Ուիքիփետիա hywwiki https://hyw.wikipedia.org/wiki/%D4%B3%D5%AC%D5%AD%D5%A1%D6%82%D5%B8%D6%80_%D4%B7%D5%BB MediaWiki 1.39.0-wmf.23 first-letter Մեդիա Սպասարկող Քննարկում Մասնակից Մասնակցի քննարկում Ուիքիփետիա Ուիքիփետիայի քննարկում Պատկեր Պատկերի քննարկում MediaWiki MediaWiki քննարկում Կաղապար Կաղապարի քննարկում Օգնություն Օգնության քննարկում Ստորոգութիւն Կատեգորիայի քննարկում TimedText TimedText talk Մոդուլ Մոդուլի քննարկում Gadget Gadget talk Gadget definition Gadget definition talk 0 3591 206259 206160 2022-08-11T14:57:19Z Սեւան Դանիէլեան Մկրեան 135 /* Գրականութիւն */ wikitext text/x-wiki {{Taxobox | name = Խաղող | image file = Grapess Edit1.jpg | image descr = | image2 file = | image2_caption = | regnum = Բոյսեր | phylum = Ծաղկաւորներ | classis = Երկշաքիլաւորներ | infraclassis = | ordo = | subordo = | familia = Խաղողազգիներ | latin = Vítis | author = {{ստեղ|L. 1753}} | wikispecies = Vítis | commons = Vítis | itis = | ncbi = | range map = | range legend = }} '''Խաղող'''<ref>Հրաչեայ Աճառեան, Հայերէնի Արմատական Բառարան, Ե.1926 http://www.nayiri.com/imagedDictionaryBrowser.jsp?dictionaryId=7&pageNumber=1026</ref> (<small>[[լատիներէն]]՝</small> Vítis ), [[խաղողազգիներ]]ու<ref name="WSET">Wine & Spirits Education Trust ''"Wine and Spirits: Understanding Wine Quality"'' pgs 2-5, Second Revised Edition (2012), London, ISBN 9781905819157</ref> ընտանիքի բոյսերու ցեղ, իսկ՝ անոր ողկոյզները հասած վիճակին մէջ, քաղցր [[հատապտուղներ]] են։ Խաղողին հայրենիքը [[Առաջաւոր Ասիա]]ն է։ Շուրջ 70 տեսակի խաղող գոյութիւն ունի աշխարհի տարածքին։ ==Բուսաբանական Նկարագիր== [[Պատկեր:Vine 1.jpg|մինի|ձախից|Խաղողի ծաղիկներ]] Խաղողին մատները կ'անուանեն խաղողի վազ։ Խաղողին [[սերմ]]ը ծլելէն ետք, առաջին տարին փոքր «մատ» մը կու տայ։ Անոր տերեւներուն [[բողբոջ]]ներէն միւս տարին նոր երկար, լաւ զարգացած «մատներ» կ'աճին, այնուհետեւ յաջորդ տարին, իւրաքանչիւր բողբոջը աւելի նուազ «մատներ» կու տայ, որոնք աշնան կը չորնան մինչեւ՝ իրենց բողբոջը, այնպէս որ այդ մատէն կը մնայ միայն ստորին՝ հանգոյցը «կարճ մատ»ը։ Կարճ մատին միակ բողբոջը միւս աճողական շրջանին կը զարգանայ եւ կը դառնայ հզօր երկար «մատներ», որոնցմէ դարձեալ «կարճ մատներ» կ'աճին։ «Երկար մատները» կը ծաղկին եւ բերք կու տան, իսկ կարճերը՝ ոչ։ Մշակաբոյսին մօտ՝ «մատներու» երկար ու կարճ հերթափոխումը չի նկատուիր շնորհիւ՝ խաղողին կարճ հատման եւ անիկա կը ծաղկի ու բերք կու տայ ամէն տարի։ [[Ծաղիկ]]ները մանր են եւ ծաղկաբոյլ մը կը կազմեն (բարդ վրձին): Կախուած՝ կը ծաղկի արական եւ իգական մասնաբաժինէն՝ անոնց զարգացածութեան աստիճանէն կ'առանձնացուին ծաղիկներու հետեւեալ երեք տեսակները. * իսկական-իգական, * արական, * երկսեռ։ Խաղողին վերջին երեք տեսակները հիմնականն են։ Երկսեռ տեսակի ծաղիկը յատկանշական է ընտանի տեսակներու համար։ Խաղողին պտուղները գնդիկանման կամ ձուանման հատապտուղներ են, որոնք կը կազմեն քիչ կամ շատ ցանցառ (սակաւ խիտ) ողկոյզներ։ Հատապտուղներու գունաւորումը տեսակէն կախեալ է (դեղին, կանաչաւուն, մութ-կապոյտ, մանիշակագոյն, սեւ եւ այլն)։ == Բուսաբանական Դասակարգում == [[Պատկեր:Palatina.jpg|մինի]] ''Vitis'' ցեղը ներկայացուած է 70 տեսակներով եւ կը բաժնուի երկու ենթացեղի՝ ''Euvitis Planch'' եւ ''Muscadinia Planch։'' ''Euvitis Planch'' ենթացեղին կը պատկանի 68 տեսակ, որոնք կը բաժնուին երեք խումբի. * [[եւրոպա]]-[[ասիա]]կան, * ամերիկեան, * արեւելա-ասիական։ Վաւիլով առանձնացուցած է խաղողի ծագման եւ անոր մշակաբոյս դարձնելու հետեւեալ հիմնական կեդրոնները՝ * միջինասիական, որ կը ներառէ [[Հիւսիս-Արեւմտեան Հնդկաստան]], [[Աֆղանիստան]], [[Թաճիկիստան]], [[Ուզպեքիստան]], Արեւմտեան Թեան-Շան: * Առաջաւոր-ասիական, որ կը ներառէ ներքին [[Փոքր Ասիա]]ն, [[Անդրկովկաս|Անդրկովկասը]], [[Իրան]]ը եւ [[Թուրքմենիստան|Թուրքմենիստանի]] լեռնային մասը։ Այս տարածաշրջանին մէջ, խաղողը ներկայացուած է ընտանի եւ վայրի տեսակներու հսկայ բազմազանութեամբ։ [[Պատկեր:Vitis 12.jpg|մինի|աջից|Խաղող]] [[Պատկեր:Vinograd.JPG|մինի|աջից|Վայրի խաղող]] [[Պատկեր:Detailaufnahme Reben im Herbst.jpg|մինի]] == Օգտագործում== [[Պատկեր:Vitis rotundifolia.jpg|մինի]] Գիտական բժշկութիւնը խաղողը կ'օգտագործէ ախորժակի կորուստի, [[Նիւթափոխանակութիւն|նիւթափոխանակութեան]] անկման, [[նեարդային համակարգ]]ի հիւծուածութեան, ուժասպառութեան եւ [[թոքախտ]]ի պարագաներուն։ Խաղողէն կը ստանան «նաթուրոզա դեղամիջոցը», որ կ'օգտագործուի ներերակային սրսկումներու ձեւով արեան կորուստի, ընկճախտի եւ կաթուածի պարագաներուն։ [[Պատկեր:Vitis vinifera - Köhler–s Medizinal-Pflanzen-145.jpg|ձախից|մինի]] Խաղողը մեղրի պէս ներս կը թափանցէ արեան մէջ։ Հաւանական է, որ վերացուի խաղողը շաքարախտով հիւանդներուն յանձարարելու արգելքը, ինչպէս՝ [[մեղր]]ի պարագային։ Եւ պատահական չէ, որ շտուդգարդցի բժիշկ [[Հէյն]] բազմաթիւ ապացոյցներ ունի խաղողի հիւթով արեան շաքարի տոկոսը իջեցնելու վերաբերեալ։ Ինչպէս միւս միրգերու, այնպէս ալ խաղողի պարագային, անհրաժեշտ է խաղող ուտելը դատարկ [[ստամոքս]]ին կամ՝ ուտելէն 2-3 ժամ ետք։ Խաղողով կը պատրաստուի թարմ եւ վերամշակուած՝ [[գինի]], [[քոնեակ]], անուշ, խաղողահիւթ, ռուպ, մրգանուշ, չամիչ, թթուաջուր, ընկոյզի միջուկով երշիկ եւ այլն։ Ունի նաեւ սննդական եւ բուժիչ յատկութիւն (բժշկութեան մէջ կայ առանձին բաժին մը՝ խաղողաբուժութիւն)։ Գինեգործութեան մնացորդներէն կը ստանան ոգելից ըմպելի, քացախ, գինեքարային թթու, գինեքար, տնկաղ, սերմերէն՝ թանկարժէք ճարտարագիտական եւ սննդային իւղ, եւ այլն։ Տերեւները եւս կ'օգտագործուին թափօններէն ու որթատունկերէն հեռացուող զանգուածը՝ իբրեւ անասնակեր։ Սեւ խաղողը, բաղդատած դեղինին եւ կարմիրին, աւելի հարուստ է հակաօքսիտաններով եւ հակաբորբոքային նիւթերով: Յանձնարարելի է զայն ուտել ամբողջութեամբ` կուտով միասին<ref>[https://www.aztagdaily.com/archives/267374 Սեւ խաղողը]</ref>: Խաղողին տունկը ցուրտին չի դիմանար, այդ պատճառով ալ կարգ մը շրջաններու մէջ, օրինակ՝ [[Արարատեան դաշտ]]ի մէջ, ուշ աշնան կը ծածկեն հողով (այգեթաղ)։ == Խաղողը Հայկական Լեռնաշխարհին մէջ == [[Աստուածաշունչ|Ս. Գիրքին]]  մէջ կ'ըսուի, որ [[Նոյ|Նոյ նահապետ]] ջրհեղեղէն ետք [[Արարատ (Լեռ)|Արարատ լերան]] ստորոտին կը տնկէ խաղողի առաջին որթատունկը: Երբ այծը կ'ուտէ վայրի խաղողին պտուղները, հարբելով` կը սկսի հրմշտել միւս անասունները: Աւելի ուշ, Նոյ  նահապետ  Արարատ լերան լանջերուն խաղողի այգի մը կը տնկէ եւ պտուղներէն գինի կը ստանայ: [[Գինի|Գինին]] այնքան համեղ կ'ըլլայ, որ ան չի դիմանար, «կը խմէ եւ կ'արբենայ»: Հայոց բնաշխարհին  մէջ գինիի վերաբերեալ առաջին տեղեկութիւնները նոյնքան հին են, որքան` աշխարհը: Հնագիտական պեղումներու արդիւնքները ցոյց կու տան, որ խաղողը [[Հայկական Լեռնաշխարհ|Հայկական լեռնաշխարհին]] մէջ գոյութիւն ունեցած է Նոյէն միլիոնաւոր տարիներ առաջ: Հնագիտական պեղումներու արդիւնքները կը վկայեն, որ Քրիստոսէ հազարամեակներ առաջ  գինին առաջին անգամ պատրաստուած է այն վայրի մէջ, ուր հետագային  կազմաւորուած են հայկական ցեղախումբերն ու պետութիւնները: Այս պատճառով համայն մարդկութիւնը նախապատմական աշխարհի մէջ խաղողի եւ գինիի կեդրոնը կը վերապահէ Հայաստանին, իսկ Նոյ նահապետը կը հռչակէ առաջին այգեպանն ու գինեգործը: Գինին ու խաղողը իրենց ուրոյն տեղը ունեցած են հայոց կենցաղին եւ հոգեւոր կեանքին մէջ: Թագաւորները` իբրեւ սիրոյ ու յաւերժութեան խորհրդանիշ, այգիները անուանած են իրենց կիներուն ու դուստրերուն անուններով: Արարատեան թագաւորութեան ժամանակաշրջանը ոսկէ դարեր եղած են ոչ միայն հայոց այլեւ համաշխարհային գինեգործութեան պատմութեան մէջ: Հայ դիցաբանութեան մէջ «Խաղողը» եւ «Մայրութիւն»ը իրենց ուրոյն տեղը ունին եւ երբեք չեն առանձնացուած իրարմէ` իբրեւ պտղաբերութեան խորհրդանիշներ: ====== Խաղողօրհնէք ====== [[Պատկեր:Vitis vinifera 001.jpg|ձախից|մինի]] Եկեղեցական հիմնական տօներէն է [[Աստուածածնայ Վերափոխման Տօն|խաղողօրհնէքը]]: Նախաքրիստոնէական շրջանին հայոց նախնիները համոզուած էին, որ Օգոստոս ամիսը խաղողի հասունացման եւ բերքահաւաքման ամիսն է: Խաղողի բերքահաւաքին օրը պաշտամունքի  արարողակարգը ամէնէն կարեւորն էր հին հայոց մօտ, որ հետագային` քրիստոնէութեան շրջանին կը դառնայ «Խաղող օրհնութեան օր»: Յոյն գրող [[Քսենոֆոն]] գարեջուրի մասին իր յիշատակումէն բացի` կը նշէ հայկական խաղողն ու գինին: Քրիստոսէ առաջ 401-400 թուականներուն, անցնելով Հայաստանէն, Քսենոֆոն կը հանդիպի զարմանահրաշ «բուրաւէտ գինիներու»<ref>[https://www.aztagdaily.com/archives/437489 Խաղողօրհնէք]</ref>: Ինչպէս չէր արտօնուած [[խնձոր]] ուտելը մինչեւ [[Վարդավառ]], այնպէս ալ չէր արտօնուած խաղող ուտել մինչեւ 15 Օգոստոսի նախորդող կամ յաջորդող Կիրակի օրը` խաղաղօրհնէքի տօնը<ref>[https://www.aztagdaily.com/archives/518699 Աւանդութիւններ]</ref>: == Գրականութիւն == [[Պատկեր:Խաղողի ողկոյզ.jpg|մինի]] * {{cite journal |author=Francesco Emanuelli, Silvia Lorenzi, Lukasz Grzeskowiak, Valentina Catalano, Marco Stefanini, Michela Troggio, Sean Myles, José M. Martinez-Zapater, Eva Zyprian, Flavia M. Moreira, and M. Stella Grando |year=2013 |volume=13 |pages=39 |title=Genetic diversity and population structure assessed by SSR and SNP markers in a large germplasm collection of grape |journal=BMC Plant Biology |publisher=BioMed Central Ltd. |doi=10.1186/1471-2229-13-39}} * Hui Ren & Jun Wen։ [http://www.efloras.org/florataxon.aspx?flora_id=2&taxon_id=134649 ''Vitis'', S. 210 - textgleich online wie gedrucktes Werk], In։ Wu Zheng-yi, Peter H. Raven, Deyuan Hong (Herausgeber)։ ''Flora of China'', Volume 12 - ''Hippocastanaceae through Theaceae'', Science Press und Missouri Botanical Garden Press, Beijing und St. Louis, 19. November 2007, ISBN 978-1-930723-64-1. (Abschnitt Beschreibung, Verbreitung und Systematik) * S. Nazimuddin & M. Qaiser։ [http://www.efloras.org/florataxon.aspx?flora_id=5&taxon_id=134649 ''Vitis'' in der ''Flora of Pakistan''.] * Siegmund Seybold (Hrsg.)։ ''Schmeil-Fitschen interaktiv'' (CD-Rom), Quelle & Meyer, Wiebelsheim 2001/2002, ISBN 3-494-01327-6 (für Merkmale) * Walter Hillebrand, Heinz Lott, Franz Pfaff։ ''Taschenbuch der Rebsorten'', 13. Auflage, Fachverlag Dr. Fraund GmbH, Mainz 2003, ISBN 3-921156-53-X (für Systematik) == Ծանօթագրութիւններ == {{Ծնթ․ցանկ}} == Արտաքին յղումներ == * [http://www.proplanta.de/web/themen.php?MOF1=1200149696&MRID=1202601805&MLF1=1142936212&MLID=1200331219&MHID=6&MUID=5&MOID=1&__utmc=77131348&__utmb=77131348&Fu1GrI=1142959699&Fu1=1142936212&con=&lasu=&&T=1203322481&&SITEID=1142936212&_404=; Wissenswertes zum Thema Wein.] * [https://www.uni-hohenheim.de/lehre370/weinbau/weinbau/wbm_ndx.htm Rolf Blaich: ''Weinbau und Reben in der Flora Mitteleuropas'' - Ein online-Lehrbuch der Universität Hohenheim.] * [http://www.bundderweinkenner.ch/wissen/SystematischeGliederungDerReben.pdf bundderweinkenner.ch: Systematische Gliederung der Reben.] (7. Dezember 2010) {{ՀԲ}} [[Ստորոգութիւն:Բոյսեր]] 3f33lkbn7jl6ar92utvieh00kkqag0r 0 4229 206258 206196 2022-08-11T14:37:43Z Սեւան Դանիէլեան Մկրեան 135 /* Իւրայատկութիւններ */ wikitext text/x-wiki '''Խրիմի''' կամ '''Ղրիմի մանրանկարչական դպրոց,''' [[Հայկական Մանրանկարչութիւն|Հայկական Մանրանկարչութեան]] դպրոց [[Ղրիմի]] մէջ։ Խրիմի հայկական գաղութը գոյատեւած է ԺԳ.- ԺԹ. դարերուն։ Հոն կառուցուած եկեղեցիներուն եւ վանքերուն մէջ գրուած եւ նկարազարդուած են բազմաթիւ ձեռագիրեր (Երեւանի [[Մատենադարան|Մեսրոպ Մաշտոցի Անուան Մատենադարանին]] մէջ կը պահուին Ղրիմի մէջ ընդօրինակուած շուրջ 300 հայերէն ձեռագիրեր)։ == Իւրայատկութիւններ == Խրիմի մանրանկարչական դպրոցը հայ մանրանկարչութեան կարեւոր ճիւղերէն մէկն է։ Խրիմի հայ նկարիչներուն ստեղծագործութիւններուն մէջ նկատելի են հայրենի արուեստին աւանդներն ու Կիլիկեան մանրանկարչութեան ազդեցութիւնը (ԺԴ. դարու վերջերուն Խրիմ գաղթած էին նաեւ [[Կիլիկիա|Կիլիկիայէն]] հայ մանրանկարիչներ)։ Խրիմի մանրանկարչութեան վրայ որոշակի ազդեցութիւն ձգած է նաեւ նոր միջավայրը, ուր ապրած եւ ստեղծագործած են տարբեր ժողովուրդներ։ Հայ մանրանկարիչները ստեղծած են այնպիսի արուեստ մը, որ կը բնորոշուի բարձր արհեստավարժութեամբ, գծային ու երփներանգային ձեւերու իւրօրինակ զուգորդումով։ Յետնամասի ոսկեգոյնը յաճախ կը փոխարինուի գոց կապոյտով, որ մանրանկարներուն կը հաղորդէ ընդգծուած արտայայտչականութիւն եւ խորհրդաւորութիւն։ Գրչութեան կարեւոր կեդրոններն էին Կաֆա կամ Թէօտոսիան (այսօր` Ֆէոտոսիա) եւ Մուրխաթը (այժմ՝ Ստարի Կրիմ)։ Հոն աշխատած են [[Գրիգոր Սուքիասեանց|Գրիգոր Սուքիասեանցը]], [[Առաքել (Մանրանկարիչ)|Առաքելը]] (ԺԴ. դարու հայ մանրանկարիչ), ողջ Խրիմի մէջ հռչակաւոր Նատերի որդիները՝ Աւետիսն ու Ստեփանոսը եւ վերջինիս որդին՝ Յովհաննէսը։ Երբ ԺԵ. դարու վերջաւորութեան [[Թաթարներ|թաթարները]] եւ [[Թուրքիա|թուրքերը]] գրաւած են Խրիմը, հայ գաղութին մշակութային կեանքը անկում արձանագրած է։ == Գրչատուներու Գործունէութիւնը == Գրչատուներու գործունէութիւնը կրկին կ'աշխուժանայ ԺԷ. դարուն։ Նկարիչներէն են Նաղաշ էոլպեն, [[Նիկողայոս Ծաղկարար|Նիկողայոս Ծաղկարարը]] եւ Խասպեկը, որոնք կը շարունակեն իրենց նախորդներուն լաւագոյն աւանդութիւները։ Տպագրութեան արհեստագիտութեան զարգացումով մանրանկարչական արուեստը իր տեղը կը զիջի փորագրութեան եւ հաստոցային գեղանկարչութեան։ Այս ասպարէզներուն մէջ եւս Խրիմի [[հայեր|հայերը]] մեծ յաջողութիւններ ձեռք կը բերեն, որոնց ամէնէն ցայտուն ներկայացուցիչը աշխարհահռչակ ծովանկարիչ [[Յովհաննէս Այվազովսկի|Յովհաննէս Այվազովսկիի]] ստեղծագործութիւններն են։ == Գրականութիւն == *Ալպոյաճեան Ա․, Պատմութիւն հայ գաղթականութեան, Ե․ 2, Գահիրէ, 1955։ *Միքայէլեան Վ․, Խրիմի հայկական գաղութի պատմութիւն, Ե․, 1964։ ․ {{ՀՍՀ}} {{Հայկական մանրանկարչություն‎}} [[Ստորոգութիւն:Կրթական հաստատութիւններ]] [[Ստորոգութիւն:Հայկական կրթական հաստատութիւններ]] ch1e8eq9elubqtzapjs22lwd07zkewc 0 5875 206261 201039 2022-08-11T17:02:50Z HoMen 269 wikitext text/x-wiki {{Տեղեկաքարտ Ճակատամարտ |Ճակատամարտի անուանում = Սալամինայի նաւամարտ |Հակամարտութիւն = [[Յոյն-պարսկական Պատերազմներ|Յոյն-պարսկական պատերազմներ]] |Պատկեր = [[Պատկեր:Kaulbach, Wilhelm von - Die Seeschlacht bei Salamis - 1868 (alt).JPG|300px]] |Վերնագիր = Սալամինայի նաւամարտ |Թուական = [[28 սեպտեմբեր]] [[Ք․Ա․480]] |Վայր = [[Սարոնիքոս ծոց]] ([[Էգէական Ծով|Էգէական ծով]]), [[Փիրէա|Փիրէային]] եւ անոր դիմացը գտնուող [[Սալամինա]] կղզիին միջեւ միջանցք |Արդիւնք = |Հակառակորդ1 = [[Յունաստան]] |Հակառակորդ2 = [[Աքեմենեան Կայսրութիւն]] |Հրամանատար1 = [[Թեմիստոքլիս]] ([[Աթէնք]]) <br /> [[Էվրիվիատիս]] ([[Սփարթի]]) |Հրամանատար2 = [[Քսերքսես Ա․]] |Ուժեր1 = 300-400 ռազմանաւ |Ուժեր2 = 500-800 ռազմանաւ |Կորուստներ1 = 40 ռազմանաւ |Կորուստներ2 = 200 ռազմանաւ }} '''Սալամինայի ծովային ճակատամարտ կամ Սալամինայի ծովամարտ''' ([[յունարէն]]՝ ναυμαχία της Σαλαμίνας) ծովային ճակատամարտ է [[Յունաստան]]ի եւ [[Պարսկաստան]]ի միջեւ։ == Ճակատամարտի սկիզբը եւ ընթացքը == [[Պատկեր:Battle of Salamis battle order.jpg|ձախից|մինի|Սալամինայի ճակատամարտը․ կապոյտով յոյները, կարմիրով՝ պարսիկները]] Ք.Ա. 476-ին [[Պարսկաստան]]ի բանակը [[Քսերքսես]]ի առաջնորդութեամբ [[Աթէնք]] հասաւ։ [[Աթէնք]]ի բնակիչները մօտակայ Սալամինա կղզին փոխադրուեցան իրենց անվտանգութեան համար։ Պարսիկները յաջողեցան ջախջախել աթենացիներուն եւ սպարտացիներուն եւ թալանեցին [[Աթէնք]]ը՝ [[Աքրոփոլի (Աթէնք)|Աքրոփոլի]]<nowiki/>ն։ Քսերքսես յաղթական որոշեց ամբողջովին ոչնչացնել յունական նաւատորմը։ Պարսկական նաւերը ուղղութիւնը փոխեցին՝ դէպի [[Սալամինա]] կղզին ուղղուելով։ Պարսկական ծանրաքաշ [[նաւ]]երը չէին կրնար անցնիլ Սալամինայի նեղուցէն։ Պարսկական նաւերու առաջընթացը խոչընդոտեցին յունական նաւերը։ Յոյները սուր գործիքներ ամրացուցած էին [[նաւեր]]ուն ծայրերուն եւ կարողացան ջախջախել պարսկական ռազմանաւերը։ Այս ծովամարտի ընթացքին [[յոյներ]]ը ջախջախիչ յաղթանակ տարին թշնամիի նկատմամբ։ Պարսկական մօտ 800-անոց նաւատորմէն հայրենիք վերադարձան մօտ 600-ը։ Քսերքսես ստիպուած էր նահանջել։ Ան Պարսկաստան վերադարձաւ, սակայն պարսկական զօրքերը [[Յունաստան]]ի արեւելքը մնացին։ Ձմրան պատճառով պատերազմը կարճ ժամանակով դադրեցաւ։ == Ճակատամարտի աւարտը == [[Պատկեր:Greek triremes at Salamis.jpg|ձախից|մինի|Սալամինայի նաւամարտ․ յունական ցռկանաւեր]] Գարնան սկսաւ յոյն-պարսկական պատերազմներու երկրորդ շրջափուլը։ Սալամինայի ճակատամարտով քաջալերուած բաւական յունական քաղաքներ, իրենց ուժերը միաւորելով, պարսկական բանակը ջախջախեցին եւ [[Յունաստան]]էն դուրս վտարեցին։ Պարսիկներու հնարաւոր յարձակումը ճնշելու նպատակով [[Աթէնք]]ի մէջ '''Ծովափնեայ միութիւն''' ստեղծուեցաւ։ Միութեան անդամ քաղաքները իրենց ռազմանաւերը միութեան կը տրամադրէին պարսիկներուն դէմ պայքարի համար։ Քսերքսես կը ստիպուի հաշտութիւն խնդրել։ Ք.Ա. 449-ին յոյն-պարսկական պատերազմները կ՛աւարտին։ Յոյն ժողովուրդը յաղթելով հզօր [[Աքեմենեան Պարսկաստան]]ին իր հզօրութիւնը ցոյց տուաւ։ == Աղբիւրներ == * {{Գիրք |հեղինակ = Ա. ՍՏԵՓԱՆՅԱՆ, Հ . ԱՎԵՏԻՍՅԱՆ, Ա. ՔՈՍՅԱՆ |մաս = Հին Հունաստան |վերնագիր = Համաշխարհային պատմություն։ Հին աշխարհ։ Դասագիրք 6–րդ դասարանի համար |բնօրինակ = |հղում = http://lib.armedu.am/resource/1000 |պատասխանատու խմբագիր = |հրատարակություն = Զանգակ |վայր = Երեւան |հրատարակչություն = |թվական = 2013 |հատոր = |մեջբերվող էջեր = 80 |էջերի թիվ = 160 |սերիա = |isbn = |տպաքանակ = }} {{Հունաստանի ճակատամարտեր}} [[Ստորոգութիւն:Հին Յունաստանի Պատերազմներ]] [[Ստորոգութիւն:Յոյն-պարսկական Պատերազմներ]] hs3as468116i6pe8p0u28tlyns5iejk 206262 206261 2022-08-11T17:04:32Z HoMen 269 HoMen տեղափոխեց էջը «[[Սալամիսի Ճակատամարտ]]»-էն «[[Սալամինայի նաւամարտ]]» wikitext text/x-wiki {{Տեղեկաքարտ Ճակատամարտ |Ճակատամարտի անուանում = Սալամինայի նաւամարտ |Հակամարտութիւն = [[Յոյն-պարսկական Պատերազմներ|Յոյն-պարսկական պատերազմներ]] |Պատկեր = [[Պատկեր:Kaulbach, Wilhelm von - Die Seeschlacht bei Salamis - 1868 (alt).JPG|300px]] |Վերնագիր = Սալամինայի նաւամարտ |Թուական = [[28 սեպտեմբեր]] [[Ք․Ա․480]] |Վայր = [[Սարոնիքոս ծոց]] ([[Էգէական Ծով|Էգէական ծով]]), [[Փիրէա|Փիրէային]] եւ անոր դիմացը գտնուող [[Սալամինա]] կղզիին միջեւ միջանցք |Արդիւնք = |Հակառակորդ1 = [[Յունաստան]] |Հակառակորդ2 = [[Աքեմենեան Կայսրութիւն]] |Հրամանատար1 = [[Թեմիստոքլիս]] ([[Աթէնք]]) <br /> [[Էվրիվիատիս]] ([[Սփարթի]]) |Հրամանատար2 = [[Քսերքսես Ա․]] |Ուժեր1 = 300-400 ռազմանաւ |Ուժեր2 = 500-800 ռազմանաւ |Կորուստներ1 = 40 ռազմանաւ |Կորուստներ2 = 200 ռազմանաւ }} '''Սալամինայի ծովային ճակատամարտ կամ Սալամինայի ծովամարտ''' ([[յունարէն]]՝ ναυμαχία της Σαλαμίνας) ծովային ճակատամարտ է [[Յունաստան]]ի եւ [[Պարսկաստան]]ի միջեւ։ == Ճակատամարտի սկիզբը եւ ընթացքը == [[Պատկեր:Battle of Salamis battle order.jpg|ձախից|մինի|Սալամինայի ճակատամարտը․ կապոյտով յոյները, կարմիրով՝ պարսիկները]] Ք.Ա. 476-ին [[Պարսկաստան]]ի բանակը [[Քսերքսես]]ի առաջնորդութեամբ [[Աթէնք]] հասաւ։ [[Աթէնք]]ի բնակիչները մօտակայ Սալամինա կղզին փոխադրուեցան իրենց անվտանգութեան համար։ Պարսիկները յաջողեցան ջախջախել աթենացիներուն եւ սպարտացիներուն եւ թալանեցին [[Աթէնք]]ը՝ [[Աքրոփոլի (Աթէնք)|Աքրոփոլի]]<nowiki/>ն։ Քսերքսես յաղթական որոշեց ամբողջովին ոչնչացնել յունական նաւատորմը։ Պարսկական նաւերը ուղղութիւնը փոխեցին՝ դէպի [[Սալամինա]] կղզին ուղղուելով։ Պարսկական ծանրաքաշ [[նաւ]]երը չէին կրնար անցնիլ Սալամինայի նեղուցէն։ Պարսկական նաւերու առաջընթացը խոչընդոտեցին յունական նաւերը։ Յոյները սուր գործիքներ ամրացուցած էին [[նաւեր]]ուն ծայրերուն եւ կարողացան ջախջախել պարսկական ռազմանաւերը։ Այս ծովամարտի ընթացքին [[յոյներ]]ը ջախջախիչ յաղթանակ տարին թշնամիի նկատմամբ։ Պարսկական մօտ 800-անոց նաւատորմէն հայրենիք վերադարձան մօտ 600-ը։ Քսերքսես ստիպուած էր նահանջել։ Ան Պարսկաստան վերադարձաւ, սակայն պարսկական զօրքերը [[Յունաստան]]ի արեւելքը մնացին։ Ձմրան պատճառով պատերազմը կարճ ժամանակով դադրեցաւ։ == Ճակատամարտի աւարտը == [[Պատկեր:Greek triremes at Salamis.jpg|ձախից|մինի|Սալամինայի նաւամարտ․ յունական ցռկանաւեր]] Գարնան սկսաւ յոյն-պարսկական պատերազմներու երկրորդ շրջափուլը։ Սալամինայի ճակատամարտով քաջալերուած բաւական յունական քաղաքներ, իրենց ուժերը միաւորելով, պարսկական բանակը ջախջախեցին եւ [[Յունաստան]]էն դուրս վտարեցին։ Պարսիկներու հնարաւոր յարձակումը ճնշելու նպատակով [[Աթէնք]]ի մէջ '''Ծովափնեայ միութիւն''' ստեղծուեցաւ։ Միութեան անդամ քաղաքները իրենց ռազմանաւերը միութեան կը տրամադրէին պարսիկներուն դէմ պայքարի համար։ Քսերքսես կը ստիպուի հաշտութիւն խնդրել։ Ք.Ա. 449-ին յոյն-պարսկական պատերազմները կ՛աւարտին։ Յոյն ժողովուրդը յաղթելով հզօր [[Աքեմենեան Պարսկաստան]]ին իր հզօրութիւնը ցոյց տուաւ։ == Աղբիւրներ == * {{Գիրք |հեղինակ = Ա. ՍՏԵՓԱՆՅԱՆ, Հ . ԱՎԵՏԻՍՅԱՆ, Ա. ՔՈՍՅԱՆ |մաս = Հին Հունաստան |վերնագիր = Համաշխարհային պատմություն։ Հին աշխարհ։ Դասագիրք 6–րդ դասարանի համար |բնօրինակ = |հղում = http://lib.armedu.am/resource/1000 |պատասխանատու խմբագիր = |հրատարակություն = Զանգակ |վայր = Երեւան |հրատարակչություն = |թվական = 2013 |հատոր = |մեջբերվող էջեր = 80 |էջերի թիվ = 160 |սերիա = |isbn = |տպաքանակ = }} {{Հունաստանի ճակատամարտեր}} [[Ստորոգութիւն:Հին Յունաստանի Պատերազմներ]] [[Ստորոգութիւն:Յոյն-պարսկական Պատերազմներ]] hs3as468116i6pe8p0u28tlyns5iejk 206264 206262 2022-08-11T17:14:01Z HoMen 269 wikitext text/x-wiki {{Տեղեկաքարտ Ճակատամարտ |Ճակատամարտի անուանում = Սալամինայի նաւամարտ |Հակամարտութիւն = [[Յոյն-պարսկական Պատերազմներ|Յոյն-պարսկական պատերազմներ]] |Պատկեր = [[Պատկեր:Kaulbach, Wilhelm von - Die Seeschlacht bei Salamis - 1868 (alt).JPG|300px]] |Վերնագիր = Սալամինայի նաւամարտ |Թուական = [[28 սեպտեմբեր]] [[Ք․Ա․480]] |Վայր = [[Սարոնիքոս ծոց]] ([[Էգէական Ծով|Էգէական ծով]]), [[Փիրէա|Փիրէային]] եւ անոր դիմացը գտնուող [[Սալամինա]] կղզիին միջեւ միջանցք |Արդիւնք = |Հակառակորդ1 = [[Յունաստան]] |Հակառակորդ2 = [[Աքեմենեան Կայսրութիւն]] |Հրամանատար1 = [[Թեմիստոքլիս]] ([[Աթէնք]]) <br /> [[Էվրիվիատիս]] ([[Սփարթի]]) |Հրամանատար2 = [[Քսերքսես Ա․]] |Ուժեր1 = 300-400 ռազմանաւ |Ուժեր2 = 500-800 ռազմանաւ |Կորուստներ1 = 40 ռազմանաւ |Կորուստներ2 = 200 ռազմանաւ }} '''Սալամինայի նաւամարտ''' ([[յունարէն]]՝ ναυμαχία της Σαλαμίνας)․ ծովային ճակատամարտ, յունական քաղաք-պետութիւններու դաշնութեան եւ [[Պարսկաստան]]ի միջեւ։ == Ճակատամարտի սկիզբը եւ ընթացքը == [[Պատկեր:Battle of Salamis battle order.jpg|ձախից|մինի|Սալամինայի ճակատամարտը․ կապոյտով յոյները, կարմիրով՝ պարսիկները]] Ք.Ա. 476-ին [[Պարսկաստան]]ի բանակը [[Քսերքսես]]ի առաջնորդութեամբ [[Աթէնք]] հասաւ։ [[Աթէնք]]ի բնակիչները մօտակայ [[Սալամինա]] կղզին փոխադրուեցան իրենց անվտանգութեան համար։ Պարսիկները յաջողեցան ջախջախել աթենացիներուն եւ սպարտացիներուն եւ թալանեցին [[Աթէնք]]ը՝ [[Աքրոփոլի (Աթէնք)|Աքրոփոլի]]<nowiki/>ն։ Քսերքսես յաղթական որոշեց ամբողջովին ոչնչացնել յունական նաւատորմը։ Պարսկական նաւերը ուղղութիւնը փոխեցին՝ դէպի [[Սալամինա]] կղզին ուղղուելով։ Պարսկական ծանրաքաշ [[նաւ]]երը չէին կրնար անցնիլ Սալամինայի նեղուցէն։ Պարսկական նաւերու առաջընթացը խոչընդոտեցին յունական նաւերը։ Յոյները սուր գործիքներ ամրացուցած էին [[նաւեր]]ուն ծայրերուն եւ կարողացան ջախջախել պարսկական ռազմանաւերը։ Այս ծովամարտի ընթացքին [[յոյներ]]ը ջախջախիչ յաղթանակ տարին թշնամիի նկատմամբ։ Պարսկական մօտ 800-անոց նաւատորմէն հայրենիք վերադարձան մօտ 600-ը։ Քսերքսես ստիպուած էր նահանջել։ Ան Պարսկաստան վերադարձաւ, սակայն պարսկական զօրքերը [[Յունաստան]]ի արեւելքը մնացին։ Ձմրան պատճառով պատերազմը կարճ ժամանակով դադրեցաւ։ == Ճակատամարտի աւարտը == [[Պատկեր:Greek triremes at Salamis.jpg|ձախից|մինի|Սալամինայի նաւամարտ․ յունական ցռկանաւեր]] Գարնան սկսաւ յոյն-պարսկական պատերազմներու երկրորդ շրջափուլը։ Սալամինայի նաւամարտով քաջալերուած բաւական յունական քաղաքներ, իրենց ուժերը միաւորելով, պարսկական բանակը ջախջախեցին եւ [[Յունաստան]]էն դուրս վտարեցին։ Պարսիկներու հնարաւոր յարձակում/ներ դիմադրելու նպատակով [[Տիլոս|Տիլոսի]] մէջ Տիլոսեան Դաշինքը ստեղծուեցաւ։ Միութեան անդամ քաղաքները իրենց ռազմանաւերը միութեան կը տրամադրէին պարսիկներուն դէմ պայքարի համար։ Քսերքսես կը ստիպուի հաշտութիւն խնդրել։ Ք.Ա. 449-ին յոյն-պարսկական պատերազմները կ՛աւարտին։ Յոյն ժողովուրդը յաղթելով հզօր [[Աքեմենեան Պարսկաստան]]ին իր հզօրութիւնը ցոյց տուաւ։ == Աղբիւրներ == * {{Գիրք |հեղինակ = Ա. ՍՏԵՓԱՆՅԱՆ, Հ . ԱՎԵՏԻՍՅԱՆ, Ա. ՔՈՍՅԱՆ |մաս = Հին Հունաստան |վերնագիր = Համաշխարհային պատմություն։ Հին աշխարհ։ Դասագիրք 6–րդ դասարանի համար |բնօրինակ = |հղում = http://lib.armedu.am/resource/1000 |պատասխանատու խմբագիր = |հրատարակություն = Զանգակ |վայր = Երեւան |հրատարակչություն = |թվական = 2013 |հատոր = |մեջբերվող էջեր = 80 |էջերի թիվ = 160 |սերիա = |isbn = |տպաքանակ = }} {{Հունաստանի ճակատամարտեր}} [[Ստորոգութիւն:Հին Յունաստանի Պատերազմներ]] [[Ստորոգութիւն:Յոյն-պարսկական Պատերազմներ]] d5xgpuyduymeghv6f1c9h8vjypfdr5d 0 20335 206270 204981 2022-08-12T06:12:35Z Սեւան Դանիէլեան Մկրեան 135 wikitext text/x-wiki '''Հայերը Եգիպտոսի մէջ''' հաստատուած են հին դարերէ ի վեր։ Ներկայիս, [[Եգիպտոս]]ի մէջ Հայ գաղութին բնակչութիւնը բաժնուած է երկու շրջաններու մէջ. 9,000 հոգի՝ [[Գահիրէի Հայերը|Գահիրէի]] եւ 4,000՝ [[Աղեքսանդրիոյ Հայերը|Աղեքսանդրիոյ]] մէջ։ Հոն կը գտնուի հինգ Հայ Առաքելական եկեղեցի, երեք Հայ Կաթոլիկ եկեղեցի, եւ մէկ Հայ Աւետարանական եկեղեցի: Հինգ Հայ Առաքելական եկեղեցիները կը պատկանին Հայաստանի Առաքելական Ս. Եկեղեցւոյ, Եգիպտոսի թեմին։ Տնտեսապէս Եգիպտահայերը եղած են ինքնազբաղ գործարարներ կամ արհեստաւորներ, եւ ունեցած են բարձր մակարդակի կրթութիւն<ref name=":1">Ayman Zohr, [http://www.zohry.com/pubs/ArmeniansinEgyptIUSSP.pdf Armenians in Egypt] International Union for the Scientific Study of Population: ''XXV International Population Conference'', year 2005.</ref>: == Հին Ժամանակաշրջան == Հայերը Եգիպտոսի մէջ գոյութիւն ունեցած են Զ. եւ Է. դարերէն ի վեր<ref name=":0">G. Hovannisian, Richard (2004). [https://books.google.com.lb/books?id=s2ByErk19DAC&pg=PA423&dq=armenians+in+egypt&redir_esc=y#q=armenians%20in%20egypt The Armenian People from Ancient to Modern Times: Foreign Dominion to statehood : the fifteenth century to the twentieth century.] p. 423.</ref>: Այդ ժամանակաշրջանին Հայկական զoրամասեր կազմուած են Եգիպտոսի մէջ, ուր Հայ գաղութը նաեւ Եգիպտոսի մէջ ստանձնած է կառավարական դիրքեր<ref>Ա. Ալպոյաճյան։ ''Եգիպտոսի նահանգը եւ հայերը''։ էջ 6-7</ref>: Հայերը Եգիպտոսի մէջ կ'ապրէին աշխուժ ձեւով, ուր կը զբաղէին արտադրութեամբ, տնտեսութեամբ, եւ ճարտարապետութեամբ<ref>Մ. եպ. Աղավնունի (1929)։ ''Անապատական կյանքը Եգիպտոսի մեջ''։ «Տաթեւ» տարեցույց։ էջ 39-50</ref>: Այսպիսով, անոնք կը բարելաւէին երկիրին վիճակը: == Արաբական Խալիֆայութեան ժամանակաշրջանը == Արաբական խալիֆայութեան տիրապետութեան տարիներուն, Հայ գաղութը Եգիպտոսի մէջ փոքրացած է։ Պատմական աղբիւրները որոնք կ'անդրադառնան Եգիպտահայերուն մասին Արաբական Խալիֆայութեան շրջանին քիչ են: Անոնք միայն կ'ընդգրկեն յղումներ հաւատափոխ Հայ պաշտօնեաներու մասին: Օրինակ՝ խալիֆայութեան տիրապետութեան առաջին շրջաններէն կան յուշագրութիւններ Վարդան-էլ-Ռումի կոչուող Հայու մը մասին, որ իբրեւ դրօշակակիր, ծառայած է խալիֆայութեան բանակին մէջ, մասնակցելով Ամր զօրավարին Եգիպտական արշաւանքներուն: Ան, ըստ յուշագրութիւններուն, ցուցաբերած է մեծ քաջութիւն: Տեղեկութիւններ կան, թէ Խալիֆայութեան տիրապետութենէն ետք Եգիպտոսի մէջ, Ամր զօրավարը հիմնած է [[Ֆուսթաթ]] քաղաքը, եւ անոր շինարարութեան աշխատանքներուն մասնակցած է նաեւ Վարդան-Ալ-Ռումին, որ այդ քաղաքին մէջ կառուցած է «Սուք-Ալ-Վարդան» անունով շուկայ մը, եւ «Դար-Ալ-Նահաս» անունով պալատ մը<ref>Գ. Մսըրլյան։ ''Ականավոր հայերը Եգիպտոսի մեջ''։ էջ 12</ref>: Արաբական Խալիֆայութեան տիրապետութեան ազատագրումէն ետք, Եգիպտոսի պաշտօնապէս տիրապետած են իր կառավարիչները, որոնք կոչուած են էմիրներ։ Այդ էմիրներուն մէջ կը յիշուին նաեւ քանի մը Հայեր: Արաբական պատմիչները մեծապէս կը գովաբանեն Եգիպտահայ Ալի-Պին-Եահեա-Հասսան-Ալ-Արմանին, որ երկու անգամ նշանակուած է իբրեւ Եգիպտոսի կառավարիչ՝ 841-ին եւ 849-850 թուականներուն ընթացքին։ === Ֆաթիմեան ժամանակաշրջան === Հայ գաղութը Եգիպտոսի մէջ ապրած է բարգաւաճ վիճակի մը մէջ Ֆաթիմեան ժամանակաշրջանին, ուր անոնք կը վայելէին առեւտրական, մշակութային, եւ կրօնական ազատութիւն: Այս ժամանակաշրջանին՝ Ժ. դարուն, Եգիպտահայերուն թիւը կը բարձրանայ, երբ աւելի շատ Հայեր [[Սուրիա]]յէն եւ [[Պաղեստին]]էն կը գաղթեն դէպի Եգիպտոս՝ ազատելու [[Սելճուք]]ներու տիրապետութենէն: Հայերը իրենց քաղաքական կեանքը Եգիպտոսի մէջ կը սկսին 1074-ին, երբ անոնց բնակչութեան թիւը շուրջ 30,000<ref>Payaslian, Simon (2007-12-26). [https://books.google.com.lb/books?id=7J-g7Wld1vEC&dq=egypt+armenian&redir_esc=y The History of Armenia: From the Origins to the Present.] p. 80.</ref> էր: Հայկական ծագումով նախարարներ ձեւաւորած են Ֆաթիմեան ժամանակաշրջանին պատմութիւնը՝ սկսելով Պատր-ալ-ժամալիէն եւ անոր որդին՝ Ալ-Աֆթալ Շահանշահ, հասնելով Թալալ-ըպն-Ռուզիքին ու անոր որդին՝ Ռուզի-ըպն-Թալալ: === Մամլուքներու ժամանակաշրջան === Մօտաւորապէս 10,000 Հայեր բռնուած են [[Կիլիկիոյ Հայկական Թագաւորութիւն|Կիլիկիոյ Հայկական Թագաւորութեան]] արշաւանքին ընթացքին, որ տեղի ունեցած է 1266 եւ 1375 թուականներուն: Այս Հայերը հասած են Եգիպտոս իբրեւ մամլուքներ, կամ՝ իբրեւ ստրուկներ<ref>M. Kurkjian, Vahan (1958). [https://penelope.uchicago.edu/Thayer/E/Gazetteer/Places/Asia/Armenia/_Texts/KURARM/30*.html History of Armenia.] Armenian General Benevolent Union of America. p. 246.</ref>: Անոնք կ'աշխատէին հողագործութեամբ եւ արհեստագիտութեամբ: Իսկ երիտասարդները ստացած են կրթութիւն բանակին ճամբարներուն միջոցաւ եւ ետքը ծառայած են բանակին մէջ: ԺԴ. դարու սկիզբին, պառակտում մը տեղի ունեցած է Հայկական եկեղեցոյ մէջ, որուն պատճառով Երուսաղէմի Սարգիս Պատրիարքը հրամանագիր մը խնդրած է սուլթան Ալ-Մալիք ալ-Նասիրէն: Այս հրամանագիրը արտօնած է Մամլուք Հայերուն համախմբուելու եւ միանալու Երուսաղէմի Հայոց Պատրիարքութեան հովանիին տակ: Ուրեմն՝ Հայերը կրօնական ազատութեան արտօնութիւն կը ստանան: === Մուհամմատ Ալիի ժամանակաշրջանը === [[Պատկեր:Nubar Pasha.jpg|մինի|Նուպար Նուպարեան (Փաշա), Եգիպտոսի առաջին վարչապետը:]] Մուհամատ Ալիին իշխանութիւնը (1805-1849) կը զօրացնէ Հայերու գաղթը դէպի Եգիպտոս: Մոհամմատ Ալի Հայ գաղութի զաւակներուն տուած է կարեւոր կառավարական դիրքեր: Հայերը նաեւ մեծ առիթներ ունէին զարգացնելու Եգիպտոսի տնտեսական վիճակը<ref name=":0" />: Մուհամմատ Ալիին իշխանութեան ժամանակաշրջանը նաեւ ականատես եղած է Հայ եկեղեցիներու կառուցման, ուր հիմնուեցան Հայ ուղղափառ եւ Կաթոլիկ եկեղեցիները: Հայ գաղթողներուն թիւը դէպի Եգիպտոս այդ ժամանակաշրջանին կը հասնէր 2,000-ի<ref>Paul Adalian, Rouben (2010). [https://books.google.com.lb/books?id=QS-vSjHObOYC&pg=PA226&dq=armenians+in+egypt&redir_esc=y#v=onepage&q=armenians%20in%20egypt&f=false Historical Dictionary of Armenia.] Scarecrow Press. p. 226.</ref>: Պօղոս Եուսիֆեան (1768-1844), Եգիպտոսի Հայ բնակիչներէն մէկը այդ ժամանակ, կը զբաղէր առեւտրականութեամբ եւ դրամավարութեամբ: 1837-ին, Մուհամատ Ալին նշանակած է Պօղոս Եուսիֆեանին իբրեւ վաճառականական գրասենեակին պատասխանատու, ուր ան կը կառավարէր Մուհամատ Ալիին տնտեսական գործունէութիւնները: 1876-ին [[Նուպար Նուպարեան|Նուպար Նուպարեանը]] (1825-1899) եղած է Եգիպտոսի առաջին վարչապետը: ԺԹ. դարէն սկսեալ, Եգիպտոսը եղած է Հայ մշակութային եւ քաղաքական կեդրոն ուր այդ ժամանակաշրջանի կարեւոր դէմքերը, օրինակ՝ [[Կոմիտաս Վարդապետ|Կոմիտաս վարդապետ]], [[Անդրանիկ Օզանեան]], եւ [[Մարտիրոս Սարեան]], այցելած են Եգիպտոս: Գահիրէի մէջ Հայկական բարեգործական ընդհանուր միութիւնը հիմնուած է 1906-ին , իսկ 28 Մայիս 1928-ին Նիկոլ Աղբալեանի, Լեւոն Շանթի եւ Համօ Օհանջանեանի կողմէ հիմը դրուած է Համազգային Մշակութային Միութեան: Առաջին Հայկական շարժանկարը կոչուած է «Հայկական Սինեմա» եւ հրապարակուած է Գահիրէի մէջ 1912-ին [[Վահան Զարդարեան]]ի միջոցաւ: Շարժանկարը ունեցած է իր թատերական առաջին ներկայացումը Գահիրէի մէջ, 13 Մարտ, 1913-ին<ref>Armenian Cinema 100, by [[:en:Artsvi Bakhchinyan|Artsvi Bakhchinyan,]] Yerevan, 2012, pp. 111-112. </ref>: === Ցեղասպանութենէն ետք (1915 - 1952) === [[Հայոց Ցեղասպանութիւն|Հայոց ցեղասպանութիւնը]] կը սկսի 24 Ապրիլ, 1915-ին Հայ մտաւորականներու աքսորով: Հայ ժողովուրդէն մաս մը կը գաղթեն դէպի Եգիպտոս: Հայ գաղութին ընդհանուր թիւը Եգիպտոսի մէջ 1917 թուականին կը հաշուէր 12,854 հոգի: 1927-ին հայ գաղութին թիւը իր գագաթնակէտին կը հասնի հասնելով 17,188-ի: Հայերուն մեծ մասը կը բնակէր Գահիրէի եւ Աղեքսանդրիոյ քաղաքներուն մէջ: Սակայն, կարգ մը պատմաբաններ կը հաստատեն, թէ 1952-ին Հայերուն թիւը Եգիպտոսի մէջ կը հասնի 40,000-ի<ref name=":1" />: Հայ գաղութը Եգիպտոսի մէջ կը հետեւէր Հայ Առաքելական եւ Հայ Կաթոլիկ եկեղեցիներուն: Հայերուն աւելի քան 80%-ը կը զբաղէր արհեստով կամ վարչական աշխատանքներով: Հայերուն միայն 5%-ը կը կ'աշխատէր իբրեւ բանուոր: Իսկ քիչ բաժին մը կը զբաղէր երկրագործութեամբ: Այդ ժամանակաշրջանին, Եգիպտահայ գաղութը եղած է հարուստ գաղութ մը բաղդատմամբ միջին Արեւելքի միւս Հայ գաղութներուն: [[Ճամալ Ապտուլ Նասէր]]<nowiki/>ի 1952-ի յեղափոխութենէն ետք, Եգիպտահայերը սկսած են գաղթել դէպի [[Եւրոպա]], [[Ամերիկայի Միացեալ Նահանգներ]], եւ [[Աւստրալիա]]: === 1952-ի յեղափոխութենէն ետք === Եգիպտահայերու գաղթ մը կը սկսի դէպի Արեւմուտքի երկիրները՝ 1956-ին: Այդ թուականին, այսինքն՝ Ճամալ Ապտուլ Նասէրի իշխանութեան ժամանակաշրջանին, Եգիպտոսի մէջ կը տիրապետէին ընկերվարական կանոնները եւ մանաւանդ տնտեսական օրէնքներու ազգայնացումը: Որովհետեւ Եգիպտահայերուն մեծամասնութիւնը կը զբաղէր անձնական գործերով, այս ընկերվարական օրէնքները վատ ազդեցութիւն կ'ունենան անոնց աշխատանքներուն վրայ: Այդ պատճառով, Եգիպտոսի Հայ գաղութին թիւը կը նուազի: == Ներկայ == Ներկայիս Հայերը Եգիպտոսի մէջ մնայուն բնակիչներ եւ քաղաքացիներ են: Անոնց համար հայկական մշակութային եւ աւանդական սովորութիւնները կը պահպանուին եւ կը յաջորդեն սերունդէ սերունդ: Այսօր, Հայերուն մեծամասնութիւնը կը բնակի Գահիրէի մէջ: Հակառակ Հայկական դպրոցներուն եւ ակումբներուն գոյութեան, այսօր Եգիպտոսի Հայ գաղութին նոր սերունդը, երիտասարդները, չեն խօսիր Հայոց լեզուն եւ Հայկական դպրոցներ չեն յաճախեր: Եգիպտոսի Հայ համայնքին եկեղեցիներն են, որոնք իրենց ուսերուն կը վերցնեն հայերը համախմբելու կարեւոր դերը: Ներկայիս, Եգիպտահայերը շատ մասնակցութիւն չունին Եգիպտոսի  ​​քաղաքական կեանքին մէջ: === Մշակութային կեանք === Հայերը Եգիպտոսի մէջ ունին քանի մը հաստատութիւններ՝ * Հայկական կարմիր խաչը, * Հայկական բարեգործական ընդհանուր միութիւնը (AGBU), * Յուսաբեր մշակութային միութիւնը: Հայ համայնքը Եգիպտոսի մէջ ունի նաեւ չորս ակումբ Գահիրէի մէջ եւ երկու՝ Աղեքսանդրիոյ մէջ: Ինչպէս նաեւ ունի Հայկական պարախումբ եւ երգչախումբ: === Լրագրութիւն === Ներկայիս, Եգիպտոսի մէջ կը հրատարակուին երկու Հայկական օրաթերթ եւ մէկ շաբաթաթերթ՝ * Յուսաբեր, * Արեւ, * Ջահակիր: === Մարզական կեանք === Հայերը Եգիպտոսի մէջ ունին կարգ մը մարզական ակումբներ՝ * Հ.Մ.Ը.Մ. Կամք, Աղեքսանդրիա, հիմնուած 1912-ին, * Հ.Մ.Ը.Մ. Արարատ, Գահիրէ, հիմնուած 1914-ին, * Հայ բարեգործական ընդհանուր միութիւն - Նուպար, Աղեքսանդրիա, հիմնուած 1924ին, * Հայ բարեգործական ընդհանուր միութիւն - Նուպար, Գահիրէ, հիմնուած 1958-ին, * Ս. Թէրէզա ակումբ, Գահիրէ, հիմնուած 1969-ին: === Դպրոցներ եւ հաստատութիւններ === 1828-ին Եգիպտոսի մէջ հիմնուած է առաջին Հայկական Եղիազարեան դպրոցը: 1854-ին, անիկա կոչուած է Խորէնեան՝ [[Մովսէս Խորենացի|Մովսէս Խորենացիի]] անունով: Իսկ 1907-ին Նուպար Փաշան հիմնած է Գալուստեան Հայկական դպրոցը Գահիրէի մէջ: 1890-ին, Պօղոս Եուսիֆեանը հիմնած է Պօղոսեան դպրոցը Աղեքսանդրիոյ մէջ: Ներկայիս, ամէնէն նոր Հայկական դպրոցը Եգիպտոսի մէջ Նուպարեան դպրոցն է, հիմնուած՝ 1925-ին, Պօղոս Նուպարի ջաքերով: === Եկեղեցիներ === [[Պատկեր:Kairo Armenisch katholisches Patriachat BW 1.jpg|մինի|Հայ Կաթոլիկ Տաճար (Գահիրէ)]] Հայկական եկեղեցիները Եգիպտոսի մէջ բաժնուած են հետեւեալ ձեւով՝ Հայ Առաքելական եկեղեցի, Հայ Կաթոլիկ Եկեղեցի, եւ Հայ Աւետարանական եկեղեցի: Այսօր Եգիպտոսի մէջ կան հինգ հիմնական Հայկական եկեղեցիներ: Հայ Առաքելական եկեղեցիներն են՝ * Պօղոս եւ Պետրոս Հայ Առաքելական Եկեղեցի (Աղեքսանդրիա) * Սուրբ Գրիգոր Լուսաւորչ Հայ Առաքելական Եկեղեցի (Գահիրէ) Հայ Կաթոլիկ եկեղեցիներն են՝ * Հայ Կաթոլիկ Տաճար (Գահիրէ) * Հայ Կաթոլիկ Պատրիարքարան (Աղեքսանդրիա) * Ս. Թէրէզա Հայ Կաթոլիկ եկեղեցի (Գահիրէ) Հայ Աւետարանական եկեղեցի՝ * Աղեքսանդրիոյ Հայ Աւետարանական եկեղեցի (Աղեքսանդրիա) == Աղբիւրներ == 7awwymt2am9hc27hhzbvp4w97rhc517 206271 206270 2022-08-12T06:14:28Z Սեւան Դանիէլեան Մկրեան 135 wikitext text/x-wiki '''Հայերը Եգիպտոսի մէջ''' հաստատուած են հին դարերէ ի վեր։ Ներկայիս, [[Եգիպտոս]]ի մէջ Հայ գաղութին բնակչութիւնը բաժնուած է երկու շրջաններու մէջ. 9,000 հոգի՝ [[Գահիրէի Հայերը|Գահիրէի]] եւ 4,000՝ [[Աղեքսանդրիոյ Հայերը|Աղեքսանդրիոյ]] մէջ։ Հոն կը գտնուի հինգ Հայ Առաքելական եկեղեցի, երեք Հայ Կաթոլիկ եկեղեցի, եւ մէկ Հայ Աւետարանական եկեղեցի: Հինգ Հայ Առաքելական եկեղեցիները կը պատկանին Հայաստանի Առաքելական Ս. Եկեղեցւոյ, Եգիպտոսի թեմին։ Տնտեսապէս Եգիպտահայերը եղած են ինքնազբաղ գործարարներ կամ արհեստաւորներ, եւ ունեցած են բարձր մակարդակի կրթութիւն<ref name=":1">Ayman Zohr, [http://www.zohry.com/pubs/ArmeniansinEgyptIUSSP.pdf Armenians in Egypt] International Union for the Scientific Study of Population: ''XXV International Population Conference'', year 2005.</ref>: == Հին Ժամանակաշրջան == Հայերը Եգիպտոսի մէջ գոյութիւն ունեցած են Զ. եւ Է. դարերէն ի վեր<ref name=":0">G. Hovannisian, Richard (2004). [https://books.google.com.lb/books?id=s2ByErk19DAC&pg=PA423&dq=armenians+in+egypt&redir_esc=y#q=armenians%20in%20egypt The Armenian People from Ancient to Modern Times: Foreign Dominion to statehood : the fifteenth century to the twentieth century.] p. 423.</ref>: Այդ ժամանակաշրջանին Հայկական զoրամասեր կազմուած են Եգիպտոսի մէջ, ուր Հայ գաղութը նաեւ Եգիպտոսի մէջ ստանձնած է կառավարական դիրքեր<ref>Ա. Ալպոյաճյան։ ''Եգիպտոսի նահանգը եւ հայերը''։ էջ 6-7</ref>: Հայերը Եգիպտոսի մէջ կ'ապրէին աշխուժ ձեւով, ուր կը զբաղէին արտադրութեամբ, տնտեսութեամբ, եւ ճարտարապետութեամբ<ref>Մ. եպ. Աղավնունի (1929)։ ''Անապատական կյանքը Եգիպտոսի մեջ''։ «Տաթեւ» տարեցույց։ էջ 39-50</ref>: Այսպիսով, անոնք կը բարելաւէին երկիրին վիճակը: == Արաբական Խալիֆայութեան ժամանակաշրջանը == Արաբական խալիֆայութեան տիրապետութեան տարիներուն, Հայ գաղութը Եգիպտոսի մէջ փոքրացած է։ Պատմական աղբիւրները որոնք կ'անդրադառնան Եգիպտահայերուն մասին Արաբական Խալիֆայութեան շրջանին քիչ են: Անոնք միայն կ'ընդգրկեն յղումներ հաւատափոխ Հայ պաշտօնեաներու մասին: Օրինակ՝ խալիֆայութեան տիրապետութեան առաջին շրջաններէն կան յուշագրութիւններ Վարդան-էլ-Ռումի կոչուող Հայու մը մասին, որ իբրեւ դրօշակակիր, ծառայած է խալիֆայութեան բանակին մէջ, մասնակցելով Ամր զօրավարին Եգիպտական արշաւանքներուն: Ան, ըստ յուշագրութիւններուն, ցուցաբերած է մեծ քաջութիւն: Տեղեկութիւններ կան, թէ Խալիֆայութեան տիրապետութենէն ետք Եգիպտոսի մէջ, Ամր զօրավարը հիմնած է [[Ֆուսթաթ]] քաղաքը, եւ անոր շինարարութեան աշխատանքներուն մասնակցած է նաեւ Վարդան-Ալ-Ռումին, որ այդ քաղաքին մէջ կառուցած է «Սուք-Ալ-Վարդան» անունով շուկայ մը, եւ «Դար-Ալ-Նահաս» անունով պալատ մը<ref>Գ. Մսըրլյան։ ''Ականավոր հայերը Եգիպտոսի մեջ''։ էջ 12</ref>: Արաբական Խալիֆայութեան տիրապետութեան ազատագրումէն ետք, Եգիպտոսի պաշտօնապէս տիրապետած են իր կառավարիչները, որոնք կոչուած են էմիրներ։ Այդ էմիրներուն մէջ կը յիշուին նաեւ քանի մը Հայեր: Արաբական պատմիչները մեծապէս կը գովաբանեն Եգիպտահայ Ալի-Պին-Եահեա-Հասսան-Ալ-Արմանին, որ երկու անգամ նշանակուած է իբրեւ Եգիպտոսի կառավարիչ՝ 841-ին եւ 849-850 թուականներուն ընթացքին։ === Ֆաթիմեան ժամանակաշրջան === Հայ գաղութը Եգիպտոսի մէջ ապրած է բարգաւաճ վիճակի մը մէջ Ֆաթիմեան ժամանակաշրջանին, ուր անոնք կը վայելէին առեւտրական, մշակութային, եւ կրօնական ազատութիւն: Այս ժամանակաշրջանին՝ Ժ. դարուն, Եգիպտահայերուն թիւը կը բարձրանայ, երբ աւելի շատ Հայեր [[Սուրիա]]յէն եւ [[Պաղեստին]]էն կը գաղթեն դէպի Եգիպտոս՝ ազատելու [[Սելճուք]]ներու տիրապետութենէն: Հայերը իրենց քաղաքական կեանքը Եգիպտոսի մէջ կը սկսին 1074-ին, երբ անոնց բնակչութեան թիւը շուրջ 30,000<ref>Payaslian, Simon (2007-12-26). [https://books.google.com.lb/books?id=7J-g7Wld1vEC&dq=egypt+armenian&redir_esc=y The History of Armenia: From the Origins to the Present.] p. 80.</ref> էր: Հայկական ծագումով նախարարներ ձեւաւորած են Ֆաթիմեան ժամանակաշրջանին պատմութիւնը՝ սկսելով Պատր-ալ-ժամալիէն եւ անոր որդին՝ Ալ-Աֆթալ Շահանշահ, հասնելով Թալալ-ըպն-Ռուզիքին ու անոր որդին՝ Ռուզի-ըպն-Թալալ: === Մեմլուքներու ժամանակաշրջան === Մօտաւորապէս 10,000 Հայեր բռնուած են [[Կիլիկիոյ Հայկական Թագաւորութիւն|Կիլիկիոյ Հայկական Թագաւորութեան]] արշաւանքին ընթացքին, որ տեղի ունեցած է 1266 եւ 1375 թուականներուն: Այս Հայերը հասած են Եգիպտոս իբրեւ մամլուքներ, կամ՝ իբրեւ ստրուկներ<ref>M. Kurkjian, Vahan (1958). [https://penelope.uchicago.edu/Thayer/E/Gazetteer/Places/Asia/Armenia/_Texts/KURARM/30*.html History of Armenia.] Armenian General Benevolent Union of America. p. 246.</ref>: Անոնք կ'աշխատէին հողագործութեամբ եւ արհեստագիտութեամբ: Իսկ երիտասարդները ստացած են կրթութիւն բանակին ճամբարներուն միջոցաւ եւ ետքը ծառայած են բանակին մէջ: ԺԴ. դարու սկիզբին, պառակտում մը տեղի ունեցած է Հայկական եկեղեցոյ մէջ, որուն պատճառով Երուսաղէմի Սարգիս Պատրիարքը հրամանագիր մը խնդրած է սուլթան Ալ-Մալիք ալ-Նասիրէն: Այս հրամանագիրը արտօնած է Մամլուք Հայերուն համախմբուելու եւ միանալու Երուսաղէմի Հայոց Պատրիարքութեան հովանիին տակ: Ուրեմն՝ Հայերը կրօնական ազատութեան արտօնութիւն կը ստանան: === Մուհամմատ Ալիի ժամանակաշրջանը === [[Պատկեր:Nubar Pasha.jpg|մինի|Նուպար Նուպարեան (Փաշա), Եգիպտոսի առաջին վարչապետը:]] Մուհամատ Ալիին իշխանութիւնը (1805-1849) կը զօրացնէ Հայերու գաղթը դէպի Եգիպտոս: Մոհամմատ Ալի Հայ գաղութի զաւակներուն տուած է կարեւոր կառավարական դիրքեր: Հայերը նաեւ մեծ առիթներ ունէին զարգացնելու Եգիպտոսի տնտեսական վիճակը<ref name=":0" />: Մուհամմատ Ալիին իշխանութեան ժամանակաշրջանը նաեւ ականատես եղած է Հայ եկեղեցիներու կառուցման, ուր հիմնուեցան Հայ ուղղափառ եւ Կաթոլիկ եկեղեցիները: Հայ գաղթողներուն թիւը դէպի Եգիպտոս այդ ժամանակաշրջանին կը հասնէր 2,000-ի<ref>Paul Adalian, Rouben (2010). [https://books.google.com.lb/books?id=QS-vSjHObOYC&pg=PA226&dq=armenians+in+egypt&redir_esc=y#v=onepage&q=armenians%20in%20egypt&f=false Historical Dictionary of Armenia.] Scarecrow Press. p. 226.</ref>: Պօղոս Եուսիֆեան (1768-1844), Եգիպտոսի Հայ բնակիչներէն մէկը այդ ժամանակ, կը զբաղէր առեւտրականութեամբ եւ դրամավարութեամբ: 1837-ին, Մուհամատ Ալին նշանակած է Պօղոս Եուսիֆեանին իբրեւ վաճառականական գրասենեակին պատասխանատու, ուր ան կը կառավարէր Մուհամատ Ալիին տնտեսական գործունէութիւնները: 1876-ին [[Նուպար Նուպարեան|Նուպար Նուպարեանը]] (1825-1899) եղած է Եգիպտոսի առաջին վարչապետը: ԺԹ. դարէն սկսեալ, Եգիպտոսը եղած է Հայ մշակութային եւ քաղաքական կեդրոն ուր այդ ժամանակաշրջանի կարեւոր դէմքերը, օրինակ՝ [[Կոմիտաս Վարդապետ|Կոմիտաս վարդապետ]], [[Անդրանիկ Օզանեան]], եւ [[Մարտիրոս Սարեան]], այցելած են Եգիպտոս: Գահիրէի մէջ Հայկական բարեգործական ընդհանուր միութիւնը հիմնուած է 1906-ին , իսկ 28 Մայիս 1928-ին Նիկոլ Աղբալեանի, Լեւոն Շանթի եւ Համօ Օհանջանեանի կողմէ հիմը դրուած է Համազգային Մշակութային Միութեան: Առաջին Հայկական շարժանկարը կոչուած է «Հայկական Սինեմա» եւ հրապարակուած է Գահիրէի մէջ 1912-ին [[Վահան Զարդարեան]]ի միջոցաւ: Շարժանկարը ունեցած է իր թատերական առաջին ներկայացումը Գահիրէի մէջ, 13 Մարտ, 1913-ին<ref>Armenian Cinema 100, by [[:en:Artsvi Bakhchinyan|Artsvi Bakhchinyan,]] Yerevan, 2012, pp. 111-112. </ref>: === Ցեղասպանութենէն ետք (1915 - 1952) === [[Հայոց Ցեղասպանութիւն|Հայոց ցեղասպանութիւնը]] կը սկսի 24 Ապրիլ, 1915-ին Հայ մտաւորականներու աքսորով: Հայ ժողովուրդէն մաս մը կը գաղթեն դէպի Եգիպտոս: Հայ գաղութին ընդհանուր թիւը Եգիպտոսի մէջ 1917 թուականին կը հաշուէր 12,854 հոգի: 1927-ին հայ գաղութին թիւը իր գագաթնակէտին կը հասնի հասնելով 17,188-ի: Հայերուն մեծ մասը կը բնակէր Գահիրէի եւ Աղեքսանդրիոյ քաղաքներուն մէջ: Սակայն, կարգ մը պատմաբաններ կը հաստատեն, թէ 1952-ին Հայերուն թիւը Եգիպտոսի մէջ կը հասնի 40,000-ի<ref name=":1" />: Հայ գաղութը Եգիպտոսի մէջ կը հետեւէր Հայ Առաքելական եւ Հայ Կաթոլիկ եկեղեցիներուն: Հայերուն աւելի քան 80%-ը կը զբաղէր արհեստով կամ վարչական աշխատանքներով: Հայերուն միայն 5%-ը կը կ'աշխատէր իբրեւ բանուոր: Իսկ քիչ բաժին մը կը զբաղէր երկրագործութեամբ: Այդ ժամանակաշրջանին, Եգիպտահայ գաղութը եղած է հարուստ գաղութ մը բաղդատմամբ միջին Արեւելքի միւս Հայ գաղութներուն: [[Ճամալ Ապտուլ Նասէր]]<nowiki/>ի 1952-ի յեղափոխութենէն ետք, Եգիպտահայերը սկսած են գաղթել դէպի [[Եւրոպա]], [[Ամերիկայի Միացեալ Նահանգներ]], եւ [[Աւստրալիա]]: === 1952-ի յեղափոխութենէն ետք === Եգիպտահայերու գաղթ մը կը սկսի դէպի Արեւմուտքի երկիրները՝ 1956-ին: Այդ թուականին, այսինքն՝ Ճամալ Ապտուլ Նասէրի իշխանութեան ժամանակաշրջանին, Եգիպտոսի մէջ կը տիրապետէին ընկերվարական կանոնները եւ մանաւանդ տնտեսական օրէնքներու ազգայնացումը: Որովհետեւ Եգիպտահայերուն մեծամասնութիւնը կը զբաղէր անձնական գործերով, այս ընկերվարական օրէնքները վատ ազդեցութիւն կ'ունենան անոնց աշխատանքներուն վրայ: Այդ պատճառով, Եգիպտոսի Հայ գաղութին թիւը կը նուազի: == Ներկայ == Ներկայիս Հայերը Եգիպտոսի մէջ մնայուն բնակիչներ եւ քաղաքացիներ են: Անոնց համար հայկական մշակութային եւ աւանդական սովորութիւնները կը պահպանուին եւ կը յաջորդեն սերունդէ սերունդ: Այսօր, Հայերուն մեծամասնութիւնը կը բնակի Գահիրէի մէջ: Հակառակ Հայկական դպրոցներուն եւ ակումբներուն գոյութեան, այսօր Եգիպտոսի Հայ գաղութին նոր սերունդը, երիտասարդները, չեն խօսիր Հայոց լեզուն եւ Հայկական դպրոցներ չեն յաճախեր: Եգիպտոսի Հայ համայնքին եկեղեցիներն են, որոնք իրենց ուսերուն կը վերցնեն հայերը համախմբելու կարեւոր դերը: Ներկայիս, Եգիպտահայերը շատ մասնակցութիւն չունին Եգիպտոսի  ​​քաղաքական կեանքին մէջ: === Մշակութային կեանք === Հայերը Եգիպտոսի մէջ ունին քանի մը հաստատութիւններ՝ * Հայկական կարմիր խաչը, * Հայկական բարեգործական ընդհանուր միութիւնը (AGBU), * Յուսաբեր մշակութային միութիւնը: Հայ համայնքը Եգիպտոսի մէջ ունի նաեւ չորս ակումբ Գահիրէի մէջ եւ երկու՝ Աղեքսանդրիոյ մէջ: Ինչպէս նաեւ ունի Հայկական պարախումբ եւ երգչախումբ: === Լրագրութիւն === Ներկայիս, Եգիպտոսի մէջ կը հրատարակուին երկու Հայկական օրաթերթ եւ մէկ շաբաթաթերթ՝ * Յուսաբեր, * Արեւ, * Ջահակիր: === Մարզական կեանք === Հայերը Եգիպտոսի մէջ ունին կարգ մը մարզական ակումբներ՝ * Հ.Մ.Ը.Մ. Կամք, Աղեքսանդրիա, հիմնուած 1912-ին, * Հ.Մ.Ը.Մ. Արարատ, Գահիրէ, հիմնուած 1914-ին, * Հայ բարեգործական ընդհանուր միութիւն - Նուպար, Աղեքսանդրիա, հիմնուած 1924ին, * Հայ բարեգործական ընդհանուր միութիւն - Նուպար, Գահիրէ, հիմնուած 1958-ին, * Ս. Թէրէզա ակումբ, Գահիրէ, հիմնուած 1969-ին: === Դպրոցներ եւ հաստատութիւններ === 1828-ին Եգիպտոսի մէջ հիմնուած է առաջին Հայկական Եղիազարեան դպրոցը: 1854-ին, անիկա կոչուած է Խորէնեան՝ [[Մովսէս Խորենացի|Մովսէս Խորենացիի]] անունով: Իսկ 1907-ին Նուպար Փաշան հիմնած է Գալուստեան Հայկական դպրոցը Գահիրէի մէջ: 1890-ին, Պօղոս Եուսիֆեանը հիմնած է Պօղոսեան դպրոցը Աղեքսանդրիոյ մէջ: Ներկայիս, ամէնէն նոր Հայկական դպրոցը Եգիպտոսի մէջ Նուպարեան դպրոցն է, հիմնուած՝ 1925-ին, Պօղոս Նուպարի ջաքերով: === Եկեղեցիներ === [[Պատկեր:Kairo Armenisch katholisches Patriachat BW 1.jpg|մինի|Հայ Կաթոլիկ Տաճար (Գահիրէ)]] Հայկական եկեղեցիները Եգիպտոսի մէջ բաժնուած են հետեւեալ ձեւով՝ Հայ Առաքելական եկեղեցի, Հայ Կաթոլիկ Եկեղեցի, եւ Հայ Աւետարանական եկեղեցի: Այսօր Եգիպտոսի մէջ կան հինգ հիմնական Հայկական եկեղեցիներ: Հայ Առաքելական եկեղեցիներն են՝ * Պօղոս եւ Պետրոս Հայ Առաքելական Եկեղեցի (Աղեքսանդրիա) * Սուրբ Գրիգոր Լուսաւորչ Հայ Առաքելական Եկեղեցի (Գահիրէ) Հայ Կաթոլիկ եկեղեցիներն են՝ * Հայ Կաթոլիկ Տաճար (Գահիրէ) * Հայ Կաթոլիկ Պատրիարքարան (Աղեքսանդրիա) * Ս. Թէրէզա Հայ Կաթոլիկ եկեղեցի (Գահիրէ) Հայ Աւետարանական եկեղեցի՝ * Աղեքսանդրիոյ Հայ Աւետարանական եկեղեցի (Աղեքսանդրիա) == Աղբիւրներ == diatc94tqnb456sbb0ugn8ngql20sj6 0 21305 206257 206233 2022-08-11T14:33:02Z Սեւան Դանիէլեան Մկրեան 135 /* Կենսագրութիւն */ wikitext text/x-wiki {{Տեղեկաքարտ Գիտնական}} '''Ռայմոնտ Տամատեան''', (16 Մարտ, 1936 – 3, Օգոստոս, 2022) ամերիկահայ գիւտարար։ 1969-ին ստեղծած է բժշկութեան մէջ անփոխարինելի՝ «Magnetic resonance imaging» (MRI) պատկերի ախտորոշման սարքը<ref>{{cite web|url=https://lemelson.mit.edu/resources/raymond-v-damadian|title=Raymond V. Damadian|website=Lemelson-MIT|language=անգլերէն|archive-url=https://web.archive.org/web/20161108003806/http://lemelson.mit.edu/resources/raymond-v-damadian|archive-date=November 8, 2016|access-date=July 24, 2021}}</ref><ref>{{Cite journal|last=Damadian|first=R.|date=1971-03-19|title=Tumor Detection by Nuclear Magnetic Resonance|url=https://www.sciencemag.org/lookup/doi/10.1126/science.171.3976.1151|journal=Science|language=անգլերէն|volume=171|issue=3976|pages=1151–1153|doi=10.1126/science.171.3976.1151|pmid=5544870|issn=0036-8075}}</ref><ref>{{Cite journal|last1=Odeblad|first1=E.|last2=Lindstrom|first2=G.|date=1955-06-01|title=Some Preliminary Observations on the Proton Magnetic Resonance in Biologic Samples|url=https://journals.sagepub.com/doi/abs/10.1177/028418515504300606|journal=Acta Radiologica|volume=Original Series, Volume 43|issue=6|pages=469–476|doi=10.1177/028418515504300606|issn=0284-1851|Լեզու=անգլերէն}}</ref><ref>[https://web.archive.org/web/20161108003806/http://lemelson.mit.edu/resources/raymond-v-damadian Ռայմոնտ Տամատեան]</ref>: 1915-ին փրկուած եւ [[Ամերիկայի Միացեալ Նահանգներ|ԱՄՆ]] գաղթած Վահան Տամատեանի որդին է: == Կենսագրութիւն == Տամատեան ծնած է [[Նիւ Եորք]]։ Մանկութենէն երազած է երաժիշտ դառնալ։ Ութ տարի յաճախած է Ճուլիարտ երաժշտական դպրոցը։ Անոր հայրը` Վահան Տամատեան (կինը` Օտէթ Եազըտճեան) հազարաւոր հայերու նման [[Հայոց Ցեղասպանութիւն|Հայոց Ցեղասպանութենէն]] մազապուրծ՝ ապաստան գտած է [[Ամերիկա|Ամերիկայի]] մէջ: Դպրոցը աւարտելէ ետք, Ռայմոնտ կրթութիւնը շարունակած է Ուիսքոնսին համալսարանին մէջ`1956-ին ստանալով ուսողութեան վկայական, այնուհետեւ [[Ալպերթ Այնշթայն|Ալպերթ Այնշթայնի]] անուան բժշկական քոլէճէն`Մագիստրոսի աստիճան 1960-ին<ref name=":0">{{Cite web|url=https://www.inc.com/magazine/20110401/how-i-did-it-raymond-damadian.html|title=How I Did It: Raymond Damadian|last=Wehrum|first=Kasey|date=04-01-2011|website=Inc.com|language=անգլերէն|accessdate=2021-10-28}}</ref>: Ուսման զուգահեռ՝ Ռայմոնտ եղած է նաեւ թենիսի մարզիչ, ուր ծանօթացած է իր ապագայ կնոջ՝ Տոննա Թերիին։ Տոննան ու Ռայմոնտնը ամուսնացած են վերջինիս բժշկական համալսարանը աւարտելէն մէկ տարի ետք եւ ունեցած՝ երեք երեխայ։ Ռայմոնտ առաջին անգամ հետաքրքրուած է քաղցկեղի յայտնաբերմամբ, երբ տաս տարեկան հասակին իր մօրենական մեծ մայրը մահացած է կուրծքի քաղցկեղէ: Զինքը կը տանջէր այն միտքը, թէ արդեօք ինչո՞ւ հնարաւոր չէ մարդկային մարմինին շուրջ դնել սարք մը, որուն միջոցով հնարաւոր կ'ըլլայ տեսնել անոր ներքնամասը, կամ ալ կ'երազէր պատուհան մը, որմէ նայելով կարելի է տեսնել ներքին գործարանները: 1971-ին, երբ ան [[Հարվըրտի համալսարան|Հարվըրտի]] համալսարանի ուսանող էր, «Գիտութիւն» ամսագիրին մէջ տպագրած է գիտական յօդուած մը, որուն մէջ կ'ըսէր, որ ուռերը եւ սովորական հիւսուածքները տարբեր ձեւով կ'արձագանքեն կորիզային մակնիսական դաշտին մէջ: Նման եզրակացութեան ան եկած էր առնէտներու վրայ կատարուած հետազօտութիւններէ ետք, երբ առաջին անգամ բժշկութեան պատմութեան մէջ ան կը յաջողի իր առաջարկած միջոցին կիրարկումով առնէտի մը մօտ քաղցկեղ յայտնաբերել: Ան համոզուած էր, որ այդ մեքենականութիւնը կրնար օգտագործուիլ մարդոց մէջ քաղցկեղի վաղ ախտորոշման համար: Տամատեանի հետազօտական հետաքրքրութիւնները զինք կը ստիպեն փորձարկելու (N.M.R.) ուսմունքը, աթոմային միջուկները մագնիսական դաշտի ենթարկելով՝ հետեւողական յաճախականութիւններով ռատիօ-ալիքներու արտանետում յառաջացնելու համար։ 1972-ին ան առաջարկած է անցնիլ մարդու ամբողջ մարմինի զննման եւ հիւանդութեան ախտորոշման՝ առանց վիրահատական միջոցի<ref>[http://www.jamanak.com/content/%D5%A8%D5%B6%D5%AF%D5%A5%D6%80%D5%A1-%D5%B4%D5%B7%D5%A1%D5%AF%D5%B8%D6%82%D5%A9%D5%A1%D5%B5%D5%AB%D5%B6/8-08-2022-%D5%A1%D5%B7%D5%AD%D5%A1%D6%80%D5%B0%D5%A1%D5%B0%D5%BC%D5%B9%D5%A1%D5%AF-%D5%B0%D5%A1%D5%B5-%D5%A3%D5%AB%D6%82%D5%BF%D5%A1%D6%80%D5%A1%D6%80%D5%A8 Հայ Գիւտարարը]</ref>։ Ան յայտ մը ներկայացուցած է` հիւսուածքներու մէջ քաղցկեղի յայտնաբերման համար արտօնագիր ստանալու համար, սակայն յայտը ներկայացնելէն միայն երկու տարի ետք ան արտօնագիր ստացած է` մակնիսական ոլորտին մէջ չարորակ նորագոյացութիւններու ախտորոշման համար: Քանի մը տարի անց մեթոտը փորձարկած է իր օգնականին վրայ, եւ վերջապէս գիտականօրէն ապացուցուած՝ իր համոզումը: «Անոնք զիս խելագար կը համարէին, երբ ես լսարանին կը ներկայացնէի անմիտ թուացող այն գաղափարը, թէ մարդը կարելի է դնել մակնիսի մէջ», հետագային կը պատմէ ան: Անոր յայտնագործութիւնը կը համարուի բժշկական ախտորոշման ոլորտին մէջ ամէնէն մեծ յաջողութիւններէն մէկը: Տամատեանի ներդրումներուն շնորհիւ է, որ մագնիսական տատանումներու պատկերացումը կը դառնայ բժշկութեան մէջ ամէնէն հզօր ու վստահելի ախտորոշման գործիքը: 1978-ին ան ստեղծած է իր անձնական ընկերութիւնը`«Fonar»-ը՝ (Magnetic Resonance Imaging) արտադրութեան համար<ref name=":0" /><ref>[https://web.archive.org/web/20081017211459/http://finapps.forbes.com/finapps/jsp/finance/compinfo/CIAtAGlance.jsp?tkr=FONR Տամատեանին անձնական ընկերութիւնը]</ref>: Իր ստեղծած առաջին սարքաւորումը, զոր անուանած է «անսանձելի» («Indomitable»), պահպանութեան յանձնուած է Ուաշինկթընի Սմիթսոնեան թանգարանին մէջ եւ այժմ կը ցուցադրուի [[Օհայo|Օհայօ]] նահանգին մէջ գտնուող Գիւտերու փառքի Ազգային պատկերասրահին մէջ<ref>{{Cite web|url=https://armeniasputnik.am/20190614/nopeleani-khaytarakutyuny-inchpes-hay-gitnakani-norarautyuny-veragrvecav-urishnerun-19133806.html|title=Նոպէլեանի խայտառակութիւնը. թէ ինչպէս հայ գիտնականին նորարարութիւնը ուրիշներուն վերագրուեցաւ: |last=Փայտեան|first=Մարիաննա|date=20190614T1049+0400|website=Sputnik Արմենիա|language=հայերէն|accessdate= 28-10-2021}}</ref>: 1989-ին կը դառնայ «Ազգային Գիւտարարներու Փառքի սրահ»ի անդամ: == Պարգեւներ == Տամատեան արժանացած է բազմաթիւ բարձր եւ հեղինակաւոր պարգեւներու։ * Ամերիկայի Միացեալ Նահանգներու նախագահը անձամբ, ճանչնալով ու անդրադառնալով Ռայմոնտ Վահան Տամատեանի ձեռքբերումները, 1988-ին ազգային բարձրագոյն շքանշանին կարժանացնէ զինք<ref>[https://aefweb.org/wp-content/uploads/2021/05/Middle-School-Armenian_1st-Place_Aleek-Babahakian.pdf Տամատեանին ձեռքբերումները]</ref>: * 2001-ին ան արժանացած է հեղինակաւոր «Lemelson-MIT» մրցանակին, իբրեւ՝ «մարդը, որ յայտնագործեց ՄՌՏ-ն»: * 2003 թուականին ամերիկեան «Վարդանանց ասպետներ» կազմակերպութիւնը, որու նպատակը հայ ժողովուրդի ձեռքբերումները պահպանելն ու հարստացնելն է, անոր «Տարուայ մարդ» տիտղոսը շնորհած է: === Նոպէլեան մրցանակ === 2003-ին ան [[Նոպէլեան Մրցանակ|Նոպէլեան մրցանակի]] չ'արժանանար, փոխարէնը ՄՌՏ-ի ոլորտին մէջ իրենց կատարած գիւտին համար Նոպէլեան մրցանակի դափնեկիրներ կը դառնան երկու այլ գիտնականներ` Փիթըր Մենսֆիլթն եւ Փոլ Լոտերբուրը, որոնց նորարարութիւնը հիմնուած էր Տամատեանի կատարած գիւտին վրայ: Թէպէտ Նոպէլեան մրցանակին կանոններով, նոյն ոլորտին մէջ կարելի էր մէկէ աւելի դափնեկիրներ ներառել, սակայն Տամատեանի պարագային նման որոշում չի կայանար: '''Մահ''' Մահացած է 3 Օգոստոս, 2022-ին == Գրականութիւն == * {{cite book|url=https://books.google.com/books?id=MP95CwAAQBAJ&q=9780890518038|title=Gifted Mind: The Dr. Raymond Damadian Story, Inventor of the MRI|publisher=[[Master Books]]|year=2015|isbn=978-0890518038}} (with Jeff Kinley) == Ծանօթագրութիւններ == <references /> [[Ստորոգութիւն:Սփիւռքահայեր]] [[Ստորոգութիւն:Գիտնականներ այբբենական կարգով]] [[Ստորոգութիւն:Գիտնականներ ըստ ազգութեան]] [[Ստորոգութիւն:Գիտնականներ]] [[Ստորոգութիւն:Հայ գիտնականներ]] 9duh1lsw3ibhap8fvzezu0measfo2q3 0 21513 206266 198804 2022-08-12T04:51:58Z Սեւան Դանիէլեան Մկրեան 135 wikitext text/x-wiki {{Տեղեկաքարտ Բնակավայր}}[[Պատկեր:Monte Carlo from Monaco.jpg|մինի|275x275փքս|Մոնթէ Քարլօ]] [[Պատկեր:Monte Carlo in Monaco.svg|մինի|343x343փքս|Մոնթէ Քարլօ թաղամաս]] '''Մոնթէ Քարլօ''' ([[Ֆրանսերէն|ֆր․]]՝ Monte Carlo), [[Մոնաքօ|Մոնաքոյի իշխանապետութեան]] Մոնթէ Քարլօ վարչական շրջանին համանուն քաղաքամէջը։ Զբօսաշրջիկութեան աշխարհահռչակ վայր, նշանաւոր իր խաղատունով եւ ինքնաշարժի համանուն մրցաշարքներով՝ Մոնթէ Քարլոյի ինքնաշարժներու մրցաշարք (''Rallye Automobile de Monte-Carlo'') կազմակերպուած «Մոնաքոյի Ինքնաշարժներու Ակումբ»ին (Automobile Club de Monaco կամ՝ ACM) կողմէն եւ [[Մոնաքոյի մրցաշարք (ինքնաշարժներու)|Մոնաքոյի մրցաշարք]]՝  Ֆորմիւլա Մէկ, հաստատուած «Ինքնաշարժի Միջազգային Դաշնակցութեան» կողմէ  ''Fédération Internationale de l'Automobile'' (FIA․ անգլ․՝ International Automobile Federation, ծանօթ նաեւ իբրեւ Formula 1 կամ  F1 '''-'''  <nowiki/>[[Անգլերէն|անգլ]]․՝ ''FIA Formula One World Championship''․ ''Formula 1'' եւ  ''F1'')։ == Հակիրճ պատմական տեղեկութիւններ == === Հիմնադրութիւն === Մոնթէ Քարլօ անունը առած է քաղաքին մօտ գտնուող համանուն լեռէն՝ Մոն Շարլ ''Mont Charles,'' զոր իտալացիները կ՛ անուանեն Մոնթէ Քարլօ ''Monte-Carlo,'' որ իր կարգին անունը առած է [[Շառլ Գ․ Մոնաքոյի իշխան|Մոնաքոյի Շառլ Գ․ իշխանէն]] (1818 – 1889)։  === Դիրք === [[Պատկեր:Monaco, administrative divisions - colored (quarters).svg|ձախից|մինի|290x290փքս]] Մոնաքոյի իշխանութեան Մոնթէ Քարլօ վարչական շրջանը բաժնուած է չորս թաղամասերու՝ Մոնթէ Քարլօ/Սփելիւկ, Լա Ռուս/Սէն Ռոման, Լարվոթօ/Պա Մուլեն եւ Սէն Միշել։ Կը գտնուի Միջերկրական ծովուն հիւսիսային ափերուն, Ֆրանսայի հարաւ-արեւելեան ծովեզերիայ մասին՝ Լազուր ափին (ֆրանսական Ռիվիերա ''Côte d'Azur'' ) երկայնքին, ծովեզերեան Ալպեան լեռնաշղթայի դուրս ցցուած ծայրամասին։ Արեւելքէն սահմանակից է [[Ֆրանսա|Ֆրանսայի]] Պոսոլէյ քաղաքին հետ եւ ութը 8 քլ․անդին`[[Իտալիա|Իտալիոյ]] հետ։ === Մոնթէ Քարլօ խաղատան եւ ծովու լոգանքի յարմարութիւններու ստեղծում === [[1856 թուական|1856]]-ին կը ստեղծուին ծովու լոգանքի յարմարութիւններ։ Նախ իբրեւ բուժումի միջոց զանազան հիւանդութիւններու դէմ, իսկ տարիներու ընթացքին կը դառնայ քաղաքացիներու հաւաքման եւ զբօսնելու վայր։ [[1862 թուական|1862]]-ին կը հիմնուի Մոնթէ Քարլօ խաղատունը, որ սակայն սպասուած յաջողութիւնը չունենար։ Տարիներ ետք կը տեղափոխուի քաղաքին Լէ Սփոլիւկ ''Les Spélugues'' (թարգմանաբար՝ Քարայրները) շրջանը։  [[1865 թուական|1865]]-ին Ֆրանսայի հետ կը ստեղծուի մաքսային միութիւն։  Այս երեք զարգացումները թափ կու տան շրջանի եւ հետեւաբար Մոնաքոյի Իշխանութեան տնտեսական զարգացման։ == Բնակչութիւն == Մոնթէ Քարլօ քաղաքամէջի մնայուն բնակչութեան թիւն է 3 500, իսկ շրջանինը՝ 15 000։  == Կլիմա == Մոնթէ Քարլոյի կլիման միջերկրականեան է։ Կ՛ ազդուի ովկիանոսի եւ խոնաւ ենթարեւադարձային կլիմաներէն․ ամառները տաք ու չոր, իսկ մեղմ ու անձրեւոտ ձմեռներ։ == Մարզական == === Ինքնաշարժներու մրցաշարքներ === Մոնթէ Քարլօ կը հիւրասիրէ «Մոնաքոյի ինքնաշարժներու մրցաշարք»ը (Սիրքուի տը Մոնաքօ - Ֆորմիւլա Մէկ / Circuit de Monaco - Formula One), ինչպէս նաեւ «Մոնթէ Քարլոյի ինքնաշարժներու մրցաշարք»ը (''Rallye Automobile de Monte-Carlo'')։ Վերջինը կը դրոշմէ «Ինքնաշարժներու Համաշխարհային Ախոյանութեան» շրջանի սկիզբը։ Հիւրասիրած է նաեւ «Ինքնաշարժներու Միջցամաքամասային Ախոյանութիւն»ը (2009 - 2011)։ Մոնաքոյի Ինքնաշարժներու Ակումբը ''Automobile Club de Monaco'' կը կազմակերպէ նաեւ «Մոնաքոյի Պատանի Վարորդներու Բաժակի մրցաշարք»ը ''Junior Monaco Kart Cup''։ === Ուրիշ մարզական եղելութիւններ === Մոնթէ Քարլօ կը հիւրասիրէ՝ * կռմփամարտի մրցումներ, * «փոքեր» թղթախաղի ''European Poker Tour (EPT)'' մրցահանդէս, * տապալի համաշխարհային ախոյանութիւնը ''World Backgammon Championship'', * Մոնթէ Քարլոյի թենիսի հմուտներու մրցահանդէսը․ այդպէս կը կոչուի սակայն տեղի կ՛ ունենայ Ռոքպրիւն քափ Մարթան (Roquebrune-Cap-Martin)՝ Մոնաքոյի եւ Իտալիոյ միջեւ ֆրանսական քաղաք։ == Զբօսաշրջիկութիւն == Մոնթէ Քարլօ աշխահահռչակ դարձած վայր մըն է։ [[Եւրոպա|Եւրոպայի]] զբօսաշրջիկութեան կարապետն է, իր նշանաւոր պանդոկներով, ժամադրավայրերով, յուշարձաններով, եւայլն։ Մոնթէ Քարլօ այցելած են, ինչպէս նաեւ իրենց բնակավայրի տեղ ընտրած են թագաւորներ, պետական անձնաւորութիւններ, միջազգային տարողութեամբ դերասաններ, մարզիկներ, գործատէրեր, եւայլն։ === Այլ === Մոնթէ Քարլօ կը հիւրասիրէ Ինքնաշարժներու Մոնաքօ Միջազգային Ցուցահանդէսը ''Salon International de l'Automobile de Monaco։'' == «La Dame de Monte‑Carlo» == Լա Տամ դը Մոնթէ Քարլօ․ երգ, որ կ՛ ուրուագծէ Մոնթէ Քարլօն<ref>[https://www.youtube.com/watch?v=r6QwlvlonRo Լա Տամ տը Մոնթէ Քարլօ ]</ref>: == Պատկերասրահ == <gallery> Պատկեր:Maritime Alps.jpg|Ծովեզերեայ Ալպեան լեռներ Պատկեր:Casino de Montecarlo, Mónaco, 2016-06-23, DD 04.jpg|Մոնթէ Քարլօ․ Մոնթէ Քարլօ խաղատունը Պատկեր:Monaco - panoramio (108).jpg|Մոնթէ Քարլօ Պատկեր:Monaco - panoramio (68).jpg|Մոնթէ Քարլոյի Օփերա Պատկեր:2016 Hotel de Paris - Monaco 02.jpg|«Hôtel de Paris» հիւրանոցը, հիմնուած 1864-ին Պատկեր:Monte-Carlo Bay Casino Monaco IMG 1139.jpg|«Monte-Carlo Bay Hotel & Resort» հիւրանոց, Մոնթէ Քարլօ Պատկեր:Façade Hotel Metropole Monte-Carlo.jpg|«Hotel Metropole», հիմնուած 1889-ին Պատկեր:Hotel Hermitage Monaco.jpg|«Hotel Hermitage», կառուցուած 1890-1896 Պատկեր:Café de Paris.JPG|«Café de Paris de Monte-Carlo» նշանաւոր ճաշարանը, հիմնուած 1868-ին եւ վերանորոգուած 1988-ին Պատկեր:Eglise st charles Monaco.jpg|Մոնթէ Քարլօ․ Սէն Շառլ եկեղեցի, հիմնուած 1883-ին Պատկեր:Nouveau musée national de Monaco (novembre 2021).jpg|Մոնաքոյի Գեղարուեստի Ազգային Թանգարանը Պատկեր:Allée des boulingrins - monaco - panoramio - kajikawa.jpg|Պուլիկրին անցք </gallery><ref>[https://www.grandprix.com/gpe/cir-047.html Grand prix - Մոնաքօ{{ref-en}}]</ref> <ref>[https://www.salonautomonaco.com/ Ինքնաշարժներու Միջազգային Մոնաքօ Ցուցահանդէս{{ref-fr}}]</ref> <ref>[http://www.crapsdicecontrol.com/monte_carlo.htm Մոնթէ Քարլօ խաղատան պատմականը{{ref-en}}]</ref> <ref>[https://web.archive.org/web/20120821004256/http://www.worldtravelguide.net/monaco/weather-climate-geography Մոնաքոյի կլիման{{ref-en}}]</ref> <ref>[https://www.montecarlosbm.com/en Մոնաքօ․ ամնոռանալի փորձառութիւն մը{{ref-en}}]</ref> <ref>[https://www.visitmonaco.com/en/place/14/monuments Մոնաքոյի տեսարժան վայրեր{{ref-en}}]</ref> <ref>[https://www.tripadvisor.com.gr/Tourism-g190409-Monte_Carlo-Vacations.html Պտտեցէք Մոնթէ Քարլօն{{ref-el}}]</ref> <ref>[https://www.lieder.net/lieder/get_text.html?TextId=3908 Լա Տամ տը Մոնթէ Քարլօ․ երգին բառերը{{ref-fr}}]</ref> <ref>[https://www.montecarlosbm.com/en/casino-monaco/casino-monte-carlo Մոնթէ Քարլօ, առասպելը{{ref-en}}]</ref> == Ծանօթագրութիւններ == {{Ծնթ․ցանկ}} [[Ստորոգութիւն:Քաղաքներ]] [[Ստորոգութիւն:Եւրոպայի քաղաքներ]] [[Ստորոգութիւն:Նաւահանգիստներ]] [[Ստորոգութիւն:Եւրոպայի նաւահանգիստներ]] 9j2lq6px6aiok395n3ezbeqimckbtq7 206267 206266 2022-08-12T04:57:22Z Սեւան Դանիէլեան Մկրեան 135 wikitext text/x-wiki {{Տեղեկաքարտ Բնակավայր}}[[Պատկեր:Monte Carlo from Monaco.jpg|մինի|275x275փքս|Մոնթէ Քարլօ]] [[Պատկեր:Monte Carlo in Monaco.svg|մինի|343x343փքս|Մոնթէ Քարլօ թաղամաս]] '''Մոնթէ Քարլօ''' ([[Ֆրանսերէն|ֆր․]]՝ Monte Carlo), [[Մոնաքօ|Մոնաքոյի իշխանապետութեան]] Մոնթէ Քարլօ վարչական շրջանին համանուն քաղաքամէջը։ Զբօսաշրջիկութեան աշխարհահռչակ վայր, նշանաւոր իր խաղատունով եւ ինքնաշարժի համանուն մրցաշարքերով՝ Մոնթէ Քարլոյի ինքնաշարժներու մրցաշարք (''Rallye Automobile de Monte-Carlo'') կազմակերպուած «Մոնաքոյի Ինքնաշարժներու Ակումբ»ին (Automobile Club de Monaco կամ՝ ACM) կողմէն եւ [[Մոնաքոյի մրցաշարք (ինքնաշարժներու)|Մոնաքոյի մրցաշարք]]՝  Ֆորմիւլա Մէկ, հաստատուած «Ինքնաշարժի Միջազգային Դաշնակցութեան» կողմէ  ''Fédération Internationale de l'Automobile'' (FIA․ անգլ․՝ International Automobile Federation, ծանօթ նաեւ իբրեւ Formula 1 կամ  F1 '''-'''  <nowiki/>[[Անգլերէն|անգլ]]․՝ ''FIA Formula One World Championship''․ ''Formula 1'' եւ  ''F1'')։ == Պատմական Հակիրճ Տեղեկութիւններ == === Հիմնադրութիւն === Մոնթէ Քարլօ անունը առած է քաղաքին մօտ գտնուող համանուն լեռնէն՝ Մոն Շարլ ''Mont Charles,'' զոր իտալացիները կ'անուանեն Մոնթէ Քարլօ ''Monte-Carlo,'' որ իր կարգին անունը առած է [[Շառլ Գ․ Մոնաքոյի իշխան|Մոնաքոյի Շառլ Գ․ իշխանէն]] (1818-1889)։  === Դիրք === [[Պատկեր:Monaco, administrative divisions - colored (quarters).svg|ձախից|մինի|290x290փքս]] Մոնաքոյի իշխանութեան Մոնթէ Քարլօ վարչական շրջանը բաժնուած է չորս թաղամասերու՝ Մոնթէ Քարլօ/Սփելիւկ, Լա Ռուս/Սէն Ռոման, Լարվոթօ/Պա Մուլեն եւ Սէն Միշել։ Կը գտնուի Միջերկրական ծովուն հիւսիսային ափերուն, Ֆրանսայի հարաւ-արեւելեան ծովեզերեայ մասին՝ Լազուր ափին (ֆրանսական Ռիվիերա ''Côte d'Azur'' ) երկայնքին, ծովեզերեայ Ալպեան լեռնաշղթային դուրս ցցուած ծայրամասին։ Արեւելքէն սահմանակից է [[Ֆրանսա|Ֆրանսայի]] Պոսոլէյ քաղաքին հետ եւ ութը 8 քլ․անդին`[[Իտալիա|Իտալիոյ]] հետ։ === Մոնթէ Քարլօ խաղատան եւ ծովու լոգանքի յարմարութիւններու ստեղծում === [[1856 թուական|1856]]-ին կը ստեղծուին ծովու լոգանքի յարմարութիւններ։ Նախ իբրեւ բուժումի միջոց զանազան հիւանդութիւններու դէմ, իսկ տարիներու ընթացքին կը դառնայ քաղաքացիներու հաւաքման եւ զբօսնելու վայր։ [[1862 թուական|1862]]-ին կը հիմնուի Մոնթէ Քարլօ խաղատունը, որ սակայն սպասուած յաջողութիւնը չունենար։ Տարիներ ետք կը տեղափոխուի քաղաքին Լէ Սփոլիւկ ''Les Spélugues'' (թարգմանաբար՝ Քարայրները) շրջանը։  [[1865 թուական|1865]]-ին Ֆրանսայի հետ կը ստեղծուի մաքսային միութիւն։  Այս երեք զարգացումները թափ կու տան շրջանի եւ հետեւաբար Մոնաքոյի Իշխանութեան տնտեսական զարգացման։ == Բնակչութիւն == Մոնթէ Քարլօ քաղաքամէջի մնայուն բնակչութեան թիւն է 3 500, իսկ շրջանինը՝ 15 000։  == Կլիմա == Մոնթէ Քարլոյի կլիման միջերկրականեան է։ Կ՛ ազդուի ովկիանոսի եւ խոնաւ ենթարեւադարձային կլիմաներէն․ ամառները տաք ու չոր, իսկ մեղմ ու անձրեւոտ ձմեռներ։ == Մարզական == === Ինքնաշարժներու մրցաշարքներ === Մոնթէ Քարլօ կը հիւրասիրէ «Մոնաքոյի ինքնաշարժներու մրցաշարք»ը (Սիրքուի տը Մոնաքօ - Ֆորմիւլա Մէկ / Circuit de Monaco - Formula One), ինչպէս նաեւ «Մոնթէ Քարլոյի ինքնաշարժներու մրցաշարք»ը (''Rallye Automobile de Monte-Carlo'')։ Վերջինը կը դրոշմէ «Ինքնաշարժներու Համաշխարհային Ախոյանութեան» շրջանի սկիզբը։ Հիւրասիրած է նաեւ «Ինքնաշարժներու Միջցամաքամասային Ախոյանութիւն»ը (2009 - 2011)։ Մոնաքոյի Ինքնաշարժներու Ակումբը ''Automobile Club de Monaco'' կը կազմակերպէ նաեւ «Մոնաքոյի Պատանի Վարորդներու Բաժակի մրցաշարք»ը ''Junior Monaco Kart Cup''։ === Ուրիշ մարզական եղելութիւններ === Մոնթէ Քարլօ կը հիւրասիրէ՝ * կռմփամարտի մրցումներ, * «փոքեր» թղթախաղի ''European Poker Tour (EPT)'' մրցահանդէս, * տապալի համաշխարհային ախոյանութիւնը ''World Backgammon Championship'', * Մոնթէ Քարլոյի թենիսի հմուտներու մրցահանդէսը․ այդպէս կը կոչուի սակայն տեղի կ՛ ունենայ Ռոքպրիւն քափ Մարթան (Roquebrune-Cap-Martin)՝ Մոնաքոյի եւ Իտալիոյ միջեւ ֆրանսական քաղաք։ == Զբօսաշրջիկութիւն == Մոնթէ Քարլօ աշխահահռչակ դարձած վայր մըն է։ [[Եւրոպա|Եւրոպայի]] զբօսաշրջիկութեան կարապետն է, իր նշանաւոր պանդոկներով, ժամադրավայրերով, յուշարձաններով, եւայլն։ Մոնթէ Քարլօ այցելած են, ինչպէս նաեւ իրենց բնակավայրի տեղ ընտրած են թագաւորներ, պետական անձնաւորութիւններ, միջազգային տարողութեամբ դերասաններ, մարզիկներ, գործատէրեր, եւայլն։ === Այլ === Մոնթէ Քարլօ կը հիւրասիրէ Ինքնաշարժներու Մոնաքօ Միջազգային Ցուցահանդէսը ''Salon International de l'Automobile de Monaco։'' == «La Dame de Monte‑Carlo» == Լա Տամ դը Մոնթէ Քարլօ․ երգ, որ կ՛ ուրուագծէ Մոնթէ Քարլօն<ref>[https://www.youtube.com/watch?v=r6QwlvlonRo Լա Տամ տը Մոնթէ Քարլօ ]</ref>: == Պատկերասրահ == <gallery> Պատկեր:Maritime Alps.jpg|Ծովեզերեայ Ալպեան լեռներ Պատկեր:Casino de Montecarlo, Mónaco, 2016-06-23, DD 04.jpg|Մոնթէ Քարլօ․ Մոնթէ Քարլօ խաղատունը Պատկեր:Monaco - panoramio (108).jpg|Մոնթէ Քարլօ Պատկեր:Monaco - panoramio (68).jpg|Մոնթէ Քարլոյի Օփերա Պատկեր:2016 Hotel de Paris - Monaco 02.jpg|«Hôtel de Paris» հիւրանոցը, հիմնուած 1864-ին Պատկեր:Monte-Carlo Bay Casino Monaco IMG 1139.jpg|«Monte-Carlo Bay Hotel & Resort» հիւրանոց, Մոնթէ Քարլօ Պատկեր:Façade Hotel Metropole Monte-Carlo.jpg|«Hotel Metropole», հիմնուած 1889-ին Պատկեր:Hotel Hermitage Monaco.jpg|«Hotel Hermitage», կառուցուած 1890-1896 Պատկեր:Café de Paris.JPG|«Café de Paris de Monte-Carlo» նշանաւոր ճաշարանը, հիմնուած 1868-ին եւ վերանորոգուած 1988-ին Պատկեր:Eglise st charles Monaco.jpg|Մոնթէ Քարլօ․ Սէն Շառլ եկեղեցի, հիմնուած 1883-ին Պատկեր:Nouveau musée national de Monaco (novembre 2021).jpg|Մոնաքոյի Գեղարուեստի Ազգային Թանգարանը Պատկեր:Allée des boulingrins - monaco - panoramio - kajikawa.jpg|Պուլիկրին անցք </gallery><ref>[https://www.grandprix.com/gpe/cir-047.html Grand prix - Մոնաքօ{{ref-en}}]</ref> <ref>[https://www.salonautomonaco.com/ Ինքնաշարժներու Միջազգային Մոնաքօ Ցուցահանդէս{{ref-fr}}]</ref> <ref>[http://www.crapsdicecontrol.com/monte_carlo.htm Մոնթէ Քարլօ խաղատան պատմականը{{ref-en}}]</ref> <ref>[https://web.archive.org/web/20120821004256/http://www.worldtravelguide.net/monaco/weather-climate-geography Մոնաքոյի կլիման{{ref-en}}]</ref> <ref>[https://www.montecarlosbm.com/en Մոնաքօ․ ամնոռանալի փորձառութիւն մը{{ref-en}}]</ref> <ref>[https://www.visitmonaco.com/en/place/14/monuments Մոնաքոյի տեսարժան վայրեր{{ref-en}}]</ref> <ref>[https://www.tripadvisor.com.gr/Tourism-g190409-Monte_Carlo-Vacations.html Պտտեցէք Մոնթէ Քարլօն{{ref-el}}]</ref> <ref>[https://www.lieder.net/lieder/get_text.html?TextId=3908 Լա Տամ տը Մոնթէ Քարլօ․ երգին բառերը{{ref-fr}}]</ref> <ref>[https://www.montecarlosbm.com/en/casino-monaco/casino-monte-carlo Մոնթէ Քարլօ, առասպելը{{ref-en}}]</ref> == Ծանօթագրութիւններ == {{Ծնթ․ցանկ}} [[Ստորոգութիւն:Քաղաքներ]] [[Ստորոգութիւն:Եւրոպայի քաղաքներ]] [[Ստորոգութիւն:Նաւահանգիստներ]] [[Ստորոգութիւն:Եւրոպայի նաւահանգիստներ]] hoolpdnf5djbfroq9eyjjh7zttf31fc 206268 206267 2022-08-12T05:16:00Z Սեւան Դանիէլեան Մկրեան 135 /* Հիմնադրութիւն */ wikitext text/x-wiki {{Տեղեկաքարտ Բնակավայր}}[[Պատկեր:Monte Carlo from Monaco.jpg|մինի|275x275փքս|Մոնթէ Քարլօ]] [[Պատկեր:Monte Carlo in Monaco.svg|մինի|343x343փքս|Մոնթէ Քարլօ թաղամաս]] '''Մոնթէ Քարլօ''' ([[Ֆրանսերէն|ֆր․]]՝ Monte Carlo), [[Մոնաքօ|Մոնաքոյի իշխանապետութեան]] Մոնթէ Քարլօ վարչական շրջանին համանուն քաղաքամէջը։ Զբօսաշրջիկութեան աշխարհահռչակ վայր, նշանաւոր իր խաղատունով եւ ինքնաշարժի համանուն մրցաշարքերով՝ Մոնթէ Քարլոյի ինքնաշարժներու մրցաշարք (''Rallye Automobile de Monte-Carlo'') կազմակերպուած «Մոնաքոյի Ինքնաշարժներու Ակումբ»ին (Automobile Club de Monaco կամ՝ ACM) կողմէն եւ [[Մոնաքոյի մրցաշարք (ինքնաշարժներու)|Մոնաքոյի մրցաշարք]]՝  Ֆորմիւլա Մէկ, հաստատուած «Ինքնաշարժի Միջազգային Դաշնակցութեան» կողմէ  ''Fédération Internationale de l'Automobile'' (FIA․ անգլ․՝ International Automobile Federation, ծանօթ նաեւ իբրեւ Formula 1 կամ  F1 '''-'''  <nowiki/>[[Անգլերէն|անգլ]]․՝ ''FIA Formula One World Championship''․ ''Formula 1'' եւ  ''F1'')։ == Պատմական Հակիրճ Տեղեկութիւններ == === Հիմնադրութիւն === Մոնթէ Քարլօ անունը առած է քաղաքին մօտ գտնուող համանուն լեռնէն՝ Մոն Շարլ ''Mont Charles,'' զոր իտալացիները կ'անուանեն Մոնթէ Քարլօ ''Monte-Carlo,'' որ իր կարգին անունը առած է [[Շառլ Գ․ Մոնաքոյի իշխան|Մոնաքոյի Շառլ Գ․ իշխանէն]] (1818-1889)։  === Դիրք === [[Պատկեր:Monaco, administrative divisions - colored (quarters).svg|ձախից|մինի|290x290փքս]] Մոնաքոյի իշխանութեան Մոնթէ Քարլօ վարչական շրջանը բաժնուած է չորս թաղամասերու՝ Մոնթէ Քարլօ/Սփելիւկ, Լա Ռուս/Սէն Ռոման, Լարվոթօ/Պա Մուլեն եւ Սէն Միշել։ Կը գտնուի Միջերկրական ծովուն հիւսիսային ափերուն, Ֆրանսայի հարաւ-արեւելեան ծովեզերեայ մասին՝ Լազուր ափին (ֆրանսական Ռիվիերա ''Côte d'Azur'' ) երկայնքին, ծովեզերեայ Ալպեան լեռնաշղթային դուրս ցցուած ծայրամասին։ Արեւելքէն սահմանակից է [[Ֆրանսա|Ֆրանսայի]] Պոսոլէյ քաղաքին հետ եւ ութը 8 քլ․անդին`[[Իտալիա|Իտալիոյ]] հետ։ === Մոնթէ Քարլօ խաղատան եւ ծովու լոգանքի յարմարութիւններու ստեղծում === 1856-ին կը ստեղծուին ծովու լոգանքի յարմարութիւններ։ Նախ իբրեւ բուժումի միջոց զանազան հիւանդութիւններու դէմ, իսկ տարիներու ընթացքին կը դառնայ քաղաքացիներու հաւաքման եւ զբօսնելու վայր։ 1862-ին կը հիմնուի Մոնթէ Քարլօ խաղատունը, որ սակայն սպասուած յաջողութիւնը չ'ունենար։ Տարիներ ետք կը տեղափոխուի քաղաքին Լէ Սփոլիւկ ''Les Spélugues'' (թարգմանաբար՝ Քարայրները) շրջանը։  1865-ին Ֆրանսայի հետ կը ստեղծուի մաքսային միութիւն։  Այս երեք զարգացումները թափ կու տան շրջանի եւ հետեւաբար Մոնաքոյի Իշխանութեան տնտեսական զարգացման։ == Բնակչութիւն == Մոնթէ Քարլօ քաղաքամէջի մնայուն բնակչութեան թիւն է 3,500, իսկ շրջանինը՝ 15,000։  == Կլիմայ == Մոնթէ Քարլոյի կլիման միջերկրականեան է։ Կ'ազդուի ովկիանոսի եւ խոնաւ ենթարեւադարձային կլիմաներէն․ ամառ՝ը տաք ու չոր, իսկ ձմեռը՝ մեղմ ու անձրեւոտ ։ == Մարզական == === Ինքնաշարժներու մրցաշարքեր === Մոնթէ Քարլօ կը հիւրասիրէ «Մոնաքոյի ինքնաշարժներու մրցաշարք»ը (Սիրքուի տը Մոնաքօ - Ֆորմիւլա Մէկ / Circuit de Monaco - Formula One), ինչպէս նաեւ «Մոնթէ Քարլոյի ինքնաշարժներու մրցաշարք»ը (''Rallye Automobile de Monte-Carlo'')։ Վերջինը կը դրոշմէ «Ինքնաշարժներու Համաշխարհային Ախոյանութեան» շրջանի սկիզբը։ Հիւրասիրած է նաեւ «Ինքնաշարժներու Միջցամաքամասային Ախոյանութիւն»ը (2009 - 2011)։ Մոնաքոյի Ինքնաշարժներու Ակումբը ''Automobile Club de Monaco'' կը կազմակերպէ նաեւ «Մոնաքոյի Պատանի Վարորդներու Բաժակի մրցաշարք»ը ''Junior Monaco Kart Cup''։ === Ուրիշ մարզական եղելութիւններ === Մոնթէ Քարլօ կը հիւրասիրէ՝ * կռմփամարտի մրցումներ, * «փոքեր» թղթախաղի ''European Poker Tour (EPT)'' մրցահանդէս, * տապալի համաշխարհային ախոյանութիւնը ''World Backgammon Championship'', * Մոնթէ Քարլոյի թենիսի հմուտներու մրցահանդէսը․ այդպէս կը կոչուի սակայն տեղի կ'ունենայ Ռոքպրիւն քափ Մարթան (Roquebrune-Cap-Martin)՝ Մոնաքոյի եւ Իտալիոյ միջեւ ֆրանսական քաղաք։ == Զբօսաշրջութիւն == Մոնթէ Քարլօ աշխարհահռչակ դարձած վայր մըն է։ [[Եւրոպա|Եւրոպայի]] զբօսաշրջութեան կարապետն է, իր նշանաւոր պանդոկներով, ժամադրավայրերով, յուշարձաններով, եւ այլն։ Մոնթէ Քարլօ այցելած են, ինչպէս նաեւ իրենց բնակավայրի տեղ ընտրած են թագաւորներ, պետական անձնաւորութիւններ, միջազգային տարողութեամբ դերասաններ, մարզիկներ, գործատէրեր, եւ այլն։ === Այլ === Մոնթէ Քարլօ կը հիւրասիրէ Ինքնաշարժներու Մոնաքօ Միջազգային Ցուցահանդէսը ''Salon International de l'Automobile de Monaco։'' == «La Dame de Monte‑Carlo» == Լա Տամ տը Մոնթէ Քարլօ․ երգ, որ կ'ուրուագծէ Մոնթէ Քարլօն<ref>[https://www.youtube.com/watch?v=r6QwlvlonRo Լա Տամ տը Մոնթէ Քարլօ ]</ref>: == Պատկերասրահ == <gallery> Պատկեր:Maritime Alps.jpg|Ծովեզերեայ Ալպեան լեռներ Պատկեր:Casino de Montecarlo, Mónaco, 2016-06-23, DD 04.jpg|Մոնթէ Քարլօ․ Մոնթէ Քարլօ խաղատունը Պատկեր:Monaco - panoramio (108).jpg|Մոնթէ Քարլօ Պատկեր:Monaco - panoramio (68).jpg|Մոնթէ Քարլոյի Օփերան Պատկեր:2016 Hotel de Paris - Monaco 02.jpg|«Hôtel de Paris» հիւրանոցը, հիմնուած 1864-ին Պատկեր:Monte-Carlo Bay Casino Monaco IMG 1139.jpg|«Monte-Carlo Bay Hotel & Resort» հիւրանոց, Մոնթէ Քարլօ Պատկեր:Façade Hotel Metropole Monte-Carlo.jpg|«Hotel Metropole», հիմնուած 1889-ին Պատկեր:Hotel Hermitage Monaco.jpg|«Hotel Hermitage», կառուցուած 1890-1896 Պատկեր:Café de Paris.JPG|«Café de Paris de Monte-Carlo» նշանաւոր ճաշարանը, հիմնուած 1868-ին եւ վերանորոգուած 1988-ին Պատկեր:Eglise st charles Monaco.jpg|Մոնթէ Քարլօ․ Սէն Շառլ եկեղեցի, հիմնուած 1883-ին Պատկեր:Nouveau musée national de Monaco (novembre 2021).jpg|Մոնաքոյի Գեղարուեստի Ազգային Թանգարանը Պատկեր:Allée des boulingrins - monaco - panoramio - kajikawa.jpg|Պուլիկրին անցք </gallery><ref>[https://www.grandprix.com/gpe/cir-047.html Grand prix - Մոնաքօ{{ref-en}}]</ref> <ref>[https://www.salonautomonaco.com/ Ինքնաշարժներու Միջազգային Մոնաքօ Ցուցահանդէս{{ref-fr}}]</ref> <ref>[http://www.crapsdicecontrol.com/monte_carlo.htm Մոնթէ Քարլօ խաղատան պատմականը{{ref-en}}]</ref> <ref>[https://web.archive.org/web/20120821004256/http://www.worldtravelguide.net/monaco/weather-climate-geography Մոնաքոյի կլիման{{ref-en}}]</ref> <ref>[https://www.montecarlosbm.com/en Մոնաքօ․ ամնոռանալի փորձառութիւն մը{{ref-en}}]</ref> <ref>[https://www.visitmonaco.com/en/place/14/monuments Մոնաքոյի տեսարժան վայրեր{{ref-en}}]</ref> <ref>[https://www.tripadvisor.com.gr/Tourism-g190409-Monte_Carlo-Vacations.html Պտտեցէք Մոնթէ Քարլօն{{ref-el}}]</ref> <ref>[https://www.lieder.net/lieder/get_text.html?TextId=3908 Լա Տամ տը Մոնթէ Քարլօ․ երգին բառերը{{ref-fr}}]</ref> <ref>[https://www.montecarlosbm.com/en/casino-monaco/casino-monte-carlo Մոնթէ Քարլօ, առասպելը{{ref-en}}]</ref> == Ծանօթագրութիւններ == {{Ծնթ․ցանկ}} [[Ստորոգութիւն:Քաղաքներ]] [[Ստորոգութիւն:Եւրոպայի քաղաքներ]] [[Ստորոգութիւն:Նաւահանգիստներ]] [[Ստորոգութիւն:Եւրոպայի նաւահանգիստներ]] cfk7bvwyxavzkdkk9dqga8okaqsmlpi 206269 206268 2022-08-12T05:27:37Z Սեւան Դանիէլեան Մկրեան 135 wikitext text/x-wiki {{Տեղեկաքարտ Բնակավայր}}[[Պատկեր:Monte Carlo from Monaco.jpg|մինի|275x275փքս|Մոնթէ Քարլօ]] [[Պատկեր:Monte Carlo in Monaco.svg|մինի|343x343փքս|Մոնթէ Քարլօ թաղամաս]] '''Մոնթէ Քարլօ''' ([[Ֆրանսերէն|ֆր․]]՝ Monte Carlo), [[Մոնաքօ|Մոնաքոյի իշխանապետութեան]] Մոնթէ Քարլօ վարչական շրջանին համանուն քաղաքամէջը։ Զբօսաշրջութեան աշխարհահռչակ վայր, նշանաւոր իր խաղատունով եւ ինքնաշարժի համանուն մրցաշարքերով՝ Մոնթէ Քարլոյի ինքնաշարժներու մրցաշարք (''Rallye Automobile de Monte-Carlo'') կազմակերպուած «Մոնաքոյի Ինքնաշարժներու Ակումբ»ին (Automobile Club de Monaco կամ՝ ACM) կողմէ եւ [[Մոնաքոյի մրցաշարք (ինքնաշարժներու)|Մոնաքոյի մրցաշարք]]՝  Ֆորմիւլա Մէկ, հաստատուած «Ինքնաշարժի Միջազգային Դաշնակցութեան» կողմէ  ''Fédération Internationale de l'Automobile'' (FIA․ անգլ․՝ International Automobile Federation, ծանօթ նաեւ իբրեւ Formula 1 կամ  F1 '''-'''  <nowiki/>[[Անգլերէն|անգլ]]․՝ ''FIA Formula One World Championship''․ ''Formula 1'' եւ ''F1'')։ == Պատմական Հակիրճ Տեղեկութիւններ == === Հիմնադրութիւն === Մոնթէ Քարլօ անունը առած է քաղաքին մօտ գտնուող համանուն լեռնէն՝ Մոն Շարլ ''Mont Charles,'' զոր իտալացիները կ'անուանեն Մոնթէ Քարլօ ''Monte-Carlo,'' որ իր կարգին անունը առած է [[Շառլ Գ․ Մոնաքոյի իշխան|Մոնաքոյի Շառլ Գ․ իշխանէն]] (1818-1889)։  === Դիրք === [[Պատկեր:Monaco, administrative divisions - colored (quarters).svg|ձախից|մինի|290x290փքս]] Մոնաքոյի իշխանութեան Մոնթէ Քարլօ վարչական շրջանը բաժնուած է չորս թաղամասերու՝ Մոնթէ Քարլօ/Սփելիւկ, Լա Ռուս/Սէն Ռոման, Լարվոթօ/Պա Մուլեն եւ Սէն Միշել։ Կը գտնուի [[Միջերկրական Ծով|Միջերկրական ծովուն]] հիւսիսային ափերուն, Ֆրանսայի հարաւ-արեւելեան ծովեզերեայ մասին՝ Լազուր ափին (ֆրանսական Ռիվիերա ''Côte d'Azur'' ) երկայնքին, ծովեզերեայ Ալպեան լեռնաշղթային դուրս ցցուած ծայրամասին։ Արեւելքէն սահմանակից է [[Ֆրանսա|Ֆրանսայի]] Պոսոլէյ քաղաքին հետ եւ ութ քլ․անդին`[[Իտալիա|Իտալիոյ]] հետ։ === Մոնթէ Քարլօ խաղատան եւ ծովու լոգանքի յարմարութիւններու ստեղծում === 1856-ին կը ստեղծուին ծովու լոգանքի յարմարութիւններ։ Նախ իբրեւ բուժումի միջոց զանազան հիւանդութիւններու դէմ, իսկ տարիներու ընթացքին կը դառնայ քաղաքացիներու հաւաքման եւ զբօսնելու վայր։ 1862-ին կը հիմնուի Մոնթէ Քարլօ խաղատունը, որ սակայն սպասուած յաջողութիւնը չ'ունենար։ Տարիներ ետք կը տեղափոխուի քաղաքին Լէ Սփոլիւկ ''Les Spélugues'' (թարգմանաբար՝ Քարայրները) շրջանը։  1865-ին Ֆրանսայի հետ կը ստեղծուի մաքսային միութիւն։  Այս երեք զարգացումները թափ կու տան շրջանի եւ հետեւաբար Մոնաքոյի Իշխանութեան տնտեսական զարգացման։ == Բնակչութիւն == Մոնթէ Քարլօ քաղաքամէջի մնայուն բնակչութեան թիւն է 3,500, իսկ շրջանինը՝ 15,000։  == Կլիմայ == Մոնթէ Քարլոյի կլիման միջերկրականեան է։ Կ'ազդուի ովկիանոսի եւ խոնաւ ենթարեւադարձային կլիմաներէն․ ամառը՝ տաք ու չոր, իսկ ձմեռը՝ մեղմ ու անձրեւոտ ։ == Մարզական == === Ինքնաշարժներու մրցաշարքեր === Մոնթէ Քարլօ կը հիւրասիրէ «Մոնաքոյի ինքնաշարժներու մրցաշարք»ը (Սիրքուի տը Մոնաքօ - Ֆորմիւլա Մէկ / Circuit de Monaco - Formula One), ինչպէս նաեւ «Մոնթէ Քարլոյի ինքնաշարժներու մրցաշարք»ը (''Rallye Automobile de Monte-Carlo'')։ Վերջինը կը դրոշմէ «Ինքնաշարժներու Համաշխարհային Ախոյանութեան» շրջանի սկիզբը։ Հիւրասիրած է նաեւ «Ինքնաշարժներու Միջցամաքամասային Ախոյանութիւն»ը (2009 - 2011)։ Մոնաքոյի Ինքնաշարժներու Ակումբը ''Automobile Club de Monaco'' կը կազմակերպէ նաեւ «Մոնաքոյի Պատանի Վարորդներու Բաժակի Մրցաշարք»ը ''Junior Monaco Kart Cup''։ === Ուրիշ մարզական եղելութիւններ === Մոնթէ Քարլօ կը հիւրասիրէ՝ * կռմփամարտի մրցումներ, * «փոքեր» թղթախաղի ''European Poker Tour (EPT)'' մրցահանդէս, * տապալի համաշխարհային ախոյանութիւնը ''World Backgammon Championship'', * Մոնթէ Քարլոյի թենիսի հմուտներու մրցահանդէսը․ այդպէս կը կոչուի սակայն տեղի կ'ունենայ Ռոքպրիւն քափ Մարթան (Roquebrune-Cap-Martin)՝ Մոնաքոյի եւ Իտալիոյ միջեւ ֆրանսական քաղաք։ == Զբօսաշրջութիւն == Մոնթէ Քարլօ աշխարհահռչակ դարձած վայր մըն է։ [[Եւրոպա|Եւրոպայի]] զբօսաշրջութեան կարապետն է, իր նշանաւոր պանդոկներով, ժամադրավայրերով, յուշարձաններով, եւ այլն։ Մոնթէ Քարլօ այցելած են, ինչպէս նաեւ իրենց բնակավայրի տեղ ընտրած են թագաւորներ, պետական անձնաւորութիւններ, միջազգային տարողութեամբ դերասաններ, մարզիկներ, գործատէրեր, եւ այլն։ === Այլ === Մոնթէ Քարլօ կը հիւրասիրէ Ինքնաշարժներու Մոնաքօ Միջազգային Ցուցահանդէսը ''Salon International de l'Automobile de Monaco։'' == «La Dame de Monte‑Carlo» == Լա Տամ տը Մոնթէ Քարլօ․ երգ, որ կ'ուրուագծէ Մոնթէ Քարլօն<ref>[https://www.youtube.com/watch?v=r6QwlvlonRo Լա Տամ տը Մոնթէ Քարլօ ]</ref>: == Պատկերասրահ == <gallery> Պատկեր:Maritime Alps.jpg|Ծովեզերեայ Ալպեան լեռներ Պատկեր:Casino de Montecarlo, Mónaco, 2016-06-23, DD 04.jpg|Մոնթէ Քարլօ․ Մոնթէ Քարլօ խաղատունը Պատկեր:Monaco - panoramio (108).jpg|Մոնթէ Քարլօ Պատկեր:Monaco - panoramio (68).jpg|Մոնթէ Քարլոյի Օփերան Պատկեր:2016 Hotel de Paris - Monaco 02.jpg|«Hôtel de Paris» հիւրանոցը, հիմնուած 1864-ին Պատկեր:Monte-Carlo Bay Casino Monaco IMG 1139.jpg|«Monte-Carlo Bay Hotel & Resort» հիւրանոց, Մոնթէ Քարլօ Պատկեր:Façade Hotel Metropole Monte-Carlo.jpg|«Hotel Metropole», հիմնուած 1889-ին Պատկեր:Hotel Hermitage Monaco.jpg|«Hotel Hermitage», կառուցուած 1890-1896 Պատկեր:Café de Paris.JPG|«Café de Paris de Monte-Carlo» նշանաւոր ճաշարանը, հիմնուած 1868-ին եւ վերանորոգուած 1988-ին Պատկեր:Eglise st charles Monaco.jpg|Մոնթէ Քարլօ․ Սէն Շառլ եկեղեցի, հիմնուած 1883-ին Պատկեր:Nouveau musée national de Monaco (novembre 2021).jpg|Մոնաքոյի Գեղարուեստի Ազգային Թանգարանը Պատկեր:Allée des boulingrins - monaco - panoramio - kajikawa.jpg|Պուլիկրին անցք </gallery><ref>[https://www.grandprix.com/gpe/cir-047.html Grand prix - Մոնաքօ{{ref-en}}]</ref> <ref>[https://www.salonautomonaco.com/ Ինքնաշարժներու Միջազգային Մոնաքօ Ցուցահանդէս{{ref-fr}}]</ref> <ref>[http://www.crapsdicecontrol.com/monte_carlo.htm Մոնթէ Քարլօ խաղատան պատմականը{{ref-en}}]</ref> <ref>[https://web.archive.org/web/20120821004256/http://www.worldtravelguide.net/monaco/weather-climate-geography Մոնաքոյի կլիման{{ref-en}}]</ref> <ref>[https://www.montecarlosbm.com/en Մոնաքօ․ ամնոռանալի փորձառութիւն մը{{ref-en}}]</ref> <ref>[https://www.visitmonaco.com/en/place/14/monuments Մոնաքոյի տեսարժան վայրեր{{ref-en}}]</ref> <ref>[https://www.tripadvisor.com.gr/Tourism-g190409-Monte_Carlo-Vacations.html Պտտեցէք Մոնթէ Քարլօն{{ref-el}}]</ref> <ref>[https://www.lieder.net/lieder/get_text.html?TextId=3908 Լա Տամ տը Մոնթէ Քարլօ․ երգին բառերը{{ref-fr}}]</ref> <ref>[https://www.montecarlosbm.com/en/casino-monaco/casino-monte-carlo Մոնթէ Քարլօ, առասպելը{{ref-en}}]</ref> == Ծանօթագրութիւններ == {{Ծնթ․ցանկ}} [[Ստորոգութիւն:Քաղաքներ]] [[Ստորոգութիւն:Եւրոպայի քաղաքներ]] [[Ստորոգութիւն:Նաւահանգիստներ]] [[Ստորոգութիւն:Եւրոպայի նաւահանգիստներ]] 0go9g2s50whyeg21wzd66e2t3flwa9f 0 21514 206272 198841 2022-08-12T06:15:41Z Սեւան Դանիէլեան Մկրեան 135 Սեւան Դանիէլեան Մկրեան տեղափոխեց էջը «[[Մոնաքոյի մրցաշարք (ինքնաշարժներու)]]»-էն «[[Մոնաքոյի Ինքնաշարժներու Մրցաշարք]]» wikitext text/x-wiki [[Պատկեր:Monte Carlo Formula 1 track map.svg|մինի|Մոնաքոյի Շրջագիծը (մրցաշարքի ուղին) |367x367px]] '''Մոնաքոյի մրցաշարք''' ([[Անգլերէն|անգլ]]․՝ The Monaco Grand Prix, [[Ֆրանսերէն|ֆր․]]՝ ''Grand Prix de Monaco''), «Ֆորմիւլա-1» (Formula 1 կամ  F1) մրցաշարքի ծիրէն ներս տարեկան եղելութիւն որ կը կայանայ Մոնաքոյի Շրջագիծին (Circuit de Monaco) մէջ, [[Մայիս]] ամսուան վերջաւորութեան եւ կամ [[Յունիս|Յունիսի]] սկիզբները։ == Պատմական ակնարկ == [[Պատկեր:1929-04-14 Monaco Maserati Tipo 26B de Sterlich.jpg|ձախից|մինի|1929-04-14․ Մոնաքօ, Սթերլիհ եւ իր Մազերաթի ինքնաշարժը]] [[Մոնաքօ|Մոնաքոյի]] առաջին մրցաշարքը տեղի կ'ունենայ [[14 Ապրիլ]] [[1929 թուական|1929]]-ին, Իշխան Լուի Բ․ իշխանութեան ընթացքին։ Կազմակերպողն է [[Անթոնի Նոկես]]։ Մրցաշարքը կարապետն է ներկայ Համաշխարհային Ախոյանութեան եւ [[1933 թուական|1933]]-ին կ'ընդգրկուի Միջազգային Մրցաշարք ցուցակին մէջ «Ինքնաշարժի ճանչցուած Ակումբներու Միջքազգային Միութեան» ''Association Internationale des Automobile Clubs Reconnus (AIACR)'' կողմէ։ Նոյն տարին մրցաշարքը մաս կը կազմէ Եւրոպայի Ախոյանութեան, իսկ <nowiki/>[[1950 թուական|1950]]-ին մաս կը կազմէ Վարորդներու Համաշխարհային Ախոյանութեան։[[Պատկեր:Louis Chiron at the 1930 Monaco Grand Prix.jpg|մինի|Լուի Շիրոն, 1930]][[1945 թուական|1945]] եւ [[1947 թուական|1947]] թուականներուն մրցաշարքը տեղի չ'ունենար տնտեսական դժուարութիւններու պատճառով։ [[1946 թուական|1946]]-ին մրցաշարքը կը սահմանուի Ինքնաշարժի Միջազգային Դաշնակցութեան կողմէ  ''Fédération Internationale de l'Automobile'' (FIA). «Ինքնաշարժի ճանչցուած Ակումբներու Միջքազգային Միութեան» ''(AIACR)'' յաջորդն է։ 1948-ին, այս նախագիծին մէջ կայացած մրցաշարքին ապագայ ախոյան Նինօ Ֆարինա կը յաղթէ․ կը վարէ Maserati 4CL մկնիշի ինքնաշարժ։ === Նորագոյն շրջան === [[1949 թուական|1949]]-ին մրցաշարքը տեղի չ'ունենար Իշխան Լուի Բ․ի մահուան պատճառով, իսկ յաջորդ տարին մաս կը կազմէ նորաստեղծ «Ֆորմիւլա Մէկ* Վարորդներու Համաշխարհային Ախոյանութեան» ''Formula One World Drivers' Championship''։ Այս մրցաշարքին կը յաղթէ [[Խուան Մանուէլ Ֆանճիօ]] ''Juan Manuel Fangio''․յաջորդող տարիներուն 5 անգամ համաշխարհային ախոյան։ Իսկ 3-րդ դիրքը կ'ապահովէ 51 տարեկան [[Լուի Շիրոն]] ''Louis Chiron''։[[Պատկեր:Grand Prix Monaco96 131954710.jpg|մինի|1996-ի մրցաշարք]]''Ֆորմիւլա Մէկ․- Ինքնաշարժներու մրցաշարք հաստատուած Ինքնաշարժի Միջազգային Դաշնակցութեան կողմէ Fédération Internationale de l'Automobile (FIA․ անգլ․՝ International Automobile Federation)  (ծանօթ նաեւ իբրեւ Formula 1 կամ  F1 '''-'''  անգլ․՝ FIA Formula One World Championship․ Formula 1 եւ  F1)։'' === Ժամանակակից շրջան === Ժամանակակից շրջանը կը յատկանշուի տխուր եղելութիւններով։ [[1994 թուական|1994]]-ին, Մոնաքոյի մրցաշարքին աւստրիացի [[Քարլ Ուենտլինկըր]] արկածի զոհ կ'երթայ Շրջագիծին փապուղիին մէջ եւ մահաքունի մէջ կ'իյնայ․ կը կորսնցնէ ախոյանութեան շարունակութիւնը։ Այս մրցաշարքին Միքայէլ Շումահեր յաղթական կը հանդիսանայ։ Իսկ նոյն տարին Իմոլայի ([[Իտալիա]]) մրցաշարքին [[Ռոլան Րածընպերկըր|Ռոլան Րածընպերկըրի]] եւ [[Այրթոն Սենա|Այրթոն Սենայի]] ինքնաշարժները իրարու կը զարնուին ու վարորդները իրենց կեանքը կը կորսնցնեն։ [[Պսակաձեւ Ժահր|Թագավարակի]] պատճառով 2020-ի Մոնաքոյի մրցաշարքը կ'առկախուի։ 2021-ի մրցաշարքին յաղթական կը հանդիսանայ [[Մաքս Վերսթափեն]] ''Max Verstappen''։ == Մոնաքոյի Շրջագիծը (մրցաշարքին ուղին) == ''Տե՛ս հիմնական յօդուածը՝ [[Մոնաքոյի Շրջագիծը]]'' == Յիշելու արժանի եղելութիւններ Մոնաքոյի մրցաշարքէն == [[1963 թուական|1963]]–<nowiki/>[[1969 թուական|1969]] տարիներուն հինգ մրցաշարքներուն ախոյան՝ [[Կրահամ Հիլ]] ''Graham Hill'', կ'անուանուի «Պարոն Մոնաքօ» եւ «Մոնաքոյի Թագաւոր»։ [[1975 թուական|1975]] եւ [[1976 թուական|1976]] թուականներուն, [[Նիքի Լաուտա]] երկու յաջորդական յաղթանակներ կ'արձանագրէ։ [[1984 թուական|1984]]-էն մինչեւ [[1993 թուական|1993]] կայացած տասը մրցաշարքներուն [[Ալան Փրոսթ]] եւ [[Այրթոն Սենա]] փոխն ի փոխ ախոյան կը հռչակուին (Փրոսթ՝ 4, իսկ Սենա 6)։ Սենան կը կոչեն «Մոնաքոյի թագաւոր» իր տարած վեց յաղթանակներուն համար, որոնցմէ հիգը յաջորդական։ [[1994 թուական|1994]]-ին [[Միքայէլ Շումահեր]] առաջին անգամ ախոյան կը հռչակուի։ [[2001]]-ին Շումահեր իր հինգերորդ եւ վերջին յաղթանակը կ'արձանագրէ։ Մրցաշարքին պատմութեան մէջ, քղանցքի դասաւորման (Q3) ամենէն արագը հանդիսացած է [[Լուիս Համիլթոն]]՝ 1:10.166 (2019)։ === Պատկերասրահ === <gallery> Պատկեր:Louis Chiron at the 1931 Monaco Grand Prix.jpg|Լուի Շիրոն, յաղթական, 1931 Պատկեր:Tazio Nuvolari vainqueur du GP de Monaco 1932 (à la tribune au côté du Prince).jpg|Թածիօ Նուվոլարի, յաղթական, կանգնած Մոնաքոյի Խշխանապետին կողքին, 1932 Պատկեր:Grand Prix de Monaco 1933, Varzi devant Nuvolari le long du port.jpg|Վայրկենական նկար՝ 1933․ մրցաշարքին յաղթական Վարծի Նուվոլարիին առջեւն է Պատկեր:Grand Prix automobile de Monaco 1934, devant le quai de plaisance.jpg|1934. Մոնաքոյի մրցաշարքի ուղին կ՛անցնի նաւահանգիստէն Պատկեր:Luigi Fagioli, vainqueur du Grand Prix de Monaco 1935.jpg|Լուիճի Ֆաճիոլի յաղթական, 1935 Պատկեր:1936-04-13 Grand Prix de Monaco au virage du quai de plaisance - ordre Sommer, Caracciola et Rosemeyer.jpg|13-4-1936․ նկարին մէջ երկրորդը՝ Քարաքիոլա յաղթական կը հանդիսանայ Պատկեր:Grand Prix de Monaco 1937, G. à D. von Brauchitsch, Rainier II, Caracciola et Christian Kautz.jpg|1937․ ձախէն աջ՝ յաղթական Վոն Պռաոռիչ, Ռենիէ Բ․ իշխանապետ, Քարաքիոլա եւ Քրիստեան Կոծ Պատկեր:Graham Hill au Grand Prix de Monaco 1966.jpg|1966․ յաղթական Կրահամ Հիլ Պատկեր:Monaco 1975 - Niky Lauda.png|1975․ յաղթական Նիքի Լաուտա Պատկեր:Monaco 1977 - Jody Scheckter.jpg|1977․ յաղթական Ճոտի Շեքթըր Պատկեր:Monaco 1978 - Patrick Depailler.jpg|1978․ յաղթական ԱՓաթրիք Տեփայէ Պատկեր:Jody Scheckter during the 1979 Monaco Grand Prix.jpg|1979․ յաղթական Ճոտի Ծեքթըր Պատկեր:Reutemann cover 1981.jpg|1980․ յաղթական Քարլոս Ռոյթման Պատկեր:Ferrari 126 CK.jpg|1981․ յաղթական Ժիլ Վիլնով (պաստառին նկարը) եւ Ֆերարի 126 CK Պատկեր:Patrese at 1982 Dutch Grand Prix crop.jpg|1982․ յաղթական Ռիքարտօ Փաթրեզէ Պատկեր:Anefo 933-1302 Huub Rothengatter, Alain Prost, Niki Lauda 29.10.1984 (cropped).jpg|1984, 1985, 1986 եւ 1988-ի յաղթական Ալան Փրոսթ․ աջին՝ Նիքի Լաուտա, նկար՝ 1984 Պատկեր:Senna 1992 Monaco cropped.jpg|1987,1989,1990,1991,1992 եւ 1993 տարիներու յաղթական Այրթոն Սենա Պատկեր:Michael Schumacher 1992 Monaco (2).jpg|1994, 1995, 1997, 1999 եւ 2001 տարիներու յաղթական Միքաէլ Շումահեր Պատկեր:Kimi Raikkonen 2005 USA.jpg|2005-ի յաղթական Քիմի Ռաիքոնեն Պատկեր:FernandoAlonso Monaco2006.jpg|2006 եւ 2007 տարիներու յաղթական Ֆերնանտօ Ալոնսօ Պատկեր:2011 Monaco GP Sebastien (cropped).jpg|2011-ի յաղթական Սեպասթեան Վեթել Պատկեր:F1 Webber Rosberg final lap Monaco 2012.png|2012․ յաղթական Վեպեր Ռոզպերկ եչկրորդ ինքնաշարժն է, կը հետեւի Նիքօ Ռոզպերկին յաղթական 2013, 2014 եւ 2015-ի մրցաշարքերուն Պատկեր:Monaco 2015 podium.jpg|2015-ի յաղթական Նիքօ Ռոզպերկ (յաղթական նաեւ 2013, 2014), աջին՝ Լուիս Համիլթոն Պատկեր:Hamilton - 2016 Monaco GP 02.jpg|2016․ յաղթական Լուիս Համիլթոն (յաղթած է նաեւ 2019-ին) Պատկեր:Hamilton - 2016 Monaco GP 02.jpg|2017․ յաղթական Սեպասթեան Վեթել Պատկեր:Daniel Ricciardo in the rain at Monaco (27333180403).jpg|2018․ յաղթական Տանիէլ Ռիքիարտօ Պատկեր:Max Verstappen (Austin 2021).jpg|2021- յաղթական Մաքս Վերսթափեն Պատկեր:"S" da Piscina (3531782970).jpg|Մոնթէ Քարլօ․ յստակ կ՛ երեւի Մոնաքոյի Շրցագիծին մէկ բաժինը՝ Լողարան (Piscine) </gallery> <ref>[https://web.archive.org/web/20071115023910/http://www.fia.com/mediacentre/Press_Releases/FIA_Sport/2004/141004-01.html առաջին Ֆորմիւլա 1-ի ոսկեայ մետալը շնորհեց Մոնթէ Քարլոյի իշխան Ռենիէ]</ref> <ref>[https://www.grandprix.com/gpe/cir-047.html Մոնաքօ՝ grandprix]</ref> <ref>[https://www.motorsportmagazine.com/archive/article/may-1929/11/the-first-grand-prix-of-monaco Մոնաքոյի ինքնաշարժներու առաջին մրցաշարքը, 1929]</ref> <ref>[https://www.businessinsider.com/here-is-the-difference-between-4-major-racing-series-2014-5 Աշխարհի երեք գլխաւոր ինքնաշարժներու մրցաշարքներ, 5-11-2018]</ref> <ref>[https://web.archive.org/web/20170225130151/https://thomsonsport.com/article/monaco-grand-prix-greatest-moments Մոնաքոյի մրցաշարք․ գլխաւոր վայրկեանները]</ref> <ref>[http://edition.cnn.com/2011/SPORT/motorsport/05/26/motorsport.f1.senna.monaco/index.html Յիշելով Սենա՝ Մոնաքոյի թագաւոր]</ref> <ref>[https://web.archive.org/web/20160804134755/http://www.motorsportmagazine.com/database/races/2717-1948-monaco-grand-prix 1948-ի Մոնաքոյի մրցաշարք]</ref> <ref>[https://www.grandprix.com/gpe/rr552.html 1994-ի Մոնաքոյի մրցաշարք]</ref> <ref>[https://www.reuters.com/article/us-health-coronavirus-f1-races-idUSKBN2163JY Թագավարակի պատճառով Մոնաքոյի մրցաշարքը առկախուած է - Պալտուին Ալան, 19-3-2020]</ref> <ref>[https://www.formula1.com/en/latest/article.formula-1-announces-provisional-23-race-calendar-for-2021.2Dgw83ieWq48p0ZjmcGRnX.html Ֆորմիւլա 1 կը յայտարարէ 2021-ի մրցաշարքներու ժամանակացոյցը]</ref> <ref>[https://www.formula1.com/en/results.html/2019/races/1005/monaco.html 2019 Մոնաքոյի մրցաշարքի քղանցքի դասաւորում]</ref> <ref>[https://www.formula1monaco.com/ Մոնաքոյի Պատանի Վարորդներու Բաժակի մրցաշարք]</ref> == Ծանօթագրութիւններ == {{Ծնթ․ցանկ}} == Արտաքին յղումներ == # [[:en:Formula_One|Ֆորմիւլա 1]] # [[:en:Nelson_Piquet|Նելսոն Փիքէ]] # [[:en:Alain_Prost|Ալան Փրոսթ]] # [[:en:Michael_Schumacher|Միքայէկ Շումահեր]] # [[:en:Ayrton_Senna|Այրթոն Սենա]] # [[:en:Roland_Ratzenberger|Ռոլան Րածենպերկըր]] # [[:en:Graham_Hill|Կրահամ Հիլ]] # [[:en:Louis_Chiron|Լուի Շիրոն]] # [[:en:Juan_Manuel_Fangio|Խուան Մանուէլ Ֆանճիօ]] 6anq51t06s5qpkol2ue4t1t9z7111c7 206274 206272 2022-08-12T06:36:35Z Սեւան Դանիէլեան Մկրեան 135 wikitext text/x-wiki [[Պատկեր:Monte Carlo Formula 1 track map.svg|մինի|Մոնաքոյի Շրջագիծը (մրցաշարքի ուղին) |367x367px]] '''Մոնաքոյի Ինքնաշարժներու Մրցաշարքը''' ([[Անգլերէն|անգլ]]․՝ The Monaco Grand Prix, [[Ֆրանսերէն|ֆր․]]՝ ''Grand Prix de Monaco''), «Ֆորմիւլա-1» (Formula 1 կամ  F1) մրցաշարքին ծիրէն ներս տարեկան եղելութիւն, որ կը կայանայ Մոնաքոյի Շրջագիծին (Circuit de Monaco) մէջ, Մայիս ամսուան վերջաւորութեան եւ կամ Յունիսի սկիզբները։ == Պատմական Ակնարկ == [[Պատկեր:1929-04-14 Monaco Maserati Tipo 26B de Sterlich.jpg|ձախից|մինի|14 Ապրիլ,1929-ին Մոնաքօ, Սթերլիհ եւ իր Մազերաթի ինքնաշարժը]] [[Մոնաքօ|Մոնաքոյի]] առաջին մրցաշարքը տեղի կ'ունենայ 14 Ապրիլ 1929-ին, Իշխան Լուի Բ․ իշխանութեան ընթացքին։ Կազմակերպողն է [[Անթոնի Նոկես]]։ Մրցաշարքը կարապետն է ներկայ Համաշխարհային Ախոյանութեան եւ 1933-ին կ'ընդգրկուի Միջազգային Մրցաշարք ցուցակին մէջ «Ինքնաշարժի ճանչցուած Ակումբներու Միջազգային Միութեան» ''Association Internationale des Automobile Clubs Reconnus (AIACR)'' կողմէ։ Նոյն տարին մրցաշարքը մաս կը կազմէ Եւրոպայի Ախոյանութեան, իսկ 1950-ին մաս կը կազմէ Վարորդներու Համաշխարհային Ախոյանութեան։[[Պատկեր:Louis Chiron at the 1930 Monaco Grand Prix.jpg|մինի|Լուի Շիրոն, 1930]]1945 եւ 1947 թուականներուն մրցաշարքը տեղի չ'ունենար տնտեսական դժուարութիւններու պատճառով։ 1946-ին մրցաշարքը կը սահմանուի Ինքնաշարժի Միջազգային Դաշնակցութեան կողմէ  ''Fédération Internationale de l'Automobile'' (FIA). «Ինքնաշարժի ճանչցուած Ակումբներու Միջազգային Միութեան» ''(AIACR)'' յաջորդն է։ 1948-ին, այս նախագիծին մէջ կայացած մրցաշարքին ապագայ ախոյեան Նինօ Ֆարինա կը յաղթէ․ կը վարէ Maserati 4CL մակնիշի ինքնաշարժ։ === Նորագոյն շրջան === 1949-ին մրցաշարքը տեղի չ'ունենար Իշխան Լուի Բ․ի մահուան պատճառով, իսկ յաջորդ տարին մաս կը կազմէ նորաստեղծ «Ֆորմիւլա Մէկ* Վարորդներու Համաշխարհային Ախոյանութեան» ''Formula One World Drivers' Championship''։ Այս մրցաշարքին կը յաղթէ [[Խուան Մանուէլ Ֆանճիօ]] ''Juan Manuel Fangio''․յաջորդող տարիներուն հինգ անգամ համաշխարհային ախոյեան։ Իսկ Գ. դիրքը կ'ապահովէ 51 տարեկան [[Լուի Շիրոն]] ''Louis Chiron''։[[Պատկեր:Grand Prix Monaco96 131954710.jpg|մինի|1996-ի մրցաշարք]]''Ֆորմիւլա Մէկ․- Ինքնաշարժներու մրցաշարք հաստատուած Ինքնաշարժի Միջազգային Դաշնակցութեան կողմէ Fédération Internationale de l'Automobile (FIA․ անգլ․՝ International Automobile Federation)  (ծանօթ նաեւ իբրեւ Formula 1 կամ  F1 '''-'''  անգլ․՝ FIA Formula One World Championship․ Formula 1 եւ  F1)։'' === Ժամանակակից շրջան === Ժամանակակից շրջանը կը յատկանշուի տխուր եղելութիւններով։ [[1994 թուական|1994]]-ին, Մոնաքոյի մրցաշարքին աւստրիացի [[Քարլ Ուենտլինկըր]] արկածի զոհ կ'երթայ Շրջագիծին փապուղիին մէջ եւ մահաքունի մէջ կ'իյնայ․ կը կորսնցնէ ախոյեանութեան շարունակութիւնը։ Այս մրցաշարքին Մայքյըլ Շումախըր յաղթական կը հանդիսանայ։ Իսկ նոյն տարին Իմոլայի ([[Իտալիա]]) մրցաշարքին [[Ռոլան Րածընպերկըր|Ռոլան Րածընպերկըրի]] եւ [[Այրթոն Սենա|Այրթոն Սենայի]] ինքնաշարժները իրարու կը զարնուին ու վարորդները իրենց կեանքը կը կորսնցնեն։ [[Պսակաձեւ Ժահր|Պսակաձեւ Ժահրին]] պատճառով 2020-ին Մոնաքոյի մրցաշարքը կ'առկախուի։ 2021-ի մրցաշարքին յաղթական կը հանդիսանայ [[Մաքս Վերսթափեն]] ''Max Verstappen''։ == Մոնաքոյի Շրջագիծը (մրցաշարքին ուղին) == ''Տե՛ս հիմնական յօդուածը՝ [[Մոնաքոյի Շրջագիծը]]'' == Յիշարժան Եղելութիւններ՝ Մոնաքոյի Մրցաշարքէն == 1963-1969 տարիներուն հինգ մրցաշարքերուն ախոյեան՝ [[Կրահամ Հիլ]] ''Graham Hill'', կ'անուանուի «Պարոն Մոնաքօ» եւ «Մոնաքոյի Թագաւոր»։ 1975 եւ 1976 թուականներուն, [[Նիքի Լաուտա]] երկու յաջորդական յաղթանակներ կ'արձանագրէ։ 1984-էն մինչեւ 1993 կայացած տասը մրցաշարքներուն [[Ալան Փրոսթ]] եւ [[Այրթոն Սենա]] փոխն ի փոխ ախոյեան կը հռչակուին (Փրոսթ՝ 4, իսկ Սենա 6)։ Սենան կը կոչեն «Մոնաքոյի թագաւոր» իր տարած վեց յաղթանակներուն համար, որոնցմէ հիգը յաջորդական։ 1994-ին Մայքյըլ Շումախըր առաջին անգամ ախոյեան կը հռչակուի։ 2001-ին Մայքյըլ Շումախըր իր հինգերորդ եւ վերջին յաղթանակը կ'արձանագրէ։ Մրցաշարքին պատմութեան մէջ, քղանցքի դասաւորման (Q3) ամէնէն արագը հանդիսացած է [[Լուիս Համիլթոն]]՝ 1:10.166 (2019)։ === Պատկերասրահ === <gallery> Պատկեր:Louis Chiron at the 1931 Monaco Grand Prix.jpg|Լուի Շիրօն, յաղթական, 1931 Պատկեր:Tazio Nuvolari vainqueur du GP de Monaco 1932 (à la tribune au côté du Prince).jpg|Թածիօ Նուվոլարի, յաղթական, կանգնած Մոնաքոյի Խշխանապետին կողքին, 1932 Պատկեր:Grand Prix de Monaco 1933, Varzi devant Nuvolari le long du port.jpg|Վայրկենական նկար՝ 1933․ մրցաշարքին յաղթական Վարծի Նուվոլարիին առջեւն է Պատկեր:Grand Prix automobile de Monaco 1934, devant le quai de plaisance.jpg|1934. Մոնաքոյի մրցաշարքի ուղին կ'անցնի նաւահանգիստէն Պատկեր:Luigi Fagioli, vainqueur du Grand Prix de Monaco 1935.jpg|Լուիճի Ֆաճիոլի յաղթանակը, 1935 Պատկեր:1936-04-13 Grand Prix de Monaco au virage du quai de plaisance - ordre Sommer, Caracciola et Rosemeyer.jpg|13 Ապրիլ, 1936․ նկարին մէջ երկրորդը՝ Քարաքիոլա յաղթական կը հանդիսանայ Պատկեր:Grand Prix de Monaco 1937, G. à D. von Brauchitsch, Rainier II, Caracciola et Christian Kautz.jpg|1937․ ձախէն աջ՝ յաղթական Վոն Պռաոռիչ, Ռենիէ Բ․ իշխանապետ, Քարաքիոլա եւ Քրիստիան Կոծ Պատկեր:Graham Hill au Grand Prix de Monaco 1966.jpg|1966․ յաղթական Կրահամ Հիլ Պատկեր:Monaco 1975 - Niky Lauda.png|1975․ յաղթական Նիքի Լաուտա Պատկեր:Monaco 1977 - Jody Scheckter.jpg|1977․ յաղթական Ճոտի Շեքթըր Պատկեր:Monaco 1978 - Patrick Depailler.jpg|1978․ յաղթական Ափաթրիք Տեփայէ Պատկեր:Jody Scheckter during the 1979 Monaco Grand Prix.jpg|1979․ յաղթական Ճոտի Ծեքթըր Պատկեր:Reutemann cover 1981.jpg|1980․ յաղթական Քարլոս Ռոյթման Պատկեր:Ferrari 126 CK.jpg|1981․ յաղթական Ժիլ Վիլնով (պաստառին նկարը) եւ Ֆերարի 126 CK Պատկեր:Patrese at 1982 Dutch Grand Prix crop.jpg|1982․ յաղթական Ռիքարտօ Փաթրեզէ Պատկեր:Anefo 933-1302 Huub Rothengatter, Alain Prost, Niki Lauda 29.10.1984 (cropped).jpg|1984, 1985, 1986 եւ 1988-ի յաղթական Ալան Փրոսթ․ աջին՝ Նիքի Լաուտա, նկար՝ 1984 Պատկեր:Senna 1992 Monaco cropped.jpg|1987,1989,1990,1991,1992 եւ 1993 տարիներու յաղթական Այրթոն Սենա Պատկեր:Michael Schumacher 1992 Monaco (2).jpg|1994, 1995, 1997, 1999 եւ 2001 տարիներու յաղթական Մայքյըլ Շումախըր Պատկեր:Kimi Raikkonen 2005 USA.jpg|alt=2005-ի յաղթական Քիմի Ռայքոնըն|2005-ի յաղթական Քիմի Ռաիքոնեն Պատկեր:FernandoAlonso Monaco2006.jpg|2006 եւ 2007 տարիներու յաղթական Ֆերնանտօ Ալոնսօ Պատկեր:2011 Monaco GP Sebastien (cropped).jpg|2011-ի յաղթական Սեպասթեան Վեթել Պատկեր:F1 Webber Rosberg final lap Monaco 2012.png|2012․ յաղթական Վեպեր Ռոզպերկ եչկրորդ ինքնաշարժն է, կը հետեւի Նիքօ Ռոզպերկին յաղթական 2013, 2014 եւ 2015-ի մրցաշարքերուն Պատկեր:Monaco 2015 podium.jpg|2015-ի յաղթական Նիքօ Ռոզպերկ (յաղթական նաեւ 2013, 2014), աջին՝ Լուիս Համիլթոն Պատկեր:Hamilton - 2016 Monaco GP 02.jpg|2016․ յաղթական Լուիս Համիլթոն (յաղթած է նաեւ 2019-ին) Պատկեր:Hamilton - 2016 Monaco GP 02.jpg|2017․ յաղթական Սեպասթեան Վեթել Պատկեր:Daniel Ricciardo in the rain at Monaco (27333180403).jpg|2018․ յաղթական Տանիէլ Ռիքիարտօ Պատկեր:Max Verstappen (Austin 2021).jpg|2021- յաղթական Մաքս Վերսթափեն Պատկեր:"S" da Piscina (3531782970).jpg|Մոնթէ Քարլօ․ յստակ կ՛ երեւի Մոնաքոյի Շրցագիծին մէկ բաժինը՝ Լողարան (Piscine) </gallery> <ref>[https://web.archive.org/web/20071115023910/http://www.fia.com/mediacentre/Press_Releases/FIA_Sport/2004/141004-01.html առաջին Ֆորմիւլա 1-ի ոսկեայ մետալը շնորհեց Մոնթէ Քարլոյի իշխան Ռենիէ]</ref> <ref>[https://www.grandprix.com/gpe/cir-047.html Մոնաքօ՝ grandprix]</ref> <ref>[https://www.motorsportmagazine.com/archive/article/may-1929/11/the-first-grand-prix-of-monaco Մոնաքոյի ինքնաշարժներու առաջին մրցաշարքը, 1929]</ref> <ref>[https://www.businessinsider.com/here-is-the-difference-between-4-major-racing-series-2014-5 Աշխարհի երեք գլխաւոր ինքնաշարժներու մրցաշարքներ, 5-11-2018]</ref> <ref>[https://web.archive.org/web/20170225130151/https://thomsonsport.com/article/monaco-grand-prix-greatest-moments Մոնաքոյի մրցաշարք․ գլխաւոր վայրկեանները]</ref> <ref>[http://edition.cnn.com/2011/SPORT/motorsport/05/26/motorsport.f1.senna.monaco/index.html Յիշելով Սենա՝ Մոնաքոյի թագաւոր]</ref> <ref>[https://web.archive.org/web/20160804134755/http://www.motorsportmagazine.com/database/races/2717-1948-monaco-grand-prix 1948-ի Մոնաքոյի մրցաշարք]</ref> <ref>[https://www.grandprix.com/gpe/rr552.html 1994-ի Մոնաքոյի մրցաշարք]</ref> <ref>[https://www.reuters.com/article/us-health-coronavirus-f1-races-idUSKBN2163JY Թագավարակի պատճառով Մոնաքոյի մրցաշարքը առկախուած է - Պալտուին Ալան, 19-3-2020]</ref> <ref>[https://www.formula1.com/en/latest/article.formula-1-announces-provisional-23-race-calendar-for-2021.2Dgw83ieWq48p0ZjmcGRnX.html Ֆորմիւլա 1 կը յայտարարէ 2021-ի մրցաշարքներու ժամանակացոյցը]</ref> <ref>[https://www.formula1.com/en/results.html/2019/races/1005/monaco.html 2019 Մոնաքոյի մրցաշարքի քղանցքի դասաւորում]</ref> <ref>[https://www.formula1monaco.com/ Մոնաքոյի Պատանի Վարորդներու Բաժակի մրցաշարք]</ref> == Ծանօթագրութիւններ == {{Ծնթ․ցանկ}} == Արտաքին յղումներ == # [[:en:Formula_One|Ֆորմիւլա 1]] # [[:en:Nelson_Piquet|Նելսոն Փիքէ]] # [[:en:Alain_Prost|Ալան Փրոսթ]] # [[:en:Michael_Schumacher|Միքայէկ Շումահեր]] # [[:en:Ayrton_Senna|Այրթոն Սենա]] # [[:en:Roland_Ratzenberger|Ռոլան Րածենպերկըր]] # [[:en:Graham_Hill|Կրահամ Հիլ]] # [[:en:Louis_Chiron|Լուի Շիրոն]] # [[:en:Juan_Manuel_Fangio|Խուան Մանուէլ Ֆանճիօ]] 7fh5uapzw5f6lcf2fd1rtvqbnp5wx22 206275 206274 2022-08-12T06:58:06Z Սեւան Դանիէլեան Մկրեան 135 wikitext text/x-wiki [[Պատկեր:Monte Carlo Formula 1 track map.svg|մինի|Մոնաքոյի Շրջագիծը (մրցաշարքի ուղին) |367x367px]] '''Մոնաքոյի Ինքնաշարժներու Մրցաշարքը''' ([[Անգլերէն|անգլ]]․՝ The Monaco Grand Prix, [[Ֆրանսերէն|ֆր․]]՝ ''Grand Prix de Monaco''), «Ֆորմիւլա-1» (Formula 1 կամ  F1) աշխարհի ախոյեանութեան ծիրին մէջ տեղի ունեցող մրցաշարք (Կրան Փրի), որ կը կայանայ Մոնաքոյի Շրջագիծին (Circuit de Monaco) մէջ, Մայիս ամսուան վերջաւորութեան եւ կամ Յունիսի սկիզբները։ == Պատմական Ակնարկ == [[Պատկեր:1929-04-14 Monaco Maserati Tipo 26B de Sterlich.jpg|ձախից|մինի|14 Ապրիլ,1929-ին Մոնաքօ, Սթերլիհ եւ իր Մազերաթի ինքնաշարժը]] [[Մոնաքօ|Մոնաքոյի]] աշխարհի ախոյեանութեան առաջին մրցաշարքը տեղի կ'ունենայ 14 Ապրիլ 1929-ին, Իշխան Լուի Բ․-ի իշխանութեան ընթացքին։ Կազմակերպողն էր [[Անթոնի Նոկես]]։ Մրցաշարքը նախակարապետն էր ներկայ Համաշխարհային Ախոյանութեան, որ 1933-ին կ'ընդգրկուի Միջազգային Մրցաշարքերու ցուցակին մէջ «Ինքնաշարժներու Ճանչցուած Ակումբներու Միջազգային Միութեան» (''Association Internationale des Automobile Clubs Reconnus (AIACR))'' կողմէ։ Նոյն տարին մրցաշարքը մաս կը կազմէ Եւրոպայի Ախոյանութեան, իսկ 1950-ին մաս կը կազմէ Վարորդներու Համաշխարհային Ախոյանութեան։[[Պատկեր:Louis Chiron at the 1930 Monaco Grand Prix.jpg|մինի|Լուի Շիրոն, 1930]]1945 եւ 1947 թուականներուն մրցաշարքը տեղի չ'ունենար տնտեսական դժուարութիւններու պատճառով։ 1946-ին մրցաշարքը կը սահմանուի Ինքնաշարժի Միջազգային Դաշնակցութեան կողմէ  ''Fédération Internationale de l'Automobile'' (FIA), որ «Ինքնաշարժի ճանչցուած Ակումբներու Միջազգային Միութեան» ''(AIACR)'' յաջորդն է։ 1948-ին, այս նախագիծին մէջ կայացած մրցաշարքին ապագայ ախոյեան Նինօ Ֆարինա ախոյեան կը հանդիսանայ, որ կը վարէր Maserati 4CL մակնիշի ինքնաշարժը։ === Նորագոյն շրջան === 1949-ին մրցաշարքը տեղի չ'ունենար Իշխան Լուի Բ․ի մահուան պատճառով, իսկ յաջորդ տարին մաս կը կազմէ նորաստեղծ «Ֆորմիւլա 1* Վարորդներու Համաշխարհային Ախոյանութեան» ''Formula One World Drivers' Championship''։ Այս մրցաշարքին կը յաղթէ [[Խուան Մանուէլ Ֆանճիօ]] ''Juan Manuel Fangio, որ'' յաջորդող տարիներուն հինգ անգամ համաշխարհային ախոյեան կը հանդիսանայ։ Իսկ Գ. դիրքը կ'ապահովէ 51 տարեկան [[Լուի Շիրօն|Լուի Շիրօնը]] (''Louis Chiron)''։[[Պատկեր:Grand Prix Monaco96 131954710.jpg|մինի|1996-ի մրցաշարք]]''Ֆորմիւլա Մէկ․- Ինքնաշարժներու մրցաշարք հաստատուած Ինքնաշարժի Միջազգային Դաշնակցութեան կողմէ Fédération Internationale de l'Automobile (FIA․ անգլ․՝ International Automobile Federation)  (ծանօթ նաեւ իբրեւ Formula 1 կամ  F1 '''-'''  անգլ․՝ FIA Formula One World Championship․ Formula 1 եւ  F1)։'' === Ժամանակակից շրջան === Ժամանակակից շրջանը կը յատկանշուի տխուր եղելութիւններով։ 1994-ին, Մոնաքոյի մրցաշարքին աւստրիացի [[Քարլ Ուենտլինկըր]] Շրջագիծին փապուղիին արկածի կը հանդիպի եւ մահաքունի մէջ կ'իյնայ կորսնցնելով ախոյեանութիւնը։ Այս մրցաշարքին Մայքյըլ Շումախըր յաղթական կը հանդիսանայ։ Իսկ նոյն տարին Իմոլայի ([[Իտալիա]]) մրցաշարքին [[Ռոլան Րածընպերկըր|Ռոլան Րածընպերկըրի]] եւ [[Այրթոն Սենա|Այրթոն Սենայի]] ինքնաշարժները իրարու կը զարնուին ու վարորդները կը մահանան։ [[Պսակաձեւ Ժահր|Պսակաձեւ Ժահրին]] պատճառով 2020-ին Մոնաքոյի մրցաշարքը կ'առկախուի։ 2021-ի մրցաշարքին յաղթական դուրս կու գայ [[Մաքս Վերսթափեն]] ''Max Verstappen''։ == Մոնաքոյի Շրջագիծը (մրցաշարքին ուղին) == ''Տե՛ս հիմնական յօդուածը՝ [[Մոնաքոյի Շրջագիծը]]'' == Յիշարժան Եղելութիւններ՝ Մոնաքոյի Մրցաշարքէն == 1963-1969 տարիներուն հինգ մրցաշարքերուն ախոյեան՝ [[Կրահամ Հիլ]] ''Graham Hill'', կ'անուանուի «Պարոն Մոնաքօ» եւ «Մոնաքոյի Թագաւոր»։ 1975 եւ 1976 թուականներուն, [[Նիքի Լաուտա]] երկու յաջորդական յաղթանակներ կ'արձանագրէ։ 1984-էն մինչեւ 1993 կայացած տասը մրցաշարքներուն [[Ալան Փրոսթ]] եւ [[Այրթոն Սենա]] փոխն ի փոխ ախոյեան կը հռչակուին (Փրոսթ՝ 4, իսկ Սենա 6)։ Սենան կը կոչեն «Մոնաքոյի թագաւոր» իր տարած վեց յաղթանակներուն համար, որոնցմէ հիգը յաջորդական։ 1994-ին Մայքյըլ Շումախըր առաջին անգամ ախոյեան կը հռչակուի։ 2001-ին Մայքյըլ Շումախըր իր հինգերորդ եւ վերջին յաղթանակը կ'արձանագրէ։ Մրցաշարքին պատմութեան մէջ, քղանցքի դասաւորման (Q3) ամէնէն արագը հանդիսացած է [[Լուիս Համիլթոն]]՝ 1:10.166 (2019)։ === Պատկերասրահ === <gallery> Պատկեր:Louis Chiron at the 1931 Monaco Grand Prix.jpg|Լուի Շիրօն, յաղթական, 1931 Պատկեր:Tazio Nuvolari vainqueur du GP de Monaco 1932 (à la tribune au côté du Prince).jpg|Թածիօ Նուվոլարի, յաղթական, կանգնած Մոնաքոյի Խշխանապետին կողքին, 1932 Պատկեր:Grand Prix de Monaco 1933, Varzi devant Nuvolari le long du port.jpg|Վայրկենական նկար՝ 1933․ մրցաշարքին յաղթական Վարծի Նուվոլարիին առջեւն է Պատկեր:Grand Prix automobile de Monaco 1934, devant le quai de plaisance.jpg|1934. Մոնաքոյի մրցաշարքի ուղին կ'անցնի նաւահանգիստէն Պատկեր:Luigi Fagioli, vainqueur du Grand Prix de Monaco 1935.jpg|Լուիճի Ֆաճիոլի յաղթանակը, 1935 Պատկեր:1936-04-13 Grand Prix de Monaco au virage du quai de plaisance - ordre Sommer, Caracciola et Rosemeyer.jpg|13 Ապրիլ, 1936․ նկարին մէջ երկրորդը՝ Քարաքիոլա յաղթական կը հանդիսանայ Պատկեր:Grand Prix de Monaco 1937, G. à D. von Brauchitsch, Rainier II, Caracciola et Christian Kautz.jpg|1937․ ձախէն աջ՝ յաղթական Վոն Պռաոռիչ, Ռենիէ Բ․ իշխանապետ, Քարաքիոլա եւ Քրիստիան Կոծ Պատկեր:Graham Hill au Grand Prix de Monaco 1966.jpg|1966․ յաղթական Կրահամ Հիլ Պատկեր:Monaco 1975 - Niky Lauda.png|1975․ յաղթական Նիքի Լաուտա Պատկեր:Monaco 1977 - Jody Scheckter.jpg|1977․ յաղթական Ճոտի Շեքթըր Պատկեր:Monaco 1978 - Patrick Depailler.jpg|1978․ յաղթական Ափաթրիք Տեփայէ Պատկեր:Jody Scheckter during the 1979 Monaco Grand Prix.jpg|1979․ յաղթական Ճոտի Ծեքթըր Պատկեր:Reutemann cover 1981.jpg|1980․ յաղթական Քարլոս Ռոյթման Պատկեր:Ferrari 126 CK.jpg|1981․ յաղթական Ժիլ Վիլնով (պաստառին նկարը) եւ Ֆերարի 126 CK Պատկեր:Patrese at 1982 Dutch Grand Prix crop.jpg|1982․ յաղթական Ռիքարտօ Փաթրեզէ Պատկեր:Anefo 933-1302 Huub Rothengatter, Alain Prost, Niki Lauda 29.10.1984 (cropped).jpg|1984, 1985, 1986 եւ 1988-ի յաղթական Ալան Փրոսթ․ աջին՝ Նիքի Լաուտա, նկար՝ 1984 Պատկեր:Senna 1992 Monaco cropped.jpg|1987,1989,1990,1991,1992 եւ 1993 տարիներու յաղթական Այրթոն Սենա Պատկեր:Michael Schumacher 1992 Monaco (2).jpg|1994, 1995, 1997, 1999 եւ 2001 տարիներու յաղթական Մայքյըլ Շումախըր Պատկեր:Kimi Raikkonen 2005 USA.jpg|alt=2005-ի յաղթական Քիմի Ռայքոնըն|2005-ի յաղթական Քիմի Ռաիքոնեն Պատկեր:FernandoAlonso Monaco2006.jpg|2006 եւ 2007 տարիներու յաղթական Ֆերնանտօ Ալոնսօ Պատկեր:2011 Monaco GP Sebastien (cropped).jpg|2011-ի յաղթական Սեպասթեան Վեթել Պատկեր:F1 Webber Rosberg final lap Monaco 2012.png|2012․ յաղթական Վեպեր Ռոզպերկ եչկրորդ ինքնաշարժն է, կը հետեւի Նիքօ Ռոզպերկին յաղթական 2013, 2014 եւ 2015-ի մրցաշարքերուն Պատկեր:Monaco 2015 podium.jpg|2015-ի յաղթական Նիքօ Ռոզպերկ (յաղթական նաեւ 2013, 2014), աջին՝ Լուիս Համիլթոն Պատկեր:Hamilton - 2016 Monaco GP 02.jpg|2016․ յաղթական Լուիս Համիլթոն (յաղթած է նաեւ 2019-ին) Պատկեր:Hamilton - 2016 Monaco GP 02.jpg|2017․ յաղթական Սեպասթեան Վեթել Պատկեր:Daniel Ricciardo in the rain at Monaco (27333180403).jpg|2018․ յաղթական Տանիէլ Ռիքիարտօ Պատկեր:Max Verstappen (Austin 2021).jpg|2021- յաղթական Մաքս Վերսթափեն Պատկեր:"S" da Piscina (3531782970).jpg|Մոնթէ Քարլօ․ յստակ կ՛ երեւի Մոնաքոյի Շրցագիծին մէկ բաժինը՝ Լողարան (Piscine) </gallery> <ref>[https://web.archive.org/web/20071115023910/http://www.fia.com/mediacentre/Press_Releases/FIA_Sport/2004/141004-01.html առաջին Ֆորմիւլա 1-ի ոսկեայ մետալը շնորհեց Մոնթէ Քարլոյի իշխան Ռենիէ]</ref> <ref>[https://www.grandprix.com/gpe/cir-047.html Մոնաքօ՝ grandprix]</ref> <ref>[https://www.motorsportmagazine.com/archive/article/may-1929/11/the-first-grand-prix-of-monaco Մոնաքոյի ինքնաշարժներու առաջին մրցաշարքը, 1929]</ref> <ref>[https://www.businessinsider.com/here-is-the-difference-between-4-major-racing-series-2014-5 Աշխարհի երեք գլխաւոր ինքնաշարժներու մրցաշարքներ, 5-11-2018]</ref> <ref>[https://web.archive.org/web/20170225130151/https://thomsonsport.com/article/monaco-grand-prix-greatest-moments Մոնաքոյի մրցաշարք․ գլխաւոր վայրկեանները]</ref> <ref>[http://edition.cnn.com/2011/SPORT/motorsport/05/26/motorsport.f1.senna.monaco/index.html Յիշելով Սենա՝ Մոնաքոյի թագաւոր]</ref> <ref>[https://web.archive.org/web/20160804134755/http://www.motorsportmagazine.com/database/races/2717-1948-monaco-grand-prix 1948-ի Մոնաքոյի մրցաշարք]</ref> <ref>[https://www.grandprix.com/gpe/rr552.html 1994-ի Մոնաքոյի մրցաշարք]</ref> <ref>[https://www.reuters.com/article/us-health-coronavirus-f1-races-idUSKBN2163JY Թագավարակի պատճառով Մոնաքոյի մրցաշարքը առկախուած է - Պալտուին Ալան, 19-3-2020]</ref> <ref>[https://www.formula1.com/en/latest/article.formula-1-announces-provisional-23-race-calendar-for-2021.2Dgw83ieWq48p0ZjmcGRnX.html Ֆորմիւլա 1 կը յայտարարէ 2021-ի մրցաշարքներու ժամանակացոյցը]</ref> <ref>[https://www.formula1.com/en/results.html/2019/races/1005/monaco.html 2019 Մոնաքոյի մրցաշարքի քղանցքի դասաւորում]</ref> <ref>[https://www.formula1monaco.com/ Մոնաքոյի Պատանի Վարորդներու Բաժակի մրցաշարք]</ref> == Ծանօթագրութիւններ == {{Ծնթ․ցանկ}} == Արտաքին յղումներ == # [[:en:Formula_One|Ֆորմիւլա 1]] # [[:en:Nelson_Piquet|Նելսոն Փիքէ]] # [[:en:Alain_Prost|Ալան Փրոսթ]] # [[:en:Michael_Schumacher|Միքայէկ Շումահեր]] # [[:en:Ayrton_Senna|Այրթոն Սենա]] # [[:en:Roland_Ratzenberger|Ռոլան Րածենպերկըր]] # [[:en:Graham_Hill|Կրահամ Հիլ]] # [[:en:Louis_Chiron|Լուի Շիրոն]] # [[:en:Juan_Manuel_Fangio|Խուան Մանուէլ Ֆանճիօ]] m3n52v0bjyvov7vf2lmbfzn6z1pc4gb 0 21690 206265 200427 2022-08-11T17:22:39Z HoMen 269 /* Պատմական */ wikitext text/x-wiki {{Տեղեկաքարտ Բնակավայր|կարգավիճակ=Կղզի|պատկեր=DelIV.jpg|պատկերի նկարագրութիւն=Տիլոս}} '''Տիլոս''' ([[Յունարէն|յուն]]․՝ Δήλος), [[Էգէական Ծով|Էգէական Ծովու]]<nowiki/>ն [[Քիքլատես]] կղզեխումբին արեւելեան կողմի կղզիակ։ [[1990 թուական|1990]]-ին կը յայտարարուի [[ԵՈՒՆԵՍՔՕ|Եունեսքոյի]] Համաշխարհային Ժառանգութեան Յուշարձան։ Կը գտնուի [[Սիրոս (կղզի)|Սիրոսին]] արեւելքը, [[Ռինիա (կղզի)|Ռինիա]] կղզիին արեւմուտքը։ Հնադարին համբաւ ունեցած է իբրեւ [[Արտեմիս (աստուածուհի)|Արտեմիս]] եւ [[Ափոլոնաս]] աստուածներուն ծննդավայր։ == Աշխարհագրութիւն == Տիլոս կը գտնուի [[Նաքսոս]] կղզիին հիւսիս-արեւմուտքը, [[Փարոս (կղզի)|Փարոս]] կղզիին հիւսիսը, [[Սերիֆոս|Սերիֆոսի]] եւ [[Սիֆնոս|Սիֆնոսի]] հիւսիս-արեւելքը, [[Սիրոս (կղզի)|Սիրոսէն]] 17 ծովային մղոն արեւելք եւ [[Միքոնոս|Միքոնոսէն]] 2 մղոն հարաւ-արեւմուտք։  Տիլես (յոգնակի) անունը կը բնորոշէ Տիլոս եւ անոր հիւսի-արեւմուտքի դրացի [[Ռինիա (կղզի)|Ռինիա]] ամայի կղզին՝  Փոքրիկ Տիլոս (Տիլոս), իսկ Մեծ Տիլոս (Ռինիա)։  Հին քարտէսներուն մէջ կը հանդիպինք «Sdiles» անունին, որ աղաւաղումն է «εις Δήλες» (իս Տիլես) եւ կամ «στις Δήλες» (սթիս Տիլես) ասուածքին։ Տիլոսի իւրայատուկ դիրքին շնորհիւ՝ բարձրունքներէն կը տեսնուին վերոնշեալ կղզիները, հին աշխարհագէտները տուած են [[Քիքլատես]] անունը [[Էգէական Ծով|Էգէական ծովուն]] կեդրոնը գտնուող կղզիներու համալիրին։  [[Պատկեր:Mt._Kynthos_(II)_(5182242471).jpg|մինի|Քինթոս լեռ]] Անոր երկայնքին կը ճեղքէ բլուրներու շարք մը։  Կղզիին կեդրոնը, կը գտնուի ամենաբարձր լեռը՝ Քինթոս 115 մ․, որուն արեւմտեան լանջին կը տարածուի Տիլոսի միակ հովիտը, ուր հնադարին կը զարգանան սրբավայրը, հին քաղաքը եւ հին արուեստական «սուրբ լիճ»ը։ Կղզիին արեւալոյսը Յունաստանի ամենամեծերէն կը համարուի։  Շրջանը փչող զօրաւոր հիւսիսային քամիները կը հայթայթեն մինչեւ 30 մղոն հասնող բացառիկ տեսանելիութիւն մը։ == Պատմական == [[Պատկեր:Mt._Kynthos_(IX)_(5182324885).jpg|ձախից|մինի|Քինթոս լեռէն նկարուած․ կ՛ երեւի [[Միքոնոս]]]] Հնագիտական պեղումներէն ի յայտ եկած է թէ Տիլոս բնակուած է նախապատմական եւ նախայունական շրջաններէն, մասնաւորաբար [[Նոր Քարէ Դար|Նոր Քարէ Ժամանակաշրջանին]]` Ք․Ա․ 3200 (նախաքիքլատեան մշակոյթ)։  [[Պատկեր:Mt._Kynthos_(IV)_(5182320117).jpg|մինի|Քինթոս լերան գագաթէն նկարուած․ կ՛ երեւի [[Ռինիա (կղզի)|Ռինիա]]]] === Նոր Քարէ Ժամանակաշրջան === Այդ ժամանակաշրջանէն յայտնաբերուած են նաւաշինութեան, ձկնորսութեան եւ առեւտուրի հետքեր․ նիւթեր եւ իրեր՝ շեղբեր, ճանկեր, քարէ փշրիչներ, կարասներու կտորներ, եւայլն։  Հնագիտական պեղումները մէջտեղ բերած են շէնքերու եւ Քինթոս լեռան գագաթին վրայ հնագոյն բնակավայրի հետքեր։ Ինչպէս նաեւ Միոասեան եւ Միկինեան ժամանակաշրջաններէն զանազան նիւթեր։ Ըստ [[Թուքիտիտիս|Թուքիտիտիսին]], առաջին բնակիչները Քարես/ներ (Քարես՝ յոգնակի) եղած պէտք է ըլլան։  Իսկ նորագոյն շրջանին կատարուած պեղումներէն, հանգէտներ (ինչպէս օրինակ՝ դանեացի Chr. Būnkenberg «Antiquitéw prémycéniehnew» (1897),  յոյն Խրիստոս Ցունդաս ''Χρήστος Τσούντας'' «Κυκλαδικά» ''Քիքլադիքա'' (1898), Տ․ Փիփաս ''Δ. Πίππας''  (1924), Գոստանտինոս Ռոմէոս ''Κωνσταντίνος Ρωμαίος'' «Οι Κάρες της Δήλου και η αρχαιολογική έρευνα του Θουκυδίδου» ''Տիլոսի Քարես/ները եւ Թուքիտիտիսին հնագիտական պեղումները'' (1928)) իրենց գործորուն ընդմէջէն փաստերով կը հակադարձեն թէ առաջին բնակիչները վաղահաս հին յոյներ եղած են։ Իրոտոթոս (Հերոտոսոս) իր արձանագորութիւններուն մէջ Տիլոսի առաջին բնակիչներ կը նկատէ Փելասղիները, որոնք հետագային կը կոչուին Իոնես (Յոնիացիներ)։ === Վաղահաս յունական ժամանակաշրջան === Ք․Ա․ 17-րդ դարուն Տիլոս կը հաստատուին Միկինացիները։  Տիլոս կը սկսի սրբավայր դառնալ։ Երբ շրջանը Յոնիացիները կը հաստատուին, Տիլոս կրօնական կեդրոն կը դառնայ։ === Դասական շրջան === Պարսկական պատերազմներու աւարտին, Ք․Ա․478-ին, [[Աթէնք|Աթէնքի]] նախաձեռնութեամբ կը հիմնուի Տիլոսեան Դաշնադրութիւնը՝ յունական քաղաք-պետութիւններու միջեւ պայմանագիր։ Տիլոս դաշնադրութեան կեդրոնը կը հանդիսանայ։ Անոր գանձը հոն կը պահուէր մինչեւ Ք․Ա․454, երբ [[Փերիքլիս]] զայն Աթէնք կը փոխադրէ։ Պելոպոնեսեան Պատերազմին սկզբնական շրջանին երբ աթենացիներուն համար պատերազմը լաւ չէր ընթանար, Աթենացիները կը պարտադրեն [[Տիլոս|Տիլոսի]] մաքրագործումը, կը վճռեն թէ ոչինչ պիտի ծնի կամ մեռնի կղզիին վրայ։ Իսկ Ք․Ա․ 422-ին կը վտարեն բնակիչները, որոնք կը հաստատուին [[Փոքր Ասիա|Փոքր Ասիոյ]] Ատրամիդիօ շրջանը։<ref>[[Աթէնք#Ոսկեդար]]</ref> Պարսկական պատերազմներու վերջաւորութեան՝ Ք․Ա․ 478, կը ստեղծուի Տիլոսեան Դաշինքը, [[Աթէնք|Աթէնքի]] գլխաւորութեամբ։  Մինչեւ Ք․Ա․ 454, Տիլոս կը պահպանուէր դաշինքին դրամագլուխը․ [[Փերիքլիս]] զայն Աթէնք կը փոխադրէ<ref>[[Յունաստան#Յունապարսկական պատերազմներ]]</ref>։[[Պատկեր:Delos_Hafen_01.jpg|մինի|Տիլոս, նաւակայքը]] === Հելլենիստական եւ Հռոմէական շրջան === Ք․Ա․314-ին Մակետոնացիները<ref>[[Մեծն Աղեքսանտր#Հայրը՝ Փիլիպոս Բ․]]</ref> կղզին անկախ կը յայատարարեն։  Մինչեւ Ք․Ա․ 166 կղզին կը բարգաւաճի եւ առեւտուրի կարեւոր կեդրոն կը հանդիսանայ։ Իսկ [[Հռոմէական Կայսրութիւն|հռոմէական]] շրջանին, Տիլոս կը վերածուի անկախ նաւահանգիստի եւ առեւտրականներ ու նաւատէրեր հոն կը հաստատուին։  Այդ ժամանակաշրջանին կղզին կը բնակի 30 000 հոգի։  Սակայն [[Պոնտոս|Պոնտոսի]] Միհրդատ թագաւորը կ՛ անտեսէ անոր սրբավայրի նկարագիրը եւ Ք․Ա․ 88-ին կը յարձակի եւ կը կողոպտէ կղզին։  Իսկ Ք․Ա․ 69-ին ծովահէններ իրենց յարձակումներով կը կողոպտեն եւ կը քանդեն կղզին։  Տիլոս չդիմանալով շարունակական յարձակումներուն՝ մինչեւ Ը․ եւ Թ․ դարերուն, կը ճանչնայ տնտեսական անկում եւ կ՛ ամայանայ։  Անոր աւերակներուն քարերուն մեծ մասը շինութեան համար կ՛օգտագործուին դրացի կղզիներու բնակիչներէն։ [[Պատկեր:Exterior_del_Museu_Arqueològic_de_Delos.JPG|ձախից|մինի|Տիլոսի Հնագիտական Թանգարանը]] === Նորագոյն շրջան === ԺԹ․ դարավերջերուն՝ [[1873 թուական|1873]]-ին,  կը սկսին հնագիտական պեղումները, որոնք կը յայտնաբերեն Տիլոսին պատմութիւնը։   Կը շարունակուին պարբերաբար հնագիտական պեղումները․ գլխաւորներն են՝ [[1904 թուական|1904]] – [[1914 թուական|1914]], [[1958 թուական|1958]] – [[1975 թուական|1975]]։ 1904-ին կը կառուցուի [[Տիլոսի Հնագիտական Թանգարան|Տիլոսի Հնագիտական թանգարանը]]։ [[1931 թուական|1931]]-ին եւ [[1972 թուական|1972]]-ին հաւելեալ բաժանումներ կը կառուցուին։   == Ժողովրդակագրութիւն == Ըստ 2011-ի մարդահամարին 24 բնակիչ կը հաշուէ, որոնք հնագիտական վայրին եւ թանգարանին պաշտօնեաներն են՝ պահակներ եւ վարչական։ Տիլոսի արեւմուտքի մասը կը գտնուի պզտիկ նաւակայքը սպասարկելու համար զբօսանաւակները, որոնք այցելուներ կը բերեն հնագիտական վայրը։ == Պատկերասրահ == === Նկարներ Տիլոս կղզիի հնավայրէն === <gallery> Պատկեր:20100706 Terrace of the Lions Delos Cyclades Greece.jpg|Առիւծներու ճամբան․ առիւծները սրբավայրին պահապան Պատկեր:Delos Lions - panoramio (1).jpg Պատկեր:Delos Löwenterrasse 03.jpg Պատկեր:Ancient Greek theatre in Delos 01.jpg|Թատրոնը Պատկեր:Ancient Delos.jpg|Հին Տիլոս Պատկեր:Establishment of the Poseidoniasts, Delos 02.jpg|Փոսիտոնասի տաճար Պատկեր:Relief of a bull's head, Delos.jpg Պատկեր:Ancient Greek Theatre Delos 190731.jpg|Թատրոնի աւերակներ Պատկեր:Ancient Greek theatre Delos, 143522.jpg|Տեսարան հին թատրոնէն Պատկեր:Floor Ancient Delos Delo232.jpg|Սալայատակ Պատկեր:Houses on Delos (XXVIII) (5182942040).jpg|Բնակարաններ․․ Պատկեր:Delos - ancient.jpg Պատկեր:Houses on Delos (XLIX) (5182473473).jpg|Բնակարաններ․․․ Պատկեր:Houses on Delos (XLV) (5183067948).jpg Պատկեր:House of the Lake, Delos 02.jpg|«Լիճին Տուն»ը Պատկեր:Houses on Delos (XXXI) (5182419649).jpg Պատկեր:Delos House of Cleopatra.jpg|«Գլէոփադրային Տուն»ը Պատկեր:House of Cleopatra, Delos.jpg Պատկեր:Houses on Delos (LI) (5183085548).jpg Պատկեր:Houses on Delos (LIII) (5183086818).jpg Պատկեր:Houses on Delos (XXX) (5183010572).jpg|Բնակարաններ․․․ Պատկեր:Houses on Delos (XL) (5183065652).jpg Պատկեր:Houses on Delos (XXIII) (5182305091).jpg Պատկեր:Bust of Hermes, Delos 01.jpg|Էրմիսին (Հերմիս) կիսանդրին Պատկեր:EPMA-IGI-3-259-272-Tribute-list-3-crop1.png Պատկեր:Delos (IX) (4745569359).jpg Պատկեր:Delos (VI) (4746207334).jpg Պատկեր:DELOS.JPG Պատկեր:Delos 3026.jpg Պատկեր:Delos (VIII) (4745569201).jpg Պատկեր:The Theater at Delos (II) (5182413521).jpg|Թատրոնը Պատկեր:Altar ancient Delos 102250.jpg|Զոհարան Պատկեր:Ancient Greek Altar Hermes Delos 102292.jpg|Էրմիսին նուիրուած զոհարան Պատկեր:Cave of Cynthus Altar ancient Delos 1102251.jpg|Քինթոս լերան վրայ զոհարան Պատկեր:Ancient Greek Altar Hermes Delos 130033.jpg|Էրմիսին զոհարանը Պատկեր:Houses on Delos (XII) (5182241457).jpg Պատկեր:Delos (XIII) (4745567923).jpg Պատկեր:Delos Theater 25.jpg|Ջրամբար Պատկեր:Houses on Delos (XX) (5182845224).jpg|Բնակարանի սալայատակ Պատկեր:Delos (VII) (4745568949).jpg|Տիլոս Պատկեր:Delos (VIII) (4745569201).jpg Պատկեր:Houses on Delos (XXV) (5182905392).jpg|Բնակարաններու հետքեր Պատկեր:The Theater at Delos (I) (5182413027).jpg|թատրոնէն մաս մը Պատկեր:Delos phallus.jpg Պատկեր:Teatre de Delos, grades.JPG|Թատրոնի վայրէն․․ Պատկեր:Temple Hera Delos, 143504.jpg|Իրա (Հերա) աստուածուհիին տաճարը Պատկեր:Temple and altar Hera Delos, 143505.jpg|Իրա (Հերա) աստուածուհիին տաճարը Պատկեր:Mural painting, actor, ca 100 BC, Delos, 190713.jpg|որմանկար Պատկեր:Artifacts on Delos (V) (5182471805).jpg|հին իրեր Պատկեր:Houses on Delos (XXIV) (5182305605).jpg Պատկեր:Artifacts on Delos (II) (5182467335).jpg Պատկեր:Artifacts on Delos (I) (5182466835).jpg Պատկեր:Latrines sur l'île de Délos.jpg Պատկեր:Houses on Delos (XXXIII) (5183060766).jpg|Տիոնիսոս աստուծոյ նուիրուած Տունը Պատկեր:Houses on Delos (XVI) (5182843792).jpg Պատկեր:Delos House of Dionysus floor mosaic.jpg|Տիոնիսոս աստուծոյ նուիրուած Տունը Պատկեր:Delos (III) (4745568253).jpg Պատկեր:Statuary on Delos (V) (5182489595).jpg Պատկեր:Delos (X) (4746206126).jpg Պատկեր:Houses on Delos (II) (5182248043).jpg Պատկեր:The Theater District (VI) (5183001444).jpg|Թատրոնին շուրջը Պատկեր:The Theater District (XIII) (5183007532).jpg Պատկեր:The Theater District (XIV) (5183008504).jpg Պատկեր:The Temple of Isis (I) (5182243357).jpg|Իսիս աստուածուհիին տաճարը Պատկեր:The Temple of Isis (II) (5182909350).jpg Պատկեր:The Sanctuary of Zeus Hypsistos (II) (5182916650).jpg|[[Զեւս|Զեւսին]] տաճարը Պատկեր:The Theater District (XXIV) (5183071736).jpg Պատկեր:Delos Titan - panoramio (1).jpg|Տիտան Պատկեր:Delos Samothrakeion 01.jpg Պատկեր:1970-9-17 Delos - Leeuwen foto 3.jpg Պատկեր:Delos Lions - panoramio.jpg </gallery><ref>[https://web.archive.org/web/20100717031727/http://www.culture.gr/h/3/gh351.jsp?obj_id=2371 Յունաստանի Մշակոյթի Նախարարութիւն․ Տիլոս{{ref-el}}]</ref> <ref>[http://www.tapantareinews.gr/2017/09/blog-post_51.html tapantareinews - Տիլոս, Ափոլոնասի կղզին, 20-9-2017{{ref-el}}]</ref> <ref>[https://www.protoporia.gr/hrodotos-polymnia-biblio-z-9789607760609.html Իրոտոթոս, Փոլիմնիա, Գիրք Զ{{ref-el}}]</ref> <ref>[https://archive.ert.gr/24393/ ΕΡΤ – Տեսերիզ․ Տիլոս{{ref-el}}]</ref> <ref>[https://web.archive.org/web/20100726134811/http://hellas.teipir.gr/prefectures/greek/kikladon/Dilos.htm Քիքլատես Նահանգ - Տիլոս{{ref-el}}]</ref> <ref>[http://sitalkas.blogspot.com/2013/07/blog-post_27.html sitalkas - Օմիրոս Հոմերոս․ Տիլեցի (Տիլոս) Ափոլոնասին՝ Տիլոսի մասին ոգերգ{{ref-el}}]</ref> == Ծանօթագրութիւններ == {{Ծնթ․ցանկ}} == Արտաքին յղումներ == # [https://el.wikisource.org/wiki/%CE%99%CF%83%CF%84%CE%BF%CF%81%CE%AF%CE%B1%CE%B9_(%CE%97%CF%81%CE%BF%CE%B4%CF%8C%CF%84%CE%BF%CF%85)/%CE%A0%CE%BF%CE%BB%CF%8D%CE%BC%CE%BD%CE%B9%CE%B1 Իսթորիէ պատմութիւններ Իրոտոթոս, գիրք Զ (Z), 95-․․․]{{ref-el}} # [http://alexandrosmarinos.com/EisApollwna-YmnosOmhrikos.pdf Օմիրոս Հոմերոս․ Տիլեցի (Տիլոս) Ափոլոնասին․ ամբողջ բանաստեղծութիւնը]{{ref-el}} # [[:el:Αδραμύττιο|Ատրամիդիօ]]{{ref-el}} [[Ստորոգութիւն:Յունական կղզիներ]] [[Ստորոգութիւն:Սրբավայր կղզիներ]] [[Ստորոգութիւն:Սրբավայրեր]] [[Ստորոգութիւն:Քիքիլատեսի կղզիներ]] [[Ստորոգութիւն:Կղզիներ այբբենական կարգով]] [[Ստորոգութիւն:Կղզիներ]] p4nyqm9dbo1r7fj4fa21sl54ptua8gr 0 22752 206260 205270 2022-08-11T16:53:51Z HoMen 269 /* Տեղեկութիւններ */ wikitext text/x-wiki {{Տեղեկաքարտ Անձ|անուն ազգանուն=Էսհիլոս|բնագիր ԱԱՀ=Αισχύλος|պատկեր=Aeschylusathens.jpg|չափ=|նկարագրութիւն=Էսհիլոսի կիսանդրին, Զափիոնի առձեւ, Աթէնք|ծնած է=Ք․Ա․ 525/26|ծննդավայր=[[Էլեֆսինա]] Իփոթոնտիտաս [[Աթէնք]], [[Յունաստան]]|վախճանած է=Ք․Ա․ 456|մահուան վայրը=[[Ճելա (Սիչիլիա)|Ճելա]]|քաղաքացիութիւն=Աթէնք|հպատակութիւն=|ազգութիւն=յոյն|ալմա մատեր=|կրօնք=|ազդուած է=|ազդած է= բազմաթիւ քաղաքական եւ գրական բնագաւառի անձնաւորութիւններ|գրքեր=|աշխատանք=|կարողութիւն=|մասնագիտութիւն=|ամուսին=|ծնողներ=|երեխաներ=Էֆորիոն եւ Էվէոն|պարգեւներ եւ մրցանակներ=|կայքէջ=|ստորագրութիւն=}} '''Էսհիլոս''' ([[Յունարէն|յուն․՝]] Αισχύλος), Ք․Ա․ 525/26, [[Էլեֆսինա]] Իփոթոնտիտաս, հին [[Աթէնք]] – Ք․Ա․ 456, [[Ճելա (Սիչիլիա)|Ճելա]], [[Մեծ Յունաստան]]՝ այժմ [[Սիչիլիա]], [[Իտալիա]] ։ Հին յոյն ողբերգակ։ [[Էվրիփիտիս|Էվրիփիտիսին]] եւ [[Սոֆոքլիս|Սոֆոքլիսին]] հետ [[Յունաստան]]<nowiki/>ի երեք մեծագոյն հին ողբերգակներն են եւ միայն անոնց գործերը լրիւ փրկուած են։ == Կեանքը == === Տեղեկութիւններ === Էսհիլոս ծնած է [[Էլեֆսինա]] Իփոթոնտիտաս։ Հայրն է հողատէր Էֆորիոնաս, Քոտրիտոն ազնուական գերդաստանէն։ Կանուխէն մասնակցած է բազմաթիւ թատերական մրցոյթներու․ առաջին մասնակցութիւնը եղած է Ք․Ա․ 499/96-ին, 70-րդ [[Հին ողիմպիական խաղեր|Ողիմպիականին]]։ Աթէնքի քաղաքացի էր եւ մասնակցած է Պարսիկներուն դէմ պատերազմներուն, նոյնպէս երկու եղբայրներն ալ՝ Ամինիաս եւ Քինեղիրոս։ Քինեղիրոս [[Մարաթոնի ճակատամարտ|Մարաթոնի ճակատամարտին]] ընթացքին կը զոհուի, երբ կը փորձէ ձեռքերովը կեցնել պարսկական նաւ մը (հուժկու անձ մը եղած է)։ Էսհիլոս, իր մեծագոյն յաջողութիւնները կը համարէր մասնակցութիւնը [[Մարաթոնի ճակատամարտ|Մարաթոնի ճակատամարտին]], [[Արթեմիսիոյի նաւամարտ|Արթեմիսիոյի նաւամարտին]] եւ [[Սալամիսի Ճակատամարտ|Սալամինայի նաւամարտին]]։ Կեանքին ստեղծագործական տարիներուն Սիչիլիա ճամբորդած է եւ ապրած Երոնա բռնատէրին արքունիքը ([[Սիրաքուզա (Սիչիլիա)|Սիրաքուզա]])․ վերջինս արուեստասէր ըլլալով յաճախ արուեստագէտներ կը հրաւիրէր։ Կը սեպուի թէ հոն երկրորդ անգամ կը ներկայացնէ «Փերսես» (Պարսիկներ) գործը։ Դէպի Սիչիլիա երկրորդ անգամ կը ճամբորդէ երբ Աթէնքի հասարակութեան հետ տարակարծութեան մէջ կը գտնուի (այս եղելութիւնը կը ներկայացուի [[Արիստոֆանիս|Արիստոֆանիսի]] «Վաթրահուս» գործին մէջ)։ === Մահը === Ք․Ա․ 456/55-ին Ճելա երկրորդ այցելութեան ընթացքին կը մահանայ։ Մահուան պատճառը կը սեպուի հետեւեալը․ բարձրէն արծիւ մը, որպէսզի բռնած կրիային պատեանը կոտրէ եւ միսը ուտէ, որսը վար կը նետէ եւ Էսհիլոսին գլխուն կ՛ իյնայ։ === Յետ մահու === Աթենացիները անոր յիշատակը պահպանելու համար, օրէնք մը կը քուէարկեն, ըստ որուն իւրաքանչիւրին կ՛ արտօնուի մրցումներուն մասնակցիլ Էսհիլոսի գործերով։ == Ողբերգրութիւններու մրցումներ == Զանազան արձանագրութիւններ կը վկայեն թէ էսհիլոս Ք․Ա․ 484-ին, առաջին անգամ յաղթական հանդիսացած է «Մեղալոն Տիոնիսիոն» ողբերգրութիւններու մրցումներուն եւ յաջորդած են ուրիշ 12 յաղթանակներ։ «Սուտաս» բառարանը կը նշէ 28 յաղթանակներ․ կ՛ ենթադրուի թէ յետ մահու ալ անոր գործերը առաջնահերթութեան տիրացած են։ Ք․Ա․ 472-ին, յաղթական կը հանդիսանայ «Փերսես» գործով ([[Աթէնք|Աթէնք)]]։ Ք․Ա․ 468-ին կը մրցակցի [[Սոֆոքլիս|Սոֆոքլիսին]] հետ եւ երկրորդ կը հանդիսանայ, իսկ յաջորդ տարին՝ Ք․Ա․ 467-ին, կը յաղթէ «Թիվայիքի թրիլողիա» (Թիվական եռաբանութիւն) գործով եւ Ք․Ա․ 458-ին՝ «Օրեսթիա» գործով։ [[Պատկեր:Athens, Aischylos.JPG|մինի|Էսհիլոսի կիսանդրին, [[Աթէնքի Ազգային Պարտէզ|Աթէնքի Ազգային Պարտէզին]] առջեւ]] == Նորարութիւններ == Էսհիլեան ողբերգրութիւնները կը զարգանան առաջին իսկ գործերուն մէջ։ Ան նորաբերութիւն կը բերէ ողբերգրութեան մէջ․- * Աւելցուց երկրորդ կեղծող՝ դերակատար, * Խմբերգի մասնակցողներու թիւը նուազուց՝ 50-է 12, * Գրաւիչ բեմադրութիւն, * Մէկ բովանդակութեամբ եռաբանութեան յանձնարարութիւն: Վերեւ նշուած բոլոր զանազանութիւնները զարգանալով, զայն կ՛ առաջնորդեն բանաստեղծական կատարեալ ժամանակաշրջանի մը, որ կը նշմարուի Օրեսթիա կոթողական գործին մէջ։ == Գործը == Էսհիլոսին գործը կը խտացնէ արդարութեան իմաստը, ինչպէս նաեւ բանաստեղծին խիղճը՝ իբրեւ կռուող քաղաքացի։ Մասնակցած է բազմաթիւ թատերական մրցոյթներու։ Ան ազդուած է [[Փիթաղորաս|Փիթաղորասէն]], անոր հետեւորդներէն էր։ * «Փերսես» (Ք․Ա․ 472), * «Էթնեէ» (Ք․Ա․ 470) գործը չէ փրկուած, * «Էփթա էփի Թիվես» (Ք․Ա․ 467), * «Իքեթիտես» (Ք․Ա․ 463), * «Փրոմիթեֆս Տեսմոթիս» (Ք․Ա․ 458), * «Օրեսթիա» (եռաբանութիւն) Ք․Ա․ 458․ Աղամեմնոն, Հոիֆորի, Էվմենիտես։ «Փրոմիթեֆս Տեսմոթիս» գործը հաւանաբար իրը չէ, այլ Էֆորիոնա զաւակին։ Անձնաւորութիւններ քաղաքական եւ գրականութեան բնագաւառներէն ազդուած են Էսհիլոսի գործերէն։ Ինչպէս օրինակ՝ [[Վիքթոր Հիւկօ]], [[Ճորճ Պայրըն|Լորտ Պայրըն]], [[Եոհան Վոլֆկանկ վոն Կէօթէ|Կեօթէ]] եւ [[Քարլ Մարքս]]։ == Աստղակերպ == 2876 Էսհիլոս (2876 Aeschylus) աստղակերպը անունը առած է ի պատիւ Էսհիլոս ողբերգակին։ <ref>[https://historiasdelahistoria.com/2008/07/29/muertes-extranas-esquilo Տարօրինակ մահեր, Էսհիլոս{{ref-es}} ]</ref> <ref>[https://archive.ert.gr/7749/ ΕΡΤ - Յունաստանի պետական ռատիօ-հեռասփռման կայան, Օրեսթիա, մաս ա{{ref-el}}]</ref> <ref>[https://archive.ert.gr/33850/ ΕΡΤ - Յունաստանի պետական ռատիօ-հեռասփռման կայան, Օրեսթիա, մաս բ{{ref-el}}]</ref> <ref>[https://www.duhoctrungquoc.vn/wiki/el/%CE%91%CE%B9%CF%83%CF%87%CF%8D%CE%BB%CE%BF%CF%82 Էսհիլոս․ աստղկերպը մը իր անունը առաւ{{ref-el}}]</ref> <ref>[http://ebooks.edu.gr/ebooks/v/html/8547/2336/Istoria-tis-Archaias-Ellinikis-Grammateias_A-B-G-Gymnasiou_html-apli/index2a_1a.html Էսհիլոս{{ref-el}}]</ref> <ref>[https://www.greek-language.gr/digitalResources/ancient_greek/library/index.html?author_id=102 Էսհիլոս{{ref-el}}]</ref> <ref>[https://www.politeianet.gr/sygrafeas/aischulos-469 էսհիլոս, Օրենթիա{{ref-el}}]</ref> <ref>[https://www.evprattein.gr/el/aischylos Էսհիլոս{{ref-el}}]</ref> <ref>[https://neoskosmos.com/el/2020/08/06/life/stage/aischylos-525-456-p-ch Էսհիլոս․ առաջինը երեք մեծ ողբերգակներէն{{ref-el}}]</ref> <ref>[https://mousa.gr/el/esxilos Էսհիլոս․ ողբերգութեան հայրը{{ref-el}}]</ref> == Ծանօթագրութիւններ == {{Ծնթ․ցանկ}} [[Ստորոգութիւն:Յոյն ողբերգակներ]] [[Ստորոգութիւն:Դասական շրջանի ողբերգակներ]] [[Ստորոգութիւն:Ողբերգակներ]] 1ps2ue48t3u4potbwvkyee1cnl657jp 0 23139 206263 2022-08-11T17:04:32Z HoMen 269 HoMen տեղափոխեց էջը «[[Սալամիսի Ճակատամարտ]]»-էն «[[Սալամինայի նաւամարտ]]» wikitext text/x-wiki #REDIRECT [[Սալամինայի նաւամարտ]] 2yk7rd8lilh261qnq7wi9kklct3kmt8 0 23140 206273 2022-08-12T06:15:41Z Սեւան Դանիէլեան Մկրեան 135 Սեւան Դանիէլեան Մկրեան տեղափոխեց էջը «[[Մոնաքոյի մրցաշարք (ինքնաշարժներու)]]»-էն «[[Մոնաքոյի Ինքնաշարժներու Մրցաշարք]]» wikitext text/x-wiki #REDIRECT [[Մոնաքոյի Ինքնաշարժներու Մրցաշարք]] ndf8a5gj9xgy1rf5bnbporcgvtvlp11