եւ տեսութիւնները հմտութիւն մը կը հայթայթեն մարդ արարածին ամէնօրեայ կեանքի ընտրութիւններուն եւ որոշումներուն մէջ: Անոնք մեծապէս կը գործածուին [[Տնտեսութիւն|տնտեսութեան]] մէջ։ [[Փրինսթոնի համալսարան]]ին մէջ իբրեւ [[թուաբանագիտութիւն]] ուսումնասիրող, ինչպէս նաեւ իր կատարած տարբեր թուաբանագիտական տեսութիւններուն համար, իր կեանքին վերջին շրջանին, Նաշ [[Նոպէլեան Մրցանակ|Նոպէլեան Մրցանակին]] կ'արժանանայ 1994-ին, ինչպէս նաեւ՝ [[Ապել Մրցանակ|Ապել Մրցանակին]], 2015-ին: Ան միակ անձն է, որ այս երկու մրցանակներուն տիրացած է: == Հիւանդութիւնը == Նաշ կը ծանօթանայ քոլումպիացի ուսանողուհիի մը՝ Ալիսիա Լարտին, 1957-ին անոնք կ'ամուսնանան։ Յուլիս 1958-ին ամերիկեան Fortune ամսագիրը Ճոն Նաշը կ'անուանէ Ամերիակայի աստղ «նոր ուսողութեան» ոլորտին մէջ։ Շուտով ան հայր կը դառնայ: 1959-ին, Ճոն [[մտային հիւանդութիւն]]ներու ախտանշաններ կը սկսի ցուցաբերել (շիզոֆրենիա): Նաշ 30 տարեկան էր, իսկ կինը՝ 26։ Ալիսիան կը ջանար էր պահել ամուսինին հիւանդութիւնը, որպէսզի փրկէ անոր ասպարէզը։ Սակայն վիճակին վատթարացման պատճառով Նաշը 1959-ին կը զրկուի աշխատանքէն եւ քանի մը տարի կը մնայ [[Հոգեբուժութիւն|հոգեբուժական]] կեդրոնի մէջ, որպէսզի համապատասխան բուժում ստանայ: 1970-էն ետք, Ճոն Նաշին վիճակը կը սկսի բարեփոխուիլ եւ անոր կ'արտօնուի վերադառնալ իր ակադեմական աշխատանքին, 1980-ական թուականներու կիսուն: Նաշին պայքարը իր հիւանդութեան հետ կը դառնայ հիմնական նիւթը [[Սիլվիա Նասար]]ին կենսագրութեան, ինչպէս նաեւ ''«A beautiful mind»'' ֆիլմին, որուն գլխաւոր դերասանն է [[Ռուսէլ Քրաու|Ռուսէլ Քրաուը]], որ կը կատարէ Ճոն Նաշին դերը: Ճոն եւ կինը՝ Ալիսիա Նաշ կը մահանան ինքնաշարժի արկածի մը հետեւանքով, 23 Մայիս, 2015-ին, [[Նիւ Ճըրսի]], [[Ամերիկայի Միացեալ Նահանգներ]]ուն մէջ: == Ծանօթագրութիւններ == {{Ծնթ․ցանկ}} [[Ստորոգութիւն:1928 ծնունդներ]] [[Ստորոգութիւն:13 Յունիսի ծնածներ]] [[Ստորոգութիւն:2015 մահեր]] [[Ստորոգութիւն:23 Մայիսի մահացածներ]] fn9ist828xkh5ikahdcuxxhabhb2igf Պատմողական տեսակներ 0 5512 205830 204807 2022-07-21T14:32:14Z Սեւան Դանիէլեան Մկրեան 135 /* Պատմութիւն */ wikitext text/x-wiki [[Պատկեր:Victor Hugo circa 1880.jpg|մինի|Հիւկօ]] [[Պատկեր:Dickens Gurney head.jpg|մինի|Տիքընզ]] [[Պատկեր:Abovianportrait.jpg|մինի|Աբովեան]] [[Պատկեր:Homer British Museum.jpg|մինի|Հոմերոս]] [[Պատկեր:Goethe (Stieler 1828).jpg|մինի|Կէօթէ]] Պատմողական սեռի հին տեսակներէն են՝ * Դիցաբանական զրոյցը (ինչպէս՝ Պրոմեթէոսի, Վահագնի, եւ այլն) * Առասպելը (ինչպէս՝ [[Հայկ եւ Բէլ|Հայկի եւ Բէլի]], Արտաւազդի, [[Սուրբ Սարգիս|Սուրբ Սարգիսի]]․․․) * Աւանդութիւնը (ինչպէս՝ Մհերի Դրան, Լուսաւորիչի Կանթեղին, [[Խաչատուր Աբովեան|Աբովեանի]] անհետացման․․․) * Հեքիաթը (ինչպէս՝ [[Հազար Ու Մէկ Գիշեր|Հազար ու Մէկ Գիշերներու]], Հազարան Պլպուլի․․․) * Ժողովրդական դիւցազնավէպը (ինչպէս՝ [[հելլէններ]]ու «Իլիական»ը, [[ֆրանսա]]ցիներու «Ռոլանի Երգը», հայոց «[[Սասունցի Դաւիթ]]»ը ․․․)։ Այս տեսակներուն հասարակաց յատկանիշն է ժողովուրդին հաւաքական արտադրութիւն ըլլալը՝ բազմադարեան հոլովոյթի մը մէջ։ Բացի ատկէ՝ իւրաքանչիւրը ունի մասնայատկութիւններ։ Բոլոր այս տեսակներէն, իր կարեւորութեամբ կը զանազանուի վերջինը՝ ժողովրդական դիւցազնավէպը, որ հարազատ հայելին է տուեալ ժողովուրդի ազգային նկարագրին եւ ձգտումներուն, ինչպէս [[Սասունցի Դավիթ|Սասունցի Դաւիթը]]՝ հայ ժողովուրդի պարագային։ == Պատմութիւն == Պատմողական այս նախնական տեսակներէն դէպի գրական տեսակներ անցումը եղած է աստիճանական, եւ ստացած է զանազան ձեւեր։ Մէկ կողմէ՝ գրի առնուած են բերանացի երկեր (ինչպէս «Իլիական»ը՝ [[Հոմերոս]]ի կողմէ, կամ շատ աւելի ուշ՝ [[Սասունցի Դավիթ|«Սասունցի Դաւիթ»ը]] ԺԹ. դարուն)։ Միւս կողմէ, շատ գրողներ փորձած են արտադրել սեփական դիւցազնավէպ՝ իրենց ոճով, գրական դիւցազներգութիւններ։ Այս փորձը յաջող արդիւնք չէ տուած առհասարակ։ Սակայն դիւցազնավէպը, միւս հին տեսակներուն նման, նպաստած է նոր տեսակներու ծնունդին։ == Վէպ == Գալով նոր ժամանակներու պատմողական տեսակներուն, առաջին հերթին պիտի յիշատակենք վէպը։ Իր ներկայ ձեւին մօտիկ ձեւով մը ծնած՝ [[15-րդ դար|15]]-[[16-րդ դար|16-րդ]] դարերուն, պատմողական այս տեսակը աստիճանաբար կաղապար դարձաւ ծաւալուն ստեղծագործութիւններու, հանդիսանալով հին ժամանակներու դիւցազնավէպին մերօրեայ համարժէքը։ Առաջին նշանաւոր վէպերը ստեղծուեցան [[16-րդ դար|16-րդ]] եւ [[17-րդ դար|17-րդ]]՝ [[Վերածնունդ]]ի եւ դասական գրականութեան դարերուն, [[Ռաբլե Ֆրանսուա|Ռապըլէի]] ու [[Սերուանտես]] պէս գրագէտներու գրիչով։ Իսկ [[18-րդ դար|18-րդ]] եւ [[19-րդ դար]]երը տեսան Լուսաւորման դարու, ապա իրապաշտ դպրոցի մտածողական-քննադատական վէպի ծաղկումը։ Միջանկեալ՝ վիպապաշտ կոչուած հոսանքէն եւս որոշ երկեր, տարբեր զգայնութեամբ, նոյն շարժումին է որ նպաստ բերին։ Արեւմտեան գրականութիւններու ծիրին մէջ, այս հանգրուանները նշող անուններ են՝ [[Ճ․ Սուիֆթ]], Ժ․ Ժ․ [[Ռուսօ]], [[Վոլթէր]], [[Կէօթէ]], [[Պալզաք]], [[Սթենտալ]], [[Վիքթոր Հիւկօ]], [[Չարլզ Տիքընզ]], [[Թոլսթոյ]]։ Մեր մէջ՝ շրջանցելով դասական հոսանքը, որ չեղաւ մնայուն գործերու արտադրման վայր, [[19-րդ դար]]ու կէսէն՝ պիտի նշենք [[Խաչատուր Աբովեան]]ի, [[Րաֆֆի]]ի, [[Նարդոս]]ի, [[Շիրվանզադէ]]ի, [[Կամսարական|Տ․ Կամսարականի]], [[Գրիգոր Զօհրապ]]ի, [[Երուխան (արեւմտահայերէն)|Երուխանի]] անունները՝ իբր վէպի յղացքով, երկեր արտադրող գրագէտներ։ [[20-րդ դար]]ուն, վէպը շարունակեց պահել իր կենսունակութիւնը գրաւելով նոր գետիններ՝ խորացումի ուղղութեամբ, յատկապէս հոգեբանական, հոգեվերլուծական։ [[Տոսթոյեւսքի]], [[Փրուսթ]], [[Ֆոքնըր]], [[Ճոյս]]- [[20-րդ դար]]րու առաջին կէսին այս խորացումը գլխաւոր կատարողներն են։ Հայ գրականութեան մէջ, նոյն պահերուն կը համապատասխանեն [[Յակոբ Օշական|Յ․ Օշական]], [[Զապէլ Եսայեան|Զ․ Եսայեան]], [[Թոթովենց|Վ․ Թոթովենց]], [[Ակսէլ Բակունց|Ա․ Բակունց]], եւն։ Վէպին ծաղկումը վերջին երկու-երեք դարերուն, կը բացատրուի մի քանի բնորոշ գիծերով * Մեծ ծաւալը կարելի կը դարձնէ՝ անհատ-կերպարներու, թէ հաւաքական երեւոյթներու բազմակողմանի դրսեւորումն ու հոլովոյթը․ ապա նաեւ անոնց վերլուծումը, պատճառական թէ այլ կապակցութիւնները․ * Իբր տեսակ՝ իր արտօնած ազատութիւնները կու տան ճոխացումի, խորացումի, այլազանումի հարուստ առիթներ։ Անհատ-կերպարի յուզական աշխարհը բաող քնարական հատուածներէն՝ մինչեւ անհատներու միջեւ տռամային-բեմական կացութիւններու լարումը, մինչեւ պատմական տուեալներու եւ գաղափարագրական դրոյթներու յաւելումը, վէպը կ՛ընդունի բազմակի պատուաստումներ․ * Այս կենսունակութեան շնորհիւ, վէպը ծնունդ տուած է մի քանի տարբերակներու, ինչպէս պատմավէպը, գիտա-երեւակայական վէպը (ի դէպ՝ տարբեր ծաւալով կամ թատերգութեան ձեւի տակ)․ * Ծաւալի չափանիշը նկատի առած՝ պէտք է յիշել նախ՝ վիպակը, որ փոքր վէպ մըն է․ ապա վիպաշարը, այսինքն՝ մէկ մարմին կազմող կամ աւելի կամ նուազ իրարու կապուած մի քանի, երբեմն բազմաթիւ, վէպերու շարքը։ Պատմողական աւելի փոքր տեսակ մըն է պատմուածքը կամ նորավէպը։ Այս տեսակը զգալիօրէն կը տարբերի վէպէն, եւ ոչ միայն կերպարներու եւ միակ կացութեան մը՝ պատկերումին։ Ատոր փոխարէն՝ երբեմն ան կը հասնի մեծ խտութեան եւ խոր ճշմարտացիութեան։ == Քրոնիկ կամ փաստագրական ակնարկ == Պատմողական սեռի աւելի նոր տեսակ է քրոնիկը կամ փաստագրական ակնարկը՝ իր զանազան ձեւաւորումներով։ Ասոնց բնորոշ ընդհանուր գիծը՝ իրենց պատկերած դէպքերուն ու դէմքերուն իրական կեանքի մէջ պատահած ըլլալն է, իրական գոյութիւն ունենալը։ Քրոնիկ-ակնարկի տեսակին կը պատկանին՝ * Բուն լրագրական քրոնիկ-ակնարկը, հանրային՝ շահեկանութիւն ունեցող երեւոյթի մը շուրջ * Յուշագրութիւնը * Օրագրութիւնը կամ օրագիրը․ * Գրական կենդանագիրը կամ դիմանկարը, ապա՝ կենսագրութիւնը (կրնայ ըլլալ նաեւ ինքնակենսսագրութիւն) * Լրագրական տոմսը՝ յաճախ կատակաշեշտ քննադատութիւն * Պարսաւագիրը՝ աւելի ծաւալուն, եւ ծաղրող-դատապարտող շեշտով Քրոնիկ տեսակի զանազան այս ձեւերուն մէջ, գրագէտին ազատութիւնը, երեւակայութեան թափը կը սահմանափակուին․ բայց երկը չի կորսնցներ գրական-գեղարուեստական գործի իր հանգամանքը, չի դառնար իրականութեան չոր տեղեկագրում։ Երեւակայութիւնը կ՛օգնէ քրոնիկագիր հեղինակին նախ՝ ընտրելու իր նիւթը, ապա՝ անոր մէջընտրելու եւ շեշտելու որոշ երեսներ, որոշ փաստեր։ Ան յաճախ նաեւ անձամբ կ՛երեւի ակնարկին մէջ, կը միջամտէ, կը մասնակցի․․․ Այլ խօսքով, քրոնիկ-ակնարկային երկը՝ կեանքի եւ գրականութեան կէս-ճամբուն վրայ՝ ձեւով մը կը կազմէ գրականութեան «հետախուզութիւնը», ճամբայ կը բանայ պատմողական միւս տեսակներուն։ Կեանքին մօտէն առնչուող գրականութեան մը մէջ, անփոխարինելի է քրոնիկային երկերու դերը։ [[Ստորոգութիւն:Գրականութիւն]] [[Ստորոգութիւն:Գրական սեռեր]] f3j01uubqik033vot8g83ktukapr5dy 205831 205830 2022-07-21T14:35:06Z Սեւան Դանիէլեան Մկրեան 135 /* Վէպ */ wikitext text/x-wiki [[Պատկեր:Victor Hugo circa 1880.jpg|մինի|Հիւկօ]] [[Պատկեր:Dickens Gurney head.jpg|մինի|Տիքընզ]] [[Պատկեր:Abovianportrait.jpg|մինի|Աբովեան]] [[Պատկեր:Homer British Museum.jpg|մինի|Հոմերոս]] [[Պատկեր:Goethe (Stieler 1828).jpg|մինի|Կէօթէ]] Պատմողական սեռի հին տեսակներէն են՝ * Դիցաբանական զրոյցը (ինչպէս՝ Պրոմեթէոսի, Վահագնի, եւ այլն) * Առասպելը (ինչպէս՝ [[Հայկ եւ Բէլ|Հայկի եւ Բէլի]], Արտաւազդի, [[Սուրբ Սարգիս|Սուրբ Սարգիսի]]․․․) * Աւանդութիւնը (ինչպէս՝ Մհերի Դրան, Լուսաւորիչի Կանթեղին, [[Խաչատուր Աբովեան|Աբովեանի]] անհետացման․․․) * Հեքիաթը (ինչպէս՝ [[Հազար Ու Մէկ Գիշեր|Հազար ու Մէկ Գիշերներու]], Հազարան Պլպուլի․․․) * Ժողովրդական դիւցազնավէպը (ինչպէս՝ [[հելլէններ]]ու «Իլիական»ը, [[ֆրանսա]]ցիներու «Ռոլանի Երգը», հայոց «[[Սասունցի Դաւիթ]]»ը ․․․)։ Այս տեսակներուն հասարակաց յատկանիշն է ժողովուրդին հաւաքական արտադրութիւն ըլլալը՝ բազմադարեան հոլովոյթի մը մէջ։ Բացի ատկէ՝ իւրաքանչիւրը ունի մասնայատկութիւններ։ Բոլոր այս տեսակներէն, իր կարեւորութեամբ կը զանազանուի վերջինը՝ ժողովրդական դիւցազնավէպը, որ հարազատ հայելին է տուեալ ժողովուրդի ազգային նկարագրին եւ ձգտումներուն, ինչպէս [[Սասունցի Դավիթ|Սասունցի Դաւիթը]]՝ հայ ժողովուրդի պարագային։ == Պատմութիւն == Պատմողական այս նախնական տեսակներէն դէպի գրական տեսակներ անցումը եղած է աստիճանական, եւ ստացած է զանազան ձեւեր։ Մէկ կողմէ՝ գրի առնուած են բերանացի երկեր (ինչպէս «Իլիական»ը՝ [[Հոմերոս]]ի կողմէ, կամ շատ աւելի ուշ՝ [[Սասունցի Դավիթ|«Սասունցի Դաւիթ»ը]] ԺԹ. դարուն)։ Միւս կողմէ, շատ գրողներ փորձած են արտադրել սեփական դիւցազնավէպ՝ իրենց ոճով, գրական դիւցազներգութիւններ։ Այս փորձը յաջող արդիւնք չէ տուած առհասարակ։ Սակայն դիւցազնավէպը, միւս հին տեսակներուն նման, նպաստած է նոր տեսակներու ծնունդին։ == Վէպ == Գալով նոր ժամանակներու պատմողական տեսակներուն, առաջին հերթին պիտի յիշատակենք վէպը։ Իր ներկայ ձեւին մօտիկ ձեւով մը ծնած՝ ԺԵ.- ԺԶ. դարերուն, պատմողական այս տեսակը աստիճանաբար կաղապար դարձաւ ծաւալուն ստեղծագործութիւններու, հանդիսանալով հին ժամանակներու դիւցազնավէպին մերօրեայ համարժէքը։ Առաջին նշանաւոր վէպերը ստեղծուեցան ԺԶ. եւ ԺԷ. դարերուն՝ [[Վերածնունդ]]ի եւ դասական գրականութեան դարերուն, [[Ռաբլե Ֆրանսուա|Ռապըլէի]] ու [[Սերուանտես|Սերուանտեսի]] պէս գրագէտներու գրիչով։ Իսկ ԺԸ. եւ ԺԹ. դարերը տեսան Լուսաւորման դարու, ապա իրապաշտ դպրոցի մտածողական-քննադատական վէպի ծաղկումը։ Միջանկեալ՝ վիպապաշտ կոչուած հոսանքէն եւս որոշ երկեր, տարբեր զգայնութեամբ, նոյն շարժումին է որ նպաստ բերին։ Արեւմտեան գրականութիւններու ծիրին մէջ, այս հանգրուանները նշող անուններ են՝ [[Ճ․ Սուիֆթ]], Ժ․ Ժ․ [[Ռուսօ]], [[Վոլթէր]], [[Կէօթէ]], [[Պալզաք]], [[Սթենտալ]], [[Վիքթոր Հիւկօ]], [[Չարլզ Տիքընզ]], [[Թոլսթոյ]]։ Մեր մէջ՝ շրջանցելով դասական հոսանքը, որ չեղաւ մնայուն գործերու արտադրման վայր, ԺԹ. դարու կէսէն՝ պիտի նշենք [[Խաչատուր Աբովեան]]ի, [[Րաֆֆի]]ի, [[Նարդոս]]ի, [[Շիրվանզադէ]]ի, [[Կամսարական|Տ․ Կամսարականի]], [[Գրիգոր Զօհրապ]]ի, [[Երուխան (արեւմտահայերէն)|Երուխանի]] անունները՝ իբր վէպի յղացքով, երկեր արտադրող գրագէտներ։ Ի. դարուն, վէպը շարունակեց պահել իր կենսունակութիւնը գրաւելով նոր գետիններ՝ խորացումի ուղղութեամբ, յատկապէս հոգեբանական, հոգեվերլուծական։ [[Տոսթոյեւսքի]], [[Փրուսթ]], [[Ֆոքնըր]], [[Ճոյս]]- Ի. դարու առաջին կէսին այս խորացումը գլխաւոր կատարողներն են։ Հայ գրականութեան մէջ, նոյն պահերուն կը համապատասխանեն [[Յակոբ Օշական|Յ․ Օշական]], [[Զապէլ Եսայեան|Զ․ Եսայեան]], [[Թոթովենց|Վ․ Թոթովենց]], [[Ակսէլ Բակունց|Ա․ Բակունց]], եւն։ Վէպին ծաղկումը վերջին երկու-երեք դարերուն, կը բացատրուի մի քանի բնորոշ գիծերով * Մեծ ծաւալը կարելի կը դարձնէ՝ անհատ-կերպարներու, թէ հաւաքական երեւոյթներու բազմակողմանի դրսեւորումն ու հոլովոյթը․ ապա նաեւ անոնց վերլուծումը, պատճառական թէ այլ կապակցութիւնները․ * Իբր տեսակ՝ իր արտօնած ազատութիւնները կու տան ճոխացումի, խորացումի, այլազանումի հարուստ առիթներ։ Անհատ-կերպարի յուզական աշխարհը բաող քնարական հատուածներէն՝ մինչեւ անհատներու միջեւ տռամային-բեմական կացութիւններու լարումը, մինչեւ պատմական տուեալներու եւ գաղափարագրական դրոյթներու յաւելումը, վէպը կ՛ընդունի բազմակի պատուաստումներ․ * Այս կենսունակութեան շնորհիւ, վէպը ծնունդ տուած է մի քանի տարբերակներու, ինչպէս պատմավէպը, գիտա-երեւակայական վէպը (ի դէպ՝ տարբեր ծաւալով կամ թատերգութեան ձեւի տակ)․ * Ծաւալի չափանիշը նկատի առած՝ պէտք է յիշել նախ՝ վիպակը, որ փոքր վէպ մըն է․ ապա վիպաշարը, այսինքն՝ մէկ մարմին կազմող կամ աւելի կամ նուազ իրարու կապուած մի քանի, երբեմն բազմաթիւ, վէպերու շարքը։ Պատմողական աւելի փոքր տեսակ մըն է պատմուածքը կամ նորավէպը։ Այս տեսակը զգալիօրէն կը տարբերի վէպէն, եւ ոչ միայն կերպարներու եւ միակ կացութեան մը՝ պատկերումին։ Ատոր փոխարէն՝ երբեմն ան կը հասնի մեծ խտութեան եւ խոր ճշմարտացիութեան։ == Քրոնիկ կամ փաստագրական ակնարկ == Պատմողական սեռի աւելի նոր տեսակ է քրոնիկը կամ փաստագրական ակնարկը՝ իր զանազան ձեւաւորումներով։ Ասոնց բնորոշ ընդհանուր գիծը՝ իրենց պատկերած դէպքերուն ու դէմքերուն իրական կեանքի մէջ պատահած ըլլալն է, իրական գոյութիւն ունենալը։ Քրոնիկ-ակնարկի տեսակին կը պատկանին՝ * Բուն լրագրական քրոնիկ-ակնարկը, հանրային՝ շահեկանութիւն ունեցող երեւոյթի մը շուրջ * Յուշագրութիւնը * Օրագրութիւնը կամ օրագիրը․ * Գրական կենդանագիրը կամ դիմանկարը, ապա՝ կենսագրութիւնը (կրնայ ըլլալ նաեւ ինքնակենսսագրութիւն) * Լրագրական տոմսը՝ յաճախ կատակաշեշտ քննադատութիւն * Պարսաւագիրը՝ աւելի ծաւալուն, եւ ծաղրող-դատապարտող շեշտով Քրոնիկ տեսակի զանազան այս ձեւերուն մէջ, գրագէտին ազատութիւնը, երեւակայութեան թափը կը սահմանափակուին․ բայց երկը չի կորսնցներ գրական-գեղարուեստական գործի իր հանգամանքը, չի դառնար իրականութեան չոր տեղեկագրում։ Երեւակայութիւնը կ՛օգնէ քրոնիկագիր հեղինակին նախ՝ ընտրելու իր նիւթը, ապա՝ անոր մէջընտրելու եւ շեշտելու որոշ երեսներ, որոշ փաստեր։ Ան յաճախ նաեւ անձամբ կ՛երեւի ակնարկին մէջ, կը միջամտէ, կը մասնակցի․․․ Այլ խօսքով, քրոնիկ-ակնարկային երկը՝ կեանքի եւ գրականութեան կէս-ճամբուն վրայ՝ ձեւով մը կը կազմէ գրականութեան «հետախուզութիւնը», ճամբայ կը բանայ պատմողական միւս տեսակներուն։ Կեանքին մօտէն առնչուող գրականութեան մը մէջ, անփոխարինելի է քրոնիկային երկերու դերը։ [[Ստորոգութիւն:Գրականութիւն]] [[Ստորոգութիւն:Գրական սեռեր]] 5v46pmmvvr5afw2umt688mrjgitkjud 205832 205831 2022-07-21T14:37:10Z Սեւան Դանիէլեան Մկրեան 135 /* Քրոնիկ կամ փաստագրական ակնարկ */ wikitext text/x-wiki [[Պատկեր:Victor Hugo circa 1880.jpg|մինի|Հիւկօ]] [[Պատկեր:Dickens Gurney head.jpg|մինի|Տիքընզ]] [[Պատկեր:Abovianportrait.jpg|մինի|Աբովեան]] [[Պատկեր:Homer British Museum.jpg|մինի|Հոմերոս]] [[Պատկեր:Goethe (Stieler 1828).jpg|մինի|Կէօթէ]] Պատմողական սեռի հին տեսակներէն են՝ * Դիցաբանական զրոյցը (ինչպէս՝ Պրոմեթէոսի, Վահագնի, եւ այլն) * Առասպելը (ինչպէս՝ [[Հայկ եւ Բէլ|Հայկի եւ Բէլի]], Արտաւազդի, [[Սուրբ Սարգիս|Սուրբ Սարգիսի]]․․․) * Աւանդութիւնը (ինչպէս՝ Մհերի Դրան, Լուսաւորիչի Կանթեղին, [[Խաչատուր Աբովեան|Աբովեանի]] անհետացման․․․) * Հեքիաթը (ինչպէս՝ [[Հազար Ու Մէկ Գիշեր|Հազար ու Մէկ Գիշերներու]], Հազարան Պլպուլի․․․) * Ժողովրդական դիւցազնավէպը (ինչպէս՝ [[հելլէններ]]ու «Իլիական»ը, [[ֆրանսա]]ցիներու «Ռոլանի Երգը», հայոց «[[Սասունցի Դաւիթ]]»ը ․․․)։ Այս տեսակներուն հասարակաց յատկանիշն է ժողովուրդին հաւաքական արտադրութիւն ըլլալը՝ բազմադարեան հոլովոյթի մը մէջ։ Բացի ատկէ՝ իւրաքանչիւրը ունի մասնայատկութիւններ։ Բոլոր այս տեսակներէն, իր կարեւորութեամբ կը զանազանուի վերջինը՝ ժողովրդական դիւցազնավէպը, որ հարազատ հայելին է տուեալ ժողովուրդի ազգային նկարագրին եւ ձգտումներուն, ինչպէս [[Սասունցի Դավիթ|Սասունցի Դաւիթը]]՝ հայ ժողովուրդի պարագային։ == Պատմութիւն == Պատմողական այս նախնական տեսակներէն դէպի գրական տեսակներ անցումը եղած է աստիճանական, եւ ստացած է զանազան ձեւեր։ Մէկ կողմէ՝ գրի առնուած են բերանացի երկեր (ինչպէս «Իլիական»ը՝ [[Հոմերոս]]ի կողմէ, կամ շատ աւելի ուշ՝ [[Սասունցի Դավիթ|«Սասունցի Դաւիթ»ը]] ԺԹ. դարուն)։ Միւս կողմէ, շատ գրողներ փորձած են արտադրել սեփական դիւցազնավէպ՝ իրենց ոճով, գրական դիւցազներգութիւններ։ Այս փորձը յաջող արդիւնք չէ տուած առհասարակ։ Սակայն դիւցազնավէպը, միւս հին տեսակներուն նման, նպաստած է նոր տեսակներու ծնունդին։ == Վէպ == Գալով նոր ժամանակներու պատմողական տեսակներուն, առաջին հերթին պիտի յիշատակենք վէպը։ Իր ներկայ ձեւին մօտիկ ձեւով մը ծնած՝ ԺԵ.- ԺԶ. դարերուն, պատմողական այս տեսակը աստիճանաբար կաղապար դարձաւ ծաւալուն ստեղծագործութիւններու, հանդիսանալով հին ժամանակներու դիւցազնավէպին մերօրեայ համարժէքը։ Առաջին նշանաւոր վէպերը ստեղծուեցան ԺԶ. եւ ԺԷ. դարերուն՝ [[Վերածնունդ]]ի եւ դասական գրականութեան դարերուն, [[Ռաբլե Ֆրանսուա|Ռապըլէի]] ու [[Սերուանտես|Սերուանտեսի]] պէս գրագէտներու գրիչով։ Իսկ ԺԸ. եւ ԺԹ. դարերը տեսան Լուսաւորման դարու, ապա իրապաշտ դպրոցի մտածողական-քննադատական վէպի ծաղկումը։ Միջանկեալ՝ վիպապաշտ կոչուած հոսանքէն եւս որոշ երկեր, տարբեր զգայնութեամբ, նոյն շարժումին է որ նպաստ բերին։ Արեւմտեան գրականութիւններու ծիրին մէջ, այս հանգրուանները նշող անուններ են՝ [[Ճ․ Սուիֆթ]], Ժ․ Ժ․ [[Ռուսօ]], [[Վոլթէր]], [[Կէօթէ]], [[Պալզաք]], [[Սթենտալ]], [[Վիքթոր Հիւկօ]], [[Չարլզ Տիքընզ]], [[Թոլսթոյ]]։ Մեր մէջ՝ շրջանցելով դասական հոսանքը, որ չեղաւ մնայուն գործերու արտադրման վայր, ԺԹ. դարու կէսէն՝ պիտի նշենք [[Խաչատուր Աբովեան]]ի, [[Րաֆֆի]]ի, [[Նարդոս]]ի, [[Շիրվանզադէ]]ի, [[Կամսարական|Տ․ Կամսարականի]], [[Գրիգոր Զօհրապ]]ի, [[Երուխան (արեւմտահայերէն)|Երուխանի]] անունները՝ իբր վէպի յղացքով, երկեր արտադրող գրագէտներ։ Ի. դարուն, վէպը շարունակեց պահել իր կենսունակութիւնը գրաւելով նոր գետիններ՝ խորացումի ուղղութեամբ, յատկապէս հոգեբանական, հոգեվերլուծական։ [[Տոսթոյեւսքի]], [[Փրուսթ]], [[Ֆոքնըր]], [[Ճոյս]]- Ի. դարու առաջին կէսին այս խորացումը գլխաւոր կատարողներն են։ Հայ գրականութեան մէջ, նոյն պահերուն կը համապատասխանեն [[Յակոբ Օշական|Յ․ Օշական]], [[Զապէլ Եսայեան|Զ․ Եսայեան]], [[Թոթովենց|Վ․ Թոթովենց]], [[Ակսէլ Բակունց|Ա․ Բակունց]], եւն։ Վէպին ծաղկումը վերջին երկու-երեք դարերուն, կը բացատրուի մի քանի բնորոշ գիծերով * Մեծ ծաւալը կարելի կը դարձնէ՝ անհատ-կերպարներու, թէ հաւաքական երեւոյթներու բազմակողմանի դրսեւորումն ու հոլովոյթը․ ապա նաեւ անոնց վերլուծումը, պատճառական թէ այլ կապակցութիւնները․ * Իբր տեսակ՝ իր արտօնած ազատութիւնները կու տան ճոխացումի, խորացումի, այլազանումի հարուստ առիթներ։ Անհատ-կերպարի յուզական աշխարհը բաող քնարական հատուածներէն՝ մինչեւ անհատներու միջեւ տռամային-բեմական կացութիւններու լարումը, մինչեւ պատմական տուեալներու եւ գաղափարագրական դրոյթներու յաւելումը, վէպը կ՛ընդունի բազմակի պատուաստումներ․ * Այս կենսունակութեան շնորհիւ, վէպը ծնունդ տուած է մի քանի տարբերակներու, ինչպէս պատմավէպը, գիտա-երեւակայական վէպը (ի դէպ՝ տարբեր ծաւալով կամ թատերգութեան ձեւի տակ)․ * Ծաւալի չափանիշը նկատի առած՝ պէտք է յիշել նախ՝ վիպակը, որ փոքր վէպ մըն է․ ապա վիպաշարը, այսինքն՝ մէկ մարմին կազմող կամ աւելի կամ նուազ իրարու կապուած մի քանի, երբեմն բազմաթիւ, վէպերու շարքը։ Պատմողական աւելի փոքր տեսակ մըն է պատմուածքը կամ նորավէպը։ Այս տեսակը զգալիօրէն կը տարբերի վէպէն, եւ ոչ միայն կերպարներու եւ միակ կացութեան մը՝ պատկերումին։ Ատոր փոխարէն՝ երբեմն ան կը հասնի մեծ խտութեան եւ խոր ճշմարտացիութեան։ == Քրոնիկ կամ փաստագրական ակնարկ == Պատմողական սեռի աւելի նոր տեսակ է քրոնիկը կամ փաստագրական ակնարկը՝ իր զանազան ձեւաւորումներով։ Ասոնց բնորոշ ընդհանուր գիծը՝ իրենց պատկերած դէպքերուն ու դէմքերուն իրական կեանքի մէջ պատահած ըլլալն է, իրական գոյութիւն ունենալը։ Քրոնիկ-ակնարկի տեսակին կը պատկանին՝ * Բուն լրագրական քրոնիկ-ակնարկը, հանրային՝ շահեկանութիւն ունեցող երեւոյթի մը շուրջ * Յուշագրութիւնը * Օրագրութիւնը կամ օրագիրը․ * Գրական կենդանագիրը կամ դիմանկարը, ապա՝ կենսագրութիւնը (կրնայ ըլլալ նաեւ ինքնակենսսագրութիւն) * Լրագրական տոմսը՝ յաճախ կատակաշեշտ քննադատութիւն * Պարսաւագիրը՝ աւելի ծաւալուն, եւ ծաղրող-դատապարտող շեշտով Քրոնիկ տեսակի զանազան այս ձեւերուն մէջ, գրագէտին ազատութիւնը, երեւակայութեան թափը կը սահմանափակուին․ բայց երկը չի կորսնցներ գրական-գեղարուեստական գործի իր հանգամանքը, չի դառնար իրականութեան չոր տեղեկագրում։ Երեւակայութիւնը կ՛օգնէ քրոնիկագիր հեղինակին նախ՝ ընտրելու իր նիւթը, ապա՝ անոր մէջընտրելու եւ շեշտելու որոշ երեսներ, որոշ փաստեր։ Ան յաճախ նաեւ անձամբ կ'երեւի ակնարկին մէջ, կը միջամտէ, կը մասնակցի․․․ Այլ խօսքով, քրոնիկ-ակնարկային երկը՝ կեանքի եւ գրականութեան կէս-ճամբուն վրայ՝ ձեւով մը կը կազմէ գրականութեան «հետախուզութիւնը», ճամբայ կը բանայ պատմողական միւս տեսակներուն։ Կեանքին մօտէն առնչուող գրականութեան մը մէջ, անփոխարինելի է քրոնիկային երկերու դերը։ [[Ստորոգութիւն:Գրականութիւն]] [[Ստորոգութիւն:Գրական սեռեր]] 9b0dwcrbsjz97o48heayrp7hirrl6yu 205834 205832 2022-07-21T14:39:15Z Սեւան Դանիէլեան Մկրեան 135 wikitext text/x-wiki [[Պատկեր:Victor Hugo circa 1880.jpg|մինի|Հիւկօ]] [[Պատկեր:Dickens Gurney head.jpg|մինի|Տիքընզ]] [[Պատկեր:Abovianportrait.jpg|մինի|Աբովեան]] [[Պատկեր:Homer British Museum.jpg|մինի|Հոմերոս]] [[Պատկեր:Goethe (Stieler 1828).jpg|մինի|Կէօթէ]] Պատմողական սեռի հին տեսակներէն են՝ * Դիցաբանական զրոյցը (ինչպէս՝ Պրոմեթէոսի, Վահագնի, եւ այլն) * Առասպելը (ինչպէս՝ [[Հայկ եւ Բէլ|Հայկի եւ Բէլի]], Արտաւազդի, [[Սուրբ Սարգիս|Սուրբ Սարգիսի]]․․․) * Աւանդութիւնը (ինչպէս՝ Մհերի Դրան, Լուսաւորիչի Կանթեղին, [[Խաչատուր Աբովեան|Աբովեանի]] անհետացման․․․) * Հեքիաթը (ինչպէս՝ [[Հազար Ու Մէկ Գիշեր|Հազար ու Մէկ Գիշերներու]], Հազարան Պլպուլի․․․) * Ժողովրդական դիւցազնավէպը (ինչպէս՝ [[հելլէններ]]ու «Իլիական»ը, [[ֆրանսա]]ցիներու «Ռոլանի Երգը», հայոց «[[Սասունցի Դաւիթ]]»ը ․․․)։ Այս տեսակներուն հասարակաց յատկանիշն է ժողովուրդին հաւաքական արտադրութիւն ըլլալը՝ բազմադարեան հոլովոյթի մը մէջ։ Բացի ատկէ՝ իւրաքանչիւրը ունի մասնայատկութիւններ։ Բոլոր այս տեսակներէն, իր կարեւորութեամբ կը զանազանուի վերջինը՝ ժողովրդական դիւցազնավէպը, որ հարազատ հայելին է տուեալ ժողովուրդի ազգային նկարագրին եւ ձգտումներուն, ինչպէս [[Սասունցի Դավիթ|Սասունցի Դաւիթը]]՝ հայ ժողովուրդի պարագային։ == Պատմութիւն == Պատմողական այս նախնական տեսակներէն դէպի գրական տեսակներ անցումը եղած է աստիճանական, եւ ստացած է զանազան ձեւեր։ Մէկ կողմէ՝ գրի առնուած են բերանացի երկեր (ինչպէս «Իլիական»ը՝ [[Հոմերոս]]ի կողմէ, կամ շատ աւելի ուշ՝ [[Սասունցի Դավիթ|«Սասունցի Դաւիթ»ը]] ԺԹ. դարուն)։ Միւս կողմէ, շատ գրողներ փորձած են արտադրել սեփական դիւցազնավէպ՝ իրենց ոճով, գրական դիւցազներգութիւններ։ Այս փորձը յաջող արդիւնք չէ տուած առհասարակ։ Սակայն դիւցազնավէպը, միւս հին տեսակներուն նման, նպաստած է նոր տեսակներու ծնունդին։ == Վէպ == Գալով նոր ժամանակներու պատմողական տեսակներուն, առաջին հերթին պիտի յիշատակենք վէպը։ Իր ներկայ ձեւին մօտիկ ձեւով մը ծնած՝ ԺԵ.- ԺԶ. դարերուն, պատմողական այս տեսակը աստիճանաբար կաղապար դարձաւ ծաւալուն ստեղծագործութիւններու, հանդիսանալով հին ժամանակներու դիւցազնավէպին մերօրեայ համարժէքը։ Առաջին նշանաւոր վէպերը ստեղծուեցան ԺԶ. եւ ԺԷ. դարերուն՝ [[Վերածնունդ]]ի եւ դասական գրականութեան դարերուն, [[Ռաբլե Ֆրանսուա|Ռապըլէի]] ու [[Սերուանտես|Սերուանտեսի]] պէս գրագէտներու գրիչով։ Իսկ ԺԸ. եւ ԺԹ. դարերը տեսան Լուսաւորման դարու, ապա իրապաշտ դպրոցի մտածողական-քննադատական վէպի ծաղկումը։ Միջանկեալ՝ վիպապաշտ կոչուած հոսանքէն եւս որոշ երկեր, տարբեր զգայնութեամբ, նոյն շարժումին է որ նպաստ բերին։ Արեւմտեան գրականութիւններու ծիրին մէջ, այս հանգրուանները նշող անուններ են՝ [[Ճ․ Սուիֆթ]], Ժ․ Ժ․ [[Ռուսօ]], [[Վոլթէր]], [[Կէօթէ]], [[Պալզաք]], [[Սթենտալ]], [[Վիքթոր Հիւկօ]], [[Չարլզ Տիքընզ]], [[Թոլսթոյ]]։ Մեր մէջ՝ շրջանցելով դասական հոսանքը, որ չեղաւ մնայուն գործերու արտադրման վայր, ԺԹ. դարու կէսէն՝ պիտի նշենք [[Խաչատուր Աբովեան]]ի, [[Րաֆֆի]]ի, [[Նարդոս]]ի, [[Շիրվանզադէ]]ի, [[Կամսարական|Տ․ Կամսարականի]], [[Գրիգոր Զօհրապ]]ի, [[Երուխան (արեւմտահայերէն)|Երուխանի]] անունները՝ իբր վէպի յղացքով, երկեր արտադրող գրագէտներ։ Ի. դարուն, վէպը շարունակեց պահել իր կենսունակութիւնը գրաւելով նոր գետիններ՝ խորացումի ուղղութեամբ, յատկապէս հոգեբանական, հոգեվերլուծական։ [[Տոսթոյեւսքի]], [[Փրուսթ]], [[Ֆոքնըր]], [[Ճոյս]]- Ի. դարու առաջին կէսին այս խորացումը գլխաւոր կատարողներն են։ Հայ գրականութեան մէջ, նոյն պահերուն կը համապատասխանեն [[Յակոբ Օշական|Յ․ Օշական]], [[Զապէլ Եսայեան|Զ․ Եսայեան]], [[Թոթովենց|Վ․ Թոթովենց]], [[Ակսէլ Բակունց|Ա․ Բակունց]], եւ այլն։ Վէպին ծաղկումը վերջին երկու-երեք դարերուն, կը բացատրուի քանի մը բնորոշ գիծերով. * Մեծ ծաւալը կարելի կը դարձնէ՝ անհատ-կերպարներու, թէ հաւաքական երեւոյթներու բազմակողմանի դրսեւորումն ու հոլովոյթը․ ապա նաեւ անոնց վերլուծումը, պատճառական թէ այլ կապակցութիւնները․ * Իբր տեսակ՝ իր արտօնած ազատութիւնները կու տան ճոխացումի, խորացումի, այլազանումի հարուստ առիթներ։ Անհատ-կերպարի յուզական աշխարհը բաող քնարական հատուածներէն՝ մինչեւ անհատներու միջեւ տռամային-բեմական կացութիւններու լարումը, մինչեւ պատմական տուեալներու եւ գաղափարագրական դրոյթներու յաւելումը, վէպը կ՛ընդունի բազմակի պատուաստումներ․ * Այս կենսունակութեան շնորհիւ, վէպը ծնունդ տուած է մի քանի տարբերակներու, ինչպէս պատմավէպը, գիտա-երեւակայական վէպը (ի դէպ՝ տարբեր ծաւալով կամ թատերգութեան ձեւի տակ)․ * Ծաւալի չափանիշը նկատի առած՝ պէտք է յիշել նախ՝ վիպակը, որ փոքր վէպ մըն է․ ապա վիպաշարը, այսինքն՝ մէկ մարմին կազմող կամ աւելի կամ նուազ իրարու կապուած մի քանի, երբեմն բազմաթիւ, վէպերու շարքը։ Պատմողական աւելի փոքր տեսակ մըն է պատմուածքը կամ նորավէպը։ Այս տեսակը զգալիօրէն կը տարբերի վէպէն, եւ ոչ միայն կերպարներու եւ միակ կացութեան մը՝ պատկերումին։ Ատոր փոխարէն՝ երբեմն ան կը հասնի մեծ խտութեան եւ խոր ճշմարտացիութեան։ == Քրոնիկ կամ փաստագրական ակնարկ == Պատմողական սեռի աւելի նոր տեսակ է քրոնիկը կամ փաստագրական ակնարկը՝ իր զանազան ձեւաւորումներով։ Ասոնց բնորոշ ընդհանուր գիծը՝ իրենց պատկերած դէպքերուն ու դէմքերուն իրական կեանքի մէջ պատահած ըլլալն է, իրական գոյութիւն ունենալը։ Քրոնիկ-ակնարկի տեսակին կը պատկանին՝ * Բուն լրագրական քրոնիկ-ակնարկը, հանրային՝ շահեկանութիւն ունեցող երեւոյթի մը շուրջ * Յուշագրութիւնը * Օրագրութիւնը կամ օրագիրը․ * Գրական կենդանագիրը կամ դիմանկարը, ապա՝ կենսագրութիւնը (կրնայ ըլլալ նաեւ ինքնակենսսագրութիւն) * Լրագրական տոմսը՝ յաճախ կատակաշեշտ քննադատութիւն * Պարսաւագիրը՝ աւելի ծաւալուն, եւ ծաղրող-դատապարտող շեշտով Քրոնիկ տեսակի զանազան այս ձեւերուն մէջ, գրագէտին ազատութիւնը, երեւակայութեան թափը կը սահմանափակուին․ բայց երկը չի կորսնցներ գրական-գեղարուեստական գործի իր հանգամանքը, չի դառնար իրականութեան չոր տեղեկագրում։ Երեւակայութիւնը կ՛օգնէ քրոնիկագիր հեղինակին նախ՝ ընտրելու իր նիւթը, ապա՝ անոր մէջընտրելու եւ շեշտելու որոշ երեսներ, որոշ փաստեր։ Ան յաճախ նաեւ անձամբ կ'երեւի ակնարկին մէջ, կը միջամտէ, կը մասնակցի․․․ Այլ խօսքով, քրոնիկ-ակնարկային երկը՝ կեանքի եւ գրականութեան կէս-ճամբուն վրայ՝ ձեւով մը կը կազմէ գրականութեան «հետախուզութիւնը», ճամբայ կը բանայ պատմողական միւս տեսակներուն։ Կեանքին մօտէն առնչուող գրականութեան մը մէջ, անփոխարինելի է քրոնիկային երկերու դերը։ [[Ստորոգութիւն:Գրականութիւն]] [[Ստորոգութիւն:Գրական սեռեր]] n3ykoy8qawsd899ij0v15p8ojfc62hd 205836 205834 2022-07-21T14:39:33Z Սեւան Դանիէլեան Մկրեան 135 /* Քրոնիկ կամ փաստագրական ակնարկ */ wikitext text/x-wiki [[Պատկեր:Victor Hugo circa 1880.jpg|մինի|Հիւկօ]] [[Պատկեր:Dickens Gurney head.jpg|մինի|Տիքընզ]] [[Պատկեր:Abovianportrait.jpg|մինի|Աբովեան]] [[Պատկեր:Homer British Museum.jpg|մինի|Հոմերոս]] [[Պատկեր:Goethe (Stieler 1828).jpg|մինի|Կէօթէ]] Պատմողական սեռի հին տեսակներէն են՝ * Դիցաբանական զրոյցը (ինչպէս՝ Պրոմեթէոսի, Վահագնի, եւ այլն) * Առասպելը (ինչպէս՝ [[Հայկ եւ Բէլ|Հայկի եւ Բէլի]], Արտաւազդի, [[Սուրբ Սարգիս|Սուրբ Սարգիսի]]․․․) * Աւանդութիւնը (ինչպէս՝ Մհերի Դրան, Լուսաւորիչի Կանթեղին, [[Խաչատուր Աբովեան|Աբովեանի]] անհետացման․․․) * Հեքիաթը (ինչպէս՝ [[Հազար Ու Մէկ Գիշեր|Հազար ու Մէկ Գիշերներու]], Հազարան Պլպուլի․․․) * Ժողովրդական դիւցազնավէպը (ինչպէս՝ [[հելլէններ]]ու «Իլիական»ը, [[ֆրանսա]]ցիներու «Ռոլանի Երգը», հայոց «[[Սասունցի Դաւիթ]]»ը ․․․)։ Այս տեսակներուն հասարակաց յատկանիշն է ժողովուրդին հաւաքական արտադրութիւն ըլլալը՝ բազմադարեան հոլովոյթի մը մէջ։ Բացի ատկէ՝ իւրաքանչիւրը ունի մասնայատկութիւններ։ Բոլոր այս տեսակներէն, իր կարեւորութեամբ կը զանազանուի վերջինը՝ ժողովրդական դիւցազնավէպը, որ հարազատ հայելին է տուեալ ժողովուրդի ազգային նկարագրին եւ ձգտումներուն, ինչպէս [[Սասունցի Դավիթ|Սասունցի Դաւիթը]]՝ հայ ժողովուրդի պարագային։ == Պատմութիւն == Պատմողական այս նախնական տեսակներէն դէպի գրական տեսակներ անցումը եղած է աստիճանական, եւ ստացած է զանազան ձեւեր։ Մէկ կողմէ՝ գրի առնուած են բերանացի երկեր (ինչպէս «Իլիական»ը՝ [[Հոմերոս]]ի կողմէ, կամ շատ աւելի ուշ՝ [[Սասունցի Դավիթ|«Սասունցի Դաւիթ»ը]] ԺԹ. դարուն)։ Միւս կողմէ, շատ գրողներ փորձած են արտադրել սեփական դիւցազնավէպ՝ իրենց ոճով, գրական դիւցազներգութիւններ։ Այս փորձը յաջող արդիւնք չէ տուած առհասարակ։ Սակայն դիւցազնավէպը, միւս հին տեսակներուն նման, նպաստած է նոր տեսակներու ծնունդին։ == Վէպ == Գալով նոր ժամանակներու պատմողական տեսակներուն, առաջին հերթին պիտի յիշատակենք վէպը։ Իր ներկայ ձեւին մօտիկ ձեւով մը ծնած՝ ԺԵ.- ԺԶ. դարերուն, պատմողական այս տեսակը աստիճանաբար կաղապար դարձաւ ծաւալուն ստեղծագործութիւններու, հանդիսանալով հին ժամանակներու դիւցազնավէպին մերօրեայ համարժէքը։ Առաջին նշանաւոր վէպերը ստեղծուեցան ԺԶ. եւ ԺԷ. դարերուն՝ [[Վերածնունդ]]ի եւ դասական գրականութեան դարերուն, [[Ռաբլե Ֆրանսուա|Ռապըլէի]] ու [[Սերուանտես|Սերուանտեսի]] պէս գրագէտներու գրիչով։ Իսկ ԺԸ. եւ ԺԹ. դարերը տեսան Լուսաւորման դարու, ապա իրապաշտ դպրոցի մտածողական-քննադատական վէպի ծաղկումը։ Միջանկեալ՝ վիպապաշտ կոչուած հոսանքէն եւս որոշ երկեր, տարբեր զգայնութեամբ, նոյն շարժումին է որ նպաստ բերին։ Արեւմտեան գրականութիւններու ծիրին մէջ, այս հանգրուանները նշող անուններ են՝ [[Ճ․ Սուիֆթ]], Ժ․ Ժ․ [[Ռուսօ]], [[Վոլթէր]], [[Կէօթէ]], [[Պալզաք]], [[Սթենտալ]], [[Վիքթոր Հիւկօ]], [[Չարլզ Տիքընզ]], [[Թոլսթոյ]]։ Մեր մէջ՝ շրջանցելով դասական հոսանքը, որ չեղաւ մնայուն գործերու արտադրման վայր, ԺԹ. դարու կէսէն՝ պիտի նշենք [[Խաչատուր Աբովեան]]ի, [[Րաֆֆի]]ի, [[Նարդոս]]ի, [[Շիրվանզադէ]]ի, [[Կամսարական|Տ․ Կամսարականի]], [[Գրիգոր Զօհրապ]]ի, [[Երուխան (արեւմտահայերէն)|Երուխանի]] անունները՝ իբր վէպի յղացքով, երկեր արտադրող գրագէտներ։ Ի. դարուն, վէպը շարունակեց պահել իր կենսունակութիւնը գրաւելով նոր գետիններ՝ խորացումի ուղղութեամբ, յատկապէս հոգեբանական, հոգեվերլուծական։ [[Տոսթոյեւսքի]], [[Փրուսթ]], [[Ֆոքնըր]], [[Ճոյս]]- Ի. դարու առաջին կէսին այս խորացումը գլխաւոր կատարողներն են։ Հայ գրականութեան մէջ, նոյն պահերուն կը համապատասխանեն [[Յակոբ Օշական|Յ․ Օշական]], [[Զապէլ Եսայեան|Զ․ Եսայեան]], [[Թոթովենց|Վ․ Թոթովենց]], [[Ակսէլ Բակունց|Ա․ Բակունց]], եւ այլն։ Վէպին ծաղկումը վերջին երկու-երեք դարերուն, կը բացատրուի քանի մը բնորոշ գիծերով. * Մեծ ծաւալը կարելի կը դարձնէ՝ անհատ-կերպարներու, թէ հաւաքական երեւոյթներու բազմակողմանի դրսեւորումն ու հոլովոյթը․ ապա նաեւ անոնց վերլուծումը, պատճառական թէ այլ կապակցութիւնները․ * Իբր տեսակ՝ իր արտօնած ազատութիւնները կու տան ճոխացումի, խորացումի, այլազանումի հարուստ առիթներ։ Անհատ-կերպարի յուզական աշխարհը բաող քնարական հատուածներէն՝ մինչեւ անհատներու միջեւ տռամային-բեմական կացութիւններու լարումը, մինչեւ պատմական տուեալներու եւ գաղափարագրական դրոյթներու յաւելումը, վէպը կ՛ընդունի բազմակի պատուաստումներ․ * Այս կենսունակութեան շնորհիւ, վէպը ծնունդ տուած է մի քանի տարբերակներու, ինչպէս պատմավէպը, գիտա-երեւակայական վէպը (ի դէպ՝ տարբեր ծաւալով կամ թատերգութեան ձեւի տակ)․ * Ծաւալի չափանիշը նկատի առած՝ պէտք է յիշել նախ՝ վիպակը, որ փոքր վէպ մըն է․ ապա վիպաշարը, այսինքն՝ մէկ մարմին կազմող կամ աւելի կամ նուազ իրարու կապուած մի քանի, երբեմն բազմաթիւ, վէպերու շարքը։ Պատմողական աւելի փոքր տեսակ մըն է պատմուածքը կամ նորավէպը։ Այս տեսակը զգալիօրէն կը տարբերի վէպէն, եւ ոչ միայն կերպարներու եւ միակ կացութեան մը՝ պատկերումին։ Ատոր փոխարէն՝ երբեմն ան կը հասնի մեծ խտութեան եւ խոր ճշմարտացիութեան։ == Քրոնիկ կամ փաստագրական ակնարկ == Պատմողական սեռի աւելի նոր տեսակ է քրոնիկը կամ փաստագրական ակնարկը՝ իր զանազան ձեւաւորումներով։ Ասոնց բնորոշ ընդհանուր գիծը՝ իրենց պատկերած դէպքերուն ու դէմքերուն իրական կեանքի մէջ պատահած ըլլալն է, իրական գոյութիւն ունենալը։ Քրոնիկ-ակնարկի տեսակին կը պատկանին՝ * Բուն լրագրական քրոնիկ-ակնարկը, հանրային՝ շահեկանութիւն ունեցող երեւոյթի մը շուրջ * Յուշագրութիւնը * Օրագրութիւնը կամ օրագիրը․ * Գրական կենդանագիրը կամ դիմանկարը, ապա՝ կենսագրութիւնը (կրնայ ըլլալ նաեւ ինքնակենսսագրութիւն) * Լրագրական տոմսը՝ յաճախ կատակաշեշտ քննադատութիւն * Պարսաւագիրը՝ աւելի ծաւալուն, եւ ծաղրող-դատապարտող շեշտով Քրոնիկ տեսակի զանազան այս ձեւերուն մէջ, գրագէտին ազատութիւնը, երեւակայութեան թափը կը սահմանափակուին․ բայց երկը չի կորսնցներ գրական-գեղարուեստական գործի իր հանգամանքը, չի դառնար իրականութեան չոր տեղեկագրում։ Երեւակայութիւնը կ'օգնէ քրոնիկագիր հեղինակին նախ՝ ընտրելու իր նիւթը, ապա՝ անոր մէջընտրելու եւ շեշտելու որոշ երեսներ, որոշ փաստեր։ Ան յաճախ նաեւ անձամբ կ'երեւի ակնարկին մէջ, կը միջամտէ, կը մասնակցի․․․ Այլ խօսքով, քրոնիկ-ակնարկային երկը՝ կեանքի եւ գրականութեան կէս-ճամբուն վրայ՝ ձեւով մը կը կազմէ գրականութեան «հետախուզութիւնը», ճամբայ կը բանայ պատմողական միւս տեսակներուն։ Կեանքին մօտէն առնչուող գրականութեան մը մէջ, անփոխարինելի է քրոնիկային երկերու դերը։ [[Ստորոգութիւն:Գրականութիւն]] [[Ստորոգութիւն:Գրական սեռեր]] dga2x0q0mdkgwkx6jeqv60bslchv44g Արարայի ճակատամարտ 0 21186 205839 202397 2022-07-21T19:18:28Z HoMen 269 /* Ծանօթագրութիւններ */ wikitext text/x-wiki {{Տեղեկաքարտ Ճակատամարտ|Ճակատամարտի անուանում=Արարայի ճակատամարտ|Հակամարտութիւն=[[Համաշխարհային Առաջին Պատերազմ|Ա․ Համաշխարհային պատերազմի ընթացքին ճակատամարտ]]|Թուական=[[19 Սեպտեմբեր]], [[1918 թուական|1918]]|Վայր=[[Ռաֆաթ-Արարա]] բարձունքին վրայ ([[Պաղեստին]]|Արդիւնք=Հայկական լեգէոնի յաղթանակ|Հակառակորդ1=Հայկական լեգէոն (ֆրանսական բանակ)|Հակառակորդ2=Թուրքիա|Ուժեր1=5 000|Ուժեր2=94 12 000}} [[Պատկեր:Armenian_legion.png|մինի|Հայկական լեգէոնը]] '''Արարայի ճակատամարտ'''․ տեղի ունեցած է [[19 Սեպտեմբեր]], [[1918 թուական|1918]]-ին, [[Ռաֆաթ-Արարա]] բարձունքին վրայ ([[Պաղեստին]]), ֆրանսական զինուած ուժերուն մէջ գործող Հայկական Լեգէոնի եւ թրքական բանակին միջեւ։ == Պատմական տեղեկութիւններ == [[Համաշխարհային Առաջին Պատերազմ|Ա․ Համաշխարհային պատերազմի]] ծագումէն առաջ, [[1914 թուական|1914]]-ին [[Փարիզ|Փարիզի]] մէջ կազմուած Հայ Ազգային պատուիրակութիւնը՝ նախագահութեամբ [[Պօղոս Նուպար Փաշա|Պօղոս-Նուպար]] փաշայի, աշխոյժ գործունէութիւն կը ծաւալէ ի նպաստ Օսմանեան կայսրութեան տարածքին հայկական նահանգներու ինքնավարութեան։  Հայոց պատուիրակութեան ղեկավար Պօղոս Նուպար փաշա մեծ ներդրում կ՛ ունենայ հայկական լեգէոնի կազմութեան գաղափարը դաշնակիցներու ռազմավարութեան մէջ մտցնելու եւ իրագործելու աշխատանքին մէջ: === Հայկական լեգէոն === Կ՛ որոշուի հայկական լեգէոն մը գործէ ֆրանսական համազգեստով եւ հրամանատարութեամբ։ 1916-ին, «Արեւելեան լեգէոն» անունին տակ, կեանքի կը կոչուի Հայկական լեգէոնը ([[1916 թուական|1916]] – [[1920 թուական|1920]])։ === Ճակատամարտը === Թրքական եւ գերմանական զինակից ուժերը, [[Եգիպտոս|Եգիպտոսէն]], [[Սուրիա|Սուրիայէն]] եւ [[Յորդանան|Յորդանանէն]] նահանջելով, Պաղեստինի մէջ կեդրոնացած էին։  Արարայի բարձունքին հաստատւած գերմանական 701 եւ 702 գումարտակներն ու հրետանին՝ զօրավար Օթթօ Լիման Ֆոն Սանդերսի հրամանատարութեամբ ու աջակցութեամբ թրքական 8-րդ, 7-րդ (Մուսթաֆա Քեմալի հրամանատարութեամբ) եւ 4-րդ զօրաբանակներու, կատաղի դիմադրութիւն ցոյց կու տային Դաշնակից ուժերու յառաջխաղացքին։ Պաղեստինի ամբողջ ճակատին յառաջացող Դաշնակից զօրքերուն հրամանատար զօրավար Էտմընթ Ալենպի, Արարայի բարձունքը նուաճելու գործողութիւնը Հայկական լեգէոնին (5 000 հայ զինեալներ) կը վստահի, որ քսան ժամ տեւողութեամբ բուռն մարտերէ ետք ջախջախիչ պարտութեան կը մատնէ գերմանական եւ թրքական միացեալ զօրքը (12 000 զինեալներ) եւ կը տիրանայ Արարայի անառիկ բարձունքին։ Արարայի յաղթանակը կը վճռորոշէ [[Համաշխարհային Առաջին Պատերազմ|Առաջին Աշխարհամարտի]] արագ վախճանը։  Գերմանական եւ թրքական զօրքերը կը նահանջին եւ քանի մը շաբաթ ետք կը կնքուի պարտութեան՝ [[Մուտրոսի պայմանագիր|զինադադարի պայմանագիրը]]։ <ref>[https://www.jstor.org/stable/26098396 Քաղաքականութիւն եւ կայսերապաշութիւն Գաաղթօճախներու եւ Օտարազգի կամաւորներու լեգէոններ, Մեծ Պատերազմին ընթացքին․․․ Անտրիքոս Վարնավա {{ref-el}}]</ref> <ref>[https://alikonline.ir/news/national/item/34835-%D5%BA%D5%A1%D5%BF%D5%B4%D5%B8%D6%82%D5%A9%D5%A5%D5%A1%D5%B6-%D5%B0%D5%A5%D5%BF%D6%84%D5%A5%D6%80%D5%B8%D5%BE-%D5%B0%D5%A1%D5%B5%D5%AF%D5%A1%D5%AF%D5%A1%D5%B6-%D5%AC%D5%A5%D5%A3%D5%A7%D5%B8%D5%B6%D5%AB-%D5%B5%D5%A1%D5%B2%D5%A9%D5%A1%D5%B6%D5%A1%D5%AF%D5%A8%D5%9D-%D5%A1%D6%80%D5%A1%D6%80%D5%A1%D5%B5%D5%AB-%D5%B3%D5%A1%D5%AF%D5%A1%D5%BF%D5%A1%D5%B4%D5%A1%D6%80%D5%BF%D5%AB%D5%B6-19-%D5%BD%D5%A5%D5%BA%D5%BF%D5%A5%D5%B4%D5%A2%D5%A5%D6%80%D5%AB-1918 ՊԱՏՄՈՒԹԵԱՆ ՀԵՏՔԵՐՈՎ - Հայկական լեգէոնի յաղթանակը՝ Արարայի ճակատամարտին (19 սեպտեմբերի 1918), Ն․, 3-10-2016]</ref> <ref>[https://westernarmeniatv.com/hy/28844/%D5%B0%D5%AB%D5%B7%D5%A5%D5%AC%D5%B8%D5%BE-%D5%A1%D6%80%D5%A1%D6%80%D5%A1%D5%B5%D5%AB-%D5%B3%D5%A1%D5%AF%D5%A1%D5%BF%D5%A1%D5%B4%D5%A1%D6%80%D5%BF%D5%A8-%D5%BD%D5%A5%D5%BA%D5%BF%D5%A5%D5%B4%D5%A2 westernarmeniatv․ Յիշելով Արարայի ճակատամարտը, 19 Սեպտ․, 1918]</ref> == Ծանօթագրութիւններ == {{Ծնթ․ցանկ}} [[Ստորոգութիւն:Ճակատամարտեր այբբենական կարգով]] [[Ստորոգութիւն:Ճակատամարտեր ըստ տարեթիւի]] [[Ստորոգութիւն:Ճակատամարտեր ըստ դարու]] [[Ստորոգութիւն:Ճակատամարտեր]] q36yszl3ijhaemtjn6ywvgyp8c3i8ld Սփեցեսի նաւամարտ (1822) 0 21942 205838 205288 2022-07-21T19:17:18Z HoMen 269 /* Ծանօթագրութիւններ */ wikitext text/x-wiki {{Տեղեկաքարտ Ճակատամարտ|Ճակատամարտի անուանում=Սփեցեսի նաւամարտ|Հակամարտութիւն=Յունական Ապստամբութեան ընթացքին նաւամարտ|Պատկեր=MEXIS-BATTERY-SPETSAI-1822.jpg|Վերնագիր=Սփեցեսի նաւամարտ․ գործ Իոանիս Քուցիս (1887)․|Թուական=8 - 13 Սեպտեմբեր 1822|Վայր=[[Արղոլիքոս ծոց]], [[Սփեցես|Սփեցեսին]] եւ անոր դիմացը գտնուող [[Պելոպոնես|Պելոպոնեսի]] ափերուն միջեւ միջանցք|Արդիւնք=յունական նաւարտորմիղի յաղթանակ|Հակառակորդ1=յունական ուժեր|Հակառակորդ2=[[Օսմանեան Կայսրութիւն|Օսմանեան կայսրութիւն]]|Հրամանատար1=[[Անտրէաս Միաուլիս]] [[Յունաստան]]|Հրամանատար2=Մոհամմատ Ալի, [[Օսմանեան կայսրութիւն]]|Ուժեր1=56 նաւ եւ 16 հրկիզչ նաւ|Ուժեր2=94 ռազմանաւ}} '''Սփեցեսի նաւամարտ''' (1822) կամ [[Նաֆփլիօ|Նաֆփլիոյի]] նաւամարտ եւ կամ՝ Արմաթայի նաւամարտ ([[Յունարէն|յուն․՝]] Ναυμαχία των Σπετσών կամ Ναυμαχία του Ναυπλίου)․ յոյներուն եւ օսմանցիներուն միջեւ տեղի ունեցած վճռական նաւամարտ, [[8 Սեպտեմբեր|8]] - [[13 Սեպտեմբեր]] [[1822 թուական|1822]], Յունական [[1821 թուական|1821]]-ի Ապստամբութեան ընթացքին։ == Պատմական ակնարկ == === Եղելութիւնները նախ քան նաւամարտը === [[8 Սեպտեմբեր|8 Սեպտեմբերին]], օսմանեան նաւատորմիղը [[Մոնեմվասիա|Մոնեմվասիայէն]] դէպի [[Նաֆփլիօ]] ուղղուած էր, որպէսզի [[Փալամիտի բերդ|Փալամիտիի բերդը]] գտնուող օսմանեան բանակը ռազմթերքով պարէնաւորէ։ Յունական ուժերը բերդը պաշարած էին․ ցամաքէն Տիմիթրի Իփսիլանտոսի ուժերը իսկ ծովէն՝ [[Լասքարինա Պուպուլինա|Լասքարինա Պուպուլինային]] նաւերը։ Մինչ այդ, [[Սփեցես|Սփեցեսի]] տարեց ղեկավարը՝ Հածիեանիս Մեքսիս, կ՛ որոշէ կղզիին պաշտպանութիւնը ամրացնէ ու կը տեղադրէ թնդանօթներու երեք կայաններ։ Օսմանեան նաւատորմիղը բաղկացած 94 ռազմանաւերէ հրաման ունէր կործանել [[Իտրա]] եւ [[Սփեցես|Սփեցեսի]] յունական ուժերը եւ ազատագրել Նաֆփլիոյի (Փալամիտի բերդին մէջ) պաշարուած պահակազօրքը։ Երբ օսմանեան նաւատորմիղը [[Արղոլիքոս ծոց|Արղոլիքոս ծոցը]] (կամ Նաֆփլիոյի ծոց) կը մտնէ, դէմ յանդիման կը գտնուի յունական նաւատորմիղին, որուն ծովակալն է [[Անտրէաս Միաուլիս]]։ Յունական նաւատորմիղը ([[Իտրա]], [[Սփեցես]] եւ [[Փսարա]] կղզիներուն նաւերը) բաղկացած է 56 նաւերէ եւ 16 հրկիզիչ նաւերէ։ Յոյն ծովակալը կը հրամայէ յունական նաւատորմիղը ուղղուի Սփեցեսի եւ դիմացի ափին միջեւ նեղուցը, որպէսզի շրջաբակէ լաւ զինուած օսմանցիներուն ռազմանաւերը։ Միաուլիս կը հետեւի հին յոյն [[Թեմիսթոքլիս (ծովակալ)|Թեմիսթոքլիս ծովակալին]] ռազմավարութիւնը [[Սալամինայի Ճակատամարտը|Սալամինայի նաւամարտին]] (Ք.Ա. 476) ընթացքին։ === Նաւամարտը === Միաուլիս երեք մասի կը բաժնէ նաւատորմիղը, որոնցմէ մէկը ստանցնած էր օսմանցիները ուղղել դէպի Սփեցեսի նեղուցը։ Առաջին կռիւը տեղի կ՛ ունենայ 8 Սեպտեմբերին․ հանդարտ հովը կը խափանէ յոյներուն ծրագիրը եւ անոնք երկու հրկիզիչ նաւեր կը կորսնցնեն։ Սակայն, օսմանցիները փոխանակ յարձակին, ետ կը քաշեն իրենց ուժերը։ Յոյները անգամ մը եւս կը փորձեն հրկիզել օսմանեան նաւատորմիղը սակայն չեն յաջողիր։ Վերջապէս 10 Սեպտեմբերին, Քոզմաս Պարպասիս հրկիզողը կը յաջողի ճեղքել թրքական նաւատորմիղը։ Հետեւանքները կործանիչ կ՛ ըլլան օսմանցիներուն համար եւ կը պարտուին կորսնցնելով իրենց նաւերուն մեծ մասը։ Յոյները այս աննախընթաց յաջողութիւնը կը պարտին ծովակալ Միաուլիսին, որ կը հերոսանայ։ == Յաղթութեան կարեւորութւնը == Օսմանեան նաւատորմիղը կը նահանջէ եւ [[Իտրա|Իտրայի]] եւ [[Սփեցես|Սփեցեսի]] յունական երկու նաւային կայանները կործանելու ծրագիրը չեղեալ կը համարուի։ Ինչպէս նաեւ [[Նաֆփլիօ|Նաֆփլիոյի]] թուրքերուն օգնութիւն չի հասնիր եւ քանի մը օրեր ետք, քաղաքը կ՛ անցնի յոյներուն ձեռքը, իսկ բերդը՝ երկու ամիս ետք՝ 30 Նոյեմբեր 1822-ին։ <ref>[[https://anemi.lib.uoc.gr/php/pdf_pager.php?rec=/metadata/f/9/c/metadata-113-0000003.tkl&do=149435.pdf&pageno=19&pagestart=1&width=347&height=565&maxpage=80&lang=el Օմիրիտիս․ ամփոփ պատմական երեք յունական կղզիներուն՝ Իտրա, Սփեցես եւ Փսարա ընդէմ թրքական նաւատորմիղին, Նաֆփլիօ 1821, էջ 4{{ref-el}}]</ref> <ref>[https://www.sansimera.gr/articles/826 Սան սիմերա - Սփեցիսի նաւամարտը{{ref-el}}]</ref> <ref>[https://spetses.gov.gr/%CE%BD%CE%B1%CF%85%CE%BC%CE%B1%CF%87%CE%AF%CE%B1-%CF%83%CF%80%CE%B5%CF%84%CF%83%CF%8E%CE%BD-%CE%B1%CF%81%CE%BC%CE%AC%CF%84%CE%B1/ Սփեցես․ Արմաթայի նաւամարտը{{ref-el}}]</ref> <ref>[https://www.ert.gr/ert-arxeio/i-naymachia-ton-spetson-8-septemvrioy-1822/ ΕΡΤ - Յունաստանի պետական ռատիօկայան․ տեսերիզ, Սփեցեսի նաւամարտը{{ref-el}}]</ref> == Ծանօթագրութիւններ == {{Ծնթ․ցանկ}} [[Ստորոգութիւն:Նաւամարտեր այբենական կարգով]] [[Ստորոգութիւն:Նաւամարտեր Յունաստանի մէջ]] [[Ստորոգութիւն:Նաւամարտեր ըստ տարեթիւի]] [[Ստորոգութիւն:Նաւամարտեր ըստ դարու]] [[Ստորոգութիւն:Նաւամարտեր]] ln9ov8z5c2cevv7kvh1okvutrhsm63b Էվիա 0 22076 205837 204520 2022-07-21T15:45:47Z HoMen 269 /* Ընդհանուր տղեկութիւններ */ wikitext text/x-wiki {{Տեղեկաքարտ Բնակավայր|կարգավիճակ=Կղզի}} [[Պատկեր:Bay_of_Chalkida_from_Karababa_castle_Greece.jpg|ձախից|մինի|Էվիա նկարուած Յունաստանի մայրցամաքէն․ կը նշմարուին՝ Էվիա կղզիին հիւսիսային մասը եւ Հալքիտա մայրաքաղաքը]] '''Էվիա''' ([[Յունարէն|յուն․]]՝ Εύβοια), [[Էգէական Ծով|Էգէական ծով]], [[Յունաստան]]․ տարածութեամբ Յունաստանի երկրորդ կղզին է եւ [[Միջերկրական Ծով|Միջերկրականի]]՝ վեցերորդը։ == Աշխարհագրութիւն == === Ընդհանուր տղեկութիւններ === Էվիա կ՛ երկարի Յունաստանի մայրցամաքի արեւելեան ափին եւ անկէ զայն կը բաժնեն [[Մալիաքոս ծոց|Մալիաքոս ծոցը]] եւ [[Էվոյիքոս ծոց|Էվոյիքոս ծոցը]]։ [[Լեֆքատա (կղզի)|Լեֆքատային]] հետ միակ կղզիներն են որոնց հասնիլը (մուտքը) ցամաքի ճամբով ալ կ՛ ըլլայ․ Էվիա կամուրջով մը, իսկ Լեֆքատա՝ երկար ծփուն կամուրջով մը։ Տարածութիւնն է 3․654 քլ²․։ Կղզին երկայն ու նեղ է եւ անոր երկու ծայրամասերը, ինչպէս նաեւ կեդրոնը աւելի լայն են։ Կ՛երկարի հիւսիս-արեւմուտքէն դէպի հարաւ-արեւելք եւ երկարութիւնը 180 քլ․ է։ Լայնքը 8 քլ․ - 50 քլ․ է։ Օրէու նեղուցը հիւսիս-արեւմտեան մասը մայրացամաքէն կը բաժնէ, իսկ Էվոյիքոս ծոցը՝ հարաւի մասը։ Էվիային հարաւ-արեւելեան ծայրամասին եւ [[Անտրոս]] կղզիին միջեւ կը գտնուի Քաֆիրէա նեղուցը։ Էգէական ծովը կը ջրէ Էվիայի հիւսիսային, հիւսիս-արեւելեան եւ արեւելեան ափերը։ [[Պատկեր:Dystos GS 1.jpg|ձախից|մինի|Տիսթոս լիճ]] Կղզիին կեդրոնի արեւմտեան ափին, (մայրցամաք Սթերէա Էլատա), ամենամօտիկ կէտին կառուցուած է մայրաքաղաքը՝ Հալքիտա։ Մայրցամաքին հետ կապուած է 700 մեթր բարձրութեամբ կամուրջով մը․ հին կամուրջը՝ Հալքիտայի կամուրջը փոխարինած է։ Մեծութեամբ եւ բնակչութեան թիւով Յունաստանի երկրորդ կղզին է․ առաջինն է [[Կրետէ]]։ Բնակչութեան թիւն է 191 206։ Կղզիին բնութիւնը բացառիկ գեղեցկութիւն ունի․ հարուստ՝ բուսական եւ կենդանական աշխարհով։ Անոր ծառախիտ անտառներուն մէջ կ՛ ապաստանին կենդանական աշխարհէն բազմաթիւ տեսակներ։ Էվիա ունի բազմաթիւ գետեր, գետակներ, ջրվէժներ, լիճեր եւ ծովափներ։ Կղզին կը ճեղքեն անտառախիտ լեռներու շարք մը։ Մեղրաբուծութիւնը շատ զարգացած է, ինչպէս նաեւ անասնապահութիւնը, երկրագործութիւնը, պտղատու ծառերու մշակումը (նշանաւոր է «Քիմի թուզ»ը), ձկնորսութիւնը, ծովագնացութիւնը եւ զբօսաշրջիկութիւնը։ [[Պատկեր:North coasts of central Evia panorama 8205146.JPG|մինի|Կեդրոնական Էվիայի հիւսիսային ափերը]] ==== 2021-ի ամրան ծագած հսկայ հրդեհները ==== 2021-ի ամրան, կղզիին հիւսիսային անտառապատ մասը գրեթէ ամբողջովին հրոյ ճրագ կը դառնայ։ Ծագած հսկայ հրդեհներուն դէմ ցամաքէն, ծովէն եւ երկինքէն (ջրատար օդանաւներ եւ ուղղաթիռներ) հարիւրաւոր հրշէջներու, յունական բանակի զինուորներուն եւ նաեւ բնակիչներուն մղած պայքարը անկարող կ՛ըլլայ հրդեհը կասեցնել․ կը շիջանի երբ վերջապէս կը հասնի արեւմտեան, հիւսիսային եւ արեւելեան ծովափներուն։ Հրդեհը մեծ վնաս պատճառած է կղզիին տնտեսութեան եւ բնակչութեան։ Հազարաւոր կենդանիներ կը կորսուին, տասնեակներով գիւղեր կ՛ անհետանան, հազարաւոր բնակիչներ անտուն կը դառնան, նախկին անտառապատ լեռները մերկաղած ըլլալու պատճառով աշնան եւ ձմեռուան տեղատարապ անձրեւները կ՛ ողողեն շրջակայ քաղաքներն ու գիւղերը։ === Վարչական === Էվիան [[Սքիրոս (կղզի)|Սքիրոս կղզիին]] հետ եւ մայցամաքի Վիոթիա նահանգին արեւելեան ափերուն ու շրջակայ կղզիակներուն հետ կը կազմեն Էվիայի Շրջանային Միաւորը, որ կը պատկանի Սթերէա Էլատա Շրջանին։ [[Պատկեր:Aerial view of Nimporeio 18.02.2009 14-37-35.JPG|մինի|Քարիստոս եւ համանուն ծոցը]] [[Պատկեր:Kymi Banner Evvia Euboea.JPG|ձախից|մինի|Քիմի]] === Կարեւոր ծոցեր, նեղուցներ եւ կղզիակներ === ==== Ծոցեր, նեղուցներ ==== Կարեւոր ծոցերն ու նեղուցներն են (սկսելով կեդրոնէն դէպի հիւսիս)՝ [[Էվոյիքոս ծոց]]․ կ՛երկարի կղզիին արեւմտեան կողմը եւ Էվրիփոս նեղուցը զայն երկու մասերու կը բաժնէ՝ հիւսիսային Էվոյիքոս ծոց եւ հարաւային Էվոյիքոս ծոց, [[Պատկեր:View of the Euboic Gulf from Rhamnous on July 22, 2020.jpg|մինի|Էվոյիքոս ծոցը եւ Էվիա - կ՛ երեւի Քավալիանի կղզին․ նկարուած է Ատիկէի արեւելեան ծովափի Ռամնունտա հնավայրէն]] [[Էվրիփու նեղուց]]․ նեղ եւ մայրցամաքին ամենամօտիկը, Քարիստոս ծոց․ կղզիին հարաւը, Քիմի ծոց, կղզիին արեւելեան կողմը՝ Էգէականի։ ==== Կղզիակներ ==== [[Լիհատես կղզեխումբ|Լիհատես]]․ Էվոյիքոս ծոցին հիւսիսային մուտքին Ղայտարոս եւ [[Աթալատոնիսի, կղզիակ|Աթալատոնիսի]]․ հիւսիս-արեւմտեան ափերուն [[Փեթալյի]]․ Էվոյիքոս ծոցին հարաւային մուտքին՝ Փեթալիոն ծոցիկ Միրթօ, Փրասուտա եւ Փոնտիքոնիսի․ [[Էվոյիքոս ծոց|Էվոյիքոս ծոցին]] հարաւէն դէպի կեդրոն [[Քաւալիանի, Էվիա|Քաւալիանի]]․ Էվոյիքոս ծոցին կեդրոնէն դէպի հարաւ, Ատիկէ նահանգին Այիա Մարինային եւ Ռամնունտաս հնավայրին դիմացը == Պատմական ակնարկ == === Անուանում === [[Հոմերոս|Օմիրոսը (Հոմերոս)]] կղզին Էվիա անունը տուած է, որովհետեւ կղզիին վրայ հնադարէն անասնապահութիւնը եւ արգաւանդ հողերուն մշակումը բաւական զարգացած էին․ «Էվ» (Εύ)՝ բերրի եւ «վուս» (βους)՝ լաւ որակի կով։ === Հնադար === Պղնձադարին կղզին բնակուած է հին յունական Ավանտոն ցեղէն։ Օմիրոս (Հոմերոս) կը պատմէ թէ անոնք մասնակցած են [[Տրոյան պատերազմին]] եւ հիմնած են Հալքիտա, Էրեթրիա, Իսթիէա, Քիրինթոս, Տիոն, Քարիսթոս եւ Սթիրա քաղաքները։ Հետագային հոն Յոնիացիները կը հաստատուին։ Անոնք Էվիան երկու հզօր պետութիւններու կը բաժնեն․ Հալքիատայի պետութիւն՝ հիւսիսային մաս եւ Էրեթրիայի պետութիւն՝ հարաւային մաս։ Էվիային հարաւային ծայրամասին կայք կը հաստատեն [[Տրիոփես|Տրիոփեսները]]։ Ք․Ա․ 8-րդ դարուն, Էվիայի քաղաքները դարձած են առեւտրական կարեւոր կեդրոններ։ Բնակիչները կը հիմնեն գաղթօճախներ․ Յունաստանի հիւսիսը՝ Հալքիտիքի եւ հարաւային [[Իտալիա]]։ Հարաւային Իտալիոյ առաջին գաղթօճախները Էվիացիները հիմնած են․ Փիթիքուսես կղզի՝ [[Նափոլի|Նափոլիին]] բացերը, [[Քիմի (Մեծ Յունաստան)|Քիմի (Մեծ Յունաստան),]] [[Զակլի (Մեսինա, Իտալիա)]]'','' [[Րիյիո (Քալավրիա, Իտալիա)]] եւ [[Նաքսոս (Սիչիլիա, Իտալիա]])։ Ք․Ա․ 9-րդ դարասկիզբին, Էվիան կը տկարանայ։ Անոր երկու պետութիւններու միջեւ մրցակցութիւնը պատճառ կ՛ըլլայ [[Լիլանտիոս Պատերազմ|Լիլանտիոս Պատերազմին]] ծագման, որ համայունական ընթացք կ՛առնէ։ === Յաջորդող տարիներ === Լիլանտիոս պատերազմին պատճառով, Էվիան կը տկարանայ, անոր քաղաքները իրենց առեւտրական կարեւորութիւնը կը կորսնցնեն։ Այնուհետեւ կղզիին պատմութիւնը կը հետեւի Յունաստանի պատմութեան<ref>[[Յունաստան#Յունական քաղաք-պետութիւններու միաւորում]]</ref>։ == Պատկերասրահ == <gallery> Պատկեր:Agios Minas bay Chalkida boats storm Greece.jpg|Հալքիտա Պատկեր:Lefkadi 8074754.JPG|Հալքիտա, Լեֆքանտի ծովափ Պատկեր:Χαλκίδα παραλία 2637.jpg|Հալքիտա Պատկեր:Adding - panoramio.jpg|Տիրֆիս Պատկեր:Limionas view - panoramio.jpg|Լիմոնիաս Պատկեր:Rock in Evia Greece.jpg|Իսթիէա, Էտիփսոս․ հիւսիսային Էվիա Պատկեր:Hide - panoramio.jpg|Քարիստոս Պատկեր:Chiliadou Panorama 8205143.JPG|Էվիայի արեւելեան ափեր․ Քիմի-Ալիվերի, Հալիատու ծովափ Պատկեր:Σουτσίνι 2148.jpg|Էվիայի արեւելեան ափեր․ Սուցինի Պատկեր:Karavos.jpg|Էվիայի արեւելեան ափեր-Քարավոս Պատկեր:Chronia village, North Evia, Greece.jpg|Հրոնիա գիւղ, հիւսիսային Էվիա Պատկեր:Limni Banner Evvia.jpg|Լիմնի - հիւսիս-արեւմտեան Էվիա Պատկեր:Beach near Kotsikia Euboea Greece.jpg|Քոցիքիա Պատկեր:ΜΕΓΑΛΟ ΚΑΙ ΜΙΚΡΟ ΛΙΒΑΡΙ.jpg|Փոքր ու մեծ Լիվարի Պատկեր:Dirfus.jpg|Տիրֆիս լեռ․ հիւսիսային Էվիա․ նկարուած Հալքիտայէն Պատկեր:20090510 Kanthli mountain Evia Greece 1.jpg|Քանտիլի․ հիւսիս-արեւմտեան Էվիա Պատկեր:Karistos evlahos.jpg|Օհի լեռ, հարաւային Էվիա, Քարստոսին կռնակը Պատկեր:Περιοχή Διχαλορέματα στο όρος Τελέθριο, Εύβοια.jpg|Թելեթրիօ, հիւսիսային Էվիա Պատկեր:Περιοχή Μεγάλη Σβάλα στο όρος Τελέθριο, Εύβοια.jpg|Մեղալի Սվալա, հիւսիսային Էվիա Պատկեր:Abies cephalonica - Euboea 3.JPG|Քոթիլէա․ կեդրոնական Էվիա Պատկեր:20070501 Xiliadou 32.JPG|Հիլիատու գետ Պատկեր:Dirfi river.JPG|Տիրֆի գետ Պատկեր:Drymona water fall and pool north Euboea Greece.jpg|Տրիմոնա ջրբէժ, հիւսիսային Էվիա Պատկեր:Kireas, Greece - panoramio.jpg|Քիրէաս գետ Պատկեր:Manikiatis 2.JPG|Մանիքիաթիս գետ Պատկեր:Αυλωνάρι ποτάμι 8201.jpg|Ավլոնարիս գետ Պատկեր:Γέφυρα στο Μονόδρυ 2832.jpg|Ավլոնարի գետի կամուրջներէն՝ Մոնոտրի Պատկեր:Πλατάνα Εύβοιας 8110.JPG|Փլաթանա գետ Պատկեր:Ρέμα Σκοτείνης Πλάτανα 5602.JPG|Սքոթինիս գետ Պատկեր:Testudo marginata on Evia (Euboea) island, Greece.jpg|Testudo marginata կրիան Պատկեր:Kanatadika Beach Natura 2000 Sunset 3.jpg|Քանաթատիքա ծովափ </gallery><ref>[https://www.nature.com/articles/ejhg2015124 nature. Յոյները արեւմուտք՝ հարաւային Իտալիոյ յունական գաղթօճախներ, 15-7-2015{{ref-en}}]</ref> <ref>[https://web.archive.org/web/20131226064728/http://www.naevias.gr/ naevias - Էվիայի Շրջանային Միաւոր{{ref-el}}]</ref> <ref>[https://web.archive.org/web/20100629105832/http://www.photopassport.gr/index_180.html Էվիան վերէն դիտուած Yannis Lasithiotakis{{ref-el}}]</ref> <ref>[https://archive.ert.gr/4898/ ΕΡΤ - Յունական պետական ռատիոյի եւ հեռատեսիլի կայան․ Տեսերիզ․ Էվիա{{ref-el}}]</ref> <ref>[https://www.voriaevia.net/ Հիւսիսային Էվիա{{ref-el}}]</ref> <ref>[https://books.google.gr/books?id=mVRwQgAACAAJ&q=Lazenby+writer+greece+history&redir_esc=y յունաստանի ծաշտպանութիւնը Ք․Ա․ 490-479, John Francis Lazenby{{ref-en}}]</ref> <ref>[https://www.britannica.com/place/Euripus Էվրիփուս նեղուց, Բրիտանական հանրագիտարան{{ref-en}}]</ref> <ref>[https://www.ethnos.gr/greece/article/169871/fotiaeyboiaterastiaoikologikhkatastrofhtideixnoyntastoixeiathsyphresiascopernicus ethnos - Էբիայի հրդեհները, 13-8-2021, 13-8-2021{{ref-el}}]</ref> <ref>[https://www.cnn.gr/oikonomia/story/279187/kalypsi-asfalistikon-eisforon-ergazomenon-se-pyropliktes-perioxes-tis-v-eyvoias cnn.gr - Էվիայի հրդեհներուն հետեւանքները․․ բնակչութեան պետական զօրակցութիւն, 26-8-2021{{ref-el}}]</ref> <ref>[https://www.tovima.gr/2021/08/08/society/fotia-stin-eyvoia-i-megalyteri-katastrofi-apo-pyrkagia-sta-ellinika-xronika/ tovima - Էվիա․ Յունաստանի նորագոյն պատմութեան ամենակործանիչ հրդեհները, 8-8-2021{{ref-el}}]</ref> == Տե՛ս նաեւ == [[Սֆիրիա|Սֆիրիա (Էվիայի սուլալեզուն)]] == Ծանօթագրութիւններ == {{Ծնթ․ցանկ}} [[Ստորոգութիւն:Յունական կղզիներ]] [[Ստորոգութիւն:Կղզիներ այբբենական կարգով]] [[Ստորոգութիւն:Կղզիներ]] hewc5ihdbrwyyu6xy2j3a77dh4w7wr2 Մարաթոնաս 0 23081 205833 205804 2022-07-21T14:37:55Z HoMen 269 wikitext text/x-wiki {{Տեղեկաքարտ Բնակավայր||կարգավիճակ=Քաղաքապետութիւն|պատկեր=2011 Dimos Marathonos.png|պատկերի նկարագրութիւն=Մարաթոնասի քաղաքապետութիւն|երկիր=[[Ատիկէ]], [[Յունաստան]]|բնօրինակ անուանում=Δήμος Μαραθώνος|Քաղաքապետ=Իլիաս Փսինաքիս|բնակչութիւն=33 423|մարդահամարի թուական=2011}}'''Մարաթոնաս''' ([[Յունարէն|յուն․]]՝ Μαραθώνας), [[Ատիկէ|Ատիկէի]] քաղաքապետութիւն։ [[Յունաստան|Յունաստանի]] պատմական քաղաքապետութիւններէն է ([[Մարաթոն Էանդիտա]]՝ հնադարեան քաղաքը)։ Հոն է ուր Ք․Ա․ Սեպտեմբեր 490-ին տեղի ունեցած է [[Մարաթոնի ճակատամարտ|համանուն ճակատամարտը]] Աթենացիներուն եւ Պարսիկներուն միջեւ։ Բնակչութեան թիւը 33 423 է։ Անունը առած է տեղացի Մարաթոս հերոսէն։ Հնադարի շրջանին հիմնուած Փրովալինթոս, Ինոի եւ Թրիքորիթոս քաղաքները, Մարաթոնի հետ միասին կազմած են Ատիկէի Թեթրափոլիսը։ Մարաթոն անունէն յառաջ եկած է [[Մարաթոնիոս]]՝ Մարաթոնի վազքը։ [[2004 թուական|2004]]-ի Ողիմպիական Խաղերուն անոր ծովափին բացերը՝ Սհինիա, տեղի ունեցան թիավարութեան մրցումները, իսկ Մարաթոնի հանրածանօթ վազքը անկէ կը սկսի ու կը վերջանայ Աթէնքի Փանաթինայիքօ Սթատիօ (կամ Քալիմարմարօ)։ <ref>[https://web.archive.org/web/20100705024807/http://www.kedke.gr/uploads/N38522010_KALLIKRATIS_FEKA87_07062010.pdf Քալիքրաթիս վարչական ծրագիր{{ref-el}}]</ref> <ref>[https://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Perseus:text:1999.04.0057:entry=ma/raqon Մարաթոն Liddell, Henry George; Scott, Robert; Յունարէն-անգլերէն բառարան {{ref-en}}]</ref> <ref>[http://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=paus.+1.15.3&redirect=true Փաֆսանիաս․ Յունաստանի նկարագրութիւն{{ref-en}}]</ref> <ref>[https://digital.la84.org/digital/collection/p17103coll8/id/43496/rec/84 2004-ի Ողիմպիական Խաղերու պաշտօնական{{ref-en}} տեղեկագրութիւն]</ref> == Ծանօթագրութիւններ == {{Ծնթ․ցանկ}} [[Ստորոգութիւն:Ատիկէի քաղաքներ]] [[Ստորոգութիւն:Յունաստանի քաղաքներ]] [[Ստորոգութիւն:Քաղաքներ ըստ երկրի]] srqf1ol2s1gihn0kbnzly6e0f30f918 205835 205833 2022-07-21T14:39:16Z HoMen 269 wikitext text/x-wiki {{Տեղեկաքարտ Բնակավայր||կարգավիճակ=Քաղաքապետութիւն|պատկեր=2011 Dimos Marathonos.png|պատկերի նկարագրութիւն=Մարաթոնասի քաղաքապետութիւն|երկիր=[[Ատիկէ]], [[Յունաստան]]|բնօրինակ անուանում=Δήμος Μαραθώνος|Քաղաքապետ=|բնակչութիւն=33 423|մարդահամարի թուական=2011|ղեկավար=Իլիաս Փսինաքիս|ղեկավարի պաշտօն=քաղաքապետ}}'''Մարաթոնաս''' ([[Յունարէն|յուն․]]՝ Μαραθώνας), [[Ատիկէ|Ատիկէի]] քաղաքապետութիւն։ [[Յունաստան|Յունաստանի]] պատմական քաղաքապետութիւններէն է ([[Մարաթոն Էանդիտա]]՝ հնադարեան քաղաքը)։ Հոն է ուր Ք․Ա․ Սեպտեմբեր 490-ին տեղի ունեցած է [[Մարաթոնի ճակատամարտ|համանուն ճակատամարտը]] Աթենացիներուն եւ Պարսիկներուն միջեւ։ Բնակչութեան թիւը 33 423 է։ Անունը առած է տեղացի Մարաթոս հերոսէն։ Հնադարի շրջանին հիմնուած Փրովալինթոս, Ինոի եւ Թրիքորիթոս քաղաքները, Մարաթոնի հետ միասին կազմած են Ատիկէի Թեթրափոլիսը։ Մարաթոն անունէն յառաջ եկած է [[Մարաթոնիոս]]՝ Մարաթոնի վազքը։ [[2004 թուական|2004]]-ի Ողիմպիական Խաղերուն անոր ծովափին բացերը՝ Սհինիա, տեղի ունեցան թիավարութեան մրցումները, իսկ Մարաթոնի հանրածանօթ վազքը անկէ կը սկսի ու կը վերջանայ Աթէնքի Փանաթինայիքօ Սթատիօ (կամ Քալիմարմարօ)։ <ref>[https://web.archive.org/web/20100705024807/http://www.kedke.gr/uploads/N38522010_KALLIKRATIS_FEKA87_07062010.pdf Քալիքրաթիս վարչական ծրագիր{{ref-el}}]</ref> <ref>[https://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Perseus:text:1999.04.0057:entry=ma/raqon Մարաթոն Liddell, Henry George; Scott, Robert; Յունարէն-անգլերէն բառարան {{ref-en}}]</ref> <ref>[http://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=paus.+1.15.3&redirect=true Փաֆսանիաս․ Յունաստանի նկարագրութիւն{{ref-en}}]</ref> <ref>[https://digital.la84.org/digital/collection/p17103coll8/id/43496/rec/84 2004-ի Ողիմպիական Խաղերու պաշտօնական{{ref-en}} տեղեկագրութիւն]</ref> == Ծանօթագրութիւններ == {{Ծնթ․ցանկ}} [[Ստորոգութիւն:Ատիկէի քաղաքներ]] [[Ստորոգութիւն:Յունաստանի քաղաքներ]] [[Ստորոգութիւն:Քաղաքներ ըստ երկրի]] 4q0e41j7kafos1yzhkli2hx1easp46g Մարաթոնի ճակատամարտ 0 23086 205840 2022-07-21T19:18:51Z HoMen 269 Նոր էջ «{{Տեղեկաքարտ Ճակատամարտ|Ճակատամարտի անուանում=Մարաթոնի ճակատամարտ|Հակամարտութիւն=Պարսիկներու Յունաստան առաջին արշաւանքի ընթացքին աթենացիներու եւ պարսիկներու միջեւ կռիւ|Պատկեր=La pianura di Maratona.jpg|Վերնագիր=Մարաթոնի ճակատամարտի դաշտը, նկար 1884, Ֆրաթելի Թրեւես, Միլա...»: wikitext text/x-wiki {{Տեղեկաքարտ Ճակատամարտ|Ճակատամարտի անուանում=Մարաթոնի ճակատամարտ|Հակամարտութիւն=Պարսիկներու Յունաստան առաջին արշաւանքի ընթացքին աթենացիներու եւ պարսիկներու միջեւ կռիւ|Պատկեր=La pianura di Maratona.jpg|Վերնագիր=Մարաթոնի ճակատամարտի դաշտը, նկար 1884, Ֆրաթելի Թրեւես, Միլանօ|Թուական=Ք․Ա․490|Վայր=Մարաթոնի դաշտը, հիւսիս-արեւելեան [[Ատիկէ]], [[Յունաստան]]|Արդիւնք=յոյներու վճռորոշիչ յաղթանակ, վերջ պարսիկներու Յունաստան առաջին արշաւանքին|Հակառակորդ1=Աթենացիներու եւ փլաթէեսցիներու միացեալ ուժեր|Հակառակորդ2=Պարսկական Կայսրութիւն|Հրամանատար1=Միլթիատիս, Քալիմահոս [[Աթէնք]]|Հրամանատար2=Տաթիս, Արթաֆերնիս|Ուժեր1=9 000 - 10 000 աթենացի զինեալներ, 1 000 փլաթէեսցիներ|Ուժեր2=20 000 - 100 000 հետեւակ եւ 1 000 հեծեալներ (ժամանակակից ենթադրութիւն)<br /> 600 ցռկանաւ,200 000 - 600 000 զինեալներ եւ 10 000 հեծեալներ (հին աղբիւրներ)}} '''Մարաթոնի ճակատամարտ''' ([[Յունարէն|յուն․]]՝ Μάχη του Μαραθώνα, [[Հին Յունարէն|հին յուն․]]՝Μάχη τοῦ Μαραθῶνο)․ յոյներուն եւ պարսիկներուն միջեւ տեղի ունեցած ճակատամարտ, Ք․Ա․ Սեպտեմբեր 490-ին։ Յունական փոքրաթիւ բանակը կը յաջողի յաղթել պարսիկ Դարեհ Ա․-ի հսկայ բանակին։ == Աղբիւրներ == Յունապարսկական պատերազմներուն մասին գլխաւոր աղբիւրը [[Իրոտոթոս]] պատմաբանն է՝ «Իսթորիէ» (''Ιστορίαι'' պատմութիւններ), Ք․Ա․ 440-430։ [[Թուքիտիտիս]] (Ք․Ա․460 - Ք․Ա․399) եւ [[Պլուտարքոս|Փլութարհոս]] (45-120) կասկածի տակ առած են Իրոտոթոսի գործը, սակայն հնաբանական յայտնաբերումները կը վկայեն, կը փաստեն անոր գործը։ Իսկ ժամանակակից պատմաբանները անոր գործը արժանահաւատ կը համարեն։ Ուրիշ աղբիւրներ են յոյն [[Պղատոն]] (Ք․Ա․427 - Ք․Ա․347), [[Լիսիաս]] (Ք․Ա․445/59 - Ք․Ա․380), [[Փաֆսանիաս]] (110 - 180) եւ [[Պլուտարքոս|Փլութարհոս]] պատմաբանները եւ հռոմէացի [[Քորնիլլիոս Նեփոս]] (Ք․Ա․100 - Ք․Ա․24)։ == Վայրը == Մարաթոնայի դաշտը վայրն է ուր Ք․Ա․490-ին տեղի կ՛ունենայ համանուն ճակատամարտը, պարսկական առաջին արշաւանքին ընթացքին։ == Պատմական ակնարկ == === Արշաւանքին դրդապատճառները === [[Փոքր Ասիա|Փոքր Ասիոյ]] արեւմտեան ափերուն յունական քաղաքները կ՛ապստամբին [[Պարսկական Կայսրութիւն|Պարսկական Կայսրութեան]] բռնիշխանութեան դէմ ([[Յոնիական Ապստամբութիւն]], Ք․Ա․500/499 - Ք․Ա․494)։ Քաղաքները Ք․Ա․ 547/6-ին պարսիկներուն հպատակած էին։ Բնակիչները դժգոհ էին նշանակուած բռնակալներու՝ ղեկավարութենէն եւ անոնցմէ երկուքին անհատական գործողութիւններէն (Միլիթոսի բռնակալներ՝ Իսթիեոս եւ Արիսթաղորաս)։ Յոնիական Ապստամբութիւնը կը վերջանայ պարսկական նաւատորմիղի յաղթութեամբ (Ք․Ա․ 493)։ Յոնիական Ապստամբութիւնը վտանգած ըլլալով Պարսկական Կայսրութիւնը, [[Դարեհ Ա․]]-ին կ՛որոշէ պատժել յունական քաղաքները, ինչպէս օրինակ՝ [[Աթէնք]] եւ [[Էրեթրիա]], որոնք մասնակցած եւ նեցուկ կանգնած էին այդ ապստամբութեան։ Ապստամբողներուն ղրկած էին համապատասխանաբար 20 եւ 3 եռակարգ ցռկանաւեր։ === Պարսկական արշաւանքը === Պարսկական հսկայ բանակը (հետեւակ, հեծեալներ եւ նաւատորմիղ) Յունաստան կ՛արշաւէ ցամաքէն եւ ծովէն։ Կը հպատակէ [[Էգէական Ծով|Էգէական կղզիները]] եւ կը յարձակի էրեթրիային վրայ ([[էվիա]] կղզիին արեւմտեան ափեր, [[Ատիկէ|Ատիկէի]] հիւսիս-արեւելեան ափերուն դիմաց)։ Էրեթրիա կը դիմադրէ սակայն պարսիկները պարիսպի դռներէն ներս կը խուժեն, քար ու քանդ կ՛ընեն քաղաքը, ողջ մնացած բնակիչները կը գերավարեն եւ մեծ մասը [[Պարսկաստան]] կը ղրկեն։ Կը պատրաստուին [[Աթէնք|Աթէնքին]] վրայ յարձակելու։ == Մարաթոնի ճակատամարտը == [[Պատկեր:BeachedShipsMarathon.jpg|մինի|Մարաթոնի ծովափ․ պատկերոցում ցռկանաւերուն]] === Պատրաստութիւններ === Պարսիկները կը բանակեն [[Մարաթոն Էանդիտա|Մարաթոնի դաշտը]] (Աթէնքէն 40 քլ․ հիւսիս-արեւելք)։ Աթենացիներուն փոքրաթիւ բանակին օգնութեան կը հասնին Փլաթէեսէն 1 000 զինեալներ ([[Փլաթէես]]․ [[Ատիկէ|Ատիկէի]] հիւսիսը Վիոթիա շրջանի պատմական քաղաք, կը գտնուի [[Մարաթոնաս|Մարաթոնի]] հիւսիս-արեւմուտքը)։ Աթէնքի ուժերուն պատասխանատուն [[Միլթիատիս|Միլթիատիսն]] է, որ քաջածանօթ էր պարսկական ռասզմավարութեան։ Աթենացիները կ՛որոշեն Մարաթոնի դաշտի երկու նեղ ելքերը փակել։ Միաժամանակ [[Ֆիտիփիտիս]] (վազքի մարզիկ) Սփարթի կը ղրկեն օգնութեան համար։ Սփարթացիները կը պատասխանեն թէ լիալուսինէն ետք օգնութիւն պիտի ղրկեն տալով կրօնական պատճառներ։ 5 օր երկու բանակներէն ոեւէ մէկը չ՛որոշեր յարձակիլ։ Երկու կողմերուն ուժերը անհաւասար ըլլալով հանդերձ, աթենացիները կ՛ամրապնդեն իրենց դիրքերը։ Աթենացիներուն բանակը ունէր 10 սպարապետներ, 1 իւրաքանչիւր «ֆիլի»է (տողհմացեղախումբէ)։ Ամէն օր, մէկ սպարապետ բանակը կը ղեկավարէր։ Այս պատճառով Միլթիատիս կ՛որոշէ յարձակիլ իր հրամանատարութեան օրը։ [[Պատկեր:1stphaseofbattlemarathon.gif|մինի|Մարաթոնի ճակատամարտ ա․ մաս]] Ըստ կարգ մը պատմաբաններու Աթենացիները իմացած էին թէ պարսիկները իրենց հեծեալները հեռացուցած էին (նաւերուն ղրկած), ինչ որ կը դիւրացնէր դիմադրել պարսիկներուն որոնք վարժ չէին նեղ դաշտի մէջ դէմ հանդիման յարձակումի։ Այդ նաեւ կը նշէ «Սուտա» (''Σούδα'') բառարանի արձանագրութիւնը․- «''Δάτιδος ἐμβαλόντος εἰς τὴν Ἀττικὴν τοὺς Ἴωνας φασιν, ἀναχωρήσαντος αὐτοῦ, ἀνελθόντας ἐπἰ τὰ δένδρα σημαίνειν τοῖς Ἀθηναίοις ὡς εἶεν χωρὶς οἱ ἱππεῖς, καὶ Μιλτιάδην συνιέντα τὴν ἀναχώρησιν αὐτῶν συμβαλεῖν οὕτως καὶ νικῆσαι, ὅθεν καὶ τῆν παροιμίαν λεχθῆναι ἐπὶ τῶν τὴν τάξιν διαλυόντων''»<ref>[https://www.politeianet.gr/books/9789608094611-fragkos-s-fragkoulis-stratigikes-ekdoseis-choris-ippeis-220134 Առանց հեծեալներու, Մարաթոնի ճակատամարտը, Ք․Ա․490, 2500 տարի, Ֆրակոս Ս․ Ֆրակուլիս, Փոլիթիա հրատ․Փետրուար 2013 {{ref-el}}]</ref>։ [[Պատկեր:Archers_frieze_Darius_palace_Louvre_AOD487.jpg|ձախից|մինի|Պարսկական բանակի հետեւակի աղեղնաձիգ․ Դարեհ Ա․ Սուսայի պալատի որմանկար, (Ք․Ա․ 510)․ ]] === Ուժեր === ==== Աթենացիներ ==== 9 000 աթենացի զինեալներ եւ 1 000 Փլաթէեսցի զինեալներ։ [[Պատկեր:2ndphaseofbattlemarathon.gif|մինի|Մարաթոնի ճակատամարտ բ․ մաս]] ==== Պարսիկներ ==== 600 եռակարգ ցռկանաւեր, եւ՝ Ցամաքի բանակին համար, պատմաբաններուն արձանագրութիւններուն մէջ տուեալները կը տարբերին․- * 200 000 զինեալներ եւ 10 000 հեծեալներ՝ ըստ Սիմոնիտիս Քիոցիին եւ Քորնիլիոս Նեփոսին, * 300 000 զինեալներ՝ ըստ Փլութարհոսի, Փաֆսանիասի եւ Սուտա բառարանին, * 500 000 զինեալներ՝ ըստ Պղատոնի եւ Լիսիասի, * 600 000 զինեալներ՝ ըստ Իուսթինոսի, * 20 000 - 100 000 զինեալներ եւ 1 000 հեծեալներ՝ ըստ ժամանակակից պատմաբաններու։ [[Պատկեր:Athenians_at_Marathon_(reenactment).jpg|մինի|Աթենացիները Մարաթոն, պատկերացում]] === Ճակատամարտը === [[Պատկեր:Marshlands of Marathon, with Pentelikon mountains in the background.jpg|ձախից|մինի|Մարաթոնի ճահիճները․ խորին՝ Փենտելի լեռը]] Երկու բանակներուն միջեւ հեռաւորութիւնը մօտաւորապէս 1,5 քլ․ էր։ Աթենացիներու բանակին կեդրոնը կը կազմէին Լէոնդիտա «ֆիլիս»ի (ղեկավար՝ [[Թեմիսթոքլիս]]) եւ Անդիոհիտա «ֆիլիս»ի (ղեկավար՝ Արիսթիտիս) զինեալները քառաշարք կանգնած։ Բանակին երկու կողմերուն դիրք առած էին մնացեալ «ֆիլիս»ները (Աթէնքի տոհմացեղախումբերը) եւ Փլաթէեսի զինեալները, ութնաշարք կարգով։ [[Միլթիատիս|Միլթիատիսի]] ռազմավարութիւնը՝ բանակին երկու կողմերը զօրացնել, կը մտադրէր կռիւի ժամանակ յոյները կարողանան պարսիկներուն բանակը շրջապատել։ Այդպէս ալ կը պատահի։ Յոյները կը յաջողին ցրուել պարսկական դիրքերը, շրջապատել կեդրոնի զինելաները եւ ստիպել պարսիկ զինեալները նահանջել դէպի նաւերը։ Պարսիկներէն շատեր կը սպանուին ճահիճներուն մէջ (անոնց գոյութիւնը չէին ճանչնար)։ Ապա կը յարձակին պարսկական նաւերուն վրայ եւ անոնցմէ եօթն կը կործանեն։ Ըստ Իրոտոթոսին, պարսիկները ճակատամարտի ընթացքին կը կորսնցնեն 6 400 զինուորներ, իսկ անծանօթ է թիւը նահանջի պահուն սպանուածներուն։ Յոյներէն կը զոհուին 192 աթենացի եւ 11 Փլաթէեսցի զինուորներ, ինչպէս նաեւ ազնուական Քալիմահոս եւ Սթիսիլէոս օ Թրասիլէոս զօրավարները։ == Արդիւնք == Աթենացիները կ՛որոշեն յոյն զոհուած զինուորները թաղել ճակատամարտի վայրին մօտ։ Հնաբանական պեղումներուն շնորհիւ յայտնաբերուած են զոհուածներու խմբային գերեզմանները՝ թումբերը․- * Փլաթէեսցիներուն թումբ, * Մարաթոնացի զինեալներուն թումբ, * «Սորոս», աթենացիներուն թումբ։ Միլթիատիս հրամանատարը յաղթանակէն ետք, իր սաղաւարտը [[Ողիմպիա|Ողիմպիայի]] [[Զեւս|Տիասի]] տաճարին կը նուիրէ։ Այդ սաղաւարտը այժմ կը գտնուի [[Աթէնքի Հնաբանական Ազգային Թանգարանը|Աթէքնի Հնաբանական Ազգային Թանգարանը]]։<gallery> Պատկեր:Modern-day statue of the ancient Athenian general Miltiades in Marathon on the site of the battle (34312500171).jpg|alt=|Մարաթոնի ճակատամարտի վայր - յոյներու հրամանատար Միլթիատիսի արձանը․ ժամանակակից գործ Պատկեր:The burial mound of the Plataeans in Marathon on January 15, 2019.jpg|alt=|Փլաթէեսցիներուն թումբը Պատկեր:The tumulus (tomb) of the Athenians at Marathon.jpg|alt=|Աթենացիներուն թումբը Պատկեր:Tumulus (tomb) in Marathon.jpg|alt=|Մարաթոնցիներու թումբը Պատկեր:The helmet of Miltiades at the National Archaeological Museum of Athens on October 6, 2021.jpg|alt=|Միլթիատես հրամանատարին սաղաւարտը․ [[Աթէնքի Հնաբանական Ազգային Թանգարանը|Աթէնքի Հնաբանական Ազգային Թանգարան]] Պատկեր:Ac.marathon.jpg|alt=|Մարաթոնի դաշտը այսօր </gallery> == Հետեւանքներ == * Պարսկական նաւատորմիղը դէպի [[Սունիօ]] կ՛ուղղուի, որպէսզի Աթէնքին վրայ յարձակի, սակայն աթենացիները հասկնալով պարսիկներուն մտադրումը, արագօրէն քալելով եւ պարսիկներէն կանուխ Աթէնք կը հասնին։ Պարսկական բանակը կը նահանջէ։ * Սփարթացիները երբ կռիւի վայրը կը հասնին (ճակատամարտէն ետք), տեսնելով պարսիկ հազարաւոր զինուորներու դիակները, կ՛ընդունին Աթէնքի մեծ յաղթանակը։ * Դարեհ Ա․ Պարսկաստան վերադարձին, կը վերակազմէ իր բանակը, որպէսզի կրկին Յունաստան արշաւէ։ Սակայն այս ծրագիրը կը յետաձգուի, որովհետեւ [[Եգիպտոս|Եգիպտոսի]] մէջ ապստամբութիւնը կը ծագի։ Դարեհ կը մահանայ եւ զաւակը [[Քսերքսես Ա․]] գահ կը բարձրանայ։[[Պատկեր:Phidippides.jpg|մինի|Ֆիտիփիտիս յաղթանակէն ետք Աթէնք կը վազէ աւետումը տալու համար եւ կը պոռայ «Նենիքիքամեն» ''Νενικήκαμεν'']] * Պարսիկներուն Յունաստան երկրորդ արշաւանքը պիտի սկսի Ք․Ա․ 480-ին։ Տեղի պիտի ունենան ճակատագրական կռիւներ՝ ** [[Թերմոփիլեսի ճակատամարտ]], ** [[Արթեմիսիուի նաւամարտ]], ** [[Սալամինայի Ճակատամարտը|Սալամինայի նաւամարտ]], ** [[Փլաթէեսի ճակատամարտ]], ** [[Միքալիի ճակատամարտ]]։ * Ըստ Իրոտոթոսի, [[Ֆիտիփիտիս]] (վազքի մարզիկ) Սփարթի կը ղրկեն օգնութեան համար։ Ան Մարաթոնէն Սփարթի 219 քլ․ կը վազէ մէկ օրուան ընթացքին։ Իսկ յոյներուն աթենացիներ եւ փլաթէեսցիներ յաղթանակէն ետք Աթէնք կը վազէ յաղթանակի աւետումը տալու համար եւ կը պոռայ «Նենիքիքամեն» (''Νενικήκαμεν'' յաղթեցինք)։ Անոր վազքը կը ներշնչէ համանուն մրցումը՝ [[Մարաթոնիոս|Մարաթոնի վազքը]]։ <ref>[https://el.wikisource.org/wiki/%CE%99%CF%83%CF%84%CE%BF%CF%81%CE%AF%CE%B1%CE%B9_(%CE%97%CF%81%CE%BF%CE%B4%CF%8C%CF%84%CE%BF%CF%85)/%CE%95%CF%81%CE%B1%CF%84%CF%8E#105 Ուիքի աղբիւր - Իրոտոթոս, էրաթօ 105, 106,108{{ref-el}}]</ref> * Ճակատամարտէն ետք, աթենացի զինուորները արագօրէն Աթէնք կը վերադառնան պարսիկներու նաւատորմիղը չհասած։ Պարսիկները տեսնելով աթենացիներուն բանակը պատրաստ կազմով Ֆալիրոյի ծովափը կը նահանջեն ու իրենց երկիրը կը վերադառնան։ <ref>[http://www.fhw.gr/chronos/05/gr/culture/2131her_erga.html Իրոտոթոս{{ref-el}}]</ref> <ref>[https://el.wikisource.org/wiki/%CE%99%CF%83%CF%84%CE%BF%CF%81%CE%AF%CE%B1%CE%B9_(%CE%97%CF%81%CE%BF%CE%B4%CF%8C%CF%84%CE%BF%CF%85)/%CE%A4%CE%B5%CF%81%CF%88%CE%B9%CF%87%CF%8C%CF%81%CE%B7#105 Ուիքի աղբիւր - Իրոտոթոս, Թերփսիհորի 105{{ref-el}}]</ref> <ref>[https://el.wikisource.org/wiki/%CE%99%CF%83%CF%84%CE%BF%CF%81%CE%AF%CE%B1%CE%B9_(%CE%97%CF%81%CE%BF%CE%B4%CF%8C%CF%84%CE%BF%CF%85)/%CE%A4%CE%B5%CF%81%CF%88%CE%B9%CF%87%CF%8C%CF%81%CE%B7#99 Ուիքի աղբիւր - Իրոտոթոս, Թերփսիհորի 99{{ref-el}}]</ref> <ref>[https://el.wikisource.org/wiki/%CE%99%CF%83%CF%84%CE%BF%CF%81%CE%AF%CE%B1%CE%B9_(%CE%97%CF%81%CE%BF%CE%B4%CF%8C%CF%84%CE%BF%CF%85)/%CE%95%CF%81%CE%B1%CF%84%CF%8E#31 Ուիքի աղբիւր - Իրոտոթոս, էրաթօ 31{{ref-el}}]</ref> <ref>[https://el.wikisource.org/wiki/%CE%99%CF%83%CF%84%CE%BF%CF%81%CE%AF%CE%B1%CE%B9_(%CE%97%CF%81%CE%BF%CE%B4%CF%8C%CF%84%CE%BF%CF%85)/%CE%95%CF%81%CE%B1%CF%84%CF%8E#33 Ուիքի աղբիւր - Իրոտոթոս, էրաթօ 33{{ref-el}}]</ref> <ref>[https://el.wikisource.org/wiki/%CE%99%CF%83%CF%84%CE%BF%CF%81%CE%AF%CE%B1%CE%B9_(%CE%97%CF%81%CE%BF%CE%B4%CF%8C%CF%84%CE%BF%CF%85)/%CE%95%CF%81%CE%B1%CF%84%CF%8E#44 Ուիքի աղբիւր - Իրոտոթոս, էրաթօ 44{{ref-el}}]</ref> <ref>[https://el.wikisource.org/wiki/%CE%99%CF%83%CF%84%CE%BF%CF%81%CE%AF%CE%B1%CE%B9_(%CE%97%CF%81%CE%BF%CE%B4%CF%8C%CF%84%CE%BF%CF%85)/%CE%95%CF%81%CE%B1%CF%84%CF%8E#94 Ուիքի աղբիւր - Իրոտոթոս, էրաթօ 98{{ref-el}}]</ref> <ref>[http://e-library.iep.edu.gr/iep/collection/browse/item.html?code=02-02096&tab=01 e-library ΙΕΠ Մեծ մարդոց կեանքը, Միլթիատիս, 10{{ref-el}}]</ref> <ref>[https://el.wikisource.org/wiki/%CE%99%CF%83%CF%84%CE%BF%CF%81%CE%AF%CE%B1%CE%B9_(%CE%97%CF%81%CE%BF%CE%B4%CF%8C%CF%84%CE%BF%CF%85)/%CE%95%CF%81%CE%B1%CF%84%CF%8E#101 Ուիքի աղբիւր - Իրոտոթոս, էրաթօ 101, 102, 103{{ref-el}}]</ref> <ref>[https://el.wikisource.org/wiki/%CE%99%CF%83%CF%84%CE%BF%CF%81%CE%AF%CE%B1%CE%B9_(%CE%97%CF%81%CE%BF%CE%B4%CF%8C%CF%84%CE%BF%CF%85)/%CE%95%CF%81%CE%B1%CF%84%CF%8E#109 Ուիքի աղբիւր - Իրոտոթոս, էրաթօ 109, 110{{ref-el}} ]</ref> <ref>[https://archive.ph/20120604173137/http://skytonight.com/about/pressreleases/3309276.html Լուսինը եւ Մարաթոնը, D.W. Olson{{ref-en}}]</ref> <ref>[https://aims-worldrunning.org/articles/427.html Մարաթոնի ճակատամարտը, HUGH JONES{{ref-en}}]</ref> <ref>[https://el.wikisource.org/wiki/%CE%95%CF%80%CE%B9%CF%84%CE%AC%CF%86%CE%B9%CE%BF%CF%82 Ուիքի աղբիւր - Իրոտոթոս, Լիսիաս, Էփիթաֆիոս]</ref> <ref>[http://www.hellenicaworld.com/Greece/History/gr/MachiTouMarathona.html Հելենական աշխարհ․ Մարաթոնի ճակատամարտը{{ref-el}}]</ref> <ref>[https://slpress.gr/istorimata/marathon-490-p-ch-to-mystirio-toy-persikoy-ippikoy-giati-den-polemise/ Իսթորիմաթա․ Մարաթոնի ճակատամարտ - Պարսկական բանակին հեծեալներուն հարցը․․․ինչու հեծեալները չէին կրնար բաւական ժամանակ մնալ իրենց դիրքերուն վրայ․․ այս մասին ինչ կ՛ըսէ Սուտաս բառարանը{{ref-el}}]</ref> <ref>[https://www.tertullian.org/fathers/nepos.htm#Miltiades Միլթիատիս․ Քորնիլիոս Նեփոս{{ref-en}}]</ref> == Ծանօթագրութիւններ == {{Ծնթ․ցանկ}} [[Ստորոգութիւն:Ճակատամարտեր այբբենական կարգով]] [[Ստորոգութիւն:Ճակատամարտեր Յունաստանի մէջ]] [[Ստորոգութիւն:Ճակատամարտեր ըստ տարեթիւի]] [[Ստորոգութիւն:Ճակատամարտեր ըստ դարու]] [[Ստորոգութիւն:Ճակատամարտեր]] m10g79xqt4tj02el06k4vfaa4vg9gwj Վարսենիկ Աղասեան 0 23087 205842 2022-07-22T09:04:06Z Azniv Stepanian 8 Նոր էջ «{{Տեղեկաքարտ Անձ}} '''Վարսենիկ Աղասեան''' ({{ԱԾ}}), հայ բանաստեղծուհի, թատերագիր, մանկագիր եւ թարգմանիչ։ == Կեանք եւ գործունէութիւն == Ծնած է Նախիջեւանի Ջահուկ գիւղը։ փոքր տարիքին ընտանիքին հետ տեղափոխուած է [[Թիֆլիս]], ուր ստացած է իր կրթութիւնը Հայուհեաց Բարեգործական...»: wikitext text/x-wiki {{Տեղեկաքարտ Անձ}} '''Վարսենիկ Աղասեան''' ({{ԱԾ}}), հայ բանաստեղծուհի, թատերագիր, մանկագիր եւ թարգմանիչ։ == Կեանք եւ գործունէութիւն == Ծնած է Նախիջեւանի Ջահուկ գիւղը։ փոքր տարիքին ընտանիքին հետ տեղափոխուած է [[Թիֆլիս]], ուր ստացած է իր կրթութիւնը Հայուհեաց Բարեգործական ընկերութեան դպրոցէն ներս: Վարսենիկ իր առաջին բանաստեղծութիւնը հրատարակած է 1912 թուականին՝ 14 տարեկան հասակին, «Պատանի» հանդէսին մէջ: Ուսումը աւարտելէ ետք, 1928-1929 տարիներուն աշխատած է [[Պաքու|Պաքուի]] հայալեզու «Կոմունիստ» թերթի խմբագրական կազմէն ներս՝ իբրեւ գեղարուեստական գրականութեան բաժինի վարիչ: Ապա դարձած է Պաքուի ձայնասփիւռի ասմունքող եւ հաղորդավարուհի: == Աշխատութիւններ == === Թատրերգութիւններ եւ բանաստեղծութիւններ === Բանաստեղծութեան կողքին Վարսենիկ գրած է նաեւ թատրերգութիւններ, որոնք ներկայացուած են Պաքուի, [[Ստեփանակերտ|Ստեփանակերտի]], [[Գանձակ|Գանձակի]] եւ այլ վայրերու մէջ. անոնցմէ յայտնի է «Փոթորկուած անտառը» ներկայացումը: Աղասեանի բանաստեղծութիւններն ու թատրերգութիւնները ժամանակի ընթացքին հրատարակուած են թէ՛ Պաքուի եւ թէ [[Երեւան|Երեւանի]] մէջ. անոնցմէ են․ * «Օրերու երգը», * «Ծիտիկի խինդը», * «Երջանիկ մանկութիւն»ը, * «Ժպիտներ»ը, * «Մայրական յոյզեր»ը եւ ուրիշներ: === Թարգմանութիւններ === Բանաստեղծութեան ու թատրերագրութեան կողքին, Աղասեան զբաղած է նաեւ թարգմանական աշխատանքով: Պաքու գտնուած ժամանակ [[Հայերէն|հայերէնի]] վերածած է Մեհտի Սէիզատէի, Նիզամի Կիանջեւի եւ այլ ազերի գրողներու գործերը: Թարգմանութիւններ կատարած է նաեւ [[ռուսերէն]] լեզուէն, հայերէնի թարգմանելով Աերկէյ Միխալքովի, Նիքոլա Նեքրասովի, Ալեքսէյ Թոլսթոյի եւ ուրիշներու գործերը: Շնորհիւ իր գրական վաստակին, Վարսենիկ Աղասեան 1934 թուականին դարձած է Հայաստանի Գրողներու միութեան անդամ<ref>{{Cite web|url=http://www.jamanak.com/|title=ՎԱՐՍԵՆԻԿ ԱՂԱՍԵԱՆ (1898-1974)|website=www.jamanak.com|accessdate=2022-07-22}}</ref>: == Ծանօթագրութիւններ == {{Ծնթ․ցանկ}} [[Ստորոգութիւն:Հայ թատերագիրներ]] [[Ստորոգութիւն:Հայ մանկագիրներ]] [[Ստորոգութիւն:Հայ թարգմանիչներ]] lrpfoya14xs1huv6vgssq3yywbrzg70