Уикипедия kkwiki https://kk.wikipedia.org/wiki/%D0%91%D0%B0%D1%81%D1%82%D1%8B_%D0%B1%D0%B5%D1%82 MediaWiki 1.39.0-wmf.19 first-letter Таспа Арнайы Талқылау Қатысушы Қатысушы талқылауы Уикипедия Уикипедия талқылауы Сурет Сурет талқылауы МедиаУики МедиаУики талқылауы Үлгі Үлгі талқылауы Анықтама Анықтама талқылауы Санат Санат талқылауы Портал Портал талқылауы Жоба Жоба талқылауы TimedText TimedText talk Module Module talk Gadget Gadget talk Gadget definition Gadget definition talk Topic 0 1032 3053293 3053188 2022-07-19T13:06:52Z NusrTansj 121413 wikitext text/x-wiki {{Елді мекен-Қазақстан |статусы = Қала |атауы = Шымкент |сурет = Shymkent city downtown.jpg |әкімшілік күйі = [[Республикалық маңызы бар қала]] |елтаңба = Coat of arms of Shymkent.gif |ту = |елтаңба сипаттамасы = |ту сипаттамасы = |елтаңба ені = |ту ені = |lat_deg= 42|lat_min= 18|lat_sec= |lon_deg= 69|lon_min= 36|lon_sec= |CoordAddon=type: |CoordScale = |ел картасының өлшемi = 300 |облыс картасының өлшемi = |аудан картасының өлшемi = |облысы = |кестедегі облыс = Түркістан облысы |ауданы = |кестедегі аудан = |мекен түрі = Аудандар саны |мекені = |кестедегі мекен = |ішкі бөлінісі = 4 аудан |әкімі = [[Мұрат Әйтенов]] |құрылған уақыты = XIІ ғ. |алғашқы дерек = |бұрынғы атаулары = Чимкент, Черняев, Неджикет |статус алуы = |жер аумағы = 1162,8<ref name="Түркістан облыстық мәслихатының 2018 жылғы 5 маусымдағы кезектен тыс жиырма үшінші сессиясы">[http://maslikhat.ontustik.gov.kz/news/%D0%BE%D2%A3%D1%82%D2%AF%D1%81%D1%82%D1%96%D0%BA-%D2%9B%D0%B0%D0%B7%D0%B0%D2%9B%D1%81%D1%82%D0%B0%D0%BD-%D0%BE%D0%B1%D0%BB%D1%8B%D1%81%D1%82%D1%8B%D2%9B-%D0%BC%D3%99%D1%81%D0%BB%D0%B8%D1%85%D0%B0-32/ Түркістан облыстық мәслихатының 2018 жылғы 5 маусымдағы кезектен тыс жиырма үшінші сессиясында мынадай мәселелер қаралды] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20190103210341/http://maslikhat.ontustik.gov.kz/news/%D0%BE%D2%A3%D1%82%D2%AF%D1%81%D1%82%D1%96%D0%BA-%D2%9B%D0%B0%D0%B7%D0%B0%D2%9B%D1%81%D1%82%D0%B0%D0%BD-%D0%BE%D0%B1%D0%BB%D1%8B%D1%81%D1%82%D1%8B%D2%9B-%D0%BC%D3%99%D1%81%D0%BB%D0%B8%D1%85%D0%B0-32/ |date=2019-01-03 }}</ref> |уақыт белдеуі = +6:00 |биiктiктiң түрi = |орталығының биiктігі = 506 |климаты = |ресми тілі = |тұрғыны = {{өсім}} 1 028 673<ref name="stat.gov.kz">[https://stat.gov.kz/api/getFile/?docId=ESTAT333984 Қазақстан Республикасы халқының облыстар және астана, қалалар, аудандар, аудан орталықтары және кенттер бөлінісіндегі жынысы бойынша саны]</ref> |санақ жылы = 2019 |тығыздығы = 865 |шоғырлануы = {{өсім}} 1,8 млн<ref name="kazinform">{{Cite web|url=http://www.inform.kz/ru/proekt-razvitiya-aglomeracii-shymkenta-obsudili-v-akimate-yuko_a3082052|title=Проект развития агломерации Шымкента обсудили в акимате ЮКО|автор=kazinform|archiveurl=https://archive.is/Rz3Lf|archivedate=2018-05-05}}</ref> |ұлттық құрамы = [[қазақтар]] 65,04 %<br>[[өзбектер]] 18,50 %<br>[[орыстар]] 10,17 %<br>[[әзірбайжандар]] 1,78 %<br>[[татарлар]] 1,12 %<br>[[түріктер]] 0,75 %<br>[[корейлер]] 0,72 %<br>[[украиндар]] 0,30 %<br>басқалары 1,62 %<ref>{{Cite web|url=http://stat.gov.kz/getImg?id=ESTAT242525|title=2017 ж. Қазақстан Республикасы халқының жекелеген этностары бойынша саны|author=|website=|date=|publisher=}}</ref> |конфессионалдық құрамы =[[мұсылман]]дар, [[Христиандық|христиан]]дар |этнохороним = шымкенттік |телефон коды = 7252 |пошта индекстері = 160000 |автомобиль коды = 17 |идентификатор түрі = КАТО |сандық идентификаторы = 511010000 |ортаққордағы санаты = Shymkent |сайты = http://www.shymkent.gov.kz |сайт тілі = kz |сайт тілі 2 = ru |сайт тілі 3 = en }} '''Шымкент''' — [[Қазақстан]]дағы қала, Республикалық маңызы бар қала<ref>[https://kaz.nur.kz/1738055-nazarbaev-trkistan-oblysyn-kru-turaly-zarlykka-kol-kojdy.html Назарбаев Түркістан облысын құру туралы жарлыққа қол қойды]</ref>, 2018 жылдың 19 маусымына дейінгі [[Түркістан облысы]]ның орталығы. Қалада 1 121 809 адам тұрады (1 қазан 2019)<ref name="stat.gov.kz">[https://stat.gov.kz/api/getFile/?docId=ESTAT333984 Қазақстан Республикасы халқының облыстар және астана, қалалар, аудандар, аудан орталықтары және кенттер бөлінісіндегі жынысы бойынша саны]</ref>. Қазақстанның басқа қалаларымен салыстырғанда тұрғыны жөнінен 3-ші орында. Осымен қатар, Шымкент Қазақстанның негізгі [[өнеркәсіп]], сауда және [[мәдениет|мәдени]] орталықтарының бірі болып табылады. Шымкент қаласы [[Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығы|ТМД]]-ның 2020 жылғы мәдени астанасы мәртебесіне ие болды.<ref>https://inbusiness.kz/kz/last/2020-zhyly-shymkent-kalasy-tmd-nin-madeni-astanasy-bolmak</ref> == Этимологиясы == Ғалымдар Шымкент туралы кездесетін әр түрлі тарихи деректерді атай отырып, қала атауының мағынасын "бау-бақшалы қала", "Жасыл қала", "Шыммен қоршалған қала" - деп түсіндіреді. Мысалы, шымға қатысты қала атауы былай деп түсіндіріледі: Шымкент [[түркі тілдері|түркінің]] "Шым" және [[парсы тілі|иранның]] "Кент" - қала, мекен деген сөздерінен құралған. Ал басқа түсіндірмеде қала атауы соғдының (иранның) "чиминь-чемень" яғни, көгалды, гүлденген алқап, ал бұған "Кент" сөзінің жалғануымен, "жасыл (гүлденген) қала" деген мағынаны білдіреді. == Тарихы == [[Сурет:Ordabasy Plaza (Shymkent).jpg|thumb|350px| Ордабасы алаңы]] Осы уақытқа дейін ғалымдардың көпшілігі қазіргі Шымкент қаласының аумағындағы қоныс мекендер [[11 ғасыр|XI]]−[[12 ғасыр|XII]] ғасырларда болған деген [[гипотеза]] болатын. Сонымен қатар Шымкенттің бұдан да ертеректе пайда болғаны жөнінде болжам бар. Бұған дәлел - археологиялық қазбалар мен құрылыс барысында табылған қабырлардың жерлеуші, мамандардың болжамы бойынша, біздің эрамызға дейінгі V-VІ ғасырларға тән. Өткен ғасырдың басындағы қала қамалы болған жерде жақында бір еркек пен әйелдің мәйіті табылды, және ол зороастрлық салтпен жерленгендігі анықталып отыр, олай болса бұл мәйітке 1500 жыл. Бірқатар археолог-ғалымдардың пікірлері бойынша, бұл жерде үлкен қорым болған, егер бұл расталса, онда қаланың пайда болған мерзімі қайта қаралуы мүмкін. Біздің заманымызға жеткен жазба деректерде Шымкент алғаш рет елді мекен ретінде парсы тарихшысы Шараф ад-Дин Әли Йаздидің (1425 ж.) біздің жыл санауымыз бойынша 1365-1366 жылдардағы [[Әмір Темір]]дің әскери жорық-тары туралы жазған "[[Зафар-Наме-Ий Тимури|Зафар Наме]]" атты ("Жеңіс кітабы") кітабында кездеседі. Қандай болғанда да, қала ескі заманнан-ақ адамдардың өмір сүруіне қолайлы мекен болған. Оған ежелгі қоныстарға жүргізілген археологиялық қазба жұмыстары кезінде табылған мәдениет мұралары дәлел бола алады. Тау етегінде өзен бойындағы алқаптарда егіншілік пен жүзімдік, ал көгалды таулы жайылымдарда - мал шаруашылығы дамыған. === Көне Шымкент === Шымкент қаласының аймағы жүздеген жылдар бойы көптеген тарихи оқиғалардың куәсі болған. Қала бірнеше рет басқыншылардың жойқын шабуылдарына ұшыраған. [[Шыңғыс хан]] жорықтарға жасақтарымен қала арқылы өтіп, ақырында Шымкент Шыңғыс хан ұрпақтарының қол астына өткен. [[Ақ Орда (мемлекет)|Ақ Орда]] және [[Алтын Орда]] хандары жүргізген соғыстардың нәтижесінде қала [[Әмір Темір]]дің қол астына кіреді. [[XV ғасыр]]дың басынан Шымкент [[18 ғасыр|XVIII ғасыр]]дың жартысына дейін [[Жоңғар шапқыншылығы|Жоңғар шапқыншыларының]] тонауына ұшырайды. Сансыз соғыстар мен өзара тартыстар жергілікті халықтардың өміріне қайғы-қасірет әкелгенімен, Сайрам оазисі-жер өңдеу мен бау-бақша және қол өнері өркендеген аймақ болып қала берді. [[XVII ғасыр]]да және [[XIX ғасыр]]дың бірінші жартысында Шымкентті билеп алу мақсатында [[Қоқан хандығы|Қоқан]] және [[Бұхара хандығы|Бұхара]] хандықтары күрес жүргізді. 1810-1864 ж.ж. Шымкент [[Қоқан хандығы]]ның билігіне өтіп, хан өкілінің резиденциясы болды. Мұнда Қоқан әскерлерінің саны жағынан үлкен гарнизоны тұрақтап, қала негізінен әскери қамал ретінде пайдаланылды. 1864 жылы қала орыс әскерлерінің тіке шабуылымен алынды. Қазақстан мен [[Орта Азия]]ның [[Ресей]]ге қосылуы аяқталған соң, Шымкент Жаңақоқан бағытының құрамында болып, соңынан [[Түркістан уезі]]ның, ал 1867 жылдан Түркістан генерал-губернаторлығына қарасты [[Сырдария облысы (Ресей империясы)|Сырдария облысының]] уездік қаласы болды. Осы кезден бастап Шымкент Еуропалық Ресей мен Батыс Сібірді Орта Азиямен жалғайтын, маңызды транзиттік мекенге айналды. XIX ғасырдың соңында қалада сауда-саттық дамыған: - 19 мануфактуралык, 70 ұсақ-түйек дүкені, 50 шайхана, 10 [[Керуен Сарай|керуенсарай]], 9 тамақ-тандыру орны, 27 ұн дүкені, ал XX ғасырдың басында - 3 май шайқататын, 5 тері илейтін, 15 кірпіш шығаратын, 26 диірмен, 4 мақта тазалайтын, ұсақ өнеркәсіп, 15 ұстахана және 15 сабын қайнататын өндіріс орындары бар үлкен өнеркәсіп қалаға айналды. Қала экономикасының дамуында 1883 ж. ашылған дәрі-дәрмек өндіретін сантонин (кейінгі "Химфарм" АҚ химия-фармацевтикалық зауыты) зауыты маңызды рөл атқарып, оның өнімдері экспортқа шығарылатын. Шымкент сантониносының сапасы өте жоғары болды, сондықтан ол ішкі нарықта үлкен сұранысқа ие болды. Оңтүстік Қазақстанның табиғи-климаты дермененің өсуіне қолайлы, ал дермене сантонино өндіріс жершарында өте сирек кездеседі. Сондықтан да Шымкенттің алғашқы және қазіргі таңбасында (герб) дермене бұтақшасы бейнеленген. 1914 жылы Қазақстанның [[Ресей империясы]]на қосылуының 50 жылдығына орай қалаға орыс генералы [[Михаил Григорьевич Черняев|Черняевтің]] есімі берілді, бірақ 1921 жылы қала Шымкент атауына қайта ие болды. [[XX ғасыр]]да қала тарихының жаңа кезеңі басталды. Қала халқы елдегі үлкен өзгерістер нәтижесінде жаңа жетістіктерге жете бастады. Қалада жаңа өндіріс орындары салынып, оқу орындары мен [[ғылым]], [[мәдениет]] ошақтары ашылды. Қала келбеті жаңа тұрғын үйлер, гүлзар, көшелері, саябақтарымен ажарлана түсті. 30-шы жылдары Шымкентте қорғасын зауыты салынды. Бүл алып өндіріс орны [[Кеңестік Социалистік Республикалар Одағы|КСРО]]-дағы өндірілетін қорғасынның 70%-н беріп отырды. Қалада май комбинаты, шұлық және айна фабрикалары іске қосылды. 1932 жылы ауылшаруашылық авиациясының базасы құрылып, бұл [[Шымкент Халықаралық Әуежайы|Шымкент әуежайы]]ның негізін қалады. [[Ұлы Отан соғысы]] жылдары Шымкент қаласы [[Кеңестік Социалистік Республикалар Одағы|КСРО]]-дағы маңызды қалалардың біріне айналды. Соғыс жүріп жатқан аймақтардан бұл жерге елдегі бірқатар өндіріс орындары, 17 [[Фабрика|зауыт]] пен [[фабрика]]лар көшіріліп әкелінді. Қала [[танк]]терге қажетті қосалқы бөлшектер, снарядтар, [[Металдар|металл]], [[қорғасын]], оптикалық қүралдар және басқа да өнімдерді өндірді. Шымкентке өсімдіктер ғылыми-зерттеу институты және Харьковтегі авиация училищесі көшірілді. Ұлы Отан соғысы жылдары майдан даласында ондаған мың шымкенттіктер жаумен шай-қасып, 7 жерлесімізге Кеңес Одағының батыры атағы берілді. Соғыстан кейінгі 50-80-інші жылдары экономика дами бастады. Қалада жаңадан ірі кәсіпорындар құрылды. Олардың ішінен мақта-қағаз комбинаты, қаракөл, цемент, гидролиз зауыттары, "Восход" тігін фабрикасы, металлқұрастыру және тұрғын үй құрылысына қажетті материалдарды өндіретін кәсіпорынды, "Электроаппарат" зауыты, ал, тамақ өнер-кәсібінен ет, сүт, сыра, салқындатылған сусындарды шығаратын кәсіпорындарды атауға болады. Химия өнеркәсібі жедел дамыды. Шымкентте фосфор, шина және мұнай өңдеу сияқты алып зауыттар салынып, Омбы-Павлодар-Шымкент мұнай құбыры тартылды. Тұрғын үй салу қарқындап жүріп жатты. Жаңа мөлтекаудандар, көшелер, даңғылдар, саябақтар, скверлер пайда болды. Білім беру, медицина және мәдениет мекемелерінің саны өсіп, спорттық-сауықтыру кешендері салынды. Жаңадан салынған демалыс кешені құрамында дендробақ, [[Шымкент хайуанаттар бағы|зообақ]], жасанды көл және ипподром бар. == Қала гербі == {| class="wikitable" |- ! 1866 жылғы Шымкент гербінің жобасы <ref name="geraldika">-{"Материалы геральдического архива В.Маркова"}-</ref>: ! 1909 жылдың 21-көкегінде бекітілген Шымкент уездік қаласының гербі<ref name="geraldika" />: ! Шымкент қаласының ескірген бейресми гербі (2008ж. тамыз айына дейін) <ref name="geraldika3">[http://geraldika.ru/symbols/6489 -{"ГЕРАЛЬДИКА.РУ"}-]</ref>: ! Шымкенттің қазіргі гербі<ref name="geraldika2">[http://www.shymkent.gov.kz/ "Шымкент қаласы әкімшілігінің ресми сайты"] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20080818213220/http://www.shymkent.gov.kz/ |date=2008-08-18 }}</ref>: |- | [[Сурет:Chimkent (Semirechye Oblast, 1866).gif|90px]] | [[Сурет:Chimkent (Semirechye Oblast, 1909).gif|90px]] | [[Сурет:Шымкент.png|90px]] | [[Сурет:Coat_of_arms_of_Shymkent.png|90px]] |} == Халқы == Шымкент қаласы халқының саны<ref>{{cite web|url=http://pop-stat.mashke.org/kazakhstan-cities.htm|title=City & town of Kazakhstan|publisher=pop-stat.mashke.org|lang=en|accessdate=2016-03-29}}</ref> {| class="wikitable" |- ! 1897!! 1908!! 1913!!1939!! 1959!! 1970!! 1977!! 1979!! 1989!! 1992 |- |11 194 |17 000 |19 000 |74 000 |153 000 |247 000 |303 000 |321 535 |392 977 |405 500 |} {| class="wikitable" |- ! 1993!! 1994!! 1995!! 1996!! 1997!! 1998!! 1999!! 2000!! 2001!! 2002 |- |409 700 |411 400 |414 400 |417 900 |417 400 |419 700 |435 300 |482 900 |502 700 |506 700 |} {| class="wikitable" |- ! 2003!! 2004!! 2005!! 2006!! 2007!! 2008!! 2009!! 2010!! 2011!! 2012 |- |513 100 |521 200 |526 100 |535 100 |554 600 |602 300 |615 000 |629 100 |642 600 |662 300 |} {| class="wikitable" |- ! 2013!! 2015!! 2016 |- |683 300 |858 147 |885 799 |} == Экономика және бизнес == [[Сурет:Mega Center Shymkent.jpg|thumb|350px|left| Мега-орталық Шымкент]] Шымкент – [[инфрақұрылым]]ы жақсы дамыған, [[Қазақстан]]ның жетекші [[өнеркәсіп]] және [[экономика]]лық орталықтарының бірі. Қалада [[түсті металлургия]], [[машина жасау]], химия, мұнай өңдеу және тамақ өнеркәсібін дамытып отырған 69 өнеркәсіптік кәсіпорын бар. Мұнай, химия және фармацевтика өнеркәсібінде "Петро Казахстан Ойл Продактс" АҚ (мұнай өңдеу), "Интеркомшина" (доңғалақ өңдеу), "Химфарм" (дәрі-дәрмек ендіру) сияқты ірі кәсіпорындар жұмыс істеуде. Ал, металлургияда "Южполиметалл" АҚ (қорғасын және т.б. өнімдер), машина жасауда "Карданвал" (автомобильдер мен тракторларға қажетті қосалқы бөлшектер өндіру), "Южмаш" (ұсталық пресс машиналарын, қосалқы белшектер және қүрал-жабдықтар өндіру), "Электроаппарат" (қуатты электр қосқыштары және т.б. өнімдерді өндіру) кәсіпорындары бар. Жеңіл өнеркәсіпте алдыңғы қатардағы кәсіпорындарға – "Восход" фабрикасы (жүннен костюм, пальто, күртке тоқу), "Адал" (тоқыма өнеркәсібі), "Эластик" (шүлық тоқу) жатады. Құрылыс материалдарын өндіруде "Шымкентцемент" АҚ (цемент өндіру) және "Құрылыс материалдары" (құрылысқа қажетті кірпіштерді өндіру) және басқа да кәсіпорындар бар. Тамақ өнеркәсібін өндіретін ірі кәсіпорындардың ішінен "Шымкентмай" және "Қайнар" (мақта шитінен, күнбағыстан зығыр, соядан тазартылған май шығаратын және т.б. өнімдер), "Шымкентпиво" (сыра өндіру), "Визит" (салқындатылған сусындар) акционерлік қоғамдарын атауға болады. Сонымен қатар, қала шаруашылығында өздерінің дамыған бизнесімен және сапалы өнімдерімен көзге түскен түрлі саладағы фирмалар жұмыс істеп келеді. Коммуналдық қызметжүйесі: қалалықжәне қала-аралық көліктер даму үстінде. 2002 жылдың қорытындысы бойынша [[Түркістан облысы|Оңтүстік Қазақстан облысы]] тұрғындарының жеке қаржысымен үй салу жағынан Астанадан кейінгі қатардан көрінді (республика көлемінде 17%). Тұрғын үй салумен қоса, жаңа кәсіпорындардың қүрылысын салу қарқынды түрде жүріп жатыр. Кейбір компаниялар жарамсыз қалған ескі ғимаратттардың орнына сәулетті де, сәнді тұрғын үйлерін салуда. Қалада 2000 жылға дейін болған қонақтар Шымкенттің көркейіп келе жатқанына таңғалып, тамсанады. "Қала келбеті саябақтар, скверлер, демалыс орындары және сәнді ғимараттармен ажарланып келеді. Мұнда іссапармен келушілер бизнеске қатысты мәселелерді сәтті шешумен қатар, бос уақыттарын да қызықты өткізе алады" – деп жылы лебіздерін білдіреді. Шымкент қаласының өнеркәсіп өнімі 2018 жылмен салыстырғанда 15 пайызға өсті. Ауыл шаруашылық өнімі 6,3 пайызға, тұрғын үй құрылысы 19,2 пайызға, ал, бөлшек сауда 7,1 пайызға артты. Индустриалды-инновациялық даму бағдарламасы аясында Шымкентте 3 жылда 24 кәсіпорын ашылып, 1300 тұрақты жұмыс орны пайда болды. Қалада 2 индустриалды аймақ тиімді жұмыс істейді. Қазіргі таңда, 64 млрд.теңге инвестициялар тартылып, 72 жоба іске қосылды, 4 мыңнан астам адам жұмыспен қамтылды. == Инвестициялық әлеуеті == 2019 жылдың соңында Шымкент қаласының экономикасына 194,5 млрд. теңге инвестиция тартылды. 2019 жылы қалада жалпы құны 25,6 млрд.теңгеге 10 инвестициялық жоба жүзеге асырылып, жаңа 420 жұмыс орны ашылды. Қалада 2 индустриалды аймақ бар (Оңтүстік - 337 га және Тассай - 89 га). Индустриалды аймақтарға бөлінген жердің жалпы ауданы 426 га құрайды. Шымкентте жалпы құны 33 млрд. теңгені құрайтын алты инвестициялық жобамен көліктік-логистикалық аймақ құру жобасы жүзеге асырылуда. Жалпы жер көлемі 92 га құрайды. Қалаға инвесторларды тарту мақсатында ауданы 306 гектар болатын «Жұлдыз» атты жаңа индустриалды аймақ құрылуда. Бірінші кезеңде 76 га (2020–2021), екінші кезеңде - 230 га (2021–2022) жер игеру жоспарлануда. Сонымен қатар, әлеуетті инвесторларды қосымша ынталандыру мақсатында аумағы 136 гектар болатын Шымкент агроөнеркәсіптік аймағын құру процесі басталды, онда көтерме және бөлшек сауда қоймалары мен ауылшаруашылық кәсіпорындары орналасатын болады. Құны 8 млрд. теңге болатын 6 инвестициялық жобаны жүзеге асыру жоспарлануда. Сондай-ақ, қалада 427 гектар аумақта «Шымкент сити» қала құрылысы бойынша арнайы экономикалық аймағын құру жұмыстары жүргізілуде. Жобаны іске асыру барысында «Highvill» ([[Корея Республикасы|Оңтүстік Корея]]), «Kinder World» ([[Сингапур]]), «Eryapi» ([[Түркия]]) компанияларын тарту көзделген. Жоба аясында қала экономикасына 1,5 млрд. [[Америка Құрама Штаттары|АҚШ]] доллары көлемінде шетелдік инвестиция тартылатын болады. Жоба қаланың 50 мың тұрғынын баспанамен қамтамасыз етуді көздейді. == Қаланың БАҚ-ы == * «[[Оңтүстік Қазақстан (газет)|Оңтүстік Қазақстан»]] сондай-ақ, орыс және өзбек тілдерінде шығады [http://www.oks.kz Газет сайты] * «[[Шымкент келбеті|Шымкент Келбеті»]] қалалық қоғамдық-саяси газет, [http://www.shymkent.com/panorama Газеттің Шымкент бизнес-порталындағы мұрағаты] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20100204044345/http://www.shymkent.com/panorama |date=2010-02-04 }} * «[[Рабат (газет)|Рабат»]] облыстық апталық қоғамдық газет, [http://www.texac.kz/ Газет сайты] * «[[Замана]]» газеті [http://www.zamana.kz Газет сайты] * «[[Шара-Бара]]» апталық жарнама газеті [http://sharabara.kz/ Газет сайты] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20100305194836/http://sharabara.kz/ |date=2010-03-05 }} == Өнер және мәдениет == Қалада жүзеге асырылып жатқан мәдениет саясаты Оңтүстік Қазақстанда жасайтын ұлттық мәдени-полиэтникалық қоғамдардың қалыптасқан мәдениетін, салт-дәстүрлерін, достықты, татуластықты жандандыруға бағытталған. Шымқалада қазақ, славян, өзбек, башқұрт, татар, неміс, еврей, корей, әзірбайжан және басқа, барлығы 16 ұлттық мәдени орталықтар жұмыс істеуде. Олардың белсене қатысуы және қолдауымен ұлттық саясат және тұрғындардың бос уақытын ұтымды ұйымдастыру мәселелері оң шешімін тауып келеді. 2002 жылы Шымкентте «Ардагерлер аллеясы» қайта жандандырылды. Қалада 8 саябақ пен сквер жұмыс істейді. Олардың үшеуінің негізі XIX ғ. ортасы мен XX ғ. басында қаланған. [[Шәмші Қалдаяқов]] атындағы облыстық филармония жемісті жұмыс істеуде. 3 мәдениет сарайының залдары ешқашан да бос болмайды. Үш кинотеатрда қазіргі заманның фильмдерін тамашалауға болады. Қангүй мемлекеті дәуірінің бірегей экспонаттары облыстық өлкетану мұражайында қойылған. Қалада 28 кітапхана бар. Облыстың мәдени өміріндегі атаулы оқиға – 1967 жылы қазақ және орыс драмалық театрлары ғимаратының құрылысы. Ол жерлерде ҚазКСР халық әртістері [[Айша Төкебайқызы Абдуллина|Айша Абдуллина]], [[Жұмабике Серікбаева]] жұмыс істеген. 60-80 жылдары ақын [[Омарбай Малқаров]], халық ақындары [[Көпбай Омаров]], [[Әселхан Қалыбекова]], жазушылар [[Әбжапар Жылқышиев]], [[Нәмет Сүлейменов]], [[Уәлихан Сүлейменов]], [[Ханбибі Есенқарақызы|Ханбибі Есенқараева]], [[Олег Постников]], [[Юрий Васильевич Кунгурцев|Юрий Кунгурцев]], [[Мархабат Байғұт]] шығармашылық шарықтау кездері. Қазақ театрлық өнерінің негізін қалаушылар халық әртістері [[Хадиша Бөкеева]], [[Ғайни Хайруллина]], [[Құрманбек Жандарбеков]], ақын әрі қоғамдық қайраткер [[Мұхтар Шаханов]], композитор [[Шәмші Қалдаяқов]], жазушылар [[Федор Ермолаевич Чирва|Фёдор Чирва]] мен [[Еділбаев Жұмабек|Жұмабек Еділбаев]] біздің жерлестеріміз. [[Сурет:The Technology University (Shymkent).jpg|thumb|300px|right|М. Әуезов атындағы Оңтүстік Қазақстан мемлекеттік университеті]] Абай атындағы мәдениет және демалыс саябағы, аквабағы, техносаябағы, «Кең-баба» этнографиялық саябағы, «Nimex Land» пен «Бамзик» ойын-сауық орталықтары балалар мен үлкендердің сүйікті демалыс орындарына айналған. Әрине, қаланың солтүстік бөлігін дендробақ, зообақ, [[ипподром]]мен байланыстыратын ұзындығы 6 шақырымдай балалар темір жолының алатын орыны айрықша. Қала аумағындағы көне қалашық пен қамалдарда археологиялық қазба жұмыстары жүргізіліп, қала тарихы жөнінде кешен жасау қолға алынып отыр. Қалада көрнекті ғалым, мәдениет, спорт майталмандары мен халық батырларына ескерткіштер орнатылған. Облыс және қала өз жерлестерін мақтан тұтады. Мұнда тілтанушы, мүше-корреспондент М.Балақаев, геология ғылымдарының докторы П.Тәжібаева, түркітанушы, академик С.Кеңесбаев, филология ғылымдарының докторлары Қ.Бектаев пен А.Байтанаев, академик Т.Тәжібаев туған. == Туризм және демалыс == Шымкент ежелден-ақ саяхатшылар мен ғалымдардың назарын өзіне аударған. Қала [[Түркістан облысы]]ның әкімшілік орталығы болғандықтан, аумақтың түкпір-түкпіріне апаратын барлық туристік бағыттар заңды түрде осы жерден басталады. Қалада жиырма арнайы мамандандырылған фирмалар мен мекемелер туристік қызмет көрсетумен айналысуда. Туристік бағыттар тарихи орындар мен экзотикалық аудандарға бару, аң-құс пен балық аулау, тау туризмі секілді салаларды қамтиды. Оңтүстік Қазақстан өңірінде калың [[жұртшылық]] зиянат жасайтын [[Ислам]] дінінің қасиетті орындары мен сәулеттік құрылыстары жеткілікті десек жаңылыспаймыз. Өлкенің тарихи құндылықтары мен зиянат ету орындарына барудағы алғашқы қадам, екінші [[Мекке]] атанған-тарихи [[Түркістан облысы|Түркістаннан]] басталады. Мұнда түркі халықтарының рухани астанасы, көне дәуірдегі өркениет орталыктарының бірі ретінде [[ЮНЕСКО]]-ның тізіміне енген, әлемге танымал тарих және мәдениет ескерткіштері мол қасиетті қалаға барып, әулие-әмбиелергетәуету мүмкіндігі жасалған. Шымкент шаhарының пайда болуына өзіндік үлесін қосқан көне Сайрам каласы [[Ұлы Жібек жолы|Ұлы жібек жолының]] бойындағы басты сауда және қолөнер орталығы болған [[Отырар]] қалашығы. [[Қожа Ахмет Ясауи|Қожа Ахмет Яссауи]], [[Арыстан баб кесенесі|Арыстан-баб кесенелері]] мен басқа да құндылықтар туристер жүрегінде терең әсер қалдырады. [[Сурет:KazakhMountains.jpg|thumb|350px|left]] [[Тәңір тауы|Тянь-Шань]] сілемдері мен [[Қызылқұм (шөл)|Қызылқұм]] шөлінің арасында орналасқан Оңтүстік Қазақстанның бірегей аумақтық жағдайы бір күннің ішінде қар жамылған таудан қыздырылған құмға ойысуға мүмкіндік жасайды. Осыдан келіп бір облыстың өзінде сан алуан: заңғар таулық, далалық, қүмдық , және жартылай құмдық табиғи-климаттық аймақтарға бөлініп, онда аң-қүс пен өсімдіктің түр-түрін кездестіре аласыздар. Аумағы 100 мың шаршы шақырым жерден қар барысы, аю, дала түлкісі-қарсак, тау ешкісі мен шөлейттерде жасайтын жайран, тағылан, борсық, [[Гималай]] ұлары мен дуадақты кездестіру - әлемде сирек болатын жайт. Осы аумақтағы табиғаттың қайталанбас інжу-маржандарының бірі - Орта Азиядағы байырғы қорық - [[Ақсу-Жабағылы қорығы|Ақсу-Жабағылы]] болып табылады. Батыс Тянь-Шань сілемдерінде орналасқан оның теңіз деңгейінен биіктігі 1000 метрден 4280 метрге жетсе, көлемі 75043 гектарды алып жатыр. Қорықтың ландшафты әдемі, ауқымды әрі ғылым мен өнер үшін баға жетпес қүндылыққа ие. Мүнда көне дәуірге тән өсімдік пен жануарлардың көптеген түрі бастапқы қалпында сақталған. Қасқабүлақ тауының тас қатпарларына ата-бабаларымыз салып кеткен көне кескін, бейнелердің ғалымдар мен туристер үшін айрықша қызығушылық туғызатыны анық. Аталмыш аумақтағы рекреациялық қорға бай экзотикалық орындар катарына Қаратау бөктеріне жақын жайғасқан Қызылкөл, табиғаты ғажайып «Бадам» шатқалындағы «Қырыққыз» туристік базасы мен Батыс Тянь-Шань сілемдеріндегі «Ақмешіт» және «Біркөлік» демалыс аймақтары, «Сайрам-су» шатқалындағы «Альтекс» спорт кешені, [[Машат өзені]]ндегі шатқал, Шардара су қоймасы, емдік минералдық бүлақ суы бар Сарыағаш ауданының шипажай аймағы және т.б. жатқызамыз. Ойын-сауықтық, мәдени және боулинг орталықтары, бильярд клубтары, жоғары дәрежедегі қонақ үй сервистері, күн талабына сай дәмханалар мен мейрамханалар, ғажайып қалалық демалыс аймағы, туристер мен демалушыларға мінсіз қызмет көрсетуге әзір. Бұған көне де, мәңгі жас Шымқала түрғындарының ақкөңіл, ақ жарқын жүздері мен қонакқжайлылығын қосыңыз. == Спорт және денсаулық == [[Сурет:The Region hospital of South Kazakhstan (Shymkent-city).jpg|thumb|300px|Облыстық клиникалық аурухана]] Қаладағы 100-ге жуық спорт залдар, 7 стадион, 5 жүзу бассейні, 3 спорт кешені, жеңіл атлетикалық манеж көпшіліктің игілігіне қызмет көрсетуде. Бізден есімдері әлемге әйгілі талай чемпиондар шыққан. Келешекте 4 олимпиада резервін дайындайтын балалар мен жас өспірімдердің мамандандырылған спорт-мектебі мен жекеменшік спорт секциялары, клубтары талай чемпиондарды дайындап, шығаратынына күмәніміз жоқ. Қалалық ипподромда балалардың ат спорт мектебі жұмыс істейді. Шымкент қаласының тұрғыны бола отырып, атақты қазақстандық спортсмен, бірнеше дүркін Еуропа мен әлем чемпионы, гимнастшы Нелли Ким бес олимпиядалық медаль жеңіп алып, әлем спортының аңызына айналды. Шымкентте облыстық және қалалық бағыныстағы бірқатар ауруды алдын-алу мекемелері жұмыс істейді. 21 стационарлық аурухана мекемесі (15 аурухана мен 6 диспансер), 19 дербес ауруханалық-емханалық мекеме, 2 фельдшерлік-акушерлік пункт, жедел медициналық жәрдем стансасы тұрғындарға қызмет көрсетуде. Бұған Ана мен бала денсаулығын қалпына келтіру, салауатты өмір сүру, медицина және апат, қан қүю, диагностика және кардиология орталықтары, балалар үйі, «Қарлығаш» шипажайы, дезинфекциялык станса, басқа да мемлекеттік және жекеменшік медицина мекемелерін қосуға болады. Медицина Академиясы мен медициналық колледжде жоғары білікті оқытушылар, соның ішінде медицина саласына еңбегі сіңген денсаулық сақтау қызметкерлері істеп жүр. == Шымкент қаласының суреттері == <gallery> Сурет:Shymkent night panorama.jpg|Қаланың түнгі көрінісі Сурет:Alley in Shymkent-city.jpg|Шымкент аллеясы Сурет:Turkistanakaya street (Shymkent-city).jpg|Түркістан көшесі Сурет:The ark in Shymkent-city.jpg|Шымкенттің аркадасы Сурет:The Railway staishon The in Shymkent.jpg|Шымкент Темір жол вокзалы Сурет:Building of the South Kazakhstan region's Administration (Shymkent).jpg|Түркістан облысының әкімшілігі Сурет:Tauke-Khan Avenue at Night (Shymkent-city).jpg|Тәуке хан көшесінің түнгі көрінісі Сурет:New Buildings in Kunaev's Boulevard2.jpg|Қаланың жаңа ғимараттары </gallery> == Бауырлас қалалар == * {{flagicon|Turkey}} [[Измир]] ([[Түркия]]) * {{flagicon|Italy}} [[Гроссето]] ([[Италия]]) * {{flagicon|Belarus}} [[Могилев|Могилёв]] ([[Беларусь|Белоруссия]]) * {{flagicon|Thailand}} [[Паттайя]] ([[Тайланд|Таиланд]]) * {{flagicon|Tajikistan}} [[Ходжент]] ([[Тәжікстан]]) * {{flagicon|England}} [[Стивенедж]] ([[Англия]]) * {{flagicon|China}} [[Байинь]] ([[Қытай]]) * {{flagicon|Greece}} [[Ахарнон]] ([[Грекия]]) * {{flagicon|Turkey}} [[Ескішехир]] ([[Түркия]]) == Ескертпелер == <references/> == Ақпарат көздері == * Шымкент қаласы әкімдігінің ресми сайты [http://www.shymkent.gov.kz/kaz/] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120806011842/http://www.shymkent.gov.kz/kaz/ |date=2012-08-06 }} * Түркістан облысы әкімдігінің ресми сайты [http://www.ontustik.gov.kz/] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120704135542/http://ontustik.gov.kz/ |date=2012-07-04 }} * [http://www.e-shymkent.kz "Шымкент аймақтық порталы"] * Подушкин Н. П. Когда родился Шымкент?//Шымкент. Историко-информационный путеводитель. Шымкент, 1998. * ОҚО Статистика департаменті == Сілтемелер == * [http://www.shymkent.gov.kz {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20080818213220/http://www.shymkent.gov.kz/ |date=2008-08-18 }} Шымкент қаласы әкімдігінің ресми сайты] * [http://www.e-shymkent.kz Виртуалды Шымкент] {{Қазақстан Республикасының әкімшілік аумақтары}} {{Қазақстан қалалары}} [[Санат:Шымкент]] [[Санат:Жібек жолының бойындағы қалалар]] [[Санат:Республикалық маңызы бар қалалар]] n2g004q0r60ecx51w8qv41c5gcp9w0v 0 1035 3053359 3013066 2022-07-19T22:11:14Z NusrTansj 121413 wikitext text/x-wiki {{Мемлекет |Қазақша атауы = Қырғыз Республикасы |Шынайы атауы = {{lang-ky|Кыргыз Республикасы}} |Атау септігі = Қырғызстан |Елтаңба = National emblem of Kyrgyzstan.svg |Байрақ = Flag of Kyrgyzstan.svg |Ұраны = |Әнұранның аты = Кыргыз Республикасынын Мамлекеттик гимни |Аудио = National Anthem of Kyrgyzstan.ogg |Картада = Kyrgyzstan (orthographic projection).svg |карта тақырыбы = |Картада2 = |lat_dir = N|lat_deg = 41|lat_min = 16|lat_sec = 0 |lon_dir = E|lon_deg = 74|lon_min = 59|lon_sec = 0 |region = KG |CoordScale = |Тілдері = [[Қырғыз тілі|қырғызша]] — мемлекеттік<br />[[Орыс тілі|орысша]] — ресми<ref>{{cite web |url=http://cbd.minjust.gov.kg/act/view/ru-ru/202913?cl=ru-ru|title=Раздел первый. Основы конституционного строя. Статья 10 |website=Конституция Кыргызской Республики}}</ref> |Мемлекеттік діні = Зайырлы мемлекет |Үкімет түрі = [[Президенттік республика]] |Құрылды = [[840 жыл]]—[[Қырғыз қағандығы]] |Тәуелсіздік күні = [[31 тамыз]] [[1991 жыл]]ы |Тәуелсіздігін алды = [[КСРО]]-дан |Астанасы = [[Сурет:Coat of arms of Bishkek Kyrgyzstan.svg|22px]] [[Бішкек]] |Ірі қалалары = Бішкек, [[Ош]], [[Жалалабат]], [[Қарақол]] |Басшы қызметі = [[Қырғызстан президенттерінің тізімі|Президенті]]<br />[[Қырғызстан премьер-министрлердің тізімі|Министрлер кабинетінің төрағасы]]<br/>Жоғарғы Кеңес төрағасы |Басшылары = [[Садыр Нұрғожаұлы Жапаров|Садыр Жапаров]]<br />[[Ақылбек Үсенбекұлы Жапаров|Ақылбек Жапаров]]<br />[[Талант Тұрдымаматұлы Мамытов|Талант Мамытов]] |Жер аумағы = 199 951 |Жер аумағы бойынша орны = 85-ші |Судың үлесі = 3,6 |Этнохороним = [[қырғыздар]] қырғызстандықтар |Жұрты = {{өсім}} 6 523 529[<ref name=number>{{cite web | url=http://www.stat.kg/ru/statistics/naselenie/| title=Численность постоянного населения Кыргызской Республики в 2019г. | publisher=stat.kg}}</ref> |Халық саны бойынша орны = 110-шы |Сарап жылы = 2020 |Санақ бойынша халық саны = 5 362 800 |Санақ жылы = 2009 |Халық тығыздығы = 27,4 |Тығыздық бойынша орны = 176-шы |ЖІӨ (АҚТ) = {{өсім}} 24,531 млрд.<ref name="IMFWEOKG">{{cite web |url=https://www.imf.org/external/pubs/ft/weo/2019/01/weodata/weorept.aspx?pr.x=61&pr.y=20&sy=2017&ey=2021&scsm=1&ssd=1&sort=country&ds=.&br=1&c=917&s=NGDPD%2CPPPGDP%2CNGDPDPC%2CPPPPC&grp=0&a= |title=World Economic Outlook Database, April 2019 |publisher=[[International Monetary Fund]] |website=IMF.org |access-date=24 August 2019}}</ref> |ЖІӨ (АҚТ) сараптаған жылы = 2018 |ЖІӨ (АҚТ) орны = 139-шы |Жан басына шаққандағы ЖІӨ (АҚТ) = {{өсім}} 3,844<ref name="IMFWEOKG"/> |Жан басына шаққандағы ЖІӨ (АҚТ) орны = 147-ші |ЖІӨ (номинал) = {{өсім}} 8,093 млрд.<ref name="IMFWEOKG"/> |ЖІӨ (номинал) сараптаған жылы = 2018 |ЖІӨ (номинал) бойынша орны = 145-ші |Жан басына шаққандағы ЖІӨ (номинал) = {{өсім}} 1,268<ref name="IMFWEOKG"/> |Жан басына шаққандағы ЖІӨ (номинал) орны = 157-ші |АДИ = {{Өсім}} 0,672<ref name="HDI">{{cite web |url=http://hdr.undp.org/sites/default/files/2018_human_development_statistical_update.pdf|title=Human Development Report 2017|date=2017|quote=Table 1: Human Development Index and its components|publisher=United Nations Development Programme }}</ref> |АДИ жылдық есебі = 2017 |АДИ бойынша орны = 122-ші |АДИ деңгейі = <span style="color:#fc0;">'''орташа'''</span> |Әуе компаниясы = |Валютасы = [[қырғыз сомы]]<br>([[ISO 4217|KGS, код 417]]) |Интернет үйшігі = [[.kg]] |ISO = |Телефон коды = 996 |Уақыт белдеуі = [[UTC+6]] |Түсініктемелер = }} '''Қырғызстан''' ({{Lang-ky|Кыргызстан}}), ресми '''Қырғыз Республикасы''' ({{lang-ky|Кыргыз Республикасы}}) — [[Орта Азия]]да орналасқан мемлекет. Жер аумағы – 198,5 мың км². Халқы – 6 миллион адам. Қырғыздар (72,6%), орыстар (6,4%), өзбектер (14,5%), [[украиндар]], [[татарлар]], [[қазақтар]], [[ұйғырлар]], [[немістер]], [[тәжіктер]], [[дүнгендер]], т.б. ұлт өкілдері тұрады. Астанасы – [[Бішкек]] қаласы (624 мың адам). Конституциясы бойынша – Президенттік басқару нысанындағы [[мемлекет]]. Заң шығарушы органы (Жогорку Кеңеш) 2 палатадан тұрады. Ресми тілдері – қырғыз және орыс тілдері. Ұлттық мерекесі – 31 тамыз – Тәуелсіздік күні. Ақша бірлігі – сом. — 6 523 529[ адам (2020 жылғы 1 қаңтарға)<ref name="stat.kg">http://www.stat.kg/ru/news/chislennost-naseleniya-kyrgyzskoj-respubliki-na-1-yanvarya-2017-goda/</ref>. Аумақтың аумағы 199 951 км² құрайды. [[Жер аумағы бойынша мемлекеттер және тәуелді аймақтар тізімі|Ол әлем бойынша 85-ші орынға ие]], [[Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығы|ТМД]] елдерінің арасында 7-орын, [[ЖІӨ (АҚТ) бойынша елдер тізімі|140-інші орын - ЖІӨ бойынша PPP]] және [[Халық саны бойынша мемлекеттер және тәуелді аймақтар тізімі|111-ші орында]]. Әкімшілік-аумақтық мағынада ол 7 ауданға және республикалық маңызы бар 2 қалаға бөлінген, [[Бішкек]] және [[Ош]]. Экономикалық-географиялық жағынан, [[Орталық Қырғызстан]], [[Солтүстік Қырғызстан|Солтүстік]] және [[Оңтүстік Қырғызстан|Оңтүстік]] өңірлер. == Географиялық орны == ''Тағы қара: [[Қырғызстанның географиясы]]'' [[Сурет:Kyrgyzstan satellite photo.jpg|нобай|солға|Қырғызстан спутниктен.]] Қырғызстан — [[Орта Азия]]да орналасқан [[ел]], солтүстігінде [[Қазақстан]]мен, шығысы мен оңтүстік-шығысында [[Қытай Халық Республикасы|Қытаймен]], оңтүстік-батысында [[Тәжікстан]]мен, ал батысында [[Өзбекстан]]мен шектеседі. Солүстіктен оңтүстікке 454 км, ал батыстан шығысқа қарай 925 км-ге созылып жатыр. Мемлекеттік шекаралары, негізінен, таулар аркылы өтеді. Сол [[себеп]]ті тәуелсіздігін алғаннан кейінгі кезеңде шекараларын айқындау [[мақсат]]ында көршілес [[мемлекет]]термен келісімдер жүргізілді. Геосаяси жағынан алғанда ел аумағы аса маңызды [[аймақ]] болып табылады. Елдің географиялық орнының бұл ерекшеліғін НАТО-ға [[мүше]] елдер халықаралық [[терроризм]]ге қарсы күресте маңызды тірек пункті ретінде пайдалануда. == Тарих == Қазіргі Қырғызстан жеріндегі алғашқы мемлекеттік [[құрылым]]дар б.з.д. II ғасырда [[пайда]] болған. Біздің заманымыздың VI—XII ғасырлары аралығында бұл [[аймақ]]қа [[Енисей]] бойынан түркі тайпалары қоныс аударған болатын. Кейіннен олар моңғол-татар шапкыншылықтарына ұшырап қуғындалды. XIX ғасырда алдымен [[Қоқан Хандығы|Қоқан хандығының]] иелігінде болып, кейіннен [[Түркістан]] губерниясы құрамында [[Ресей империясы]]на өз еркімен қосылды. Қырғызстанның табиғат [[жағдай]]ы өте қолайлы, таулы жерлеріне Ресейдің ішкі аудандарынан шаруалардың жаппай қоныс аударуы жүрді. Бұл жағдай бұрын тек қана көшпелі мал шаруашылығымен айналысып келген қырғыз жерінде, жаңа [[шаруашылық]] түрлерінін; дамуына қозғаушы күш болды. Қазан революциясынан кейін бұл [[аймақ]] Қара Қырғыз автономиялық облысы деп аталды, ал 1926 жылы Қырғыз КСР-і болып қайта құрылды. 1991 жылы Қырғызстан [[Тәуелсіздік|тәуелсіздігін]] жариялады. Бүгінде Қырғыз Республикасы [[әкімшілік]] жағынан 6 облыстан және Бішкек қалалық кеңесінен тұрады. == Табиғат жағдайы мен ресурстары == [[Сурет:Uncia uncia 2.jpg|нобай|солға|[[Барыс (жануар)|Ақ Барыс]] ([[Қырғыз тілі|қырғ.]] ''илбирс'').]] Қырғыз жері, негізінен, таулы болып келеді, мұнда [[Тянь-Шань]] тауының ең биік нүктесі — Жеңіс шыңы (7439 м) орналасқан. Бір-бірінен кең тауаралық аңғарлар ([[Шу (өзені)|Шу]], [[Ыстықкөл]], [[Талас]]) арқылы бөлініп жатқан тау жоталары басым түрде ендік [[бағыт]]та орналасады. Олардың геологиялық-тектоникалық [[құрылыс]]ы, ландшафтылық сипаты өте күрделі. Таулы аудандар қуаты 8—10 балдың күшті жерсілкінулер байқалатын сейсмикалық белдеуде орналасқан. Қырғыз жерінің 95%-дан астам бөлігі [[теңіз]] деңгейінен 1000 м биікте орналасқан, ал оның 40%-дан артық бөлігі 3000 м биіктікте жатыр. Биік таулы жер бедері мен соған сәйкес қалыптасатын [[табиғат]] [[жағдай]]лары елдің [[экономика]]сын өркендетуге күшті әсерін тигізеді. Жер қойнауы пайдалы [[қазба]]ларға аса бай. Солтүстігінде түсті металдардың ([[молибден]], мыс, сурьма), Ішкі Тянь-Шань қойнауларында метаморфтық жыныстармен бірге кездесетін молибден, [[темір]] және қалайы кен орындары таралған. Оңтүстігінде сынап, [[сурьма]], [[алтын]], сондай-ақ қоры онша мол емес [[темір]], [[марганец]], [[алюминий]], [[полиметалл]] кездеседі. Тауалды иіндері мен қазаншұңқырларда қоңыр [[көмір]] және таскөмір, [[мұнай]] коры барланған. Көптеген кең орындары биік таулы аудандарда орналасқандықтан, оларды игеру мәселесін қиындатады. Қырғыз жері таулы болғандықтан, су ресурсымен жеткілікті дәрежеде қамтамасыз етілген. Ең ірі өзені — Нарын, сондай-ақ Шу, [[Шатқал]], [[Ақсай]] өзендері бар. [[Өзен]] сулары суландыру мақсатында көбірек пайдаланылады. Ондағы беткі ағынның 20%-ға жуығы жер суаруға жұмсалады. [[Климат]]ы шұғыл континентті сипатта, [[жаз]] ыстық, [[қыс]] суық болып келеді. Таулы жер бедері [[ауа]] температурасы мен ылғалдын таралуына өте күшті ықпал етеді. Ауаның орташа температурасы жазық жерлерде қыста -4°С, жазда +25°, +27°С-қа дейін көтеріледі. Мұндай [[жағдай]] топырақ-өсімдік жамылғысының ете күрделі [[құрылым]]ын қалыптастырады. Әсіресе бұл жағдай биік тауларда өте айқын байқалады. Сондықтан елдің табиғат жағдайы [[ауыл шаруашылығы]]ның көптеген салаларын өркендетуге мүмкіндік береді. [[Тянь-Шань таулары]] аралығында орналасқан [[Ыстықкөл]] елдің ең басты рекреациялық байлығы болып есептеледі, оны "Тянь-Шаньның [[інжу]]-[[маржан]]ы" деп атайды. Шатқал жотасының оңтүстік беткейінде орналасқан Сарышелек көлі және оның айналасындағы [[жеміс]] [[ағаш]]тары мен сирек кездесетін [[жаңғақ]]ты [[орман]]дар алқабы Сарышелек қорығының құрамына енеді. Мұнда Қырғызстанның көрікті демалыс-сауықтыру орындары орналасқан. == Ерекше қорғалатын табиғи аумақтар == Қырғызстанда әртүрлі мәртебелерден тұратын 88 ерекше қорғалатын ([[ООПТ]]) табиғи аумақ бар: табиғат қорлары, қорлар, табиғи парктер, ғибадатханалар, биосфералық аумақтар. [[00ПТ]] барлығы 1 476 121,6 гектар, немесе 14 761,21 км ² (республика аумағының 7,38%). Мысалы, Бүгінгі таңда: * 10 табиғат қорлары (509 952,7 га); * 13 табиғи парктер (724 670,2 га); * 64 резерві (оның ішінде 8 орман, 23 ботаникалық, 2 кешенді және 12 аң аулау (зоологиялық), 19 геологиялық (жалпы ауданы 241 498,7 га)); * 1 биосфералық аумақ (4 314,4 мың гектар). {| class="wikitable" |+ҚР мемлекеттік табиғи паркі !№ !Атауы !Құрылған жылы !Ауданы, га |- |1 |Ыстықкөл |1948 |18 999 |- |2 |Сары-Челек (биосферный) |1959 |23 868 |- |3 |Беш-Араль |1979 |112 463,3 |- |4 |Нарындық |1983 |36 969 |- |5 |Қаратал-Жапырық |1994 |36 392,6 |- |6 |Сарычат-Эрташ |1995 |149 117,9 |- |7 |Падыш-Атин |2003 |30 556,4 |- |8 |Кулун-Атин |2004 |27 434 |- |9 |Сурма-Таш |2009 |66 194,4 |- |10 |Дашман |2012 |7958,1 |- | colspan="3" |'''Бітіуі:''' |'''509 952,7''' |} {| class="wikitable" |+ҚР мемлекеттік табиғи паркі !№ !Атауы !Құрылған жылы !Ауданы, га |- |1 |Ала-Арча |1972 |16 484,5 |- |2 |Қырғыз-Ата |1992 |11 172 |- |3 |Кара-Шоро |1996 |14 440,2 |- |4 |Беш-Таш |1996 |13 731,5 |- |5 |Чоң-Кеминский |1997 |123 654 |- |6 |Қаракөл |1997 |38 095,3 |- |7 |Салкын-Төр |2001 |10 419 |- |8 |Саймалуу-Таш |2001 |32 007,2 |- |9 |Саркент |2009 |39 999,4 |- |10 |Кара-Буура |2013 |61 543,9 |- |11 |Кан-Ачуу |2015 |30 496,5 |- |12 |Алатай |2016 |56 826,4 |- |13 |Хан-Тәнірі |2016 |275 800,3 |- | colspan="3" |'''Бітіуі:''' |'''724 670,2''' |} 1998 жылы «Ыссық-Құл» биосфералық аумағы 4 314,4 мың га (әкімшілік аумақ) [[Ыстықкөл облысы|Ыстықкөл]]), қолданыстағы заңнамаға сәйкес ерекше қорғалатын табиғи режиммен ұлттық деңгейде қорғалатын табиғи аумақтар мәртебесіне теңестіріледі. 2001 жылдан бастап [[ЮНЕСКО]] шешімімен биосфералық аумақ «Ыссык-Кол» биосфералық қорлардың әлемдік желісіне енгізілді. Республиканың сақталған аумақтарына, халықаралық маңызы бар: 1976 жылдан бері [[Ыстықкөл]] көлімен бірге, сулы-батпақты алқаптардың халықаралық тізіміне [[Рамсар конвенциясы]] енгізілген) суару және су құстарын ұшу және қыстайтын жерлерде демалыс орны. Бұл тізім сондай-ақ [[Хартиясы-Құл]] (2005) көлдер кіреді және [[Шатыр көлі|Сонкёль-өл]] (2011) [[Қаратал-Zhapyryk мемлекеттік қорығы|Қаратал-Жапырық]] қорығы, бұл Халықаралық Қызыл кітабына енгізілген тау қазына түрлеріне арналған ұя, және мұнда тұратын екі құс, [[лебедь-кликун]] және [[Журавль-Красавка|журавль красавка]], Қырғызстанның Қызыл кітабына енгізілген. [[Сары-Челек қорығы|Сары-Челек]] 1979 жылы мемлекеттік табиғи биосфералық қорығы бағдарламасының шешімімен [[ЮНЕСКО]] «Адам және биосфера» [[биосфера қорығы|биосфералық резерваты]] халықаралық желісіне енгізілді. Мұнда бүкіл табиғи кешен мен кешен бақыланады. Қорық аумағында ауа райы бақылау-өткізу пункті жабдықталған және жұмыс істейді<ref>{{Cite web|url=http://www.ecology.gov.kg/page/view/id/201|title=Ерекше қорғалатын табиғи аумақтар|publisher=www.ecology.gov.kg|lang=en|accessdate=2018-01-21}}</ref>. === Пайдалы қазбалар === асыл депозиттері бойынша ел шот минералдық-шикізат базасын, түсті және сирек металдар, металл емес шикізат, отын-энергетикалық ресурстар. Қырғызстан табиғи минералды шикізаттың көптеген түрлеріне айтарлықтай әлеуетке ие. Өз аумағында руда мен металл емес минералдардың бірнеше мыңға жуық кен орны мен руда пайда болуы анықталды. Пайдалы қазбалардың негізгі түрлері: алтын, сынап, сурьма, сирек жер, қалайы, вольфрам, көмір, металл емес шикізат<ref name="www.mfa.gov.kg">{{Cite web|url=http://www.mfa.gov.kg/contents/view/id/90|title=http://www.mfa.gov.kg/contents/view/id/90|publisher=www.mfa.gov.kg|accessdate=2018-02-07}}</ref>. === Алтын === Қазіргі уақытта республика территориясында 2500 жуық байырғы көрініс табылды [[Алтын]]дар. Олардың басым көпшілігі өте аз, өнеркәсiптiк мүдделердi көрсетпейдi. Республикадағы алтынның жалпы баланстық қоры 500 тоннадан асады. 1992 жылы «ҚазМұнайГаз» ҰК АҚ-дағы ең ірі алтын кен орны табылды ([[Қырғыз тілі|қырғ.]] ''Кум-Төр;'' Алтын қорлары бойынша әлемде 7-орын<ref>{{Cite web|url=http://limon.kg/news:62730|title=Қырғызстан табиғатының қазынасы|publisher=limon.kg|lang=ru|accessdate=2018-02-07}}</ref>), даму 1996 жылы басталды. «Кумтөр» кен орны Жеті-Өгүз ауданында орналасқан, [[Ыстықкөл облысы]]. Қазіргі уақытта «Макмал», «Кумтор», «Салтон-Сары», «Терек», «Тереккан», «Жамгыр», «Иштамберды»<ref name="www.mfa.gov.kg"/>. === Сүрме === Республиканың сурьма әлеуеті 7 кен орнында (264 мың тонна) шоғырланған<ref name="www.mfa.gov.kg"/>. Кадамжай [[сүрме]] зауыты елдегі ең ірі, 1936 жылы пайдалануға берілді. Тарихи жолмен, КСРО металл комбинаты өндірісіндегі ең ірі зауыт болды және әлемдегі ең ірі зауыттардың бірі болып саналды: 1991 жылға дейін өндіріс жылына 17 мың тоннаға жетті (Әлемдік өндірістің 10% -ы). Өндірістік кешеннің өндірісі металдың сурьманын және оның қосылыстарының 14 түрін ұсынды. Кадамжай сүрмлер комбинатының ашылуымен КСРО суретті импорттаудан бас тартып, толығымен ауысты. Осы зауытта шығарылған сурьма ұзақ уақыт бойы бұл металдың әлемдік стандарты болды<ref>{{Cite news|title=«Кадамжай сурьма зауыты» АҚ|url=http://rus.gateway.kg/industry/?page_id=115|work=Қырғызстан өнеркәсібі|accessdate=2018-02-07|language=kk-KZ}}</ref>. === Сынап === Қырғызстан маңызды сынап қорлары бар елдердің бірі болып табылады, сондай-ақ, әлемде әлемдегі ең ірі сынап өндіруші екінші болып табылады, Қытайдан кейін. Республикада екі сынапты кен орны бар: Хайдаркан және Жаңа<ref>{{Cite web|url=https://marketpublishers.ru/lists/9510/news.html|title=Әлемдік тұтыну және сынап шығару өндірісі төмендейді {{!}} Merchant Research & Consulting Ltd.|publisher=marketpublishers.ru|accessdate=2018-02-07}}</ref>. Соғыс жылдарында [[Ұлы Отан соғысы]]да, [[Никитов сынап комбинаты]] [[Донбасс]]та аумағында неміс әскерлері болған кезде, елге металл сынаппен Хайдаркан және Чауваның шахталарына толығымен берілді. Хайдаркан және Новое кен орнының сурьмы-сынапты кен орнының негізінде 70 жылдан астам уақыт бойы Хайдарканың Меркурий комбинаты<ref>{{Cite web|url=http://slovo.kg/?p=83219|title=Әлем, ашылуларға толы - «Қырғызстан сөзі»|publisher=slovo.kg|lang=ru-RU|accessdate=2018-02-07}}</ref>. === Мұздықтар === Қырғызстан [[мұздық]]тары республиканың тұщы су қорын құрайды, сонымен бірге Орталық Азия аймағы және өзендер үшін азық-түліктің негізгі көздері болып табылады. Республикада 8000-ға жуық мұздақ бар, Қырғызстан аумағының 4% (шамамен 8000 км2). бірақ мәңгі қармен бірге, олар елдің аумағының 40,5% -ын (шамамен 81 000 км2) алады. Бұл Кавказ және Альпі мұздықтарының ауданынан әлдеқайда көп, бірге жиналды. Мұздақтарда шамамен 650 км 3 мұз сақталады³ льда<ref>{{Cite news|title=Қырғызстан мұздықтары|url=https://www.open.kg/about-kyrgyzstan/nature/mountains-and-glaciers/glaciers/1404-ledniki-kyrgyzstana.html|work=Қырғызстан туралы ақпараттық портал, Қырғызстанның жаңалықтары және туризм|accessdate=2018-02-05}}</ref><ref>{{Cite web|url=http://www.tourstokyrgyzstan.com/ru/blog/priroda-kyrgyzstana/ledniki-kyrgyzstana.html|title=Қырғызстан мұздықтары, Қырғызстанның табиғаты, Қырғызстан туралы қызықты деректер|author=Anur Tour Uzbekistan|publisher=www.tourstokyrgyzstan.com|accessdate=2018-02-05}}</ref>. === Өзен === [[Сурет:Naryn.River.jpg|нобай|солға|230x230px|[[Нарын (өзені)|Нарын өзені]] — республиканың ең үлкен өзені.]] Қырғызстанда шамамен 30 мың өзен бар. жалпы ұзындығы шамамен 150 000 км, және басқа деректер бойынша 35 000 км. Республиканың барлық ірі өзендерінде тауларда, олар көбінесе мұздықтар мен қардың еріген суларына тамақтанады. Республиканың түрлі рельефтеріне байланысты, өзен мен жазық таулы бөлігін ажырату. Арал бассейніне өзен жүйелерінің басым бөлігі жатады, Орта Азияның негізгі өзендерінің - [[Сырдария]] мен [[Амудария]]ның жүйелеріне. [[Арал теңізі]]нің бассейніне жатса да, Шу және Талас өзендерінің бассейндері, алайда олардың суы негізгі су жолдарына және [[Ыстықкөл]] (Қырғыз-Ыстық көл) су айдыны гидрографиялық жүйесімен бірге жетпейді. Республиканың аумағының оңтүстік-шығыс бөлігі - бұл Батыс Қытайдың су артериясы - [[Тарим]] өзені ағынын қалыптастыру, ал Карқыра өзенінің бассейнінің шағын ауданы [[Балқаш көлі]]нің бассейніне жатады. Республиканың ең үлкен өзені - [[Нарын (өзені)|Нарын]]. Ол Сырдария өзенінің негізгі компоненті болып табылады, Арал теңізі бассейніне жатады. Республика бойынша ұзындығы 535 км, бассейндік алаңы 53,7 мың км2, Үлкен және Кіші Нарындың бірігуінен қалыптасады. Қырғызстанда екі гидрологиялық аймақ бар: Ағынның қалыптасу аймағы және ағынның таралу аймағы. Ағынның қалыптасуы республика аумағының 87% -ын құрайды, ағынның дисперстік аймағы 13% құрайды. Үлкен өзендердің ағынының таралу аумағы Қырғызстан аумағынан тыс жерлерде. Ағынның дисперсиясы, Облыстық Ағын ағынын бөлу, атмосфералық жауын-шашынның шамалы жауын-шашынымен сипатталады, тау бөктерінде және қарқынды буланғаннан гөрі. Осылайша, бетінің ағынын қалыптастыру шектелген, кейде жоқ. Сонымен қатар, тауларда дренаж жасаған, осы аумақтар арқылы өтіп кету, тау бөктеріндегі шөгінділер мен жазықшалардың шөгінділеріне, сондай-ақ суаруға арналған. Тау үстіндегі жазық жерлерде жер асты суларының беткейлері қалыптасады, онда көптеген өзендерге қосымша азық-түліктер беріледі. Жер асты суларының ағымы, айтарлықтай мөлшерде орын, өзендерді қалыптастырады, ағымдар, олардағы судың мөлдірлігі үшін «кара-су» деп аталады. Ағын режиміне сәйкес, Қырғызстан өзендері Тянь-Шань мен Алтай түрлеріне жатады. Бірінші типтегі өзендер, ең алдымен, жоғары таулар мен мұздақтардың балқытылған суларында. Олардағы су тұтыну жазда жылдам еру кезеңінде артады, шілденің ең жоғарғы шегі, Тамызда. Алтай түрінің өзендері негізінен орташа деңгейдегі маусымдық қардың еріген суларына арналған. Олардағы судың ағымы көктемде өседі, әртүрлі биіктіктегі қар әр түрлі уақытта ериді, жоғары су созылған. Жазда бұл қатыгез және бұл өзендер төмендейді<ref>{{Cite news|title=Қырғызстанның өзені|url=https://www.open.kg/about-kyrgyzstan/nature/water-resources/river/1401-reki-kyrgyzstana.html|work=Қырғызстан туралы ақпараттық портал, жаңалықтар Қырғызстан және туризм|accessdate=2018-02-02}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://kyrgyzstan.orexca.com/rus/rivers_lakes_kyrgyzstan.shtml|title=Қырғызстанның өзендері мен көлдері :: Қырғызстандағы ауа-райы. Қырғызстандағы маусымдар|publisher=kyrgyzstan.orexca.com|lang=kk|accessdate=2018-02-02}}</ref><ref>{{Cite news|title=Қырғызстанның өзені - Kyrgyzstan Review|url=http://rus.gateway.kg/geografiya-kyrgyzstana/reki-kyrgyzstana/|work=Kyrgyzstan Review|accessdate=2018-02-02|language=kz-KZ}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://www.advantour.com/rus/kyrgyzstan/nature/rivers.htm|title=Қырғызстанның өзені|publisher=www.advantour.com|lang=ru|accessdate=2018-02-02}}</ref>. === Ыстықкөл === [[Сурет:Issyk-Kulmeer.jpg|thumb|200px|right|[[Ыстықкөл]]]] Ыстықкөл — [[Орта Азия]]ның ең ірі көлі, ол [[теңіз]] деңгейінен 1608 м биіктікте орналасқан. Жалпы [[аудан]]ы 6280 км², ұзындығы 182 км-ге созылып жатыр. Пайда болу [[тарих]]ы жағынан тектоникалық көл болып саналатын Ыстықкөлдің тереңдігі 702 метрге жетеді. [[Су]] көлемі көп болғандықтан, Ыстықкөл қыста қатпайды, көл атауы да сонымен байланысты. [[Көл]] айналасымен қоса, айрықша қорғауға алынған Ыстықкөл қорығының аумағына енеді. Ыстықкөл жағалауында жалпы саны 100-ден асатын [[демалыс]] орындары, емдеу-сауықтыру мекемелері орналасқан. [[Емдеу]]-сауықтыру мақсатында көлдің шипалы тұзды суы ғана емес, жағалаудағы емдік [[балшық]]тар да пайдаланылады. Ыстықкөл қазаншұңқырында минералды [[бұлақтар]] да өте көп. [[Шолпан-Ата]], [[Ыстық-Ата]], [[Жетіөгіз]], [[Алтын-Арашан]] шипалы су көздері көпшілікке танымал. == Өнеркәсіп == [[Кеңес Одағы]] ыдыраған соң, бұрынғы дәстүрлі [[байланыс]]тар үзіліп, ел экономикасына едәуір нұқсан келді. Бүгінгі таңда Қырғызстан нарықтық [[экономика]] [[жүйе]]сіне көшуге талпыныстар мен әрекеттер жасауда. Елдегі жиынтық жалпы өнім мөлшері 2008 жылғы мәлімет бойынша 12 миллиард [[АҚШ доллары]]н құрайды. Оның 47%-ы [[ауыл шаруашылығы]] өнімдерінің, 12%-ы өнеркәсіп, ал 41%-ы өндіруші емес саланың үлесіне тиесілі. Өнеркәсіптің негізгі маманданған салалары электр энергетикасы, [[тамақ]] өнеркәсібі және жеңіл өнеркәсіп, тірсті [[металлургия]] болып табылады. Электр энергиясын өндіру оңтүстіктегі Нарын өзені мен оның салаларында орналасқан СЭС тізбегіне негізделеді. Олардың ең ірісі—Тоқтағұл СЭС-і, жылына 4 миллиард кВт/сағ электр энергиясын өндіреді. Бұл салаға қазіргі кезде өте көп шетел және Ресей қаржысы жұмсалуда. Отын өнеркәсібі Ош және Жалалабад облыстарындағы қоңыр [[көмір]] мен Ыстықкөл қазаншұңқырынан өндірілетін таскөмір негізінде өркендеуде. Жеңіл өнеркәсіп өнімдері [[көлем]]і күннен-күнге артуда, [[жүн]] түту, кігіз басу, [[кілем]] тоқу, тері-былғары илеу сияқты [[сала]]лары өркендеуде. Елдің оңтүстігінде [[мақта]] өңдеу мен [[жібек]] шаруашылығы дамыған. Тамақ өнеркәсібі жергілікті [[шикізат]]ты өндеуге бағытталған. Түсті металлургия, негізінен, сыртқа [[өнім]] шығаруға маманданған. Ош облысындағы [[Қадамжай]] комбинаты өндіретін сурьма халықаралық нарықта эталон ретінде бағаланады. Осы облыстағы Хайдарқан елді мекені жанындағы сынап кенінің маңызы аса зор. Мұнда қосымша қорғасын-мырыш концентраты алынып, одан әрі өңдеуге [[Қазақстан]]ға жіберіледі. Жаңа іске қосылған алтын (Жалалабат облысындағы "Макмалалтын"), сондай-ақ қалайы (Ыстыккөл облысының оңтүстік-шығысы) комбинаттары шетелдік қаржы көмегімен ғана [[жұмыс]] істеуде. == Ауыл шаруашылығы == Қырғызстан — [[Орта Азия]]дағы бірден-бір [[мал шаруашылығы]] басым ел. Ол Қырғызстан жерінің басым бөлігінің таулы болуымен, өнделетін [[жер]] үлесі көрсеткітттінің төмендігімен түсіндіріледі. Өнделетін жерлердің басым көпшілігі [[Шу облысы]]нда шоғырланған, оның 25%-ы шабындықтардың [[үлес]]іне тиеді. Шу аңғарын бойлай 200 км-ге созылған Үлкен Шу каналы өтеді, одан егістіктер мен бау-бақшаларға [[су]] жеткізетін көптеген [[тармақ]]тар бөлінеді. [[Нарын облысы]]нда жайылымдардың, әсіресе қысқы жайылымдардың үлесі басым. Елдің оңтүстігіндегі [[Ферғана жотасы]]ның беткейлерінде пішен дайындалады. Қырғызстан [[қой]] малының саны мен жүн өндіруден ТМД елдері арасында [[Ресей]] мен Қазақстаннан кейін 3-орын алады. Соңғы жылдары қой саны 4,5 млн басқа дейін қысқарды. Негізінен, биязы [[жүн]]ді, жартылай биязы жүнді қойлар бағылады. Тауалды белдеуі мен орта таулы [[аудан]]дарда етті-сүтті бағыттағы ірі қара мал, биік тауларда қодас өсіріледі. [[Жылқы]] малының саны салыстырмалы түрде кеп (300 мың бас), Қазакстанда бұл көрсеткіш 985 мың басқа жеткен. Таулы аудандардағы [[шаруашылық]]тарда қырғыз халқының сүйікті [[сусын]]ы — [[қымыз]] дайындалады. [[Ыстықкөл]] жағалауында асыл тұқымды жылқылар есіретін шаруашылықтар бар. [[Егіншілік]] [[құрылым]]ында 50%-ын дәнді дақылдар, 41%-ын малазықтық [[шөп]]тер құрайды, қалғаны техникалық және көкөніс-бақша дақылдарының үлесіне тиеді. Ферғана [[аңғар]]ында [[мақта]] және [[темекі]] өсіріледі, Шу облысында қант қызылшасының егістіктері қалпына келтірілуде. Елдің солтүстігі мен оңтүстігінде [[жүзімдіктер]] мен [[жеміс]] бақтары едәуір алқаптарды қамтиды. Жалалабад облысында табиғаттың қайталанбас ескерткіші болып саналатын [[грек жаңғағы]]ның реликтілік ормандары өседі.<ref>География: Дүниежүзіне жалпы шолу. ТМД елдері. Жалпы білім беретін мектептің жаратылыстану-математика бағытындағы 10-сыныбына арналған оқулық/ Ө. Бейсенова, К. Каймулдинова, С. Әбілмөжінова, т.б. — Өңд., толықт. 2-бас. — Алматы: Мектеп, 2010. — 304 б., сур.ISBN 978-601-293-170-9</ref> ==Көлік және сыртқы экономикалық байланыстар== Қырғыстан аумағы арқылы елді көршілес мемлекеттермен байланыстыратын маңызды теміржолдар және тасжолдар жүйесі өтіп жатыр. Қырғыз жері арқылы Памирдің ішкі аудандарымен жыл бойы байланыстыратын Памир тас жолы (Ош-Мургаб-Хорог) өтеді. Республиканың таулы аудандарында [[Қытай]]мен байланыстыратын бірнеше шекаралық өткелдер бар. Негізгі көлік түрі-автокөлік, тасжолдардың жалпы ұзындығы 40 мың км-ге жетеді. Автокөлік үлесіне жүк айналымының 90%-ы тиесілі. Теміржолдар өте қысқа. Республиканың оңтүстік бөлігі арқылы Өзбекстанның көмір өндіруші аудандары мен облыс орталықтарына бағытталған бірнеше теміржол тармақтары тартылған. Ел астанасын Ыстықкөлмен жалғастыратын тұйық теміржол тармағы бар. Қазіргі кезде Алматы қаласын Ыстықкөл жағалауымен байланыстыратын теміржол тармағын салу туралы халықаралық жобалар жасалуда. Бұл жоба екі ел арасындағы байланыстарды дамытумен қатар, туризм саласын өркендетуге мүмкіндік береді. Қырғызстан ТМД елдерімен соның ішінде [[Ресей Федерациясы]]мен, Қазақстанмен тығыз қарым-қатынас орнатқан. Ресей- ел экономикасына күрделі қаржы әкеліп отырған бірден-бір ірі ел. Қырғызстан мен Қазақстанның қатынастарының дамуына 1993 жылы 8 щілдеде қол қойылған келісімшарт негіз болуда. 2008 жылы екі ел арасындағы сыртқы сауда айналымы 310 млн [[АҚШ]] долларын құрады. біздің елімізде Қырғызстанме бірлескен 70-тен астам кәсәпорын жұмыс істейді. Қазақстан жыл сайын бұл елден келетін мыңдаған адамдарды жұмыспен қамтамасыз етеді. Қырғызстанда бірнеше қазақстандық банктердің бөлімшелері жұмыс істейді. == Үкімет құрылымы == ''Тағы қара: [[Қырғызстанның әкімшілік бөлінісі]]'' === Әкімшілік құрылымы === Қырғызстан құрамына 7 аймақ кіреді, 31 қала (жалпы республикалық маңызы бар 2 қала ([[Бішкек]], [[Ош]]), 12 облыстық маңызы бар қалалық және 17 облыстық маңызы бар қалалар), 44 аудан (соның ішінде Бішкектегі 4 аудан), 12 посёлков и 453 айылных аймака<ref>{{Cite web|url=http://cbd.minjust.gov.kg/act/view/ru-ru/202276/10?mode=tekst|title=«Қырғыз Республикасының әкімшілік-аумақтық құрылысы туралы» Қазақстан Республикасының 2008 жылғы 25 сәуірдегі № 65 Заңы|publisher=cbd.minjust.gov.kg|accessdate=2018-01-21}}</ref>. Тоқмақ қаласының әкімшілік орталығы болып табылады. ==Сыртқы саясат== {{main|Қырғызстанның сыртқы саясаты}} Қырғызстан әлемнің 155 мемлекетімен дипломатиялық қатынас орнатты. Қырғызстанның маңызды серіктестері - [[Ресей]], [[Қазақстан]] және [[Қытай]]. [[Өзбекстан]] мен қарым-қатынас екіұшты. 1999-2012 жылдары Бішкекке жалпы сомасы 12,5 миллион АҚШ долларын құрайтын әскери көмек көрсеткен, 2012 жылы Қырғызстанның 50 миллион доллар қарызын жойған Түркияға жақын тілді Түркия республиканы қызықтырады.<ref>Кожемякин С.В. Орталық Азиядағы интеграциялық процестердің айнасындағы Қырғызстанның сыртқы саясаты // Посткеңестік континент. - 2014. - No 1 (1). - P. 105.</ref> Ресей - Қырғызстанның маңызды экономикалық және саяси серіктесі, маңызды гуманитарлық және әскери-техникалық көмек көрсетеді, Қырғызстан азаматтарының едәуір бөлігі Ресейде жұмыс істейді. 2000 жылдардың басына дейін Қытайдың қатысуы минималды болды, бірақ шекара делимитацияланып, өткізу пункттері ашылғаннан кейін ҚХР жалпы Орталық Азияға, атап айтқанда Қырғызстанға енуін күрт күшейтті. Қазақстанмен қарым-қатынас барлық көрші мемлекеттер арасында ең жақын болып табылады. 2015 жылы кедендік шекара ашылғаннан кейін сауда көбейді. ==== [[Бішкек]] ==== Бішкек, Қырғыз Республикасы, саяси, экономикалық ғылыми, өндірістік және мәдени орталығы және елдің ең ірі қаласы. Арнайы әкімшілік бірлік. 1878 жылмен жылы құрылған. 12,7 га ауданы. Халықтың саны - 874,4 мың (2012). Бішкек - саяси, экономикалық ғылыми, әкімшілік және мәдени орталығы, Республикасы Үкіметінің жоғары органдарының, шетелдік елшіліктер мен өкілдіктердің орналасқан жері. ==== [[Шу облысы]] ==== [[Сурет:Kyrgyzstan rus.png|350px|thumbnail|right|Қырғызстанның картасы]] [[Сурет:Gorkiy Peak from South Inylchek Glacier.jpg|350px|thumbnail|right|Хан-Тәңірі]] [[Сурет:KyrgyzAlatauMtns2 Kyrgyzstan.jpg|350px|thumbnail|right|Алатау]] [[Сурет:SongKolHorses.jpg|350px|thumbnail|right|Кідірістен кейін көлінің жанында]] Тоқмақ қаласының әкімшілік орталығы болып табылады. * [[Аламүдүн ауданы]] ([[Лебединовка]] ауылы) * [[Жайыл ауданы]] ([[Қарабалта]] қаласы) * [[Кемин ауданы]] ([[Кемин]] қаласы) * [[Москва ауданы (Қырғызстан)|Москва ауданы]] (Беловодское ауылы) * [[Панфилов ауданы (Қырғызстан)|Панфилов ауданы]] ([[Қайыңды (Қырғызстан)|Қайыңды]] қаласы) * [[Соқұлық ауданы]] (Соқұлық ауылы) * [[Шу ауданы (Қырғызстан)|Шу ауданы]] ([[Тоқмақ]] қаласы) * [[Ыстық-Ата ауданы]] ([[Қант (қала)|Қант]] қаласы) === [[Ыстықкөл облысы]] === Қарақол қаласының әкімшілік орталығы болып табылады. * [[Қарақол]] қаласы - орталығы * [[Ақ-Су ауданы]] (Қарақол қаласы) * [[Тоң ауданы]] (Бөкенбаев ауылы) * [[Жеті-Өгіз ауданы]] (Қызыл-Су ауылы) * [[Ыстықкөл ауданы]] ([[Чолпон-Ата]] қаласы) * [[Түп ауданы]] === [[Талас облысы]] === * [[Талас (қала)|Талас]] қаласы - орталығы * [[Бақай-Ата ауданы]] * [[Талас ауданы (Қырғызстан)|Талас ауданы]] * [[Манас ауданы]] * [[Қара-Бура ауданы]] === [[Нарын облысы]] === Нарын қаласының әкімшілік орталығы болып табылады * Нарын қаласы — орталығы * [[Қошқар ауданы]] (Кочкор ауылы) * [[Нарын ауданы]] ([[Нарын (қала)|Нарын]] қаласы) * [[Ат-Башы ауданы]] (Ат-Башы ауылы) * [[Жұмғал ауданы]] (Чаек ауылы) * [[Ақ-Тала ауданы]] (Баетов ауылы) === [[Жалалабат облысы]] === Жалалабат қаласының әкімшілік орталығы болып табылады * [[Жалалабат]] қаласы — орталығы * [[Ақсы ауданы]] (Кербен қаласы) * [[Алабұқа ауданы]] (Алабұқа ауылы) * [[Базар-Қорған ауданы]] (Базар-Қорған ауыылы) * [[Наукен ауданы]] (Масы ауылы) * [[Созақ ауданы (Қырғызстан)]] (Созақ ауылы) * [[Шатқал ауданы]] (Шатқал ауылы) * [[Тоғыз-Тарау ауданы]] (Казарман ауылы) * [[Тоқтоғұл ауданы]] === [[Шу облысы]] === Ош қаласының әкімшілік орталығы болып табылады * [[Ош]] (қаласы) — орталығы * [[Алай ауданы]] (Гүлшө ауылы) * [[Араван ауданы]] (Араван ауылы) * [[Қара-Су ауданы]] ([[Қара-Су қаласы]]) * [[Қара-Құлжа ауданы]] (Қара-Құлжа ауылы) * [[Ноокат ауданы]] ([[Ноокат қаласы]]) * [[Өзгөн ауданы]] ([[Өзгөн|Өзгөн қаласы]]) * [[Чон-Алай ауданы]] (Дароот-Қорған ауылы) === [[Баткен облысы]] === Баткен қаласының әкімшілік орталығы болып табылады * [[Баткен]] қаласы — орталығы * [[Қызылқия қаласы (Қырғызстан)|Қызылқия]] - қаласы * [[Баткен ауданы]] (Баткен қаласы) * [[Лейлек ауданы]] [[Исфана]] қаласы * [[Кадамжай ауданы|Қадамжай ауданы]] (Пульгон ауылы) {| class="wikitable sortable" ! width="20" | Байрақ ! width="170" | Облыс/Қала ! width="100" | Әкімшілік орталығы ! width="80" | Ауданы, км² ! width="80" | Халық, адамдар<br><small>қол жетімді (1.01.2017)<ref name="stat.kg"/> ! width="80" | Тығыздығы,<br> адам./км² |- | align="left"| [[Сурет:Flag of Bishkek.png|100px]] | [[Бішкек]] — астанасы, республикалық маңызы бар қала | | style="text-align:right"|{{nts|160}} | style="text-align:right" |{{nts|1010200}} | style="text-align:right"|6 313,75 |- | align="left"| [[Сурет:Flag of Osh.svg|100px]] | [[Ош]] — республикалық маңызы бар қала | | style="text-align:right"|{{nts|182}} | style="text-align:right" |{{nts|267000}} | style="text-align:right"|1 467,03 |- | align="center"| [[Сурет:Batken obl flag.svg|100px]] | [[Баткен облысы]] | [[Баткен]] | style="text-align:right"|{{nts|17000}} | style="text-align:right"|{{nts|455100}} | style="text-align:right"|26,77 |- | | [[Жалалабат облысы]] | [[Жалалабат]] | style="text-align:right"|{{nts|33700}} | style="text-align:right" |{{nts|1097400}} | style="text-align:right"|32,56 |- | align="left"|[[Сурет:Issyk kul obl flag.svg|100px]] | [[Ыстықкөл облысы]] | [[Қаракөл]] | style="text-align:right"|{{nts|43100}} | style="text-align:right"|{{nts|463500}} | style="text-align:right"|10,75 |- | align="left"|[[Сурет:Naryn obl flag.svg|100px]] | [[Нарын облысы]] | [[Нарын]] | style="text-align:right"|{{nts|45200}} | style="text-align:right"|{{nts|268600}} | style="text-align:right"|5,94 |- | | [[Ош облысы]] | [[Ош (қырғызстан)|Ош]] | style="text-align:right"|{{nts|29200}} | style="text-align:right" |{{nts|1182800}} | style="text-align:right"|40,51 |- | align="center"| [[Сурет:Flag of Talas Province Kyrgyzstan.svg|100px]] | [[Талас облысы]] | [[Талас]] | style="text-align:right"|{{nts|11400}} | style="text-align:right"|{{nts|248000}} | style="text-align:right"|21,75 |- | align="center"| [[Сурет:Flag of Chuy Province.svg|100px]] | [[Шу облысы]] | [[Бішкек]] | style="text-align:right"|{{nts|20200}} | style="text-align:right"|{{nts|892400}} | style="text-align:right"|44,18 |- style="background: #CCC;" | ||'''Барлығы'''|| ||'''{{nts|199951}}'''||'''{{nts|5885000}}'''||'''29,43''' |} == Қырғызстан және халықаралық индекстер == {| class="wikitable" |+ !рейтинг !орын/барлық ел !индикаторлардың динамикасы'''*''' !жыл !ұйым зерттеу жүргізеді |- |'''Corruption Perceptions Index''' (Сыбайлас жемқорлықты қабылдау индексі) |135/176<ref>{{Cite news|title=Corruption Perceptions Index 2017|first=Transparency International|last=e.V.|url=https://www.transparency.org/news/feature/corruption_perceptions_index_2017|work=www.transparency.org|accessdate=2018-02-22}}</ref> |{{profit}} 29 |2017 |Transparency International |- |'''ICT Development Index ('''Ақпараттық және коммуникациялық технологияларды дамыту индексі) |109/176<ref>{{Cite web|url=https://www.itu.int/en/ITU-D/Statistics/Pages/default.aspx|title=ICT STATISTICS Home Page|publisher=www.itu.int|lang=en-US|accessdate=2018-02-10}}</ref> |{{profit}}4,37 |2017 |International Telecommunication Union |- |'''Doing Bisiness''' (Бизнесті жүргізу) |77/190<ref>{{Cite web|url=http://www.doingbusiness.org/reports/global-reports/doing-business-2018|title=Doing Business 2018 - Reforming to Create Jobs - World Bank Group|publisher=www.doingbusiness.org|accessdate=2018-02-10}}</ref> |{{profit}}65,7 |2018 |The World Bank |- |'''Worldwide Press Freedom Index''' (Дүниежүзілік баспасөз бостандығы индексі) |89/180<ref>{{Cite news|title=Classement mondial de la liberté de la presse 2017 {{!}} Reporters sans frontières|url=https://rsf.org/ranking|work=RSF|accessdate=2018-02-10|language=fr}}</ref> |30,92 |2017 |Reporters Without Borders |- |'''Military Strength Ranking''' (Әскери қуат рейтингі) |108/133<ref>{{Cite news|title=2017 Military Strength Ranking|url=https://www.globalfirepower.com/countries-listing.asp|accessdate=2018-02-10|language=en-US}}</ref> |{{profit}}2,2661 |2017 |Global Firepower |- |'''Freedom on the Net''' (Интернеттің бостандығы әлемде) |ішінара еркін/65<ref>{{Cite web|url=https://freedomhouse.org/report/freedom-net/freedom-net-2017|title=Freedom on the Net 2017: Manipulating Social Media to Undermine Democracy|publisher=freedomhouse.org|lang=en|accessdate=2018-02-10}}</ref> |37 |2016 |Freedom House |- |'''The Global Enabling Trade Index''' (Халықаралық саудадағы елдерді тарту индексі) |113/136<ref>{{Cite news|title=The Global Enabling Trade Report 2016|url=http://reports.weforum.org/global-enabling-trade-report-2016/|work=Global Enabling Trade Report 2016|accessdate=2018-02-10|language=en-US}}</ref> |{{апат}}3,76 |2016 |World Economic Forum. |- | colspan="5" |*''алдыңғы басылыммен салыстырғанда'' |} == Халық == ''Тағы қара: [[Қырғызстан халқы]]'' [[Сурет:Kyrghyzstan demography.png|350px|нобай|солға|left|Қырғызстанның демографиялық қисығы]] Қырғызстанның тұрақты тұрғындары - 6 140 200 адам, ақшалай халық - 5 885 000 адам (2017 жылғы 1 қаңтарға)<ref name="халық 2017" />. Бұл әлдеқайда көп, 1959 жылы елде өмір сүрген (2 065 000), 1970 (2,935,000), 1979 (3,523,000), 1989 (4,258,000), 1999 (4 823 000) жылдары. 1960 жылдарға дейін республика тұрғындары көші-қон мен табиғи өсімнің арқасында тез өсті, соңғы ауылдық қырғыз әсіресе маңызды болды, Өзбектер және басқа да Орталық Азия халықтарымен. 2015 жылдың 26 қарашасында Қырғызстан халқының саны 6 миллионға жетті<ref>{{Cite web|url=http://www.president.kg/ru/archive/2015/11/26/|title=26 қараша, 2015 » Мұрағат »Қырғыз Республикасы Президентінің ресми сайты|publisher=www.president.kg|accessdate=2018-02-13}}</ref>. Халықтың басым бөлігі республиканың оңтүстік аймақтарында - [[Ош Облысы|Ош]], [[Жалал-Абад]], [[Баткен облысы|Баткен]] (3 241 600 немесе республиканың тұрақты тұрғындарының 52,8%), Халықы негізінен [[Ферғана аңғары|Ферғана алқабын]]да тұрады. Сондай-ақ, халықтың басым бөлігі [[Шу аңғары]]нда шоғырланған (1 885 600 тұрғын немесе республикадағы тұрақты халықтың 30,7% -ы) және [[Талас алқабы]] (255 200 тұрғын немесе республиканың тұрақты тұрғындарының 4,2%). [[Ыстықкөл облысы|Ыстықкөл]] және [[Нарын облысы|Нарын облыстарын]]да 757,800 немесе республикадағы тұрақты халықтың 12,3% -ы тұрады<ref name="халық 2017">[http://stat.kg/ru/statistics/download/operational/718/ 2017 жылы облыстардың, аудандардың, қалалардың, қалалық типтегі елді мекендердің саны.]</ref>. Ең тығыз елді мекендер - [[Ош облысы|Ош]] және [[Шу облысы|Шу]]<ref>{{Cite web|url=http://stat.kg/ru/publications/kratkij-statisticheskij-spravochnik-kyrgyzstan/|title=Қысқаша статистикалық анықтамалық «Қырғызстан» - Жарияланымдардың мұрағаты - Қырғызстан статистикасы|publisher=stat.kg|lang=en|accessdate=2018-02-13}}</ref>. === Этнодемография === Негізгі халқы - 4.393.057 адам, немесе 73,2% - [[Қырғыздар|Қырғыз]] саны. [[Қырғыздар]] бүкіл ел бойынша өмір сүріп жатыр және көптеген ауылдық жерлерде басым. Өзбектер екінші ең көп саны бар - 898 363 адам, бұл халықтың 14,6% құрайды, Өзбекстанның шекаралас өңірлерінде елдің оңтүстік-батысында шоғырланған. [[Орыстар]] - 356 637 адам, 5,8%. негізінен республиканың солтүстігіндегі қалалар мен ауылдарда шоғырланған. Басқа ұлт өкілдері: дүнгендер 69 093, ұйғырлар 56 015, тәжіктер 53,848, түріктер 42,829, қазақтар 35,087, татарлар 27,341, азербайджандар 20,010, корейлер 17,015, украиндер 11 915, немістер - 8340<ref name="нац 2017">[http://stat.kg/ru/statistics/download/operational/729/ Қырғыз Республикасының тұрақты халқы 2009-2017 жж. Жеке азаматтардың саны.]</ref>. {{bar box |title=Ұлттық құрамы<ref>http://stat.kg/media/publicationarchive/5b9a991d-7133-4f31-85b5-84ba6c206e3e.pdf</ref> |titlebar=#ddd |float=right |bars= {{bar percent|[[қырғыздар]]|yellowgreen|73.2}} {{bar percent|[[өзбектер]]|green|14.6}} {{bar percent|[[орыстар]]|blue|5.8}} {{bar percent|[[дүңгендер]]|pink|1.1}} {{bar percent|[[ұйғырлар]]|purple|0.9}} {{bar percent|[[тәжіктер]]|purple|0.9}} {{bar percent|басқалар|red|3.5}} }} ;Қазақтар Шу облысының 13,000 [[қазақтар|қазақ]] тұрады. Ыстықкөлде - 7000, Бішкекте - 10 000; елдің кез келген басқа аймақта қазақтардың саны 700 (2016) артық емес. 1926 жылы Қырғызстандағы қазақтардың саны 1,7 мыңға жетті. Қырғыз халқының саны 661 000 адаммен салыстырғанда<ref>[http://demoscope.ru/weekly/ssp/rus_nac_26.php?reg=1582 1926 жылғы Бүкілодақтық халық санағы. РСФСР өңірлері бойынша халықтың ұлттық құрамы. Қырғыз АССР.]</ref>. 1932-[[Қазақстандағы 1932—1933 жж. аштық|1933 жылдардағы Қазақстандағы ашаршылық кезеңін]]де мәжбүрлеп ұжымдастыру кезінде, қазіргі заманғы Қазақстан аумағында қатал болды, көптеген қазақстандықтар Қырғызстан аумағына көшіп, Осыған байланысты, 1939 жылғы санақ деректеріне сәйкес, қазақтардың саны 24 мың адамға дейін өсті. Тіпті 2007 жылы, Осы қазақтардың кейбірі әлі де Бішкекте тұрады<ref>Petr KOKAISL, Jan Pargač a kol. [https://books.google.com/books?id=zxzX5K_8TQ8C&printsec=frontcover&dq=kokaisl&hl=cs ''Pastevecká společnost v proměnách času: Kyrgyzstán a Kazachstán'' : Kyrgyzstán: Cesta pastevců od tradice k modernitě. Praha: Univerzita Karlova, 2006.] ISBN 80-7308-119-9</ref><ref>Petr KOKAISL et al. [https://books.google.com/books?id=V2m26LIiq74C&pg=PT149&vq=кыргызы&dq=kokaisl&hl=cs&source=gbs_selected_pages&cad=2 ''Kyrgyzstán a Kyrgyzové. Қырғызстан мен қырғыз.'' Plzeň: Západočeská univerzita, 2008.] ISBN 978-80-7043-772-8</ref>. 1989 жылғы санақпен 37 000 адам қарағанда қазақтардың санын сәйкес. Осы кезеңде, тәуелсіз Қырғызстан қалыптастыру кейін келді, Қазақстан қауымдастығының Қазақстанға қайта оралуы болды (жалпы алғанда 12 мыңнан астам халықтың теріс қалдықтары), ол 34 615 адам деңгейіне Қырғызстандағы қазақтардың санының қысқаруына әкелді. (2016 жылғы 1 қаңтардағы жағдай бойынша). Ыстықкөл облысында үй қазақтардың бірқатар, сондай-ақ бар. Қара-Суу қаласында өмір сүріп қазақтардың аз мөлшерде Ош облысы, («Казак-махалля»). ;Украинндар Қырғызстан аумағында [[украиндар]] орыстармен бірге - бірінші кезекте Украинаның Полтава аймағынан және Ресейден көшіп келген. ;Немістер Немістердің бір бөлігі ХІХ ғасырда аймақта өмір сүрді, Бұл аймақта алғашқы неміс маннондары қона бастаған кезде, діни қудалау салдарынан үйлерін тастап кеткен. Ол бірнеше мың ғана адам болды, солтүстікте тұратын, Талас ауданында, олар Николайполдың қоныс аударатын ауылдарын құрды, Владимир, Андреевка, Романовка кейінірек Николайополямен байланысты. 1944 жылы Қырғызстан КСР-да 4 мыңға жуық немістер тұрды. 1941-1945 жж. Орталық Азия республикаларында шамамен 500 мың неміс қоныс аударылды. 1989 жылы Қырғыз ССР-да тұратын 101 мың неміс, бұл республика халқының жалпы санының 2,4% -ын құрады. ;Дағыстандықтар Дағыстандықтар, Кавказдағы көптеген басқа халықтар сияқты, әртүрлі төлемдер бойынша депортациялау процесінде, депортациялауға және қуғынға ұшырады, діни және діни қызмет үшін. 1936 жылы КСРО халық комиссарлары Кеңесі қаулы қабылдады (21 мамыр, № 911-150 cc) «Дагестан мен Шешен-Ингуш аймағынан 1000 құлақ шаруашылығын көшіру туралы, оның негізінде бірнеше мың адам қырғыз ССР-ге көшірілген. ;Татарлар [[Татарлар]] 27 341 адам көлемінде Қырғызстанда өмір сүреді. «Татарлар» термині Волга аймағының көптеген түпнұсқалық топтарын білдіреді, оңтүстік Орал, Сібірде, сондай-ақ Орталық Азиядан келген мигранттар. Олардың ортақ ерекшелігі түркі тілдерінің Қыпшақ кіші топтағы татар тілінің түрлі диалектілерін қолдану болып табылады. Волга татарлары Мишар тобын да қамтиды (можари, мечера), Симбирск пен «Қазақ» губерниясында түркітілдес тұрғындар, Төменгі Волгада және Оңтүстік Оралда тұратын. ;Дүңгендер XIX ғасырдың соңында, Қытайдың солтүстік-батысындағы Қытайдың орталық үкіметінің [[Дүнган көтерілісі]]н басып озғаннан кейін, мыңдаған [[дүнгендер]] (мұсылман қытайлар). Дәстүрлі түрде дүнгендер жақсы фермерлер мен бағбандар, олардың суармалы бақтары көршілерге үлгі болды. («Дүнгендер» этнонимі негізінен Ресей мен ТМД-ның басқа елдерінде қолданылады: Қытайда өзіндік аты орыс тілінде (эуфония мақсатында) ретінде «Хуэй». Ауыл шаруашылығы, көгалдандыру және көгалдандырудан басқа, [[Орта Азия|Орталық Азиядағы]] дәстүрлі Дунган кәсіптері - сауда және шағын бизнес (мысалы, мейрамхана). Бұл азшылықты жеңілдікті көшіру облысы - бұл Шу алқабы (Токмок, Александровка ауылы, Милянфан, Кен-Булун) Ташыров ауылы (Қара-Су ауданы Ош облысы) және Ыстықкөл көлінің ауданы (Каракол, Ирдық ауылы). Бүгінгі Киевтің Бішкектегі Дунганская көшесі деп аталатын көше. Қырғыз Дунганның бір бөлігі 2000-шы жылдары Ресейге көшіп, негізінен [[Саратов облысы]]ның [[Ровно ауданы (Саратов облысы)|Ривне ауданы]]нда, онда дунгандар тығыз қоныстанған, бірінші кезекте [[Привольное]], [[Скатьковка]], [[Кочетное]] ауылында. ;Ұйғырлар Ұйғырлардың бір бөлігі 1820 жылдары Қытайға [[Шыңжаң Ұйғыр автономиялық ауданы|Шыңжаң]] провинциясынан Қырғызстанға келді, Эмигранттардың екінші толқыны 1950 жылдан бері жалғасып келеді, бірнеше мың адамның ішінде (әсіресе қытай «мәдени революция» кезінде). Дүңганнан айырмашылығы, ұйғыр этносы түркі тілдесіне жатады, Осылайша, Қытайдағы адамдардың басым бөлігінен ғана емес, дінмен ғана емес, сонымен бірге мәдени және лингвистикалық дәстүрлер (ұйғыр тілі Алтай тілінің отбасының түрік бөлімшесінің шығыс тобына жатады). Дегенмен, ТМД аумағында, Дүңгандар ретінде, ұйғырлар кейбір мәдени ұқсастықтармен сипатталады. Бүгінгі таңда Қырғызстанда 54810 ұйғыр тұрады, негізінен Бішкекте, және оның айналасы, сондай-ақ Ош және Жалал-Абад қалаларында. Бішкекте ұйғырлар Токолдош елді мекендерінде тығыз тұрады, Лебединовка, Новопокровка, Қырғызстанның оңтүстігінде Қашқар-Кыштак үлкен ұйғырлы ауылы орналасқан. Елдің оңтүстігінде ұйғырлар (сондай-ақ дүнгендер мен қазақтар) көбінесе өзбектермен ассимиляцияланды. қаласында ұйғыр қауымдастықтар, негізінен шағын және орта бизнесте жұмыс істейтін, қоғамдық тамақтандыру және сауда саласында, соның ішінде Қытаймен ірі көтерме сату, Қашқар-Кыштақ ауылында, негізінен ауыл шаруашылығында. ;Түріктер [[Түріктер]] ең маңызды ұлттық азшылықтардың бірін құрайды. Сондай-ақ, Қырғызстан аумағында [[КСРО халықтарын жер аудару|1943 жылғы депортация]]дан кейін осында болатын [[Қарашайлар|Қарашай]] мен [[Малқарлар|малқардардың]] саны аз. Пікір бар, формалды негіздер бойынша жарияланған ресми деректер бойынша халық, өйткені ресми дереккөздердегі деректерді растау мүмкін емес. Қырғызстан халқының соңғы санағы (2009) осы сипаттағы бұзушылықтардан өтті, олар объективті ақпарат ретінде қарастырыла алмайды. == Қырғызстан тілдері == Қырғызстан мен Қазақстан Орталық Азиядағы бұрынғы КСРО-ның жалғыз республикалары болып табылады, орыс тілін мемлекеттік тіл ретінде қалыптастырған. 1989 жылдың қыркүйегінде [[Қырғыз тілі]] мемлекеттік тілге айналды. Оңтүстік Алтайға Қырғыз тілі түркі тілдерінің қыпшақ тобына Қырғыз-қыпшақ iшкi топтың жатады. бірге Оңтүстік Алтай жатады тілі, [[қырғыз-қыпшақ тілдерінде|Қырғыз-қыпшақ]] топ [[Қыпшақ тілі|қыпшақ тобы]] [[түркі тілдері]]. Басқа қыпшақ тілдерінде [[Ноғай тілі|Ноғай тілдері]] кіші топтары ([[ноғай тілі|Ноғай]] Ноғай қырғыз тіліне ең жақын деп саналуы мүмкін, [[Қарақалпақ тілі|Қарақалпақ]] және т.б.). [1920 жылдарға дейін [[араб әліпбиі]] қолданылды. 1920 жылдары [[араб әліпбиі]] қолданылды. 1928 жылы [[латын әліпбиі]] енгізілді және бейімделді, ол 1941 жылы ауыстырылды [кириллица|кириллица]. оңтүстік Альтаичпен қатар, қыпшақ түркі тілдерінің топтарының Қырғыз-Қыпшақ кіші тобына жатады. бірге Оңтүстік Алтай жатады тілі, [[қырғыз-қыпшақ тілдерінде|Қырғыз-қыпшақ]] топ [[Қыпшақ тілі|қыпшақ тобы]] [[түркі тілдері]]. тілдерді топ ([[Ноғай тілі|Ноғай]], [[Қазақ тілі|қазақ]], [[қарақалпақ тілі|Қарақалпақ]], т.б. басқа қыпшақ тілінде арасында қырғыз жақын, сондай-ақ [[ноғай тілі|Ноғай тілдері]] деп санауға болады .). [[Қазақ тілі|қазақша]], [[Қарақалпақ тілі|Қарақалпақ]] және т.б.). 1920 жылдарға дейін [[араб әліпбиі]] қолданылды. 1928 жылы [[латын әліпбиі]] енгізілді және бейімделді, ол 1941 жылы ауыстырылды [[кириллица]]. 2009 жылғы санақ бойынша,<ref>{{cite web|url=http://212.42.101.100:8088/nacstat/node/23|title=Қырғыз Республикасы халқының санағы және тұрғын үй қоры 2009 ж|archiveurl=https://web.archive.org/web/20130121143551/http://212.42.101.100:8088/nacstat/node/23|archivedate=2013-01-21}}</ref> 4,1 млн. адамға, қырғыз тілі - екінші немесе екінші тіл, 2,5 млн. адамға орыс немесе орыс тілі жатады. Өзбек тілі ана тілі болып табылады, содан кейін орыс. Орыс тілі ең кең таралған екінші тіл болып табылады, Өзбек және ағылшын тілдерінде. {| class="wikitable" !Тіл атауы !Ана тілі !Екінші тіл !Тасымалдаушылардың жалпы саны |- |Қырғыз тілі |3 830 556 |271 187 |4 121 743 |- |Орыс тілі |482 243 |2 109 393 |2 591 636 |- |Өзбек тілі |772 561 |97 753 |870 314 |- |Ағылшын тілі | |28 416 |28 416 |- |Француз тілі | |641 |641 |- |Неміс тілі |50 |10 |60 |- |Басқалар |277 433 |31 411 | |} == Мерекелер == Ақпарат көзі<ref>Қырғыз Республикасының Еңбек кодексінің 113-бабы</ref>: {| class="standard" ! style="background:#efefef;" | Күндері ! style="background:#efefef;" | Атауы |- | [[желтоқсан]] айы нын 13 [[желтоқсан|күн]]і |Мұхаммед пайғамбардын(САВ) туғандар [[желтоқсан|айы күн]]і |- | Айдың өту бар | [[Ораза айт]] |- | Ораза айттан 70 күннен кейін | Құрбан айт |- | [[бұғы]] айынын 1и | 1-май Эмгекчилердин күнү |- | [[бұғы]] айынын 5и | Конституция күні |- | [[бұғы]] айынын 9у | Жеңіс күні |- | [[Тамыз]] айына 31 күн | ҚР егемендттік күндеі |} == Қырғызстандағы дін == ''Тағы қара: [[Қырғызстандағы дін]] [[Қырғызстандағы Ислам]] [[Қырғызстандағы христиан]]'' Қырғызстандағы сенушілердің басым көпшілігі - суннит мұсылмандары. Христиандар бар: православиелік, [[Қырғызстанның Апостолиялық әкімшілігі|Католиктер]] және түрлі протестанттық ағымдар. Сонымен бірге Қырғызстан - зайырлы мемлекет. Ел билігі діни қызметкерлердің діни рәсімдерді орындау үшін, республиканың заңнамасына қайшы келеді. Мысалы, 2016 жылы заң қабылданды, діни қызметкерлер өкілдерінің қылмыстық іс жүргізуде (3 жылдан 6 жылға дейін бас бостандығынан айыру) адаммен некеге тұруға қатысатын, кәбенеттік жасқа [[Некеге тұрудың ең төменгі жасы|үйленген емес]]<ref>[http://www.pravo.by/main.aspx?guid=238463 Қырғыз Республикасында кәмелетке толмаған балаларды тартуға тыйым салынады] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20161120013504/http://www.pravo.by/main.aspx?guid=238463 |date=2016-11-20 }}</ref>. == Қылмыс == 2011 жылы елде 9199 адам сотталды, оның ішінде белгілі бір мамандықтары жоқ еңбекке қабілетті адамдар 79,1%<ref name=autogenerated3>Турдиев Т.И. Қырғызстанның экономикалық қауіпсіздігі мен орнықты дамуына шұғыл қауіптер туралы // Қырғыз-орыс Славян университетінің хабаршысы. — 2014. — Т. 14. — № 8. — С. 163.</ref>. 2011 жылы ұрлық (1,713 адам) үшін басым көпшілігі сотталды, есірткінің заңсыз айналымы (1,248 адам) және бұзақылық (766 адам)<ref name=autogenerated3 />. Тұтастай алғанда [[Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығы|ТМД]], сотталғандардың басым көпшілігі ерлер (2011 жылы 89,5%)<ref name=autogenerated3/>. == Білім == Қырғызстандағы қазіргі заманғы білім беру үшін негіз кеңестік жүйе болып табылады. Тәуелсіздік алғаннан кейін білім беру саласында реформалар жүргізілді. Мектептегі білім 11 жылға есептелген, Олардың 9-ы міндетті. Бастауыш мектеп - 1-ден 4 сыныпқа дейін, 6-7 жастан 11 жасқа дейінгі балалар білім алады. Бастауыш мектепте балаларға базалық білім беріледі, Мұндай жазбаша ретінде, оқу, оқу тілдері, арифметика, Отан сабақтары, жұмыс, этика және дене тәрбиесі. Орта сыныптар 5-ден 9-шы сыныптарға дейін, 12 жастан 16 жасқа дейінгі балалар. Орта класстарда ғылыми тақырыптарды зерттей бастайды, математика, ақпараттық технологиялар, шет тілдерін тереңдетіп оқыту және т.б. Жоғары сыныптар 10-11 сыныпты құрайды. Қарамастан, 10-11 сыныпты таңдау міндетті емес, Мектеп оқушыларының 80% -ы орта мектепте оқиды. Мұнда студенттер сол тақырыпты оқып жатыр, орта сыныптағыдай, әскери істерді бастайды, сондай-ақ университетке түсуге дайындық. 11-сыныптың соңында, мектеп оқушылары қорытынды емтихандар мен Бүкіл республикалық тестілеуді (ОРТ) алады, оның қорытындысы бойынша университеттерге жұмысқа қабылдау жүргізілуде. 90-жылдардың басында мектептер жеке пәндер мен мамандықтарды жоғары деңгейде оқып-үйренді. 2000 жылы, орта қоғамдық мектептер саны болды - 1975 мектеп. Қазір олардың 2000-нан астамы бар. Үлкен қалаларда жекеменшік элиталық мектептер ашылды. Сонымен қатар, 7-17 жас аралығындағы балалар саны көп емес - 2013 жылы республикада 2901 адам болды, оның ішінде 1021 адам жұмыс істеді<ref>Сорочайкина Е. В. Тұтынушылар қоғамын қалыптастыру жағдайында заманауи жастарды әлеуметтендірудің ерекшеліктері (қырғызстанның мысалында) // Әлеуметтік ғылымдардың өзекті сұрақтары: әлеуметтану, саясаттану, философия, тарих. — 2015. — № 46. — С. 49</ref>. === ЖОО === 1990 жылы республикада тек 9 ЖОО болды, онда 58,8 мың оқушы оқиды, Тәуелсіздік жылдарында жоғары оқу орындарының саны айтарлықтай өсті және 2010 жылдың басында 52-ге жетті, оның 36-сы мемлекет. Студенттердің саны да артып, 2010 жылдың басында болды 220 мың. Республикада халықаралық «бірлескен» университеттер бар: Қырғыз-орыс (славян) университеті, Қырғыз-Түрік университетінің «Манас» және Қырғыз-түрік университетінің «Ала-Тоо», Орталық Азиядағы Америка университеті. * Қырғыз Республикасы Президентінің жанындағы Мемлекеттік басқару академиясы * Шығыс университеті. Махмуд Қашғари-Барсакан * Қырғыз Республикасының Сыртқы істер министрлігінің Дипломатиялық академиясы * Халықаралық Ататюрк-Алатоо Университеті (MOAA) * {{аударылмаған 4|Орталық Азиядағы Америка университеті||en|American university of central asia}} (АУЦА) * Бішкек қаржы-экономикалық академиясы (БФЭА) * Бішкек гуманитарлық университеті (БГУ) * Қырғыз экономикалық университеті (КЭУ) * Экономика және бизнес университеті (УЭП) * Қырғыз Республикасы Үкіметі жанындағы Қырғыз Мемлекеттік Құқық Академиясы (КСКА) * Қырғыз мемлекеттік медицина академиясы (ҚММА) * Қырғыз мемлекеттік дене тәрбиесі және спорт академиясы (КГАФКИ) * Қырғыз ұлттық аграрлық университеті. К.И. Скрябин (КУАУ) * Ыстықкөл мемлекеттік университеті. Қасым Тыныстанов (ИГУ) * Қырғыз мемлекеттік педагогикалық университеті ат. Арабаева * Нарын мемлекеттік университеті. С.Нааматова (НГУ) * Ош мемлекеттік университеті (Ош мемлекеттік университеті) * Ош технологиялық университеті. Академик М.Адышев (Ошту) * [[А.Мырсабеков атындағы Ош гуманитарлық-педагогикалық институты|Ош гуманитарлық-педагогикалық институты (ОГПИ)]] * Ош мемлекеттік әлеуметтік университеті (ОҚМУ) * МС-ның Ош филиалы * Орталық Азиядағы Ош университеті * Қырғыз мемлекеттік заң академиясы. Әділ Мұрат ұлы * Қырғыз мемлекеттік құрылыс, көлік және сәулет университеті (КМКТАУ) * [[Жүсіп Баласағұни атындағы Қырғыз Ұлттық Универсиеті]] * Борис Ельцин атындағы Қырғыз-Ресей Славян Университеті (КРСУ) * Қырғыз мемлекеттік техникалық университеті И.Раззакова (ҚарМТУ) * Орталық Азиядағы Халықаралық Университет (МУЦА) * Қырғызстанның халықаралық университеті (МУК) * Қырғыз-түрік университеті «Манас» (КТМУ) * Қырғыз Республикасы Қарулы Күштерінің Әскери институты Кеңес Одағының Батыры генерал-лейтенанты К. Усенбековтың есімі берілген * Жалал-Абад мемлекеттік университеті (ДжАГУ) * Баткен мемлекеттік университеті (БатГУ) == Дереккөздер == {{дереккөздер|2}} {{Навигациялық блок |тақырып = Қырғызстан |тақырып_стиль = background:{{түс|{{PAGENAME}}}}; |state = collapsed |Азия елдері |Орталық Азия |ЭЫҰ |ТМД |Еуразия Экономикалық Қауымдастығы |ҰҚШҰ |Түркі кеңесі |Шанхай Ынтымақтастық Ұйымы |ТҮРКСОЙ |Ислам Әріптестік Ұйымы }} [[Санат:Қырғызстан|*]] [[Санат:Посткеңестік елдер]] tjm37ntcvq1ej4ww9o30ezct54xsiz8 0 3519 3053291 3053159 2022-07-19T12:15:23Z Kazman322 116706 wikitext text/x-wiki {{мағына|Қазақ (айрық)}} {{Этникалық топ |атауы = Қазақтар |сурет = {{Фотомонтаж | photo1a = AbaiPainting.jpg | photo1b = Abylai khan.jpg | photo1c = Kurmangazy 175.jpg | photo1d = USSR stamp Ch.Valikhanov 1965 4k.jpg | photo1e = Altynsarin.jpg | photo2a = Mashhur Zhusup.jpg | photo2b = Baitursynov.jpg | photo2c = Timur Bekmambetov by Gage Skidmore.jpg | size = | position = center | spacing = 2 |color_border = white |color = white |size = 266 | foot_montage = [[Абай Құнанбайұлы]] • [[Абылай хан]] • [[Құрманғазы Сағырбайұлы]] • [[Шоқан Шыңғысұлы Уәлиханов|Шоқан Уәлиханов]] <br /> [[Ыбырай Алтынсарин]] • [[Мәшһүр Жүсіп Көпеев]] • [[Ахмет Байтұрсынұлы]] • [[Темір Нұрбақытұлы Бекмамбетов|Темір Бекмамбетов]] }} |сурет тақырыбы = |саны = 16 000 000 аса |аймақ1 = {{KAZ}} |саны1 = 13 029 227 (01.01.2021)<ref name="KZ2021">[https://stat.gov.kz/api/getFile/?docId=ESTAT414397 2021 жыл басына Қазақстан Республикасы халқының жекелеген этностары бойынша саны]</ref> |түсініктемелер1 = |аймақ2 = {{CHN}} |саны2 = 1&nbsp;400&nbsp;000 — 1&nbsp;500&nbsp;000<ref name="China">Согласно переписи 2000 ж. численность казахов составила 1&nbsp;250&nbsp;458 чел.[http://www.china.org.cn/english/features/EthnicGroups/136924.htm], в последующие годы на численность казахского населения оказывали влияние не только более высокая по сравнению с ханьцами рождаемость, но и наличие определённых ассимиляционные процессы. Приводимые в некоторых источниках оценки, в основном, исходят из более быстрого роста казахского населения по сравнению с ханьским и, соответственно, некоторого увеличения доли казахов в населении КНР (составляла 0,104 % в 2000 ж.), но даже при сохранении этой доли численность казахов составит ок.1,4 млн чел.</ref> |түсініктемелер2 = |аймақ3 = {{UZB}} |саны3 = 800&nbsp;000&nbsp; — 1&nbsp;100&nbsp;000<ref name="Uzb-2009">доля казахов в населении Узбекистана по данным переписей 1959—1989 жж. оставалась стабильной ок.4,1 % (существует оценка, [https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/uz.html#People приводимая ЦРУ] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160709035649/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/uz.html#People |date=2016-07-09 }}, согласно которой в 1996 ж. доля казахов сократилась до 3 %). Имеется официальная оценка Узбекистана [http://books.google.com/books?ei=F-jgSZyCJI3aygSpidyzDQ&id=wvnqAAAAIAAJ&dq=%D0%9C%D0%B8%D0%B3%D1%80%D0%B0%D1%86%D0%B8%D1%8F+%D0%B2+%D0%9A%D0%B0%D0%B7%D0%B0%D1%85%D1%81%D1%82%D0%B0%D0%BD%D0%B5+%D0%BD%D0%B0+%D1%80%D1%83%D0%B1%D0%B5%D0%B6%D0%B5+XXI+%D0%B2%D0%B5%D0%BA%D0%B0%3A+%D0%BE%D1%81%D0%BD%D0%BE%D0%B2%D0%BD%D1%8B%D0%B5+%D1%82%D0%B5%D0%BD%D0%B4%D0%B5%D0%BD%D1%86%D0%B8%D0%B8+%D0%B8+%D0%BF%D0%B5%D1%80%D1%81%D0%BF%D0%B5%D0%BA%D1%82%D0%B8%D0%B2%D1%8B.&q=940&pgis=1#search_anchor (цит. по книге Е. Ю. Садовской «Миграция в Казахстане на рубеже XXI века : основные тенденции и перспективы»] ISBN 9965-593-01-9), согласно которой в 1999 ж. численность казахов составляла 940,6 тыс. чел. или 3,8 %. Если принять сохранение доли казахов на уровне 4,1 % (без учета репатриации части казахов-оралманов в Казахстан) и [http://www.stat.uz/STAT/2008year/doklad_rus_tab.pdf численность населения Узбекистана в середине 2008 ж.] в размере 27,3 млн чел., то численность казахов в Узбекистане составит ок. 1,1 млн чел., если же применить оценку доли казахов в 3 %, их число в середине 2008 составит ок. 0,8 млн чел. По данным [http://www.library.cjes.ru/online/?a=con&b_id=416 Этнического атласа Узбекистана] в 2000 ж. в стране было 990&nbsp;022 казахов</ref> |түсініктемелер3 = |аймақ4 = {{RUS}} |саны4 = 647&nbsp;732 (2010)<ref name="Prerepis2010total">[http://www.gks.ru/free_doc/new_site/population/demo/per-itog/tab5.xls Данные переписи населения РФ 2010 ж.] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20211223052305/http://www.gks.ru/free_doc/new_site/population/demo/per-itog/tab5.xls |date=2021-12-23 }}</ref> |түсініктемелер4 = |аймақ5 = {{MNG}} |саны5 = 101 526<ref name="Mongol">[http://www.toollogo2010.mn/doc/Main%20results_20110615_to%20EZBH_for%20print.pdf Перепись населения Монголии 2010 ж.]</ref> |түсініктемелер5 = |аймақ6 = {{TKM}} |саны6 = 40 000 <ref name="Turkmen">В 1995 ж. численность казахов составляла 86 987 чел [http://www.chrono-tm.org/?0248042254000000000000011000000] или 1,94 % населения. Впоследствии наблюдался массовый выезд казахов-оралманов в Казахстан: 22 тыс. до 2001 ж. и ещё 38-40 тыс. в период 2001—2007 жж. По сообщениям прессы [http://www.chrono-tm.org/?0248042562000000000000011000000], [http://www.chrono-tm.org/?0248042371000000000000011000000], [http://www.chrono-tm.org/?0248041957000000000000011000000] значительная часть казахов уже покинула Туркменистан</ref> |түсініктемелер6 = |аймақ7 = {{KGZ}} |саны7 = 32&nbsp;900<ref name="Киргизия">[http://212.42.101.124:1041/stat1.kg/images/stories/docs/Kyrgyzstan%20v%20zifrah/Demo/6.pdf Национальный статистический комитет Кыргызской Республики. Национальный состав населения. Оценка на 1 қаңтар 2011 ж.]{{Deadlink|date=August 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} По переписи 1999 ж. в Киргизии было 42&nbsp;657 казахов ([http://www.demoscope.ru/weekly/2005/0197/analit04.php/ Демографические тенденции, формирование наций и межэтнические отношения в Киргизии в 1926—2000 ж. Демоскоп]), численность казахов сокращается в результате выезда за пределы Киргизии, так в только за 2008 год убыль за счёт миграции составила 701 чел. или 2,1 % численности казахов ([http://www.stat.kg/stat.files/tematika/%D0%B4%D0%B5%D0%BC%D0%BE%D0%B3%D1%80%D0%B0%D1%84/%D0%9A%D1%8B%D1%80%D0%B3%D1%8B%D0%B7%D1%81%D1%82%D0%B0%D0%BD%20%D0%B2%20%D1%86%D0%B8%D1%84%D1%80%D0%B0%D1%85/%D0%B4%D0%B5%D0%BC%D0%BE11.pdf Распределение внешних мигрантов по национальностям в 2008 ж.]{{Deadlink|date=August 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}), в 2009 ж. убыль составила 630 чел. или 1,9 % ([http://www.stat.kg/stat.files/tematika/демограф/Кыргызстан%20в%20цифрах/демо11.pdf Распределение внешних мигрантов по национальностям в 2009 ж.]{{Deadlink|date=August 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}), в 2010 ж. — убыль 759 чел. или 2,3 % ([http://212.42.101.124:1041/stat1.kg/images/stories/docs/Kyrgyzstan%20v%20zifrah/Demo/11.pdf Распределение внешних мигрантов по национальностям в 2010 ж.]{{Deadlink|date=August 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}). Определённое влияние на численность казахов оказывает и их ассимиляция.</ref> |түсініктемелер7 = |аймақ8 = {{IRN}} |саны8 = 9&nbsp;000<ref name="Iran">http://news.iran.ru/news/32852/ {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160304075522/http://news.iran.ru/news/32852/ |date=2016-03-04 }} Казахи «ядерного» Ирана</ref> |түсініктемелер8 = |аймақ9 = {{UKR}} |саны9 = 5&nbsp;526<ref>{{cite web|url=http://2001.ukrcensus.gov.ua/rus/results/nationality_population/nationality_popul1/select_51/?botton=cens_db&box=5.1W&k_t=00&p=100&rz=1_1&rz_b=2_1%20%20%20%20%20%20%20%20%20 &n_page=5|title=Всеукраинская перепись населения 2001 ж. Распределение населения по национальности и родному языку|publisher=Государственный комитет статистики Украины}}</ref> |түсініктемелер9 = |аймақ10 = {{BLR}} |саны10 = 1 068 (2019 ж.)<ref>{{cite web|url=https://www.belstat.gov.by/upload/iblock/df5/df5842f32b1b8a711043f8f54856f5c8.pdf|title=Перепись населения Республики Беларусь 2019 года. Национальный состав населения Республики Беларусь|publisher=belstat.gov.by}}</ref><br> |түсініктемелер10 = |аймақ11 = {{TJK}} |саны11 = 900<ref name="Таджикистан">{{cite web|url=http://www.demoscope.ru/weekly/2005/0191/analit05.php|title=Итоги переписи населения Таджикистана 2000 ж.: национальный, возрастной, половой, семейный и образовательный составы|author=Михаил Тульский|publisher=«[[Демоскоп]]»|archiveurl=http://www.webcitation.org/61CULh3l6|archivedate=2011-08-25}}</ref> |түсініктемелер11 = |аймақ12 = |саны12 = |түсініктемелер12 = |аймақ13 = |саны13 = |түсініктемелер13 = |тілдері = [[қазақ тілі|қазақша]] |діні = [[Ислам|Ислам діні]] |этникалық топтары =[[түркілер]], [[ноғайлар]], [[қарақалпақтар]], [[башқұрттар]], [[татарлар]] |ескертпелер = }} '''Қазақтар''' — Орталық Еуразияны мекендейтін түркітілдес [[этнос]] және [[ұлт]]. Дешті-Қыпшақ даласын мекендеген көптеген этностар мен этно бірлестіктердің өзара араласуының нәтижесінде қалыптасты. Қазақтар ретінде [[Қазақ хандығы]]ның құрылуымен белгілі бола бастады. Тілдік құрылымы жағынан [[Түркі тілдері|Түркі тілдес халықтардың]] солтүстік-батыс [[Қыпшақ тілі тармағы|қыпшақ]] тобына жатады. [[Қазақ тілі]]нде сөйлейдi. Қазақтар [[Қазақстан]]мен көршілес [[Моңғолия]] ([[Баян-Өлгей аймағы]]), [[Қытай]] ([[Іле Қазақ аутономиялық облысы]]), [[Ресей]], [[Өзбекстан]], [[Қырғызстан]], [[Түрікменстан]] елдерінің жерін бірыңғай қоныстаған. Қазақстандағы қазақтар саны 13 млн. адам (2021 ж), әлемде шамасында 16 млн. адам құрайды. [[Сурет:Казахи в Казахстане.png|thumb|right|300px|2022 жыл басындағы Республика облыстары бойынша қазақтардың үлесі{{легенда|#f5fff5|10.0 - 19.9 %}} {{легенда|#c3ffc3|20.0 - 29.9 %}} {{легенда|#91ff91|30.0 - 39.9 %}} {{легенда|#5fff5f|40.0 - 49.9 %}} {{легенда|#2dff2d|50.0 - 59.9 %}} {{легенда|#00fa00|60.0 - 69.9 %}} {{легенда|#00c800|70.0 - 79.9 %}} {{легенда|#009600|80.0 - 89.9 %}} {{легенда|#006400| 90.0 % жоғары}}]] == Қазақ халқының қалыптасуы == {{main|Қазақ халқының қалыптасуы}} {{main|Қазақтар (этногенез)}} == Қазақ халқының ру-тайпалық құрылымы == {{main|Қазақ рулары}} == Тарихы == {{Қазақстан тарихы}} ==== Қазақ хандығы ==== Қазақ хандығының құрылуы және нығаюы (15-16 ғғ.) Қазақ хандығының пайда болуы [[Қазақстан]] жерінде 14-15 ғғ. болған әлеуметтік-экономикалық және этникалық-саяси процестерден туған заңды құбылыс. Өндіргіш күштердің дамуы, көшпелі ақсүйектердің экономикалық қуатының артуы, феодалдық топтардың тәуелсіздікке ұмтылуы, осы негізде [[Әбілхайыр хандығы]] мен [[Моғолстан]] арасындағы тартыстың өршуі, әлеуметтік қайшылықтардың үдеyi 15 ғ. 2 жартысында бұл мемлекеттердің құлдырап ыдырауына апарып соқтырды. Әсіресе Әбілхайыр (1428-1468) Жошы-Шайбан- Дәулет-Шайх оғланның ұлы хандығы өте нашар еді. Территориясы батысында [[Жайық]]тан бастап, шығысында Балқаш көліне дейін, оңтүстігінде Сырдың төменгі жағы мен Арал өңірінен, солтүстігінде [[Тобыл]]дың орта ағысы мен [[Ертіс]]ке дейінгі жерді алып жатты.Бір орталықа бағынған мемлекет болмады. Көптеген ұлыстарға бөлінді. Олардың басында Шыңғыс әулетінің әр тармақтағы ұрпақтары, көшпелі тайпалардың билеушілері тұрды. Әбілхайыр билік еткен кезде халық өзара қырқыс пен соғыстан шаршады. 30 жж. ол Тобыл бойында Шайбани ұрпағы Махмұт Қожаханды талқандады. Сыр бойындағы далада Жошы әулетінің Махмұтханы мен Ахметханын(Тоқа Темір тұқымы) жеңді. [[1446]] жылы Әбілхайыр Темір ұрпақтары мен Ақ Орда хандары ұрпақтарынан Сыр бойы мен Қаратау баурайындағы — [[Сығанақ]], [[Созақ]], [[Аққорған]], [[Өзгент]], Аркүк сияқты қалаларды басып алады. [[1457]] ж. Үз-Темір тайшы бастапан ойраттардан (жайылым жер іздеген) [[Түркістан]] өңірінде жеңіліп қалды. Масқара ауыр шарт жасасып, ойраттар [[Шу]] арқылы өз жерлеріне кетті. Ал Әбілхайыр өз ұлысында , қатал тәртіп шараларын орнатуға кіріседі. Бұл халық бұқарасының оған деге өшпенділігін күшейтті. Нәтижесінде халықтың жартысы Шығыс [[Дешті Қыпшақ]]тан Түркістан алқаптарына және [[Қаратау]] бөктерлерінен [[Жетісу]]дың батыс өңіріне көшіп барулары еді. Оны [[Жәнібек сұлтан]] пен [[Керей сұлтан]] басқарды. [[Дешті Қыпшақ]] пен Жетісудағы көшпелі бұқара феодалдық қанаудың күшеюіне, соғыстарға наразылық ретінде , хандар мен феодалдардың қол астынан көшіп кетіп, қоныс аударды. Сөйтіп, 15 ғ. 50-70 жж, яғни 1459ж. Әбілхайыр хандығынан Жетісудың батысына Есенбұға хан иелігіне [[Шу]] мен [[Талас]] өзендерінің жазықтығына көшіп келді. Олардың қоныс аударуының бір себебі, оларды Шыңғыс әулетінен шыққан Керей хан мен Жәнібек ханның жаңа қалыптасып келе жатқан қазақ халқының дербес мемлекетін құру, оның тәуелсіз саяси және экономикалық дамуын қамтамасыз ету жолындағы қадамы мен қызметі өз ықпалын тигізді. Жетісу рулар мен тайпалар мемлекет бірлестігінің орталығына айналды. Олардың саны 200 мың адамға жетті. Моғолстан ханы Есенбұға өзінің солтүстік шекарасын қорғату үшін, сондай-ақ өзінің бауыры Тимурид Абу Саид қолдап отырған Жүністің шабуынан батыс шекарасын қорғату үшін пайдаланғысы келді. Жәнібек қазақ хандығының тұңғыш шаңырағын көтерген Барақ ханның ұлы, ал Керей оның ағасы Болат ханның баласы. Барақтан басталатын қазақтың дербес мемлекеттігі жолындағы күресті оның туған ұлы мен немересінің жалғастыруы табиғи құбылыс. [[Мырза Мұхамед хайдар Дулати]] Қазақ хандығының құрылған уақытын хижраның 870 жылына (1465-1466 жж.) жатқызады. Қазақтың алғашқы ханы болып [[Керей]] жарияланды (1458-1473 жж.). Одан кейін қазақ ханы болып [[Жәнібек хан|Жәнібек]] сайланды (1473-1480 жж.). Бұлардың тұсында Жетісу халқы, 1462 жылы [[Моғолстан]] ханы Есенбұға өлгеннен кейін ондағы тартыстың күшеюіне байланысты, өзара ынтымақтықты нығайтуға үлес қосты. Әбілхайыр хандығынан көшіп келушілер Жәнібек пен Керейдің қазақ хандығын күшейте түсті. Едәуір әскери күш жинаған және Жетісуда берік қорғанысы бар Жәнібек пен Керей, [[Жошы әулеті]]нен шыққан сұлтандардың Шығыс Дешті Қыпшақты билеу жолындағы күресіне қосылды. Бұл күрес 1468 ж. Әбілхайыр өлгеннен кейін қайтадан өршіді. Қазақ хандарының басты жаулары Әбілхайырдың мұрагерлері- оның ұлы Шайх -хайдар мен немерелері [[Мұхамед Шайбан]] и мен [[Махмұд Сұлтан]] болды. Сыр өңірі мен Қаратау — қазақ хандарының Батыс Жетісудағы иеліктеріне ең жақын болды. Жәнібек пен Керей хандар сауда-экономикалық байланыстардың маңызды орталықтары және күшті бекініс болатын Сыр бойындағы қалаларға өз құқықтарын орнатуға тырысты. Сондай-ақ Сырдың төменгі және орталық сағаларының жерлері қазақтың көшпелі тайпалары үшін қысқы жайылым да еді. 70-жылдары [[Сауран]], [[Созақ]] түбінде, үлкен шайқастар болды. Асыны ([[Түркістан]]ды), Сығанақты біресе қазақ хандары, біресе Мұхамед Шайбани басып алып отырды. Осындай шайқастардың бірінде көрнекті қолбасшы Керейдің ұлы [[Мұрындық]] болды. Ол 1480 жылдан бастап хан болды. Соның нәтижесінде 15 ғ. 70-ж-да қазақ хандығының шекарасы кеңейе берді. Оңтүстік Қазақстан қалалары үшін Шайбани әулетімен арадағы соғыстар Жәнібек ханнан кейін қазақ хандығын билеген Бұрындық хан (1480-1511 жж.) тұсында да толастамады. Батыс Жетісудағы иеліктеріне оңтүстіктегі өздеріне қараған қалаларға (Созақ, Сығанақ, Сауран) сүйене отырып, алғашқы қазақ хандары Дешті Қыпшақтағы өкімет билігіне талаптанушы барлық хандарды жеңіп, өз иеліктерін ұлғайтты. [[Дешті-қыпшақ мемлекеті|Дешті Қыпшақта]] қазақ хандары билігінің орнығуы, Мұхаммед Шайбаниды Дешті Қыпшақтағы тайпалардың кейбір бөлігін соңына ертіп Мәуереннахрға кетуге мәжбүр етті. Мұнда ол Темір әулеті арасындағы өзара тартысты пайдалана отырып, өкімет билігін басып алды. Сонымен қазақ хандығының құрылуына ұйтқы болған себептер — саяси және этникалық процестер болды. Оның басты этапы — Керей мен Жәнібектің қол астындағылармен бірге көшпелі өзбектердің басшысы Әбілхайырдан кетіп, Моғолстанның батысына қоныс аударуы. Мұндағы маңызды оқиға — Керей мен Жәнібекті жақтаушылардың өзбек-қазақтар, кейін тек қазақтар деп аталуы. Әбілхайырдың өлімінен кейін Керей мен Жәнібектің Өзбек ұлысына келіп, үкімет билігін басып алуы. Жаңа мемлекеттік бірлестік [[Қазақстан]] атана бастады. ==== Қасым ханның тұсында Қазақ хандығы ==== 16-17 ғғ. қазақ хандығы нығайып, оның шекарасы едәуір ұлғая түсті. Өз тұсында «жерді біріктіру» процесін жедел жүзеге асырып, көзге түскен хандардың бірі Жәнібектің ұлы Қасым.. [[Қасым хан]]ның (1511-1523 жж.) тұсында қазақ хандығының саяси және экономикалық жағдайы нығая түсті. Ол билік құрған жылдары қазақ халқының қазіргі мекен тұрағы қалыптасты. Бірсыпыра қалалар қосылды, солтүстікте Қасым ханның қол астындағы қазақтардың жайлауы Ұлытаудан асты. Оңтүстік-шығыста оған Жетісудың көп бөлігі (Шу, Талас, Қаратал, Іле өлкелері) қарады. Қасым ханның тұсында Орта Азия, Еділ бойы, [[Сібір]]мен сауда және елшілік байланыс жасалды. Орыс мемлекетімен байланыс болды. Ұлы князь 3 Василий (1505-1533) билік құрған кездегі [[Мәскеу мемлекеті]] еді. Батыс Еуропа да қазақ хандығын осы кезде танып білді. '''«Қасым ханның қасқа жолы»''' деген әдет-ғұрып ережелері негізінде қазақ заңдары жасалынды. Дегенмен Қасым хан тұсында Қазақ хандығы бір орталыққа бағынған мемлекет болмады. Ол Қасым өлгеннен кейін бірден байқалды. Өзара қырқыс, таққа талас басталды. Моғол және өзбек хандарының қазақ билеушілеріне қарсы одағы қалыптасты. Өзара тартыс кезінде Қасым ханның ұлы және мұрагері Мамаш қаза тапты. Қасым ханның немере інісі Таһир (1523-1532) хан болды. Оның айырықша елшілік әне әскери қабілеті болмады. Маңғыт және Монғол хандарымен әскери қақтығыстар басталды. Бұл соғыстар қазақтар үшін сәтті болмады. Қазақ хандығы оңтүстіктегі және солтүстік-батыстағы жерінің бір бөлігінен айрылып, оның ықпалы тек Жетісуда сақталып қалды. ТаҺир ханның інісі Бұйдаштың (1533-1534) тұсында да феодалдық қырқысулар мен соғыстар тоқталған жоқ. ==== Хақназар ханның тұсында Қазақ хандығы ==== 16 ғ. 2 ж. әлсіреген хандықты біріктіруде Қасым ханның баласы [[Ақназар хан|Ақназар]] (1538-1580 жж.) өз үлесін қосты. [[Ноғай ордасы]]ндағы алауыздықты сәтті пайдаланған ол, Жайық өзенінің сол жағындағы жерді қосып алды. Оның тұсында [[Жетісу]] мен Тянь-Шаньды басып алуды көздеген Моғол ханы [[Абд-Рашид]]ке қарсы ұтымды күрес жүргізілді. Ақназар өзара тартыста өзбек ханы Абдулланы қолдау арқылы Сыр бойындағы қалаларды (Сауран, Түркістан) өзіне бағындырды. Оның Абдулламен байланысынан қорыққан [[Ташкент]]тің ұлыстық әміршісі [[Баба сұлтан]] жансыздары арқылы Ақназарды у беріп өлтірді. ==== Тәуекел ханның тұсында Қазақ хандығы ==== Ақназардың мұрагері Жәдіктің баласы және [[Жәнібек хан]]ның немересі қартайған Шығай (1580-1582) болды. Ол өзінің баласы Тәуекелмен (1586-1598 хан болған) бірге Баба сұлтанға қарсы күресінде Бұқар ханы Абдоллаға келді. Абдолла Шығайға ходжент қаласын сыйға тартып онымен қосылып Баба сұлтанға қарсы Ұлытау жорығына шығады. Осы жорықта Шығай қайтыс болады. Қазақ хандығының иелігі енді Тәуекелге көшеді. ==== Есім ханның тұсында Қазақ хандығы ==== Тәуекел хан Орта Азияның сауда орталықтарына шығу үшін күресті. 1583 жылы ол бұрынырақ Бұқарамен жасалған шартты бұзып, Сыр бойындағы қалаларды алып, Ташкент, Андижан, Акси, Самарқанд сияқты қалаларды қазақ хандығына қаратты. Бұқара қаласын қоршауға алған кезде Тәуекел хан жараланып қаза болды. Одан соң хандыққа Есім хан Шығайұлы (1598-1628) билік етті. Ол 1598 жылы Бұқарамен бітім шартын жасасты, шарт бойынша өзбектер бұрын тартып алған Сыр бойы қалалар мен Ташкент қазақ хандығына бекітіп берілді. Сөйтіп, Сыр бойындағы қалалар үшін, Оңтүстік Қазақстанның жерін кеңейту үшін бір жарым ғасырға созылған күрес біраз бәсеңдеді. Есім хан елді жуасытып бағындыру саясатын жүргізді. Сондықтан ол қанға қан, құн төлеу, барымта алу, құлды сату, зекет, ұшыр жинау, айып салу және т.б. уағыздады. Халық [[Есім хан]] заңдарын "Есім хан салған ескі жол! Деп атады. ==== Қазақтардың өзара саяси қарым-қатынасы ==== 16 ғасырда қазақ хандығы солтүстікте құрылған Сібір хандығымен (орталығы Түмен) шектесті. 1563 жылы Шайбани әулеті мен Тайбұғы руы арасындағы ұзақ жылдар бойы жүргізілген күрестен кейін Сібір хандығы Шайбани әулеті Көшім ханның қолына көшті. Сібір хандығының халқы түркі тілдес қырық рудан құрылған және угар тайпаларының жиынтығынан тұрды. Хандықтың негізгі халқы түркі тілдес «Сібір татарлары» деген атпен белгілі болды. Сібір хандығы Қазақстанмен саяси және сауда байланысын жасап тұрды. 1552 ж. Ресей Қазан қаласын жаулап алғаннан кейін, ол Сібір хандығымен көрші болып шықты. 1581 ж. Ермактың сібірге жорығы басталды. Көшім хан жеңілгенмен, Ермак жеңісті баянды ете алмады, ол 1584 ж,. қаза тапты. Бірақ Сібір хандығы да көтерілмеді. Сөйтіп ол 1598 жылы Ресей құрамына енді. 17 ғ. 2 ж. [[Қазақ хандығы]]ның жағдайы нашар болды. Өзара қырқысты пайдаланған жоңғарлар Жетісудың бір бөлігін басып алып осы аймақта көшіп жүрген қазақтар мен қырғыздарды бағындырды. Бұқара әскерлері Ташкентті алып, қазақтарды ығыстыра бастапан кезде, қазақ хандарының бірі Жәңгір Бұқар әміршісін жоңғарларға қарсы күресу үшін әскери одақ жасауға көндірді. Жәңгір жоңғарларға қарсы жорықта 1652 ж. қаза тапты. 17 ғ. 90-ж-да жоңғарлардың қазақ жеріне шабуылы бәсеңдеді. Бұл кезде қазақ хандығының нығаюы, қырғыздар мен қазақтар арасындағы одақ және оған қарақалпақтардың қосылуы күшті жүрді. ==== Тәуке ханның тұсында Қазақ хандығы ==== 1680 ж. [[Жәңгір хан|Жәңгірдің]] баласы Тәуке (1680-1718) хан болды. Оның тұсында «Жеті жарғы» деген заңдар жинапы құрастырылды. Жеті жарғы көшпелілердің ел билеу заңы болып табылады. Оның негізгі баптарының мазмұны: қанға қан алу, яғни біреудің кісісі өлтірілсе, оған ердің құнын төлеу (ер адамға 1000 қой, әйелге 500); ұрлық, қарақшылық, зорлық-зомбылыққа өлім жазасы кесіледі, жазаны ердің құнын төлеу арқылы жеңілдетуге болады; денеге зақым келтірсе, оған сәйкес құн төленеді (бас бармақ 100 қой, шынашақ 20 қой); егер әйел ерін өлтірсе өлім жазасына кесіледі (егер ағайындары кешірім жасаса, құн төлеумен ғана құтылады, мұндай қылмысты екіқабат әйел жасаса жазадан босатылады); төре мен қожаның құны қарашадан 7 есе артық төленеді; егер ері әйелін өлтірсе, әйел құнын төлейді. ==== Қазақ хандығының саяси-әлеуметтік шағы ==== Феодалдық қанау көптеген салық түрін енгізді. Малшыдан зекет, егіншіден ұшыр жиналды. Ең жоғары басқарушы хандар болды. Олар тек Шыңғыс тұқымынан шықты. Феодалдық шартты жер иеленушілік, жерге меншіктің тұрақты түрлері, әсіресе Қазақстанның оңтүстік аудандарында, Сыр бойындағы қалалар аймағында қалыптасты. Олардың сойырғал, иқта, милк, вакуф сияқты түрлері болды. Ханнан тархандық құқық алып, сыйлық жерді иеленушілер онда тұратын егіншілерден, қолөнершілерден өз пайдасына салық жинады. Қазақ қоғамын әлеуметтік-таптық топтарға бөлу негізіне әл-ауқаттылық жағдайынан гөрі, әлеуметтік шығу тегі негізге алынды. Жоғары аристократтық топ ақсүйектерге Шыңғыс әулеттері хандар, сұлтандар, оғландар төрелер, қожалар жатты. Ал басқа халық әл-ауқатына қарамастан қара сүйеккке жатқызылды. *Қазақ хандығының мәдениеті: Қазақ поэзиясының аса ірі тұлғалары Шалкиіз (15 ғ.), Доспамбет (16 ғ.), Жиембет (17 ғ.). Қазақтың батырлар жыры тарихи оқиғаларға құрылған. Мысалы: Қобыланды, [[Ер Тарғын]], [[Алпамыс батыр|Алпамыс]], [[Ер Сайын]], [[Қамбар Батыр|Қамбар батыр]] дастандары. Ислам діні толық тарады. Араб әліпбиі қолданылды. 18 ғасырда қазақтар үш жүзге бөлініп өмір сүріп жатты. Әр жүздің өз ханы болды. Кіші жүзді Әбілхайыр, Орта жүзде Сәмеке (Шахмұхамед), Ұлы Жүзде -Жолбарыс, Түркістан қаласын астана еткен Үлкен Орданың ханы Тәуке еді. Қазақ жерінде орталықтанған мемлекет болмауын көршілері өз пайдасына шешуді ойлады. Оңтүстік-батыстан Жайық казактарының қолдауымен Еділ бойындағы башқұрттар, қалмақтар Кіші жүзге тынымсыз шабуыл жасады. Солтүстіктен Сібір казактары тыным бермеді. Орта Азиядағы Бұқара мен хиуа хандықтары да қазақ жерінен дәмелі болды. Олардың бәрінен асып түскен жоңғарлар еді. *Қазақ халқының ойраттарға қарсы күресі: 16 ғасырдың соңында ойраттар (қалмақтар) төрт тайпалық бірлестіктен тұрды. Олар Тарбағатайдан Шығысқа қарайғы өңірді алып жатқан торғауыттар, Ертістің жоғары ағысында қоныстанған дербеттер, қазіргі Дихуа қаласының маңындағы хошауыттар, Іле өзенінің жоғары жағындағы шоростар еді. Қазақтар мен ойраттар арасындағы жайылым жер үшін күрес 15 ғасырда-ақ басталды. 16 ғ. соңында ойраттардың шағын бөлігі қазақ ханы Тәуекелге бағынды. 1635 ж. Хонтайшы Батурдың бастауымен Жоңғар хандығы құрылды. Қазақ-жоңғар қатынастары Батур хонтайшы (1634-1654) билік құрған кезде шиеленісе түсті. Онан кейінгі жоңғар хандары (Сенге, Қалдан) Оңтүстік Қазақстанды, маңызды сауда жолдары өтетін қалаларды өздеріне қаратуға тырысты. *Қазақ халқының жоңғарларға қарсы күресі: 1718 жылы Тәуке дүние салғанда, орнына Болат хан болды. Оның кезінде қалмақтардың қазақ жеріне жорығы күшейді. Бұл жорықтардың табысты болуына шведтің артиилерия сержанты Иоганн Густав Ренаттың әсері күшті болды. 1709 жылы Полтава түбінде орыстардың қолына түскен Ренат Тобыл қаласына айдалды, осында Ертістің бойында Бухгольцтің экспедициясы құрамында Кереку қаласының маңында 1715 жылы қалмақтарға тұтқынға түседі. 1733 жылға дейін қалмақтардың қолында болды. Ол қалмақтарға зеңбірек құюды, баспахана жасап, әріп құюды үйретеді. Жан-жақты әскери дайындығы бар жоңғарлар 1710-1711 жж. қазақ жеріне басып кіріп соғыс жүргізді. Олар 1717 жылы жазда Аякөз өзені жағасында қазақтардың 30 мың жасағын талқандады. Келесі жылы жоңғарлар қазақтарды Бөген, Шаян, Арыс өзендері бойында тағы да қырады. *Ақтабан шұбырынды, Алқакөл сұлама: 1723 жылы ерте көктемде жоңғарлар қазақ жеріне тағы да соғысуға келді. Шуна Дабо деген қалмақ басқарған бұл шайқас екі бағытта жүруі тиіс еді. Бірінші бағыт Қаратауды басып өтіп, Шу мен Талас өзендеріне шығу болса, екінші бағыт қазақтарға соққы беріп, Шыршық өзеніне жету болатын. Бұл жоспарды іске асыру үшін әскерлер жеті топқа бөлініп, оның бірі Жетісу Алатауының етегіндегі Балқаш көліне құятын төрт өзеннің бойына топтастырылды. Қалмақтың ірі қолбасшысы Амурсана басқарған 70 мың адамнан тұратын екінші бір тобы Іле өзені бойына, Кеген өзенінің солтүстік жағасына, Нарын өзенінің күншығыс жағынадғы Кетпен тауы баурайына орналасты. Бейғам отырған қазақтар аямай қырылды. Жоңғарлар Жетісуды, Ұлы жүзді қырып-жойып, Ұлы жүз, Кіші жүз жеріне де жетті. Халық басы ауған жаққа шұбырды. Ұлы Жүз бен Орта Жүздің қазақтары Самарқан мен Ходжентке қарай шұбырды. Кіші жүз қазағы Ххиуа мен Бұхараға ағылды. Босқындардың біразы Сырдың сол жағындағы Алакөл маңына топтасты. Халық бұл кезеңді «Ақтабан шұбырынды, Алқакөл сұлама» деп атады. «Елім-ай» деген ән туды. Халық ең соңында бірігудің қажеттігін түсінді. 1728 жылы Әбілхайыр бастаған Кіші жүз жасақтары, Тайлақ батыр, Саурық батыр бастапан әскерлер Ырғыз уезінің оңтүстік шығыс бетіндегі Бұланты өзенінің жағасында «Қара сиыр» деген жерде қалмақтарға қарсы соққы берді. 1730 жылы көктемде Балқаш көлі маңында тағы соғыс басталды. Бөгенбай, Қабанбай, Наурызбай, сияқты батырлар бастапан қазақ жасақтары жоңғарларға аяусыз соққы берді. Бұл жер кейін «Аңырақай» деп аталып кетті. Шуно Дабо бастапан қалмақтар Іле өзені бойымен шығысқа қарай қашуға мәжбүр болды. Қазақ жерін азат ету жолындағы соғысты жеңіспен аяқтау үшін Үш жүздің әскерлері Шымкентке таяу Ордабасы деген жерге жиналды. Қолбасшы болып Әбілхайыр мен [[Бөгенбай батыр|Бөгенбай]] сайланды. Осы тұста Тәуке ханның баласы Үлкен Орда иесі Болат хан қайтыс болды. Таққа талас басталды. Болат ханның інісі, Орта Жүздің ханы Сәмеке (Шахмұхамед) тақтан үміткер болды. Сондай-ақ қалмақты қыруда үлкен ерлік танытқан Кіші жүз ханы Әбілхайырда тақтан дәмеленді. Алайда аға хан болып Болаттың үшінші ұлы Әбілмәмбет сайланды. Әбілхайыр бұған наразы болып, майдан шебінен әскерін алып кетті. Сәмеке де Шу бойымен Бетпақдалаға қарай өз әскерін алып кетті. Жоңғарларға қарсы майдан әлсірей бастады. Ұлы Жүздің ханы Жолбарыс жоңғарлармен мәмлеге баруға мәжбүр болды. Осы тұста әрбір жүздің ішінде феодалдың бытыраңқылық күшейді. Кіші жүз сұлтандары Батыр мен Нұралы ([[Әбілхайыр ханның тарихы|Әбілхайырдың]] баласы) өз алдына ел биледі. Сол сияқты Орта жүзде Күшік пен барақ сұлтандардың да өз иеліктері болды. Қазақ хандығының Бұхара, хиуамен қатынасы да нашар болды. Еділ өзені бойында қалмақтар мен башқұрттар Кіші Жүздің жеріне шабуыл жасап, үнемі қауіп туғызды. ==== Абылай ханның тұсында Қазақ хандығы ==== [[Сурет:Abylai.jpg|250px|thumb|<center>Абылай хан]] 1742 жылы 20 тамызда Ор қаласында Ресей, жоңғар және қарақалпақ, қазақтардың Кіші, Орта және Ұлы жүздің өкілдері қатысқан келіссөз жүргізілді. Онда Ресей өкілі қазақ пен жоңғар арасындағы қақтығысқа байланысты уәж айтпақшы болды. Бірақ жоңғарлар оны тыңдаған жоқ. Олар орыс қамал-бекіністеріне, қазақ қоныстарына жақын жерде 20 мың әскер ұстап, қазақты мазалауын қоймады. Ендігі жерде қазақтар өз күшіне ғана сенуіне тура келді. Осы идеяны орнықтыруға Абылай хан зор күш жұмсады. 1711 жылы дүниеге келген Абылай Уәлиұлының бастапқы есімі Әбілмансұр болды. Ол жастай жетім қалды. 1731 жылы жоңғарлармен шайқаста көзге түсті. Жоңғарияның ханы Қалдан Серен 1745 жылы қайтыс болып, оның мұрагерлері таққа таласты. Осы кезде оған Цинь империясы тиісе бастайды. Абылай осы сәтті пайдаланды. Ол сыр бойындағы қалаларды азат етуге кірісті. Ол бұл жорықта қазақ әскерлерін үш топқа бөлді. Оның бірінші тобын Қанжығалы Бөгенбай мен Үмбетей жырау басқарды. Бөгенбай басқарған 10 мың әскер Түркістанның солтүстік жағына, Созақ бекінісіне барып тиісуге тиіс еді. Екінші қолды Жәнібек батыр басқарды. Оған Тәтіқара жырау қосылды. Олар Сырдың төменгі ағасына қарай кетті. Үшінші негізгі қолды Абылайдың өзі басқарды. Жорыққа қатысушылар Шиелі, [[Жаңақорған]] бойымен Түркістанның күнбатыс жағына қарай жылжыды. Бұл топта [[Қабанбай батыр|Қабанбай]], [[Баян батыр|Баян]], Сырымбет, Малайсары,Желкілдек, Жанұзақ болды. Жоңғар әскерін басқарған Қалдан Сереннің ортаншы ұлы Цевен Доржи де өз әскерін үшке бөлді. Ол өзінің басты күшін Абылайға қарай бағыттады. Оның қару-мылтығы, түйе үстіне орнатқан 15 зеңбірегі бар еді. Қазақ жасақтары сойыл, шоқпар, садақпен қаруланды. Цевен Доржи өзінің ауыр қолымен Абылай әскерлерінен бұрын келіп, Жаңақорғанға бекініп алды. Абылай Жаңақорған бекінісін алуды Қабанбайға тапсырды. Сырымбетті оң жақ қанатқа, Баянды әскердің сол жақ қанатына қойды. Олардың сыртынан үш мың қолы бар Малайсары, Оразымбет батырлардың әскерін топтастырды. Бұл соғыс екі айға созылды. Қазақ әскерлері Жаңақорғанды, Шымкентті жаудан тазартты. Түркістанға дейін жетті. Бөгенбай басқарған әскерлер Созақ пен Сайрамды босатты. Батыр Баян Талас өзеніне дейін барды. Жәнібек батырдың әскерлері қарақалпақ жерін босатып, қалмақтарды Сырдың жоғарғы сапасына шегіндірді. Амалы таусылған Цевен Доржи Абылайдан бітім сұрауға мәжбүр болды. Келісім бойынша [[Созақ]], [[Сайрам]], [[Манкент]], [[Шымкент]] қалалары Әбілмәмбеттің қарамағына өтті. Түркістан туралы мәселе кейінірек шешілетін болды. Абылой бұл жолғы жеңістерін жоңғар хандығының күйреуінің бастамасы деп есептеді. 1745 жылғы соғыс осымен бітті. Қазақ жерін қалмақтардан толық тазарту мақсатымен Абылай бастапан қазақ жасақтары 1750 жылы жауды жоңғар қақпасы маңында оңдырмай соққы берді. 1755 жылы жоңғарлар бірнеше ұсақ иеліктерге бөлініп кетті. Осыдан кейін 1758 жылы Жоңғар мемлекеті құлады. 1758 ж. Цинь қытайлары Шығыс Түркістандағы қазіргі [[Синь-Цзянь]] жерін басып алды. Цинь империясының батыс шекарасы қазақ жерімен шектесті. Қытайлар дүркін-дүркін шабуыл жасап қазақтарға тыным бермеді. Абылай келісімге келу туралы Пекинге адамдар жіберді. Сөйтіп, Қытаймен сауда, экономикалық қатынас орнату жолдарын іздестірді. Ол Ресеймен де қарым-қатынас орнатты. 1771 жылы [[Әбілмәмбет хан]] өлгеннен кейін, Түркістанда Абылайды Орта жүздің ханы етіп сайлады. Бір жылдан кейін 1772 жылы вице-канцлер М.Л. Воронцовтың жарлығымен Абылайға арналып Есіл өзеніне таяу жерде Жаңғызтөбеге ағаш үй салынды. Абылай 1780 жылы мамыр айында Ташкентте 69 жасында қайтыс болды. Орнына Уәли сайланды. ==== [[Ресей империясы]] құрамында ==== Саяси және экономикалық қиын жағдайда [[Қазақстан]]ның [[Ресей]]ге қосылу мәселесi алға тартылды. Қ-дың сыртқы саяси жағдайының күрделiлiгi [[Әбiлқайыр хан]]ды [[Кiшi жүз]]де Ресей протекторатын қабылдауға мәжбүр еттi. 1734 ж. [[Орта жүз]]дiң бiр бөлiгi Ресейге қосылды. 19 ғ-дың 2-жартысында Ресей үкiметiнiң жоспарлы түрде жүргiзген әскери-саяси шаралары нәтижесiнде, Қазақстанды империя құрамына қосу толық аяқталды. Қ. арасында кейiнгi орта ғасырларда меншiктiң бiрнеше түрi айқындалды: 1) мал мен мал ш. өнiмдерiне деген меншiктiң жеке дербес отбасылық түрiндегi меншiгi; 2) жерге немесе жайылымдарға қауымдық меншiк; 3) су көздерiне меншiк; 4) қауымдар ассоциациясының қарамағындағы малшылар тобы көшiп-қонатын аймаққа қатысты экономикадан тыс меншiк, Қ-дың әлеум. ұйымдасуы адамдар арасындағы бiр-бiрiмен байланысты әр алуан қарым-қатынас түрлерiне (қандас туыстық-отбасылық, шаруашылықтық, әскери, мәдени, этн., т.б.) негiзделдi. 1824, 1867 — 68 жылдардағы әкiмшілік-саяси реформалары арқылы Ресей үкiметi қазақтарды басқарудың дәстүрлi жүйесiн жойды. Қазақстанның Ресейге қосылуы арқылы халықтар арасында шаруашылық айырбас пен басқа да қарым-қатынастар үшiн қолайлы жағдай туды, капиталистiк өндiрiс қатынастары кеңiстiгiне негiз қаланды. Ресейдiң отаршыл саясатына қарсы қазақ халқының ұлт-азаттық көтерiлiстерi болып өттi. Оларды [[Сырым Датұлы]], [[Исатай Тайманұлы]], [[Кенесары Қасымұлы]], [[Жанқожа Нұрмұхамедұлы]], т.б. басқарды. 19 ғ-дың аяғы мен 20 ғ-дың басында Қазақстандағы егiншiлiкпен айналысатын халықтар арасындағы қазақтардың үлес салм. 55,4%-ға жеттi. Өнеркәсiп дамуы, т. ж-дар салынуы, су жолдарының кеңiнен пайдалануы қазақ жұмысшыларының қалыптасуының экон. негiздерiн қалады. ==== Кеңестік дәуір ==== 1917 ж. [[Қазан төңкерiсi]]не дейiн Қ-дың негiзгi кәсiбi көшпелi немесе жартылай көшпелi жағдайда мал өсiру, суармалы егiншiлiк болса, аңшылық пен балық аулау және қолөнерi де [[халық]] тұрмысында берiк орын алды. Қоғам өмiрiнде [[рулық-патриархалдық қатынастар]] үстем болып келдi. [[Кеңестiк үкiмет]] өткiзген кәмпескелеу, ұжымдастыру шаралары Қ-ды 1931 — 33 ж. ашаршылыққа ұшыратты. 1929 — 31 ж. Қазақстанда кеңес өкiметi саясатының асыра сiлтеулерiне қарсы 372 көтерiлiс болды. Көтерiлiстiң күшпен басылуына орай Қ. басқыншылыққа ұшырады. 1930 жылдың басынан 1931 жылдың ортасына дейiн [[Қазақстан]] аумағынан 281230 шаруа қожалығы сыртқа көшкен. Олардың едәуiр бөлiгi [[Қытай]]ға, [[Иран]]ға, [[Ауғанстан]]ға өтiп кеттi. Қазақ этносы осы жылдары аса көп шығынға ұшырады. Ашаршылық және онымен байланысты туған iндеттер салдарынан 2 млн. 200 мыңнан астам адам қырылды. Бұл барлық Қ-дың 48%-ын құрады. Екiншi дүниежүзiлiк соғыс жылдарында мерт болған шамамен 410 мыңдай қазақстандықтардың басым бөлiгi Қ. едi. ==== Тәуелсіздік ==== 1991 ж. 16 желтоқсанда мемлекет тәуелсiздiк жарияланған соң, қазақ ұлты өзiнiң ортақ мүддесi жолындағы бiрлiгiн нығайтты. Қазақ тiлi мемл. тiл болды. Қазақ халқының таңдаулы өкiлдерiнiң кеңестiк дәуiрде тыйым салынған есiмдерi ұлтымыздың мақтанышына айнала бастады, тарихи топонимика қалпына келтiрiлiп, ұлттық мәдениеттiң гүлденуiне жағдай жасалды. Шет елде жүрген отандастардың елге оралуына мүмкiндiк туды. [[Сурет:ToktarAwbakirov.jpg|200px|right|thumb|[[Тоқтар Әубәкіров]] — Қазақтың тұңғыш ғарышкері]] == Қазақ атауы пайда болуы == {{main|Қазақ (этноним)}} == Діні == Қазақтар [[Ислам]] дiнiнiң [[Суннит]] бағытын қабылдаған. Оған дейiн шаман дiнiнiң негiзi болған тәңiрге, аруаққа сиыну нанымдары орын алды. == Мәдениеті == {{main|Қазақ мәдениеті}} {{main|Қазақтың XX ғасырдағы мәдениеті}} == Тілі == {{main|Қазақ тілі}} == Антроплогиясы== [[Сурет:Kultigin.jpg|230*300|thumb|Күлтегін. Түрік қағанаты Әскербасы]] Жетiсудaн тaбылғaн Түркі зaмaнының бaс сүйектерi кaзiргi Қaзaқтaрдың тұрпaтынa жaкын. Құтлық (Елтеріс) қағанның екінші ұлы, Түрік Елінің 717—734 жж. билік құрған қағаны Білге қағанның туған інісі Күлтегін Суретi Қaзaқтарға ұқсaс. == Тағы қараңыз == * [[Қазақ (этноним)]] * [[Қазақ тілі]] * [[Қазақтар (шетжұрты)]] * [[Қазақтар тізімі]] * [[:Санат:Қазақ салт-дәстүрлері|Қазақ салт-дәстүрлері]] ==Галерея== <gallery class="center" caption=""> File:Казахи. Юрта.jpg File:Казахи. Детали богатого жилища.jpg File:Казахи. Музыкальные инструменты.jpg File:Казахи. Типы зимовок.jpg File:Казахи. Оружие, плети.jpg File:Казахи. Утварь, оросительные системы.jpg File:Казахи. Утварь и сельскохозяйственные инструменты.jpg File:Казахи. Костюм, всадническая культура, коневодство.jpg File:Казахи. Конское снаряжение свадебное, женское в сборе.jpg File:Казахи. Типы и детали украшений.jpg File:Казахи. Утварь, мебель, музыкальные инструмент.jpg File:Казахи. Головные уборы, украшения, типы причёсок.jpg File:Казахи. Типы и детали женского костюма.jpg File:Казахи. Типы и детали женских головных уборов.jpg File:Казахи. Типы и детали женских головных уборов и тесьмы.jpg </gallery> == Дереккөздер == {{дереккөздер}} == Сыртқы сілтемелер == {{commonscat|Kazakh people|Қазақ халқы}} * [http://clp.arizona.edu/cls/kaz.htm Kazakh Language Courseware from University of Arizona Critical Languages Series] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20080410091956/http://clp.arizona.edu/cls/kaz.htm |date=2008-04-10 }} * [http://www.hunmagyar.org/turan/turk.html Қазақстанның этногарфиялық картасы] * [http://www.akft.org Kazakhs in France - AKFT] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20100316074821/http://www.akft.org/ |date=2010-03-16 }} * [http://www.kazaktar.kz/ Дүниежүзі қазақтары қауымдастығы] * http://sana.gov.kz/showarticle.php?lang=eng&id=342 {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20070928070538/http://sana.gov.kz/showarticle.php?lang=eng&id=342 |date=2007-09-28 }} * [http://www.massagan.com Massagan.com (The largest web site in kazakh language)] * [http://www.suhbat.com Suhbat (Atameken Toby)] * [http://www.pbs.org/wnet/secrets/case_amazon/index.html Secrets of the Dead: Amazon Warrior Women (PBS)] * [http://www.orientalistica.ru/resour/runica/collection/e3a.htm Turk monument of Uyuk-Turan mentioning the word ''"qazğaq"''] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20060205181454/http://www.orientalistica.ru/resour/runica/collection/e3a.htm |date=2006-02-05 }} * [http://www.elim.kz/ Қазақ халқы] * [http://www.mfa.kz/ Қазақстан Республикасының Сыртқы Істер Министрлігі] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20110929145154/http://www.mfa.kz/ |date=2011-09-29 }} * [http://www.dmoz.org/World/Kazakh/Қоғам/ Қоғам] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20170307082953/http://www.dmoz.org/World/Kazakh/%D2%9A%D0%BE%D2%93%D0%B0%D0%BC/ |date=2017-03-07 }} — [[Ашық Тізімдеме Жобасы|Ашық Тізімдеме Жобасы (ODP)]] * [http://www.kazaktar.kz/ Дүниежүзі қазақтары қауымдастығы] * [http://www.facebook.com/groups/ardakk/ Facebook әлеуметтік желісіндегі Қазақтар қауымдастығы] {{Қазақтар}} {{Әлем халықтары}} [[Санат:Қазақтар|*]] [[Санат:Қазақстан этникалық топтары]] [[Санат:Қытай этникалық топтары]] [[Санат:Моңғолия этникалық топтары]] [[Санат:Ресей этникалық топтары]] [[Санат:Қырғызстан этникалық топтары]] [[Санат:Өзбекстан этникалық топтары]] [[Санат:Түркия этникалық топтары]] [[Санат:Түрікменстан этникалық топтары]] l7zmty3tnf8uhdhzy6he9n5p9nun3vq 3053292 3053291 2022-07-19T12:53:00Z NusrTansj 121413 wikitext text/x-wiki {{мағына|Қазақ (айрық)}} {{Этникалық топ |атауы = Қазақтар |сурет = {{Фотомонтаж | photo1a = AbaiPainting.jpg | photo1b = Abylai khan.jpg | photo1c = Kurmangazy 175.jpg | photo1d = USSR stamp Ch.Valikhanov 1965 4k.jpg | photo1e = Altynsarin.jpg | photo2a = Mashhur Zhusup.jpg | photo2b = Baitursynov.jpg | photo2c = Timur Bekmambetov by Gage Skidmore.jpg | size = | position = center | spacing = 2 |color_border = white |color = white |size = 266 | foot_montage = [[Абай Құнанбайұлы]] • [[Абылай хан]] • [[Құрманғазы Сағырбайұлы]] • [[Шоқан Шыңғысұлы Уәлиханов|Шоқан Уәлиханов]] <br /> [[Ыбырай Алтынсарин]] • [[Мәшһүр Жүсіп Көпеев]] • [[Ахмет Байтұрсынұлы]] • [[Темір Нұрбақытұлы Бекмамбетов|Темір Бекмамбетов]] }} |сурет тақырыбы = |саны = 16 000 000 аса |аймақ1 = {{KAZ}} |саны1 = 13 029 227 (01.01.2021)<ref name="KZ2021">[https://stat.gov.kz/api/getFile/?docId=ESTAT414397 2021 жыл басына Қазақстан Республикасы халқының жекелеген этностары бойынша саны]</ref> |түсініктемелер1 = |аймақ2 = {{CHN}} |саны2 = 1&nbsp;400&nbsp;000 — 1&nbsp;500&nbsp;000<ref name="China">Согласно переписи 2000 ж. численность казахов составила 1&nbsp;250&nbsp;458 чел.[http://www.china.org.cn/english/features/EthnicGroups/136924.htm], в последующие годы на численность казахского населения оказывали влияние не только более высокая по сравнению с ханьцами рождаемость, но и наличие определённых ассимиляционные процессы. Приводимые в некоторых источниках оценки, в основном, исходят из более быстрого роста казахского населения по сравнению с ханьским и, соответственно, некоторого увеличения доли казахов в населении КНР (составляла 0,104 % в 2000 ж.), но даже при сохранении этой доли численность казахов составит ок.1,4 млн чел.</ref> |түсініктемелер2 = |аймақ3 = {{UZB}} |саны3 = 800&nbsp;000&nbsp; — 1&nbsp;100&nbsp;000<ref name="Uzb-2009">доля казахов в населении Узбекистана по данным переписей 1959—1989 жж. оставалась стабильной ок.4,1 % (существует оценка, [https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/uz.html#People приводимая ЦРУ] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160709035649/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/uz.html#People |date=2016-07-09 }}, согласно которой в 1996 ж. доля казахов сократилась до 3 %). Имеется официальная оценка Узбекистана [http://books.google.com/books?ei=F-jgSZyCJI3aygSpidyzDQ&id=wvnqAAAAIAAJ&dq=%D0%9C%D0%B8%D0%B3%D1%80%D0%B0%D1%86%D0%B8%D1%8F+%D0%B2+%D0%9A%D0%B0%D0%B7%D0%B0%D1%85%D1%81%D1%82%D0%B0%D0%BD%D0%B5+%D0%BD%D0%B0+%D1%80%D1%83%D0%B1%D0%B5%D0%B6%D0%B5+XXI+%D0%B2%D0%B5%D0%BA%D0%B0%3A+%D0%BE%D1%81%D0%BD%D0%BE%D0%B2%D0%BD%D1%8B%D0%B5+%D1%82%D0%B5%D0%BD%D0%B4%D0%B5%D0%BD%D1%86%D0%B8%D0%B8+%D0%B8+%D0%BF%D0%B5%D1%80%D1%81%D0%BF%D0%B5%D0%BA%D1%82%D0%B8%D0%B2%D1%8B.&q=940&pgis=1#search_anchor (цит. по книге Е. Ю. Садовской «Миграция в Казахстане на рубеже XXI века : основные тенденции и перспективы»] ISBN 9965-593-01-9), согласно которой в 1999 ж. численность казахов составляла 940,6 тыс. чел. или 3,8 %. Если принять сохранение доли казахов на уровне 4,1 % (без учета репатриации части казахов-оралманов в Казахстан) и [http://www.stat.uz/STAT/2008year/doklad_rus_tab.pdf численность населения Узбекистана в середине 2008 ж.] в размере 27,3 млн чел., то численность казахов в Узбекистане составит ок. 1,1 млн чел., если же применить оценку доли казахов в 3 %, их число в середине 2008 составит ок. 0,8 млн чел. По данным [http://www.library.cjes.ru/online/?a=con&b_id=416 Этнического атласа Узбекистана] в 2000 ж. в стране было 990&nbsp;022 казахов</ref> |түсініктемелер3 = |аймақ4 = {{RUS}} |саны4 = 647&nbsp;732 (2010)<ref name="Prerepis2010total">[http://www.gks.ru/free_doc/new_site/population/demo/per-itog/tab5.xls Данные переписи населения РФ 2010 ж.] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20211223052305/http://www.gks.ru/free_doc/new_site/population/demo/per-itog/tab5.xls |date=2021-12-23 }}</ref> |түсініктемелер4 = |аймақ5 = {{MNG}} |саны5 = 101 526<ref name="Mongol">[http://www.toollogo2010.mn/doc/Main%20results_20110615_to%20EZBH_for%20print.pdf Перепись населения Монголии 2010 ж.]</ref> |түсініктемелер5 = |аймақ6 = {{TKM}} |саны6 = 40 000 <ref name="Turkmen">В 1995 ж. численность казахов составляла 86 987 чел [http://www.chrono-tm.org/?0248042254000000000000011000000] или 1,94 % населения. Впоследствии наблюдался массовый выезд казахов-оралманов в Казахстан: 22 тыс. до 2001 ж. и ещё 38-40 тыс. в период 2001—2007 жж. По сообщениям прессы [http://www.chrono-tm.org/?0248042562000000000000011000000], [http://www.chrono-tm.org/?0248042371000000000000011000000], [http://www.chrono-tm.org/?0248041957000000000000011000000] значительная часть казахов уже покинула Туркменистан</ref> |түсініктемелер6 = |аймақ7 = {{KGZ}} |саны7 = 32&nbsp;900<ref name="Киргизия">[http://212.42.101.124:1041/stat1.kg/images/stories/docs/Kyrgyzstan%20v%20zifrah/Demo/6.pdf Национальный статистический комитет Кыргызской Республики. Национальный состав населения. Оценка на 1 қаңтар 2011 ж.]{{Deadlink|date=August 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} По переписи 1999 ж. в Киргизии было 42&nbsp;657 казахов ([http://www.demoscope.ru/weekly/2005/0197/analit04.php/ Демографические тенденции, формирование наций и межэтнические отношения в Киргизии в 1926—2000 ж. Демоскоп]), численность казахов сокращается в результате выезда за пределы Киргизии, так в только за 2008 год убыль за счёт миграции составила 701 чел. или 2,1 % численности казахов ([http://www.stat.kg/stat.files/tematika/%D0%B4%D0%B5%D0%BC%D0%BE%D0%B3%D1%80%D0%B0%D1%84/%D0%9A%D1%8B%D1%80%D0%B3%D1%8B%D0%B7%D1%81%D1%82%D0%B0%D0%BD%20%D0%B2%20%D1%86%D0%B8%D1%84%D1%80%D0%B0%D1%85/%D0%B4%D0%B5%D0%BC%D0%BE11.pdf Распределение внешних мигрантов по национальностям в 2008 ж.]{{Deadlink|date=August 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}), в 2009 ж. убыль составила 630 чел. или 1,9 % ([http://www.stat.kg/stat.files/tematika/демограф/Кыргызстан%20в%20цифрах/демо11.pdf Распределение внешних мигрантов по национальностям в 2009 ж.]{{Deadlink|date=August 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}), в 2010 ж. — убыль 759 чел. или 2,3 % ([http://212.42.101.124:1041/stat1.kg/images/stories/docs/Kyrgyzstan%20v%20zifrah/Demo/11.pdf Распределение внешних мигрантов по национальностям в 2010 ж.]{{Deadlink|date=August 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}). Определённое влияние на численность казахов оказывает и их ассимиляция.</ref> |түсініктемелер7 = |аймақ8 = {{IRN}} |саны8 = 9&nbsp;000<ref name="Iran">http://news.iran.ru/news/32852/ {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160304075522/http://news.iran.ru/news/32852/ |date=2016-03-04 }} Казахи «ядерного» Ирана</ref> |түсініктемелер8 = |аймақ9 = {{UKR}} |саны9 = 5&nbsp;526<ref>{{cite web|url=http://2001.ukrcensus.gov.ua/rus/results/nationality_population/nationality_popul1/select_51/?botton=cens_db&box=5.1W&k_t=00&p=100&rz=1_1&rz_b=2_1%20%20%20%20%20%20%20%20%20 &n_page=5|title=Всеукраинская перепись населения 2001 ж. Распределение населения по национальности и родному языку|publisher=Государственный комитет статистики Украины}}</ref> |түсініктемелер9 = |аймақ10 = {{BLR}} |саны10 = 1 068 (2019 ж.)<ref>{{cite web|url=https://www.belstat.gov.by/upload/iblock/df5/df5842f32b1b8a711043f8f54856f5c8.pdf|title=Перепись населения Республики Беларусь 2019 года. Национальный состав населения Республики Беларусь|publisher=belstat.gov.by}}</ref><br> |түсініктемелер10 = |аймақ11 = {{TJK}} |саны11 = 900<ref name="Таджикистан">{{cite web|url=http://www.demoscope.ru/weekly/2005/0191/analit05.php|title=Итоги переписи населения Таджикистана 2000 ж.: национальный, возрастной, половой, семейный и образовательный составы|author=Михаил Тульский|publisher=«[[Демоскоп]]»|archiveurl=http://www.webcitation.org/61CULh3l6|archivedate=2011-08-25}}</ref> |түсініктемелер11 = |аймақ12 = |саны12 = |түсініктемелер12 = |аймақ13 = |саны13 = |түсініктемелер13 = |тілдері = [[қазақ тілі|қазақша]] |діні = [[Ислам|Ислам діні]] |этникалық топтары =[[түркілер]], [[ноғайлар]], [[қарақалпақтар]], [[башқұрттар]], [[татарлар]] |ескертпелер = }} '''Қазақтар''' — Орталық Еуразияны мекендейтін түркітілдес [[этнос]] және [[ұлт]]. Дешті-Қыпшақ даласын мекендеген көптеген этностар мен этно бірлестіктердің өзара араласуының нәтижесінде қалыптасты. Қазақтар ретінде [[Қазақ хандығы]]ның құрылуымен белгілі бола бастады. Тілдік құрылымы жағынан [[Түркі тілдері|Түркі тілдес халықтардың]] солтүстік-батыс [[Қыпшақ тілі тармағы|қыпшақ]] тобына жатады. [[Қазақ тілі]]нде сөйлейдi. Қазақтар [[Қазақстан]]мен көршілес [[Моңғолия]] ([[Баян-Өлгей аймағы]]), [[Қытай]] ([[Іле Қазақ аутономиялық облысы]]), [[Ресей]], [[Өзбекстан]], [[Қырғызстан]], [[Түрікменстан]] елдерінің жерін бірыңғай қоныстаған. Қазақстандағы қазақтар саны 13 млн. адам (2021 ж), әлемде шамасында 16 млн. адам құрайды. [[Сурет:Казахи в Казахстане.png|thumb|right|300px|2022 жыл басындағы Республика облыстары бойынша қазақтардың үлесі{{легенда|#f5fff5|10.0 - 19.9 %}} {{легенда|#c3ffc3|20.0 - 29.9 %}} {{легенда|#91ff91|30.0 - 39.9 %}} {{легенда|#5fff5f|40.0 - 49.9 %}} {{легенда|#2dff2d|50.0 - 59.9 %}} {{легенда|#00fa00|60.0 - 69.9 %}} {{легенда|#00c800|70.0 - 79.9 %}} {{легенда|#009600|80.0 - 89.9 %}} {{легенда|#006400| 90.0 % жоғары}}]] == Қазақ халқының қалыптасуы == {{main|Қазақ халқының қалыптасуы}} {{main|Қазақтар (этногенез)}} == Қазақ халқының ру-тайпалық құрылымы == {{main|Қазақ рулары}} == Тарихы == {{Қазақстан тарихы}} ==== Қазақ хандығы ==== Қазақ хандығының құрылуы және нығаюы (15-16 ғғ.) Қазақ хандығының пайда болуы [[Қазақстан]] жерінде 14-15 ғғ. болған әлеуметтік-экономикалық және этникалық-саяси процестерден туған заңды құбылыс. Өндіргіш күштердің дамуы, көшпелі ақсүйектердің экономикалық қуатының артуы, феодалдық топтардың тәуелсіздікке ұмтылуы, осы негізде [[Әбілхайыр хандығы]] мен [[Моғолстан]] арасындағы тартыстың өршуі, әлеуметтік қайшылықтардың үдеyi 15 ғ. 2 жартысында бұл мемлекеттердің құлдырап ыдырауына апарып соқтырды. Әсіресе Әбілхайыр (1428-1468) Жошы-Шайбан- Дәулет-Шайх оғланның ұлы хандығы өте нашар еді. Территориясы батысында [[Жайық]]тан бастап, шығысында Балқаш көліне дейін, оңтүстігінде Сырдың төменгі жағы мен Арал өңірінен, солтүстігінде [[Тобыл]]дың орта ағысы мен [[Ертіс]]ке дейінгі жерді алып жатты.Бір орталықа бағынған мемлекет болмады. Көптеген ұлыстарға бөлінді. Олардың басында Шыңғыс әулетінің әр тармақтағы ұрпақтары, көшпелі тайпалардың билеушілері тұрды. Әбілхайыр билік еткен кезде халық өзара қырқыс пен соғыстан шаршады. 30 жж. ол Тобыл бойында Шайбани ұрпағы Махмұт Қожаханды талқандады. Сыр бойындағы далада Жошы әулетінің Махмұтханы мен Ахметханын(Тоқа Темір тұқымы) жеңді. [[1446]] жылы Әбілхайыр Темір ұрпақтары мен Ақ Орда хандары ұрпақтарынан Сыр бойы мен Қаратау баурайындағы — [[Сығанақ]], [[Созақ]], [[Аққорған]], [[Өзгент]], Аркүк сияқты қалаларды басып алады. [[1457]] ж. Үз-Темір тайшы бастапан ойраттардан (жайылым жер іздеген) [[Түркістан]] өңірінде жеңіліп қалды. Масқара ауыр шарт жасасып, ойраттар [[Шу]] арқылы өз жерлеріне кетті. Ал Әбілхайыр өз ұлысында , қатал тәртіп шараларын орнатуға кіріседі. Бұл халық бұқарасының оған деге өшпенділігін күшейтті. Нәтижесінде халықтың жартысы Шығыс [[Дешті Қыпшақ]]тан Түркістан алқаптарына және [[Қаратау]] бөктерлерінен [[Жетісу]]дың батыс өңіріне көшіп барулары еді. Оны [[Жәнібек сұлтан]] пен [[Керей сұлтан]] басқарды. [[Дешті Қыпшақ]] пен Жетісудағы көшпелі бұқара феодалдық қанаудың күшеюіне, соғыстарға наразылық ретінде , хандар мен феодалдардың қол астынан көшіп кетіп, қоныс аударды. Сөйтіп, 15 ғ. 50-70 жж, яғни 1459ж. Әбілхайыр хандығынан Жетісудың батысына Есенбұға хан иелігіне [[Шу]] мен [[Талас]] өзендерінің жазықтығына көшіп келді. Олардың қоныс аударуының бір себебі, оларды Шыңғыс әулетінен шыққан Керей хан мен Жәнібек ханның жаңа қалыптасып келе жатқан қазақ халқының дербес мемлекетін құру, оның тәуелсіз саяси және экономикалық дамуын қамтамасыз ету жолындағы қадамы мен қызметі өз ықпалын тигізді. Жетісу рулар мен тайпалар мемлекет бірлестігінің орталығына айналды. Олардың саны 200 мың адамға жетті. Моғолстан ханы Есенбұға өзінің солтүстік шекарасын қорғату үшін, сондай-ақ өзінің бауыры Тимурид Абу Саид қолдап отырған Жүністің шабуынан батыс шекарасын қорғату үшін пайдаланғысы келді. Жәнібек қазақ хандығының тұңғыш шаңырағын көтерген Барақ ханның ұлы, ал Керей оның ағасы Болат ханның баласы. Барақтан басталатын қазақтың дербес мемлекеттігі жолындағы күресті оның туған ұлы мен немересінің жалғастыруы табиғи құбылыс. [[Мырза Мұхамед хайдар Дулати]] Қазақ хандығының құрылған уақытын хижраның 870 жылына (1465-1466 жж.) жатқызады. Қазақтың алғашқы ханы болып [[Керей]] жарияланды (1458-1473 жж.). Одан кейін қазақ ханы болып [[Жәнібек хан|Жәнібек]] сайланды (1473-1480 жж.). Бұлардың тұсында Жетісу халқы, 1462 жылы [[Моғолстан]] ханы Есенбұға өлгеннен кейін ондағы тартыстың күшеюіне байланысты, өзара ынтымақтықты нығайтуға үлес қосты. Әбілхайыр хандығынан көшіп келушілер Жәнібек пен Керейдің қазақ хандығын күшейте түсті. Едәуір әскери күш жинаған және Жетісуда берік қорғанысы бар Жәнібек пен Керей, [[Жошы әулеті]]нен шыққан сұлтандардың Шығыс Дешті Қыпшақты билеу жолындағы күресіне қосылды. Бұл күрес 1468 ж. Әбілхайыр өлгеннен кейін қайтадан өршіді. Қазақ хандарының басты жаулары Әбілхайырдың мұрагерлері- оның ұлы Шайх -хайдар мен немерелері [[Мұхамед Шайбан]] и мен [[Махмұд Сұлтан]] болды. Сыр өңірі мен Қаратау — қазақ хандарының Батыс Жетісудағы иеліктеріне ең жақын болды. Жәнібек пен Керей хандар сауда-экономикалық байланыстардың маңызды орталықтары және күшті бекініс болатын Сыр бойындағы қалаларға өз құқықтарын орнатуға тырысты. Сондай-ақ Сырдың төменгі және орталық сағаларының жерлері қазақтың көшпелі тайпалары үшін қысқы жайылым да еді. 70-жылдары [[Сауран]], [[Созақ]] түбінде, үлкен шайқастар болды. Асыны ([[Түркістан]]ды), Сығанақты біресе қазақ хандары, біресе Мұхамед Шайбани басып алып отырды. Осындай шайқастардың бірінде көрнекті қолбасшы Керейдің ұлы [[Мұрындық]] болды. Ол 1480 жылдан бастап хан болды. Соның нәтижесінде 15 ғ. 70-ж-да қазақ хандығының шекарасы кеңейе берді. Оңтүстік Қазақстан қалалары үшін Шайбани әулетімен арадағы соғыстар Жәнібек ханнан кейін қазақ хандығын билеген Бұрындық хан (1480-1511 жж.) тұсында да толастамады. Батыс Жетісудағы иеліктеріне оңтүстіктегі өздеріне қараған қалаларға (Созақ, Сығанақ, Сауран) сүйене отырып, алғашқы қазақ хандары Дешті Қыпшақтағы өкімет билігіне талаптанушы барлық хандарды жеңіп, өз иеліктерін ұлғайтты. [[Дешті-қыпшақ мемлекеті|Дешті Қыпшақта]] қазақ хандары билігінің орнығуы, Мұхаммед Шайбаниды Дешті Қыпшақтағы тайпалардың кейбір бөлігін соңына ертіп Мәуереннахрға кетуге мәжбүр етті. Мұнда ол Темір әулеті арасындағы өзара тартысты пайдалана отырып, өкімет билігін басып алды. Сонымен қазақ хандығының құрылуына ұйтқы болған себептер — саяси және этникалық процестер болды. Оның басты этапы — Керей мен Жәнібектің қол астындағылармен бірге көшпелі өзбектердің басшысы Әбілхайырдан кетіп, Моғолстанның батысына қоныс аударуы. Мұндағы маңызды оқиға — Керей мен Жәнібекті жақтаушылардың өзбек-қазақтар, кейін тек қазақтар деп аталуы. Әбілхайырдың өлімінен кейін Керей мен Жәнібектің Өзбек ұлысына келіп, үкімет билігін басып алуы. Жаңа мемлекеттік бірлестік [[Қазақстан]] атана бастады. ==== Қасым ханның тұсында Қазақ хандығы ==== 16-17 ғғ. қазақ хандығы нығайып, оның шекарасы едәуір ұлғая түсті. Өз тұсында «жерді біріктіру» процесін жедел жүзеге асырып, көзге түскен хандардың бірі Жәнібектің ұлы Қасым.. [[Қасым хан]]ның (1511-1523 жж.) тұсында қазақ хандығының саяси және экономикалық жағдайы нығая түсті. Ол билік құрған жылдары қазақ халқының қазіргі мекен тұрағы қалыптасты. Бірсыпыра қалалар қосылды, солтүстікте Қасым ханның қол астындағы қазақтардың жайлауы Ұлытаудан асты. Оңтүстік-шығыста оған Жетісудың көп бөлігі (Шу, Талас, Қаратал, Іле өлкелері) қарады. Қасым ханның тұсында Орта Азия, Еділ бойы, [[Сібір]]мен сауда және елшілік байланыс жасалды. Орыс мемлекетімен байланыс болды. Ұлы князь 3 Василий (1505-1533) билік құрған кездегі [[Мәскеу мемлекеті]] еді. Батыс Еуропа да қазақ хандығын осы кезде танып білді. '''«Қасым ханның қасқа жолы»''' деген әдет-ғұрып ережелері негізінде қазақ заңдары жасалынды. Дегенмен Қасым хан тұсында Қазақ хандығы бір орталыққа бағынған мемлекет болмады. Ол Қасым өлгеннен кейін бірден байқалды. Өзара қырқыс, таққа талас басталды. Моғол және өзбек хандарының қазақ билеушілеріне қарсы одағы қалыптасты. Өзара тартыс кезінде Қасым ханның ұлы және мұрагері Мамаш қаза тапты. Қасым ханның немере інісі Таһир (1523-1532) хан болды. Оның айырықша елшілік әне әскери қабілеті болмады. Маңғыт және Монғол хандарымен әскери қақтығыстар басталды. Бұл соғыстар қазақтар үшін сәтті болмады. Қазақ хандығы оңтүстіктегі және солтүстік-батыстағы жерінің бір бөлігінен айрылып, оның ықпалы тек Жетісуда сақталып қалды. ТаҺир ханның інісі Бұйдаштың (1533-1534) тұсында да феодалдық қырқысулар мен соғыстар тоқталған жоқ. ==== Хақназар ханның тұсында Қазақ хандығы ==== 16 ғ. 2 ж. әлсіреген хандықты біріктіруде Қасым ханның баласы [[Ақназар хан|Ақназар]] (1538-1580 жж.) өз үлесін қосты. [[Ноғай ордасы]]ндағы алауыздықты сәтті пайдаланған ол, Жайық өзенінің сол жағындағы жерді қосып алды. Оның тұсында [[Жетісу]] мен Тянь-Шаньды басып алуды көздеген Моғол ханы [[Абд-Рашид]]ке қарсы ұтымды күрес жүргізілді. Ақназар өзара тартыста өзбек ханы Абдулланы қолдау арқылы Сыр бойындағы қалаларды (Сауран, Түркістан) өзіне бағындырды. Оның Абдулламен байланысынан қорыққан [[Ташкент]]тің ұлыстық әміршісі [[Баба сұлтан]] жансыздары арқылы Ақназарды у беріп өлтірді. ==== Тәуекел ханның тұсында Қазақ хандығы ==== Ақназардың мұрагері Жәдіктің баласы және [[Жәнібек хан]]ның немересі қартайған Шығай (1580-1582) болды. Ол өзінің баласы Тәуекелмен (1586-1598 хан болған) бірге Баба сұлтанға қарсы күресінде Бұқар ханы Абдоллаға келді. Абдолла Шығайға ходжент қаласын сыйға тартып онымен қосылып Баба сұлтанға қарсы Ұлытау жорығына шығады. Осы жорықта Шығай қайтыс болады. Қазақ хандығының иелігі енді Тәуекелге көшеді. ==== Есім ханның тұсында Қазақ хандығы ==== Тәуекел хан Орта Азияның сауда орталықтарына шығу үшін күресті. 1583 жылы ол бұрынырақ Бұқарамен жасалған шартты бұзып, Сыр бойындағы қалаларды алып, Ташкент, Андижан, Акси, Самарқанд сияқты қалаларды қазақ хандығына қаратты. Бұқара қаласын қоршауға алған кезде Тәуекел хан жараланып қаза болды. Одан соң хандыққа Есім хан Шығайұлы (1598-1628) билік етті. Ол 1598 жылы Бұқарамен бітім шартын жасасты, шарт бойынша өзбектер бұрын тартып алған Сыр бойы қалалар мен Ташкент қазақ хандығына бекітіп берілді. Сөйтіп, Сыр бойындағы қалалар үшін, Оңтүстік Қазақстанның жерін кеңейту үшін бір жарым ғасырға созылған күрес біраз бәсеңдеді. Есім хан елді жуасытып бағындыру саясатын жүргізді. Сондықтан ол қанға қан, құн төлеу, барымта алу, құлды сату, зекет, ұшыр жинау, айып салу және т.б. уағыздады. Халық [[Есім хан]] заңдарын "Есім хан салған ескі жол! Деп атады. ==== Қазақтардың өзара саяси қарым-қатынасы ==== 16 ғасырда қазақ хандығы солтүстікте құрылған Сібір хандығымен (орталығы Түмен) шектесті. 1563 жылы Шайбани әулеті мен Тайбұғы руы арасындағы ұзақ жылдар бойы жүргізілген күрестен кейін Сібір хандығы Шайбани әулеті Көшім ханның қолына көшті. Сібір хандығының халқы түркі тілдес қырық рудан құрылған және угар тайпаларының жиынтығынан тұрды. Хандықтың негізгі халқы түркі тілдес «Сібір татарлары» деген атпен белгілі болды. Сібір хандығы Қазақстанмен саяси және сауда байланысын жасап тұрды. 1552 ж. Ресей Қазан қаласын жаулап алғаннан кейін, ол Сібір хандығымен көрші болып шықты. 1581 ж. Ермактың сібірге жорығы басталды. Көшім хан жеңілгенмен, Ермак жеңісті баянды ете алмады, ол 1584 ж,. қаза тапты. Бірақ Сібір хандығы да көтерілмеді. Сөйтіп ол 1598 жылы Ресей құрамына енді. 17 ғ. 2 ж. [[Қазақ хандығы]]ның жағдайы нашар болды. Өзара қырқысты пайдаланған жоңғарлар Жетісудың бір бөлігін басып алып осы аймақта көшіп жүрген қазақтар мен қырғыздарды бағындырды. Бұқара әскерлері Ташкентті алып, қазақтарды ығыстыра бастапан кезде, қазақ хандарының бірі Жәңгір Бұқар әміршісін жоңғарларға қарсы күресу үшін әскери одақ жасауға көндірді. Жәңгір жоңғарларға қарсы жорықта 1652 ж. қаза тапты. 17 ғ. 90-ж-да жоңғарлардың қазақ жеріне шабуылы бәсеңдеді. Бұл кезде қазақ хандығының нығаюы, қырғыздар мен қазақтар арасындағы одақ және оған қарақалпақтардың қосылуы күшті жүрді. ==== Тәуке ханның тұсында Қазақ хандығы ==== 1680 ж. [[Жәңгір хан|Жәңгірдің]] баласы Тәуке (1680-1718) хан болды. Оның тұсында «Жеті жарғы» деген заңдар жинапы құрастырылды. Жеті жарғы көшпелілердің ел билеу заңы болып табылады. Оның негізгі баптарының мазмұны: қанға қан алу, яғни біреудің кісісі өлтірілсе, оған ердің құнын төлеу (ер адамға 1000 қой, әйелге 500); ұрлық, қарақшылық, зорлық-зомбылыққа өлім жазасы кесіледі, жазаны ердің құнын төлеу арқылы жеңілдетуге болады; денеге зақым келтірсе, оған сәйкес құн төленеді (бас бармақ 100 қой, шынашақ 20 қой); егер әйел ерін өлтірсе өлім жазасына кесіледі (егер ағайындары кешірім жасаса, құн төлеумен ғана құтылады, мұндай қылмысты екіқабат әйел жасаса жазадан босатылады); төре мен қожаның құны қарашадан 7 есе артық төленеді; егер ері әйелін өлтірсе, әйел құнын төлейді. ==== Қазақ хандығының саяси-әлеуметтік шағы ==== Феодалдық қанау көптеген салық түрін енгізді. Малшыдан зекет, егіншіден ұшыр жиналды. Ең жоғары басқарушы хандар болды. Олар тек Шыңғыс тұқымынан шықты. Феодалдық шартты жер иеленушілік, жерге меншіктің тұрақты түрлері, әсіресе Қазақстанның оңтүстік аудандарында, Сыр бойындағы қалалар аймағында қалыптасты. Олардың сойырғал, иқта, милк, вакуф сияқты түрлері болды. Ханнан тархандық құқық алып, сыйлық жерді иеленушілер онда тұратын егіншілерден, қолөнершілерден өз пайдасына салық жинады. Қазақ қоғамын әлеуметтік-таптық топтарға бөлу негізіне әл-ауқаттылық жағдайынан гөрі, әлеуметтік шығу тегі негізге алынды. Жоғары аристократтық топ ақсүйектерге Шыңғыс әулеттері хандар, сұлтандар, оғландар төрелер, қожалар жатты. Ал басқа халық әл-ауқатына қарамастан қара сүйеккке жатқызылды. *Қазақ хандығының мәдениеті: Қазақ поэзиясының аса ірі тұлғалары Шалкиіз (15 ғ.), Доспамбет (16 ғ.), Жиембет (17 ғ.). Қазақтың батырлар жыры тарихи оқиғаларға құрылған. Мысалы: Қобыланды, [[Ер Тарғын]], [[Алпамыс батыр|Алпамыс]], [[Ер Сайын]], [[Қамбар Батыр|Қамбар батыр]] дастандары. Ислам діні толық тарады. Араб әліпбиі қолданылды. 18 ғасырда қазақтар үш жүзге бөлініп өмір сүріп жатты. Әр жүздің өз ханы болды. Кіші жүзді Әбілхайыр, Орта жүзде Сәмеке (Шахмұхамед), Ұлы Жүзде -Жолбарыс, Түркістан қаласын астана еткен Үлкен Орданың ханы Тәуке еді. Қазақ жерінде орталықтанған мемлекет болмауын көршілері өз пайдасына шешуді ойлады. Оңтүстік-батыстан Жайық казактарының қолдауымен Еділ бойындағы башқұрттар, қалмақтар Кіші жүзге тынымсыз шабуыл жасады. Солтүстіктен Сібір казактары тыным бермеді. Орта Азиядағы Бұқара мен хиуа хандықтары да қазақ жерінен дәмелі болды. Олардың бәрінен асып түскен жоңғарлар еді. *Қазақ халқының ойраттарға қарсы күресі: 16 ғасырдың соңында ойраттар (қалмақтар) төрт тайпалық бірлестіктен тұрды. Олар Тарбағатайдан Шығысқа қарайғы өңірді алып жатқан торғауыттар, Ертістің жоғары ағысында қоныстанған дербеттер, қазіргі Дихуа қаласының маңындағы хошауыттар, Іле өзенінің жоғары жағындағы шоростар еді. Қазақтар мен ойраттар арасындағы жайылым жер үшін күрес 15 ғасырда-ақ басталды. 16 ғ. соңында ойраттардың шағын бөлігі қазақ ханы Тәуекелге бағынды. 1635 ж. Хонтайшы Батурдың бастауымен Жоңғар хандығы құрылды. Қазақ-жоңғар қатынастары Батур хонтайшы (1634-1654) билік құрған кезде шиеленісе түсті. Онан кейінгі жоңғар хандары (Сенге, Қалдан) Оңтүстік Қазақстанды, маңызды сауда жолдары өтетін қалаларды өздеріне қаратуға тырысты. *Қазақ халқының жоңғарларға қарсы күресі: 1718 жылы Тәуке дүние салғанда, орнына Болат хан болды. Оның кезінде қалмақтардың қазақ жеріне жорығы күшейді. Бұл жорықтардың табысты болуына шведтің артиилерия сержанты Иоганн Густав Ренаттың әсері күшті болды. 1709 жылы Полтава түбінде орыстардың қолына түскен Ренат Тобыл қаласына айдалды, осында Ертістің бойында Бухгольцтің экспедициясы құрамында Кереку қаласының маңында 1715 жылы қалмақтарға тұтқынға түседі. 1733 жылға дейін қалмақтардың қолында болды. Ол қалмақтарға зеңбірек құюды, баспахана жасап, әріп құюды үйретеді. Жан-жақты әскери дайындығы бар жоңғарлар 1710-1711 жж. қазақ жеріне басып кіріп соғыс жүргізді. Олар 1717 жылы жазда Аякөз өзені жағасында қазақтардың 30 мың жасағын талқандады. Келесі жылы жоңғарлар қазақтарды Бөген, Шаян, Арыс өзендері бойында тағы да қырады. *Ақтабан шұбырынды, Алқакөл сұлама: 1723 жылы ерте көктемде жоңғарлар қазақ жеріне тағы да соғысуға келді. Шуна Дабо деген қалмақ басқарған бұл шайқас екі бағытта жүруі тиіс еді. Бірінші бағыт Қаратауды басып өтіп, Шу мен Талас өзендеріне шығу болса, екінші бағыт қазақтарға соққы беріп, Шыршық өзеніне жету болатын. Бұл жоспарды іске асыру үшін әскерлер жеті топқа бөлініп, оның бірі Жетісу Алатауының етегіндегі Балқаш көліне құятын төрт өзеннің бойына топтастырылды. Қалмақтың ірі қолбасшысы Амурсана басқарған 70 мың адамнан тұратын екінші бір тобы Іле өзені бойына, Кеген өзенінің солтүстік жағасына, Нарын өзенінің күншығыс жағынадғы Кетпен тауы баурайына орналасты. Бейғам отырған қазақтар аямай қырылды. Жоңғарлар Жетісуды, Ұлы жүзді қырып-жойып, Ұлы жүз, Кіші жүз жеріне де жетті. Халық басы ауған жаққа шұбырды. Ұлы Жүз бен Орта Жүздің қазақтары Самарқан мен Ходжентке қарай шұбырды. Кіші жүз қазағы Ххиуа мен Бұхараға ағылды. Босқындардың біразы Сырдың сол жағындағы Алакөл маңына топтасты. Халық бұл кезеңді «Ақтабан шұбырынды, Алқакөл сұлама» деп атады. «Елім-ай» деген ән туды. Халық ең соңында бірігудің қажеттігін түсінді. 1728 жылы Әбілхайыр бастаған Кіші жүз жасақтары, Тайлақ батыр, Саурық батыр бастапан әскерлер Ырғыз уезінің оңтүстік шығыс бетіндегі Бұланты өзенінің жағасында «Қара сиыр» деген жерде қалмақтарға қарсы соққы берді. 1730 жылы көктемде Балқаш көлі маңында тағы соғыс басталды. Бөгенбай, Қабанбай, Наурызбай, сияқты батырлар бастапан қазақ жасақтары жоңғарларға аяусыз соққы берді. Бұл жер кейін «Аңырақай» деп аталып кетті. Шуно Дабо бастапан қалмақтар Іле өзені бойымен шығысқа қарай қашуға мәжбүр болды. Қазақ жерін азат ету жолындағы соғысты жеңіспен аяқтау үшін Үш жүздің әскерлері Шымкентке таяу Ордабасы деген жерге жиналды. Қолбасшы болып Әбілхайыр мен [[Бөгенбай батыр|Бөгенбай]] сайланды. Осы тұста Тәуке ханның баласы Үлкен Орда иесі Болат хан қайтыс болды. Таққа талас басталды. Болат ханның інісі, Орта Жүздің ханы Сәмеке (Шахмұхамед) тақтан үміткер болды. Сондай-ақ қалмақты қыруда үлкен ерлік танытқан Кіші жүз ханы Әбілхайырда тақтан дәмеленді. Алайда аға хан болып Болаттың үшінші ұлы Әбілмәмбет сайланды. Әбілхайыр бұған наразы болып, майдан шебінен әскерін алып кетті. Сәмеке де Шу бойымен Бетпақдалаға қарай өз әскерін алып кетті. Жоңғарларға қарсы майдан әлсірей бастады. Ұлы Жүздің ханы Жолбарыс жоңғарлармен мәмлеге баруға мәжбүр болды. Осы тұста әрбір жүздің ішінде феодалдың бытыраңқылық күшейді. Кіші жүз сұлтандары Батыр мен Нұралы ([[Әбілхайыр ханның тарихы|Әбілхайырдың]] баласы) өз алдына ел биледі. Сол сияқты Орта жүзде Күшік пен барақ сұлтандардың да өз иеліктері болды. Қазақ хандығының Бұхара, хиуамен қатынасы да нашар болды. Еділ өзені бойында қалмақтар мен башқұрттар Кіші Жүздің жеріне шабуыл жасап, үнемі қауіп туғызды. ==== Абылай ханның тұсында Қазақ хандығы ==== [[Сурет:Abylai.jpg|250px|thumb|<center>Абылай хан]] 1742 жылы 20 тамызда Ор қаласында Ресей, жоңғар және қарақалпақ, қазақтардың Кіші, Орта және Ұлы жүздің өкілдері қатысқан келіссөз жүргізілді. Онда Ресей өкілі қазақ пен жоңғар арасындағы қақтығысқа байланысты уәж айтпақшы болды. Бірақ жоңғарлар оны тыңдаған жоқ. Олар орыс қамал-бекіністеріне, қазақ қоныстарына жақын жерде 20 мың әскер ұстап, қазақты мазалауын қоймады. Ендігі жерде қазақтар өз күшіне ғана сенуіне тура келді. Осы идеяны орнықтыруға Абылай хан зор күш жұмсады. 1711 жылы дүниеге келген Абылай Уәлиұлының бастапқы есімі Әбілмансұр болды. Ол жастай жетім қалды. 1731 жылы жоңғарлармен шайқаста көзге түсті. Жоңғарияның ханы Қалдан Серен 1745 жылы қайтыс болып, оның мұрагерлері таққа таласты. Осы кезде оған Цинь империясы тиісе бастайды. Абылай осы сәтті пайдаланды. Ол сыр бойындағы қалаларды азат етуге кірісті. Ол бұл жорықта қазақ әскерлерін үш топқа бөлді. Оның бірінші тобын Қанжығалы Бөгенбай мен Үмбетей жырау басқарды. Бөгенбай басқарған 10 мың әскер Түркістанның солтүстік жағына, Созақ бекінісіне барып тиісуге тиіс еді. Екінші қолды Жәнібек батыр басқарды. Оған Тәтіқара жырау қосылды. Олар Сырдың төменгі ағасына қарай кетті. Үшінші негізгі қолды Абылайдың өзі басқарды. Жорыққа қатысушылар Шиелі, [[Жаңақорған]] бойымен Түркістанның күнбатыс жағына қарай жылжыды. Бұл топта [[Қабанбай батыр|Қабанбай]], [[Баян батыр|Баян]], Сырымбет, Малайсары,Желкілдек, Жанұзақ болды. Жоңғар әскерін басқарған Қалдан Сереннің ортаншы ұлы Цевен Доржи де өз әскерін үшке бөлді. Ол өзінің басты күшін Абылайға қарай бағыттады. Оның қару-мылтығы, түйе үстіне орнатқан 15 зеңбірегі бар еді. Қазақ жасақтары сойыл, шоқпар, садақпен қаруланды. Цевен Доржи өзінің ауыр қолымен Абылай әскерлерінен бұрын келіп, Жаңақорғанға бекініп алды. Абылай Жаңақорған бекінісін алуды Қабанбайға тапсырды. Сырымбетті оң жақ қанатқа, Баянды әскердің сол жақ қанатына қойды. Олардың сыртынан үш мың қолы бар Малайсары, Оразымбет батырлардың әскерін топтастырды. Бұл соғыс екі айға созылды. Қазақ әскерлері Жаңақорғанды, Шымкентті жаудан тазартты. Түркістанға дейін жетті. Бөгенбай басқарған әскерлер Созақ пен Сайрамды босатты. Батыр Баян Талас өзеніне дейін барды. Жәнібек батырдың әскерлері қарақалпақ жерін босатып, қалмақтарды Сырдың жоғарғы сапасына шегіндірді. Амалы таусылған Цевен Доржи Абылайдан бітім сұрауға мәжбүр болды. Келісім бойынша [[Созақ]], [[Сайрам]], [[Манкент]], [[Шымкент]] қалалары Әбілмәмбеттің қарамағына өтті. Түркістан туралы мәселе кейінірек шешілетін болды. Абылой бұл жолғы жеңістерін жоңғар хандығының күйреуінің бастамасы деп есептеді. 1745 жылғы соғыс осымен бітті. Қазақ жерін қалмақтардан толық тазарту мақсатымен Абылай бастапан қазақ жасақтары 1750 жылы жауды жоңғар қақпасы маңында оңдырмай соққы берді. 1755 жылы жоңғарлар бірнеше ұсақ иеліктерге бөлініп кетті. Осыдан кейін 1758 жылы Жоңғар мемлекеті құлады. 1758 ж. Цинь қытайлары Шығыс Түркістандағы қазіргі [[Синь-Цзянь]] жерін басып алды. Цинь империясының батыс шекарасы қазақ жерімен шектесті. Қытайлар дүркін-дүркін шабуыл жасап қазақтарға тыным бермеді. Абылай келісімге келу туралы Пекинге адамдар жіберді. Сөйтіп, Қытаймен сауда, экономикалық қатынас орнату жолдарын іздестірді. Ол Ресеймен де қарым-қатынас орнатты. 1771 жылы [[Әбілмәмбет хан]] өлгеннен кейін, Түркістанда Абылайды Орта жүздің ханы етіп сайлады. Бір жылдан кейін 1772 жылы вице-канцлер М.Л. Воронцовтың жарлығымен Абылайға арналып Есіл өзеніне таяу жерде Жаңғызтөбеге ағаш үй салынды. Абылай 1780 жылы мамыр айында Ташкентте 69 жасында қайтыс болды. Орнына Уәли сайланды. ==== [[Ресей империясы]] құрамында ==== Саяси және экономикалық қиын жағдайда [[Қазақстан]]ның [[Ресей]]ге қосылу мәселесi алға тартылды. Қ-дың сыртқы саяси жағдайының күрделiлiгi [[Әбiлқайыр хан]]ды [[Кiшi жүз]]де Ресей протекторатын қабылдауға мәжбүр еттi. 1734 ж. [[Орта жүз]]дiң бiр бөлiгi Ресейге қосылды. 19 ғ-дың 2-жартысында Ресей үкiметiнiң жоспарлы түрде жүргiзген әскери-саяси шаралары нәтижесiнде, Қазақстанды империя құрамына қосу толық аяқталды. Қ. арасында кейiнгi орта ғасырларда меншiктiң бiрнеше түрi айқындалды: 1) мал мен мал ш. өнiмдерiне деген меншiктiң жеке дербес отбасылық түрiндегi меншiгi; 2) жерге немесе жайылымдарға қауымдық меншiк; 3) су көздерiне меншiк; 4) қауымдар ассоциациясының қарамағындағы малшылар тобы көшiп-қонатын аймаққа қатысты экономикадан тыс меншiк, Қ-дың әлеум. ұйымдасуы адамдар арасындағы бiр-бiрiмен байланысты әр алуан қарым-қатынас түрлерiне (қандас туыстық-отбасылық, шаруашылықтық, әскери, мәдени, этн., т.б.) негiзделдi. 1824, 1867 — 68 жылдардағы әкiмшілік-саяси реформалары арқылы Ресей үкiметi қазақтарды басқарудың дәстүрлi жүйесiн жойды. Қазақстанның Ресейге қосылуы арқылы халықтар арасында шаруашылық айырбас пен басқа да қарым-қатынастар үшiн қолайлы жағдай туды, капиталистiк өндiрiс қатынастары кеңiстiгiне негiз қаланды. Ресейдiң отаршыл саясатына қарсы қазақ халқының ұлт-азаттық көтерiлiстерi болып өттi. Оларды [[Сырым Датұлы]], [[Исатай Тайманұлы]], [[Кенесары Қасымұлы]], [[Жанқожа Нұрмұхамедұлы]], т.б. басқарды. 19 ғ-дың аяғы мен 20 ғ-дың басында Қазақстандағы егiншiлiкпен айналысатын халықтар арасындағы қазақтардың үлес салм. 55,4%-ға жеттi. Өнеркәсiп дамуы, т. ж-дар салынуы, су жолдарының кеңiнен пайдалануы қазақ жұмысшыларының қалыптасуының экон. негiздерiн қалады. ==== Кеңестік дәуір ==== 1917 ж. [[Қазан төңкерiсi]]не дейiн Қ-дың негiзгi кәсiбi көшпелi немесе жартылай көшпелi жағдайда мал өсiру, суармалы егiншiлiк болса, аңшылық пен балық аулау және қолөнерi де [[халық]] тұрмысында берiк орын алды. Қоғам өмiрiнде [[рулық-патриархалдық қатынастар]] үстем болып келдi. [[Кеңестiк үкiмет]] өткiзген кәмпескелеу, ұжымдастыру шаралары Қ-ды 1931 — 33 ж. ашаршылыққа ұшыратты. 1929 — 31 ж. Қазақстанда кеңес өкiметi саясатының асыра сiлтеулерiне қарсы 372 көтерiлiс болды. Көтерiлiстiң күшпен басылуына орай Қ. басқыншылыққа ұшырады. 1930 жылдың басынан 1931 жылдың ортасына дейiн [[Қазақстан]] аумағынан 281230 шаруа қожалығы сыртқа көшкен. Олардың едәуiр бөлiгi [[Қытай]]ға, [[Иран]]ға, [[Ауғанстан]]ға өтiп кеттi. Қазақ этносы осы жылдары аса көп шығынға ұшырады. Ашаршылық және онымен байланысты туған iндеттер салдарынан 2 млн. 200 мыңнан астам адам қырылды. Бұл барлық Қ-дың 48%-ын құрады. Екiншi дүниежүзiлiк соғыс жылдарында мерт болған шамамен 410 мыңдай қазақстандықтардың басым бөлiгi Қ. едi. ==== Тәуелсіздік ==== 1991 ж. 16 желтоқсанда мемлекет тәуелсiздiк жарияланған соң, қазақ ұлты өзiнiң ортақ мүддесi жолындағы бiрлiгiн нығайтты. Қазақ тiлi мемл. тiл болды. Қазақ халқының таңдаулы өкiлдерiнiң кеңестiк дәуiрде тыйым салынған есiмдерi ұлтымыздың мақтанышына айнала бастады, тарихи топонимика қалпына келтiрiлiп, ұлттық мәдениеттiң гүлденуiне жағдай жасалды. Шет елде жүрген отандастардың елге оралуына мүмкiндiк туды. [[Сурет:ToktarAwbakirov.jpg|200px|right|thumb|[[Тоқтар Әубәкіров]] — Қазақтың тұңғыш ғарышкері]] == Қазақ атауы пайда болуы == {{main|Қазақ (этноним)}} == Діні == Қазақтардың дәстүрлі діні Сүнни мұсылмандар, ханафи мазхабындағы [[Ислам]] діні. == Мәдениеті == {{main|Қазақ мәдениеті}} {{main|Қазақтың XX ғасырдағы мәдениеті}} == Тілі == {{main|Қазақ тілі}} == Антроплогиясы== [[Сурет:Kultigin.jpg|230*300|thumb|Күлтегін. Түрік қағанаты Әскербасы]] Жетiсудaн тaбылғaн Түркі зaмaнының бaс сүйектерi кaзiргi Қaзaқтaрдың тұрпaтынa жaкын. Құтлық (Елтеріс) қағанның екінші ұлы, Түрік Елінің 717—734 жж. билік құрған қағаны Білге қағанның туған інісі Күлтегін Суретi Қaзaқтарға ұқсaс. == Тағы қараңыз == * [[Қазақ (этноним)]] * [[Қазақ тілі]] * [[Қазақтар (шетжұрты)]] * [[Қазақтар тізімі]] * [[:Санат:Қазақ салт-дәстүрлері|Қазақ салт-дәстүрлері]] ==Галерея== <gallery class="center" caption=""> File:Казахи. Юрта.jpg File:Казахи. Детали богатого жилища.jpg File:Казахи. Музыкальные инструменты.jpg File:Казахи. Типы зимовок.jpg File:Казахи. Оружие, плети.jpg File:Казахи. Утварь, оросительные системы.jpg File:Казахи. Утварь и сельскохозяйственные инструменты.jpg File:Казахи. Костюм, всадническая культура, коневодство.jpg File:Казахи. Конское снаряжение свадебное, женское в сборе.jpg File:Казахи. Типы и детали украшений.jpg File:Казахи. Утварь, мебель, музыкальные инструмент.jpg File:Казахи. Головные уборы, украшения, типы причёсок.jpg File:Казахи. Типы и детали женского костюма.jpg File:Казахи. Типы и детали женских головных уборов.jpg File:Казахи. Типы и детали женских головных уборов и тесьмы.jpg </gallery> == Дереккөздер == {{дереккөздер}} == Сыртқы сілтемелер == {{commonscat|Kazakh people|Қазақ халқы}} * [http://clp.arizona.edu/cls/kaz.htm Kazakh Language Courseware from University of Arizona Critical Languages Series] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20080410091956/http://clp.arizona.edu/cls/kaz.htm |date=2008-04-10 }} * [http://www.hunmagyar.org/turan/turk.html Қазақстанның этногарфиялық картасы] * [http://www.akft.org Kazakhs in France - AKFT] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20100316074821/http://www.akft.org/ |date=2010-03-16 }} * [http://www.kazaktar.kz/ Дүниежүзі қазақтары қауымдастығы] * http://sana.gov.kz/showarticle.php?lang=eng&id=342 {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20070928070538/http://sana.gov.kz/showarticle.php?lang=eng&id=342 |date=2007-09-28 }} * [http://www.massagan.com Massagan.com (The largest web site in kazakh language)] * [http://www.suhbat.com Suhbat (Atameken Toby)] * [http://www.pbs.org/wnet/secrets/case_amazon/index.html Secrets of the Dead: Amazon Warrior Women (PBS)] * [http://www.orientalistica.ru/resour/runica/collection/e3a.htm Turk monument of Uyuk-Turan mentioning the word ''"qazğaq"''] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20060205181454/http://www.orientalistica.ru/resour/runica/collection/e3a.htm |date=2006-02-05 }} * [http://www.elim.kz/ Қазақ халқы] * [http://www.mfa.kz/ Қазақстан Республикасының Сыртқы Істер Министрлігі] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20110929145154/http://www.mfa.kz/ |date=2011-09-29 }} * [http://www.dmoz.org/World/Kazakh/Қоғам/ Қоғам] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20170307082953/http://www.dmoz.org/World/Kazakh/%D2%9A%D0%BE%D2%93%D0%B0%D0%BC/ |date=2017-03-07 }} — [[Ашық Тізімдеме Жобасы|Ашық Тізімдеме Жобасы (ODP)]] * [http://www.kazaktar.kz/ Дүниежүзі қазақтары қауымдастығы] * [http://www.facebook.com/groups/ardakk/ Facebook әлеуметтік желісіндегі Қазақтар қауымдастығы] {{Қазақтар}} {{Әлем халықтары}} [[Санат:Қазақтар|*]] [[Санат:Қазақстан этникалық топтары]] [[Санат:Қытай этникалық топтары]] [[Санат:Моңғолия этникалық топтары]] [[Санат:Ресей этникалық топтары]] [[Санат:Қырғызстан этникалық топтары]] [[Санат:Өзбекстан этникалық топтары]] [[Санат:Түркия этникалық топтары]] [[Санат:Түрікменстан этникалық топтары]] mdn1osyqmoegwpxl61tpc96utv5u9ur 3053419 3053292 2022-07-20T11:14:19Z Kazman322 116706 wikitext text/x-wiki {{мағына|Қазақ (айрық)}} {{Этникалық топ |атауы = Қазақтар |сурет = {{Фотомонтаж | photo1a = AbaiPainting.jpg | photo1b = Abylai khan.jpg | photo1c = Kurmangazy 175.jpg | photo1d = USSR stamp Ch.Valikhanov 1965 4k.jpg | photo1e = Altynsarin.jpg | photo2a = Mashhur Zhusup.jpg | photo2b = Baitursynov.jpg | photo2c = Timur Bekmambetov by Gage Skidmore.jpg | size = | position = center | spacing = 2 |color_border = white |color = white |size = 266 | foot_montage = [[Абай Құнанбайұлы]] • [[Абылай хан]] • [[Құрманғазы Сағырбайұлы]] • [[Шоқан Шыңғысұлы Уәлиханов|Шоқан Уәлиханов]] <br /> [[Ыбырай Алтынсарин]] • [[Мәшһүр Жүсіп Көпеев]] • [[Ахмет Байтұрсынұлы]] • [[Темір Нұрбақытұлы Бекмамбетов|Темір Бекмамбетов]] }} |сурет тақырыбы = |саны = 16 000 000 аса |аймақ1 = {{KAZ}} |саны1 = 13 029 227 (01.01.2021)<ref name="KZ2021">[https://stat.gov.kz/api/getFile/?docId=ESTAT414397 2021 жыл басына Қазақстан Республикасы халқының жекелеген этностары бойынша саны]</ref> |түсініктемелер1 = |аймақ2 = {{CHN}} |саны2 = 1&nbsp;400&nbsp;000 — 1&nbsp;500&nbsp;000<ref name="China">Согласно переписи 2000 ж. численность казахов составила 1&nbsp;250&nbsp;458 чел.[http://www.china.org.cn/english/features/EthnicGroups/136924.htm], в последующие годы на численность казахского населения оказывали влияние не только более высокая по сравнению с ханьцами рождаемость, но и наличие определённых ассимиляционные процессы. Приводимые в некоторых источниках оценки, в основном, исходят из более быстрого роста казахского населения по сравнению с ханьским и, соответственно, некоторого увеличения доли казахов в населении КНР (составляла 0,104 % в 2000 ж.), но даже при сохранении этой доли численность казахов составит ок.1,4 млн чел.</ref> |түсініктемелер2 = |аймақ3 = {{UZB}} |саны3 = 800&nbsp;000&nbsp; — 1&nbsp;100&nbsp;000<ref name="Uzb-2009">доля казахов в населении Узбекистана по данным переписей 1959—1989 жж. оставалась стабильной ок.4,1 % (существует оценка, [https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/uz.html#People приводимая ЦРУ] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160709035649/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/uz.html#People |date=2016-07-09 }}, согласно которой в 1996 ж. доля казахов сократилась до 3 %). Имеется официальная оценка Узбекистана [http://books.google.com/books?ei=F-jgSZyCJI3aygSpidyzDQ&id=wvnqAAAAIAAJ&dq=%D0%9C%D0%B8%D0%B3%D1%80%D0%B0%D1%86%D0%B8%D1%8F+%D0%B2+%D0%9A%D0%B0%D0%B7%D0%B0%D1%85%D1%81%D1%82%D0%B0%D0%BD%D0%B5+%D0%BD%D0%B0+%D1%80%D1%83%D0%B1%D0%B5%D0%B6%D0%B5+XXI+%D0%B2%D0%B5%D0%BA%D0%B0%3A+%D0%BE%D1%81%D0%BD%D0%BE%D0%B2%D0%BD%D1%8B%D0%B5+%D1%82%D0%B5%D0%BD%D0%B4%D0%B5%D0%BD%D1%86%D0%B8%D0%B8+%D0%B8+%D0%BF%D0%B5%D1%80%D1%81%D0%BF%D0%B5%D0%BA%D1%82%D0%B8%D0%B2%D1%8B.&q=940&pgis=1#search_anchor (цит. по книге Е. Ю. Садовской «Миграция в Казахстане на рубеже XXI века : основные тенденции и перспективы»] ISBN 9965-593-01-9), согласно которой в 1999 ж. численность казахов составляла 940,6 тыс. чел. или 3,8 %. Если принять сохранение доли казахов на уровне 4,1 % (без учета репатриации части казахов-оралманов в Казахстан) и [http://www.stat.uz/STAT/2008year/doklad_rus_tab.pdf численность населения Узбекистана в середине 2008 ж.] в размере 27,3 млн чел., то численность казахов в Узбекистане составит ок. 1,1 млн чел., если же применить оценку доли казахов в 3 %, их число в середине 2008 составит ок. 0,8 млн чел. По данным [http://www.library.cjes.ru/online/?a=con&b_id=416 Этнического атласа Узбекистана] в 2000 ж. в стране было 990&nbsp;022 казахов</ref> |түсініктемелер3 = |аймақ4 = {{RUS}} |саны4 = 647&nbsp;732 (2010)<ref name="Prerepis2010total">[http://www.gks.ru/free_doc/new_site/population/demo/per-itog/tab5.xls Данные переписи населения РФ 2010 ж.] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20211223052305/http://www.gks.ru/free_doc/new_site/population/demo/per-itog/tab5.xls |date=2021-12-23 }}</ref> |түсініктемелер4 = |аймақ5 = {{MNG}} |саны5 = 101 526<ref name="Mongol">[http://www.toollogo2010.mn/doc/Main%20results_20110615_to%20EZBH_for%20print.pdf Перепись населения Монголии 2010 ж.]</ref> |түсініктемелер5 = |аймақ6 = {{TKM}} |саны6 = 40 000 <ref name="Turkmen">В 1995 ж. численность казахов составляла 86 987 чел [http://www.chrono-tm.org/?0248042254000000000000011000000] или 1,94 % населения. Впоследствии наблюдался массовый выезд казахов-оралманов в Казахстан: 22 тыс. до 2001 ж. и ещё 38-40 тыс. в период 2001—2007 жж. По сообщениям прессы [http://www.chrono-tm.org/?0248042562000000000000011000000], [http://www.chrono-tm.org/?0248042371000000000000011000000], [http://www.chrono-tm.org/?0248041957000000000000011000000] значительная часть казахов уже покинула Туркменистан</ref> |түсініктемелер6 = |аймақ7 = {{KGZ}} |саны7 = 32&nbsp;900<ref name="Киргизия">[http://212.42.101.124:1041/stat1.kg/images/stories/docs/Kyrgyzstan%20v%20zifrah/Demo/6.pdf Национальный статистический комитет Кыргызской Республики. Национальный состав населения. Оценка на 1 қаңтар 2011 ж.]{{Deadlink|date=August 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} По переписи 1999 ж. в Киргизии было 42&nbsp;657 казахов ([http://www.demoscope.ru/weekly/2005/0197/analit04.php/ Демографические тенденции, формирование наций и межэтнические отношения в Киргизии в 1926—2000 ж. Демоскоп]), численность казахов сокращается в результате выезда за пределы Киргизии, так в только за 2008 год убыль за счёт миграции составила 701 чел. или 2,1 % численности казахов ([http://www.stat.kg/stat.files/tematika/%D0%B4%D0%B5%D0%BC%D0%BE%D0%B3%D1%80%D0%B0%D1%84/%D0%9A%D1%8B%D1%80%D0%B3%D1%8B%D0%B7%D1%81%D1%82%D0%B0%D0%BD%20%D0%B2%20%D1%86%D0%B8%D1%84%D1%80%D0%B0%D1%85/%D0%B4%D0%B5%D0%BC%D0%BE11.pdf Распределение внешних мигрантов по национальностям в 2008 ж.]{{Deadlink|date=August 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}), в 2009 ж. убыль составила 630 чел. или 1,9 % ([http://www.stat.kg/stat.files/tematika/демограф/Кыргызстан%20в%20цифрах/демо11.pdf Распределение внешних мигрантов по национальностям в 2009 ж.]{{Deadlink|date=August 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}), в 2010 ж. — убыль 759 чел. или 2,3 % ([http://212.42.101.124:1041/stat1.kg/images/stories/docs/Kyrgyzstan%20v%20zifrah/Demo/11.pdf Распределение внешних мигрантов по национальностям в 2010 ж.]{{Deadlink|date=August 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}). Определённое влияние на численность казахов оказывает и их ассимиляция.</ref> |түсініктемелер7 = |аймақ8 = {{IRN}} |саны8 = 9&nbsp;000<ref name="Iran">http://news.iran.ru/news/32852/ {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160304075522/http://news.iran.ru/news/32852/ |date=2016-03-04 }} Казахи «ядерного» Ирана</ref> |түсініктемелер8 = |аймақ9 = {{UKR}} |саны9 = 5&nbsp;526<ref>{{cite web|url=http://2001.ukrcensus.gov.ua/rus/results/nationality_population/nationality_popul1/select_51/?botton=cens_db&box=5.1W&k_t=00&p=100&rz=1_1&rz_b=2_1%20%20%20%20%20%20%20%20%20 &n_page=5|title=Всеукраинская перепись населения 2001 ж. Распределение населения по национальности и родному языку|publisher=Государственный комитет статистики Украины}}</ref> |түсініктемелер9 = |аймақ10 = {{BLR}} |саны10 = 1 068 (2019 ж.)<ref>{{cite web|url=https://www.belstat.gov.by/upload/iblock/df5/df5842f32b1b8a711043f8f54856f5c8.pdf|title=Перепись населения Республики Беларусь 2019 года. Национальный состав населения Республики Беларусь|publisher=belstat.gov.by}}</ref><br> |түсініктемелер10 = |аймақ11 = {{TJK}} |саны11 = 900<ref name="Таджикистан">{{cite web|url=http://www.demoscope.ru/weekly/2005/0191/analit05.php|title=Итоги переписи населения Таджикистана 2000 ж.: национальный, возрастной, половой, семейный и образовательный составы|author=Михаил Тульский|publisher=«[[Демоскоп]]»|archiveurl=http://www.webcitation.org/61CULh3l6|archivedate=2011-08-25}}</ref> |түсініктемелер11 = |аймақ12 = |саны12 = |түсініктемелер12 = |аймақ13 = |саны13 = |түсініктемелер13 = |тілдері = [[қазақ тілі|қазақша]] |діні = [[Ислам|Ислам діні]] |этникалық топтары =[[түркілер]], [[ноғайлар]], [[қарақалпақтар]], [[башқұрттар]], [[татарлар]] |ескертпелер = }} '''Қазақтар''' — Орталық Еуразияны мекендейтін түркітілдес [[этнос]] және [[ұлт]]. Дешті-Қыпшақ даласын мекендеген көптеген этностар мен этно бірлестіктердің өзара араласуының нәтижесінде қалыптасты. Қазақтар ретінде [[Қазақ хандығы]]ның құрылуымен белгілі бола бастады. Тілдік құрылымы жағынан [[Түркі тілдері|Түркі тілдес халықтардың]] солтүстік-батыс [[Қыпшақ тілі тармағы|қыпшақ]] тобына жатады. [[Қазақ тілі]]нде сөйлейдi. Қазақтар [[Қазақстан]]мен көршілес [[Моңғолия]] ([[Баян-Өлгей аймағы]]), [[Қытай]] ([[Іле Қазақ аутономиялық облысы]]), [[Ресей]], [[Өзбекстан]], [[Қырғызстан]], [[Түрікменстан]] елдерінің жерін бірыңғай қоныстаған. Қазақстандағы қазақтар саны 13 млн. адам (2021 ж), әлемде шамасында 16 млн. адам құрайды. [[Сурет:Казахи в Казахстане.png|thumb|right|300px|2022 жыл басындағы Республика облыстары бойынша қазақтардың үлесі{{легенда|#f5fff5|10.0 - 19.9 %}} {{легенда|#c3ffc3|20.0 - 29.9 %}} {{легенда|#91ff91|30.0 - 39.9 %}} {{легенда|#5fff5f|40.0 - 49.9 %}} {{легенда|#2dff2d|50.0 - 59.9 %}} {{легенда|#00fa00|60.0 - 69.9 %}} {{легенда|#00c800|70.0 - 79.9 %}} {{легенда|#009600|80.0 - 89.9 %}} {{легенда|#006400| 90.0 % жоғары}}]] == Қазақ халқының қалыптасуы == {{main|Қазақ халқының қалыптасуы}} {{main|Қазақтар (этногенез)}} == Қазақ халқының ру-тайпалық құрылымы == {{main|Қазақ рулары}} == Тарихы == {{Қазақстан тарихы}} ==== Қазақ хандығы ==== Қазақ хандығының құрылуы және нығаюы (15-16 ғғ.) Қазақ хандығының пайда болуы [[Қазақстан]] жерінде 14-15 ғғ. болған әлеуметтік-экономикалық және этникалық-саяси процестерден туған заңды құбылыс. Өндіргіш күштердің дамуы, көшпелі ақсүйектердің экономикалық қуатының артуы, феодалдық топтардың тәуелсіздікке ұмтылуы, осы негізде [[Әбілхайыр хандығы]] мен [[Моғолстан]] арасындағы тартыстың өршуі, әлеуметтік қайшылықтардың үдеyi 15 ғ. 2 жартысында бұл мемлекеттердің құлдырап ыдырауына апарып соқтырды. Әсіресе Әбілхайыр (1428-1468) Жошы-Шайбан- Дәулет-Шайх оғланның ұлы хандығы өте нашар еді. Территориясы батысында [[Жайық]]тан бастап, шығысында Балқаш көліне дейін, оңтүстігінде Сырдың төменгі жағы мен Арал өңірінен, солтүстігінде [[Тобыл]]дың орта ағысы мен [[Ертіс]]ке дейінгі жерді алып жатты.Бір орталықа бағынған мемлекет болмады. Көптеген ұлыстарға бөлінді. Олардың басында Шыңғыс әулетінің әр тармақтағы ұрпақтары, көшпелі тайпалардың билеушілері тұрды. Әбілхайыр билік еткен кезде халық өзара қырқыс пен соғыстан шаршады. 30 жж. ол Тобыл бойында Шайбани ұрпағы Махмұт Қожаханды талқандады. Сыр бойындағы далада Жошы әулетінің Махмұтханы мен Ахметханын(Тоқа Темір тұқымы) жеңді. [[1446]] жылы Әбілхайыр Темір ұрпақтары мен Ақ Орда хандары ұрпақтарынан Сыр бойы мен Қаратау баурайындағы — [[Сығанақ]], [[Созақ]], [[Аққорған]], [[Өзгент]], Аркүк сияқты қалаларды басып алады. [[1457]] ж. Үз-Темір тайшы бастапан ойраттардан (жайылым жер іздеген) [[Түркістан]] өңірінде жеңіліп қалды. Масқара ауыр шарт жасасып, ойраттар [[Шу]] арқылы өз жерлеріне кетті. Ал Әбілхайыр өз ұлысында , қатал тәртіп шараларын орнатуға кіріседі. Бұл халық бұқарасының оған деге өшпенділігін күшейтті. Нәтижесінде халықтың жартысы Шығыс [[Дешті Қыпшақ]]тан Түркістан алқаптарына және [[Қаратау]] бөктерлерінен [[Жетісу]]дың батыс өңіріне көшіп барулары еді. Оны [[Жәнібек сұлтан]] пен [[Керей сұлтан]] басқарды. [[Дешті Қыпшақ]] пен Жетісудағы көшпелі бұқара феодалдық қанаудың күшеюіне, соғыстарға наразылық ретінде , хандар мен феодалдардың қол астынан көшіп кетіп, қоныс аударды. Сөйтіп, 15 ғ. 50-70 жж, яғни 1459ж. Әбілхайыр хандығынан Жетісудың батысына Есенбұға хан иелігіне [[Шу]] мен [[Талас]] өзендерінің жазықтығына көшіп келді. Олардың қоныс аударуының бір себебі, оларды Шыңғыс әулетінен шыққан Керей хан мен Жәнібек ханның жаңа қалыптасып келе жатқан қазақ халқының дербес мемлекетін құру, оның тәуелсіз саяси және экономикалық дамуын қамтамасыз ету жолындағы қадамы мен қызметі өз ықпалын тигізді. Жетісу рулар мен тайпалар мемлекет бірлестігінің орталығына айналды. Олардың саны 200 мың адамға жетті. Моғолстан ханы Есенбұға өзінің солтүстік шекарасын қорғату үшін, сондай-ақ өзінің бауыры Тимурид Абу Саид қолдап отырған Жүністің шабуынан батыс шекарасын қорғату үшін пайдаланғысы келді. Жәнібек қазақ хандығының тұңғыш шаңырағын көтерген Барақ ханның ұлы, ал Керей оның ағасы Болат ханның баласы. Барақтан басталатын қазақтың дербес мемлекеттігі жолындағы күресті оның туған ұлы мен немересінің жалғастыруы табиғи құбылыс. [[Мырза Мұхамед хайдар Дулати]] Қазақ хандығының құрылған уақытын хижраның 870 жылына (1465-1466 жж.) жатқызады. Қазақтың алғашқы ханы болып [[Керей]] жарияланды (1458-1473 жж.). Одан кейін қазақ ханы болып [[Жәнібек хан|Жәнібек]] сайланды (1473-1480 жж.). Бұлардың тұсында Жетісу халқы, 1462 жылы [[Моғолстан]] ханы Есенбұға өлгеннен кейін ондағы тартыстың күшеюіне байланысты, өзара ынтымақтықты нығайтуға үлес қосты. Әбілхайыр хандығынан көшіп келушілер Жәнібек пен Керейдің қазақ хандығын күшейте түсті. Едәуір әскери күш жинаған және Жетісуда берік қорғанысы бар Жәнібек пен Керей, [[Жошы әулеті]]нен шыққан сұлтандардың Шығыс Дешті Қыпшақты билеу жолындағы күресіне қосылды. Бұл күрес 1468 ж. Әбілхайыр өлгеннен кейін қайтадан өршіді. Қазақ хандарының басты жаулары Әбілхайырдың мұрагерлері- оның ұлы Шайх -хайдар мен немерелері [[Мұхамед Шайбан]] и мен [[Махмұд Сұлтан]] болды. Сыр өңірі мен Қаратау — қазақ хандарының Батыс Жетісудағы иеліктеріне ең жақын болды. Жәнібек пен Керей хандар сауда-экономикалық байланыстардың маңызды орталықтары және күшті бекініс болатын Сыр бойындағы қалаларға өз құқықтарын орнатуға тырысты. Сондай-ақ Сырдың төменгі және орталық сағаларының жерлері қазақтың көшпелі тайпалары үшін қысқы жайылым да еді. 70-жылдары [[Сауран]], [[Созақ]] түбінде, үлкен шайқастар болды. Асыны ([[Түркістан]]ды), Сығанақты біресе қазақ хандары, біресе Мұхамед Шайбани басып алып отырды. Осындай шайқастардың бірінде көрнекті қолбасшы Керейдің ұлы [[Мұрындық]] болды. Ол 1480 жылдан бастап хан болды. Соның нәтижесінде 15 ғ. 70-ж-да қазақ хандығының шекарасы кеңейе берді. Оңтүстік Қазақстан қалалары үшін Шайбани әулетімен арадағы соғыстар Жәнібек ханнан кейін қазақ хандығын билеген Бұрындық хан (1480-1511 жж.) тұсында да толастамады. Батыс Жетісудағы иеліктеріне оңтүстіктегі өздеріне қараған қалаларға (Созақ, Сығанақ, Сауран) сүйене отырып, алғашқы қазақ хандары Дешті Қыпшақтағы өкімет билігіне талаптанушы барлық хандарды жеңіп, өз иеліктерін ұлғайтты. [[Дешті-қыпшақ мемлекеті|Дешті Қыпшақта]] қазақ хандары билігінің орнығуы, Мұхаммед Шайбаниды Дешті Қыпшақтағы тайпалардың кейбір бөлігін соңына ертіп Мәуереннахрға кетуге мәжбүр етті. Мұнда ол Темір әулеті арасындағы өзара тартысты пайдалана отырып, өкімет билігін басып алды. Сонымен қазақ хандығының құрылуына ұйтқы болған себептер — саяси және этникалық процестер болды. Оның басты этапы — Керей мен Жәнібектің қол астындағылармен бірге көшпелі өзбектердің басшысы Әбілхайырдан кетіп, Моғолстанның батысына қоныс аударуы. Мұндағы маңызды оқиға — Керей мен Жәнібекті жақтаушылардың өзбек-қазақтар, кейін тек қазақтар деп аталуы. Әбілхайырдың өлімінен кейін Керей мен Жәнібектің Өзбек ұлысына келіп, үкімет билігін басып алуы. Жаңа мемлекеттік бірлестік [[Қазақстан]] атана бастады. ==== Қасым ханның тұсында Қазақ хандығы ==== 16-17 ғғ. қазақ хандығы нығайып, оның шекарасы едәуір ұлғая түсті. Өз тұсында «жерді біріктіру» процесін жедел жүзеге асырып, көзге түскен хандардың бірі Жәнібектің ұлы Қасым.. [[Қасым хан]]ның (1511-1523 жж.) тұсында қазақ хандығының саяси және экономикалық жағдайы нығая түсті. Ол билік құрған жылдары қазақ халқының қазіргі мекен тұрағы қалыптасты. Бірсыпыра қалалар қосылды, солтүстікте Қасым ханның қол астындағы қазақтардың жайлауы Ұлытаудан асты. Оңтүстік-шығыста оған Жетісудың көп бөлігі (Шу, Талас, Қаратал, Іле өлкелері) қарады. Қасым ханның тұсында Орта Азия, Еділ бойы, [[Сібір]]мен сауда және елшілік байланыс жасалды. Орыс мемлекетімен байланыс болды. Ұлы князь 3 Василий (1505-1533) билік құрған кездегі [[Мәскеу мемлекеті]] еді. Батыс Еуропа да қазақ хандығын осы кезде танып білді. '''«Қасым ханның қасқа жолы»''' деген әдет-ғұрып ережелері негізінде қазақ заңдары жасалынды. Дегенмен Қасым хан тұсында Қазақ хандығы бір орталыққа бағынған мемлекет болмады. Ол Қасым өлгеннен кейін бірден байқалды. Өзара қырқыс, таққа талас басталды. Моғол және өзбек хандарының қазақ билеушілеріне қарсы одағы қалыптасты. Өзара тартыс кезінде Қасым ханның ұлы және мұрагері Мамаш қаза тапты. Қасым ханның немере інісі Таһир (1523-1532) хан болды. Оның айырықша елшілік әне әскери қабілеті болмады. Маңғыт және Монғол хандарымен әскери қақтығыстар басталды. Бұл соғыстар қазақтар үшін сәтті болмады. Қазақ хандығы оңтүстіктегі және солтүстік-батыстағы жерінің бір бөлігінен айрылып, оның ықпалы тек Жетісуда сақталып қалды. ТаҺир ханның інісі Бұйдаштың (1533-1534) тұсында да феодалдық қырқысулар мен соғыстар тоқталған жоқ. ==== Хақназар ханның тұсында Қазақ хандығы ==== 16 ғ. 2 ж. әлсіреген хандықты біріктіруде Қасым ханның баласы [[Ақназар хан|Ақназар]] (1538-1580 жж.) өз үлесін қосты. [[Ноғай ордасы]]ндағы алауыздықты сәтті пайдаланған ол, Жайық өзенінің сол жағындағы жерді қосып алды. Оның тұсында [[Жетісу]] мен Тянь-Шаньды басып алуды көздеген Моғол ханы [[Абд-Рашид]]ке қарсы ұтымды күрес жүргізілді. Ақназар өзара тартыста өзбек ханы Абдулланы қолдау арқылы Сыр бойындағы қалаларды (Сауран, Түркістан) өзіне бағындырды. Оның Абдулламен байланысынан қорыққан [[Ташкент]]тің ұлыстық әміршісі [[Баба сұлтан]] жансыздары арқылы Ақназарды у беріп өлтірді. ==== Тәуекел ханның тұсында Қазақ хандығы ==== Ақназардың мұрагері Жәдіктің баласы және [[Жәнібек хан]]ның немересі қартайған Шығай (1580-1582) болды. Ол өзінің баласы Тәуекелмен (1586-1598 хан болған) бірге Баба сұлтанға қарсы күресінде Бұқар ханы Абдоллаға келді. Абдолла Шығайға ходжент қаласын сыйға тартып онымен қосылып Баба сұлтанға қарсы Ұлытау жорығына шығады. Осы жорықта Шығай қайтыс болады. Қазақ хандығының иелігі енді Тәуекелге көшеді. ==== Есім ханның тұсында Қазақ хандығы ==== Тәуекел хан Орта Азияның сауда орталықтарына шығу үшін күресті. 1583 жылы ол бұрынырақ Бұқарамен жасалған шартты бұзып, Сыр бойындағы қалаларды алып, Ташкент, Андижан, Акси, Самарқанд сияқты қалаларды қазақ хандығына қаратты. Бұқара қаласын қоршауға алған кезде Тәуекел хан жараланып қаза болды. Одан соң хандыққа Есім хан Шығайұлы (1598-1628) билік етті. Ол 1598 жылы Бұқарамен бітім шартын жасасты, шарт бойынша өзбектер бұрын тартып алған Сыр бойы қалалар мен Ташкент қазақ хандығына бекітіп берілді. Сөйтіп, Сыр бойындағы қалалар үшін, Оңтүстік Қазақстанның жерін кеңейту үшін бір жарым ғасырға созылған күрес біраз бәсеңдеді. Есім хан елді жуасытып бағындыру саясатын жүргізді. Сондықтан ол қанға қан, құн төлеу, барымта алу, құлды сату, зекет, ұшыр жинау, айып салу және т.б. уағыздады. Халық [[Есім хан]] заңдарын "Есім хан салған ескі жол! Деп атады. ==== Қазақтардың өзара саяси қарым-қатынасы ==== 16 ғасырда қазақ хандығы солтүстікте құрылған Сібір хандығымен (орталығы Түмен) шектесті. 1563 жылы Шайбани әулеті мен Тайбұғы руы арасындағы ұзақ жылдар бойы жүргізілген күрестен кейін Сібір хандығы Шайбани әулеті Көшім ханның қолына көшті. Сібір хандығының халқы түркі тілдес қырық рудан құрылған және угар тайпаларының жиынтығынан тұрды. Хандықтың негізгі халқы түркі тілдес «Сібір татарлары» деген атпен белгілі болды. Сібір хандығы Қазақстанмен саяси және сауда байланысын жасап тұрды. 1552 ж. Ресей Қазан қаласын жаулап алғаннан кейін, ол Сібір хандығымен көрші болып шықты. 1581 ж. Ермактың сібірге жорығы басталды. Көшім хан жеңілгенмен, Ермак жеңісті баянды ете алмады, ол 1584 ж,. қаза тапты. Бірақ Сібір хандығы да көтерілмеді. Сөйтіп ол 1598 жылы Ресей құрамына енді. 17 ғ. 2 ж. [[Қазақ хандығы]]ның жағдайы нашар болды. Өзара қырқысты пайдаланған жоңғарлар Жетісудың бір бөлігін басып алып осы аймақта көшіп жүрген қазақтар мен қырғыздарды бағындырды. Бұқара әскерлері Ташкентті алып, қазақтарды ығыстыра бастапан кезде, қазақ хандарының бірі Жәңгір Бұқар әміршісін жоңғарларға қарсы күресу үшін әскери одақ жасауға көндірді. Жәңгір жоңғарларға қарсы жорықта 1652 ж. қаза тапты. 17 ғ. 90-ж-да жоңғарлардың қазақ жеріне шабуылы бәсеңдеді. Бұл кезде қазақ хандығының нығаюы, қырғыздар мен қазақтар арасындағы одақ және оған қарақалпақтардың қосылуы күшті жүрді. ==== Тәуке ханның тұсында Қазақ хандығы ==== 1680 ж. [[Жәңгір хан|Жәңгірдің]] баласы Тәуке (1680-1718) хан болды. Оның тұсында «Жеті жарғы» деген заңдар жинапы құрастырылды. Жеті жарғы көшпелілердің ел билеу заңы болып табылады. Оның негізгі баптарының мазмұны: қанға қан алу, яғни біреудің кісісі өлтірілсе, оған ердің құнын төлеу (ер адамға 1000 қой, әйелге 500); ұрлық, қарақшылық, зорлық-зомбылыққа өлім жазасы кесіледі, жазаны ердің құнын төлеу арқылы жеңілдетуге болады; денеге зақым келтірсе, оған сәйкес құн төленеді (бас бармақ 100 қой, шынашақ 20 қой); егер әйел ерін өлтірсе өлім жазасына кесіледі (егер ағайындары кешірім жасаса, құн төлеумен ғана құтылады, мұндай қылмысты екіқабат әйел жасаса жазадан босатылады); төре мен қожаның құны қарашадан 7 есе артық төленеді; егер ері әйелін өлтірсе, әйел құнын төлейді. ==== Қазақ хандығының саяси-әлеуметтік шағы ==== Феодалдық қанау көптеген салық түрін енгізді. Малшыдан зекет, егіншіден ұшыр жиналды. Ең жоғары басқарушы хандар болды. Олар тек Шыңғыс тұқымынан шықты. Феодалдық шартты жер иеленушілік, жерге меншіктің тұрақты түрлері, әсіресе Қазақстанның оңтүстік аудандарында, Сыр бойындағы қалалар аймағында қалыптасты. Олардың сойырғал, иқта, милк, вакуф сияқты түрлері болды. Ханнан тархандық құқық алып, сыйлық жерді иеленушілер онда тұратын егіншілерден, қолөнершілерден өз пайдасына салық жинады. Қазақ қоғамын әлеуметтік-таптық топтарға бөлу негізіне әл-ауқаттылық жағдайынан гөрі, әлеуметтік шығу тегі негізге алынды. Жоғары аристократтық топ ақсүйектерге Шыңғыс әулеттері хандар, сұлтандар, оғландар төрелер, қожалар жатты. Ал басқа халық әл-ауқатына қарамастан қара сүйеккке жатқызылды. *Қазақ хандығының мәдениеті: Қазақ поэзиясының аса ірі тұлғалары Шалкиіз (15 ғ.), Доспамбет (16 ғ.), Жиембет (17 ғ.). Қазақтың батырлар жыры тарихи оқиғаларға құрылған. Мысалы: Қобыланды, [[Ер Тарғын]], [[Алпамыс батыр|Алпамыс]], [[Ер Сайын]], [[Қамбар Батыр|Қамбар батыр]] дастандары. Ислам діні толық тарады. Араб әліпбиі қолданылды. 18 ғасырда қазақтар үш жүзге бөлініп өмір сүріп жатты. Әр жүздің өз ханы болды. Кіші жүзді Әбілхайыр, Орта жүзде Сәмеке (Шахмұхамед), Ұлы Жүзде -Жолбарыс, Түркістан қаласын астана еткен Үлкен Орданың ханы Тәуке еді. Қазақ жерінде орталықтанған мемлекет болмауын көршілері өз пайдасына шешуді ойлады. Оңтүстік-батыстан Жайық казактарының қолдауымен Еділ бойындағы башқұрттар, қалмақтар Кіші жүзге тынымсыз шабуыл жасады. Солтүстіктен Сібір казактары тыным бермеді. Орта Азиядағы Бұқара мен хиуа хандықтары да қазақ жерінен дәмелі болды. Олардың бәрінен асып түскен жоңғарлар еді. *Қазақ халқының ойраттарға қарсы күресі: 16 ғасырдың соңында ойраттар (қалмақтар) төрт тайпалық бірлестіктен тұрды. Олар Тарбағатайдан Шығысқа қарайғы өңірді алып жатқан торғауыттар, Ертістің жоғары ағысында қоныстанған дербеттер, қазіргі Дихуа қаласының маңындағы хошауыттар, Іле өзенінің жоғары жағындағы шоростар еді. Қазақтар мен ойраттар арасындағы жайылым жер үшін күрес 15 ғасырда-ақ басталды. 16 ғ. соңында ойраттардың шағын бөлігі қазақ ханы Тәуекелге бағынды. 1635 ж. Хонтайшы Батурдың бастауымен Жоңғар хандығы құрылды. Қазақ-жоңғар қатынастары Батур хонтайшы (1634-1654) билік құрған кезде шиеленісе түсті. Онан кейінгі жоңғар хандары (Сенге, Қалдан) Оңтүстік Қазақстанды, маңызды сауда жолдары өтетін қалаларды өздеріне қаратуға тырысты. *Қазақ халқының жоңғарларға қарсы күресі: 1718 жылы Тәуке дүние салғанда, орнына Болат хан болды. Оның кезінде қалмақтардың қазақ жеріне жорығы күшейді. Бұл жорықтардың табысты болуына шведтің артиилерия сержанты Иоганн Густав Ренаттың әсері күшті болды. 1709 жылы Полтава түбінде орыстардың қолына түскен Ренат Тобыл қаласына айдалды, осында Ертістің бойында Бухгольцтің экспедициясы құрамында Кереку қаласының маңында 1715 жылы қалмақтарға тұтқынға түседі. 1733 жылға дейін қалмақтардың қолында болды. Ол қалмақтарға зеңбірек құюды, баспахана жасап, әріп құюды үйретеді. Жан-жақты әскери дайындығы бар жоңғарлар 1710-1711 жж. қазақ жеріне басып кіріп соғыс жүргізді. Олар 1717 жылы жазда Аякөз өзені жағасында қазақтардың 30 мың жасағын талқандады. Келесі жылы жоңғарлар қазақтарды Бөген, Шаян, Арыс өзендері бойында тағы да қырады. *Ақтабан шұбырынды, Алқакөл сұлама: 1723 жылы ерте көктемде жоңғарлар қазақ жеріне тағы да соғысуға келді. Шуна Дабо деген қалмақ басқарған бұл шайқас екі бағытта жүруі тиіс еді. Бірінші бағыт Қаратауды басып өтіп, Шу мен Талас өзендеріне шығу болса, екінші бағыт қазақтарға соққы беріп, Шыршық өзеніне жету болатын. Бұл жоспарды іске асыру үшін әскерлер жеті топқа бөлініп, оның бірі Жетісу Алатауының етегіндегі Балқаш көліне құятын төрт өзеннің бойына топтастырылды. Қалмақтың ірі қолбасшысы Амурсана басқарған 70 мың адамнан тұратын екінші бір тобы Іле өзені бойына, Кеген өзенінің солтүстік жағасына, Нарын өзенінің күншығыс жағынадғы Кетпен тауы баурайына орналасты. Бейғам отырған қазақтар аямай қырылды. Жоңғарлар Жетісуды, Ұлы жүзді қырып-жойып, Ұлы жүз, Кіші жүз жеріне де жетті. Халық басы ауған жаққа шұбырды. Ұлы Жүз бен Орта Жүздің қазақтары Самарқан мен Ходжентке қарай шұбырды. Кіші жүз қазағы Ххиуа мен Бұхараға ағылды. Босқындардың біразы Сырдың сол жағындағы Алакөл маңына топтасты. Халық бұл кезеңді «Ақтабан шұбырынды, Алқакөл сұлама» деп атады. «Елім-ай» деген ән туды. Халық ең соңында бірігудің қажеттігін түсінді. 1728 жылы Әбілхайыр бастаған Кіші жүз жасақтары, Тайлақ батыр, Саурық батыр бастапан әскерлер Ырғыз уезінің оңтүстік шығыс бетіндегі Бұланты өзенінің жағасында «Қара сиыр» деген жерде қалмақтарға қарсы соққы берді. 1730 жылы көктемде Балқаш көлі маңында тағы соғыс басталды. Бөгенбай, Қабанбай, Наурызбай, сияқты батырлар бастапан қазақ жасақтары жоңғарларға аяусыз соққы берді. Бұл жер кейін «Аңырақай» деп аталып кетті. Шуно Дабо бастапан қалмақтар Іле өзені бойымен шығысқа қарай қашуға мәжбүр болды. Қазақ жерін азат ету жолындағы соғысты жеңіспен аяқтау үшін Үш жүздің әскерлері Шымкентке таяу Ордабасы деген жерге жиналды. Қолбасшы болып Әбілхайыр мен [[Бөгенбай батыр|Бөгенбай]] сайланды. Осы тұста Тәуке ханның баласы Үлкен Орда иесі Болат хан қайтыс болды. Таққа талас басталды. Болат ханның інісі, Орта Жүздің ханы Сәмеке (Шахмұхамед) тақтан үміткер болды. Сондай-ақ қалмақты қыруда үлкен ерлік танытқан Кіші жүз ханы Әбілхайырда тақтан дәмеленді. Алайда аға хан болып Болаттың үшінші ұлы Әбілмәмбет сайланды. Әбілхайыр бұған наразы болып, майдан шебінен әскерін алып кетті. Сәмеке де Шу бойымен Бетпақдалаға қарай өз әскерін алып кетті. Жоңғарларға қарсы майдан әлсірей бастады. Ұлы Жүздің ханы Жолбарыс жоңғарлармен мәмлеге баруға мәжбүр болды. Осы тұста әрбір жүздің ішінде феодалдың бытыраңқылық күшейді. Кіші жүз сұлтандары Батыр мен Нұралы ([[Әбілхайыр ханның тарихы|Әбілхайырдың]] баласы) өз алдына ел биледі. Сол сияқты Орта жүзде Күшік пен барақ сұлтандардың да өз иеліктері болды. Қазақ хандығының Бұхара, хиуамен қатынасы да нашар болды. Еділ өзені бойында қалмақтар мен башқұрттар Кіші Жүздің жеріне шабуыл жасап, үнемі қауіп туғызды. ==== Абылай ханның тұсында Қазақ хандығы ==== [[Сурет:Abylai.jpg|250px|thumb|<center>Абылай хан]] 1742 жылы 20 тамызда Ор қаласында Ресей, жоңғар және қарақалпақ, қазақтардың Кіші, Орта және Ұлы жүздің өкілдері қатысқан келіссөз жүргізілді. Онда Ресей өкілі қазақ пен жоңғар арасындағы қақтығысқа байланысты уәж айтпақшы болды. Бірақ жоңғарлар оны тыңдаған жоқ. Олар орыс қамал-бекіністеріне, қазақ қоныстарына жақын жерде 20 мың әскер ұстап, қазақты мазалауын қоймады. Ендігі жерде қазақтар өз күшіне ғана сенуіне тура келді. Осы идеяны орнықтыруға Абылай хан зор күш жұмсады. 1711 жылы дүниеге келген Абылай Уәлиұлының бастапқы есімі Әбілмансұр болды. Ол жастай жетім қалды. 1731 жылы жоңғарлармен шайқаста көзге түсті. Жоңғарияның ханы Қалдан Серен 1745 жылы қайтыс болып, оның мұрагерлері таққа таласты. Осы кезде оған Цинь империясы тиісе бастайды. Абылай осы сәтті пайдаланды. Ол сыр бойындағы қалаларды азат етуге кірісті. Ол бұл жорықта қазақ әскерлерін үш топқа бөлді. Оның бірінші тобын Қанжығалы Бөгенбай мен Үмбетей жырау басқарды. Бөгенбай басқарған 10 мың әскер Түркістанның солтүстік жағына, Созақ бекінісіне барып тиісуге тиіс еді. Екінші қолды Жәнібек батыр басқарды. Оған Тәтіқара жырау қосылды. Олар Сырдың төменгі ағасына қарай кетті. Үшінші негізгі қолды Абылайдың өзі басқарды. Жорыққа қатысушылар Шиелі, [[Жаңақорған]] бойымен Түркістанның күнбатыс жағына қарай жылжыды. Бұл топта [[Қабанбай батыр|Қабанбай]], [[Баян батыр|Баян]], Сырымбет, Малайсары,Желкілдек, Жанұзақ болды. Жоңғар әскерін басқарған Қалдан Сереннің ортаншы ұлы Цевен Доржи де өз әскерін үшке бөлді. Ол өзінің басты күшін Абылайға қарай бағыттады. Оның қару-мылтығы, түйе үстіне орнатқан 15 зеңбірегі бар еді. Қазақ жасақтары сойыл, шоқпар, садақпен қаруланды. Цевен Доржи өзінің ауыр қолымен Абылай әскерлерінен бұрын келіп, Жаңақорғанға бекініп алды. Абылай Жаңақорған бекінісін алуды Қабанбайға тапсырды. Сырымбетті оң жақ қанатқа, Баянды әскердің сол жақ қанатына қойды. Олардың сыртынан үш мың қолы бар Малайсары, Оразымбет батырлардың әскерін топтастырды. Бұл соғыс екі айға созылды. Қазақ әскерлері Жаңақорғанды, Шымкентті жаудан тазартты. Түркістанға дейін жетті. Бөгенбай басқарған әскерлер Созақ пен Сайрамды босатты. Батыр Баян Талас өзеніне дейін барды. Жәнібек батырдың әскерлері қарақалпақ жерін босатып, қалмақтарды Сырдың жоғарғы сапасына шегіндірді. Амалы таусылған Цевен Доржи Абылайдан бітім сұрауға мәжбүр болды. Келісім бойынша [[Созақ]], [[Сайрам]], [[Манкент]], [[Шымкент]] қалалары Әбілмәмбеттің қарамағына өтті. Түркістан туралы мәселе кейінірек шешілетін болды. Абылой бұл жолғы жеңістерін жоңғар хандығының күйреуінің бастамасы деп есептеді. 1745 жылғы соғыс осымен бітті. Қазақ жерін қалмақтардан толық тазарту мақсатымен Абылай бастапан қазақ жасақтары 1750 жылы жауды жоңғар қақпасы маңында оңдырмай соққы берді. 1755 жылы жоңғарлар бірнеше ұсақ иеліктерге бөлініп кетті. Осыдан кейін 1758 жылы Жоңғар мемлекеті құлады. 1758 ж. Цинь қытайлары Шығыс Түркістандағы қазіргі [[Синь-Цзянь]] жерін басып алды. Цинь империясының батыс шекарасы қазақ жерімен шектесті. Қытайлар дүркін-дүркін шабуыл жасап қазақтарға тыным бермеді. Абылай келісімге келу туралы Пекинге адамдар жіберді. Сөйтіп, Қытаймен сауда, экономикалық қатынас орнату жолдарын іздестірді. Ол Ресеймен де қарым-қатынас орнатты. 1771 жылы [[Әбілмәмбет хан]] өлгеннен кейін, Түркістанда Абылайды Орта жүздің ханы етіп сайлады. Бір жылдан кейін 1772 жылы вице-канцлер М.Л. Воронцовтың жарлығымен Абылайға арналып Есіл өзеніне таяу жерде Жаңғызтөбеге ағаш үй салынды. Абылай 1780 жылы мамыр айында Ташкентте 69 жасында қайтыс болды. Орнына Уәли сайланды. ==== [[Ресей империясы]] құрамында ==== Саяси және экономикалық қиын жағдайда [[Қазақстан]]ның [[Ресей]]ге қосылу мәселесi алға тартылды. Қ-дың сыртқы саяси жағдайының күрделiлiгi [[Әбiлқайыр хан]]ды [[Кiшi жүз]]де Ресей протекторатын қабылдауға мәжбүр еттi. 1734 ж. [[Орта жүз]]дiң бiр бөлiгi Ресейге қосылды. 19 ғ-дың 2-жартысында Ресей үкiметiнiң жоспарлы түрде жүргiзген әскери-саяси шаралары нәтижесiнде, Қазақстанды империя құрамына қосу толық аяқталды. Қ. арасында кейiнгi орта ғасырларда меншiктiң бiрнеше түрi айқындалды: 1) мал мен мал ш. өнiмдерiне деген меншiктiң жеке дербес отбасылық түрiндегi меншiгi; 2) жерге немесе жайылымдарға қауымдық меншiк; 3) су көздерiне меншiк; 4) қауымдар ассоциациясының қарамағындағы малшылар тобы көшiп-қонатын аймаққа қатысты экономикадан тыс меншiк, Қ-дың әлеум. ұйымдасуы адамдар арасындағы бiр-бiрiмен байланысты әр алуан қарым-қатынас түрлерiне (қандас туыстық-отбасылық, шаруашылықтық, әскери, мәдени, этн., т.б.) негiзделдi. 1824, 1867 — 68 жылдардағы әкiмшілік-саяси реформалары арқылы Ресей үкiметi қазақтарды басқарудың дәстүрлi жүйесiн жойды. Қазақстанның Ресейге қосылуы арқылы халықтар арасында шаруашылық айырбас пен басқа да қарым-қатынастар үшiн қолайлы жағдай туды, капиталистiк өндiрiс қатынастары кеңiстiгiне негiз қаланды. Ресейдiң отаршыл саясатына қарсы қазақ халқының ұлт-азаттық көтерiлiстерi болып өттi. Оларды [[Сырым Датұлы]], [[Исатай Тайманұлы]], [[Кенесары Қасымұлы]], [[Жанқожа Нұрмұхамедұлы]], т.б. басқарды. 19 ғ-дың аяғы мен 20 ғ-дың басында Қазақстандағы егiншiлiкпен айналысатын халықтар арасындағы қазақтардың үлес салм. 55,4%-ға жеттi. Өнеркәсiп дамуы, т. ж-дар салынуы, су жолдарының кеңiнен пайдалануы қазақ жұмысшыларының қалыптасуының экон. негiздерiн қалады. ==== Кеңестік дәуір ==== 1917 ж. [[Қазан төңкерiсi]]не дейiн Қ-дың негiзгi кәсiбi көшпелi немесе жартылай көшпелi жағдайда мал өсiру, суармалы егiншiлiк болса, аңшылық пен балық аулау және қолөнерi де [[халық]] тұрмысында берiк орын алды. Қоғам өмiрiнде [[рулық-патриархалдық қатынастар]] үстем болып келдi. [[Кеңестiк үкiмет]] өткiзген кәмпескелеу, ұжымдастыру шаралары Қ-ды 1931 — 33 ж. ашаршылыққа ұшыратты. 1929 — 31 ж. Қазақстанда кеңес өкiметi саясатының асыра сiлтеулерiне қарсы 372 көтерiлiс болды. Көтерiлiстiң күшпен басылуына орай Қ. басқыншылыққа ұшырады. 1930 жылдың басынан 1931 жылдың ортасына дейiн [[Қазақстан]] аумағынан 281230 шаруа қожалығы сыртқа көшкен. Олардың едәуiр бөлiгi [[Қытай]]ға, [[Иран]]ға, [[Ауғанстан]]ға өтiп кеттi. Қазақ этносы осы жылдары аса көп шығынға ұшырады. Ашаршылық және онымен байланысты туған iндеттер салдарынан 2 млн. 200 мыңнан астам адам қырылды. Бұл барлық Қ-дың 48%-ын құрады. Екiншi дүниежүзiлiк соғыс жылдарында мерт болған шамамен 410 мыңдай қазақстандықтардың басым бөлiгi Қ. едi. ==== Тәуелсіздік ==== 1991 ж. 16 желтоқсанда мемлекет тәуелсiздiк жарияланған соң, қазақ ұлты өзiнiң ортақ мүддесi жолындағы бiрлiгiн нығайтты. Қазақ тiлi мемл. тiл болды. Қазақ халқының таңдаулы өкiлдерiнiң кеңестiк дәуiрде тыйым салынған есiмдерi ұлтымыздың мақтанышына айнала бастады, тарихи топонимика қалпына келтiрiлiп, ұлттық мәдениеттiң гүлденуiне жағдай жасалды. Шет елде жүрген отандастардың елге оралуына мүмкiндiк туды. [[Сурет:ToktarAwbakirov.jpg|200px|right|thumb|[[Тоқтар Әубәкіров]] — Қазақтың тұңғыш ғарышкері]] == Қазақ атауы пайда болуы == {{main|Қазақ (этноним)}} == Діні == Қазақтар [[Ислам]] дiнiнiң [[Суннит]] бағытын қабылдаған. Оған дейiн шаман дiнiнiң негiзi болған тәңiрге, аруаққа сиыну нанымдары орын алды. == Мәдениеті == {{main|Қазақ мәдениеті}} {{main|Қазақтың XX ғасырдағы мәдениеті}} == Тілі == {{main|Қазақ тілі}} == Антроплогиясы== [[Сурет:Kultigin.jpg|230*300|thumb|Күлтегін. Түрік қағанаты Әскербасы]] Жетiсудaн тaбылғaн Түркі зaмaнының бaс сүйектерi кaзiргi Қaзaқтaрдың тұрпaтынa жaкын. Құтлық (Елтеріс) қағанның екінші ұлы, Түрік Елінің 717—734 жж. билік құрған қағаны Білге қағанның туған інісі Күлтегін Суретi Қaзaқтарға ұқсaс. == Тағы қараңыз == * [[Қазақ (этноним)]] * [[Қазақ тілі]] * [[Қазақтар (шетжұрты)]] * [[Қазақтар тізімі]] * [[:Санат:Қазақ салт-дәстүрлері|Қазақ салт-дәстүрлері]] ==Галерея== <gallery class="center" caption=""> File:Казахи. Юрта.jpg File:Казахи. Детали богатого жилища.jpg File:Казахи. Музыкальные инструменты.jpg File:Казахи. Типы зимовок.jpg File:Казахи. Оружие, плети.jpg File:Казахи. Утварь, оросительные системы.jpg File:Казахи. Утварь и сельскохозяйственные инструменты.jpg File:Казахи. Костюм, всадническая культура, коневодство.jpg File:Казахи. Конское снаряжение свадебное, женское в сборе.jpg File:Казахи. Типы и детали украшений.jpg File:Казахи. Утварь, мебель, музыкальные инструмент.jpg File:Казахи. Головные уборы, украшения, типы причёсок.jpg File:Казахи. Типы и детали женского костюма.jpg File:Казахи. Типы и детали женских головных уборов.jpg File:Казахи. Типы и детали женских головных уборов и тесьмы.jpg </gallery> == Дереккөздер == {{дереккөздер}} == Сыртқы сілтемелер == {{commonscat|Kazakh people|Қазақ халқы}} * [http://clp.arizona.edu/cls/kaz.htm Kazakh Language Courseware from University of Arizona Critical Languages Series] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20080410091956/http://clp.arizona.edu/cls/kaz.htm |date=2008-04-10 }} * [http://www.hunmagyar.org/turan/turk.html Қазақстанның этногарфиялық картасы] * [http://www.akft.org Kazakhs in France - AKFT] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20100316074821/http://www.akft.org/ |date=2010-03-16 }} * [http://www.kazaktar.kz/ Дүниежүзі қазақтары қауымдастығы] * http://sana.gov.kz/showarticle.php?lang=eng&id=342 {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20070928070538/http://sana.gov.kz/showarticle.php?lang=eng&id=342 |date=2007-09-28 }} * [http://www.massagan.com Massagan.com (The largest web site in kazakh language)] * [http://www.suhbat.com Suhbat (Atameken Toby)] * [http://www.pbs.org/wnet/secrets/case_amazon/index.html Secrets of the Dead: Amazon Warrior Women (PBS)] * [http://www.orientalistica.ru/resour/runica/collection/e3a.htm Turk monument of Uyuk-Turan mentioning the word ''"qazğaq"''] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20060205181454/http://www.orientalistica.ru/resour/runica/collection/e3a.htm |date=2006-02-05 }} * [http://www.elim.kz/ Қазақ халқы] * [http://www.mfa.kz/ Қазақстан Республикасының Сыртқы Істер Министрлігі] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20110929145154/http://www.mfa.kz/ |date=2011-09-29 }} * [http://www.dmoz.org/World/Kazakh/Қоғам/ Қоғам] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20170307082953/http://www.dmoz.org/World/Kazakh/%D2%9A%D0%BE%D2%93%D0%B0%D0%BC/ |date=2017-03-07 }} — [[Ашық Тізімдеме Жобасы|Ашық Тізімдеме Жобасы (ODP)]] * [http://www.kazaktar.kz/ Дүниежүзі қазақтары қауымдастығы] * [http://www.facebook.com/groups/ardakk/ Facebook әлеуметтік желісіндегі Қазақтар қауымдастығы] {{Қазақтар}} {{Әлем халықтары}} [[Санат:Қазақтар|*]] [[Санат:Қазақстан этникалық топтары]] [[Санат:Қытай этникалық топтары]] [[Санат:Моңғолия этникалық топтары]] [[Санат:Ресей этникалық топтары]] [[Санат:Қырғызстан этникалық топтары]] [[Санат:Өзбекстан этникалық топтары]] [[Санат:Түркия этникалық топтары]] [[Санат:Түрікменстан этникалық топтары]] l7zmty3tnf8uhdhzy6he9n5p9nun3vq 0 3612 3053344 3053270 2022-07-19T19:10:23Z NusrTansj 121413 Toliqtama wikitext text/x-wiki '''Қазақ әліпбиі''' — [[қазақ тілі]]нің әріптерінің жүйелі тізбегі, [[Қазақтар|қазақ]] халқының мәдени өмірінде басқа да түркі халықтарымен бірге пайдаланып келген әр түрлі әріп таңбаларынан тұратын дыбыстық жазу жүйесі. [[File:Eski_Qazaq_jazuvi.jpg]] <br>''1902 жылғы Қазақ тілінде жазылған мәтін. Төте жазу және Радловтың кирилл графикасында. Ескертпе: ҕ - ғ; ä - ә; н астында түтікпен - ң; j - й; k - қ; џ - ж(джиптағы ж дыбысы); ÿ - ү.'' Қазіргі кирилшада: "Буруңғу өткөн заманда бір даныспан кісі Бағдат сәәрінің бір үлкөн қазысының үйүнө келіп қонупту. Қазы-мінән сөйлөсүп, қазыны сөзгө жеңә-беріпті. Сонда қазы қорқуп, "бул маған келгән бір бәлә: менің қазылығымны тартыб-алса, керәк! Не-дә болса, буған жалынып, сый беріп, орнумда қалайын!" деп, қатынына ақылдасыпты." <br> == Қазақ әліпбиінің жүйелері == Қазақ тілі үшін әр кезеңдерде және әр аймақтарда келесі жүйелер пайдаланылған: * [[Қазақстан|Қазақстан Республикасында]] — [[кирил жазуы]] негізінде, ресми түрде Қазақстан бүкіл жерінде және [[Моңғолия]]ның [[Баян-Өлгей аймағы]]нда. Тағы да көршілес [[Қырғызстан]], [[Ресей]], [[Түрікменстан]] және [[Өзбекстан]] елдерін бірыңғай мекендеген қазақ жұрты пайдаланады, сонымен бірге басқа ыдыраған КСРО республикаларында да пайдаланылады. * [[Қытай Халық Республикасы|Қытайда]] — [[араб жазуы]] негізінде, ресми түрде [[Шыңжаң Ұйғыр аутономиялық ауданы]]ндағы [[Іле Қазақ аутономиялық облысы]]нда. Тағы да [[Ауғанстан]], [[Иран]] және [[Пәкістан]] елдеріндегі қазақ диаспорасы да пайдаланады. * [[Түркия|Түрік Республикасында]] — қазақ диаспорасы ресми емес түрде [[латын жазуы]] негізіндегі [[түрік әліпбиі]]н пайдаланады. Сонымен бірге [[Түркия]], [[Германия]], [[АҚШ]] т.б. батыс елдерінде қазақ диаспорасы әртүрлі қалыпты емес [[латын жазуы]]н пайдаланады. == Ресми әліпбилер == === Қазіргі латын әліпбиі === Қазіргі латын әліпбиі — 2017 жылдың 9 қазанында қазақ әліпбиін латын әліпбиіне көшіру жобасы ұсынылды<ref>https://www.zakon.kz/4882340-kakoy-proekt-alfavita-kazahskogo-yazyka.html</ref>.[[2017 жыл]]ы қазақ тілінің жаңа латын әліпбиі 26 қазанда Қазақстан Республикасының Президентінің жарлығымен бекітілді<ref>https://vlast.kz/obsshestvo/24755-glavnoe-ne-toropitsa-kazahskij-alfavit-na-latinice-prezentovan-v-parlamente.html</ref><ref>http://www.zakon.kz/4877319-kakim-budet-novyy-kazahskiy-alfavit.html</ref>. 2017 жылдың 26 қазанында бұл алфавит ресми түрде мақұлданды. 2018 жылғы 19 ақпанда осы қаулыға түзетулер енгізілді.<ref>http://www.zakon.kz/4882340-kakoy-proekt-alfavita-kazahskogo-yazyka.html</ref>. 2017-2025 жылдары жаңа әліпбиге көшу жоспарлануда. [[Сурет:2017 Kazakh Latin Alphabet.png|thumb|2017 нұсқасы|солға|237x237 нүкте]] [[Сурет:2018 Kazakh Latin alphabet table - RU.svg|thumb|2018 нұсқасы]] Әліпби 32 әріптен тұрады. 2020 жылы Президент [[Қасым-Жомарт Кемелұлы Тоқаев|Қасым-Жомарт Тоқаев]] латын әліпбиін қазақ тілінің төл дыбыстары мен дыбысталуын сақтауға баса назар аударып, қайта қарауға шақырды. Байтұрсынов атындағы Тіл білімі институтының академиктері және сценарийлерге көшу жөніндегі ресми жұмыс тобына кіретін мамандар 2019 жылдың қараша айында көпшілікке ұсынған бұл редакция диграфтар мен өткір екпіндердің орнына умлауттарды, бревтер мен цедиллаларды қолданады және орфографиялық өзгерістерді ретімен енгізеді қазақ фонологиясын дәлірек көрсету. Бұл түзету - [[Түрік әліпбиі|түрік әліпбиінің]] сәл өзгертілген нұсқасы, С әрпін түсіріп, түрік тілінде жоқ төрт қосымша әріпке ие: [[Ä]], [[Q]], [[Ŋ]] және [[W]]. [[Сурет:2019 Kazakh Latin alphabet 2.png|thumb|2019 нұсқасы]] Осы нұсқа мақұлдауын күткен кезде лингвисттер Ә, Ә, Ғ ғ, И и, Й, Ң ң, Ө ɵ, У у, Ұ ұ, Ү ү, Ы ы, Ч ч, Ш ш және І i. Екпінді таңбаларды енгізудің баламасы - диграфтарды көбірек пайдалану. 2021 жылы қаңтарда әріптерін енгізе отырып, қазақ латын әліпбиінің қайта қаралған нұсқасы ұсынылды, Ä ä (Ə ə), Ö ö (Ө ө), Ü ü (Ү ү), Ğ ğ (Ғ ғ), Ū ū (Ұ ұ), Ŋ ŋ (Ң ң) және Ş ş (Ш ш). Бұл нұсқа 2023 жылдан бастап ресми түрде қолданысқа енеді. '''Ресми латын әліпбиі (2021 нұсқасы)''': {| style="font-family:Times New Roman; font-size:1.4em; border-color:#000000; border-width:1px; border-style:solid; border-collapse:collapse; background-color:#F8F8EF" | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | A a (А а) | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ä ä (Ә ә) | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | B b (Б б) | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | D d (Д д) | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | E e (Е е) | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | F f (Ф ф) | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | G g (Г г) | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ğ ğ (Ғ ғ) | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | H h (Х х) (Һ һ) |- | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | İ i (И и)(Й й) | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | I ı (І і) | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | J j (Ж ж) | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | K k (К к) | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | L l (Л л) | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | M m (М м) | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | N n (Н н) | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ŋ ŋ (Ң ң) | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | O o (О о) |- | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ö ö (Ө ө) | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | P p (П п) | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Q q (Қ қ) | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | R r (Р р) | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | S s (С с) | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ş ş (Ш ш) | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | T t (Т т) | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | U u (У у) | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ū ū (Ұ ұ) |- | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ü ü (Ү ү) | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | V v (В в) | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Y y (Ы ы) | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Z z (З з) | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | |} === Кирил жазуы негізінде === {{Қазақ әліпбиі (кирил)}} Қазақ кирил әліпбиі — көбінесе [[Қазақстан]] мен [[Моңғолия]]да пайданаланылатын әліпби. Бұл [[Сәрсен Аманжолұлы Аманжолов|Сәрсен Аманжолов]] ұсынған әліпби [[1940 жыл]]ы қабылданған, 42 әріп енген: 33 [[орыс әліпбиі]]нің әрпі және 9 өзіндік қазақша әріп [[Ә (кирил)|Ә]], [[Ғ]], [[Қ]], [[Ң]], [[Ө]], [[Ұ]] ([[1947 жыл]]ына дейін бұрын осы әріп орнына [[Ӯ (кирилл)|Ӯӯ]] пайдаланылған), [[Ү (кирил)|Ү]], [[Һ (кирил)|Һ]], [[І (кирил)|І]]. Ертеде қазақ әріптері [[орыс әліпбиі]] әріптерінің соңында қойылған, сосын дыбысы жақын орыс әріптерінің артына жылжытылған. Келесі әріптер: [[В (кирил)|В]], [[Ё]] ([[1957 жыл]]), [[Ф]], [[Ц]], [[Ч]], [[Щ]], [[Ъ]], [[Ь]], [[Э]], қазақтың төл сөздерінде пайдаланылмайды. Бұл әріптер: [[Ё]], [[Ц]], [[Ч]], [[Щ]], [[Ъ]], [[Ь]], [[Э]], тек кеңестік дәуірінде [[орыс тілі]]нен, немесе [[орыс тілі]] арқылы енген сөздерде орыс емле нұсқауларымен пайдаланылған ([[1990 жыл]]ы бері ресми және жеке жария ақпараттарда, әдеби шығармаларда пайдалануы азая түсуде, сиректеніп кетті). Қазақ тілінің дұрыс табиғи фонетикасына байланысты [[Е (кирил)|Е]] әрпі орыс тліндегі [[Э]] сияқты дыбысталады (Екібастұз (қаз)- Экібастуз (орыс)). [[Ж]] әрпі қазақ тілінде орыс тіліндегі ДЖ әріптері арқылы берілетін аффрикаталық дыбысты береді (джігіт, джиһаз, джан, мұғалджар, үрджар, джас - айтылуы; жігіт, жиһаз, жан, мұғалжар, жас - жазылуы). [[Х (кирил)|Х]] әрпі қазақ фонетикасында қатаң айтылады. Сөз ортасындағы Қ (кейде соңындағы) сөйлеу барысында Х болып дыбысталады, егер [[Қ]] - дан кейін дауыссыз дыбыс келсе. [[Һ]] әрпі көбінесе араб-парсы кіріс сөздерінде кездеседі, жұмсақ, жеңіл [[Х (кирил)|Х]] сияқты айтылады. [[Е (кирил)|Е]] сөздің нағыз басында {{IPA|[e]}} боп сөйленеді. Сөздің ортасында я соңында [[Е (кирил)|Е]] дыбысы [[Ә]]-ге ұқсас айтылуы мүмкін. [[Э]] әрпі жазылмайды, бірақ [[Е (кирил)|Е]] әрпі [[Э]] сияқты дыбыс береді. [[О (кирил)|О]] сөздің нағыз басында {{IPA|[ʷo]}} дифтонгоиды болып айтыла алады. [[У]] әрпі буын жасамайтын дыбысты белгілейді, және де ҰУ, ҮУ, ЫУ, ІУ псевдодифтонгтерді алмастыру үшін пайдаланылады. Келесі әріптер алдыңғы және артқы ретті дыбысты жұпты белгілейді (әдетте ''жіңішке'' мен ''жуан'' деп аталады): *[[Е (кирил)|Е]] — [[А (кирил)|А]] *[[Ө]] — [[О]] *[[Ү (кирил)|Ү]] — [[Ұ]] *[[І (кирил)|І]] — [[Ы]] Араб-парсы кірме сөздерінде [[Ә]] — [[А (кирил)|А]] қарама-қарсы қоюы көрінеді. Қазақ екпіні көбінесе соңғы буынға түсіп тұратындықтан жазуда белгіленбейді. ==== Белгішелеу ==== [[Сурет:IOS қазақша пернетақта.png|thumb|200px|[[iPhone]] смартфонына қондырылған қосымша пернетақтасы]] Жақында өткен заманда қазақ мәтінін теру көбінесе қиыншылыққа ұшырайтын еді. Оның себебі [[Амал жүйесі|амал жүйелері]] мен мәтінтергіштерде [[Юникод]] арқауы жоқтығы, қалыпты түрде қазақша 8 бит [[белгішелеу парақ]] болмағаны және қалыпты компьютер [[әріп]]тері жетіспеушілігі. Осыған орай қазақ кирил әліпбиін компьютерлерде белгішелеу үшін 20-дан аса әртүрлі нұсқалары<ref>[http://www.sci.kz/~sairan/kazcode/kazcode_kk.html Қазақ тілінің кодтамалармен көрген бейнетіміз, себебі — стандартты бұзған оңбайды]</ref> ұсынылған. Кезінде [[Қазақстан]]да [[DOS амал жүйесі|DOS]] үшін ҚР МҚ 920-91 мемлекеттік қалпы қабылданған болатын. Бұл қалып [[CP866]] 8 бит кирил (славян) [[белгішелеу парақ]]тың негізінде жетілдірілген. Енді бірталай көп кідіріп [[Windows амал жүйесі|Windows]] жүйесіне арнап ҚР МҚ 1048—2002 қалпы бекітілген. Осы қалыптың қолдануы өте шектеулі болды, себебі ол [[Юникод]] басқа ескірген 8 бит белгішелеуді ығыстырып шығаруы қызған кезі болды. Сонымен, тек кейбір мемлекетттік және өкіметке жақын ұйымдар, соның ішінде «[[ҚазАқпарат]]» ақпарат агенттігі де, соңғы кезге дейін қолданған. Ағымда барлық жерде де [[UTF-8]] белгішелеу қолданылады. ==== Пернетақта жаймасы ==== [[Сурет:Keyboard KAZ.png|350 px|thumb|Қазақ [[пернетақта жаймасы]] ([[Ё]] әрпі әдетте орыс жаймасына көшіп теріледі)]] Қазақ [[пернетақта жаймасы]] орыс теруіш жаймасы негізінде дамытылған және де РСТ ҚКСР 903-90 қалпында бекітілген. Осы жайма [[Юникод]]пен қуатталған: [[Windows]] (NT тұқымдасындағы [[Windows 2000|2000]], [[Windows XP|XP]], [[Windows Server 2003|Server 2003]], [[Windows Vista|Vista]] одан жоғары нұсқалары да) және [[Linux]] амал жүйелерімен жеткізіледі. Қазақтың өзіндік әріптері пернетақтаның жоғарғы тізбегіндегі сан аясы орнында орналасады. Ал, сан және басқа нышандар (/, *, –, +) енгізу үшін көмекші сан пернетақтасы пайдаланылады. Осы себептен қалыпты жаймада бейәріп нышандарға және [[Ё]] әрпіне орын табылмаған. === Араб жазуы негізінде === '''Араб әліпбиінде''' — 29 [[әріп]] және бір белгіше бар ({{Unicode|ٴ}}) — «жоғарғы һәмзә», бүкіл сөздегі жіңішке дауысты дыбысты белгілеу үшін, сөздің басына қосылады (тек жіңішке дауыстыларымен әрдайым үйлесетін [[Г]] және [[К (кирил)|К]] әріптерінен тыс). Жазу әдісі парсы мәнерінде негізделінген. Жазу бағыты оңнан солға. [[Қарахан әулеті]] мезгілінен ([[10 ғ.]]) бастап [[Қазақстан]] жерінде түркі тіліндегі мәтіндерді жазып алу үшін пайдаланылған. Көп мезгілде [[абжад]] түрінде боп қалды, яғни тек дауыссыз дыбыстарды белгілеуімен. [[1924]] жылы қазақ [[фонетика]]сындағы дауысты дыбыстарын дұрыс белгілеу үшін қайта құрастырылған. Жобаны жасаған [[Ахмет Байтұрсынұлы]] оны «төте жазу» деп атаған («Жаңа емле» деп де аталған). [[1929]] жылы латын жазуы негізіндегі «[[Жаңәліп]]» әліпбиіне ауыстырылды. Оны қазір де [[Шығыс Түркістан]] қазақтары (сонымен бірге кейбір ұлттық ерекше өзгешеліктерімен [[қырғыздар]] мен [[ұйғырлар]] да) қолданады. Араб жазуын пайдаланатын [[Ауғанстан]], [[Иран]] [[Пәкістан]] және [[Таяу Шығыс]] елдерінде де қазақ шетжұрты қолданады. ==== Төте жазу үлгілері ==== [[Сурет:Kazakh Arabic alphabet.jpg|250px|thumb|[[Ахмет Байтұрсынұлы]]ның «төте жазуы»]] Төменгі кестеде төте жазуының әліпбиі берілген. Әр әріптің дара жазылу нұсқасы, сөздің басында, ортасында<ref>Кейбір әріптердің араб жазуының ерекшеліктері салдарынан сөз басындағы не ортасындағы нұсқалары болмауы мүмкін.</ref> және аяғында жазылу нұсқалары берілген. Әріптердің үстінде сыртқы сілтеме<ref>Сілтемелер [http://www.fileformat.info fileformat.info] торабының тиісті бетіне нұсқайды. Бұл жерде әріпке қатысты анықтама ақпаратпен таныса аласыз</ref> түрінде сәйкесті [[юникод]] кодтары<ref>Бұл код арқылы MS Word секілді кейбір мәтін редакторларында тиісті әріпті теруіңізге болады, ол үшін кодты жазып, «Alt» және «X» пернелерін қоса басыңыз</ref> берілген. {|class="wikitable" |- !rowspan="2"|Жалпы<br />Unicode !colspan="4"|Сөздегі орны бойынша жазылу түрлері !rowspan="2"|Атауы !rowspan="2"|Кирил<br />жазу сәйкесі |- !дара !аяғында !ортада !басында |-align="center" |style="line-height:180%;padding:10px;"|<small>{{char|0627}}</small><br /><font size="5">{{төте|ا}}</font> |style="line-height:180%;padding:10px;"|<small>{{char|FE8D}}</small><br /><font size="5">{{төте|ﺍ}}</font> |style="line-height:180%;padding:10px;"|<small>{{char|FE8E}}</small><br /><font size="5">{{төте|ﺎ}}</font> |style="line-height:180%;padding:10px;background:#EEEEEE" colspan="2"|— |әліп | а, ә¹ |-align="center" |style="line-height:180%;padding:10px;"|<small>{{char|0628}}</small><br /><font size="5">{{төте|ب}}</font> |style="line-height:180%;padding:10px;"|<small>{{char|FE8F}}</small><br /><font size="5">{{төте|ﺏ}}</font> |style="line-height:180%;padding:10px;"|<small>{{char|FE90}}</small><br /><font size="5">{{төте|ﺐ}}</font> |style="line-height:180%;padding:10px;"|<small>{{char|FE92}}</small><br /><font size="5">{{төте|ﺒ}}</font> |style="line-height:180%;padding:10px;"|<small>{{char|FE91}}</small><br /><font size="5">{{төте|ﺑ}}</font> |ба |б |-align="center" |style="line-height:180%;padding:10px;"|<small>{{char|067E}}</small><br /><font size="5">{{төте|پ}}</font> |style="line-height:180%;padding:10px;"|<small>{{char|FB56}}</small><br /><font size="5">{{төте|ﭖ}}</font> |style="line-height:180%;padding:10px;"|<small>{{char|FB57}}</small><br /><font size="5">{{төте|ﭗ}}</font> |style="line-height:180%;padding:10px;"|<small>{{char|FB59}}</small><br /><font size="5">{{төте|ﭙ}}</font> |style="line-height:180%;padding:10px;"|<small>{{char|FB58}}</small><br /><font size="5">{{төте|ﭘ}}</font> |па |п |-align="center" |style="line-height:180%;padding:10px;"|<small>{{char|062A}}</small><br /><font size="5">{{төте|ت}}</font> |style="line-height:180%;padding:10px;"|<small>{{char|FE95}}</small><br /><font size="5">{{төте|ﺕ}}</font> |style="line-height:180%;padding:10px;"|<small>{{char|FE96}}</small><br /><font size="5">{{төте|ﺖ}}</font> |style="line-height:180%;padding:10px;"|<small>{{char|FE98}}</small><br /><font size="5">{{төте|ﺘ}}</font> |style="line-height:180%;padding:10px;"|<small>{{char|FE97}}</small><br /><font size="5">{{төте|ﺗ}}</font> |та |т |-align="center" |style="line-height:180%;padding:10px;"|<small>{{char|062C}}</small><br /><font size="5">{{төте|ج}}</font> |style="line-height:180%;padding:10px;"|<small>{{char|FE9D}}</small><br /><font size="5">{{төте|ﺝ}}</font> |style="line-height:180%;padding:10px;"|<small>{{char|FE9E}}</small><br /><font size="5">{{төте|ﺞ}}</font> |style="line-height:180%;padding:10px;"|<small>{{char|FEA0}}</small><br /><font size="5">{{төте|ﺠ}}</font> |style="line-height:180%;padding:10px;"|<small>{{char|FE9F}}</small><br /><font size="5">{{төте|ﺟ}}</font> |жійм |ж |-align="center" |style="line-height:180%;padding:10px;"|<small>{{char|062D}}</small><br /><font size="5">{{төте|ح}}</font> |style="line-height:180%;padding:10px;"|<small>{{char|FEA1}}</small><br /><font size="5">{{төте|ﺡ}}</font> |style="line-height:180%;padding:10px;"|<small>{{char|FEA2}}</small><br /><font size="5">{{төте|ﺢ}}</font> |style="line-height:180%;padding:10px;"|<small>{{char|FEA4}}</small><br /><font size="5">{{төте|ﺤ}}</font> |style="line-height:180%;padding:10px;"|<small>{{char|FEA3}}</small><br /><font size="5">{{төте|ﺣ}}</font> |ха |х |-align="center" |style="line-height:180%;padding:10px;"|<small>{{char|062F}}</small><br /><font size="5">{{төте|د}}</font> |style="line-height:180%;padding:10px;"|<small>{{char|FEA9}}</small><br /><font size="5">{{төте|ﺩ}}</font> |style="line-height:180%;padding:10px;"|<small>{{char|FEAA}}</small><br /><font size="5">{{төте|ﺪ}}</font> |style="line-height:180%;padding:10px;background:#EEEEEE" colspan="2"|— |дәл |д |-align="center" |style="line-height:180%;padding:10px;"|<small>{{char|0631}}</small><br /><font size="5">{{төте|ر}}</font> |style="line-height:180%;padding:10px;"|<small>{{char|FEAD}}</small><br /><font size="5">{{төте|ﺭ}}</font> |style="line-height:180%;padding:10px;"|<small>{{char|FEAE}}</small><br /><font size="5">{{төте|ﺮ}}</font> |style="line-height:180%;padding:10px;background:#EEEEEE" colspan="2"|— |ре |р |-align="center" |style="line-height:180%;padding:10px;"|<small>{{char|0632}}</small><br /><font size="5">{{төте|ز}}</font> |style="line-height:180%;padding:10px;"|<small>{{char|FEAF}}</small><br /><font size="5">{{төте|ﺯ}}</font> |style="line-height:180%;padding:10px;"|<small>{{char|FEB0}}</small><br /><font size="5">{{төте|ﺰ}}</font> |style="line-height:180%;padding:10px;background:#EEEEEE" colspan="2"|— |зайн |з |-align="center" |style="line-height:180%;padding:10px;"|<small>{{char|0633}}</small><br /><font size="5">{{төте|س}}</font> |style="line-height:180%;padding:10px;"|<small>{{char|FEB1}}</small><br /><font size="5">{{төте|ﺱ}}</font> |style="line-height:180%;padding:10px;"|<small>{{char|FEB2}}</small><br /><font size="5">{{төте|ﺲ}}</font> |style="line-height:180%;padding:10px;"|<small>{{char|FEB4}}</small><br /><font size="5">{{төте|ﺴ}}</font> |style="line-height:180%;padding:10px;"|<small>{{char|FEB3}}</small><br /><font size="5">{{төте|ﺳ}}</font> |сыйн |с |-align="center" |style="line-height:180%;padding:10px;"|<small>{{char|0634}}</small><br /><font size="5">{{төте|ش}}</font> |style="line-height:180%;padding:10px;"|<small>{{char|FEB5}}</small><br /><font size="5">{{төте|ﺵ}}</font> |style="line-height:180%;padding:10px;"|<small>{{char|FEB6}}</small><br /><font size="5">{{төте|ﺶ}}</font> |style="line-height:180%;padding:10px;"|<small>{{char|FEB8}}</small><br /><font size="5">{{төте|ﺸ}}</font> |style="line-height:180%;padding:10px;"|<small>{{char|FEB7}}</small><br /><font size="5">{{төте|ﺷ}}</font> |шыйн<br />(сыйн үш ноқат) |ш |-align="center" |style="line-height:180%;padding:10px;"|<small>{{char|0639}}</small><br /><font size="5">{{төте|ع}}</font> |style="line-height:180%;padding:10px;"|<small>{{char|FEC9}}</small><br /><font size="5">{{төте|ﻉ}}</font> |style="line-height:180%;padding:10px;"|<small>{{char|FECA}}</small><br /><font size="5">{{төте|ﻊ}}</font> |style="line-height:180%;padding:10px;"|<small>{{char|FECC}}</small><br /><font size="5">{{төте|ﻌ}}</font> |style="line-height:180%;padding:10px;"|<small>{{char|FECB}}</small><br /><font size="5">{{төте|ﻋ}}</font> |айн |ғ |-align="center" |style="line-height:180%;padding:10px;"|<small>{{char|0641}}</small><br /><font size="5">{{төте|ف}}</font> |style="line-height:180%;padding:10px;"|<small>{{char|FED1}}</small><br /><font size="5">{{төте|ﻑ}}</font> |style="line-height:180%;padding:10px;"|<small>{{char|FED2}}</small><br /><font size="5">{{төте|ﻒ}}</font> |style="line-height:180%;padding:10px;"|<small>{{char|FED4}}</small><br /><font size="5">{{төте|ﻔ}}</font> |style="line-height:180%;padding:10px;"|<small>{{char|FED3}}</small><br /><font size="5">{{төте|ﻓ}}</font> |фа |ф |-align="center" |style="line-height:180%;padding:10px;"|<small>{{char|0642}}</small><br /><font size="5">{{төте|ق}}</font> |style="line-height:180%;padding:10px;"|<small>{{char|FED5}}</small><br /><font size="5">{{төте|ﻕ}}</font> |style="line-height:180%;padding:10px;"|<small>{{char|FED6}}</small><br /><font size="5">{{төте|ﻖ}}</font> |style="line-height:180%;padding:10px;"|<small>{{char|FED8}}</small><br /><font size="5">{{төте|ﻘ}}</font> |style="line-height:180%;padding:10px;"|<small>{{char|FED7}}</small><br /><font size="5">{{төте|ﻗ}}</font> |қаф |қ |-align="center" |style="line-height:180%;padding:10px;"|<small>{{char|0643}}</small><br /><font size="5">{{төте|ك}}</font> |style="line-height:180%;padding:10px;"|<small>{{char|FED9}}</small><br /><font size="5">{{төте|ﻙ}}</font> |style="line-height:180%;padding:10px;"|<small>{{char|FEDA}}</small><br /><font size="5">{{төте|ﻚ}}</font> |style="line-height:180%;padding:10px;"|<small>{{char|FEDC}}</small><br /><font size="5">{{төте|ﻜ}}</font> |style="line-height:180%;padding:10px;"|<small>{{char|FEDB}}</small><br /><font size="5">{{төте|ﻛ}}</font> |кәф |к |-align="center" |style="line-height:180%;padding:10px;"|<small>{{char|06AF}}</small><br /><font size="5">{{төте|گ}}</font> |style="line-height:180%;padding:10px;"|<small>{{char|FB92}}</small><br /><font size="5">{{төте|ﮒ}}</font> |style="line-height:180%;padding:10px;"|<small>{{char|FB93}}</small><br /><font size="5">{{төте|ﮓ}}</font> |style="line-height:180%;padding:10px;"|<small>{{char|FB95}}</small><br /><font size="5">{{төте|ﮕ}}</font> |style="line-height:180%;padding:10px;"|<small>{{char|FB94}}</small><br /><font size="5">{{төте|ﮔ}}</font> |гәф |г |-align="center" |style="line-height:180%;padding:10px;"|<small>{{char|0644}}</small><br /><font size="5">{{төте|ل}}</font> |style="line-height:180%;padding:10px;"|<small>{{char|FEDD}}</small><br /><font size="5">{{төте|ﻝ}}</font> |style="line-height:180%;padding:10px;"|<small>{{char|FEDE}}</small><br /><font size="5">{{төте|ﻞ}}</font> |style="line-height:180%;padding:10px;"|<small>{{char|FEE0}}</small><br /><font size="5">{{төте|ﻠ}}</font> |style="line-height:180%;padding:10px;"|<small>{{char|FEDF}}</small><br /><font size="5">{{төте|ﻟ}}</font> |ләм |л |-align="center" |style="line-height:180%;padding:10px;"|<small>{{char|0645}}</small><br /><font size="5">{{төте|م}}</font> |style="line-height:180%;padding:10px;"|<small>{{char|FEE1}}</small><br /><font size="5">{{төте|ﻡ}}</font> |style="line-height:180%;padding:10px;"|<small>{{char|FEE2}}</small><br /><font size="5">{{төте|ﻢ}}</font> |style="line-height:180%;padding:10px;"|<small>{{char|FEE4}}</small><br /><font size="5">{{төте|ﻤ}}</font> |style="line-height:180%;padding:10px;"|<small>{{char|FEE3}}</small><br /><font size="5">{{төте|ﻣ}}</font> |мійм |м |-align="center" |style="line-height:180%;padding:10px;"|<small>{{char|0646}}</small><br /><font size="5">{{төте|ن}}</font> |style="line-height:180%;padding:10px;"|<small>{{char|FEE5}}</small><br /><font size="5">{{төте|ﻥ}}</font> |style="line-height:180%;padding:10px;"|<small>{{char|FEE6}}</small><br /><font size="5">{{төте|ﻦ}}</font> |style="line-height:180%;padding:10px;"|<small>{{char|FEE8}}</small><br /><font size="5">{{төте|ﻨ}}</font> |style="line-height:180%;padding:10px;"|<small>{{char|FEE7}}</small><br /><font size="5">{{төте|ﻧ}}</font> |нұн |н |-align="center" |style="line-height:180%;padding:10px;"|<small>{{char|06AD}}</small><br /><font size="5">{{төте|ڭ}}</font> |style="line-height:180%;padding:10px;"|<small>{{char|FBD3}}</small><br /><font size="5">{{төте|ﯓ}}</font> |style="line-height:180%;padding:10px;"|<small>{{char|FBD4}}</small><br /><font size="5">{{төте|ﯔ}}</font> |style="line-height:180%;padding:10px;"|<small>{{char|FBD6}}</small><br /><font size="5">{{төте|ﯖ}}</font> |style="line-height:180%;padding:10px;background:#EEEEEE"|— |кәф үш ноқат |ң |-align="center" |style="line-height:180%;padding:10px;"|<small>{{char|06D5}}</small><br /><font size="5">{{төте|ە}}</font> |style="line-height:180%;padding:10px;"|<small>{{char|FEE9}}</small><br /><font size="5">{{төте|ﻩ}}</font> |style="line-height:180%;padding:10px;"|<small>{{char|FEEA}}</small><br /><font size="5">{{төте|ﻪ}}</font> |style="line-height:180%;padding:10px;background:#EEEEEE" colspan="2"|— |һә |е |-align="center" |style="line-height:180%;padding:10px;"|<small>{{char|0648}}</small><br /><font size="5">{{төте|و}}</font> |style="line-height:180%;padding:10px;"|<small>{{char|FEED}}</small><br /><font size="5">{{төте|ﻭ}}</font> |style="line-height:180%;padding:10px;"|<small>{{char|FEEE}}</small><br /><font size="5">{{төте|ﻮ}}</font> |style="line-height:180%;padding:10px;background:#EEEEEE" colspan="2"|— |уау |о, ө¹ |-align="center" |style="line-height:180%;padding:10px;"|<small>{{char|06C7}}</small><br /><font size="5">{{төте|ۇ}}</font> |style="line-height:180%;padding:10px;"|<small>{{char|FBD7}}</small><br /><font size="5">{{төте|ﯗ}}</font> |style="line-height:180%;padding:10px;"|<small>{{char|FBD8}}</small><br /><font size="5">{{төте|ﯘ}}</font> |style="line-height:180%;padding:10px;background:#EEEEEE" colspan="2"|— |уау дамма |ұ, ү¹ |-align="center" |style="line-height:180%;padding:10px;"|<small>{{char|06CB}}</small><br /><font size="5">{{төте|ۋ}}</font> |style="line-height:180%;padding:10px;"|<small>{{char|FBDE}}</small><br /><font size="5">{{төте|ﯞ}}</font> |style="line-height:180%;padding:10px;"|<small>{{char|FBDF}}</small><br /><font size="5">{{төте|ﯟ}}</font> |style="line-height:180%;padding:10px;background:#EEEEEE" colspan="2"|— |уау үш ноқат |у |-align="center" |style="line-height:180%;padding:10px;"|<small>{{char|06C6}}</small><br /><font size="5">{{төте|ۆ}}</font> |style="line-height:180%;padding:10px;"|<small>{{char|FBD9}}</small><br /><font size="5">{{төте|ﯙ}}</font> |style="line-height:180%;padding:10px;"|<small>{{char|FBDA}}</small><br /><font size="5">{{төте|ﯚ}}</font> |style="line-height:180%;padding:10px;background:#EEEEEE" colspan="2"|— |уау құсбелгі |в |-align="center" |style="line-height:180%;padding:10px;"|<small>{{char|0649}}</small><br /><font size="5">{{төте|ى}}</font> |style="line-height:180%;padding:10px;"|<small>{{char|FEEF}}</small><br /><font size="5">{{төте|ﻯ}}</font> |style="line-height:180%;padding:10px;"|<small>{{char|FEF0}}</small><br /><font size="5">{{төте|ﻰ}}</font> |style="line-height:180%;padding:10px;"|<small>{{char|FBE9}}</small><br /><font size="5">{{төте|ﯩ}}</font> |style="line-height:180%;padding:10px;"|<small>{{char|FBE8}}</small><br /><font size="5">{{төте|ﯨ}}</font> |я |ы, і¹ |-align="center" |style="line-height:180%;padding:10px;"|<small>{{char|064A}}</small><br /><font size="5">{{төте|ي}}</font> |style="line-height:180%;padding:10px;"|<small>{{char|FEF1}}</small><br /><font size="5">{{төте|ﻱ}}</font> |style="line-height:180%;padding:10px;"|<small>{{char|FEF2}}</small><br /><font size="5">{{төте|ﻲ}}</font> |style="line-height:180%;padding:10px;"|<small>{{char|FEF4}}</small><br /><font size="5">{{төте|ﻴ}}</font> |style="line-height:180%;padding:10px;"|<small>{{char|FEF3}}</small><br /><font size="5">{{төте|ﻳ}}</font> |я екі ноқат |й |-align="center" |style="line-height:180%;padding:10px;"|<small>{{char|0674}}</small><br /><font size="5">{{төте|ٴ}}</font> |style="line-height:180%;padding:10px;background:#EEEEEE" colspan="4"|— |дәйекше (һәмзе) |жіңішкелік белгісі |-align="left" |style="line-height:180%;padding:10px;background:#EEEEEE" colspan="7"|<small>¹Дәйекшемен</small> |} Бейресми қосымша әріптер. Өте сирек кездеседі. {|class="wikitable" |- !rowspan="2"|Жалпы<br />Unicode !colspan="4"|Сөздегі орны бойынша жазылу түрлері !rowspan="2"|Атауы !rowspan="2"|Кирил<br />жазу сәйкесі |- !дара !аяғында !ортада !басында |-align="center" |style="line-height:180%;padding:10px;"|<small>{{char|0686}}</small><br /><font size="5">{{төте|چ}}</font> |style="line-height:180%;padding:10px;"|<small>{{char|FB7A}}</small><br /><font size="5">{{төте|ﭺ}}</font> |style="line-height:180%;padding:10px;"|<small>{{char|FB7B}}</small><br /><font size="5">{{төте|ﭻ}}</font> |style="line-height:180%;padding:10px;"|<small>{{char|FB7D}}</small><br /><font size="5">{{төте|ﭽ}}</font> |style="line-height:180%;padding:10px;"|<small>{{char|FB7C}}</small><br /><font size="5">{{төте|ﭼ}}</font> |ха үш ноқат |ч |-align="center" |style="line-height:180%;padding:10px;"|<small>{{char|06BE}}</small><br /><font size="5">{{төте|ھ}}</font> |style="line-height:180%;padding:10px;"|<small>{{char|FBAA}}</small><br /><font size="5">{{төте|ﮪ}}</font> |style="line-height:180%;padding:10px;"|<small>{{char|FBAB}}</small><br /><font size="5">{{төте|ﮫ}}</font> |style="line-height:180%;padding:10px;"|<small>{{char|FBAD}}</small><br /><font size="5">{{төте|ﮭ}}</font> |style="line-height:180%;padding:10px;"|<small>{{char|FBAC}}</small><br /><font size="5">{{төте|ﮬ}}</font> |һә екі көз |һ |} == Тарихы == {{main|Қазақ графикасының тарихы}} Жазу тарихында қазақ тілінің әліпби жүйесі бірнеше тарихи кезеңдерді басынан өткізіп, ұлттық әліпби деңгейіне жеткен. Бірнеше ғасыр бойы қазақ халқы араб графикасына негізделген әліпби жүйесін пайдаланып келгені мәлім. 1929-40 жылдары аралығында латын графикасына негізделген әліпби жазу жүйесіне енгізілп, 1940 жылдан бері кирил әліпбиі қолданылып келеді. === Тарихи әліпбилер === [[Қазақстан]] жерін жайлаған көне [[Ғұндар|ғұн]], [[Сақтар|сақ]] тайпалары (б.з.б. 5 – 4 ғ.) пайдаланған көне (“Есік жазуы”) жазу сол тайпаларға тән мәдениеттің (жазуының да) тарихи мұрагері – қазақ халқының негізін құраушы [[Үйсін мемлекеті|үйсін]], [[қаңлы]], [[Қыпшақтар|қыпшақ]], т.б. [[тайпа]]лардың ең көне жазуы болып саналады. Көне замандағы қазақ ру-тайпаларының түркі дүниесіне ортақ [[Көне түркі жазуы|Орхон-Енисей]], [[Талас өзені|Талас]] ескерткіштеріне негіз болған “руна” жазуы (5 – 12 ғ.), көне [[Ұйғырлар|ұйғыр]] жазуы, 8 ғ-дан бастап күні бүгінге дейін қолданылып келе жатқан араб жазуы, Қытай қазақтары ағарту жүйесінде бір кездерде ([[1929 жыл|1929]] – [[1940 жыл|40 жылдары]]; [[1960 жыл|1960]]–[[1970 жыл]]дары) қолданыста болған латын жазуы, кирилл жазуы (1940 жылдан кейін) – осылардың бәрі Қазақ жазуының негізі болып саналады. Араб графикасына негізделген қазақ әліпбиін кезінде [[Ахмет Байтұрсынұлы|А.Байтұрсынұлы]] реттеп, тіл ерекшеліктеріне сай жетілдірген. Қазақстанда [[1930 жыл|30-шы жылдарға]] дейін “төте жазу” деген атпен қолданылып келген. Бұл жазудың емлесі морфологиялық дәстүрлі шарттарға негізделген. [[1940 жыл]]ы орыс графикасы негізінде қалыптасқан қазақ әліпбиі мен орфографиялық емлесіне әр кезде ([[1957 жыл]], [[1970 жыл]]) әртүрлі өзгерістер енгізілді. Кирилл негізіндегі жазудың қазақ тіліне тән ерекшеліктердің бәрін дұрыс көрсете алмауына байланысты кейінгі жылдары ([[1993 жыл]]дан бастап) қазақ ұлттық жазуын латын графикасы негізіне көшіру мәселесі қойылып отыр.<ref>[[Қазақ әдебиеті]]. Энциклопедиялық анықтамалық. – [[Алматы]]: «Аруна Ltd.» ЖШС, [[2010]]. ISBN 9965-26-096-6</ref> === Қазақтан бұрынғы замандағы әліпбилер === ==== Есікті жазбасы ==== {{main|Есік обасы}} [[Сурет:IssykDish.gif|thumb|left|150px|Есікті қорғанынан табылған күміс легендегі жазба]] '''Есікті жазбасы''' түрі бірнеше археология мұрасымен таныстырады, соның ішінде ең ежелгісі — Есікті қорғанынан табылған күміс легендегі жазба ([[б.з.б. 5 ғ.]] шамасы). Сол қорған әйгілі [[Есік Алтын адамы|Алтын адамның]] жаназа орны болыпты. Жазуы [[Көне түркі жазуы|көнетүркі жазуы]]на ұқсас. Кейбір зерттеушілер леген жазуын Солттүстік [[Үндістан]]дағы [[Кхароштхи]] жазу түрі деп шығарады. Жазба мұқамы әлде де анықталмаған. ==== Орхон жазуы ==== {{main|Көне түркі жазуы}} [[Сурет:Orkhon.svg|thumb|150px|''Теңрі'' сөзі]] [[Көне түркі жазуы]] (Орхон-Енесай жазуы деп те, руникалық жазу деп те аталады) — б.з.б. V - X ғасырларда [[Түркілер|түркі]] [[тайпа]]ларының жазуы. Оның руникалық жазуы деп аталу себебі — германдық халықтары өзінің ертедегі пайдаланған [[руналық жазу|руна жазуы]]на ұқсас болғандығынан (бірнеше руналарда бірдей дыбыстық және кескіндік тығыз ұқсастығы бар). [[Көнетүркі жазуы]] қалыпы [[Қазақстан]] жерінде тұрған, сосын [[Қазақтар|қазақ этносына]] сіңірілген, көшпелі түркі тайпаларымен ([[5 ғ.|5]]—[[10 ғ.|10 ғғ.]]) қолданған. Моңғол шапқыншылық заманында ([[12 ғ.]]) [[көне түркі жазуы]] Ислам қысымы астында әбден араб жазуымен ысырылған. [[Сурет:Kyzyl orkhon inscription.jpg|thumb|150px|[[Орхон-Енесай жазбалары|Орхон тас жазбасы]], [[Қызыл (қала)|Қызыл]] қаласы, Тыуа]] ==== Жебірей жазуы ==== [[Қазар қағандығы|Қазар (хазар) қағандары]] бүкіл ел діні есебінде [[яһуди]] дінінің [[қараим]] масхабын қабылдаған. Жебірей дінімен қолдасып [[жебірей жазуы]] да бірге келді. Сол [[қазарлар]] тайпаларының ішінде [[Украина]] және [[Солтүстік Кавказ]] жер атауларында көп ізі қалған ''беріш'' тайпасы болған. Қазір [[беріш]] [[Кіші жүз]]дің руы. [[Қарайлар]] (кейде масхаб атауымен шатастырып [[қараим]] деп те атайды), [[екінші дүниежүзілік соғыс]]ынан бұрын [[Қырым]]да тұрған, [[1920]] жж. дейін дәстүрлі [[жебірей жазуы]]н қолданған. [[Қарайлар]] өздерін түркі халқымыз деп таниды, [[қазарлар]]дың тікелей ұрпақтарымыз деп санайды. Тағы да [[қырымшақтар]] деген — қыпшақ тілінде (бұрын өздері [[шағатай тілі]] деп те атаған) [[жебірейлер]] тобы белгілі. [[1941]]—[[1945|45]] жж. соғыс кезінде фашистік [[Германия]] [[қырымшақтар]] жұртын түгелге жуық қырған. ==== Юнан-қыпшақ жазуы ==== [[Юнан жазуы|Юнан (грек) жазуы]]н [[Қырым]]да тұрған [[ұрымдар]] (қыпшақ тілінде сөйлейтін [[юнандар]]) [[1917]] ж. дейін пайдаланған. ==== Әрмен-қыпшақ жазуы ==== [[XII]]—[[XIII]] ғасырлар аралығында [[Әрменстан тарихы|Әрмен патшалығына]] көшіп барған қыпшақтар қыпшақ тілінде ауқымды діни, заңгерлік және тағы басқа әдебиетті шығарды. Ол қыпшақ тілінің көне қазақ тілінен айырмашылығы — әрмен-қыпшақ тілінде әрмен-християн ұғымдары көп қолданылады. Бұл мәтіндер [[әрмен әліпбиі]]мен жазылды. Олардың бүкіл дүние жүзіне тарап кеткен ұрпақтары [[19 ғасыр]]дың соңына дейін шаруашылық жазбалары, жеке хаттар, т.б. секілді күнделікті жазбаларын әрмен-қыпшақ жазуымен жүргізіп келді. ==== Латын қыпшақ жазуы ==== [[Қырым]]дағы католик миссионерлері [[қазақ тілі]]нің ертеректегі түрі — [[қыпшақ тілі]]нде [[Інжіл]]дер және басқа да діни әдебиет шығарумен айналысты. Соның ең көрнекті мысалы — [[13 ғасыр|13-ші ғасыр]]дың соңында құрастырылған {{lang-la|«Codex Cumanicus»}}, [[Латын тілі|латынша]]-[[Парсы тілі|парсыша]]-[[Қыпшақ тілі|құманша]] сөздік. Онда италиян және оңтүстік герман тілдерінде түсініктеме сөздер де бар. ==== Басқа жазу жүйелері ==== Негізінен ислам дінінің үстемдік құрған кезеңге дейінгі уақытта [[Ұйғыр жазуы|ұйғыр]], [[Соғды жазуы|соғды]], [[Манихей жазуы|манихей]], [[Сурияни жазуы|сурияни]], [[Тибет жазуы|тибет]] және [[Брахми жазуы|брахми жазуларымен]] де жазылған түркі тайпаларының эпиграфикалық жазулары белгілі. === Қазақ әліпбилері === ==== Шоқындырушылардың жазуы ==== Алғашқы қазақ кирил әліпбиін 19-шы ғасырда [[Ыбырай Алтынсарин]] жасап шығарған. Кирил әліпбиінің негізінде православ миссионерлері діни әдебиет{{ref|2}} және «орыс-түзем» мектептеріне арнап қазақ «миссионер» әліпбиі жасалды. Онда түрлі қосарланып жазылатын және диакритикалық таңбалар қолданылды. «Миссионерлік әліпби» 1917 жылға дейін шектеулі дәрежеде қолданылып келді. ==== Латындық Жаңәліп ==== [[Сурет:Kazakh latin alphabet (1931).JPG|нобай|Бастапқы Жаңәліп әліпбиі және онымен сәйкес араб әліпбиі (1931 ж.)]] Қазіргі кирил әліпбиіне көшер алдында қолданылған латын әліпбиіне негізделіп жасалған, түркі халықтарына арнап құралған әліпби (Яңалиф-Yañalif). Қазақ жаңа әлібінде(çaña әlipbesi) 29 хәріп бар. [[Сурет:Sotsijaldy qazaqstan.jpg|350 px|left|thumb|«Sotsijaldƅ&nbsp;Qazaƣƅstan» (Социалды Қазақстан) газетінің 1937 жылғы сандарының бірі. (Қазақ КСР Конституциясына арналған төтенше саны)]] [[Кеңестік Социалистік Республикалар Одағының Орталық атқару комитеті|КСРО ОАК]] жанындағы [[Жаңа әліпби бойынша комитет]] тарапынан латын тіліне негізделген «Ортақ түркі әліпбиі» ([[Яналиф]] немесе {{lang-kk|Жаңәліп}}) ұсынылды. Қазақ тілінің талаптарына сай кейбір өзгерістер енгізілген бұл әліпби ресми түрде [[1929]] жылдан [[1940]] жылға дейін қолданылып келді, сосын кирил әліпбиімен алмастырылды. ==== Пинйін латыны ==== [[1950]]-шы жылдары Қытайда орын алған «[[Ұлы пролетарлық мәдени төңкеріс|мәдени төңкеріс]]» кезінде аз санды ұлттардың, соның ішінде қазақтардың жазуын [[Қытай жазуы|қытай]] [[иероглифтік жазуы]]на өткізуге талпыныстар жасалды. Бұл әрекеттер сәтсіз аяқталған соң арнайы бұйрықпен [[Шыңжаң Ұйғыр аутономиялық ауданы]]ның үш облысын мекендейтін қазақтарға арнап [[пінин]] негізіндегі жазу енгізілді. Ал пинйін жазуы 1950-ші жылдары Қытайдың Орталық үкіметінің қаулысы бойынша қалыптастырылған болатын. 1980-ші жылдардың соңында төте жазу қайта қабылданды. == Әліпбиді реформалаудың жобалары == [[1990]]-шы жылдардың басынан жазу реформасының бірнеше түрлері ұсынылды: # Қазақ тілінің дыбыс жүйесінде жоқ әріптерді қазақ әліпбиінен аластау (Ё, Һ, Ц, Ч, Щ, Ъ, Ь, Э), қазақ және орыс емле ережелерін қатар қолданудан бас тартып, тек морфо-фонемикалық ережені ғана ұстану, /w/ дыбысы үшін Ў әрпін енгізу, байырғы қазақ сөздерінде және қазақ тілінің дыбыстық ережелерімен айтылатын араб-парсы сөздеріндегі У әрпін ҮЎ, ҰЎ, ЫЎ ІЎ түрінде жазу (қарақалпақ емлесіндегі сияқты), И әрпінің орнына ІИ, ЫИ қолдану; # Жоғарыда айтылған жаңа емле ережелерін қолдана отырып, латын әліпбиіне өту, не 30-шы жылдардағы латын әліпбиін толығымен немесе кейбір жақтарын қайта қабылдау (ресми татар әліпбиіндегі сияқты), не түрік әліпбиіне негізделген латын әліпбиіне өту (қырым-татар, гагауз және ғаламторда қолданылатын татар әліпбиіндегідей); не ағылшын әліпбиін қабылдау (өзбектер жасаған сияқты); # Байтұрсыновтың төте жазуына қайту; # Орхон-Енесай жазбасына өту. Реформа туралы пікірталастардың бәрі түптеп келгенде екі таңдауға келіп тірелді: не кирил әліпбиін қалдыру керек, не түрік әліпбиінің негізіндегі латын әліпбиіне көшу керек (академик А. Хайдаридің нұсқасына). Елбасы [[Назарбаев Нұрсұлтан Әбішұлы|Нұрсұлтан Назарбаев]]тың латын әліпбиіне көшудің тиімділігі туралы мәлімдемесінен кейін де әліпби туралы пікірталастар толастаған жоқ. Латын әліпбине өтуге қарсы пікір білдіретіндердің арасында әдебиетшілер басым. Болашақта әдеби шығармаларды жаңа әліпбиде қайта басып шығару туралы шешім қабылданғанда кейбір шығармалар тізімге енбей қала ма, жаңа буынға керегі болмай қала ма деп қауіптенеді. == Кирил және латын негізіндегі әліпбилердің салыстырылуы == === әліпбилердің салыстырмалы кестесі === {| class="standard unicode" |- !Кирил ||Христиан дін<br />таратушылық|| Жәңәліп || Пинйін<br />латыны||IPA<br />транскрипциясы |- | Аa || Аa || {{Unicode|Aa}} || Аa||{{IPA|/a/}} |- | Әә|| Аa ||{{Unicode|Əə}}||{{Unicode|Əə}}||{{IPA|/æ/}} |- | Бб || Бб || {{Unicode|Bʙ}} || {{Unicode|Bb}}||{{IPA|/b/}} |- | Вв || Уу || {{Unicode|Vv}} ||{{Unicode|Vv}}||{{IPA|/v/}} |- | Гг || Гг || {{Unicode|Gg}} || {{Unicode|Gg}}||{{IPA|/ɡ/}} |- | Ғғ ||| Гг ||{{Unicode|Ƣƣ}}|| {{Unicode|Ƣƣ}}||{{IPA|/ɣ/}} |- | Дд || Дд || {{Unicode|Dd}} ||{{Unicode|Dd}}||{{IPA|/d/}} |- | Ее || Ее ||{{IPA|Ее}} ||{{Unicode|Êê}}||{{IPA|/e/}} |- | Ёё || Йо йо || || ||{{IPA|/jo/}}, {{IPA|/jø/}} |- | Жж || Жж ||{{Unicode|Çç}} ||{{Unicode|Jj}}|| {{IPA|/d͡ʒ/}} |- | Зз || Зз ||{{Unicode|Zz}} || {{Unicode|Zz}}|| {{IPA|/z/}} |- | Ии || Ии || ||{{Unicode|Yy}}||{{IPA|/ɯj/}}, {{IPA|/ɪj/}} |- | Йй || Йй || {{Unicode|Jj}} ||{{Unicode|Yy}}||{{IPA|/j/}} |- | Кк || Кк || {{Unicode|Kk}} ||{{Unicode|Kk}}||{{IPA|/k/}} |- | Ққ|| Кк || {{Unicode|Qq}} ||{{Unicode|Ⱪⱪ}}||{{IPA|/q/}}, {{IPA|/x/}} |- | Лл || Лл || {{Unicode|Lʟ}} || Ll||{{IPA|/l/}} |- | Мм || Мм ||{{Unicode|Mm}} ||{{Unicode|Mm}}||{{IPA|/m/}} |- | Нн || Нн || Nn || Nn||{{IPA|/n/}} |- | Ңң|| {{Unicode|Ҥҥ}} || {{Unicode|Ŋŋ}} ||{{Unicode|Ng ng}}|| {{IPA|/ŋ/}} |- | Оо || Оо || {{Unicode|Оо}} ||{{Unicode|Oo}}|| {{IPA|/o/}}, {{IPA|/o/}} |- | Өө || {{Unicode|Ӧӧ}} ||{{Unicode|Ɵɵ}} ||{{Unicode|Ɵɵ}}|| {{IPA|/ø/}} |- | Пп || Пп ||{{Unicode|Pp}} || {{Unicode|Pp}}||{{IPA|/p/}} |- | Рр || Рр ||{{Unicode|Rr}} || {{Unicode|Rr}}||{{IPA|/r/}} |- | Сс || Сс ||{{Unicode|Ss}} || {{Unicode|Ss}}||{{IPA|/s/}} |- | Тт || Тт ||{{Unicode|Tt}} ||{{Unicode|Tt}}||{{IPA|/t/}} |- | Уу || Уу ||{{Unicode|Vv}} ||{{Unicode|Ww}}||{{IPA|/w}}, {{IPA|/ɤw/}}, {{IPA|/yw/}}, {{IPA|/ɯw/}}, {{IPA|/ɪw/}} |- | Ұұ || Уу ||{{Unicode|Uu}} || {{Unicode|Uu}}||{{IPA|/ɤ/}} |- | Үү || {{Unicode|Ӱӱ}} ||{{Unicode|Yy}} || {{Unicode|Üü}}||{{IPA|/y/}} |- | Фф || ||{{Unicode|Ff}} || {{Unicode|Ff}}|| {{IPA|/f/}} |- | Хх || Хх ||{{Unicode|Hh}} || {{Unicode|Hh}}||{{IPA|/x/}} |- | Һһ || Хх || ||{{Unicode|Ⱨⱨ}} ||{{IPA|/h/}} |- | Цц || Тс тс || || ||{{IPA|/ts/}} |- | Чч || Тш тш || || {{Unicode|Qq}}||{{IPA|/tʃ/}} |- | Шш || Шш ||{{Unicode|Cc}} ||{{Unicode|Xx}}||{{IPA|/ʃ/}} |- | Щщ || Шш шш || || || {{IPA|/ʃʃ/}} |- | Ъъ || || || || |- | Ыы ||Ыы || {{Unicode|Ƅƅ}} ||{{Unicode|Ee}} ||{{IPA|/ɯ/}} |- | Іі || Ии || {{Unicode|Ii}} || {{Unicode|Ii}} ||{{IPA|/ɪ/}} |- | Ьь || || || || |- | Ээ || Ее || || ||{{IPA|/e/}} |- | Юю || Йу йу || || ||{{IPA|/jɤ/}}, {{IPA|/jy/}} |- | Яя || Йа йа || || ||{{IPA|/ja}}, {{IPA|/jæ/}} |} == Мысалы == Адам құқықтарының жалпыға бірдей декларациясы <ref>[http://wikisource.org/wiki/Адам_құқықтарының_жалпыға_бірдей_декларациясы Всеобщая декларация прав человека на казахском]</ref> {| class="wikitable" | align="center" style="background:#f0f0f0;"|'''Кирил''' | align="center" style="background:#f0f0f0;"|'''Араб''' | align="center" style="background:#f0f0f0;"|'''Латын''' |- | Барлық адамдар тумысынан азат және қадір-қасиеті мен кұқықтары тең болып дүниеге келеді. Адамдарға ақыл-парасат, ар-ождан берілген, сондықтан олар бір-бірімен туыстық, бауырмалдық қарым-қатынас жасаулары тиіс.||align="right"|بارلىق ادامدار تۋمىسىنان ازات جانە قادىر-قاسيەتى مەن قۇقىقتارى تەڭ بولىپ دۇنيەگە كەلەدى. ادامدارعا اقىل-پاراسات، ار-وجدان بەرىلگەن، سوندىقتان ولار ءبىر-بىرىمەن تۋىستىق، باۋىرمالدىق قارىم-قاتىناس جاساۋلارى ءتيىس.|| Barlyq adamdar tumysynan azat jäne qadır-qasietı men qūqyqtary teñ bolyp düniege keledı. Adamdarğa aqyl-parasat, ar-ojdan berılgen, sondyqtan olar bır-bırımen tuystyq, bauyrmaldyq qarym-qatynas jasaulary tiıs. |} == Қазақтың өлшемді латын әліпбиі == 2001 жылы қазақ фонетикасындағы дыбыстарды латынның стандартты әліпбесінде дұрыс белгілеу үшін құрастырылған. Жобаны дамытқан Өркен Тоқтарұлы «Қазақтың өлшемді латын әліпбиі» деп атаған. Қазақтың өлшемді латын әліпбиін жасауда Ө.Тоқтарұлы полиграфиялық жағынан қолайлы-қолайсыз жерлерін, оқу-жазу үдерісіндегі тиімді-тиімсіз жақтарын таразылай отырып, латынның стандартты 26 әріпінен тұратын әліпби құрастырады. {| class='standard' style='text-align: center;' | colspan=6 | '''Негізгі таңбалар''' |--- class='bright' | colspan=2 | Латынша || colspan=2 | Кирил-қазақша |--- class='shadow' |Басылуы || Жазылуы ||Аталуы || Оқылуы |--- |A a || ''A a'' ||а || а |--- | B b || ''B b'' || бы || б |--- | C c || ''C c'' || шы || ш |--- | D d || ''D d'' || ды || д |--- | E e || ''E e'' || е || е |--- | F f || ''F f'' || еф || ф |--- | G g || ''G g'' || гі || г |--- | H h || ''H h'' || һа || һ |--- | I i || ''I i'' || і || і |--- | J j || ''J j'' || жі || ж |--- | K k || ''K k'' || кі || к |--- | L l || ''L l'' || ел || л |--- |M m || ''M m'' ||ем|| м |--- | N n || ''N n'' || ен || н |--- | O o || ''O o'' || o || o |--- | P p || ''P p'' || пы || п |--- | Q q || ''Q q'' || қу || қ |--- | R r || ''R r'' || ер || р |--- | S s || ''S s'' || ес || с |--- | T t || ''T t'' || ті || т |--- | U u || ''U u'' || ұ || ұ |--- | V v|| ''V v'' || вый ||в |--- | W w || ''W w'' || дабылу || у |--- |X x|| ''X x'' || ғы || ғ |--- | Y y || ''Y y'' || ай || й |--- |Z z|| ''Z z'' || зет || з |} {| class='standard' style='text-align: center;' | colspan=6 | '''Құрама таңбалар''' |--- class='bright' | colspan=2 |Басылуы|| Ықшам түрі || Оқылуы |--- |AE || ae || Ää || ә |--- | CH || ch || || ч |--- | GH || gh || || ғ |--- |I` || i` || Ĭ ĭ || ы |--- | KH || kh || || х |--- | NH || nh || Ŋŋ || ң |--- | OE || oe || Öö || ө |--- | PH || ph || || ф |--- | SH || sh || || ш |--- | UE || ue ||Üü ||ү |} Дыбыс құраудың қосалқы баламалары: gh, ph, sh. '''Толықтыру:''' 1) Жуандық белгісі '''«`» «i»''' таңбасына қойылып, жуан [ы] дыбысын беруге арналған. ''М: ti`nh [тың], i`s [ыс], mi`s [мыс], mi`y [мый] т.б.'' «q», «x», «o», «u», «a», «i`» дыбыстары бар жуан буынды сөздерде, қазақ тілінің үндестік заңы бойынша, жуандық белгiсi '''«`»''' қойылмай жазылады, ал оқылғанда [ы] болып оқылады. ''М: qisqa [қысқа], uzin [ұзын], xilim [ғылым], alim [алым], qorim [қорым], i`risti [ырысты]. t.b.;'' 2) Бір буындағы бір дыбыс беретін екі дауысты дыбысты диграф деп атайды. Олар: '''«ae»''' [ә] aera [әра] мыңжылдық, '''«ое»''' [ө] poena [пөна] жаза және '''«ue»''' [ү] true [трү] шындық. Егер әріптер тіркесін яғни диграфтарды бөлек оқу қажет болса, екінші әріптің үстінен қос нүкте [ ¨ ] (трема) немесе ұзақтық белгісі [ ‾ ] қойылады, мысалы: poёta немесе poēta [поета] ақын. Ал қазақ тілінде олардың арасына айыру белгісін '''«’»''' қою арқылы бөлек оқуға болады. ''М: po’eta, po’ema, a’edon, т.б.'' Латын тіліндегі қос таңбалы (диграф) '''«ae», «oe», «ue»''' дауысты дыбыстарының дыбысталуы қазақшадағы [ә], [ө], [ү] дыбыстарының дәл өзі. Бұл дыбыстар қазақ тілінде көбінесе бірінші буында келетіндіктен, диграф арқылы бейнелеу сөздің көлеміне онша әсер ете қоймайды. ''М: oezen, koel, daerya, kuen, tuen, Aebic, Aeset т.б.;'' 3) Қазақ тілінде, тіпті [[Ахмет Байтұрсынұлы|А.Байтұрсынұлы]]ның «Төте жазу» әліпбесінде [и] дыбысы болмаған Шынтуайтында [и] дыбысы қазақтың [ і ] дыбысымен орны сәйкес келуі керек. Бұл дыбыс өзбек, ұйғыр, татар тілдерінде [и] болып келеді. Сондықтан тілімізге артық [и] дыбысы мен таңбасын қазақ тілінен шығарып тастаған жөн. 4) '''"Y"''' және '''"Z"''' әріптері [[грек тілі]]нен енген сөздерде кездеседі. Бұнда біз грек тілі вариантын ескермей, [[ағылшын тілі]] вариантына жүгінгеніміз жөн. Латыншадағы '''«y»''' таңбасы қазақшадағы дауысты-дауыссыз [й] мен [и] ге бiрдей қолданылады. Ол [ій]-[ый] дыбысынан құралады. Сол секілді '''«w»''' таңбасы да [іу]-[ыу] дыбысынан құралады. Тіліміздің нақтылығын арттыру үшін '''«y»''', '''«w»''' таңбалары түбір сөздердің бірінші буынында дауыссыз дыбыстармен [ы], [і], [ұ], [ү] фонемалары арқылы тіркесіп келулері керек. ''М: si`yliq, uw, uwis, kiyw, jetisw, Jetisuw, suewret, ti`yim''. Ал сөздің кейінгі буындарында дауыссыз дыбыстармен тікелей тіркесіп келулеріне болады. ''М: kelw, aedeby, sayasy, qi`ltyma т.б.;'' 5) '''«і»''' таңбасы шет тілдерінен енген сөздерде, дауысты дыбыстармен тіркесіп келгенде [й] болып дыбысталады. ''М: Italia – італия, Russia – руссия;'' 6) Халықаралық өлшемге келтіру үшін, жер-су аттары мен адам есімдеріндегі ғ, ш, ф дыбыстарын құрама таңбалардың қосалқы баламалары (2) арқылы таңбалауға да болады. ''М: Manghistaw, Ghalim, Qaraghandi, Shi`mkent, Pharyza, Aebish т.б.'' 7) Бас әріптен [[латын тілі]]нде адам есімдері (Iulia, Marcus, Caesar), географиялық атаулар (Roma, Europa, Italia), халықтардың атаулары (Latini, Romanus, Graeci )және зат есімнен жасалған сын есімдер жазылады (lingua Latina, theatrum Graecum, philosophus Romanus, nation Polona); 8) Бір буындағы екі дауысты дыбыс дифтонг деп аталады. Латын тілінде екі дифтонг бар. Олар: «au» [ау] және «eu» [еу]. М: Eu-ro-pa [еуропа] Еуропа, causa [кауза] себеп; 9) Латынның '''«c»''' таңбасы «[[Codex Cumanicus]]» әдебиетіндегі қолданылуы қыпшақ тіліндегі [ш] дыбысы. Соған негізделіп, [ш] фонемасын белгілеуді жөн. Латын тілінде, классикалық кезеңде Сс әрпі тек қана [к] болып оқылады. Содан Gg әрпі келіп шыққан болатын. Сондықтан оны біздің [ғ] фонемамызға беруге болар еді. Алайда, XIII ғасырғы «[[Кодекс куманикус]]» әдебиеттерінде ол көбінесе [ш] фонемасына қолданылған болатын. Қазіргі бірталай түркі халықтарында ол [ж] немесе [ч] фонемасына қолданылады. Сондықтан оны біздің [ш] фонемамызға берген жөн; 10) Ал латындағы '''«х»''' таңбасының қолдануына келсек, ол латынның классикалық түрінде [кс] немесе ұяң түрде [гз] болып дыбысталады. Бізде ондай дыбыс жоқ. Бір жағынан біз кирилицаның «х» әрпіне үйреніп қалғанбыз, ал екінші жағынан [кс] және [гс] дыбысы өзіміздің [ғ] фонемамызға біршама жақын. Сосын, XIII ғасырғы «[[Кодекс куманикус]]» әдебиеттерінде ол көбінесе [ғ] фонемасына қолданылған болатын. Сондықтан бұл әріпті [ғ] фонемамызға қолданғанымыз жөн; 11) Латыншадағы '''«h»''' таңбасы [[қазақ тілі]]ндегі [һ] фонемасын белгілеуге арнадым. Бұл дыбыс қазақ тілінде сирек кездесіп, жиі қолданылмағанымен, құрама дыбыстарды жасауда ол өте қажет дыбыс таңбасы болып табылады. Сондықтан кез келген жағдайда бұл дыбысты қысқартуға немесе басқа дыбысқа пайдалануға болмайды. Таза өзін сақтау сөзсіз керек. ''М: sh, gh, th, ch, ph, nh, kh, zh, xh;'' 12) Қолдан келген жағдайда [ә], [ө], [ү], [ң], [ы] дыбыстарына құрама таңбалардың ықшам түрін қолдануға да болады. ''М: Äset (Aeset), änci (aenci), ädemi (aedemi), saŋlaq (sanhlaq), taŋ (tanh), Öskemen (Oeskemen), öner (oener), Ĭdĭrĭs (I’diris), sĭmbat (si’mbat), Sĭxanaq (Si`xanaq), Ürimci (Uerimci), ülken (uelken), üstel (uestel) т.б.;'' '''Mi`sali:''' Barliq adamdar tuwmisinan azat jaene qadir-qasyeti men quqiqtari tenh bolip duenyege keledi. Adamdarxa aqil-parasat, ar-ojdan berilgen, sondiqtan olar bir-birimen tuwistiq, bawirmaldiq qarim-qatinas jasawlari tiyis. == Дереккөздер == {{дереккөздер}} == Тағы қараңыз == * [[Қазақ тілі]] * [[Әліпби]] * [[Қазақ транслитерациясы]] == Сыртқы сілтемелер == * [http://lugat.kz/ «Лұғат» қазақ тілінің сөздіктер кешені] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20150713071213/http://lugat.kz/ |date=2015-07-13 }} * [http://www.sozdik.kz/ Қазақ-Орыс-Қазақ сөздігі (виртуалды пернетақтасы бар)] * [http://kz.kub.kz/cgi-bin/dictionary.pl Казахско-Русско-Английский словарь на казновице]{{Deadlink|date=January 2022 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} * [http://www.dmoz.org/World/Kazakh/Ғылым/ Ғылым] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20170307083012/http://www.dmoz.org/World/Kazakh/%D2%92%D1%8B%D0%BB%D1%8B%D0%BC/ |date=2017-03-07 }} — [[Ашық Тізімдеме Жобасы|Ашық Тізімдеме Жобасы (ODP)]] * [http://irq.kaznpu.kz/?lang=k&mod=1&tid=20 Түрік бітік. Қазақ тілінің тарихи-мәдени қоры. Көне түрік таңбалары)] * [http://www.qypchaq.unesco.kz/Main-Ru.htm Александр Николаевич Гаркавецтің түркі қолжазбаларының электронды жиынтығы.] {{ru icon}} * [http://www.christusrex.org/www1/pater/JPN-kazakh.html «Святое Евангеліе» на казахском языке] {{en icon}} * [http://www.obib.de/Schriften/AlteSchriften/alte_schriften.php?Runen/Orkhon/Runen.html~Text Köktürkische Schrift, Türkische Runen] {{de icon}} * [http://www.kazakhsoft.com/Convert/ Төте жазуына және т.б-ларына конвертер] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20111129050046/http://www.kazakhsoft.com/Convert/ |date=2011-11-29 }} [[Санат:Түркі халықтарының жазуы]] [[Санат:Әліпбилер]] m3d8g5gwv3vx4rzq67x37e3rhoyrsio 0 5373 3053348 3052962 2022-07-19T20:21:12Z Сәуір 1 61115 wikitext text/x-wiki {{Әкімшілік бірлік |Түс1 = {{түс|Өзбекстан}} |Қазақша атауы = Қарақалпақстан Республикасы |Шынайы атауы = {{lang-kaa|Qaraqalpaqstan Respublikasi', Қарақалпақстан Республикасы}}<br />{{lang-uz|Qoraqalpogʻiston Respublikasi}} |Елтаңба = Emblem of Karakalpakstan.svg |Ту = Flag of Karakalpakstan.svg |Елтаңбаның ені = |Тудың ені = |Елтаңбаның аты = |Тудың аты = |Ел = |lat_dir = N |lat_deg = 43 |lat_min = 10 |lat_sec = |lon_dir = E |lon_deg = 58 |lon_min = 45 |lon_sec = |region = |type = |деңгей = |CoordScale = |Әнұраны = [[Қарақалпақстан әнұраны]] |Статусы = [[Өзбекстан]] құрамындағы автономды республика |Кіреді = [[Өзбекстан]] |Енеді = 17 аудан |Астанасы = [[Нүкіс]] |Ірі қаласы = Нүкіс |Ірі қалалары = |Құрылды = 1785 ж. |Таратылған уақыты = |Басшысы = Мұса Ерниязов |Басшының түрі = Жоғарғы Кеңес төрағасы |Басшысы2 = Баһадүр Янгибаев |Басшының түрі2 = Министрлер Кеңесінің төрағасы |ЖІӨ = |ЖІӨ жылы = |ЖІӨ бойынша орны = |Жан басына шаққанда ЖІӨ орны = |Тілі = [[қарақалпақ тілі]], [[өзбек тілі]] |Тілдері = |Тұрғыны = 1 791 100<ref name="Pop2016" /> |Санақ жылы = 2016 |Пайызы = |Халық саны бойынша орны = 10 |Тығыздығы = 10,75 |Тығыздығы бойынша орны = 13 |Ұлттық құрамы = |Конфессиялық құрамы = |Жер аумағы = 166 600 |Жер аумағының пайызы = |Жер аумағы бойынша орны = 1 |Максималды биіктігі = 473 |Орташа биіктігі = |Минималды биіктігі = |Ендік = |Бойлық = |Карта = Qaraqalpaqstan Respublikasi in Uzbekistan.svg |Карта ені = |Әкімшілік бірліктің картасы = |Әкімшілік бірлік картасының ені = |Уақыт белдеуі = [[UTC+5]] |Аббревиатура = UZ-QR |ISO = UZ-QR |FIPS = |Телефон коды = |Пошта индекстері = |Интернет-үйшігі =.uz |Автомобиль коды = 23 ([[1998]]—[[2009]])<br />95 — 99 ([[2009 жыл]]дан бастап) |Сайты = http://sovminrk.gov.uz/ |Commons санаты = |Түсініктемелер = }} [[File:Karakalpakstan map.png|right|thumb|250px]] '''Қарақалпақстан''' '''Республикасы''' ({{lang-kaa|Qaraqalpaqstan Respublikasi}}; {{lang-uz|Qoraqalpogʻiston Respublikasi}}) — Өзбекстан құрамындағы автономиялық республика, солтүстік-батысында [[Қазақстан|Қазақстанмен]], оңтүстігінде [[Түрікменстан|Түрікменстанмен]] шектеседі. Қарақалпақстан Республикасының астанасы — [[Нүкіс]] қаласында 236 700 адам жасайды. Басқа ірі қалалары — [[Қожалы]], [[Қоңырат (қала)|Қоңырат]], [[Шымбай]] және [[Тақиятас]]. Республика 14 [[ауданға]] бөлінген. == Географиясы == Тәуелсіз демократиялық Қарақалпақстан Республикасы [[Өзбекстан|Өзбекстан Республикасының]] солтүстік-батысында орналасқан. Республика шығысынан [[Өзбекстан]]мен, солтүстігінде және солтүстік-шығысында [[Қазақстан]]мен, оңтүстігінде және оңтүстік-батысынан [[Түрікменстан]]мен шектеседі. Жалпы жер көлемі — 165 600 шаршы шақырым. == Халқы == Қарақалпақстанның халқы 1,4 миллион адамды құрайды, солардың 48%-ы [[ауыл]]дарда, 52%-ы [[қала]]ларда тұрады. Қарақалпақстан халқының 32,1%-ын — [[қарақалпақтар]], 32,8%-ын — [[өзбектер]], 30,0%-ын — [[қазақтар]], 8,0%-ын — [[түрікмендер]], қалған 2,5%-ын басқа халықтар құрайды. == Табиғи байлықтары == Қарақалпақстан Республикасында табиғи [[газ]], [[гранит]], мұнай, бетонит, каолин, мәрмәр және тағы басқа қазба байлық көздері бар. [[Арал теңізі]] атырабында газ бен мұнай шығады, бірақ бұл қорлар әлі игерілмеген, сондықтан пайдаланылмайды. [[Қаратау]] немесе Сұлтан Уәйіс баба жотасында алтын көздері бар. == Ауыл шаруашылығы == [[Мақта]] мен [[күріш]] — ең көп егілетін дақылдар. Республикада мүйізді ірі қара, түйе, ұсақ мал, оның ішінде қаракөл қойын өсіру кең тараған. == Әкімшілік-аумақтық бөлінісі == Қарақалпақстан Республикасы өзінің әкiмшiлiк-аумақтық құрылысы мәселелерiн дербес шешедi. Қарақалпақстанның әкімшілік орталығы – [[Нүкіс]] қаласы. === Тарихы === 1931 жылы [[Қарақалпақ автономиялы облысы|Қарақалпақ АО]] 11 ауданға бөлінді: * Қараөзек, орталығы — Қараөзек қыстағы; * Кегейлі, орталығы — Нүкіс қыстағы (Кегейлі қыстағы); * Қыпшақ, орталығы — Қыпшақ қыстағы; * Қоңырат, орталығы — Қоңырат ауылы; * Мойнақ, орталығы — Мойнақ ауылы; * Тамды, орталығы — Тамдыбұлақ ауылы; * Тақтакөпір, орталығы — Тақтакөпір қыстағы; * Төрткөл, орталығы — Төрткөл қаласы (Шурахан ауылы); * Қожалы, орталығы — Қожалы ауылы; * Шымбай, орталығы — Шымбай қаласы; * Шабаз, орталығы — Шейх Абаз қыстағы. 1936 жылы Куйбышев ауданы құрылды. 1943 жылы [[Тамды ауданы]] [[Бұхара облысы|Бұхара облысының]] құрамына қосылды. 1950 жылы Шоманай ауданы, 1952 жылы Кеңес ауданы құрылды. 1957 жылы аудандарды ірілендіру басталды. Бірінші болып Кеңес және Қыпшақ аудандары жойылды. Сол жылы Әмудария ауданы құрылып, Шабаз ауданы Бируни деп өзгертілді. 1959 жылы Қараөзяк және Куйбышев аудандары таратылды. 1963 жылы Бируни, Қоңырат, Мойнақ, Тақтакөпір және Шоманай аудандары таратылды. Дәл осы кезде Мойнақ өндірістік ауданы құрылды, бірақ келесі жылы «қарапайым» ауданға айналды. 1964 жылы аудандар санының біртіндеп көбеюі басталды. Сонымен, 1964 жылы Бируни және Қоңырат аудандары, 1965 жылы – Тақтакөпір, 1967 жылы – Шоманай, 1968 жылы – Нүкіс, 1970 жылы – Ленинабат (қазіргі Қаңлыкөл), 1975 жылы – Қараөзяк, 1977 жылы – Елуқала, 1979 ж. Бозатау ауданы құрылды. Бозатау ауданы 1988 жылы таратылып, 1990 жылы қайта қалпына келтірілді. 2004 жылы аудан қайтадан таратылды. Ол 2019 жылы қайта құрылды. 2017 жылы 9 тамызда [[Қожалы ауданы|Қожалы ауданының]] бір бөлігінен [[Тақиятас ауданы]] құрылды. === Қазіргі әкімшілік бөлінісі === [[Сурет:Республика Каракалпакстан.jpg|thumb|right|200px|Қарақалпақстан әкімшілік бөлінісі]] Қарақалпақстан Республикасында 16 ауданға және әкімшілік статусы аудан статусына теңестірілген республикалық маңызы бар Нүкіс қаласына бөлінген, 12 қала және 25 қалалық елді мекен бар. Әрбір аудандағы мемлекеттік билікті хәкім ұсынады. Қазіргі әкімшілік бөлінісі: {| class="wikitable" |- ! № ! Аудан ! [[Өзбек тілі|Өзбекше]]<br>атауы ! [[Қарақалпақ тілі|Қарақалпақша]]<br>атауы ! Әкімшілік<br>орталығы ! Ауданы,<br>мың км² ! 2014 ж. 1 қаңтардағы<br>тұрғындар саны,<br>мың адам ! 2019 ж. 1 қаңтардағы<br>тұрғындар саны,<br>мың адам<ref>{{cite web|url=https://data.gov.uz/ru/datasets/2004|deadlink=yes|title=Қарақалпақстан Республикасы халқының саны туралы мәлімет}}</ref> !2019 ж. 1 қаңтардағы Халық тығыздығы ''(адам)'', ''(1 км²)'' |- |1 |[[Нүкіс]] қ. |''Nukus'' |''Nókis'' | |0,22 |295,2 |315,1 |1432,2 |- | 2 | [[Әмудария ауданы|Әмудария]] |''Amudaryo'' |''A'miwda'rya'' | [[Маңғыт (қала)|Маңғыт]] | 1,02 | 179,1 | 195,2 |191,4 |- | 3 | [[Беруни ауданы|Беруни]] |''Beruniy'' |''Beruniy'' |[[Беруни (қала)|Беруни]] | 3,95 | 170,3 | 187,6 |47,5 |- |4 |[[Бозатау ауданы|Бозатау]] |''Boʻzatov'' |''Bozataw'' |[[Қазанкеткен]] | 2,04 | — | 21,6 |21,0 |- | 5 | [[Қаңлыкөл ауданы|Қаңлыкөл]] |''Qanlikoʻl'' |''Qanlıkól'' | [[Қаңлыкөл]] | 0,74 | 46,9 | 50,3 |68,0 |- | 6 | [[Қараөзек ауданы|Қараөзек]] |''Qoraoʻzak'' |''Qaraózek'' | [[Қараөзек (Қараөзек ауданы)|Қараөзек]] | 5,89 | 49,6 | 52,4 |8,9 |- | 7 | [[Кегейлі ауданы|Кегейлі]] |''Kegeyli'' |''Kegeyli'' | [[Кегейлі]] | 0,92 | — | 77,2 |83,5 |- | 8 | [[Қоңырат ауданы|Қоңырат]] |''Qoʻng’irot'' |''Qońırat'' | [[Қоңырат (қала)|Қоңырат]] | 76,0 | 120,1 | 128,3 |1,7 |- | 9 | [[Мойнақ ауданы|Мойнақ]] |''Moʻynoq'' |''Moynaq'' | [[Мойнақ (қала)|Мойнақ]] | 37,88 | 29,4 | 31,3 |0,8 |- | 10 | [[Нүкіс ауданы|Нүкіс]] |''Nukus'' |''Nókis'' | [[Ақмаңғыт]] | 0,94 | 44,4 | 49,1 |52,2 |- |11  | [[Тақиятас ауданы|Тақиятас]] |''Taxiatosh'' |''Taqıyatas'' | [[Тақиятас]] | 0,18 | — | 72,8 |404,4 |- | 12 | [[Тақтакөпір ауданы|Тақтакөпір]] |''Taxtakoʻpir'' |''Taxtakópir'' | [[Тақтакөпір]] | 21,12 | 38,7 | 39,9 |1,9 |- | 13 | [[Төрткөл ауданы|Төрткөл]] |''Toʻrtkoʻl'' |''Tórtkúl'' |[[Төрткөл (Қарақалпақстан)|Төрткөл]] | 7,48 | 192,6 | 210,3 |28,1 |- | 14 | [[Қожалы ауданы|Қожалы]] |''Xoʻjayli'' |''Xojeli'' | [[Қожалы]] | 0,55 | — | 121,2 |220,4 |- | 15 | [[Шымбай ауданы|Шымбай]] |''Chimboy'' |''Shımbay'' | [[Шымбай (қала)|Шымбай]] | 1,44 | 108,3 | 111,3 |36,3 |- | 16 |[[Шоманай ауданы|Шоманай]] |''Shumanoy'' |''Shomanay'' |[[Шоманай]] | 0,78 | 53,1 | 55,6 |71,3 |- | 17 |[[Елуқала ауданы|Елуқала]] |''Ellikqalʼa'' |''Ellikqala'' |[[Бостан (Қарақалпақстан)|Бостан]] | 5,42 | 140,5 | 156,0 |28,8 |} == Энергетика == [[Тахияташ электр станциясы]] және [[Түйемойын электр станциясы]] жұмыс істейді. [[Сарықамыс көлі]] == Дереккөздер == <references/> {{ТҮРКСОЙ}} [[Санат:Қарақалпақстан]] r4dah87laaa7aw988zpm4jj84hxk4m5 0 6226 3053437 2699472 2022-07-20T11:47:09Z CommonsDelinker 165 «[[:File:Coat_of_Arms_of_Norfolk_Island.svg]]» деген «[[:File:Coat_of_arms_of_Norfolk_Island.svg]]» дегенмен алмастырылды. wikitext text/x-wiki {{Мемлекет |Қазақша атауы = Норфолк аралы |Шынайы атауы = {{lang-en|Norfolk Island}}<br> [[норфолкс тілі|норф.]] Norf'k Ailen |Септік = |Елтаңба = Coat of arms of Norfolk Island.svg |Байрақ = Flag of Norfolk Island.svg |Ұраны = Inasmuch |Әнұранның аты = Pitcairn Anthem |Аудио = | lat_dir = S| lat_deg = 29| lat_min = 2| lat_sec = | lon_dir = E| lon_deg = 167| lon_min = 57| lon_sec = | region = NF | CoordScale = 50000 |Картада = Norfolk Island in Australia (-mini map).svg |карта тақырыбы = |Картада2 = |Үкімет түрі = конституциялық монархия,<br />Аустралияның өз-өзін басқаратын аумағы |Құрылды = |Тәуелсіздік күні = |Тәуелсіздігін алды = |Тілдері = [[ағылшын тілі]], [[норфолк тілі]] |Мемлекеттік діні = |Астанасы = [[Кингстон (Норфолк аралы)|Кингстон]] (де юре)<br>[[Бёрнт-Пайн]] (де факто) |Ірі қаласы = [[Бёрнт-Пайн]] |Басшы қызметі = Патшайым<br />Генерал-губернаторы<br />Арал әкімшілігі |Басшылары = [[II Елизавета]]<br />[[Косгрув Питер]]<br />[[Гари Хардгрэив]] |Жер аумағы = 34,6 |Жер аумағы бойынша орны = 226-шы |Судың үлесі = |Этнохороним = |Жұрты = 2210<ref name="census-2014">[https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/nf.html The World Factbook — Central Intelligence Agency]</ref> |Халық саны бойынша орны = 241-ші |Сарап жылы = 2014 |Санақ бойынша халық саны = |Санақ жылы = |Халық тығыздығы = 66,5 |Тығыздық бойынша орны = |ЖІӨ = |ЖІӨ сараптаған жылы = |ЖІӨ бойынша орны = |Жан басына шаққандағы ЖІӨ = |Жан басына шаққандағы ЖІӨ бойынша орны = |ЖІӨ (АҚТ) = |ЖІӨ (АҚТ) сараптаған жылы = |ЖІӨ (АҚТ) орны = |Жан басына шаққандағы ЖІӨ (АҚТ) = |Жан басына шаққандағы ЖІӨ (АҚТ) орны = |ЖІӨ (номинал) = |ЖІӨ (номинал) сараптаған жылы = |ЖІӨ (номинал) бойынша орны = |Жан басына шаққандағы ЖІӨ (номинал) = |Жан басына шаққандағы ЖІӨ (номинал) орны = |АДИ = |АДИ жылдық есебі = |АДИ бойынша орны = |АДИ деңгейі = |Әуе компаниясы = |Валютасы = аустралия доллары |Интернет үйшігі = [[.nf]] |ISO = NF |Телефон коды = 6723 |Уақыт белдеуі = UTC+11 |Түсініктемелер = }} == Дереккөздер == {{дереккөздер}} {{Океания елдері}} {{Тәуелді аймақтар}} [[Санат:Тынық мұхит аралдары]] [[Санат:Аустралия аралдары]] [[Санат:Аустралия және Океания аралдары]] 9ipvyk79pjc8nz5glen8huyug4aqz3e 0 11490 3053341 2800521 2022-07-19T18:37:15Z NusrTansj 121413 Toliqtama wikitext text/x-wiki {{Infobox Language family |name = Герман тілдері |altname = [[Тевтон тілдері]] |region = Әуел баста солтүстік, батыс және орталық Еуропада; қазіргі кезде бүкіл дүние жүзінде |familycolor = Үндіеуропалық |fam1 = [[Үндіеуропалық тілдер|Үндіеуропалық]] |child1 = [[Шығыс герман тілдері|Шығыс герман]] |child2 = [[Солтүстік герман тілдері|Солтүстік герман]] |child3 = [[Батыс герман тілдері|Батыс герман]] |iso2=gem }} '''Герман тілдері''' — Үндіеуропалық тілдер шоғырының бір тармағын құрайтын өзара туыстас тілдер тобы. Осы тілдердің ортақ «ата-тілі» — [[б.з.б. 1-ші мыңжылдық]]тың орта бөлігінде солтүстік Еуропада қолданыста болған [[протогерман тілі]]. Протогерман тілі мен одан өрбіп шыққан тілдердің барлығына бірегей тілдік ерекшеліктер тән, солардың ішіндегі ең танымалы — [[Гримм заңы]] деген атпен белгілі дауыссыздардың өзгерісі. Солтүстік Еуропаны мекендеген герман тайпалары ІІ-ші ғасырдан бастап римдіктермен шекаралас аймақтарда қоныстана бастаған кезден бері герман тілдерінің ең алғашқы түрлері де тарихқа енді. [[Ағылшын тілі|Ағылшын]] және [[неміс тілі|неміс]] тілдері ең көп тараған герман тілдері болып табылады, оларда ана тілі ретінде сөйлейтіндердің саны тиісінше шамамен 400 және 100 миллион адамды құрайды. Бұл топқа басқа да ірі тілдер жатады: сөйлеушілер саны 23 миллион [[голланд тілі]], 16 миллион адам сөйлейтін [[африкаанс тілі]], ал [[солтүстік герман тілдері]]не жататын төрт тіл: [[норвег тілі|норвег]], [[швед тілі|швед]], [[исланд тілі|исланд]] және [[фарер тілі|фарер]] тілдерінде сөйлеушілердің жалпы саны — 20 миллион адам. SIL ұйымы құрастыратын ''Ethnologue'' тізімінде 53 түрлі герман тілдері келтірілген. == Сипаттамалары == Герман тілдеріне төмендегі бірқатар қасиеттер тән: # Үнді-Еуропалық [[грамматикалық|шақ]] және [[грамматикалық аспект|аспектжүйесінің]] қарапайымданып, [[осы шақ]] және [[өткен шақ]] (кейде ол [[претерит]] деп аталады) болып өзгеруі. # Етістіктердің үлкен тобының өткен шағы жалғау (/d/ немесе /t/) жалғануы арқылы жасалады. Бұндай етістіктерді [[герман әлсіз етістіктері]] деп аталады. Қалған етістіктердің өткен шағы оның негізіндегі дауысты дыбысты өзгерту арқылы жасалады. Олар [[герман күшті етістіктері]] деп аталады. # Күшті және әлсіз [[сын есім]] дегендерді қолдануы. Яғни зат есімнің анықтылығына байланысты сын есімдердің жалғауларының өзгеріп отыруы. # «[[Гримм заңы]]» деген атпен белгілі дауыссыздардың өзгеру құбылысы (Жоғары неміс тіліндегі дауыссыздар одан әрі өзгерді, бірақ оның себебі басқа, Жоғарғы неміс дауыссыздарының өзгеруі. Әсресе: прото үнді-еуропалық тілдегі және басқа үнді-еуропалық тілдермен салыстырғанда п-ның ф-ға айналуы: padre(итал)-father(ағылшын)-p'hter(прото үнд-еур)). # Шығу тегін басқа Үнді-Еуропа тілдеріндегі сөздермен байланыстыру қиын, бірақ герман тілдерінің ішінде кең тараған бірқатар сөздердің болуы. [[Герман субстраты туралы жорамал]] дегенді де қараңыз. # Сөздердің екпінінің түбірге түсуі, одан кейін сөздің бірінші буынына түсуі. Герман тілдерінің арасындағы айырмашылықтар басқа тіл шоғырларындағы, мысалы [[роман тілдері|роман]] немесе [[славян тілдері|славян]] тілдерінің ішіндегі тілдердің арасындағы айырмашылықтардан әлдеқайда көп. Тілдерде жалпы байқалатын [[аналитикалық тілдер|аналитизмге]] деген үрдіс бойынша герман тілдерін де екі топқа бөлуге болады. [[неміс тілі|Неміс]], [[голланд тілі|голланд]], әсіресе [[исланд тілі|исланд]] тілдеріндегі аналитизм деңгейі әлсіз, ал [[ағылшын тілі|ағылшын]], [[швед тілі|швед]] және [[африкаанс тілі|африкаанс]] сияқты тілдерде аналитизм мейлінше күшті дамыған. == Жазуы == {{Germanic Philology}} {{stub}} {{Суретсіз мақала}} [[Санат:Герман тілдері| ]] [[Санат:Үнді-Еуропа тілдері]] [[Санат:Герман тілді халықтардың тарихы|Тілдер]] o162rrsoekdv5r0v2heqr7terhzjz57 0 11796 3053411 3033990 2022-07-20T10:42:27Z NusrTansj 121413 Toliqtama wikitext text/x-wiki {{Халық |атауы=Башқұрттар<br />({{unicode|Башҡорттар}}) |саны=2,000,000 (аса) |аймақ1 = {{RUS}} |саны1 = 1 584 554<ref name="пер.2010">[http://www.gks.ru/free_doc/new_site/perepis2010/perepis_itogi1612.htm Официальный сайт Всероссийской переписи населения 2010 года. Информационные материалы об окончательных итогах Всероссийской переписи населения 2010 года]</ref><ref name="этнорф2010">[http://www.gks.ru/free_doc/new_site/population/demo/per-itog/tab5.xls Всероссийская перепись населения 2010. Национальный состав населения РФ 2010]</ref><br /> * [[Башқұртстан Республикасы]]: 1 172 287 |түсініктемелер1 = |аймақ2 = {{KAZ}} |саны2 = 41 000<ref>[https://www.peoplegroups.org/explore/GroupDetails.aspx?peid=24255#topmenu People Group|Project]</ref> |түсініктемелер2 = |аймақ3 = {{UKR}} |саны3 = 4 253<ref name="un.org">[http://unstats.un.org/unsd/demographic/products/dyb/dybcensus/V2_table4.xls Population by national and/or ethnic group, sex and urban/rural residence: each census, 1985—2003]{{ref-en}}</ref> |түсініктемелер3 = |аймақ4 = {{UZB}} |саны4 = 47 000 — 58 500<ref>[https://www.peoplegroups.org/explore/GroupDetails.aspx?peid=24658#topmenu Национальный состав по оценкам People Group]</ref> |түсініктемелер4 = |аймақ5 = {{KGZ}} |саны5 = 1 111<ref>[Национальный статистический комитет Кыргызской Республики. Численность постоянного населения по национальностям по переписи 2009 года]</ref> |түсініктемелер5 = |аймақ6 = {{TKM}} |саны6 = 8000<ref>[https://www.joshuaproject.net/people_groups/10705/TX Bashkir in Turkmenistan | Joshua Project]</ref> |түсініктемелер6 = |аймақ7 = [[Молдова Республикасы]] |саны7 = 610<ref>[http://demoscope.ru/weekly/ssp/sng_nac_89.php?reg=9 Демоскоп. МССР. 1989]</ref><ref>[https://www.joshuaproject.net/people_groups/10705/MD Bashkir in Moldova | Joshua Project<!--MD Bashkir in Moldova | Joshua Project]</ref> |түсініктемелер7 = |аймақ8 = {{GEO}} |саны8 = 379<ref>[http://demoscope.ru/weekly/ssp/sng_nac_89.php?reg=6 Демоскоп. Груз. ССР 1989]</ref> |түсініктемелер8 = |аймақ9 = {{AZE}} |саны9 = 533<ref>[http://demoscope.ru/weekly/ssp/sng_nac_89.php?reg=7 Демоскоп. Аз. ССР 1989]</ref> |түсініктемелер9 = |аймақ10 = {{ARM}} |саны10 = 145<ref>[http://www.demoscope.ru/weekly/ssp/sng_nac_89.php?reg=13 Демоскоп Weekly - Приложение. Справочник статистических показателей]</ref> |түсініктемелер10 = |аймақ11 = {{LVA}} |саны11 = 230 - 300<ref>https://www.pmlp.gov.lv/lv/assets/ISVN_Latvija_pec_TTB_VPD_2020.pdf</ref><ref>[https://www.joshuaproject.net/countries/LG Bashkir in Latvia| Joshua Project]</ref> |түсініктемелер11 = |аймақ12 = {{BLR}} |саны12 = 1200<ref>ww.joshuaproject.net/people_groups/10705/BO Bashkir in Belarus | Joshua Project]</ref> |түсініктемелер12 = |аймақ13 = {{LTU}} |саны13 = 136 - 400<ref name="un.org"/><ref>[https://www.joshuaproject.net/countries/LH Bashkir in Lithuania| Joshua Project]</ref> |түсініктемелер13 = |аймақ14 = {{EST}} |саны14 = 112<ref>[http://pub.stat.ee/px-web.2001/Dialog/varval.asp?ma=PCE04&lang=1 PCE04: ENUMERATED PERMANENT RESIDENTS BY ETHNIC NATIONALITY AND SEX, 31 DECEMBER 2011] {{ref-en}}</ref> |түсініктемелер14 = |аймақ15 = {{TJK}} |саны15 = 8400<ref>[https://www.joshuaproject.net/people_groups/10705/TI Bashkir in Tajikistan | Joshua Project]</ref> |түсініктемелер15 = |тілдері = [[Башқұрт тілі|Башқұрт]], [[Орыс тілі|Орысша]] |діні =[[Сунна]] [[Ислам]] |этникалық топтары = басқа [[түркі халықтары]] }} '''Башқұрттар''' [өз атауы - {{Lang-ba|башҡорттар}}; башҡорт, яғни бас құрт (түркіше - бас бөрі)] — [[Түркілер|түркі]] тілдес халық. [[Башқұртстан Республикасы]]ның байырғы халқы. Ресейдің [[Челябі]], [[Қорған]], [[Орынбор]], [[Пермь облысы]], [[Свердлов облысы]], [[Саратов]] облыстарында, шағын тобы [[Қазақстан]] мен [[Орта Азия]]да да тұрады. Жалпы саны 1 млн. 500 мың адам (1995), Башқұртстанда 1 млн-дай. == Тілі == [[Түркі тілі]]нің [[қыпшақ]] бұтағына жататын башқұрт тілінде сөйлейді. [[Орыс]] және [[татар]] тілдерін де қолданады. Жазуы [[кириллица]]ға негізделген. Кирилшаға негізделген башқорт әліпбиінде 42 хәріп бар. == Діні == Мұсылман дінінің сүннит бұтағын ұстанады. == Тарихы == Башқұрттар этногенезінің қалыптасуына VII - X ғ-лардағы әр алуан түркі тайпалары ([[үсерген]], [[байлар]], [[сұраш]], [[маңғауыр]], [[Жағалбайлы (ру)|жағалбайлы]], [[тама]], [[бешуыл]], [[кедей]], [[табын]], мың, [[керей]], [[қаңлы]], [[арғын]], [[байұлы]], т.б.) ұйытқы болды. XI-XIII ғ-ларда қазіргі башқұрт жерін мекендеген бесене, [[Еділ]] бұлғары мен [[мадияр]] тайпаларына қыпшақтардың әсері күшейіп, көне башқұрт этносының қыпшақтану бағытында дамуы арта түсті. [[Бату]] шапқыншылығы, башқұрт жеріне [[Қыпшақ]] даласынан халықтың көптеп қоныс аударуы башқұрттардың қыпшақтану процесін одан әрі жеделдетті. [[Қазақ]] халқының этногенезінде шешуші орын алатын түркі тайпаларының басым көпшілігі башқұрт халқының құрамында да кездеседі. [[File:Allan, David - Bashkirs - 1814.jpg|thumb|''[[:ru:Башкиры (картина)|Башқұрттар]]''. Аллан Вильям (1814), [[Эрмитаж]] <ref>[http://www.hermitagemuseum.org/fcgi-bin/db2www/descrPage.mac/descrPage?selLang=Russian&indexClass=PICTURE_RU&PID=GJ-9579&numView=1&ID_NUM=2&thumbFile=%2Ftmplobs%2FOLYLDK%24SNUHYSE3W6.jpg&embViewVer=last&comeFrom=quick&sorting=no&thumbId=6&numResults=43&tmCond=%B2%D8%DB%EC%EF%DC+%B0%DB%DB%D0%DD&searchIndex=TAGFILRU&author=%B0%DB%DB%D0%DD%2C%26%2332%3B%C3%D8%DB%EC%EF%DC http://www.hermitagemuseum.org/]{{Deadlink|date=December 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref>]] Қыпшақ дәуірі башқұрт халқының қалыптасуының (XV - XVI ғ-лар) басты кезеңі болып табылады. XVI ғ-дың орта кезінен Башқұрттар Ресей ипериясының отарына айналды. Башқұрттар әскери қызметке, алтын кен орындарына жұмысқа тартылды. ==Рулық-тайпалық құрылымы== Негізгі рулық-тайпалық төлсиппаттар (атрибут): тамға, ұран, аруақ (башқ. ''онгон'') Тарихи оқиғалар шежіреде атап өтілген. Тайпаның басшысы - би. Құрылтайлар, жиындар және ақсақалдар кеңесі жергілікті басқару органдары ретінде қызмет етті. XVIII-XIX ғасырларда башқұрттар өміріндегі маңызды орын алған рулық-тайпалық құрылым өзінің маңызын жоғалтып, дәстүр ретінде ғана сақталған. [[File:Bashkirsi in Yurta.jpg| thumb|Киіз үйдің ішінде башқұрттар]] ==Этнографиялық топтары== Башқұрт халқының қоныстануы мен этникалық тарихы кезінде төмендегідей этнографиялық топтар қалыптасқан: * Солтүстік-шығыс топ: дуан, қалмақ, қатай, мырзалар, табын, сызғы, сырзы, құмрұқ, бадрақ, бесұл, қуақан. * Солтүстік-батыс топ: байлар, балықшы, таз, ұран. қырғыз, қаңлы, еней, танып, ерікті. * Оңтүстік-шығыс топ: қыпшақ, үсерген, таңғауыр, тамиан, юрмат. * Оңтүстік-батыс топ: мың. == Кәсібі == Бұрынғы кезде Башқұрттартар негізінен көшпелі мал ш-мен шұғылданып, аң ауласа, XVII-XIX ғ-ларда егіншілікпен айналысып, отырықшылыққа көшті. Тілі мен мәдениеті, қоршаған ортасы татарларға жақын болғанымен, ұлттық тұрмыс-тіршілігі мен дәстүрінде қазақ халқына ұқсастық басым. Мысаслы, қайыстан, теріден жасалған бұйымдар, [[ер-тұрман]], үй жиһазы, ыдыс-аяғы, [[киіз]] басу, [[кілем]] мен [[алаша]] тоқу кәсібі қазақ [[қолөнер]]іне ұқсас.<br /> Далалы жерлерде кірпіштен, орманды-далалы аймақтарда ағаштан қима үйлер салады. ==Мәдениеті== Ұлттық тағамдары да қазақ халқының ұлттық тағамдарына ұқсайды: [[айран]], құрт-ірімшік, [[қаймақ]], [[қымыз]], т.б. Бишбармақ, құлдама, салма, чурпаря аталатын тағам түрлері де бар.<br /> Ұлттық киім үлгісінде: әйелдер “кюлдэк” аталатын ұзын, кең етекті қынама көйлек, зерлі қамзол, әсем тақия, ерлер кең балақты шалбар, бағалы аң терісінен тігілген дөңгелек бөрік, тымақ киеді.<br /> Кең тараған музыка аспабына қазақтың сыбызғысына ұқсас қурай, шаңқобызына ұқсас қобыз, варган, домра жатады. Жыл сайын [[ораза]] мен [[құрбан айт]]ы, [[наурыз мейрамы]], көктемгі егіс жұмыстарынан кейін сабантой тойланады.<ref>Қазақ энциклопедиясы</ref> == Қазақстандағы башқұрттар == 1755 ж. башқұрт халқының Ресей империясының отаршылдық саясатына қарсы бағытталған ірі көтерілісі болды. Көтеріліс жеңіліс тапқан шақта башқұрттар Кіші жүздің шекаралас аумағына көшіп барды. Патша жазалауынан қорыққан олардың біршамасы қазақтардың арасына барып пана тапты. Кеңес үкіметі орнағаннан кейінгі жылдары да әртүрлі себептермен башқұрттардың Қазақстанға қоныс аударуы болып отырды. 2014 жылғы есеп бойынша Қазақстанда 17 мыңнан астап башқұрттар тұрады.<ref>Қазақстан халқы. Энциклопедия. /Бас.ред. Ж.Н.Тойбаева. /Құраст.Ғ.Жандыбаев., Г.Егеубаева.- Алматы: «Қазақ энциклопедиясы», 2016. 130-132-бет ISBN 978-601-7472-88-7</ref> == Дереккөздер == {{дереккөздер}} <references /> [[Қазақ энциклопедиясы]] [[Санат:Түркі этникалық топтары]] [[Санат:Ресей халықтары]] [[Санат:Башқұрттар]] cw1p52hyknjqs2lmpifhuaxxdzngpzg 0 14290 3053365 3020903 2022-07-20T04:43:15Z Ұлы Тұран 120792 wikitext text/x-wiki {{Компания |атауы = McDonald's Corporation |логотипі = McDonald's Golden Arches.svg |түрі = [[Қоғамдық компания]] |биржадағы листингі = {{Nyse|MCD}} |қызметі = |ұраны = I’m lovin' it |құрылды = [[1940 жыл|1940]] |жабылды = |жабылуының себебі = |ізбасары = |бұрынғы атауы = |құрушы = Дик және Мак Макдоналдтар (ресторан концепциясы құрушылары), <br /> Рей Крок (корпорация құрушы) |орналасуы = {{байрақ|АҚШ}}: [[Оук-Брук]], [[Чикаго]] маңы |басты адамдары = Джеймс Скиннер (директорлар кеңесінің төрағасы және бас меңгерушісі), <br /> Дон Томпсон (президент) |саласы = [[Қоғамдық тамақтандыру]] |өнімі = [[Фастфуд]] |айналым = $27,0 млрд (2011 жыл)<ref name=1A>[http://quote.rbc.ru/news/fond/2012/01/24/33541745.html Чистая прибыль американской McDonald's за 2011г. выросла на 11% - до 5,5 млрд долл. :: Фондовые новости :: Quote.rbc.ru<!-- Заголовок добавлен ботом -->]{{Deadlink|date=September 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref> |операциялық кіріс = {{өсім}} $8,53 млрд (2011 жыл)<ref name=1A/> |таза табысы = {{өсім}} $5,5 млрд (2011 жыл)<ref name=1A/> |қызметкерлер саны = 700 мыңға адам жуық (2011 жыл)<ref>[http://news.bigmir.net/business/396415/ McDonald’s возьмет на работу 50 тыс. сотрудников за один день — bigmir)net<!-- Заголовок добавлен ботом -->]</ref> |басшы компания = |бағынышты компания = |сайты = [http://www.mcdonalds.com/ McDonalds.com] }} [[Сурет:McDonaldsHQIL.jpg|thumb|McDonald’s Plaza]] '''McDonald's Corporation''' — американдық корпорация, жылдам тамақтану дүкендерінің 2010 жылға дейінгі дүниежүзіндегі ірі желісі болып табылады.<ref>{{cite web|url=http://www.shareholder.com/mcd/EdgarDetail.cfm?CIK=63908&FID=1193125-08-37220&SID=08-00#D10K_HTM_TOC84398_8|title=MCD 10-K 2007, Item 6, pg. 9}}</ref> 2010 жылдың қорытындылары бойынша мейрамханалар саны бойынша Subway мейрамханалар желісінен кейін екінші орынды алады. Fortune Global 500 2009 жылғы тізіміне енген (388-ші орын).Компанияның штаб-пәтері [[АҚШ]], [[Чикаго]] қаласының Оук-Брук атты қалашығында орналасқан.<ref>{{cite news |title=McDonald's: The journey to health |author=Stephen Evans |url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/business/3641603.stm |newspaper=BBC News |date=20 сәуір 2004 |accessdate=2 мамыр 2011}}</ref> [[Сурет:McDonaldsWorldLocations.svg|thumb|400px|Әлемдегі «Макдоналдс» ресторандарының таратуы картасы]] ==Тарихы== [[Image:DowneyMcdonalds.jpg|thumb|300px|right|1953 жылы, Дауни қаласында (Калифорния штаты) ашылған Макдоналдс мейрамханасы.]] [[Image:Mcdonald's logo.svg|thumb|300px|right|Макдоналдстің 1968 пен 2006 жылдар аралығында қолданылған логотипі. Бұны әлі күнге дейін кей мейрамханаларда ілініп тұр.]] Компания 1940 ж. ағайында Дик және Мак Макдоналдтармен ( бірінші мейрамханалары Калифорния, Сан-Бернардино қаласында ашылды), 1948 ж. дүниежүзінде ең бірінші болып "жылдам тамақтану" концепциясының принциптерін ашады.<ref>{{cite web |url=http://www.mcdonalds.com/corp/about/mcd_history_pg1/mcd_history_pg3.html |title=McDonald's history 1965–1973 |accessdate=2008-06-22 |publisher=www.mcdonalds.com }}</ref> 1954 ж. Рей Крок Макдоналд ағайындыларынан франчайзинг бойынша эксклюзивті агент қызметін атқару мүмкіндігіне ие болады. 1955 ж. Иллинойс штатындағы Дес-Плейнз қалашығында өзінің ең бірінші McDonald's ашады (қазіргі таңда корпорация мұражайы).<ref>[http://www.route-66.com/mcdonalds/history.htm McDonaold's history] from Route-66.com{{dead link|url=http://www.route-66.com/mcdonalds/history.htm}}</ref> 1955 ж. Крок McDonald's System, Inc компаниясын тіркейді (1960 ж. McDonald's Corporation деп атауын өзгертеді). 1961 ж. компанияға деген барлық құқықтарды Крок толығымен сатып алады<ref>{{cite web |url=http://www.mcdonalds.com/corp/about/mcd_history_pg1.html |title=McDonald's history 1954–1955 |accessdate=2008-06-22 |publisher=www.mcdonalds.com }}</ref>. ==Басшылық пен иелері== Компания акциясының 100% бос қолдануда. 2009 ж. маусым айының ортасына дейін 118 елде 32 060 мейрамхана (соның ішінде 14 мыңы АҚШ аймағында орналасқан) бар. Оның белгілі бір бөлігі (25 378) франчайзинг бойынша басқарылады, сондықтан мейрамханалар ассортименті, көлемі және үлестерінің құрамы әр түрлі елде әр түрлі болуы мүмкін.<ref name="retrieved мамыр 8, 2008">[http://www.mcdonalds.ca/en/aboutus/faq.aspx Mcdonalds.ca] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20080911035414/http://www.mcdonalds.ca/en/aboutus/faq.aspx |date=2008-09-11 }}, retrieved мамыр 8, 2008</ref> 2010 ж. қорытындылары бойынша корпорация 32 737 дүниежүзі бойынша мейрамханаларға ие, дегенмен біріншілікті Subway компаниясына ұтылуда. Мейрамханалар ассортименті өзіне гамбургерлерді (соның ішінде Биг Макты қоса), сэндвичтер, картофель фри, десертттер, сусындар және т.б. қосады. Дүниежүзінің көптеген елдерінде мейрамхана жүйелерінде сыра сатады, дегенмен [[Ресей]]дегі "Макдоналдс" мейрамханалары алкогольсіз болып табылады.<ref>{{cite web |url=http://www.smartmoney.com/bn/ON/index.cfm?story=ON-20070827-000332-1731&hpadref=1 |archiveurl=http://web.archive.org/web/20070928010947/http://www.smartmoney.com/bn/ON/index.cfm?story=ON-20070827-000332-1731&hpadref=1 |archivedate=2007-09-28 |title=McDonald's Wraps Up Boston Market Sale |author= |publisher=Dow Jones & Company, Inc. News Services |date=2007-08-27 |accessdate=2007-08-28}}</ref> 2008 ж. компания персоналының саны 400 мың. адамды құрады. Компанияның 2008 ж. табысы 23,5 млрд.$ құрады (2007 ж. - 22,8 млрд.$), операциялық табысы - 4,3 млрд.$ (2,4 млрд.$), таза табысы - 2,6 млрд.$ (2,3 млрд.$). 2010 ж. корпорация табысы рекордтық соманы 24,07 млрд. $ қамтыды. Соның өзінде таза табыс - 4,94 млрд. $ құрайтын.<ref>Brand, Rachel. (2006-12-23) [http://www.rockymountainnews.com/drmn/other_business/article/0,2777,DRMN_23916_5233690,00.html "Chipotle founder had big dreams"] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20090628145955/http://www.rockymountainnews.com/drmn/other_business/article/0,2777,DRMN_23916_5233690,00.html |date=2009-06-28 }} Rocky Mountain News. retrieved on 2009-10-07.</ref><ref name="mcds-dbj">{{cite news|url=http://denver.bizjournals.com/denver/stories/2006/07/24/daily20.html|title=McDonald's sets October deadline to sell Chipotle stock|date=шілде 25, 2006|work=Denver Business Journal|publisher=BizJournals.com|accessdate=2009-08-10}}</ref> ==Ресей== Компанияның бірінші ресейлік мейрамханасы (ол уақытта - дүниежүзіндегі ең үлкені, қазіргі таңда - Европадағы ең үлкені), [[Мәскеу]]де Пушкин алаңында (Большая Бронная, 29) 1990 ж. 31 қаңтарында ашылады. Ашыла салысымен үлкен сенсацияға айналды: оның ішіне кіру үшін кезекте бірнеше сағат тұру қажет болатын. Мейрамхананың ашылу күнінде оған 30 мың. адам кіріп, McDonald's жүйесінде рекорд болды. Ресейдегі мейрамханалар желісі Джордж Кохонмен ашылды.<ref>[http://www.habrahabr.ru/blog/lenta/23271.html В McDonald's появится Golden WiFi] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20080102090840/http://www.habrahabr.ru/blog/lenta/23271.html |date=2008-01-02 }}{{ref-ru}}</ref> Ол "Макдональдстың" канадалық басшылығының иесі болып табылады. Екінші және үшінші мейрамханалары Огарева көшесінде (қазір Газетный тұйық көшесі) және Ескі Арбатта 1993 ж. жазында ашылды. 2011 ж. Ресейдегі қараша айының қорытындылары бойынша, Ресейде "Макдональдстың" 283 мейрамханасы жұмыс істейді, оның 193-де мак таңғы ас сатып алуға болады, 139 мейрамханасында клиенттерді «Макавто» жүйесі бойынша қызмет көрсетеді, 50-де Маккафе, 60-да балаларға арналған бөлмелер,145-де балаларға арналған іс-шараларды жүргізеді. Ресейдегі 86 мейрамхана желісінде (2011 ж. қазанның соңы) тегін Wi-Fi-желісі қосылды. Ол «Вымпелком» компаниясымен жүзеге асырылады.<ref>{{cite web|author=|datepublished=|url=http://www.mak-prof.com/|title=Профсоюз Макдональдс в России, первичная профсоюзная организация «ЗАО Москва-Макдоналдс», McDonald's|publisher=// mak-prof.com|archiveurl=http://www.webcitation.org/6178C3YHf}}{{ref-ru}}</ref> ==Сын== [[Морган Сперлок]]пен түсірілген «Двойная порция» ({{lang-en|Super Size Me}}) деректі фильмінде бас рөлдегі адам 30 күн бойы тек фастфудты ғана жейді, соның ішінде тәжірибе талаптарына сәйкес, McDonald's компаниясының тамағын күніне минимум түрде 1 рет жеуі керек болатын.<ref>http://nutrition.mcdonalds.com/nutritionexchange/ingredientslist.pdf {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20101209191218/http://nutrition.mcdonalds.com/nutritionexchange/ingredientslist.pdf |date=2010-12-09 }}</ref> Осы аталған тәжірибенің қорытындылары бойынша, медициналық мекеменің адамның денсаулығына белгілі бір зиян келгендігі туралы ақпарат шығарады. Яғни, ол 12 кг.-ға толып, қан құрамындағы кант мөлшщерінің көбейгендігі, іш ауруы, көңіл-күйінің тұрақсыздығы және т.б. қиындықтарға тап болады. Бағдарламаның авторларының айтуы бойынша, осындай жағдайдан жазылу үшін 50 000$ шамасында интенсивті жартыжылдық ем қажет болады.<ref>[http://www.bg.ru/article/2411/ Оксана № 175 или Правда о ресторане Макдоналдс]</ref> ==Қызмет== '''McDonald's: өз тұтынушыларына арналған үлкен спектрлі қызмет''' Көпшілік адамдардың ойынша, McDonald's ірі [[бренд]] болып қалады. McDonald's сияқты саудалық маркалар адамдардан тез танылмайды. McDonald's логотипінің алтынмен әріптері әгілі символ бола бастайды. Бұл қызығушылықты туғызады. Қазіргі танда әлем бойынша бұл компанияның 80000 астам дәмханалары бар. Компания имиджіне үлкен әсерін шенеуніктер, антиглоболистер, заңгерлер, жас ересектердің семіріп кетуін ойлайтын ата-аналар, осы себептен бренд банкротқа ұшырауы мүмкін екені құпия емес. Осының бәрі салдар. Осыны білу үшін McDonald's-тің бүгінгі тандағы жетістіктеріне қалай жеткенін анықтау керек. 1948 ж. ағайынды, Дик және Морис МакДональд Сан-Бернардиода ([[Калифорния]]) жаңа пісірілген гамбургерлерді сататын дәмхана ашты. Ағайындар өздерінің клиенттерінің тез әрі жеңіл тағамды керек ететінін жақсы білген. Гамбургерлер, солодтан жасалған сусындар және қуырылған тағамдар басты ұсыныста болды. Алтын әріптерден жазылған саудалық маркасы дәмханалардың жақында орналасқын МакДональд отбасы ойластырған, брендтің имиджіне үлкен роль атқарар еді. Уақыт өте олардың бизнесі үлкейді және де ағайындылар Калифорнияда да 7 дәмхана аты. 1954 ж. McDonald's шағын дәмханалар жүйесі Рэй Крокты қызықтыра бастады. Крок сүт өнімдерін сататын теңізші болған. Оның McDonald's-ті сатып алуға ақшасы жеткілікті болды. McDonald's-тің қандай жолмен аса өріге айналғанын түсіну үшін, Рэй Кроктың қандай адам екенін түсіну керек. Крок ақшаны және оны жұмсауды ұнататын адам болған. Кейде оның баспасөз мәслихаттарында өзін соңғы иемденген заттарын, яғни, қайық, араб желісін және де фермерлердің мүйізді ірі қараларын мақтағысы келетін. Қысқасы, ол өз бәсекелестеріне өте агрессивті болды. Бірде ол «Егерде мен бәсекелестің батып бара жатқанын көрсем, онда мен оның тамағына тірі ызаланған атты салар едім» деп мойындады. Крок, әрине, бизнесте қабілеттілікті иемденді. Әр ыңғайлы кезде ол Фордтың өнеркәсібіне сүйенді. Крок сәттіліктің бір ғана формуласына сүйімді болды, ол «Сапа-клиентке ұсынылатын қызметтің тазалығында» деп есептеген. 1967 жылдан бастап Крок әлем бойынша халықаралық дәмханалар жүйесін ашты. Сөйтіп өзінің жергілікті бәсекелестерін озды. 1990 ж. McDonald's көптеген мемлекеттерде үйреншіті көрініске айналды. McDonald's бренді тіпті Мәскеуде де бар, адамдар бұл компанияның дәмханасында тамақтану үшін үлкен кезекте тұрады. Әлем бойынша кеңейтілгеннен соң Крок және оның көмекшілері өздерінің өндірісінің төмендеуін байқады. Әрі қарай не істеу керектігін ойластырды. 1990 ж. бренд үшін сынақтан өту жылы болды. Компанияның географиялық кенеюі енді мүмкін болмағандықтан, басшылық менюіндегі ассортиментті кеңейтуді шешті. Алғашында компания менюінде 11 тағам кіретін. 1990 ж. ол тағам саны 70 дейін өсті және де клиентке қалаған тағамын таңдау үшін 20 минут берілді. Келесі бір ауыртпашылық-ол АҚШ-та жергілікті семіздіктің дамуы байқалды. Сол уақытта менюдің әр түрлілігіне байланысты McDonald's-ке келушілер саны жоғарлады. Фирмалық жүйеге дәмді тағамдану үшін келген клиенттер, енді сот арқылы компанияға салмақтарының жоғарылауы жөнінде компанияға шағыт түсіре бастады. Қазіргі таңда семіздік халықаралық кризиске айналды. Халықаралық денсаулық сақтау ұйымдары айтуы бойынша, семіздік планета бойынша жас ұрпақтың ең басты мәселесі және олардың денсаулығының төмендеуіне әкеледі, ол батыс елдері бұл тізімде ең бірінші тұр. McDonald's семіздік жөніндегі дебат талқылады. Компанияның тағамдарын жеміс майында дайындауын тоқтағанын сынады. Кейін компанияны балаларға жарнамалауды және оның жарнамалық белгісін мектеп тауары қосуы жөнінде айыптады. Алайда ең бастысы McDonald's компаниясын оның сатылымдағы тағамдарының үлкен көлемі үшін айыптады. Тағамның бұндай көлемі жөніндегі ой компанияның басшыларының бірі Дэвид Валлерштайнға бастапқысынан жатқызылды. Грег Кристер өзінің «Толық адамдар әлемі» кітабында тағамдардың ауқымды көлемінің себебін түсіндіреді. 1970 ж. ортасынан бастап McDonald's (компаниясында жұмыс істей бастап, Валлерштайн үлкен мәселемен қақтығысты: клиенттер өз қалтасының қарқысын жиі есептей бастап, дәмханаларға анда-санда келе бастады. Ең сарақысы, дәмханаға келген кезде клиент кішігірім соса-cola сусыны мен гамбургер, немесе кейде тек гамбургер сатып алатын. Соның салдарынан ешқандай таза табыс болмайтын. Қандай жолмен клиенттерге қымбат тағамдарды алғызуға болатын. Тағамдарды үлкен көлемді пакеттегі жартылай фабрикаттарды алғашында болды. Ф. Лованың «McDonald's қақпасының арғы жақ өмірі» кітабында екі ойдың түсініспеушілік жолында жазды. Крок бұл ойдын мәнін мүлдем түсінбеді. «Егерде, адамдар үлкен көлемде тағамдарды жегісі келсе, олар 2 пакет сатып алуы блады» деді. Валлерштайн бұл сұраққа «Рэй, ол 2 пакет жегісі келмейді, себебі олар жалмазар болып көрінісі келмейді» деп жауап берді. Алайда Кроктың бұл ойға деген күмәні тоқтаған жоқ. Валлеоштайн өз ұсынысы бойынша тұтынушы-мінез құлқына зерттеу жүргізгенде ғана. Крок бұл стратегияның тиімдігіне көзі жетіп, компания кірісі қайта жоғарылай бастады. Бір жағынан компанияның суперкөлемді тағамдары жақсы табыс екінші жағынан McDonald's тағамдары пайдалы емес, тек ақша табу үшін жұмыс ұстейтін компанияға айналды. Крок американдықтардың көпшілігі cиыр етін жақсы көретініне сенімді болды. Мүмкін алайда АҚШ-та және де әлем бойынша вегетариандық тағамның пайдасы жөнінде ой қалыптсаты. Гарвардтың бизнес-мектептің профессоры Дэвид Аптон ВВС-дің Money Programme-ге: «Компанияның өзінің көлемі шегіне жетті. Әрі қарай жаңа жаңалықтар ашуы мүмкін емес.» деген ұсыныс берді. Interbrand-ң басшысы Рита Клифтон: «Егерде ең күшті гамбургерді өндіруде жаңа өзгеріс енгізбесе, компания құлдырауға ұшырайды» деп есептейді. Гамбургерді дайындаудан тыс шығу оңай емес. McDonald's крмпаниясы инновацияларды ендірумен ешқашан айналыспаған. Вегеториандық пайдалы тағамды дайындау мүмкіндігі компанияға ешқандай нәтиже әкелмеді. Компанияның жағымсыз істерінің бірі қоршаған ортаның брендті теріс қабылдаумен болды. Бұл іс-әрекет McLidel Trial компаниясымен антиглоболистер қатысуымен өршікті. Сонымен қатар бәсекелестін мәселесі қарастырылады. Көптеген жылдар бойы McDonald's-тің ең басты бәсекелесі болып Burger King компаниясы болып табылады. Қазіргі танда компания үшін бәсеке проблемасы басқаша көрініс табады. Профессор Дэвид Аптонның айтуы бойынша «McDonald's компаниясы модернизацияны жүогізгенге дейін басқа адамдар тез орындайды». Профессордың басқа адамдар ойымен Subway брендін мысал етті. Ол кезде бұл бренд әрі пайдалы тағамды дайындау үшін үлкен имиджде болатын. Көптеген эксперттің ойынша сэндвичті дайындау жүйелері McDonald's басты қауіпі болып табылады. Бұған қарамастан McDonald's-та Еуропадағы өзінің бәсекелестерін озу үшін жаңа тактика ойластырды. Мысалы: компания 2000-нан астам дәмханаларын ашуға тырысады. Компания өзінің бәсекелестерін қарастыра отырып, қазіргі танда компанияның болашағын алдын-ала болжау қиын. Егер, мысалы компания өзінің менюін өзгертпей өздерінін клиенттерін олардың тағамдарының пайдалы екендігі жөнінде акция жүргізсе, онда болашақта олар халыққа сапасыз тағамдарды таратуын имиджіне ие болады. Мұндай жолмен темекі өнімін өндіретін ірі Philip Morris компаниясы жұмыс істей бастады. XXI ғасырда өмір сүру үшін компанияларға әртүрлі жаңартуларды еңгізу керектілігін көпшілік қолдайды. Басқада сияқты McDonald's өзінің сәтті өсуінің арқасында құрбаны болды. Бірде Кроктың байқауы бойынша: «Дамып келе жатқан кезде сіз өсесіз, пісіп-жетілгеннен кейін, шірисіз». Бұл байқау McDonald's үшін анық болып отырады. ==Сәттілік құпиясы== Фамильярдық. Фамильярдық талқылау туғызады, бірақ ол да ыңғайлылыққа айналуы мүмкін. McDonald's табысқа қол жетуі адамдар, компаниядан не күтуі керектігін анық білетін: сервис пен дәмханалар тазалығы. Мақтаныш. Крок өз компаниясымен де, оны қалай құрылысынан да мақтан тұтатын. Ол жайлы: «Гамбургерлерге деген әдемілікті байқау үшін адамның ақыл-ойы, қабілеті жоғары болу керек». Көздегенінен қайтпаушылық. Крок ешқашан амбициясын жоғалтқан емес. Өзі айтқанынан қайтпаушылық пен белгілі бір мәселелерді қабылдай білу қабілетті Крокты әрқашан да күштілік қасиетке әкеледі. == Фотогалерея == <center> <gallery perrow="5"> Image:McDonald's-shanghai.JPG Image:McChina.jpg Image:Kobe Sannomiya04s3000.jpg Image:McDonald's in Exeter 2007.jpg Image:Kosher McDonald's restaurant in Ramat-Gan.jpg Image:Lavašs.JPG Image:McDonald's advertisement in Riga.JPG Image:McDonalds in Dubai 3.JPG Image:МакДоналдс в Порту (Португалия).jpg </gallery> </center> ==Қысқаша бағдарлама== Сайт:www.mcdonalds.com Құрылу мерзімі: 1954 ж. Шығарушы мемлекет: АҚШ. Компанияның тауарлы-экономикалық McDonald's-әлемдегі алдыңғы қатарлы бөлшектеп сатудағы кәсіпорынның бірі. Компанияның әлемнің 119 мемлекеттерінде 30000 астам дәмханалар бар. Күніне McDonald's 47 миллионнан астам адамдарға қызмет көрсетеді. == Тағы қараңыз == * [[Фастфуд]] == Дереккөздер == {{reflist|2}} == Сыртқы сілтемелер == {{Commons|McDonald's}} * [http://www.mcdonalds.com Компания ресми сайты] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20101002164607/http://www1.mcdonalds.com/ |date=2010-10-02 }} {{ref-en}} [[Санат:Сауда белгілері]] rochce3vyd30ly8z23rge75kpzuz9o0 3053366 3053365 2022-07-20T04:45:57Z Ұлы Тұран 120792 wikitext text/x-wiki {{Компания |атауы = McDonald's Corporation |логотипі = McDonald's Golden Arches.svg |түрі = [[Қоғамдық компания]] |биржадағы листингі = {{Nyse|MCD}} |қызметі = |ұраны = I’m lovin' it |құрылды = [[1940 жыл|1940]] |жабылды = |жабылуының себебі = |ізбасары = |бұрынғы атауы = |құрушы = Дик және Мак Макдоналдтар (ресторан концепциясы құрушылары), <br /> Рей Крок (корпорация құрушы) |орналасуы = {{байрақ|АҚШ}}: [[Оук-Брук]], [[Чикаго]] маңы |басты адамдары = Джеймс Скиннер (директорлар кеңесінің төрағасы және бас меңгерушісі), <br /> Дон Томпсон (президент) |саласы = [[Қоғамдық тамақтандыру]] |өнімі = [[Фастфуд]] |айналым = $27,0 млрд (2011 жыл)<ref name=1A>[http://quote.rbc.ru/news/fond/2012/01/24/33541745.html Чистая прибыль американской McDonald's за 2011г. выросла на 11% - до 5,5 млрд долл. :: Фондовые новости :: Quote.rbc.ru<!-- Заголовок добавлен ботом -->]{{Deadlink|date=September 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref> |операциялық кіріс = {{өсім}} $8,53 млрд (2011 жыл)<ref name=1A/> |таза табысы = {{өсім}} $5,5 млрд (2011 жыл)<ref name=1A/> |қызметкерлер саны = 700 мыңға адам жуық (2011 жыл)<ref>[http://news.bigmir.net/business/396415/ McDonald’s возьмет на работу 50 тыс. сотрудников за один день — bigmir)net<!-- Заголовок добавлен ботом -->]</ref> |басшы компания = |бағынышты компания = |сайты = [http://www.mcdonalds.com/ McDonalds.com] }} [[Сурет:McDonaldsHQIL.jpg|thumb|McDonald’s Plaza]] '''McDonald's Corporation''' — американдық корпорация, жылдам тамақтану дүкендерінің дүниежүзіндегі ірі желісі.<ref>{{cite web|url=http://www.shareholder.com/mcd/EdgarDetail.cfm?CIK=63908&FID=1193125-08-37220&SID=08-00#D10K_HTM_TOC84398_8|title=MCD 10-K 2007, Item 6, pg. 9}}</ref> 2010 жылдың қорытындылары бойынша мейрамханалар саны бойынша Subway мейрамханалар желісінен кейін екінші орынды алады. Fortune Global 500 2009 жылғы тізіміне енген (388-ші орын).Компанияның штаб-пәтері [[АҚШ]], [[Чикаго]] қаласының Оук-Брук атты қалашығында орналасқан.<ref>{{cite news |title=McDonald's: The journey to health |author=Stephen Evans |url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/business/3641603.stm |newspaper=BBC News |date=20 сәуір 2004 |accessdate=2 мамыр 2011}}</ref> [[Сурет:McDonaldsWorldLocations.svg|thumb|400px|Әлемдегі «Макдоналдс» ресторандарының таратуы картасы]] ==Тарихы== [[Image:DowneyMcdonalds.jpg|thumb|300px|right|1953 жылы, Дауни қаласында (Калифорния штаты) ашылған Макдоналдс мейрамханасы.]] [[Image:Mcdonald's logo.svg|thumb|300px|right|Макдоналдстің 1968 пен 2006 жылдар аралығында қолданылған логотипі. Бұны әлі күнге дейін кей мейрамханаларда ілініп тұр.]] Компания 1940 ж. ағайында Дик және Мак Макдоналдтармен ( бірінші мейрамханалары Калифорния, Сан-Бернардино қаласында ашылды), 1948 ж. дүниежүзінде ең бірінші болып "жылдам тамақтану" концепциясының принциптерін ашады.<ref>{{cite web |url=http://www.mcdonalds.com/corp/about/mcd_history_pg1/mcd_history_pg3.html |title=McDonald's history 1965–1973 |accessdate=2008-06-22 |publisher=www.mcdonalds.com }}</ref> 1954 ж. Рей Крок Макдоналд ағайындыларынан франчайзинг бойынша эксклюзивті агент қызметін атқару мүмкіндігіне ие болады. 1955 ж. Иллинойс штатындағы Дес-Плейнз қалашығында өзінің ең бірінші McDonald's ашады (қазіргі таңда корпорация мұражайы).<ref>[http://www.route-66.com/mcdonalds/history.htm McDonaold's history] from Route-66.com{{dead link|url=http://www.route-66.com/mcdonalds/history.htm}}</ref> 1955 ж. Крок McDonald's System, Inc компаниясын тіркейді (1960 ж. McDonald's Corporation деп атауын өзгертеді). 1961 ж. компанияға деген барлық құқықтарды Крок толығымен сатып алады<ref>{{cite web |url=http://www.mcdonalds.com/corp/about/mcd_history_pg1.html |title=McDonald's history 1954–1955 |accessdate=2008-06-22 |publisher=www.mcdonalds.com }}</ref>. ==Басшылық пен иелері== Компания акциясының 100% бос қолдануда. 2009 ж. маусым айының ортасына дейін 118 елде 32 060 мейрамхана (соның ішінде 14 мыңы АҚШ аймағында орналасқан) бар. Оның белгілі бір бөлігі (25 378) франчайзинг бойынша басқарылады, сондықтан мейрамханалар ассортименті, көлемі және үлестерінің құрамы әр түрлі елде әр түрлі болуы мүмкін.<ref name="retrieved мамыр 8, 2008">[http://www.mcdonalds.ca/en/aboutus/faq.aspx Mcdonalds.ca] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20080911035414/http://www.mcdonalds.ca/en/aboutus/faq.aspx |date=2008-09-11 }}, retrieved мамыр 8, 2008</ref> 2010 ж. қорытындылары бойынша корпорация 32 737 дүниежүзі бойынша мейрамханаларға ие, дегенмен біріншілікті Subway компаниясына ұтылуда. Мейрамханалар ассортименті өзіне гамбургерлерді (соның ішінде Биг Макты қоса), сэндвичтер, картофель фри, десертттер, сусындар және т.б. қосады. Дүниежүзінің көптеген елдерінде мейрамхана жүйелерінде сыра сатады, дегенмен [[Ресей]]дегі "Макдоналдс" мейрамханалары алкогольсіз болып табылады.<ref>{{cite web |url=http://www.smartmoney.com/bn/ON/index.cfm?story=ON-20070827-000332-1731&hpadref=1 |archiveurl=http://web.archive.org/web/20070928010947/http://www.smartmoney.com/bn/ON/index.cfm?story=ON-20070827-000332-1731&hpadref=1 |archivedate=2007-09-28 |title=McDonald's Wraps Up Boston Market Sale |author= |publisher=Dow Jones & Company, Inc. News Services |date=2007-08-27 |accessdate=2007-08-28}}</ref> 2008 ж. компания персоналының саны 400 мың. адамды құрады. Компанияның 2008 ж. табысы 23,5 млрд.$ құрады (2007 ж. - 22,8 млрд.$), операциялық табысы - 4,3 млрд.$ (2,4 млрд.$), таза табысы - 2,6 млрд.$ (2,3 млрд.$). 2010 ж. корпорация табысы рекордтық соманы 24,07 млрд. $ қамтыды. Соның өзінде таза табыс - 4,94 млрд. $ құрайтын.<ref>Brand, Rachel. (2006-12-23) [http://www.rockymountainnews.com/drmn/other_business/article/0,2777,DRMN_23916_5233690,00.html "Chipotle founder had big dreams"] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20090628145955/http://www.rockymountainnews.com/drmn/other_business/article/0,2777,DRMN_23916_5233690,00.html |date=2009-06-28 }} Rocky Mountain News. retrieved on 2009-10-07.</ref><ref name="mcds-dbj">{{cite news|url=http://denver.bizjournals.com/denver/stories/2006/07/24/daily20.html|title=McDonald's sets October deadline to sell Chipotle stock|date=шілде 25, 2006|work=Denver Business Journal|publisher=BizJournals.com|accessdate=2009-08-10}}</ref> ==Ресей== Компанияның бірінші ресейлік мейрамханасы (ол уақытта - дүниежүзіндегі ең үлкені, қазіргі таңда - Европадағы ең үлкені), [[Мәскеу]]де Пушкин алаңында (Большая Бронная, 29) 1990 ж. 31 қаңтарында ашылады. Ашыла салысымен үлкен сенсацияға айналды: оның ішіне кіру үшін кезекте бірнеше сағат тұру қажет болатын. Мейрамхананың ашылу күнінде оған 30 мың. адам кіріп, McDonald's жүйесінде рекорд болды. Ресейдегі мейрамханалар желісі Джордж Кохонмен ашылды.<ref>[http://www.habrahabr.ru/blog/lenta/23271.html В McDonald's появится Golden WiFi] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20080102090840/http://www.habrahabr.ru/blog/lenta/23271.html |date=2008-01-02 }}{{ref-ru}}</ref> Ол "Макдональдстың" канадалық басшылығының иесі болып табылады. Екінші және үшінші мейрамханалары Огарева көшесінде (қазір Газетный тұйық көшесі) және Ескі Арбатта 1993 ж. жазында ашылды. 2011 ж. Ресейдегі қараша айының қорытындылары бойынша, Ресейде "Макдональдстың" 283 мейрамханасы жұмыс істейді, оның 193-де мак таңғы ас сатып алуға болады, 139 мейрамханасында клиенттерді «Макавто» жүйесі бойынша қызмет көрсетеді, 50-де Маккафе, 60-да балаларға арналған бөлмелер,145-де балаларға арналған іс-шараларды жүргізеді. Ресейдегі 86 мейрамхана желісінде (2011 ж. қазанның соңы) тегін Wi-Fi-желісі қосылды. Ол «Вымпелком» компаниясымен жүзеге асырылады.<ref>{{cite web|author=|datepublished=|url=http://www.mak-prof.com/|title=Профсоюз Макдональдс в России, первичная профсоюзная организация «ЗАО Москва-Макдоналдс», McDonald's|publisher=// mak-prof.com|archiveurl=http://www.webcitation.org/6178C3YHf}}{{ref-ru}}</ref> ==Сын== [[Морган Сперлок]]пен түсірілген «Двойная порция» ({{lang-en|Super Size Me}}) деректі фильмінде бас рөлдегі адам 30 күн бойы тек фастфудты ғана жейді, соның ішінде тәжірибе талаптарына сәйкес, McDonald's компаниясының тамағын күніне минимум түрде 1 рет жеуі керек болатын.<ref>http://nutrition.mcdonalds.com/nutritionexchange/ingredientslist.pdf {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20101209191218/http://nutrition.mcdonalds.com/nutritionexchange/ingredientslist.pdf |date=2010-12-09 }}</ref> Осы аталған тәжірибенің қорытындылары бойынша, медициналық мекеменің адамның денсаулығына белгілі бір зиян келгендігі туралы ақпарат шығарады. Яғни, ол 12 кг.-ға толып, қан құрамындағы кант мөлшщерінің көбейгендігі, іш ауруы, көңіл-күйінің тұрақсыздығы және т.б. қиындықтарға тап болады. Бағдарламаның авторларының айтуы бойынша, осындай жағдайдан жазылу үшін 50 000$ шамасында интенсивті жартыжылдық ем қажет болады.<ref>[http://www.bg.ru/article/2411/ Оксана № 175 или Правда о ресторане Макдоналдс]</ref> ==Қызмет== '''McDonald's: өз тұтынушыларына арналған үлкен спектрлі қызмет''' Көпшілік адамдардың ойынша, McDonald's ірі [[бренд]] болып қалады. McDonald's сияқты саудалық маркалар адамдардан тез танылмайды. McDonald's логотипінің алтынмен әріптері әгілі символ бола бастайды. Бұл қызығушылықты туғызады. Қазіргі танда әлем бойынша бұл компанияның 80000 астам дәмханалары бар. Компания имиджіне үлкен әсерін шенеуніктер, антиглоболистер, заңгерлер, жас ересектердің семіріп кетуін ойлайтын ата-аналар, осы себептен бренд банкротқа ұшырауы мүмкін екені құпия емес. Осының бәрі салдар. Осыны білу үшін McDonald's-тің бүгінгі тандағы жетістіктеріне қалай жеткенін анықтау керек. 1948 ж. ағайынды, Дик және Морис МакДональд Сан-Бернардиода ([[Калифорния]]) жаңа пісірілген гамбургерлерді сататын дәмхана ашты. Ағайындар өздерінің клиенттерінің тез әрі жеңіл тағамды керек ететінін жақсы білген. Гамбургерлер, солодтан жасалған сусындар және қуырылған тағамдар басты ұсыныста болды. Алтын әріптерден жазылған саудалық маркасы дәмханалардың жақында орналасқын МакДональд отбасы ойластырған, брендтің имиджіне үлкен роль атқарар еді. Уақыт өте олардың бизнесі үлкейді және де ағайындылар Калифорнияда да 7 дәмхана аты. 1954 ж. McDonald's шағын дәмханалар жүйесі Рэй Крокты қызықтыра бастады. Крок сүт өнімдерін сататын теңізші болған. Оның McDonald's-ті сатып алуға ақшасы жеткілікті болды. McDonald's-тің қандай жолмен аса өріге айналғанын түсіну үшін, Рэй Кроктың қандай адам екенін түсіну керек. Крок ақшаны және оны жұмсауды ұнататын адам болған. Кейде оның баспасөз мәслихаттарында өзін соңғы иемденген заттарын, яғни, қайық, араб желісін және де фермерлердің мүйізді ірі қараларын мақтағысы келетін. Қысқасы, ол өз бәсекелестеріне өте агрессивті болды. Бірде ол «Егерде мен бәсекелестің батып бара жатқанын көрсем, онда мен оның тамағына тірі ызаланған атты салар едім» деп мойындады. Крок, әрине, бизнесте қабілеттілікті иемденді. Әр ыңғайлы кезде ол Фордтың өнеркәсібіне сүйенді. Крок сәттіліктің бір ғана формуласына сүйімді болды, ол «Сапа-клиентке ұсынылатын қызметтің тазалығында» деп есептеген. 1967 жылдан бастап Крок әлем бойынша халықаралық дәмханалар жүйесін ашты. Сөйтіп өзінің жергілікті бәсекелестерін озды. 1990 ж. McDonald's көптеген мемлекеттерде үйреншіті көрініске айналды. McDonald's бренді тіпті Мәскеуде де бар, адамдар бұл компанияның дәмханасында тамақтану үшін үлкен кезекте тұрады. Әлем бойынша кеңейтілгеннен соң Крок және оның көмекшілері өздерінің өндірісінің төмендеуін байқады. Әрі қарай не істеу керектігін ойластырды. 1990 ж. бренд үшін сынақтан өту жылы болды. Компанияның географиялық кенеюі енді мүмкін болмағандықтан, басшылық менюіндегі ассортиментті кеңейтуді шешті. Алғашында компания менюінде 11 тағам кіретін. 1990 ж. ол тағам саны 70 дейін өсті және де клиентке қалаған тағамын таңдау үшін 20 минут берілді. Келесі бір ауыртпашылық-ол АҚШ-та жергілікті семіздіктің дамуы байқалды. Сол уақытта менюдің әр түрлілігіне байланысты McDonald's-ке келушілер саны жоғарлады. Фирмалық жүйеге дәмді тағамдану үшін келген клиенттер, енді сот арқылы компанияға салмақтарының жоғарылауы жөнінде компанияға шағыт түсіре бастады. Қазіргі таңда семіздік халықаралық кризиске айналды. Халықаралық денсаулық сақтау ұйымдары айтуы бойынша, семіздік планета бойынша жас ұрпақтың ең басты мәселесі және олардың денсаулығының төмендеуіне әкеледі, ол батыс елдері бұл тізімде ең бірінші тұр. McDonald's семіздік жөніндегі дебат талқылады. Компанияның тағамдарын жеміс майында дайындауын тоқтағанын сынады. Кейін компанияны балаларға жарнамалауды және оның жарнамалық белгісін мектеп тауары қосуы жөнінде айыптады. Алайда ең бастысы McDonald's компаниясын оның сатылымдағы тағамдарының үлкен көлемі үшін айыптады. Тағамның бұндай көлемі жөніндегі ой компанияның басшыларының бірі Дэвид Валлерштайнға бастапқысынан жатқызылды. Грег Кристер өзінің «Толық адамдар әлемі» кітабында тағамдардың ауқымды көлемінің себебін түсіндіреді. 1970 ж. ортасынан бастап McDonald's (компаниясында жұмыс істей бастап, Валлерштайн үлкен мәселемен қақтығысты: клиенттер өз қалтасының қарқысын жиі есептей бастап, дәмханаларға анда-санда келе бастады. Ең сарақысы, дәмханаға келген кезде клиент кішігірім соса-cola сусыны мен гамбургер, немесе кейде тек гамбургер сатып алатын. Соның салдарынан ешқандай таза табыс болмайтын. Қандай жолмен клиенттерге қымбат тағамдарды алғызуға болатын. Тағамдарды үлкен көлемді пакеттегі жартылай фабрикаттарды алғашында болды. Ф. Лованың «McDonald's қақпасының арғы жақ өмірі» кітабында екі ойдың түсініспеушілік жолында жазды. Крок бұл ойдын мәнін мүлдем түсінбеді. «Егерде, адамдар үлкен көлемде тағамдарды жегісі келсе, олар 2 пакет сатып алуы блады» деді. Валлерштайн бұл сұраққа «Рэй, ол 2 пакет жегісі келмейді, себебі олар жалмазар болып көрінісі келмейді» деп жауап берді. Алайда Кроктың бұл ойға деген күмәні тоқтаған жоқ. Валлеоштайн өз ұсынысы бойынша тұтынушы-мінез құлқына зерттеу жүргізгенде ғана. Крок бұл стратегияның тиімдігіне көзі жетіп, компания кірісі қайта жоғарылай бастады. Бір жағынан компанияның суперкөлемді тағамдары жақсы табыс екінші жағынан McDonald's тағамдары пайдалы емес, тек ақша табу үшін жұмыс ұстейтін компанияға айналды. Крок американдықтардың көпшілігі cиыр етін жақсы көретініне сенімді болды. Мүмкін алайда АҚШ-та және де әлем бойынша вегетариандық тағамның пайдасы жөнінде ой қалыптсаты. Гарвардтың бизнес-мектептің профессоры Дэвид Аптон ВВС-дің Money Programme-ге: «Компанияның өзінің көлемі шегіне жетті. Әрі қарай жаңа жаңалықтар ашуы мүмкін емес.» деген ұсыныс берді. Interbrand-ң басшысы Рита Клифтон: «Егерде ең күшті гамбургерді өндіруде жаңа өзгеріс енгізбесе, компания құлдырауға ұшырайды» деп есептейді. Гамбургерді дайындаудан тыс шығу оңай емес. McDonald's крмпаниясы инновацияларды ендірумен ешқашан айналыспаған. Вегеториандық пайдалы тағамды дайындау мүмкіндігі компанияға ешқандай нәтиже әкелмеді. Компанияның жағымсыз істерінің бірі қоршаған ортаның брендті теріс қабылдаумен болды. Бұл іс-әрекет McLidel Trial компаниясымен антиглоболистер қатысуымен өршікті. Сонымен қатар бәсекелестін мәселесі қарастырылады. Көптеген жылдар бойы McDonald's-тің ең басты бәсекелесі болып Burger King компаниясы болып табылады. Қазіргі танда компания үшін бәсеке проблемасы басқаша көрініс табады. Профессор Дэвид Аптонның айтуы бойынша «McDonald's компаниясы модернизацияны жүогізгенге дейін басқа адамдар тез орындайды». Профессордың басқа адамдар ойымен Subway брендін мысал етті. Ол кезде бұл бренд әрі пайдалы тағамды дайындау үшін үлкен имиджде болатын. Көптеген эксперттің ойынша сэндвичті дайындау жүйелері McDonald's басты қауіпі болып табылады. Бұған қарамастан McDonald's-та Еуропадағы өзінің бәсекелестерін озу үшін жаңа тактика ойластырды. Мысалы: компания 2000-нан астам дәмханаларын ашуға тырысады. Компания өзінің бәсекелестерін қарастыра отырып, қазіргі танда компанияның болашағын алдын-ала болжау қиын. Егер, мысалы компания өзінің менюін өзгертпей өздерінін клиенттерін олардың тағамдарының пайдалы екендігі жөнінде акция жүргізсе, онда болашақта олар халыққа сапасыз тағамдарды таратуын имиджіне ие болады. Мұндай жолмен темекі өнімін өндіретін ірі Philip Morris компаниясы жұмыс істей бастады. XXI ғасырда өмір сүру үшін компанияларға әртүрлі жаңартуларды еңгізу керектілігін көпшілік қолдайды. Басқада сияқты McDonald's өзінің сәтті өсуінің арқасында құрбаны болды. Бірде Кроктың байқауы бойынша: «Дамып келе жатқан кезде сіз өсесіз, пісіп-жетілгеннен кейін, шірисіз». Бұл байқау McDonald's үшін анық болып отырады. ==Сәттілік құпиясы== Фамильярдық. Фамильярдық талқылау туғызады, бірақ ол да ыңғайлылыққа айналуы мүмкін. McDonald's табысқа қол жетуі адамдар, компаниядан не күтуі керектігін анық білетін: сервис пен дәмханалар тазалығы. Мақтаныш. Крок өз компаниясымен де, оны қалай құрылысынан да мақтан тұтатын. Ол жайлы: «Гамбургерлерге деген әдемілікті байқау үшін адамның ақыл-ойы, қабілеті жоғары болу керек». Көздегенінен қайтпаушылық. Крок ешқашан амбициясын жоғалтқан емес. Өзі айтқанынан қайтпаушылық пен белгілі бір мәселелерді қабылдай білу қабілетті Крокты әрқашан да күштілік қасиетке әкеледі. == Фотогалерея == <center> <gallery perrow="5"> Image:McDonald's-shanghai.JPG Image:McChina.jpg Image:Kobe Sannomiya04s3000.jpg Image:McDonald's in Exeter 2007.jpg Image:Kosher McDonald's restaurant in Ramat-Gan.jpg Image:Lavašs.JPG Image:McDonald's advertisement in Riga.JPG Image:McDonalds in Dubai 3.JPG Image:МакДоналдс в Порту (Португалия).jpg </gallery> </center> ==Қысқаша бағдарлама== Сайт:www.mcdonalds.com Құрылу мерзімі: 1954 ж. Шығарушы мемлекет: АҚШ. Компанияның тауарлы-экономикалық McDonald's-әлемдегі алдыңғы қатарлы бөлшектеп сатудағы кәсіпорынның бірі. Компанияның әлемнің 119 мемлекеттерінде 30000 астам дәмханалар бар. Күніне McDonald's 47 миллионнан астам адамдарға қызмет көрсетеді. == Тағы қараңыз == * [[Фастфуд]] == Дереккөздер == {{reflist|2}} == Сыртқы сілтемелер == {{Commons|McDonald's}} * [http://www.mcdonalds.com Компания ресми сайты] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20101002164607/http://www1.mcdonalds.com/ |date=2010-10-02 }} {{ref-en}} [[Санат:Сауда белгілері]] esp09ubj0lf3zv28xf4bq6janr2akzf 0 16090 3053296 2994503 2022-07-19T13:25:55Z NusrTansj 121413 wikitext text/x-wiki {{Халық |атауы= Ұйғыр<br />ئۇيغۇر<br />维吾尔族 |сурет= [[Сурет:Uyghur-hunter-Kashgar.jpg|250px]] |сурет тақырыбы= Кашкардагы уйгур мергенчи |саны= '''11,000,000''' шақты |аймақ1={{flagcountry|People's Republic of China}} |саны1=10,069,346 |түсініктемелер1= (2010)<ref>中华人民共和国国家统计局: [http://www.stats.gov.cn/tjsj/pcsj/rkpc/6rp/excel/A0201.xls 2-1 全国各民族分年龄、性别的人口]</ref><ref name="Rubin">{{Cite book|title=Guide to Islamist Movements|volume=1|first=Barry|last=Rubin|publisher=[[M.E. Sharpe]]|year=2009|page=69}}</ref> |аймақ2={{flagcountry|Kazakhstan}} |саны2=251 525 |түсініктемелер2= (2015)<ref name="KZ2015">[http://stat.gov.kz/getImg?id=ESTAT100232 2015 жыл басына Қазақстан Республикасы халқының жекелеген этностары бойынша саны]</ref> |аймақ3={{flagcountry|Kyrgyzstan}} |саны3=46,944 (1999) |түсініктемелер3=<ref>{{citation|url=http://www.stat.kg/stat.files/census.pdf|publisher=Национальный статистический комитет|publication-place=Kyrgyzstan|title=Итоги Первой национальной переписи населения Кыргызской Республики|year=1999|accessdate=2010-04-13}}</ref> |аймақ4={{flagcountry|Uzbekistan}} |саны4=45,800 (2000) |түсініктемелер4= |аймақ5={{flagcountry|Pakistan}} |саны5=3,000 (2009) |түсініктемелер5=<ref>{{citation|url=http://www.chinaqw.com/hqhr/hrdt/200907/19/172004.shtml|periodical=[[Global Times]] Chinese Edition|title=巴基斯坦维族华人领袖：新疆维族人过得比我们好/Pakistan Uyghur leader: Xinjiang Uyghurs live better than us|date=2009-07-19|accessdate=2009-09-14|last=Sun|first=Jincheng}}</ref> |тілдері= [[Ұйғыр тілі]], [[Мандарин тілі|Мандарин]] ([[Қытай]]) |этникалық топтары= [[Түркілер]] |діні= [[Ислам]] [[Сүннит]] }} '''Ұйғырлар''' — [[Орталық Азия]]дағы көне [[түркі халықтары]]ның бірі. [[Қытай]]дың [[Шыңжаң Ұйғыр автономиялық ауданы]]ның жергілікті халқы. Сондай-ақ [[Қазақстан]]да, [[Қырғызстан]]да, [[Өзбекстан]]да және [[Таяу Шығыс]] елдерінде тұрады. Жалпы саны 8,5 млн адам (2001). Тілі - [[түркі тілі]]нің оңт. -шығыс тобына жатады. XV ғ-да Жетісуға қоныс аударған ұйғырларды тараншы (дихан)деп атаған. [[Абай Құнанбайұлы|Абай]] «Біраз сөз қазақтың түбі қайдан шыққаны туралы» деген тарихи еңбегінде ертеректе [[Енисей]] жағалауларынан [[Алатау]]ға келген көшпелі халықтар (қырғыздардың ағайындары) тағдыры туралы: «Арғы жер бұрыннан ұйғыр нәсілді халықтың орнығып, иеленген жері болып, онан әрі бара алмапты. Ол ұйғыр халқының ханы өзіне қараған халыққа есептеп жүріпті» деген құнды мағлұматтар береді. Одан әрі қырғыздардың арғы тегін талдай отырып: «Қырғызға қырғыз деп ұйғыр хандарының бірі ат қойса керек. Шабуыл кезінде олардың атты әскері алдымен ұрысқа кірісетін болғандықтан ұйғыр хандары «Пруттарды» қырғыз атандырыпты» деген дерек келтіреді. Абайдың бұл мағлұматынан қырғыздардың бір кездерде Ұйғыр хандығының қарамағында болғанын білеміз.<ref>Абай. Энциклопедия. – Алматы: «Қазақ энциклопедиясының» Бас редакциясы, «Атамұра» баспасы, ISBN 5-7667-2949-9</ref> == Тарихы == Ұйғырдың ата қонысы ерте кезден-ақ [[Шығыс Түркістан]] аталған. [[1760]] ж. бұл өлкені [[Цинь империясы]] жаулап алып, [[Шығыс Түркістан]] атауын [[Синьцзян]] ([[Шыңжаң]]) (жаңа жер, жаңа шекара) деп өзгертті. Кейіннен өлке атауы [[ШҰАР]] ([[Шыңжаң]] — [[Ұйғыр автономиялы районы]]) деп өзгертілді. Қытайлар Ұйғырды басқа да [[мұсылман]] ұлыстарымен қосып [[хуэйцзу]], [[хуэйхуэй]] деп, кейде [[чантоу]] деп те атаған. [[Моңғолдар]] Ұйғырды [[хотан]] деп атайды. “[[Ұйғыр мемлекеті]]”, “[[Ұйғыр жазуы]]”, “[[Көне ұйғыр тілі]]” деген тарихи атаулар туралы қазіргі Ұйғырдың этнографиясы арасындағы байланыс, сабақтастық туралы әр қилы пікірлер бар. Көне [[ұйғыр тілі]] — [[Қарахан]] әулеті дәуіріндегі түркі тіліне қарағанда [[Орхон]] түріктерінің тіліне жақын (5 — 9 ғ-лар). Ал қазіргі жаңа ұйғыр тілі [[өзбек]] тілімен бірге түркі тілдерінің оңт.-шығыс тобының қарлұқ бұтағын құрайды. Ұзақ жылдар Ұйғыр шет ел басқыншыларының қол астында болып, ішінара қақтығыстарға ұшырады. Осының салдарынан 15 ғ-да этнонимі сирек естіліп, оның орнына — тұрағына байланысты қашғарлық, [[хоталик]], ақсулық, т.б. деп аталды. Ал Жетісу мен [[Орта Азия]]ға қоныс аударған Ұйғыр тараншы (диқаншы) делінді. 19 ғ. мен 20 ғ-дың басындағы [[Ресей]] зерттеушілерінің еңбектерінде осы атау жиі ұшырасады. [[1921]]ж. [[Ташкент]] қаласында өткен зиялы қауымның бас қосқан мәжілісінде түркітанушы проф. С.Е. [[Маловтың]] ұсынысымен ұйғыр атауы жалпы халықтық атау ретінде қалпына келтірілді. === Ұйғыр қағандығы === [[Сурет:Uyghur Khaganate.png|thumb|left|500x400px]] '''Ұйғыр қағандығы''' (745 — 840) — [[Орталық Азия]]ның шығыс бөлігінде түркі тілдес тайпалар құрған ортағасырлық мемлекет. Селенга, Орхон, Тола өзендері бойында орналасқан. 8 ғ-дың бас кезінен бастап яглакар руы бастаған тоғыз-оғыз тайпалар одағы Шығыс түрік қағандығына қарсы өз тәуелсіздіктері үшін кескілескен ұрыс жүргізді. Бірте-бірте олар бір мемлекетке бірікті. Жаңа мемлекет Ұйғыр қағандығы деп аталды. 744 ж. Шығыс түрік қағандығының әскерін күйрете талқандаған олар саяси әскери билікті тұңғыш рет өз қолдарына алды. Шығыс түрік қағандығының орнына жаңа мемлекет — Ұйғыр қағандығы пайда болды. Оның астанасы — Орхон өз. бойындағы Қарабаласағұн қаласына орналасты. Алғашқы қаған Пэйло (746) болды. Оның кезінде қағандық аумағы [[Алтай]] тауларынан Үлкен Хинганга, Саян жоталарынан оңт-те [[Гоби]] шөліне дейін созылды. Пэйло өлгеннен кейін оның баласы [[Мойыншор]] таққа отырды (746 — 759). Ол мемлекетті нығайтып, [[Орта Азия]]мен және [[Қытай]]мен қарым-қатынас орнатты. Мойыншор [[Тыва]]ны өз қол астына қаратты. Ұйғыр қағандығының әскери және саяси қуатының артқаны соншалық 757 ж. [[Қытай]]да соғдылық Ань Лу-шань бастаған көтерілісшілер бас көтергенде Қытай императоры Мойыншордан көмек сұрады. Ұйғыр қағандығы түркі тектес көшпелі тайпалардың одағынан тұратын ортағасырлық мемлекет болды. Бас билік қағанның қолында шоғырланды. Халық негізінен мал ш-мен және егіншілікпен айналысты. Қала, бекініс, елді мекен салу дами түсті. Қолөнер кәсібі өрге басты. [[Сирия]] алфавиті негізінде ұйғыр жазуы пайда болды. Ұйғырлардың бір бөлігі буддизм дінін қабылдаса, 8 ғ-дың аяғынан манихей дініне көше бастады. Дегенмен, халықтың негізі тәңіршілдікті ұстанды. Ұйғыр ақсүйектерінің өзара қырқысулары мен тайпалардың қағанның билігіне қарсы күресі салдарынан 8 ғ-дың аяғында қағандық әлсіреді. Ақыры 840 ж. Енисей (Енесай) қырғыздарының соққысынан күйреді. Ұйғырлардың бір бөлігі (15 аймақ) [[Алтай]] мен [[Тарбағатай]] аралығындағы Қарлұқ қағандығына қашты. Қалғаны Шығыс Түркістан мен Ганьсу аймағына қоныс аударды. Ұйғыр қағандығы жүз жылдай Қытайдың Орт. Азияға шығуына күшті кедергі болды. Ғалымдар бір ауыздан көне ұйғыр халқы мен қазіргі ұйғырлар арасында байланыс жоқ дегенді құптайды. Қазіргі ұйғырлар Тохар ұлттың ассимиляцияға түскен түрі. Олар ХХғ басында ғана ұйғыр атала бастаған. [[Сурет:Сражение при Ешилькуле, 1759, уйгуры-кашкарцыvsманьчжуро-монголы-ханьцы.jpg|thumb|300x400px]] Халықтық этногенезіне қатысқан тайпалардың әр алуандығына сәйкес бүгінгі Ұ-дың антропол. жағынан біртекті еместігі байқалады. [[Қашғария]]ның оңт-нде еур. нәсілдің [[памир]] тобы басым болса, [[Шығыс Түркістан]]ның солт-н мекендеушілерде еур., [[моңғолоид]]тық элемент тең түседі (тұранаралық нәсіл). [[Ұйғыр]] этнонимі 3 ғ-дан белгілі. Көне заманда [[моңғол]] даласын мекендеген көшпелі Ұ-дың арғы тектері ғұндардың тайпалық одақтарына енген. Кейіннен Жужан, [[Түрік қағандығы]]ның құрамында болды. [[Түрік]] қағандығы ыдырағаннан кейін (8 ғ.) [[Селенга]], [[Орхон]], [[Тола]] өзендерінің бойындағы Ұ-лар [[Ұйғыр]] қағандығын құрды. Ұ. атауы [[Орхон жазба ескерткіштері]]нен де белгілі (8 ғ.). 840 ж. [[Ұйғыр қағандығы]]н қырғыздар күйретті. Содан кейін олар [[Шығыс Түркістан]] мен [[Ганьсудың]] батыс бөлігіне қоныс аударып, [[Тұрфан ойпаты]]нда (847 — 1369), [[Ганьсу]]да (847 — 1036) дербес мемлекет құрды. [[Ганьсу]]дағы мемлекетті таңғұттар жойды да [[Шығыс Түркістан]] 14 ғ-да [[Шағатай ұлысы]]на, кейін [[Моғолстан]]ға қарады. [[Шығыс Түркістан]]ға ауып келген Ұ. [[қыпшақ]], [[қарлұқ]], [[шігіл]], [[ячма]], [[құман]], т.б. [[түркі тайпалары]]мен бірге жергілікті иран тектес халықпен араласып, бертін келе бір этн. топқа бірікті. 9 — 10 ғ-ларда Ұ-да [[буддизм]], кейіннен оның жаңа тармағы — [[махаяна]] (Ұ-ларда 8 ғ-дың 60-жылдары) тарады. 11 — 17 ғ-ларда Ислам дінін қабылдады. 17 — 18 ғ-ларда Ұ. [[Жоңғар]] хандығына, 18 ғ-дың 50-жылдарынан бастап [[Цинь империясы]]на бағынды. Ұ. маньчжур-қытай] езгісіне қарсы ұзақ жылдар ұлт-азаттық күрес жүргізді. [[1944]] — 49 ж. елдің солт-ндегі 3 аймақта [[Шығыс Түркістан]] халық республикасы орнады. [[1949]] ж. Қытайда [[коммунистік партия]] жеңіске жеткеннен кейін [[Шығыс Түркістан]] қайтадан [[Қытай]]ға бағынуға мәжбүр болды. Жергілікті жағдайды ескере отырып, [[ҚХР]] өкіметі [[1955]] ж. [[ШҰАР]]-ды құрды. [[1950]] — 60 ж. жергілікті өкімет жазалау шараларын жүргізді. Ұ-дың бір бөлігін басқа жерлерге көшіріп, орнына қытайлар қоныстандырылды. Бұл жағдай жергілікті ұлттың арасында наразылық тудырды. Ұ. — ежелден отырықшы өмір кешкен халық. Олар суармалы егіншілік пен бау-бақша өсірудің шебері. Өзіндік ерекшелігі мол мәдениеті мен ән-жырының, монументті діни архитектурасының шығыс елдері мәдениетіне елеулі әсері болды. Ұ-дың [[Қазақстан]]дағы саны 210,3 мың адам ([[1999]]). Олар Жетісуға 19 ғ-дың соңына қарай Қытайдағы мұсылмандар көтерілісінен кейін Цинь билеушілерінің қысымына ұшырап, ауып келген. Қазақстанда Ұ. мектептері, Респ. ұйғыр театры, [[ҰҒА]]-ның Тіл білімі ин-тында ұйғыртану бөлімі жұмыс істейді. == Ұйғыр тілі == '''Ұйғыр тілі''', [[түркі]] тілдерінің оңт.-шығыс тобындағы [[қарлұқ]] бұтағына жатады. Көне Ұйғыр тілінен ажырату мақсатында қазіргі Ұйғыр тілі, жаңа Ұйғыр тілі деген атаулар қолданылады. Ұйғыр тілі. [[ҚХР]]-ның [[Шыңжаң-Ұйғыр автономиялы районы]]на (8 млн., 2004) және [[Қазақстан]], [[Өзбекстан]], [[Қырғызстан]], [[Түрікменстан]] республикаларына (300 мың), [[Үндістан]], [[Пәкістан]], [[Ауғанстан]] елдеріне (200 мың) таралған. [[Ұйғыр]] халқы ертеректе өз тілін қәшқәр тили, таранчи тили деп те атаған. Ұйғыр тілі. орт. (Іле бойы), оңт. ([[хотан]]), шығыс ([[лобнор]]) диалектілеріне бөлінеді, онда [[өзбек]] тілімен салыстырғанда [[қыпшақ]]тық элементтер сирек кездеседі. Ұйғыр тілінде үндестік заңы сақтала бермейді, сөз басында қазақ тіліндегі “ж” дыбысының орнына “й” қолданылады (мыс., йәл-жел, йол-жол). Бір буынды сөздердегі а, ә дауыстылары сол сөзге жалғанатын қосымшалардың кері ықпалының әсерінен е, о, ө дыбыстарына ауысады (мыс., аты-ети, балық-белик). Ұйғыр тілінде а, ә дауыстылары редукциясының басымдығы байқалады, сөйлеу тілінде р, л дыбыстары түсіріліп айтылады (мыс., бар-ба, барса-баса, кел-кә, т.б.). Ұйғырлар 11 ғ-дан араб жазуын қолданған. [[Қазақстан]] мен [[Орта Азия]] ұйғырлары [[1930]] жылдан латын жазуын, [[1947]] жылдан кириллицаны тұтынып келеді. Орыс әліпбиіне қосымша ә, ө, ү, қ, ғ, ң, ї, җ әріптері таңбаланған Ұйғыр тілі [[ШҰАР]]-да мемл. тіл ретінде қызмет атқарады. Бұл тіл [[Қазақстан]]да да дамыған, қазақ жерінде Ұйғыр тілінде көркем, қоғамдық-саяси, ғыл. әдебиеттер ұдайы басылып тұрады, бұқаралық ақпарат құралдарында түрлі хабарлар тарайды. == Ұйғыр жазуы == '''Ұйғыр жазуы''' — соғды жазуынан (б.з.б. 1 ғ. — б.з. 9 ғ-лар) бастау алатын ежелгі ұйғыр тайпалары пайдаланған жазу. Жоғарыдан төмен қарай тік әріптермен солдан оңға бағыттала жазылатын бұл жазу түрі сирия-арамей әліпбилерінің біріне саяды. Ұйғыр жазуының әліпбиін кейінірек басқа да түркі тайпалары (наймандар), олардан моңғолдар үйренген. 13 — 14 ғ-ларда Орт. [[Азия]]да құрылған түркі-моңғол ұлыстарының көпшілігі Ұйғыр жазуын пайдаланған. 16 ғ-да кейбір өзгерістермен маньчжурлар қабылдады. Кей халықтар Ұйғыр жазуын 18 ғ-ға дейін, ал сары ұйғырлар 19 ғ-ға дейін қолданып келді. ҚХР-ның Ішкі Моңғолия автономиялы районында қазірге дейін қолданылады. Ұйғыр жазуының ескерткіштері бізге Шығыс Түркістаннан табылған қолжазбалар арқылы жетті. Олардың ішіндегі ең көрнектісі — Жүсіп Баласағұнидың “Құ-тадғу біліг” (1069) дастанының Вена нұсқасы. Ұйғыр жазуы туралы мәліметтерді [[Махмұт Қашқари]]дың “[[Диуани лұғат-ит-түрк]]” (1073) еңбегінен де кездестіруге болады. Ұйғыр жазуы ескерткіштері қатарында “Манихейлердің жалбарыну дұғасын” (6 ғ.), “Һибатул-хақайық”, “Алтын яруқ” (“Алтын жарық”), будда дініне қатысты қолжазбалар (11 ғ.) мен заңи құжаттарды (10 — 13 ғ-лар) атауға болады. Ұйғыр жазуының әліпбиі 22 әріптен тұрады. Таңбалауда ы/і, о/у, ө/ү дауыстылары мен п/б, к/г, т/д дауыссыз дыбыстары бірдей жазылғанымен, дыбысталуы әр түрлі. Жазудағы әріптер сөз басында, ортасында, аяғында түрліше таңбаланады. == Өнері == === Ұйғыр музыкалы комедия театры === [[Ұйғыр]] [[музыка]]лы [[комедия]] [[театр]]ы [[1934]] ж. [[Алматы]] қаласында ұйымдастырылып, сол жылы 24 қыркүйекте Д.Асимов пен А.Садыровтың “Анархан” атты музыкалы драмасымен тұңғыш рет шымылдығын ашты. Алғашында Ұйғыр облысы музыкалы драма театры деп аталды. [[1941]] — 61 ж. аралығында [[Шелек]]те (Алматы облысы) орналасып, ал [[1961]] ж. Алматы қаласына қайта қоныс аударды. Театр труппасы 1940 —50 ж. ұлттық драматургиямен қатар аударма музыкалы драм. шығармаларға да (У.А. Гаджибеков, Л.А. Юхвид пен А.Б. Александров, Ж.Б. Мольер, т.б.) ден қойды. Актерлер М.Бақиев, М.[[Мариям Тохтаханқызы Семятова|Семятова]], С.Саттарова, А.Шәмиев, А.Ақбаров, З.Ақбарова, М.Ахмадиев, Қ.Әбдірәсілов, реж-лер А.Ибрагимов, А.Марджанов, Д.Садырова, театр суретшілері К.Пак, П.Ибрагимов, комп-лар Қ.Қожамияров, Ғ.Зайнаутдинов, И.Масимов, И.Исаев, т.б. театрдың нығайып, қалыптасуына елеулі үлес қосты. 20 ғ-дың 60 — 90-жылдары ұйғыр жазушыларының (М.Зұлпұхаров, С.Хасанов, М.Қабиров, З.Самеди, Х.Абуллин, Ж.Босақов, Ш.Шаваев) драм. шығармалары қойылып, театрдың ұлттық бағыт-бағдары айқындала түсті. [[1964]] ж. Респ. ұйғыр музыкалы драма театрына айналды, ал [[1967]] жылдан қазіргі атымен аталады. [[2005]] ж. театрға комп. Қ.Қожамияровтың есімі берілді. Әр жылдары театр репертуарынан [[орыс]],[[өзбек]], [[қырғыз]], [[башқұрт]], [[Әзірбайжан]], грузин және [[қазақ]] жазушыларының М.Әуезовтің (“Айман — Шолпан”), Ғ.Мүсіреповтің (“Қозы Көрпеш — Баян сұлу” мен “Қыз Жібек”), С.Мұқановтың (“Қашғар қызы”), Ш.Хұсайыновтың]] (“Шолпан” мен “Қайран Гәкку”), Қ.Мұхамеджановтың (“Бөлтірік бөрік астында”), Қ.Байсейітов пен Қ.Шаңғытбаевтың (“Беу, қыздар-ай”, “Ой, жігіттер-ой”), С.Шәймерденовтің (“Дөкей келе жатыр”), шет ел драматургиясының (У.Шекспир, Лопе де Вега, А.В. Вальехо) туындылары да орын алды. Театрдың жанында “[[Яшлық]]”, “Нава” және “Сада” ансамбльдері жұмыс істеді. Театр ұжымы [[1984]] ж. “Құрмет белгісі” орденімен марапатталды.<ref>[[Қазақ Энциклопедиясы|"Қазақ Энциклопедиясы"]], 9 том</ref> === Cәулет өнері === {|class="graytable" |+ | align="center" | [[Сурет:Turpan-bezeklik-cuevas-d01.jpg|center|200px]] | width="2%"| | align="center" | [[Сурет:Sutuq Bughraxan Qebrisi.JPG|center|200px]] | width="2%"| | align="center" | [[Сурет:Yarkand-tumbas-reyes-d06.jpg|center|200px]] |- | align="center" | ''Мын Уй'' Үңгірі (қаз. "''Мың үйлер''")) | | align="center" | Султан ел негізін салушының кесенесі | | align="center" | Ел билеушінін кесенесі |} == Қазақстандағы ұйғырлар == Қазақстан аумағындағы ұйғыр диаспорасы ХІХ ғ. соңына қарай Шығыс Түркістаннан (қазіргі ҚХР ШҰАА) шыққан ұйғырлардан қалыптасты. 1897 жылғы санақтың қорытындысы бойынша Қазақстандағы ұйғырлардың саны 55815 адамды құрады. 1910 жылы Жетісудың қалалары мен ауылдарында 86426 адам тұрды; 1926 жылғы халық санағы Қазақстанда 63434 ұйғырды тіркеді, бұл топқа санақта көрсетілген мынадай топтар біріктірілді: тараншылар (51803 адам), қашқарлықтар (1121 адам) және ұйғырлардың өзі (10510 адам), олардың саны 55815 адамды құрады, олар Жетісу губерниясында шоғырланды. Қазақстанның ұйғыр диаспорасы санының жалпы динамикасы диаспораның ұлғайғанын дәлелдей отырып, мынадай түрде болды: *120 881 (1970 ж.), *147 943 (1979 ж.), *181 526 (1989 ж.), *210 365 (1999 ж.) *246 700 (2014 ж.) адам, олар елдің оңтүстігінде тұрды. 2020 жылдың басындағы мəліметтер бойынша бұл этностың шоғырлана қоныстанған жерлері [[Алматы облысы]]нда – 57,96%, [[Жамбыл облысы]]нда – 1,05%, [[Алматы]] қаласында – 37,82%. Білім алушылар контингенті мен ұйғыр мектептерінің саны да тиісінше өзгерді: 1931 жылы сауатсыздықты жою (ликбез) мектептерінде 2500 ұйғыр, ал 1935 жылы Алматы облысында 1044 сауатсыздықты (ликбез) жою пунктінде 48220 адам оқыды. 1951–1952 жылдары 52 ұйғыр мектебі, 1969–1970 жылдары – 64, 1986–1987 жылдары – 11 және 38 аралас, 2006 ж. – 15 ұйғыр мектебі жұмыс істеді. Ұйғыр тілі мен мәдениетін дамыту үшін Абай атындағы Қазақ педагогикалық университетінің филология факультетінде ұйғыр бөлімінің ашылуы үлкен маңызға ие болды. Ұйғыр мектептерінің жұмысын ұйғыр тілінде оқулықтар шығаратын «Рауан» баспасы да қолдайды. 1949 жылы Қазақстан Ғылым Академиясында ұйғыр-дүнген мәдениеті секторы құрылды, одан әрі Сектор ұйғыртану бөлімі болып қайта құрылды, оның негізінде 1986 жылы Ұйғыртану институты ұйымдастырылды. 1989 жылы Қазақстанда тұратын ұйғырлардың 95%-ы өз ұлтының тілін ана тілі деп санайтындықтарын айтты, алайда ұйғырлардың ана тілін меңгергені туралы мәліметтер жоқ; ұйғырлардың 1,5%-ы қазақ тілін ана тілі деп таныды, олардың 9,1%-ы оны біледі; 3%-ы орыс тілін ана тілі деп санайды, ал олардың 62%-ы оны меңгерген. 1999 жылғы санаққа сәйкес 171,1 мың ұйғыр немесе 81,3%-ы ана тілін, 169,3 мың немесе 80,5%-ы мемлекеттік тілді, 160,2 мың немесе 76,1%-ы орыс тілін меңгерген. 1999 жылғы санақ бойынша Қазақстан ұйғырларының қостілділік дәрежесі былайша анықталған: біртілділер – 27859 адам (13,2%), қостілділер – 182506 адам (86,8%).<ref>Э.Д. Сүлейменова, Д.Х.Ақанова, Н.Ж.Шаймерденова «Қазақстан тілдері: әлеуметтік лингвистика анықтамалығы»: Кітап.–Алматы: «Издательство Золотая Книга» ЖШС, 2020 ж. 191-бет.</ref> == Дереккөздер == <references/> [[Санат:Түркі этникалық топтары]] ctg6vttqdrrokmna9vi1hgxncktdg1s 0 16201 3053343 2946119 2022-07-19T18:51:41Z NusrTansj 121413 Toliqtama wikitext text/x-wiki {{Тілдер |түсі = үндіеуропа |аты = Құмық тілі |өз атауы = къумукъ тил |айтылуы = |елдер = {{RUS}} |аймақтар = [[Дағыстан]], [[Шешен Республикасы|Шешенстан]], [[Солтүстік Осетия]] |ресми тіл = [[Сурет:Flag of Dagestan.svg|25px]] [[Дағыстан]] |реттейтін мекеме = |сөйлеушілер саны = 426 212 |рейтинг = |күйі = осал |жойылды = |санаты = Еуразия тілдері |классификация = :[[Түркі тілдері|Түркі тармағы]] ::[[Қыпшақ тілдері|Қыпшақ тобы]] :::[[Құман-қыпшақ тілдері|Құман-қыпшақ топ тармағы]] |жазу = [[кириллица]], [[Латын әліпбиі|латын]], [[Араб жазуы|арабша]] |МЕСТ 7.75–97 = кум 349 |ISO1 = |ISO2 = kum |ISO3 = kum }} '''Құмық тілі''' (өз атауы — ''къумукъ тил / qumuq til''<ref>https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/136205</ref> ''/ قموق تيل''<ref>Ноғай және құмық мәтіндері, 1883, М.-Э. Османов, СпБ</ref><ref>Кавказ сөйленісінің татар грамматикасы / Сост. Т. Макаровым. - Тифлис : тип. Канцелярии наместника кавк., 1848</ref>) - [[түркі тілдері]] жанұясының [[қыпшақ тілдері|қыпшақ]] тобына жататын тіл. Құмық тілі негізінен [[Дағыстан]]да таралған. Құмық тілінде сөйлейтіндер саны 400-500 мың адам. Құмық тілі Дағыстанның алты "әдеби тілдерінің" бірі. Орыс басқыншылығына дейін жалпы солтүстік Кавказда халық-аралық сөйлесу(франк тілі) тілі болған. Жазуы [[кириллица]]ға негізделген.Құмық тілі түркі тілдері қыпшақ бұтағының [[батыс қыпшақ тілдері|батыс]] (құман) тобына жатады. Ол қарашай, балқар, [[ноғай]], қарайым, қырым татарлары тілдеріне жақын. Құмық [[жазба ескерткіш]]тері 16 ғасырдан белгілі. 17 ғасырдан бастап [[Солтүстік Кавказ]]дағы орыс әкімшілігімен қатынаста [[ресми тіл]] қызметін атқарған. Құмықтар ертеден [[араб жазуы]]н пайдаланып келді. 1928 ж. латын, 1938 ж. кирилл әліпбиіне көшірілген. Онда 38 және гъ (ғ), къ (қ), нъ (ң), оъ (ө), уь (ү), ж(дж) тәрізді 6 қосымша әріп бар. [[Грамматика]]сында оғыз тілдерінің, [[Кавказ халықтары]] тілдерінің әсері байқалады. Сөздік құрамында [[орыс тілі]]нен енген сөздер мол кездеседі. Құмық тілі қайтағ, тер, бұйнақ, хасавюрт деп аталатын диалектілерге бөлінеді. == Дереккөздер== [[Қазақ ұлттық энциклопедиясы]] {{wikify}} {{Суретсіз мақала}} [[Санат:Дағыстан тілдері]] [[Санат:Түркі тілдері]] [[Санат:Батыс қыпшақ тілдері]] {{stub}} b2ds43jvowsadjj9m9wqq8p0qic6uu3 0 17007 3053361 2945603 2022-07-19T23:30:51Z CommonsDelinker 165 «[[:File:Wappen_von_Wuerzburg.svg]]» деген «[[:File:DEU_Würzburg_COA.svg]]» дегенмен алмастырылды. wikitext text/x-wiki {{Елді мекен |статусы = қала |қазақша атауы = Вюрцбург |шынайы атауы = Würzburg |сурет = Dom_R1.jpg |жағдайы = |ел = Германия |елтаңба = DEU Würzburg COA.svg |ту = |елтаңба сипаттамасы = |ту сипаттамасы = |елтаңба ені = |ту ені = |lat_dir=N |lat_deg=49 |lat_min=47 |lat_sec=40 |lon_dir=E |lon_deg=9 |lon_min=55 |lon_sec=46 |CoordAddon = |CoordScale = |шекара түрі = |кестедегі шекара = |ел картасының өлшемi = |аймақ картасының өлшемi = |аудан картасының өлшемi = |аймақ түрі = Германия жерлері{{!}}Жер |аймағы = Бавария |кестедегі аймақ = Бавария |аудан түрі = Германия ауданы{{!}}Ауданы |ауданы = Вюрцбург |кестедегі аудан = Вюрцбург (аудан){{!}}Вюрцбург |қауым түрі = |қауым = |кестедегі қауым = |ішкі бөлінісі = 13 ішкі аудан |басшының түрi = |басшысы = Георг Розенталь |құрылған уақыты = |алғашқы дерек = |бұрынғы атаулары = |статус алуы = |жер аумағы = 87,63 |биiктiктiң түрi = |орталығының биiктігі = 177 |климаты = |ресми тілі = |тұрғыны = 133 799 |санақ жылы = 2010 |тығыздығы = |шоғырлануы = |ұлттық құрамы = |конфессионалдық құрамы = |этнохороним = |уақыт белдеуі = +1 |DST = бар |телефон коды = 0931 |пошта индексі = 97070—97084 |пошта индекстері = |автомобиль коды = WÜ |идентификатор түрі = Өзін-өзі басқару субъектісінің идентификациялық коды{{!}}Ресми коды |сандық идентификаторы = 09 6 63 000 |ортаққордағы санаты = Würzburg |сайты = http://www.wuerzburg.de/ |сайт тілі = de }} '''Вюрцбург''' ({{lang-de|Würzburg}}) — [[Германия|Германия Федеративтік Республикасының]] [[Бавария]] [[Германия жерлері|жерінде]] орналасқан [[қала]]. [[Төменгі Франкония (округ)|Төменгі Франкония]] [[Әкімшілік округ (Германия)|әкімшілік округіне]] бағынады. [[Вюрцбург (аудан)|Вюрцбург]] ауданының құрамына енеді. Қаланың тұрақты тұрғындарының саны 133 799 адамды құрайды (31 желтоқсан 2010 жыл). Алып жатқан жер аумағы 87,63 км² шамасында. Мемлекет ішінде бекітілген [[Өзін-өзі басқару субъектісінің идентификациялық коды|ресми коды]] — ''09 6 63 000''. Қаланың басшысы — Георг Розенталь. Қаланың өзі әкімшілік құрылымы бойынша 13 қалалық ауданға бөлінеді. == Сурет галереясы == <br><gallery class=center caption="Вюрцбург - Würzburg"> Wuerzburg-von Festung-20-2007-gje.jpg Wuerzburg-Alte Bruecke-34-Altes Rathaus-Kiliansdom-2014-gje.jpg Wuerzburg-Residenzplatz-18-Blick zur Altstadt-2007-gje.jpg Wuerzburg-Residenz-Westfassade-06-2007-gje.jpg Wuerzburg-Residenz-Westfassade-16-2007-gje.jpg Wuerzburg-Kaeppele-08-2007-gje.jpg Wuerzburg-Kaeppele-26-Turmkreuz-2007-gje.jpg Wuerzburg-Main-08-Festung Marienberg-2007-gje.jpg Wuerzburg-Festung Marienberg-Burghof-02-2007-gje.jpg Wuerzburg-Festung Marienberg-Fuerstengarten-28-Pavillon-2014-gje.jpg </gallery> == Дереккөздер == {{дереккөздер}} == Сыртқы сілтемелер == * [http://www.wuerzburg.de/ Ресми сайты] {{Германия:Вюрцбург ауданы:Қалалар}} {{Bavaria-geo-stub}} [[Санат:Бавария елді мекендері]] r5z8g0g3lj1yvx423r11pe1u3lw8eto 0 17384 3053298 3006288 2022-07-19T13:35:34Z NusrTansj 121413 wikitext text/x-wiki {{Халық |атауы = Түріктер |сурет = |сурет тақырыбы = |саны = 70-90 млн. |аймақ = |аймақ1 = {{TUR}} |саны1 = 65 000 000 — 70 000 000 |түсініктемелер1 = |аймақ2 = {{GER}} |саны2 = 2 852 000 — 3 500 000 |түсініктемелер2 = |аймақ3 = {{SYR}} |саны3 = 750 000 — 3 500 000 |түсініктемелер3 = |аймақ4 = {{IRQ}} |саны4 = 500 000 — 3 000 000 |түсініктемелер4 = |аймақ5 = {{BUL}} |саны5 = 588 000 — 800 000 |түсініктемелер5 = |аймақ6 = {{USA}} |саны6 = 500 000 |түсініктемелер6 = |аймақ7 = {{FRA}} |саны7 = 500 000 |түсініктемелер7 = |аймақ8 = {{GBR}} |саны8 = 500 000 |түсініктемелер8 = |аймақ9 = {{NED}} |саны9 = 400 000 - 500 000 |түсініктемелер9 = |аймақ10 = {{AUT}} |саны10 = 400 000 — 500 000 |түсініктемелер10 = |аймақ11 = |саны11 = |түсініктемелер11 = |аймақ12 = |саны12 = |түсініктемелер12 = |аймақ13 = |саны13 = |түсініктемелер13 = |тілдері = [[түрік тілі]] |діні = ислам дінінің сүннит тармағы |этникалық топтары = |ескертпелер = }} '''Түріктер''' (өз атауы Türkler) — Түркияның негізгі халқы. Жалпы саны, әртүрлі деректер бойынша, 70 миллионнан 90 миллион адамға дейін. Түріктердің негізгі бөлігі [[Түркия]]да (60 миллионнан астам), сондай-ақ Батыс Еуропада (4 миллионнан астам), [[Болгария]]да (шамамен 1 миллион), [[Кипр]]де (350 мың), [[Македония]]да (80 мың), [[Австралия]]да (240 мың), [[Грекия]]да (90 мың), [[Румыния]]да (шамамен 32 мың) тұрады. == Тілі == [[Түрік тілі]] алтай тілдер отбасының түркі тобының батыс ғұн тармағының оғыз тобының оғыз-селжұқ ішкі тобының құрамына кіреді, тілдердің жалғамалы (агглютинативті) түріне жатады. Түрік тілінде ұ, ү әріптерімен байланысты сингармонизм ережесі жақсы сақталған. Kuruluş, Körünüş. Түрік тілінің жазуы бастапқыда [[араб жазуы]]ның модификациясы болды. XIII ғасырдағы ескі түрік тілінің ескерткіштері араб графикасында жазылған және бастапқыда шығыс түрік қарахан-ұйғыр әдеби тілінің ықпалымен ерекшеленді. Түрік әдеби тілі ХІХ ғасырдың ортасынан бастап қалыптасты. 1928 жылдан бастап К. Ататүріктің реформаторлық қызметінің арқасында латын графикасы негізінде түрік тілінің қазіргі заманғы жазуы құрылды. Түрік тілінде әзірбайжан тіліне ұқсас солтүстік-шығыс Анатолия диалектілері және Анатолияның қалған бөлігінің және шығыс Фракияның сөйленістері ерекшеленеді.<ref>Э.Д. Сүлейменова, Д.Х.Ақанова, Н.Ж.Шаймерденова «Қазақстан тілдері: әлеуметтік лингвистика анықтамалығы»: Кітап.–Алматы: «Издательство Золотая Книга» ЖШС, 2020 ж. 183-бет.</ref> == Діні == Дінге сенетін түріктер – [[ислам]] дінінің сүннит тармағын ұстанады.<ref>ЭТНОСАЯСИ СӨЗДІК: Қазақстан этносаясаты мен тәжірибесінің терминдері мен ұғымдары. Нұр-Сұлтан, 2020. 164-бет. ISBN 978-601-287-224-8</ref> == Тарихы == Түрік тайпалары Түркия жеріне 2 бағыттан: 1) Kіші Азияға Иран мен Кавказ сырты арқылы; 2 ) Балкан түбегіне Шығыс Еуропа арқылы келді. Негізінен түріктердің этникалық құрамы екі топтан құралды. Олардың бастысы - [[салжұқтар]] тұсында, дәлірек айтұанда 11 ғасырдың 40-жылдарынан бастап ежелгі Тұран жерінен Иран арқылы Kіші Азияға қоныс аударған түркі тайпалары, [[печенег]], [[қышпақ]] тайпалары Қара теңізден солтүстік Балкан арқылы Анадолы жеpінe өткен. Екіншісі Kіші Азияның жергілікті тұрғын халқы. Осылайша түрік этногенезінің қалыптасуына қарлық, қыпшақ, чигил, ұйғыр, құман, хазар тайпаларының, ішінара араб, курд, румын халыктарының да қатысы болған. 11 ғасырдың соңында қыпшақтардан ығысқан түрікмен және оғыз тайпалары Кіші Азияда салжұқ әулетінің басшылығымен өз мемлекетін құрды. 12 ғасырда түркі-салжұқтар Византиядан Кіші Азияны біржолата тартып алды. 1243 ж. Kiшi Азияны түркі-моңғолдар бағындырды. 13 ғасырдың соңында бұл өңірде тәуелсіз ұсақ иеліктер пайда болды. [[Сурет:Turkish infantryman during the War of Independence.jpg|нобай|оңға|250px|Тәуелсіздік соғысы кезіндегі түрік жаяу әскері, 1922 ж]] 14 ғасырдың 20-30 -жылдары Kіші Азияның солтүстік-батысында дербес иеліктерді бip орталыққа біріктірген Осман сұлтандығы қалыптасты. 14 ғасырдың 2-жартысында осман түріктері Шығыс Фракия, Болгария, Македонияны бағындырды. 15 ғасырдың бас кезінде Әмір Темірден жеңілгенімен көп ұзамай қайта күшейген түрік-османдар 1453 ж. Византияның орталығы - Константинопольды басып алып, Стамбул деген атпен өз астанасына айналдырды. 1450-70 ж. Сербия, Босния, Аттика, Трапезунд империясын, Қырым хандығын, Валахия мен Албанияны өзіне қаратты. 1514—17 ж. Осман сұлтандығы Месопотамияны, Сирия, Палестина. Египет, Хиджиз, 1519 ж. Алжирдің біршама бөлігін бағындырды. 16 ғасырда қуатты Осман флотына Жерорта теңіз бассейні қарады. 1540-50 ж. Эгей теңізіндегі аралдар Триполия, Алжир толығымен Осман сұлтандығының қарауына өтті. Сүлеймен сұлтан билеген кезде мемлекет өзінің шарықтау шегіне жетті. Осы кезде ол Еуропа, Азия және Африка құрлықтарындағы аумақты (шамамен 8 млн км-) иеленді. Дегенмен, [[Осман сұлтандығы]] өзінің шекарасын жүз жыл бойы сақтап тұрды. Бірақ 1683 ж. Вена түбінде түрік армиясы Польша әскерлерінен жеңілді. 1684 ж. ұйымдасқан «Қасиетті лига» (Австрия, Польша, Венеция, 1686 жылдан Ресей) түріктердің билік кеңістігін тарылта бастады. Осман сұлтандығының толықтай құлау қаупі билік басындағыларды тиімді реформалар жүргізуге мәжбір етті. 1789-1807 ж. билік құрған Селим ІІІ сұлтан алғаш рет елеулі реформалар бастағанмен, тек 1826 ж. Махмут ІІ сұлтан тұсында жаңа әскер құрылып, қаржы, құқық, мәдениет саласында прогрестік шаралар жүзеге асты. Бірақ реформалар Осман сұлтандығын ыдыраудан құтқара алмады. Арабияның едәуір бөлігі (Мекке, Мединемен қоса) [[Египет]] иелігіне көшті. Сербия (1806) мен Грекия (1830) тәуелсіздік алып, Ресейдің шекарасы Прутқа дейін кеңейтілді. Осындай жағдайда 1839 ж. жаңадан peформалаp жургізіліп, ол Түркия тарихында Танзимат деген атпен елдің қоғамдык-саяси тұрмысына ішінара өзгерістер енгізді. 19-ғасырдың соңында жас түріктер саяси күрес аренасына шықты. Негізінен офицерлер қауымына сүйенген жас түріктep 1908 ж. қарулы көтеріліс ұйымдастырып, [[Сұлтан II - Абдулхамид хан|Абдулхамид II]] сұлтанды парламент шақыруға мәжбір етті. Бірақ жас турікгердің, 1-дүниежүзілік соғысқа Германияның одақтасы ретінде қатысуы олардың бүкіл қызметін жоққа шығарды. 1918 жылдың басында ағылшындар Палестина, француздар Македония майданында түрік армиясын жеңді. Іс жүзінде бұл Осман сұлтандығының соңғы күндері болды. Ел астанасы Стамбул мен одақтастар әскері басып алған басқа да аймақтар Антанта елдерінің уысына түсті. Мудрос уақытша бітіміне (1918) қол қойылғаннан кейін Антантаның соғыс флоты Қара теңізге кіріп Мосул, Киликия, Анадолы, Измир жері басқыншылардың табанында қалды. Елде ұлт-азаттық қозғалыс күшейді. Түрік зиялылары, әcipecе, әскери элита өкілдері ел тәуелсіздігі мен тұтастығы үшін күресті өз қолдарына алды. Оларды түрік патриоты [[Мұстафа Кемал Ататүрік]] басқарды. 1920 ж. Анкараға шақырылған Түркияның, ұлы ұлттык мәжілісі өзін елдегі бірден-бір заңды өкімет органы ретіндс жариялап, 1921—22 ж. шет ел басқыншыларынан бүкіл Анадолы жерін азат етті. 1923 ж. Түркия Республика болып жарияланды. == Мәдениеті == [[Сурет:Turkish dancer.jpg|нобай|оңға|200px|Ұлттық киімдегі түрік қызы]] Ерлер киімі – аулары кең [[шалбар]] (дон), ішіне тігілген [[көйлек]] (гёмлек), кең [[белдік]] (кушак), қысқа жеңсіз [[күрте]] (ёлек) және күрте (хырқа). Әйелдер ұзын көйлек (энтари), сыртынан түймесіз желетке (энтари) киген, басына орамал таққан. Халық арасында күнделікті киімдерінде еуропалық киім киген көптеген адамдарды кездестіруге болады, кейбіреулері ислам дәстүрлерін ұстанады, ұлттық костюмдер киеді. Негізгі гардероб элементтері - пиджак, галстук, жейделер. Түрік асханасы ет тағамдарына толы. Түріктер тәттілерді жақсы көреді, тағамдарына көкөністерді көп қосады. Ең жиі қолданылатын майлар - зәйтүн және сары май. Таңғы асқа көп көңіл бөледі. Тағам міндетті түрде [[кофе]]мен бірге жүреді, ал тағамның өзі швед үстелі түрінде ұсынылады. Таңғы ас жаңа піскен көкөністердің, ірімшіктердің көптеген түрлерін, зәйтүндерді, бал, тауық жұмыртқаларын қамтиды. Түркияда қуырылған жұмыртқалар сары маймен дайындалады, оған [[қызыл бұрыш]], [[шұжық]] қосылады. Шұжықтар негізінен күркетауық, сиыр, тауық етінен дайындалады. Кейде балдың орнына жидек пайдаланылады. Соңында таңғы ас жаңа піскен нан ұсынылады. Бірінші тағам еуропалық тағамдардан өте ерекшеленеді, дәстүрлі түрік сорпалары көбінесе пюре болып табылады. Сиыр, қой, бұзау еті кең таралған. Көшелерде сатылатын қой етінен жасалған кәуаптарды жиі кездестіруге болады. Палау түрік асханасының ұлттық тағамы болып қала береді. Оған әдетте зәйтүн майы, азырақ сары май қосылады. [[Балық]], теңіз өнімдері көп кездеседі. Тәтті өнімдерден түрік лукумы танымал. Деликатес қант шәрбатынан жасалған, оған раушан жапырақтары, пісте, жержаңғақ, кокос жаңғағы қосылған. Тағы бір тәттілердің түрі, бал сиропынан жасалған дәмді тағам- пахлава.<ref>Евгений Форов. Турки — удивительный во всех отношениях народ. https://travelask.ru/articles/turki-udivitelnyy-vo-vseh-otnosheniyah-narod</ref> Түріктің музыкалық фольклоры түркі тектес халықтардың ұлттық саз өнерімен үндес. Түркияда кеманча, ребап, тамбур, уд, ковар, зурна, дэф, т.б. музыкалық аспаптар кең тараған. == Қазақстандағы түріктер == Қазақстандағы түрік диаспорасы санының жалпы динамикасы мынадай: *18 456 (1970), *25 820 (1979), *49 475 (1989), *75 933 (1999), *103 049 (2013) адам болды. == Дереккөздер == {{дереккөздер}} [[Санат:Халықтар]] [[Санат:Түркі этникалық топтары]] [[Санат:Германия этникалық топтары]] [[Санат:Грекия халықтары]] [[Санат:Кипр халықтары]] [[Санат:Нидерланд халықтары]] [[Санат:Румыния этникалық топтары]] [[Санат:Түркия этникалық топтары]] [[Санат:Франция халықтары]] [[Санат:Түріктер]] [[Санат:Жерорта теңізі тарихы]] [[Санат:Таяу Шығыс этникалық топтары]] [[Санат:Македония халықтары]] a945q0o9ulwkyftereuy8qi5ubuvb6r 0 17665 3053294 3047464 2022-07-19T13:20:12Z NusrTansj 121413 Toliqtama wikitext text/x-wiki '''Парсылар''',<ref name="source1">Қазақ энциклопедиясы 7 т,</ref><ref name="source2">Н.Атығаев</ref> (өз атауы – фарсы, ирани) – ұлт, Иранның негізгі халқы. [[АҚШ]], [[Ирак]], [[Австрия]], [[Франция]], [[Ұлыбритания]], [[ТМД]] елдері, т.б. мемлекеттерде де тұрады. Жалпы саны 33 млн. адам (2002). == Тілі == Антропология жағынан үлкен еуропоидтық нәсілдің үнді-жерортатеңіздік тобына жатады. Парсы тілінде сөйлейді. Парсы тілінің жазуы қосымша дәйекші (диакритикалық) белгілері бар араб әліпбиіне негізделген. Араб әліпбиінде кездеспейтін парсы әліпбиінде 4 әріп бар. Олар: П-ڤ, Ж(гараж сөзіндегі)-ژ, Г-گ, Ч-چ. Бұл әріптер араб тілінде кездеспейді, әдетте оларды ұқсас вариантына қосаңқы нүктелер қосып жасайды. Мысалы фа - ف хәрпіне тағы 2 нүкте қосып па - ڤ болды. Жимға - ج екі нүкте қосып Чим - چ аталды және т.б. Парсы тілі ежелгі жазба дәстүріне, IX ғасырдың бірінші жартысындағы ең құнды ескерткіштерге ие.<ref>Э.Д. Сүлейменова, Д.Х. Ақанова, Н.Ж.Шаймерденова «Қазақстан тілдері: әлеуметтік лингвистика анықтамалығы»: Кітап. – Алматы: «Издательство Золотая Книга» ЖШС, 2020 ж. 170-бет.</ref> == Діні == [[Ислам]] дінінің шиит тармағын ұстанады. Қазіргі уақытта Иран мемлекеттік дінінің шииттік түрін парсылардың 90%-ы, аздаған күрдтер ұстанады. [[Сурет:Assassination_of_Nizam_al-Mulk.jpg|thumb| alt=A.| ''Парсылар''.]] == Тарихы == Ежелгі иран тайпалары Орталық Азиядан б.з.б. 2-мыңжылдық соңында оңтүстік-батыс өңірлерге қоныстанған. Олар [[Мидия]] мемлекетінде, Ахемен әулеті құрған мемлекетте негізгі рөл атқарды. 7 ғасырдағы араб шапқыншылығынан кейін парсылар арасында ислам діні тарала бастады. Парсылардың этникалық тарихында арабтардан соң түріктер (11 – 12 ғасырлар, салжұқтар), түркі-моңғолдар (13 –14 ғасырлар, Хұлағу әулеті) өз іздерін қалдырды. 16 ғасырдың бас кезінде парсылар ирандық Сефеви әулетіне бағынса, 19 ғасырдың орта тұсында оларға қаджарлар өз үстемдігін орнатты. 19 ғасыдың ортасында ұлт болып қалыптасуы аяқталды. == Кәсібі == Парсылар ежелден суармалы [[егіншілік]]пен айналысты; [[бидай]], [[тары]], [[күріш]], [[мақта]], [[арпа]], шай, [[қызылша]], т.б. дәнді дақылдар екті. Қой өсірді. Қалалық жерлерде қолөнер мен сауда дамыды. Парсы шеберлері жасаған кілемдер, керамик. ыдыстар, зергерлік бұйымдар көп елдерде жоғары бағаланады. <br /> Баспаналары саз балшықтан, кірпіштен тұрғызылып, төбесі қамыспен жабылды. Ауқатты парсылар ауласына [[хауз]] (бассейн) салдыртты. == Мәдениеті == Парсылардың кәсіби және хлық музыкасының ғасырлық дәстүрі бар. Парсы әндері негізінен монодиялык (бір дауысты) түрде орындалады. Халық музыкасының теснифи (баллады), теранс (жергілікті әуен), касида (ода), ғазал (лирикалық ән) түрлері кең тараған. Сазды аспаптары: саз, тар (ішекті), кеманча (ысқылы), керней, зурна (үрлемелі), зарб (соқпалы). Ерлер матадан тігілген [[көйлек]], [[шалбар]], үстіңгі жағына жеңсіз каба, қой терісінен тігілген [[күртеше]], басына киіз кулах киді. Әйелдердің негізгі киімі – көйлек, кофта, дамбал, бүкіл денесін жауып тұратын чадра болды.<br /> Дәстүрлі тағамдары [[күріш]]тен, [[ет]]тен және [[сүт]]тен жасалды. Мұсылмандық мерекелерден басқа [http://www.e-prazdnik.ru/other/kazah_nayriz.php Наурыз] мейрамын да тойлайды. Өте бай ауыз әдебиеті сақталған. == Қазақстандағы парсылар == Қазақстанның парсы диаспорасы санының жалпы динамикасы мынадай: *1970 жылы - 2 983 адам; *1979 жылы - 2 916 адам; *1989 жылы - 3 125 адам; *1999 жылы - 2 869 адам; *2009 жылы - 4 819 адам. Негізінен Түркістан облысында тұрады (80,0%).<ref>Қазақстан халқы. Энциклопедия. /Бас.ред. Ж.Н.Тойбаева. /Құраст.Ғ.Жандыбаев., Г.Егеубаева.- Алматы: «Қазақ энциклопедиясы», 2016. 362-бет ISBN 978-601-7472-88-7</ref> == Дереккөздер == <references/> {{wikify}} ==Сілтемелер== * [[Иран]] {{stub}} {{Әлем халықтары}} [[Санат:Ежелгі халықтар]] [[Санат:Иран халықтары]] j6embstxucp80bb960jwlagi4bwnpfx 3053295 3053294 2022-07-19T13:22:11Z NusrTansj 121413 wikitext text/x-wiki '''Парсылар''',<ref name="source1">Қазақ энциклопедиясы 7 т,</ref><ref name="source2">Н.Атығаев</ref> (өз атауы – фарсы, ирани) – ұлт, Иранның негізгі халқы. [[АҚШ]], [[Ирак]], [[Австрия]], [[Франция]], [[Ұлыбритания]], [[ТМД]] елдері, т.б. мемлекеттерде де тұрады. Жалпы саны 33 млн. адам (2002). == Тілі == Антропология жағынан үлкен еуропоидтық нәсілдің үнді-жерортатеңіздік тобына жатады. Парсы тілінде сөйлейді. Парсы тілінің жазуы қосымша дәйекші (диакритикалық) белгілері бар араб әліпбиіне негізделген. Араб әліпбиінде кездеспейтін парсы әліпбиінде 4 әріп бар. Олар: П-ڤ, Ж(гараж сөзіндегі)-ژ, Г-گ, Ч-چ. Бұл әріптер араб тілінде кездеспейді, әдетте оларды ұқсас вариантына қосаңқы нүктелер қосып жасайды. Мысалы фа - ف хәрпіне тағы 2 нүкте қосып па - ڤ болды. Жимға - ج екі нүкте қосып Чим - چ аталды және т.б. Парсы тілі ежелгі жазба дәстүріне, IX ғасырдың бірінші жартысындағы ең құнды ескерткіштерге ие.<ref>Э.Д. Сүлейменова, Д.Х. Ақанова, Н.Ж.Шаймерденова «Қазақстан тілдері: әлеуметтік лингвистика анықтамалығы»: Кітап. – Алматы: «Издательство Золотая Книга» ЖШС, 2020 ж. 170-бет.</ref> == Діні == [[Ислам]] дінінің шиит тармағын ұстанады. Қазіргі уақытта Иран мемлекеттік дінінің шииттік түрін парсылардың 90%-ы, аздаған күрдтер ұстанады. [[Сурет:Assassination_of_Nizam_al-Mulk.jpg|thumb| alt=A.| ''Парсылар''.]] == Тарихы == Ежелгі иран тайпалары Орталық Азиядан б.з.б. 2-мыңжылдық соңында оңтүстік-батыс өңірлерге қоныстанған. Олар [[Мидия]] мемлекетінде, Ахемен әулеті құрған мемлекетте негізгі рөл атқарды. 7 ғасырдағы араб шапқыншылығынан кейін парсылар арасында ислам діні тарала бастады. Парсылардың этникалық тарихында арабтардан соң түріктер (11 – 12 ғасырлар, салжұқтар), түркі-моңғолдар (13 –14 ғасырлар, Хұлағу әулеті) өз іздерін қалдырды. 16 ғасырдың бас кезінде парсылар ирандық Сефеви әулетіне бағынса, 19 ғасырдың орта тұсында оларға қаджарлар өз үстемдігін орнатты. 19 ғасыдың ортасында ұлт болып қалыптасуы аяқталды. == Кәсібі == Парсылар ежелден суармалы [[егіншілік]]пен айналысты; [[бидай]], [[тары]], [[күріш]], [[мақта]], [[арпа]], шай, [[қызылша]], т.б. дәнді дақылдар екті. Қой өсірді. Қалалық жерлерде қолөнер мен сауда дамыды. Парсы шеберлері жасаған кілемдер, керамик. ыдыстар, зергерлік бұйымдар көп елдерде жоғары бағаланады. <br /> Баспаналары саз балшықтан, кірпіштен тұрғызылып, төбесі қамыспен жабылды. Ауқатты парсылар ауласына [[хауз]] (бассейн) салдыртты. == Мәдениеті == Парсылардың кәсіби және халық музыкасының ғасырлық дәстүрі бар. Парсы әндері негізінен монодиялык (бір дауысты) түрде орындалады. Халық музыкасының теснифи (баллады), теранс (жергілікті әуен), касида (ода), ғазал (лирикалық ән) түрлері кең тараған. Сазды аспаптары: саз, тар (ішекті), кеманча (ысқылы), керней, зурна (үрлемелі), зарб (соқпалы). Ерлер матадан тігілген [[көйлек]], [[шалбар]], үстіңгі жағына жеңсіз каба, қой терісінен тігілген [[күртеше]], басына киіз кулах киді. Әйелдердің негізгі киімі – көйлек, кофта, дамбал, бүкіл денесін жауып тұратын чадра болды.<br /> Дәстүрлі тағамдары [[күріш]]тен, [[ет]]тен және [[сүт]]тен жасалды. Мұсылмандық мерекелерден басқа [http://www.e-prazdnik.ru/other/kazah_nayriz.php Наурыз] мейрамын да тойлайды. Өте бай ауыз әдебиеті сақталған. == Қазақстандағы парсылар == Қазақстанның парсы диаспорасы санының жалпы динамикасы мынадай: *1970 жылы - 2 983 адам; *1979 жылы - 2 916 адам; *1989 жылы - 3 125 адам; *1999 жылы - 2 869 адам; *2009 жылы - 4 819 адам. Негізінен Түркістан облысында тұрады (80,0%).<ref>Қазақстан халқы. Энциклопедия. /Бас.ред. Ж.Н.Тойбаева. /Құраст.Ғ.Жандыбаев., Г.Егеубаева.- Алматы: «Қазақ энциклопедиясы», 2016. 362-бет ISBN 978-601-7472-88-7</ref> == Дереккөздер == <references/> {{wikify}} ==Сілтемелер== * [[Иран]] {{stub}} {{Әлем халықтары}} [[Санат:Ежелгі халықтар]] [[Санат:Иран халықтары]] jbeam90hd7mq9smz4zj1myirfihtwxo 0 20644 3053297 3036800 2022-07-19T13:30:19Z NusrTansj 121413 Өзбек қарлұқ wikitext text/x-wiki {{Халық |атауы = Әзірбайжандар |сурет = Pht-Vugar Ibadov eurovision (8).jpg |сурет тақырыбы = |саны = |аймақ = |аймақ1 = {{IRI}} |саны1 = 15 млн. |түсініктемелер1 = |аймақ2 = {{AZE}} |саны2 = 8 172 809 (2009) |түсініктемелер2 = |аймақ3 = {{RUS}} |саны3 = 603 070 (2010) |түсініктемелер3 = |аймақ4 = {{TUR}} |саны4 = 700 000 |түсініктемелер4 = |аймақ5 = {{IRQ}} |саны5 = 300 000-1,3 млн |түсініктемелер5 = |аймақ6 = {{GEO}} |саны6 = 233 024 (2014) |түсініктемелер6 = |аймақ7 = {{KAZ}} |саны7 = 98 600 (2014) |түсініктемелер7 = |аймақ8 = {{UZB}} |саны8 = 50 000 |түсініктемелер8 = |аймақ9 = {{UKR}} |саны9 = 45 176 (2001) |түсініктемелер9 = |аймақ10 = {{KGZ}} |саны10 = 17 267 (2009) |түсініктемелер10 = |аймақ11 = {{GER}} |саны11 = 15 219 (2006) |түсініктемелер11 = |аймақ12 = {{BLR}} |саны12 = 6001 (2019) |түсініктемелер12 = |аймақ13 = |саны13 = |түсініктемелер13 = |тілдері = [[әзірбайжан тілі]] |діні = [[Шииттер|мұсылман-шииттер]], [[Сунниттер|сүнниттік мұсылмандар]] |этникалық топтары = |ескертпелер = }} '''Әзірбайжандар''' (әзірб. azərbaycanlılar, azərilər, azəri türkləri<ref>[http://gilarbeg.com/print.php?content=1140 Bəşər tarixini Azəri türkləri yazmışlar]</ref>) — этнос және ұлт, [[Әзірбайжан]]ның байырғы және негізгі халқы. Әлемде шамасында 45 млн. адам құрайды. == Таралу аймағы == Халықтың басым бөлігі [[Әзірбайжан]]да тұрады, бұл ел халқының 91,6% құрайды. Ұлт өкілдерінің едәуір бөлігі солтүстік-батыс И[[ран]] территориясын алып жатыр: кейбір мәліметтер бойынша әзірбайжандардың саны мемлекет халқының үштен бірін құрайды. [[Ресей]]де әзірбайжандар негізінен Оңтүстік [[Дағыстан]]да тұрады, бірақ көшіп келген немесе жұмысқа келген ұлт өкілдері елдің кез келген өңірінде кездеседі. Сонымен қатар [[Грузия]]да (оңтүстік және оңтүстік-шығыста), [[Түркия]]да және [[Түрікменстан]]да айтарлықтай әзірбайжан диаспоралары бар. КСРО ыдырағаннан кейін көпшілігі ТМД елдеріне, Америкаға, Еуропаға қоныс аударды. Өткен ғасырдың 70-жылдары [[Армения]]да 180 мыңнан астам әзірбайжандар тұрған. Қарабақ қақтығысына ұласқан ұлтаралық қақтығыстардан кейін олардың басым көпшілігі елден кеткен. Мұнда олардың бірнеше жүзі ғана тұрақты тұрады деп есептеледі. == Тілі == {{Толық мақала|Әзірбайжан тілі}} [[Сурет:Ana Dili.JPG |нобай|оңға|200px|Нахичевань қаласындағы Ана тіліне ескерткіш]] [[Әзірбайжан тілі]] түркілердің үлкен тобына жатады, оның оңтүстік-батыс немесе оғыз тобын білдіреді. Оған түркімен, түрік, ғағауыз тілдері де кіреді, құмық тілі фонетикалық жағынан жақын. Тіл ерте орта ғасырларда оғыз тайпалары парсы жерлерін басып алғаннан кейін қалыптасты. Бұл өлкенің байырғы халқына тән араб және парсы тілдерінің әсері зор. Жазуы ежелгі дәуірден бері бар, ал алғашқы сақталған ескерткіштер XIII ғасырға жатады. Ол соңғы формаларды XV - XVIII ғасырларда алды. XX ғасырда әліпби КСРО халықтарына тән схемаға сәйкес үш рет өзгерді: арабтан латынға, содан кейін кириллицаға көшті. Әзірбайжан тілінің қазіргі әліпбиі тұратын аймақтарға байланысты ерекшеленеді. Дағыстанда [[кириллица]] қалды, Иранда [[араб тілі]] қолданылады, Әзірбайжанда жаңа нұсқасы жасалды: түрікше латын. == Діні == Әзірбайжандар көпшілігі мұсылмандар. Әзірбайжанда ислам дінін ұстанатындардың 90%-ға жуығы [[Шииттер|мұсылман-шииттер]], бірақ өздерін [[сунниттер]] деп санайтындар да осында тұрады, бұл парсы ықпалының бір көрінісі. Мұнда [[Христиандық|христиандарды]] да, кез келген басқа дінді ұстанушыларды да кездестіреуге болады. Бұл осы елдің аумағында тұратын адам қандай діни бағытты ұстануды таңдауға құқылы және ешкім оның сенімдеріне әсер етуге құқылы жоқ.<ref>Азербайджанцы: история и современность кавказского народа https://tanci-kavkaza.ru/azerbaydzhancy/</ref> == Ұлтқа сипаттама == Ғылымдар қазіргі әзірбайжан халқын Үнді-Памир антропологиялық нәсіліне жақын еуропалық Каспий типіне жатқызады. Гендерлік белгілері бойынша оларды ата-бабаларынан ең жақсысын алған тартымды адамдар деп атауға болады: *әдемі қоңыр көздері; *берік ақ тістері; *ақшыл-сарғыш терісі; *ұқыпты мұрындары; *етжеңді ерні; *қалыпты бет сүйегі; *биік қастары; *қалың шаштары. Олар Кавказдың басқа өкілдеріне ұқсамайды, Әзірбайжандардың бет-әлпетінде дөрекі және көрнекті идентификаторлар жоқ, сондықтан көптеген адамдар оларды әдемі үнділермен, ирандықтармен кейде тіпті сығандармен шатастырады.<ref>Азербайджан https://azerbaijangid.ru/kto-takie-azerbaydzhane/</ref> == Этногенезі == [[Сурет:Azerbaijani girl in national costume.jpg |нобай|оңға|150px|Әзірбайжан қызы]] Әзірбайжан этносы ерте заманда қалыптаса бастаған, сондықтан ұлттың өте терең, ғасырлық тамыры бар. Ұлы Жібек жолы туралы деректерді талдай отырып, тарихшылар әзірбайжандардың аралас көшпелі халықтардың тірегіне айналған ежелгі шығысқа қатысы бар деген қорытындыға келді. Саудагерлер маршрут бойынша [[Азия]]ны [[Еуропа]]мен байланыстырды, транзиттік желілер [[Иран]]ның солтүстік-батыс жерлерінен және Шығыс Закавказьеден өтті. Оған Әзірбайжанда археологиялық қазба жұмыстары кезінде табылған көне жәдігерлер дәлел болады: *Інжу-маржаннан жасалған Үнді моншақтары; *Византия монеталары; *Піл сүйегінен жасалған Жапон статуэткалары; *Мысырлық кулондар мен тұмарлар; *Грек фибулалары - киімге арналған бекіткіштер; *Рим [[бюст]]ілері; *Қытай [[фаянс]]ы, жібек қалдықтары. Бұл ұлттардың өкілдері басқа да көптеген симбиоздарды құрады. Этнос түпкілікті 15 ғасырда қалыптасты. == Тарихы == Ежелгі дәуірде ұлттың қазіргі қоныстанған аумақтарын кавказдық және каспийлік антропологиялық типтегі көшпелі тайпалар алып жатты. Кейін олар дербес өмір сүрген 26 көшпелі және жартылай көшпелі тайпалардың одағы болған [[Кавказ Албаниясы]]на ресми түрде біріктірілді. Біздің дәуірімізге дейінгі IV ғасырда Александр Македонский аймаққа келіп, [[Атропатена|Мидиялық Атропатена]] мемлекетін құрды. Одан ұлттың атауы және оны орналастырудың негізгі аймағының аумақтық шекаралары пайда болды. Мемлекет біздің дәуіріміздің VIII ғасырына дейін созылды, оны исламды әкелген қуатты [[Халифат|Араб халифаты]] жаулап алып, ғасырлар бойы үстемдік еткен [[зороастризм]]ді алмастырды. Зерттеушілер әзірбайжандарды ұлт ретінде бөлуді қарастыратын келесі кезең-XI-XIII ғасырлар болды. Түркі тілінде сөйлейтін оғыз тайпалары аймаққа белсенді түрде ене бастады: татар-моңғолдар билігі кезінде ағын күшейді. Этникалық топтың қалыптасуына соңғы әсер Орталық Азиядан келген [[түрікмендер]] болды. XV ғасырға қарай қазіргі Иран мен Әзірбайжан территорияларының тұрғындары өздерін бір халық деп санап бір тілде сөйледі. XVI-XVIII ғасырлар аралығында күшті [[Сефевид әулеті]] билік етті, бұл кезеңде империя гүлденіп, көрші аймақтарға алым-салық салып, жат жерлерге басып кірді. Содан кейін мемлекет ыдырап, көптеген хандықтарға бөлінді (орыстар, ирандықтар, ауғандар, Осман халифаты). 1805-13 ж. және 1826-28 ж. орыс-Иран соғыстары барысында Ресей мен Иран арасында жасалған Гүлстан (1813), Түркменчай (1828) шарттарына сай елдің Солтүстік бөлігі Ресейге қосылды. Революциядан кейін Әзірбайжан КСР құрылып, 1991 жылы елдің тәуелсіздігі қалпына келтірілді. Иранда ұлт өкілдері ұзақ уақыт бойы кемсітушілікке ұшырады, бірақ бүгінде көптеген мемлекеттік орындарда әзірбайжандар отыр.<ref>Анна Семенова Азербайджанцы — народ без названия, но с древними корнями https://travelask.ru/articles/azerbaydzhantsy-narod-bez-nazvaniya-no-s-drevnimi-kornyami</ref> == Кәсібі == [[Сурет:Cotton plants (5822948140) (2).jpg |нобай|оңға|200px|Мақта егісі]] Дәстүрлі кәсібі - кілем тоқу, зергерлік, мыстан ыдыс-аяқ соғу, құмыра жасау, ағаш, тас өңдеу, жібек, жүн, мақта маталарын тоқу, тері өңдеу. Баспаналары - таулы және жазық жерлерде ағаштан, балшықтан салынып, төбесі шошақ немесе күмбезден жабылған қаратам, сакля. Бақташыларда киіз үй - алачыг деп аталады. Жазық жерлерде тұратын әзірбайжандардың негізгі кәсібі [[егіншілік]]пен байланысты болды. Олар [[бидай]], [[сұлы]], қара бидай, [[жүгері]], [[арпа]], [[күріш]] өсірді, [[мақта]], [[жүзім]], бау-бақшамен айналысты. Ірі қара мал және қой шаруашылығы маңызды рөл атқарды. Дәстүрлі қолөнері металдарды өңдеумен байланысты болды: мыс, алтын, күміс. Жергілікті қолөнершілер жасаған зергерлік бұйымдар, өрнектері бар соғылған [[сандық]]тар кеңінен танымал болды, оларды қалыңдықтың жасауына жинады. Ұлттық нақыштағы жергілікті кілемдер әлі күнге дейін әлемге әйгілі. Қара, көк және қызыл [[реңк]]тегі барқытқа жібек жіптермен кестелеу ерекше құнды қолөнер болып саналды. == Өмір салты == === Отбасылық өмір, әдет-ғұрыптары === [[Сурет:Azerigirl.jpg|thumb|солға|150px|]] Отбасылар мен рулық елді мекендерде ең бастысы – ақсақалдар атанған қарттар болды. Олар барлық қоғамдық шешімдерді қабылдады, олардан ақыл-кеңес сұрады, дауларды, шаруашылық мәселелерді шешуге қатыстырылды, келіссөздер кезінде көмек сұрады. Кішкентай отбасыларда оның басшысы шешуші сөзге ие болды, балалары, әйелі, апалары мен ағалары оған бағынбады. Қыздардың некеге тұру жасы 15-17 жаста болды, кейде олар одан да ерте күйеуге берілді. Үйлену тойынан кейін қалыңдық күйеуінің үйіне келеді. Дәстүр бойынша, бұл кезде ата-анасы ұлына жеке баспана дайындайтын, бірқатар ауылдарда ата-анасымен бірге тұру әдетке айналған. Келіннің қайын атасымен бірінші сөйлесуіне тыйым салынды, сөйлесу болған жағдайда ауызды орамалдың бір бұрышымен жабу талап етілді. Баланың, әсіресе ұлдың дүниеге келуі нағыз мереке. Дәстүр бойынша, кіндік кесілгеннен кейін оны таза және батыл ету үшін тұзды суға шомылдырып, осыдан кейін оны анасына береді.(7-10 жасқа дейін анасымен бірге болады). Бала есімін қою әдетте басқа балаларының есімдеріне ұйқас болуын қамтиды, көбінесе аталарының немесе әжелерінің есімдері берілді. Әзірбайжандардың дәстүрлері біздің заманымызда белгілі болғанға дейін ұзақ тарихи жолдан өтті. Әзірбайжан әдет-ғұрыптары бүгінде осы халықтың мінезінің, жан дүниесінің, көңіл-күйінің және тарихының көрінісі. Көптеген ғасырлар бойы Әзірбайжан өзінің ұлттық дәстүрлерін қасиетті түрде сақтады, ал қазіргі уақытта аз өзгерді. Қасиетті орындарға құрметпен қарау, қоғамдық нормаларды сақтау дәстүрлі болып табылады. Жергілікті тұрғындар ғана емес, Әзірбайжанға келген туристер де сыртқы келбетіне қатысты қатаң ережелерді ұстануы керек, қарапайым жабық киімге артықшылық берген жөн. Әзірбайжандардың қонақжайлылығы туралы қасиет халықтың салт-дәстүрінде айқын көрініс тапқан. Оның өкілдері үшін қонақ - маңызды адам, оны ұлылықпен және мейірімділікпен қабылдау керек. Егер сізді қонаққа шақырса, сіз бас тарта алмайсыз - мұндай әрекет Әзірбайжанда силамаушылық болып саналады.<ref>Традиции азербайджанцев – тайны чаепития и праздничные комики https://musaget.ru/traditsii-azerbaydzhantsev-kultura-i-obychai-naroda</ref> === Мәдениеті === {{Толық мақала|Әзірбайжан халқының мәдениеті}} Әзірбайжан мәдениеті иран және араб мәдениетімен тығыз байланыста дамыды. Әзірбайжан халқының аса бай ауыз әдебиеті нұсқалары, көп жанрлы фольклоры сақталған. Көне заманнан ғасырлар бойы қалыптасқан еңбек пен тұрмыс-салт әндері, аңыздар, дастандар, ертегілер, мақал-мәтелдер халықтың өмірлік тәжрибесіне, таным түсінігіне, тәлім-тәрбиесіне, арман-мүддесіне негізделген. Әзірбайжандар мәдени мұрасына олардың халықтық дәстүрлері ғана емес, сонымен қатар көптеген [[дәстүрлі қолөнер түрлер]]ін жатқызуға болады – мұнда кілем тоқу, тас пен сүйекті көркем өңдеу ертеден дамып, халық зергерлерінің қолынан шыққан алтын бұйымдар кеңінен танымал болған. [[Сурет:Azeri 7.jpg|thumb|оңға|220px|Әзірбайжан музыканттары]] Көп жағдайда дәстүрлі [[үйлену тойы]] басқа Кавказ этникалық топтарында қолданылатын үйлену рәсімдеріне ұқсас. Әзербайжандықтардың үйлену тойы көп жағынан исламның классикалық рәсімдеріне ұқсайды. Мұнда қалыңдықтың бетін орамалмен немесе жұқа пердемен жауып, той күйеу жігіттің үйінде де, қалыңдықтың үйінде де ұйымдастырылады. Әзірбайжанның фольклорлық музыкасы әрқашан этникалық музыкалық аспаптарды пайдалану болып табылады. Ал қазіргі мотивтер көп жағынан әлі күнге дейін халықтық дәстүрлерге ұқсайды, сондықтан әзірбайжандардың әндері ерекше музыкалық үндестігімен ерекшеленеді және [[ашуғ]] шығармашылығы ретінде [[Стильдеу|стильдендіріледі]]. Музыка аспаптары үш топқа бөлінеді. Саз аталатын сегіз металл шекті аспабы кең тараған. 11 шекті тар аспабы гитараға ұқсас. Скрипка тәрізді [[кеманча]]ның төрт шекті пернесі болады. Соқпалы аспабына [[барабан]], литавра, бубен, екі түрлі үрмелі аспабының флейта тобына свирельге ұқсас тутек. Гобой тобына зурна жатады. Ұлттық нақыш әрқашан би өнерінде байқалады. Әзірбайжандардың халық биіне тоқталсақ, оның өзіндік ырғағы бар. Олар анық ырғақты немесе бірқалыпты қозғалыста болуы мүмкін. Бидің бүкіл өрнегі, оның құрылымы ырғақты қатаң сақтауға негізделген. Ежелгі дәстүрлерден бастау алатын билер көбінесе Әзірбайжанға тән өсімдіктер мен жануарлардың аттарымен аталады. === Дәстүрлі киімдері === Әйелдердің ұлттық киімі көптеген құрамдас бөліктерден тұрды: - кең көйлек кейнек, аймаққа байланысты етегінен ерекшеленетін [[белдемше]], кең шалбар ''джютбалаг'' немесе тар ''дарбалаг''. Сыртқы киімдері әр түрлі болды. Міндетті элементтер - бұл үстіңгі көйлек пен ''архалуг'', денеге ыңғайлай түсетін биік жағалы қысқа шекпен. Шеки және Гянджа аймақтарында оны ''леббаде'' алмастырады: кесте және өрілген бай әшекейленген қысқа жеңі бар жағасыз иық киім. Архалук былғарыдан, күмістен немесе алтыннан жасалған белдіктермен толықтырылған, аяқтарына түрлі-түсті ұзын шұлықтар (гетра) мен иілген ұшы бар аяқ киім киді. Тастан жасалған жарқын аксессуарларға ерекше назар аударылды. Басына кішкене қалпақ киіп, үстіне дәстүрлі баспа үлгісімен орамал (кялагаи) жамылған. Ерлер костюмі кең шалбар мен белбеуі бар архалугадан тұратын көйлек пен кальсоннан тұрды, суық аймақтарда олар қойдың [[тон]]дарын немесе [[Жамыш (ер киімі)|буркаларды]] киді. Қысқы киімнің кең таралған нұсқасы - жалған жеңдері бар ұзын тон. === Тағамдары === {{Толық мақала|Әзірбайжан асханасы}} [[Сурет:Lula kebab 2.jpg |нобай|оңға|150px|Люля-кебаб]] Дәстүрлі ұлттық тағамдарының негізі ұн, сүт және ет өнімдері болды: бидай, арпа, тары наны, бәліш (гутаб), еттен істелген қуырдық (говурма), люля-кебаб, долма бар. Күнделікті өмірде олар қой етінен мол сорпалар – бозбаш пен пити жеген. Палауға деген көзқарас ерекше болды: ұлттық тағамдарда оның 30-дан астам рецепті бар. Посткеңестік кеңістікте долма және кәуап сияқты әзірбайжан тағамдары танымал. Асхананың негізгі компоненттері елдің табиғи ерекшеліктеріне байланысты: таулы және субтропиктік климатта әзірбайжан асханасында қой еті, құс еті, өзендік және теңіздік балықтардың, жеміс пен көкөністің жиі қолданылуына әсер етті. Онымен қоса әзірбайжан асханасында әртүрлі дәмдеуіштер мен хош иісті шөптер: вазари, жасыл және қара рейхан, ащы бұрыш, тмин, кинза, шафран, сумахи кең қолданылады. Сусындары - шәй, шербет, айран, жеміс шырыны. == Қазақстандағы әзірбайжандар == Әзірбайжандарды Қазақстанға және Орта Азия елдеріне күштеп қоныстандыруды тарихи ретпен үш кезеңге бөлуге болады. Бірінші кезең, 1929 жылы жаппай ұжымдастыру кезінде жүрді. Сол уақытта бай-кулак көптеген адамды көшіріп әкелді. Екінші кезең, 1932 жылға тура келді. Кеңес билігі Арал ауданына 600 әзірбайжан отбасын көшірді. Арал теңізі маңына келіп түскен халық мұндағы қыстың қақаған аязына шыдамай, жаппай қырыла бастады. Ақырында бар-жоғы 200 әзірбайжан отбасы қалады. Оларды кейіннен Жамбыл облысы мен Қырғызстанға көшірді. Ол кез – қазақ даласында аштық жайлаған уақыт. Тұтас ауылдар аштықтан қырылып жатты. Көптеген әзірбайжандар кейін қарай өз Отандарына қашқанымен, оларды ұстап алып, түрмеге жапты. Үшінші кезең, 1937 жылы жүрді. Сол жылы саяси репрессия шегіне жетті. Қазақ жеріне көршілес елдерден вагондармен депортацияға ілінген халықты әкеліп жатты. Репрессия жылдарынан кейін, бертінде экономикалық себептермен Қазақстанға көшкен әзірбайжандар да болды. Өткен ғасырдың 50-60 жылдарында Әзірбайжан ССР-нен Қазақстанға 15 мың адам көшіп келген. Олардың басым бөлігі тың игерушілер еді.<ref>«Оңтүстік Рабат», №21, 27.05.2015. https://kz.otyrar.kz/2015/06/o%D2%A3t%D2%AFstikte-32-my%D2%A3-%D3%99zirbajzhan-t%D2%B1rady/</ref> Қазіргі таңда әзірбайжандар Түркістан, Жамбыл, Алматы, Қызылорда облыстарында тұрады. Қазақстандағы әзірбайжандардың саны 98 600 адам (2014).<ref>Қазақстан халқы. Энциклопедия. /Бас.ред. Ж.Н.Тойбаева./Құраст.Ғ.Жандыбаев., Г.Егеубаева.- Алматы: «Қазақ энциклопедиясы», 2016. 118-бет ISBN 978-601-7472-88-7</ref> == Тұлғалар == * [[Физули Мұхаммед Сүлейманоғлы]] * [[Гусейн Хан Нахичеванский]] * [[Вагиф Молла Панах]] * [[Узеир Абдул-Гусейн оглы Гаджибеков]] * [[Рашид Маджидоглы Бейбутов]] * [[Мүслім Магомаев]] * [[Мирза Фатали Ахундов]] * [[Мирза Шафи Вазех]] == Дереккөздер == {{дереккөздер}} {{Әлем халықтары}} [[Санат:Түркі этникалық топтары]] t4hz14lyzhhrv1owqgetfe00jwxkn51 0 22033 3053307 2743454 2022-07-19T14:37:32Z Dimash Kenesbek 102199 wikitext text/x-wiki {{Ғалым |Есімі=Әбу Райхан әл-Бируни |Шынайы есімі={{Lang-ar|أبو الريحان البيروني}} |Суреті=Biruni-russian.jpg |Сурет ені=217px |Туған күні=04.10.973 |Қайтыс болған күні=09.12.1050 |Туған жері=[[Беруни (қала)|Қият]], [[Хорезм]], (қазіргі [[Өзбекстан]]) |Қайтыс болған жері=Ғазни, [[Ғазнауи әулеті]], (қазіргі [[Ауғанстан]]) |Ғылыми аясы=[[Математика]], [[Физика]], [[Тарих]], [[Химия]], [[Медицина]], [[Астрономия]], [[Астрология]], [[Картография]], [[География]], [[Геология]], [[Теология]], [[Философия]], [[Психология]], [[Антропология]], Салыстырмалы әлеуметтану |Несімен белгілі=Ғалым, философ, астроном, социолог, энциклопедист <br/> Жұмыстары:<br/> ''«Өткен ғасырлардың қалған белгілері», «Асыл тастар», «Индика», «Канон Масуди», «Астрологияны түсіну»'' |Commons=Al-Biruni|Сурет тақырыбы=әл-Бируни КСРО пошталық маркасында}} '''Әбу Райхан Мұхаммед ибн Ахмет әл-Бируни''' ({{Lang-ar|أَبُو الرَّيْحَانِ مُحَمَّدٌ بْنُ أَحْمَدَ البِيرُونِيّ}}; [[4 қазан]] [[973 жыл]], [[Беруни (қала)|Қият]] – [[9 желтоқсан]] [[1050 жыл]], Ғазни) — ортаазиялық энциклопедист-ғалым. Қият қаласының іргесіндегі ауылда дүниеге келді.<ref name="ReferenceA">Ислам. Энциклопедиялық анықтамалық. Алматы: “Аруна Ltd.” ЖШС, 2010 ISBN 9965-26-322-1</ref> Тәжірибелік жаратылыстану [[білім]]нің негізін қалаушылардың бірі, [[ғылым]] мен [[дін]]нің [[шекара]]сын ажыратуды қарастырды. Білім таратудың жақтаушысы, б. ғылым мен ағартушылық халықтарды дөрекіліктен, кедейліктен босатады деп ойлады. Ол оқыту мен тәрбие [[жұмыс]]ын ізгілік ойлау қасиеттерін қалыптастыру – [[бақыт]]қа жету амалы деп санады.<ref>Биекенов К., Садырова М. Әлеуметтанудың түсіндірме сөздігі. — Алматы: Сөздік-Словарь, 2007. — 344 бет. ISBN 9965-822-10-7</ref> Ол нашар [[мінез-құлық]]ты тәрбиелеу арқылы түзетуге болады деді. Араб тілдерінде жазылған көптеген табиғи-ғылыми шығармалардың авторы, (30 түрі сақталды). [[Математика]], [[астрономия]], [[география]] және басқа [[ғылым]]дар негізінде жазылған «Жұлдыздар жайлы» кітабы (араб, парсы тілдерінде) бірнеше [[ғасыр]]лар бойы медреседелерде оқу құралдары болып пайдаланылды. Оқыту тәжірибесіне математикалық және астрономиялық [[мәселе]]лерді енгізді. Өз еңбектерімен қатар ол Птоломей, Эвклидтің кейбір шығармаларын санскритке аударды. Үндістанда Бируни («Үндістан» еңбегіндегі) [[педагогика]] тарихын (1020-ға жуық) оқытуға ынта білдіруде.<ref>Орысша-қазақшатүсіндірмесөздік: Педагогика / О 74 Жалпыредакциясынбасқарғанэ.ғ.д., профессор Е. Арын — Павлодар: "ЭКО" ҒӨФ. 2006. - 482 б.ISBN 9965-808-85-6</ref> Ай шарындағы бір таудың аты аль Бируни атымен аталғаны белгілі. == Толығырақ== Негізгі еңбектері [[тарих]], [[математика]], [[астрономия]], [[география]], [[картография]], [[физика]], [[медицина]], [[геология]], минералогия, т.б. [[ғылым]] салаларын қамтиды. Ол [[Орта Азия]] мен [[Иран]] қалаларында болып, атақты [[астроном]], математик Әбу Наср Мансур ибн Ирактан дәріс алды. Әбу Райхан әл-Бируни – парсы, араб, грек, үнді (''санскрит'') тілдерін меңгерген оқымысты. 995 – 1010 ''жылдары'' [[Иран]]да тұрды. Ол 1000 жылы орта ғасыр ғылымының энциклопедиясы аталған, өзінің әйгілі '''''«'''әл-Асар әл-Бақйия ән әл-Құрұн әл-Халийа'''»''''' (''«Бұрынғы ұрпақтар ескерткіші»'') деген еңбегін жазды. 1010 жылы [[Хорезм]] әкімі [[Мамун ибн Мұхаммед]] ұйымдастырған Үргеніштегі ғылыми орталықта Әбу Райхан әл-Бирунидің басшылығымен [[Ибн Сина|Әбу Әли ибн Сина]] (Авиценна), Әбу Саһл Массих, Әбу-л-Хасан ибн Хаммар, ибн Мискуайх, т.б. көрнекті ғалымдар [[ғылыми-зерттеу жұмыстары]]н жүргізді. Әбу Райхан әл-Бирунидің ғылыми мұрасының бірсыпырасы бізге жетпеген, сақталып қалған шығармаларының көпшілігі толық жиналып жарияланбаған. Жалпы алғанда ол жүз елу еңбек жазған, олардың қырық бесі [[астрономия]] мен математикаға арналған. Астрономиялық шығармаларында Әбу Райхан әл-Бируни дүниенің гелиоцентрлік жүйесін (''Коперниктен 500 жыл бұрын''), денелердің Жерге қарай тартылуын (''Галилей мен Ньютоннан 600 жыл бұрын'') болжаған.[[File:Lunar eclipse al-Biruni.jpg|thumb|left|300px|әл-Бирунидің астрономиялық жұмыстарының бірінен айдың фазаларын түсіндіретін аннотацияланған диаграмма. Күн (оң жақта) - жер (сол жақта) және ай фазалары]] [[Арал теңізі]]нің жағасында, Үндістанда, Ауғанстанда астрономиялық бақылау жұмыстарын жүргізіп, жер мөлшерін дәл анықтаған. Әбу Райхан әл-Бирунидің географиясында сол кездегі белгілі жерлердің бәрі айтылған, сонымен қатар ''[[мұхит]], [[теңіз]], [[тау]], [[өзен]], [[шөл]], мемлекеттер мен халықтардың аттары'' толық келтірілген. Әбу Райхан әл-Бирунидің картасы Тынық мұхиттан Атлант мұхитына, Үнді мұхитынан Солтүстік мұзды мұхитқа дейінгі жерлерді қамтыған. Әбу Райхан әл-Бируни ''түрлі өсімдіктерді, дәрілік шөптерді, сан алуан [[жануарлар]] тіршілігін'' зерттеген. Әбу Райхан әл-Бируни [[топография]]ға байланысты ''«Геодезия»'' атты үлкен еңбек жазды. Онда Әмударияның бұрынғы кездегі ескі арналары жөніндегі зерттеулері аса қызғылықты баяндалған. Әбу Райхан әл-Бирунидің тарихи-географиялық еңбектерінде [[Орта Азия]] мен [[Шығыс Сібір]]дің тарихи этнографиясы, сондай-ақ [[Орта Азия]] көшпелі тайпаларының батысқа, Шығыс [[Еуропа]]ға дейін қоныс аударулары, Қазақстан географиясы, оны мекендеген түркі тайпалары, олардың әдет-ғұрпы, салт-жоралғылары жөнінде құнды деректер беріледі. ''«Үндістан»''(1031), ''«Бұрынғы ұрпақтар ескерткіші»'' (1048), ''«Масғуд каноны»'', т.б. еңбектері ''ағылшын, неміс, орыс, парсы'', т.б. тілдеріне аударылған. Ол 1048/50 жылы желтоқсан айының он біріне қараған күні [[Ғазни]] қаласында қайтыс болған.<ref name="ReferenceA" /> == Дереккөздер == {{дереккөздер}} {{commons|Category:Abu Rayhan al-Biruni}} [[Санат:4 қазанда туғандар]] [[Санат:973 жылы туғандар]] [[Санат:Қиятта туғандар]] [[Санат:9 желтоқсанда қайтыс болғандар]] [[Санат:1048 жылы қайтыс болғандар]] [[Санат:Ғазнада қайтыс болғандар]] [[Санат:Энциклопедистер]] [[Санат:Орта ғасырлық Шығыс астрономдары]] [[Санат:XI ғасыр астрономдары]] [[Санат:XI ғасыр астрологтары]] [[Санат:Орта ғасырлық Шығыс математиктері]] [[Санат:XI ғасыр математиктері]] [[Санат:Өзбекстан ғалымдары]] [[Санат:Орта ғасырлық Шығыс механиктері]] [[Санат:XI ғасыр механиктері]] [[Санат:Орта ғасырлық Шығыс физиктері]] [[Санат:XI ғасыр физиктері]] [[Санат:X ғасыр тарихшылары]] [[Санат:Жылнамашылар]] [[Санат:XI ғасыр тарихшылары]] [[Санат:Араб тарихшылары]] [[Санат:XI ғасыр географтары]] [[Санат:Орта ғасырлық Шығыс географтары]] [[Санат:Полиглоттар]] [[Санат:Алхимиктер]] 4uylmrs6ept19gqozz3dvdza6hza255 0 32796 3053338 2637904 2022-07-19T18:07:21Z Мағыпар 100137 сурет қою wikitext text/x-wiki {{Өзен |атауы =Жем өзені |шынайы атауы = |сурет =Уральская область 1900.svg |сурет ені = |сурет атауы = Жем (Ембі) өзені (1900 жылғы) |карта = |карта ені = |карта атауы = |ұзындығы = 712 |су алабының ауданы = 40400 |су алабы =[[Каспий теңізі]] |өзендердің су алабы = |су шығыны = |өлшеу орны = |бастауы = [[Мұғалжар тауы]]ның оңтүстік-батыс беткейінен басталатын Жанай және Жалаңаш өзендерінің қосылған жері |бастауының орны = |бастауының биіктігі = |s_lat_dir =N |s_lat_deg =49 |s_lat_min =10 |s_lat_sec = |s_lon_dir =E |s_lon_deg =58 |s_lon_min =45 |s_lon_sec = |сағасы = [[Каспий теңізі]]не жетпей тартылып қалады. |сағасының орны = |сағасының биіктігі = |m_lat_dir =N |m_lat_deg =46|m_lat_min = 45|m_lat_sec = |m_lon_dir =E |m_lon_deg =53|m_lon_min =10 |m_lon_sec = |еңістігі = |ел = [[Қазақстан]] |аймақ = [[Ақтөбе облысы]], [[Атырау облысы]] |ортаққордағы санаты = }} {{мағына|Жем}} '''Жем''' (Ембі) – [[Каспий теңізі|Каспий]] алабындағы [[өзен]]. == Географиялық орны == [[Ақтөбе облысы|Ақтөбе]] және [[Атырау облысы|Атырау]] облыстары жерімен ағып өтеді. Ұзындығы 712 км, су жиналатын алабы 40 мың км²-ге жуық. ==Бастауы == [[Мұғалжар тауы]]ның 365 м-лік оңтүстік-батыс беткейінен басталатын Жанай және Жалаңаш өзендерінің қосылған жерінен бастау алады. Каспий ойпатының шығысын бойлай ағады. Каспий теңізіне жетпей тартылып қалады. == Гидрологиясы, сипаты == [[Сурет:Жем IMG 20220612 113259.jpg|нобай|солға|200px|Жем өзеніндегі көпір. (Жем, Ақтөбе облысы)]] Аңғары жоғарғы және орта ағысында жақсы байқалады. Төменгі ағысында тармақтар арқылы жалғасқан шағын шөл және сор тізбектерге айналған. Жағалауы құм және саз жыныстарынан түзілген. Арнасы ирелең келеді, көбіне қарасуларға бөлініп қалады. Басты салалары: [[Темір өзені|Темір]], [[Атжақсы]]. Негізінен қар суымен толығады. Жылдық орташа ағысы (Дүйсеке ағысы тұсында) 488 млн. м³, орташа жылдық су ағымы Жанбике ағысы тұсында 11,3 м³/с. [[Қараша]]да суы қатып, [[сәуір]]де ериді. Өзенде [[Өзен алабұғасы|алабұға]], [[сазан]], қамыс-қорысты жерде [[ондатр]] кездеседі. Жағасында [[Құлсары ]], [[Ақкиізтоғай]] елді мекендері орналасқан. Минералдылығы көктемде 400 мг/л, ең төменгі деңгейі кезінде 1500 мг/л. Жем ауыз су ретінде шабындық суғаруға, жайылым суландыруға пайдаланылады. Бастауынан сағаға дейінгі жалпы құламасы 390 м. Су ағынының 96%-ы, өзен сағасында 100%-ға дейінгі мөлшері су тасуы кезінде қалыптасады.<ref>[[Қазақ энциклопедиясы]], 3 том</ref> == Дереккөздер == {{дереккөздер}} [[Санат:Атырау облысы өзендері]] [[Санат:Ақтөбе облысы өзендері]] [[Санат:Каспий су алабы өзендері]] j4ja9owsnlx6vecut3dpuvpv0fj4gpp 3053339 3053338 2022-07-19T18:08:43Z Мағыпар 100137 үлгі, толықтыру wikitext text/x-wiki {{Өзен |атауы =Жем өзені |шынайы атауы = |сурет =Уральская область 1900.svg |сурет ені = |сурет атауы = Жем (Ембі) өзені (1900 жылғы) |карта = |карта ені = |карта атауы = |ұзындығы = 712 |су алабының ауданы = 40400 |су алабы =[[Каспий теңізі]] |өзендердің су алабы = |су шығыны = |өлшеу орны = |бастауы = [[Мұғалжар тауы]]ның оңтүстік-батыс беткейінен басталатын Жанай және Жалаңаш өзендерінің қосылған жері |бастауының орны = |бастауының биіктігі = |s_lat_dir =N |s_lat_deg =49 |s_lat_min =10 |s_lat_sec = |s_lon_dir =E |s_lon_deg =58 |s_lon_min =45 |s_lon_sec = |сағасы = [[Каспий теңізі]]не жетпей тартылып қалады. |сағасының орны = |сағасының биіктігі = |m_lat_dir =N |m_lat_deg =46|m_lat_min = 45|m_lat_sec = |m_lon_dir =E |m_lon_deg =53|m_lon_min =10 |m_lon_sec = |еңістігі = |ел = [[Қазақстан]] |аймақ = [[Ақтөбе облысы]], [[Атырау облысы]] |ортаққордағы санаты =География Актюбинской области }} {{мағына|Жем}} '''Жем''' (Ембі) – [[Каспий теңізі|Каспий]] алабындағы [[өзен]]. == Географиялық орны == [[Ақтөбе облысы|Ақтөбе]] және [[Атырау облысы|Атырау]] облыстары жерімен ағып өтеді. Ұзындығы 712 км, су жиналатын алабы 40 мың км²-ге жуық. ==Бастауы == [[Мұғалжар тауы]]ның 365 м-лік оңтүстік-батыс беткейінен басталатын Жанай және Жалаңаш өзендерінің қосылған жерінен бастау алады. Каспий ойпатының шығысын бойлай ағады. Каспий теңізіне жетпей тартылып қалады. == Гидрологиясы, сипаты == [[Сурет:Жем IMG 20220612 113259.jpg|нобай|солға|200px|Жем өзеніндегі көпір. (Жем, Ақтөбе облысы)]] Аңғары жоғарғы және орта ағысында жақсы байқалады. Төменгі ағысында тармақтар арқылы жалғасқан шағын шөл және сор тізбектерге айналған. Жағалауы құм және саз жыныстарынан түзілген. Арнасы ирелең келеді, көбіне қарасуларға бөлініп қалады. Басты салалары: [[Темір өзені|Темір]], [[Атжақсы]]. Негізінен қар суымен толығады. Жылдық орташа ағысы (Дүйсеке ағысы тұсында) 488 млн. м³, орташа жылдық су ағымы Жанбике ағысы тұсында 11,3 м³/с. [[Қараша]]да суы қатып, [[сәуір]]де ериді. Өзенде [[Өзен алабұғасы|алабұға]], [[сазан]], қамыс-қорысты жерде [[ондатр]] кездеседі. Жағасында [[Құлсары ]], [[Ақкиізтоғай]] елді мекендері орналасқан. Минералдылығы көктемде 400 мг/л, ең төменгі деңгейі кезінде 1500 мг/л. Жем ауыз су ретінде шабындық суғаруға, жайылым суландыруға пайдаланылады. Бастауынан сағаға дейінгі жалпы құламасы 390 м. Су ағынының 96%-ы, өзен сағасында 100%-ға дейінгі мөлшері су тасуы кезінде қалыптасады.<ref>[[Қазақ энциклопедиясы]], 3 том</ref> == Дереккөздер == {{дереккөздер}} [[Санат:Атырау облысы өзендері]] [[Санат:Ақтөбе облысы өзендері]] [[Санат:Каспий су алабы өзендері]] 3c0s228if8rwjigtzlz6ryxkf0tkmkl 0 48215 3053428 2912520 2022-07-20T11:30:31Z CommonsDelinker 165 «[[:File:Flag_of_Réunion.svg]]» деген «[[:File:Flag_of_France.svg]]» дегенмен алмастырылды. wikitext text/x-wiki {{Франция аймағы|Атауы=Реюньон|Коммуналар=24|Халық саны бойынша аймақ орны=15-ші|Халық санағы=828 581|Халық санағы болған жыл=2011|Тығыздығы=329,85|Санақ болған жыл=2019|Халық санан бағалау=866 506|Жер аумағы=2512|Кантондар=49|Өз тілінде=Réunion|Кеңес президенті=[[Дидье Робер]]|Ту=[[Реюньонның туы]]|Логотип=[[Реюньонның логотипі]]|Карта өлшемі=250px|Карта=Département 974 in France (zoom).svg|Астана=[[Сен-Дени (Реюньон)|Сен-Дени]]|Логотип суреті=Armoiries Réunion.svg|Ту суреті=Flag of France.svg|Халық тығыздығы=329,85}}[[File:Acacia heterophylla 1.JPG|thumb|Alt=A.|Реюньон аралында өсетін өсімдік]] '''Реюньон''' ({{lang-fr|Réunion}}) — [[Үнді мұхиты]]ның батыс бөлігінде орналасқан арал, [[Франция]]ның иелігі. [[Мадагаскар (арал)|Мадагаскар аралы]]нан шығысқа қарай 680 км, [[Маврикий аралы]]нан оңтүстік-батысқа қарай 180 км жерде. Аумағы 2510 км², халқы 699000 адам (2005). Астанасы – [[Сен-Дени]] (158000 адам). Реюньон – [[Маскарена аралдары]]ның ішіндегі ең ірісі (оған Реюньоннан басқа Маврикий мен Родригес кіреді). Бұл жанартаутекті аралдардың басым бөлігін таулар алып жатыр. Олардың ең биігі аралдың орталығындағы – Питон-де-Неж (3069 м). Климаты тропиктік, бірақ биік жерлері салқындау, биіктікке байланысты жауын-шашын мөлшері қатты өзгереді. Оңтүстігі мен шығысындағы жылдық жауын-шашынның орташа мөлшері 4000 мм-ден асса, солтүстігі мен батысында 1000 мм-ден аз. Аралды 16 ғасырда португалдық теңізде жүзушілер ашқанмен, 1643 жылға дейін адам қоныстанбады. Сол жылы Реюньонды Франция басып алып, оған Бурбон деген атау беріп, қант плантацияларында жұмыс істеу үшін Африкадан құлдар апарды. 1793 жылы арал Реюньон деп аталды, 1946 жылы Францияның теңіздің аржағындағы департаменті мәртебесін алды. Халқының 60%-дан астамын француз қоныстанушылары мен африкалықтардың аралас некесінің ұрпақтары – креолдар құрайды. Реюньон экономикасы ауыл шарушылығына, оның ішінде қант құрағын өсіруге бейімделген. Сондай-ақ [[ром]], [[ваниль]],[[эфир]] майлары да экспортталады, туризм жақсы дамыған.<ref>«Қазақстан»: Ұлттық энциклопедия / Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы «[[Қазақ энциклопедиясы|Қазақ энциклопедиясы»]] Бас редакциясы, 1998 ISBN 5-89800-123-9, X том</ref> == Әкімшілік бөлініс == === Муниципалитеттер (''коммунналар'') === {| class="wikitable sortable" !Қазақша атауы !Француз атауы !Жер аумағы (км²) !Халық саны !Елтаңба !Орталық !Карта |- |[[Бра-Панон (Реюньон)|Бра-Панон]] |Bras-Panon |88.55 |12,768 |[[File:Blason_Ville_Fr_Bras-Panon_(Réunion).svg|link=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Blason_Ville_Fr_Bras-Panon_(R%C3%A9union).svg|сүрмесіз|44x44 нүкте]] |[[Сант-Бенуа (Орталық)|Сант-Бенуа]] |[[File:Locator_map_of_Bras-Panon_2018.png|link=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Locator_map_of_Bras-Panon_2018.png|сүрмесіз|50x50 нүкте]] |- |[[Силяус (Реюньон)|Силяус]] |Cilaos |84.4 |5,492 |[[File:Blason_ville_DomFr_Cilaos_(Réunion).svg|link=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Blason_ville_DomFr_Cilaos_(R%C3%A9union).svg|сүрмесіз|44x44 нүкте]] |[[Сант-Пьер (Орталық)|Сант-Пьер]] |[[File:Locator_map_of_Cilaos_2018.png|link=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Locator_map_of_Cilaos_2018.png|сүрмесіз|50x50 нүкте]] |- |[[Антре-Дю (Реюньон)|Антре-Дю]] |Entre-Deux |66.83 |6,914 |[[File:Blason_ville_DomFr_Entre-Deux_(Réunion).svg|link=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Blason_ville_DomFr_Entre-Deux_(R%C3%A9union).svg|сүрмесіз|44x44 нүкте]] |[[Сант-Пьер (Орталық)|Сант-Пьер]] |[[File:Locator_map_of_Entre-Deux_2018.png|link=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Locator_map_of_Entre-Deux_2018.png|сүрмесіз|50x50 нүкте]] |- |[[Литон-Сали (Реюньон)|Литон-Сали]] |L'Étang-Salé |38.65 |14,108 |[[File:Blason_ville_DomFr_Étang-Salé_(Réunion).svg|link=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Blason_ville_DomFr_%C3%89tang-Sal%C3%A9_(R%C3%A9union).svg|сүрмесіз|44x44 нүкте]] |[[Сант-Пьер (Орталық)|Сант-Пьер]] |[[File:Locator_map_of_L’Étang-Salé_2018.png|link=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Locator_map_of_L%E2%80%99%C3%89tang-Sal%C3%A9_2018.png|сүрмесіз|50x50 нүкте]] |- |[[Ля Плен-ди-Пальмис (Реюньон)|Ля Плен-ди-Пальмис]] |La Plaine-des-Palmistes |83.19 |6,568 | |[[Сант-Бенуа (Орталық)|Сант-Бенуа]] |[[File:Locator_map_of_La_Plaine-des-Palmistes_2018.png|link=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Locator_map_of_La_Plaine-des-Palmistes_2018.png|сүрмесіз|50x50 нүкте]] |- |[[Ля-Поссиссион (Реюньон)|Ля-Поссиссион]] |La Possession |118.35 |32,633 |[[File:Blason_ville_DomFr_La_Possession_(Réunion).svg|link=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Blason_ville_DomFr_La_Possession_(R%C3%A9union).svg|сүрмесіз|44x44 нүкте]] |[[Сант-Поль (Орталық)|Сант-Поль]] |[[File:Locator_map_of_La_Possession_2018.png|link=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Locator_map_of_La_Possession_2018.png|сүрмесіз|50x50 нүкте]] |- |[[Лю Пор (Реюньон)|Лю Пор]] |Le Port |16.62 |33,531 |[[File:LOGO_LE_PORT_2016.jpg|link=https://en.wikipedia.org/wiki/File:LOGO_LE_PORT_2016.jpg|сүрмесіз|40x40 нүкте]] |[[Сант-Поль (Орталық)|Сант-Поль]] |[[File:Locator_map_of_Le_Port_2018.png|link=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Locator_map_of_Le_Port_2018.png|сүрмесіз|50x50 нүкте]] |- |[[Лю Тампун (Реюньон)|Лю Тампун]] |Le Tampon |165.43 |79,385 |[[File:Ville_du_Tampon_(Réunion).png|link=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Ville_du_Tampon_(R%C3%A9union).png|сүрмесіз|44x44 нүкте]] |[[Сант-Пьер (Орталық)|Сант-Пьер]] |[[File:Locator_map_of_Le_Tampon_2018.png|link=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Locator_map_of_Le_Tampon_2018.png|сүрмесіз|50x50 нүкте]] |- |[[Лиз Авирун (Реюньон)|Лиз Авирун]] |Les Avirons |26.27 |11,246 |[[File:Blason_ville_DomFr_Les_Avirons_(La_Réunion).svg|link=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Blason_ville_DomFr_Les_Avirons_(La_R%C3%A9union).svg|сүрмесіз|44x44 нүкте]] |[[Сант-Пьер (Орталық)|Сант-Пьер]] |[[File:Locator_map_of_Les_Avirons_2018.png|link=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Locator_map_of_Les_Avirons_2018.png|сүрмесіз|50x50 нүкте]] |- |[[Ли Труа-Бассан (Реюньон)|Ли Труа-Бассан]] |Les Trois-Bassins |42.58 |7,076 | |[[Сант-Поль (Орталық)|Сант-Поль]] |[[File:Locator_map_of_Les_Trois-Bassins_2018.png|link=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Locator_map_of_Les_Trois-Bassins_2018.png|сүрмесіз|50x50 нүкте]] |- |[[Путиту-Иле (Реюньон)|Пютиту-Иле]] |Petite-Île |33.93 |12,308 |[[File:Blason_ville_Fr_Petite-Ile_(Réunion).svg|link=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Blason_ville_Fr_Petite-Ile_(R%C3%A9union).svg|сүрмесіз|44x44 нүкте]] |[[Сант-Пьер (Орталық)|Сант-Пьер]] |[[File:Locator_map_of_Petite-Île_2018.png|link=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Locator_map_of_Petite-%C3%8Ele_2018.png|сүрмесіз|50x50 нүкте]] |- |[[Сант-Андре (Реюньон)|Сант-Андре]] |Saint-André |53.07 |56,747 | |[[Сант-Бенуа (Орталық)|Сант-Бенуа]] |[[File:Locator_map_of_Saint-André_2018.png|link=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Locator_map_of_Saint-Andr%C3%A9_2018.png|сүрмесіз|50x50 нүкте]] |- |[[Сант-Бенуа (Реюньон)|Сант-Бенуа]] |Saint-Benoît |229.61 |37,274 | |[[Сант-Бенуа (Орталық)|Сант-Бенуа]] |[[File:Locator_map_of_Saint-Benoît_2018.png|link=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Locator_map_of_Saint-Beno%C3%AEt_2018.png|сүрмесіз|50x50 нүкте]] |- |[[Сант-Дени (Реюньон)|Сант-Дени]] |Saint-Denis |142.79 |150,535 |[[File:Blason_St-Denis_Réunion_DOM.svg|link=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Blason_St-Denis_R%C3%A9union_DOM.svg|сүрмесіз|44x44 нүкте]] |[[Сант-Дени (Орталық)|Сант-Дени]] |[[File:Locator_map_of_Saint-Denis_2018.png|link=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Locator_map_of_Saint-Denis_2018.png|сүрмесіз|50x50 нүкте]] |- |[[Сант-Жозеф (Реюньон)|Сант-Жозеф]] |Saint-Joseph |178.5 |37,517 |[[File:Ville_de_Saint-Joseph_(Réunion).png|link=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Ville_de_Saint-Joseph_(R%C3%A9union).png|сүрмесіз|44x44 нүкте]] |[[Сант-Пьер (Орталық)|Сант-Пьер]] |[[File:Locator_map_of_Saint-Joseph_2018.png|link=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Locator_map_of_Saint-Joseph_2018.png|сүрмесіз|50x50 нүкте]] |- |[[Сант-Лю (Реюньон)|Сант-Лю]] |Saint-Leu |118.37 |34,196 |[[File:Blason_ville_DomFr_Saint-Leu_(Réunion).svg|link=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Blason_ville_DomFr_Saint-Leu_(R%C3%A9union).svg|сүрмесіз|44x44 нүкте]] |[[Сант-Поль (Орталық)|Сант-Поль]] |[[File:Locator_map_of_Saint-Leu_2018.png|link=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Locator_map_of_Saint-Leu_2018.png|сүрмесіз|50x50 нүкте]] |- |[[Сант-Луи (Реюньон)|Сант-Луи]] |Saint-Louis |98.9 |53,589 |[[File:Blason_ville_DomFr_Saint-Louis_(Réunion).svg|link=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Blason_ville_DomFr_Saint-Louis_(R%C3%A9union).svg|сүрмесіз|44x44 нүкте]] |[[Сант-Пьер (Орталық)|Сант-Пьер]] |[[File:Locator_map_of_Saint-Louis_-_Réunion_2018.png|link=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Locator_map_of_Saint-Louis_-_R%C3%A9union_2018.png|сүрмесіз|50x50 нүкте]] |- |[[Сант-Поль (Реюньон)|Сант-Поль]] |Saint-Paul |241.28 |103,492 |[[File:Blason_ville_fr_Saint-Paul_(La_Réunion).svg|link=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Blason_ville_fr_Saint-Paul_(La_R%C3%A9union).svg|сүрмесіз|44x44 нүкте]] |[[Сант-Поль (Орталық)|Сант-Поль]] |[[File:Locator_map_of_Saint-Paul_2018.png|link=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Locator_map_of_Saint-Paul_2018.png|сүрмесіз|50x50 нүкте]] |- |[[Сант-Филлип (Реюньон)|Сант-Филлип]] |Saint-Philippe |153.94 |5,149 | |[[Сант-Пьер (Орталық)|Сант-Пьер]] |[[File:Locator_map_of_Saint-Philippe_2018.png|link=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Locator_map_of_Saint-Philippe_2018.png|сүрмесіз|50x50 нүкте]] |- |[[Сант-Пьер (Реюньон)|Сант-Пьер]] |Saint-Pierre |95.99 |84,961 |[[File:Blason_St-Pierre_Réunion_DOM.svg|link=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Blason_St-Pierre_R%C3%A9union_DOM.svg|сүрмесіз|44x44 нүкте]] |[[Сант-Пьер (Орталық)|Сант-Пьер]] |[[File:Locator_map_of_Saint-Pierre_2018.png|link=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Locator_map_of_Saint-Pierre_2018.png|сүрмесіз|50x50 нүкте]] |- |[[Санте-Мари (Реюньон)|Санте-Мари]] |Sainte-Marie |87.21 |33,234 |[[File:Blason_ville_DomFr_Sainte-Marie_(Réunion).svg|link=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Blason_ville_DomFr_Sainte-Marie_(R%C3%A9union).svg|сүрмесіз|44x44 нүкте]] |[[Сант-Дени (Орталық)|Сант-Дени]] |[[File:Locator_map_of_Sainte-Marie_2018.png|link=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Locator_map_of_Sainte-Marie_2018.png|сүрмесіз|50x50 нүкте]] |- |[[Санте-Роз (Реюньон)|Санте-Роз]] |Sainte-Rose |177.6 |6,296 | |[[Сант-Бенуа (Орталық)|Сант-Бенуа]] |[[File:Locator_map_of_Sainte-Rose_-_Réunion_2018.png|link=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Locator_map_of_Sainte-Rose_-_R%C3%A9union_2018.png|сүрмесіз|50x50 нүкте]] |- |[[Санте-Сюзанне (Реюньон)|Санте-Сюзанне]] |Sainte-Suzanne |58.84 |23,718 | |[[Сант-Дени (Орталық)|Сант-Дени]] |[[File:Locator_map_of_Sainte-Suzanne_2018.png|link=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Locator_map_of_Sainte-Suzanne_2018.png|сүрмесіз|50x50 нүкте]] |- |[[Салязи (Реюньон)|Салязи]] |Salazie |103.82 |7,224 |[[File:Blason_DomFr_Salazie_(Réunion).svg|link=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Blason_DomFr_Salazie_(R%C3%A9union).svg|сүрмесіз|44x44 нүкте]] |[[Сант-Бенуа (Орталық)|Сант-Бенуа]] |[[File:Locator_map_of_Salazie_2018.png|link=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Locator_map_of_Salazie_2018.png|сүрмесіз|50x50 нүкте]] |} == Халық саны == === Тарихи халық === {| class="wikitable" !Жыл !Халық саны | rowspan="11" style="width:20px;" | !Жыл !Халық саны | rowspan="11" style="width:20px;" | !Жыл !Халық саны |- |''1671'' | style="text-align:right" |''90'' |''1830'' | style="text-align:right" |''101,300'' |1961 | style="text-align:right" |349,282 |- |''1696'' | style="text-align:right" |''269'' |''1848'' | style="text-align:right" |''110,300'' |1967 | style="text-align:right" |416,525 |- |''1704'' | style="text-align:right" |''734'' |''1849'' | style="text-align:right" |''120,900'' |1974 | style="text-align:right" |476,675 |- |''1713'' | style="text-align:right" |''1,171'' |''1860'' | style="text-align:right" |''200,000'' |1982 | style="text-align:right" |515,814 |- |''1717'' | style="text-align:right" |''2,000'' |''1870'' | style="text-align:right" |''212,000'' |1990 | style="text-align:right" |597,823 |- |''1724'' | style="text-align:right" |''12,550'' |1887 | style="text-align:right" |163,881 |1999 | style="text-align:right" |706,300 |- |''1764'' | style="text-align:right" |''25,000'' |1897 | style="text-align:right" |173,192 |2008 | style="text-align:right" |808,250 |- |''1777'' | style="text-align:right" |''35,100'' |1926 | style="text-align:right" |182,637 |2013 | style="text-align:right" |835,103 |- |''1789'' | style="text-align:right" |''61,300'' |1946 | style="text-align:right" |241,708 |2018 | style="text-align:right" |855,961 |- |''1826'' | style="text-align:right" |''87,100'' |1954 | style="text-align:right" |274,370 |''2020'' | style="text-align:right" |''858,450'' |} == Дереккөздер == {{дереккөздер}} {{Commons|:Category:Réunion|Реюньон}} {{wikify}} {{stub}} {{Франция аймақтары}} {{Франция департаменттері}} {{Африка елдері}} [[Санат:Реюньон]] [[Санат:Шығыс Африка]] egobm2coroxu7g1q39dj59pygcal0f8 0 53040 3053302 2776495 2022-07-19T14:21:40Z Мағыпар 100137 /* Галерея */ сурет қою wikitext text/x-wiki {{Елді мекен-Қазақстан |статусы = Қала |атауы = Шалқар |сурет = |әкімшілік күйі = Аудан орталығы |елтаңба = |ту = |елтаңба сипаттамасы = |ту сипаттамасы = |елтаңба ені = |ту ені = |lat_deg =47 |lat_min =49 |lat_sec =27 |lon_deg =59 |lon_min =37 |lon_sec =11 |CoordAddon = type:city(400000)_region:KZ |CoordScale = |ел картасы = 300 |облыс картасы = |аудан картасы = |ел картасының өлшемi = |облыс картасының өлшемi = |аудан картасының өлшемi = |облысы = Ақтөбе облысы |кестедегі облыс = Ақтөбе облысы{{!}}Ақтөбе |ауданы = Шалқар ауданы |кестедегі аудан = Шалқар ауданы{{!}}Шалқар |мекен түрі = ауылдық округ{{!}}Ауылдық округі |мекені = Шалқыр қалалық әкімдігі{{!}}Шалқар |ішкі бөлінісі = |әкімі = |құрылған уақыты = 1870 |алғашқы дерек = |бұрынғы атаулары = |статус алуы = 1928 |жер аумағы = |климаты = |тұрғыны = 27 953<ref>[http://www.stat.kz/publishing/DocLib4/2010/Демография/03_2010-Б-15-07-К.rar ҚР елді мекендерінің тұрғындар саны]</ref> |санақ жылы = 2019 |тығыздығы = |шоғырлануы = |ұлттық құрамы = |конфессионалдық құрамы = |этнохороним = |телефон коды = 71335 |пошта индексі = |пошта индекстері = |ортаққордағы санаты = |сайты = |сайт тілі = kz |сайт тілі 2 = ru }} '''Шалқар''' — [[Ақтөбе облысы]]ндағы қала, Шалқар ауданының және [[Шалқар қалалық әкімдігі]] орталығы ([[1932 жыл]]дан), темір жол бекеті. == Географиялық орны == Облыс орталығы - [[Ақтөбе]] қаласынан оңтүстік-шығысқа қарай 363 км-дей жерде, [[Шалқар (Ақтөбе облысы)|Шалқар көлі]]нің жағасында орналасқан. == Халқы == * 25,4 мың адам ([[2006 жыл|2006]]); * 27,3 мың адам ([[2013 жыл|2013]]). * 27 953 адам (2019) == Тарихы == Іргесі [[1870 жыл]]ы қаланған. [[1921 жыл]]ға дейін Шалқар ауылы, [[1922 жыл]]ы уезд, [[1924 жыл]]ы аудан орталығы, 1932 жылы Ақтөбе облысы құрылғанда қайтадан аудан орталығы болды. == Өнеркәсібі == Қаланың өнеркәсіп саласында “Көктас-Ақтөбе”, “Жаңа дәуір”, “Алай” минералды су құю цехтары, “Ақтөбе-Жаңатас” қиыршықтас зауыты, “Локомотив депосы” шеберханасы, ауданы электр, жылу қуатын, су өндіретін кәсіпорындар бар. Олар 2 ЖШС-ге, ІК және 2 акционерлік қоғамға біріктірілген. == Инфрақұрылымы == Әлеуметтік-мәдени және денсаулық сақтау салалары бойынша Шалқарда жалпы білім беретін 9 мектеп, музыка, спорт мектептері, кәсіптік-техникалық мектеп, мешіт, тарихи-өлкетану музейі, кітапхана, мәдениет үйі, ауданы аурухана мен емхана, 2 отбасылық дәрігерлік амбулатория, дәріхана, “Ақниет” ЖШС-і, “Ақбөбек” сауықтыру орталығы тағы басқа мекемелер бар. Қала арқылы [[Орынбор-Ташкент темір жолы]] өтеді. == Галерея == <gallery> Shalkar Myrzaghyl Shymanuly street.jpg|<small>М.Шұманұлы көшесі</small> Chelkar depot, 1907.jpg|<small>Шалқар станциясындағы паровоз депосы. 1907 жыл</small> Chelkar railway station, 1907.jpg|<small>Шалқар станциясындағы жолаушылар ғимараты. 1907 жыл</small> Shalkar Mamedova street.jpg|<small>М.Мəметова көшесі</small> Shalkar new mosque.jpg|<small>Қаладағы жаңа мешіт</small> Шалқар 13.07.2008.jpg </gallery> == Дереккөздер == {{дереккөздер}} {{Қазақстан қалалары}} {{Шалқар ауданы елді мекендері}} [[Санат:Шалқар ауданы елді мекендері]] [[Санат:Шалқар]] [[Санат:Қазақстан темір жол бекеттері]] 5fznhn1420au24mvx19m04q7mjbunls 3053303 3053302 2022-07-19T14:23:02Z Мағыпар 100137 /* Галерея */ сурет қою wikitext text/x-wiki {{Елді мекен-Қазақстан |статусы = Қала |атауы = Шалқар |сурет = |әкімшілік күйі = Аудан орталығы |елтаңба = |ту = |елтаңба сипаттамасы = |ту сипаттамасы = |елтаңба ені = |ту ені = |lat_deg =47 |lat_min =49 |lat_sec =27 |lon_deg =59 |lon_min =37 |lon_sec =11 |CoordAddon = type:city(400000)_region:KZ |CoordScale = |ел картасы = 300 |облыс картасы = |аудан картасы = |ел картасының өлшемi = |облыс картасының өлшемi = |аудан картасының өлшемi = |облысы = Ақтөбе облысы |кестедегі облыс = Ақтөбе облысы{{!}}Ақтөбе |ауданы = Шалқар ауданы |кестедегі аудан = Шалқар ауданы{{!}}Шалқар |мекен түрі = ауылдық округ{{!}}Ауылдық округі |мекені = Шалқыр қалалық әкімдігі{{!}}Шалқар |ішкі бөлінісі = |әкімі = |құрылған уақыты = 1870 |алғашқы дерек = |бұрынғы атаулары = |статус алуы = 1928 |жер аумағы = |климаты = |тұрғыны = 27 953<ref>[http://www.stat.kz/publishing/DocLib4/2010/Демография/03_2010-Б-15-07-К.rar ҚР елді мекендерінің тұрғындар саны]</ref> |санақ жылы = 2019 |тығыздығы = |шоғырлануы = |ұлттық құрамы = |конфессионалдық құрамы = |этнохороним = |телефон коды = 71335 |пошта индексі = |пошта индекстері = |ортаққордағы санаты = |сайты = |сайт тілі = kz |сайт тілі 2 = ru }} '''Шалқар''' — [[Ақтөбе облысы]]ндағы қала, Шалқар ауданының және [[Шалқар қалалық әкімдігі]] орталығы ([[1932 жыл]]дан), темір жол бекеті. == Географиялық орны == Облыс орталығы - [[Ақтөбе]] қаласынан оңтүстік-шығысқа қарай 363 км-дей жерде, [[Шалқар (Ақтөбе облысы)|Шалқар көлі]]нің жағасында орналасқан. == Халқы == * 25,4 мың адам ([[2006 жыл|2006]]); * 27,3 мың адам ([[2013 жыл|2013]]). * 27 953 адам (2019) == Тарихы == Іргесі [[1870 жыл]]ы қаланған. [[1921 жыл]]ға дейін Шалқар ауылы, [[1922 жыл]]ы уезд, [[1924 жыл]]ы аудан орталығы, 1932 жылы Ақтөбе облысы құрылғанда қайтадан аудан орталығы болды. == Өнеркәсібі == Қаланың өнеркәсіп саласында “Көктас-Ақтөбе”, “Жаңа дәуір”, “Алай” минералды су құю цехтары, “Ақтөбе-Жаңатас” қиыршықтас зауыты, “Локомотив депосы” шеберханасы, ауданы электр, жылу қуатын, су өндіретін кәсіпорындар бар. Олар 2 ЖШС-ге, ІК және 2 акционерлік қоғамға біріктірілген. == Инфрақұрылымы == Әлеуметтік-мәдени және денсаулық сақтау салалары бойынша Шалқарда жалпы білім беретін 9 мектеп, музыка, спорт мектептері, кәсіптік-техникалық мектеп, мешіт, тарихи-өлкетану музейі, кітапхана, мәдениет үйі, ауданы аурухана мен емхана, 2 отбасылық дәрігерлік амбулатория, дәріхана, “Ақниет” ЖШС-і, “Ақбөбек” сауықтыру орталығы тағы басқа мекемелер бар. Қала арқылы [[Орынбор-Ташкент темір жолы]] өтеді. == Галерея == <gallery> Shalkar Myrzaghyl Shymanuly street.jpg|<small>М.Шұманұлы көшесі</small> Chelkar depot, 1907.jpg|<small>Шалқар станциясындағы паровоз депосы. 1907 жыл</small> Chelkar railway station, 1907.jpg|<small>Шалқар станциясындағы жолаушылар ғимараты. 1907 жыл</small> Shalkar Mamedova street.jpg|<small>М.Мəметова көшесі</small> Shalkar new mosque.jpg|<small>Қаладағы жаңа мешіт</small> Шалқар 13.07.2008.jpg |Шалкар Шалқар IMG 20220612 153023.jpg |Шалкар </gallery> == Дереккөздер == {{дереккөздер}} {{Қазақстан қалалары}} {{Шалқар ауданы елді мекендері}} [[Санат:Шалқар ауданы елді мекендері]] [[Санат:Шалқар]] [[Санат:Қазақстан темір жол бекеттері]] l76nv5icja0v8f3w6rmf3pobmszd153 3053304 3053303 2022-07-19T14:23:57Z Мағыпар 100137 /* Галерея */ сурет қою wikitext text/x-wiki {{Елді мекен-Қазақстан |статусы = Қала |атауы = Шалқар |сурет = |әкімшілік күйі = Аудан орталығы |елтаңба = |ту = |елтаңба сипаттамасы = |ту сипаттамасы = |елтаңба ені = |ту ені = |lat_deg =47 |lat_min =49 |lat_sec =27 |lon_deg =59 |lon_min =37 |lon_sec =11 |CoordAddon = type:city(400000)_region:KZ |CoordScale = |ел картасы = 300 |облыс картасы = |аудан картасы = |ел картасының өлшемi = |облыс картасының өлшемi = |аудан картасының өлшемi = |облысы = Ақтөбе облысы |кестедегі облыс = Ақтөбе облысы{{!}}Ақтөбе |ауданы = Шалқар ауданы |кестедегі аудан = Шалқар ауданы{{!}}Шалқар |мекен түрі = ауылдық округ{{!}}Ауылдық округі |мекені = Шалқыр қалалық әкімдігі{{!}}Шалқар |ішкі бөлінісі = |әкімі = |құрылған уақыты = 1870 |алғашқы дерек = |бұрынғы атаулары = |статус алуы = 1928 |жер аумағы = |климаты = |тұрғыны = 27 953<ref>[http://www.stat.kz/publishing/DocLib4/2010/Демография/03_2010-Б-15-07-К.rar ҚР елді мекендерінің тұрғындар саны]</ref> |санақ жылы = 2019 |тығыздығы = |шоғырлануы = |ұлттық құрамы = |конфессионалдық құрамы = |этнохороним = |телефон коды = 71335 |пошта индексі = |пошта индекстері = |ортаққордағы санаты = |сайты = |сайт тілі = kz |сайт тілі 2 = ru }} '''Шалқар''' — [[Ақтөбе облысы]]ндағы қала, Шалқар ауданының және [[Шалқар қалалық әкімдігі]] орталығы ([[1932 жыл]]дан), темір жол бекеті. == Географиялық орны == Облыс орталығы - [[Ақтөбе]] қаласынан оңтүстік-шығысқа қарай 363 км-дей жерде, [[Шалқар (Ақтөбе облысы)|Шалқар көлі]]нің жағасында орналасқан. == Халқы == * 25,4 мың адам ([[2006 жыл|2006]]); * 27,3 мың адам ([[2013 жыл|2013]]). * 27 953 адам (2019) == Тарихы == Іргесі [[1870 жыл]]ы қаланған. [[1921 жыл]]ға дейін Шалқар ауылы, [[1922 жыл]]ы уезд, [[1924 жыл]]ы аудан орталығы, 1932 жылы Ақтөбе облысы құрылғанда қайтадан аудан орталығы болды. == Өнеркәсібі == Қаланың өнеркәсіп саласында “Көктас-Ақтөбе”, “Жаңа дәуір”, “Алай” минералды су құю цехтары, “Ақтөбе-Жаңатас” қиыршықтас зауыты, “Локомотив депосы” шеберханасы, ауданы электр, жылу қуатын, су өндіретін кәсіпорындар бар. Олар 2 ЖШС-ге, ІК және 2 акционерлік қоғамға біріктірілген. == Инфрақұрылымы == Әлеуметтік-мәдени және денсаулық сақтау салалары бойынша Шалқарда жалпы білім беретін 9 мектеп, музыка, спорт мектептері, кәсіптік-техникалық мектеп, мешіт, тарихи-өлкетану музейі, кітапхана, мәдениет үйі, ауданы аурухана мен емхана, 2 отбасылық дәрігерлік амбулатория, дәріхана, “Ақниет” ЖШС-і, “Ақбөбек” сауықтыру орталығы тағы басқа мекемелер бар. Қала арқылы [[Орынбор-Ташкент темір жолы]] өтеді. == Галерея == <gallery> Shalkar Myrzaghyl Shymanuly street.jpg|<small>М.Шұманұлы көшесі</small> Chelkar depot, 1907.jpg|<small>Шалқар станциясындағы паровоз депосы. 1907 жыл</small> Chelkar railway station, 1907.jpg|<small>Шалқар станциясындағы жолаушылар ғимараты. 1907 жыл</small> Shalkar Mamedova street.jpg|<small>М.Мəметова көшесі</small> Shalkar new mosque.jpg|<small>Қаладағы жаңа мешіт</small> Шалқар 13.07.2008.jpg |Шалқар Шалқар IMG 20220612 153023.jpg |Шалқар Шалқар IMG 20220612 192805.jpg|Шалқар </gallery> == Дереккөздер == {{дереккөздер}} {{Қазақстан қалалары}} {{Шалқар ауданы елді мекендері}} [[Санат:Шалқар ауданы елді мекендері]] [[Санат:Шалқар]] [[Санат:Қазақстан темір жол бекеттері]] 7yw1p6vset77dut3iru7vdpwbb4enxo 3053305 3053304 2022-07-19T14:24:48Z Мағыпар 100137 /* Галерея */ сурет қою wikitext text/x-wiki {{Елді мекен-Қазақстан |статусы = Қала |атауы = Шалқар |сурет = |әкімшілік күйі = Аудан орталығы |елтаңба = |ту = |елтаңба сипаттамасы = |ту сипаттамасы = |елтаңба ені = |ту ені = |lat_deg =47 |lat_min =49 |lat_sec =27 |lon_deg =59 |lon_min =37 |lon_sec =11 |CoordAddon = type:city(400000)_region:KZ |CoordScale = |ел картасы = 300 |облыс картасы = |аудан картасы = |ел картасының өлшемi = |облыс картасының өлшемi = |аудан картасының өлшемi = |облысы = Ақтөбе облысы |кестедегі облыс = Ақтөбе облысы{{!}}Ақтөбе |ауданы = Шалқар ауданы |кестедегі аудан = Шалқар ауданы{{!}}Шалқар |мекен түрі = ауылдық округ{{!}}Ауылдық округі |мекені = Шалқыр қалалық әкімдігі{{!}}Шалқар |ішкі бөлінісі = |әкімі = |құрылған уақыты = 1870 |алғашқы дерек = |бұрынғы атаулары = |статус алуы = 1928 |жер аумағы = |климаты = |тұрғыны = 27 953<ref>[http://www.stat.kz/publishing/DocLib4/2010/Демография/03_2010-Б-15-07-К.rar ҚР елді мекендерінің тұрғындар саны]</ref> |санақ жылы = 2019 |тығыздығы = |шоғырлануы = |ұлттық құрамы = |конфессионалдық құрамы = |этнохороним = |телефон коды = 71335 |пошта индексі = |пошта индекстері = |ортаққордағы санаты = |сайты = |сайт тілі = kz |сайт тілі 2 = ru }} '''Шалқар''' — [[Ақтөбе облысы]]ндағы қала, Шалқар ауданының және [[Шалқар қалалық әкімдігі]] орталығы ([[1932 жыл]]дан), темір жол бекеті. == Географиялық орны == Облыс орталығы - [[Ақтөбе]] қаласынан оңтүстік-шығысқа қарай 363 км-дей жерде, [[Шалқар (Ақтөбе облысы)|Шалқар көлі]]нің жағасында орналасқан. == Халқы == * 25,4 мың адам ([[2006 жыл|2006]]); * 27,3 мың адам ([[2013 жыл|2013]]). * 27 953 адам (2019) == Тарихы == Іргесі [[1870 жыл]]ы қаланған. [[1921 жыл]]ға дейін Шалқар ауылы, [[1922 жыл]]ы уезд, [[1924 жыл]]ы аудан орталығы, 1932 жылы Ақтөбе облысы құрылғанда қайтадан аудан орталығы болды. == Өнеркәсібі == Қаланың өнеркәсіп саласында “Көктас-Ақтөбе”, “Жаңа дәуір”, “Алай” минералды су құю цехтары, “Ақтөбе-Жаңатас” қиыршықтас зауыты, “Локомотив депосы” шеберханасы, ауданы электр, жылу қуатын, су өндіретін кәсіпорындар бар. Олар 2 ЖШС-ге, ІК және 2 акционерлік қоғамға біріктірілген. == Инфрақұрылымы == Әлеуметтік-мәдени және денсаулық сақтау салалары бойынша Шалқарда жалпы білім беретін 9 мектеп, музыка, спорт мектептері, кәсіптік-техникалық мектеп, мешіт, тарихи-өлкетану музейі, кітапхана, мәдениет үйі, ауданы аурухана мен емхана, 2 отбасылық дәрігерлік амбулатория, дәріхана, “Ақниет” ЖШС-і, “Ақбөбек” сауықтыру орталығы тағы басқа мекемелер бар. Қала арқылы [[Орынбор-Ташкент темір жолы]] өтеді. == Галерея == <gallery> Shalkar Myrzaghyl Shymanuly street.jpg|<small>М.Шұманұлы көшесі</small> Chelkar depot, 1907.jpg|<small>Шалқар станциясындағы паровоз депосы. 1907 жыл</small> Chelkar railway station, 1907.jpg|<small>Шалқар станциясындағы жолаушылар ғимараты. 1907 жыл</small> Shalkar Mamedova street.jpg|<small>М.Мəметова көшесі</small> Shalkar new mosque.jpg|<small>Қаладағы жаңа мешіт</small> Шалқар 13.07.2008.jpg |Шалқар Шалқар IMG 20220612 153023.jpg |Шалқар Шалқар IMG 20220612 192805.jpg|Шалқар Шалқар IMG 20220612 153047.jpg|Шалқар </gallery> == Дереккөздер == {{дереккөздер}} {{Қазақстан қалалары}} {{Шалқар ауданы елді мекендері}} [[Санат:Шалқар ауданы елді мекендері]] [[Санат:Шалқар]] [[Санат:Қазақстан темір жол бекеттері]] bh4lpyjkugz853hsfrxd7p0rqmb4dzt 3053310 3053305 2022-07-19T15:08:41Z Мағыпар 100137 үлгі wikitext text/x-wiki {{Елді мекен-Қазақстан |статусы = Қала |атауы = Шалқар |сурет = |әкімшілік күйі = Аудан орталығы |елтаңба = |ту = |елтаңба сипаттамасы = |ту сипаттамасы = |елтаңба ені = |ту ені = |lat_deg =47 |lat_min =49 |lat_sec =27 |lon_deg =59 |lon_min =37 |lon_sec =11 |CoordAddon = type:city(400000)_region:KZ |CoordScale = |ел картасы = 300 |облыс картасы = |аудан картасы = |ел картасының өлшемi = |облыс картасының өлшемi = |аудан картасының өлшемi = |облысы = Ақтөбе облысы |кестедегі облыс = Ақтөбе облысы{{!}}Ақтөбе |ауданы = Шалқар ауданы |кестедегі аудан = Шалқар ауданы{{!}}Шалқар |мекен түрі = ауылдық округ{{!}}Ауылдық округі |мекені = Шалқыр қалалық әкімдігі{{!}}Шалқар |ішкі бөлінісі = |әкімі = |құрылған уақыты = 1870 |алғашқы дерек = |бұрынғы атаулары = |статус алуы = 1928 |жер аумағы = |климаты = |тұрғыны = 27 953<ref>[http://www.stat.kz/publishing/DocLib4/2010/Демография/03_2010-Б-15-07-К.rar ҚР елді мекендерінің тұрғындар саны]</ref> |санақ жылы = 2019 |тығыздығы = |шоғырлануы = |ұлттық құрамы = |конфессионалдық құрамы = |этнохороним = |телефон коды = 71335 |пошта индексі = |пошта индекстері = |ортаққордағы санаты = Актюбинская область |сайты = |сайт тілі = kz |сайт тілі 2 = ru }} '''Шалқар''' — [[Ақтөбе облысы]]ндағы қала, Шалқар ауданының және [[Шалқар қалалық әкімдігі]] орталығы ([[1932 жыл]]дан), темір жол бекеті. == Географиялық орны == Облыс орталығы - [[Ақтөбе]] қаласынан оңтүстік-шығысқа қарай 363 км-дей жерде, [[Шалқар (Ақтөбе облысы)|Шалқар көлі]]нің жағасында орналасқан. == Халқы == * 25,4 мың адам ([[2006 жыл|2006]]); * 27,3 мың адам ([[2013 жыл|2013]]). * 27 953 адам (2019) == Тарихы == Іргесі [[1870 жыл]]ы қаланған. [[1921 жыл]]ға дейін Шалқар ауылы, [[1922 жыл]]ы уезд, [[1924 жыл]]ы аудан орталығы, 1932 жылы Ақтөбе облысы құрылғанда қайтадан аудан орталығы болды. == Өнеркәсібі == Қаланың өнеркәсіп саласында “Көктас-Ақтөбе”, “Жаңа дәуір”, “Алай” минералды су құю цехтары, “Ақтөбе-Жаңатас” қиыршықтас зауыты, “Локомотив депосы” шеберханасы, ауданы электр, жылу қуатын, су өндіретін кәсіпорындар бар. Олар 2 ЖШС-ге, ІК және 2 акционерлік қоғамға біріктірілген. == Инфрақұрылымы == Әлеуметтік-мәдени және денсаулық сақтау салалары бойынша Шалқарда жалпы білім беретін 9 мектеп, музыка, спорт мектептері, кәсіптік-техникалық мектеп, мешіт, тарихи-өлкетану музейі, кітапхана, мәдениет үйі, ауданы аурухана мен емхана, 2 отбасылық дәрігерлік амбулатория, дәріхана, “Ақниет” ЖШС-і, “Ақбөбек” сауықтыру орталығы тағы басқа мекемелер бар. Қала арқылы [[Орынбор-Ташкент темір жолы]] өтеді. == Галерея == <gallery> Shalkar Myrzaghyl Shymanuly street.jpg|<small>М.Шұманұлы көшесі</small> Chelkar depot, 1907.jpg|<small>Шалқар станциясындағы паровоз депосы. 1907 жыл</small> Chelkar railway station, 1907.jpg|<small>Шалқар станциясындағы жолаушылар ғимараты. 1907 жыл</small> Shalkar Mamedova street.jpg|<small>М.Мəметова көшесі</small> Shalkar new mosque.jpg|<small>Қаладағы жаңа мешіт</small> Шалқар 13.07.2008.jpg |Шалқар Шалқар IMG 20220612 153023.jpg |Шалқар Шалқар IMG 20220612 192805.jpg|Шалқар Шалқар IMG 20220612 153047.jpg|Шалқар </gallery> == Дереккөздер == {{дереккөздер}} {{Қазақстан қалалары}} {{Шалқар ауданы елді мекендері}} [[Санат:Шалқар ауданы елді мекендері]] [[Санат:Шалқар]] [[Санат:Қазақстан темір жол бекеттері]] d7bhtvi1dyohlmjo4rlpyvr8m76dxol 0 79805 3053337 2720498 2022-07-19T18:07:08Z NusrTansj 121413 Toliqtirma wikitext text/x-wiki [[Сурет:Map-Romance Language World.png|thumb]] '''Роман тілдері''' — халықтық [[латын тілі]]нен тараған тілдер. Роман тілдеріне [[француз тілі|француз]], [[испан тілі|испан]], [[каталан тілі|каталан]], [[окситан тілі|окситан]], [[итальян тілі|итальян]], [[португал тілі|португал]], [[румын тілі|румын]] тілдері кіреді.<ref>Тіл білімі терминдерінің түсіндірме сөздігі — Алматы. «Сөздік-Словарь», 2005. ISBN 9965-409-88-9</ref> "Роман" атауы латын сөзі Romanus - тан шығады. Мағнасы: "Римдік". {{бастама}} == Дереккөздер == <references/> {{wikify}} [[Санат:Роман тілдері| ]] koq1bt8n8gq089956hfdzdxqn7f6cx3 0 86329 3053423 2134408 2022-07-20T11:23:54Z NusrTansj 121413 wikitext text/x-wiki '''Ескі қыпшақ тілі'''—[[Орта Азия]] мен оған шектес аймақтарды мекендеген бірқатар түркі тайпалары сөйлеген тілдердің бірі. == Ескерткіштері == Ескі Қыпшақ тілінің үлгілері 13—14 ғасырларда жазылған қыпшақ ескерткіштерінде (''"Кодекс куманикус", "Мәмлүк қыпшақтары жазба ескерткіштері", "Армян колониясы жазба ескерткіштері" тағы басқа'') сақталған. == Ерекшелігі == *Ескі қыпшақ тілінде 8 дауысты дыбыс бар. Дауысты дыбыстар өзара алмаскан:'' а, е/о, ө— сев/сөв/сөу (сүй), и/і — ил/іл), о/у — йоқ/йуқ (жоқ), у/о — хатун/хатон (ханша)''. *[[Буын үндестігі]] қатаң сақталған: елікпелер (''олар елікпеді''), көнулукче (''әділет жолымен''). *Ерін үндестігі екінші буында анық, үшінші, төртінші буындарда әлсіздеу: йолугурмен (''жолығармын''), умутурмен (''ұмытармын''). *Дауыссыз дыбыстар құрамындағы ''ф,'' дыбыстары [[кірме сөздер]]де ғана қолданылады. == Құрамы == Ескі қыпшақ тіліндегі [[грамматика]]лық категориялардың өзіндік ерекшелігі бар, дегенмен, жалпы құрамы казіргі [[қазақ тілі]]не жақын. Кірме сөздерінің қорын [[Араб тілі|араб]], [[Парсы тілі|парсы]] және [[Батыс Еуропа тілдері]]нен енген сөздер құраған. Жазба мәтіндер материалдарына қарағанда көне түркі тілінде кездесетін ''з-д-й'' алмасуы ескі қыпшақ тілінде толық аяқталған деуге болады. Осыған орай ескі қыпшақ тілі ''й'' дыбысымен айтылатын тілдер тобына жатады.<ref>Тіл білімі терминдерінің түсіндірме сөздігі — Алматы. «Сөздік-Словарь», 2005 жыл. ISBN 9965-409-88-9</ref> ==Дереккөздер== <references/> {{wikify}} {{Суретсіз мақала}} [[Санат:Лингвистика]] {{Stub}} c1j0idgcs65cwmm79tihd8lg5fr8hyi 3053431 3053423 2022-07-20T11:36:29Z NusrTansj 121413 Toloqtama wikitext text/x-wiki '''Ескі қыпшақ тілі'''—[[Орта Азия]] мен оған шектес аймақтарды мекендеген бірқатар түркі тайпалары сөйлеген тілдердің бірі. == Ескерткіштері == Ескі Қыпшақ тілінің үлгілері 13—14 ғасырларда Алтын Орда халықтарымен, мәдениет - өркениетімен жақынырақ танысу мақсатында Еуропалық христиандық миссионерлерімен жазылған қыпшақ ескерткіштерінде (''"Кодекс куманикус", "Мәмлүк қыпшақтары жазба ескерткіштері", "Армян колониясы жазба ескерткіштері" тағы басқа'') сақталған. Құрамы, графикалық жіне тілдік ерекшеліктеріне байланысты кітап дәстүрлі түрде 2-ге бөлінеді: италян(латын-парсы-қуманша сөздің) және немісше(қуманша-немімше сөздік). "Кодекс"-тің бірінші парағында 1303 жыл, 11 шілде деген дата көрсетілген. == Ерекшелігі == *Ескі қыпшақ тілінде 8 дауысты дыбыс бар. Дауысты дыбыстар өзара алмаскан:'' а, е/о, ө— сев/сөв/сөу (сүй), и/і — ил/іл), о/у — йоқ/йуқ (жоқ), у/о — хатун/хатон (ханша)''. *[[Буын үндестігі]] қатаң сақталған: елікпелер (''олар елікпеді''), көнулукче (''әділет жолымен''). *Ерін үндестігі екінші буында анық, үшінші, төртінші буындарда әлсіздеу: йолугурмен (''жолығармын''), умутурмен (''ұмытармын''). *Дауыссыз дыбыстар құрамындағы ''ф,'' дыбыстары [[кірме сөздер]]де ғана қолданылады. == Құрамы == Ескі қыпшақ тіліндегі [[грамматика]]лық категориялардың өзіндік ерекшелігі бар, дегенмен, жалпы құрамы казіргі [[қазақ тілі]]не жақын. Кірме сөздерінің қорын [[Араб тілі|араб]], [[Парсы тілі|парсы]] және [[Батыс Еуропа тілдері]]нен енген сөздер құраған. Жазба мәтіндер материалдарына қарағанда көне түркі тілінде кездесетін ''з-д-й'' алмасуы ескі қыпшақ тілінде толық аяқталған деуге болады. Осыған орай ескі қыпшақ тілі ''й'' дыбысымен айтылатын тілдер тобына жатады.<ref>Тіл білімі терминдерінің түсіндірме сөздігі — Алматы. «Сөздік-Словарь», 2005 жыл. ISBN 9965-409-88-9</ref> ==Дереккөздер== <references/> {{wikify}} {{Суретсіз мақала}} [[Санат:Лингвистика]] {{Stub}} 9vd191masi0ewihskt6fqjokbug9u25 3053433 3053431 2022-07-20T11:37:34Z NusrTansj 121413 wikitext text/x-wiki '''Ескі қыпшақ тілі'''—[[Орта Азия]] мен оған шектес аймақтарды мекендеген бірқатар түркі тайпалары сөйлеген тілдердің бірі. == Ескерткіштері == Ескі Қыпшақ тілінің үлгілері 13—14 ғасырларда Алтын Орда халықтарымен, мәдениет - өркениетімен жақынырақ танысу мақсатында Еуропалық христиандық миссионерлерімен жазылған қыпшақ ескерткіштерінде (''"Кодекс куманикус", "Мәмлүк қыпшақтары жазба ескерткіштері", "Армян колониясы жазба ескерткіштері" тағы басқа'') сақталған. Құрамы, графикалық жіне тілдік ерекшеліктеріне байланысты кітап дәстүрлі түрде 2-ге бөлінеді: италян(латын-парсы-қуманша сөздік) және немісше(қуманша-немісше сөздік). "Кодекс"-тің бірінші парағында 1303 жыл, 11 шілде деген дата көрсетілген. == Ерекшелігі == *Ескі қыпшақ тілінде 8 дауысты дыбыс бар. Дауысты дыбыстар өзара алмаскан:'' а, е/о, ө— сев/сөв/сөу (сүй), и/і — ил/іл), о/у — йоқ/йуқ (жоқ), у/о — хатун/хатон (ханша)''. *[[Буын үндестігі]] қатаң сақталған: елікпелер (''олар елікпеді''), көнулукче (''әділет жолымен''). *Ерін үндестігі екінші буында анық, үшінші, төртінші буындарда әлсіздеу: йолугурмен (''жолығармын''), умутурмен (''ұмытармын''). *Дауыссыз дыбыстар құрамындағы ''ф,'' дыбыстары [[кірме сөздер]]де ғана қолданылады. == Құрамы == Ескі қыпшақ тіліндегі [[грамматика]]лық категориялардың өзіндік ерекшелігі бар, дегенмен, жалпы құрамы казіргі [[қазақ тілі]]не жақын. Кірме сөздерінің қорын [[Араб тілі|араб]], [[Парсы тілі|парсы]] және [[Батыс Еуропа тілдері]]нен енген сөздер құраған. Жазба мәтіндер материалдарына қарағанда көне түркі тілінде кездесетін ''з-д-й'' алмасуы ескі қыпшақ тілінде толық аяқталған деуге болады. Осыған орай ескі қыпшақ тілі ''й'' дыбысымен айтылатын тілдер тобына жатады.<ref>Тіл білімі терминдерінің түсіндірме сөздігі — Алматы. «Сөздік-Словарь», 2005 жыл. ISBN 9965-409-88-9</ref> ==Дереккөздер== <references/> {{wikify}} {{Суретсіз мақала}} [[Санат:Лингвистика]] {{Stub}} 0qvzc8e884x3fx6qtb8n96ub84ynhfz 0 103531 3053374 2958206 2022-07-20T07:19:51Z Ұлы Тұран 120792 wikitext text/x-wiki {{Мемлекеттік қайраткер | Қазақша есімі = Қажымұрат Ыбырайұлы Нағыманов | Шынайы есімі = | Суреті = | Сурет ені = | Атауы = | Титулы = [[Қазақстан Республикасының көлiк және коммуникациялар министрлiгi|Қазақстан Республикасының Көлік және коммуникация министрі]] | Ту = Flag of Kazakhstan.svg | Ту2 = | Реті = | Басқара бастады = [[18 мамыр]] [[2002 жыл|2002]] | Басқаруын аяқтады = [[25 мамыр]] [[2005 жыл|2005]] | Ізашары = [[Абылай Исабекұлы Мырзахаметов|Абылай Мырзахаметов]] | Ізбасары = [[Асқар Ұзақбайұлы Мамин|Асқар Мамин]] | Президент = | Премьер = | Титулы_2 = [[Солтүстік Қазақстан облысы]]ның [[әкім]]і | Ту_2 = North Kazakhstan province seal.png | Ту2_2 = Flag of Kazakhstan.svg | Реті_2 = | Басқара бастады_2 = [[қазан]] [[1999 жыл|1999]] | Басқаруын аяқтады_2 = [[мамыр]] [[2002 жыл|2002]] | Ізашары_2 = [[Даниал Кенжетайұлы Ахметов|Даниал Ахметов]] | Ізбасары_2 = [[Анатолий Владимирович Смирнов|Анатолий Смирнов]] | Титулы_3 = [[Қазақстан облыстарының әкімдерінің тізімі|Шығыс Қазақстан облысының әкімі]] | Ту_3 = Flag of Kazakhstan.svg | Ту2_3 = | Реті_3 = | Басқара бастады_3 = [[1996 жыл|1996]] | Басқаруын аяқтады_3 = [[1997 жыл|1997]] | Ізашары_3 = [[Леонид Васильевич Десятник|Леонид Десятник]] | Ізбасары_3 = [[Виталий Леонидович Метте|Виталий Метте]] | Титулы_4 = Жезқазған облыстық әкімшілігінің басшысы<br>[[Жезқазған облысы]]ның [[әкім]]і | Ту_4 = Flag of Kazakhstan.svg | Ту2_4 = | Реті_4 = | Басқара бастады_4 = [[тамыз]] [[1994 жыл|1994]] | Басқаруын аяқтады_4 = [[сәуір]] [[1996 жыл|1996]] | Ізашары_4 = [[Альберт Гергардович Саламатин|Альберт Саламатин]] | Ізбасары_4 = Е. Смаилов | Туған күні = 01.06.1948 | Туған жері = [[Омбы облысы]], [[Кеңестік Социалистік Республикалар Одағы|КСРО]] | Қайтыс болған күні = 02.07.2022 | Қайтыс болған жері = [[Нұр-Сұлтан]], [[Қазақстан]] | Жерленді = | Діні = | Әкесі = | Анасы = | Жұбайы = | Балалары = | Партиясы = | Білімі = Ленинград теміржол инженерлері институты | Мамандығы = Инженер-құрылысшы | Қолтаңбасы = | Сайты = | Commons = | Марапаттары = {{{!}} {{!}}{{Парасат ордені}}{{!!}}{{Астанаға 20 жыл медалі}} {{!}}} {{{!}} {{!}}[[Сурет:Kurmetti azamat1.jpg|22px]]{{!!}}[[Сурет:50let Aksu.jpg|20px]] {{!}}} }} '''Нағыманов Қажымұрат Ыбырайұлы''' ([[1948 жыл]]ы тұған), [[Керей (тайпа)|Керей]] тайпасның [[Тарышы]] руының [[Ақсары (ру)|Ақсары]] бөлімінен шыққан.<ref>{{Cite web|url=http://kerey.kz/?p=12608|title=Есбол Күрсарыұлы (1550-1654) {{!}} Kerey.kz/Керей.кз|website=kerey.kz|access-date=2021-12-28}}</ref> [[Ленинград]] темір жол транспорты инженерлерінің институтын бітірген (1971). 1973-1987 жылдары [[Павлодар облысы|Павлодар облыстық]] комсомол, партия, кеңес ұйымдарыңда жұмыс істеген. 1987-1993 жылдары [[КСРО]] Энергетика және электрлендіру министрлігі бас басқармасы бастығынын орынбасары, Қазақстан КП ОК нұсқаушысы, [[Семей]] калатком төрағасы, атом энерғетикасы және өнеркәсібі жөніндегі қазақ мемлекеттік кәсіпорынының вице-президенті. Нағыманов 1994-96 жылдары аралығында [[Жезқазған]] облысының әкімі, 1997-2005 жылдары ҚР Көлік және коммуникация министрі болды. ҚазКСР Жоғары Кеңесінің депутаты. Жезқазған қаласының құрметті азаматы.<ref>Қарағанды. Қарағанды облысы: Энциклопедия. - Алматы: Атамұра, 2006. ІSBN 9965-34-515-5</ref> == Дереккөздер == {{дереккөздер}} {{Stub:Қарағанды облысы: Энциклопедия}} {{Суретсіз мақала}} [[Санат:Қазақстан мемлекет қайраткерлері]] [[Санат:Шығыс Қазақстан облысының әкімдері]] [[Санат:Жезқазған облысының әкімдері]] [[Санат:Қазақстан министрлері]] [[Санат:Қазақстан Жоғарғы Кеңесінің депутаттары]] [[Санат:Солтүстік Қазақстан облысының әкімдері]] bl1xzmp1wdrjyooue1ns66n2rhrs5rj 3053376 3053374 2022-07-20T07:38:04Z Ұлы Тұран 120792 wikitext text/x-wiki {{Мемлекеттік қайраткер | Қазақша есімі = Қажымұрат Ыбырайұлы Нағыманов | Шынайы есімі = | Суреті = | Сурет ені = | Атауы = | Титулы = [[Қазақстан Республикасының көлiк және коммуникациялар министрлiгi|Қазақстан Республикасының Көлік және коммуникация министрі]] | Ту = Flag of Kazakhstan.svg | Ту2 = | Реті = | Басқара бастады = [[18 мамыр]] [[2002 жыл|2002]] | Басқаруын аяқтады = [[25 мамыр]] [[2005 жыл|2005]] | Ізашары = [[Абылай Исабекұлы Мырзахаметов|Абылай Мырзахаметов]] | Ізбасары = [[Асқар Ұзақбайұлы Мамин|Асқар Мамин]] | Президент = | Премьер = | Титулы_2 = [[Солтүстік Қазақстан облысы]]ның [[әкім]]і | Ту_2 = North Kazakhstan province seal.png | Ту2_2 = Flag of Kazakhstan.svg | Реті_2 = | Басқара бастады_2 = [[қазан]] [[1999 жыл|1999]] | Басқаруын аяқтады_2 = [[мамыр]] [[2002 жыл|2002]] | Ізашары_2 = [[Даниал Кенжетайұлы Ахметов|Даниал Ахметов]] | Ізбасары_2 = [[Анатолий Владимирович Смирнов|Анатолий Смирнов]] | Титулы_3 = [[Қазақстан облыстарының әкімдерінің тізімі|Шығыс Қазақстан облысының әкімі]] | Ту_3 = Flag of Kazakhstan.svg | Ту2_3 = | Реті_3 = | Басқара бастады_3 = [[1996 жыл|1996]] | Басқаруын аяқтады_3 = [[1997 жыл|1997]] | Ізашары_3 = [[Леонид Васильевич Десятник|Леонид Десятник]] | Ізбасары_3 = [[Виталий Леонидович Метте|Виталий Метте]] | Титулы_4 = Жезқазған облыстық әкімшілігінің басшысы<br>[[Жезқазған облысы]]ның [[әкім]]і | Ту_4 = Flag of Kazakhstan.svg | Ту2_4 = | Реті_4 = | Басқара бастады_4 = [[тамыз]] [[1994 жыл|1994]] | Басқаруын аяқтады_4 = [[сәуір]] [[1996 жыл|1996]] | Ізашары_4 = [[Альберт Гергардович Саламатин|Альберт Саламатин]] | Ізбасары_4 = Е. Смаилов | Туған күні = 01.06.1948 | Туған жері = [[Омбы облысы]], [[Кеңестік Социалистік Республикалар Одағы|КСРО]] | Қайтыс болған күні = 02.07.2022 | Қайтыс болған жері = [[Нұр-Сұлтан]], [[Қазақстан]] | Жерленді = | Діні = | Әкесі = | Анасы = | Жұбайы = | Балалары = | Партиясы = | Білімі = Ленинград теміржол инженерлері институты | Мамандығы = Инженер-құрылысшы | Қолтаңбасы = | Сайты = | Commons = | Марапаттары = {{{!}} {{!}}{{Парасат ордені}}{{!!}}{{Астанаға 20 жыл медалі}} {{!}}} {{{!}} {{!}}[[Сурет:Kurmetti azamat1.jpg|22px]]{{!!}}[[Сурет:50let Aksu.jpg|20px]] {{!}}} }} '''Қажымұрат Ыбырайұлы Нағманов''' ([[1 маусым]] [[1948 жыл|1948]], [[Карповка (Омбы облысы)|Карповка ауылы]], [[Омбы облысы]] — [[2 шілде]] [[2022 жыл|2022]], [[Нұр-Сұлтан]]) — Қазақстан мемлекет қайраткері, 2002-2005 жылдары [[Қазақстан Республикасының көлiк және коммуникациялар министрлiгi|Қазақстан Республикасының Көлік және коммуникация министрі]]. [[Керей (тайпа)|Керей]] тайпасның [[Тарышы]] руының [[Ақсары (ру)|Ақсары]] бөлімінен шыққан.<ref>{{Cite web|url=http://kerey.kz/?p=12608|title=Есбол Күрсарыұлы (1550-1654) {{!}} Kerey.kz/Керей.кз|website=kerey.kz|access-date=2021-12-28}}</ref> Ленинград темір жол транспорты инженерлерінің институтын бітірген (1971). 1973-1987 жылдары [[Павлодар облысы|Павлодар облыстық]] комсомол, партия, кеңес ұйымдарыңда жұмыс істеген. 1987-1993 жылдары [[Кеңестік Социалистік Республикалар Одағы|КСРО]] Энергетика және электрлендіру министрлігі бас басқармасы бастығынын орынбасары, Қазақстан КП ОК нұсқаушысы, [[Семей]] калатком төрағасы, атом энерғетикасы және өнеркәсібі жөніндегі қазақ мемлекеттік кәсіпорынының вице-президенті. Нағыманов 1994-96 жылдары аралығында [[Жезқазған]] облысының әкімі, 1997-2005 жылдары ҚР Көлік және коммуникация министрі болды. ҚазКСР Жоғары Кеңесінің депутаты. Жезқазған қаласының құрметті азаматы.<ref>Қарағанды. Қарағанды облысы: Энциклопедия. - Алматы: Атамұра, 2006. ІSBN 9965-34-515-5</ref> == Дереккөздер == {{дереккөздер}} {{Stub:Қарағанды облысы: Энциклопедия}} {{Суретсіз мақала}} [[Санат:Қазақстан мемлекет қайраткерлері]] [[Санат:Шығыс Қазақстан облысының әкімдері]] [[Санат:Жезқазған облысының әкімдері]] [[Санат:Қазақстан министрлері]] [[Санат:Қазақстан Жоғарғы Кеңесінің депутаттары]] [[Санат:Солтүстік Қазақстан облысының әкімдері]] j4mqv2h9twy1b6a39pfggpgn8wscrbg 0 135117 3053358 3053100 2022-07-19T21:56:36Z NusrTansj 121413 wikitext text/x-wiki {{Халық |атауы = Украиндар |сурет = |сурет тақырыбы = |саны = 45 млн.адам |аймақ = |аймақ1 = {{UKR}} |саны1 = 37 541 693 (2001) |түсініктемелер1 = |аймақ2 = {{RUS}} |саны2 = 1 927 988 (2010) |түсініктемелер2 = |аймақ3 = {{CAN}} |саны3 = 1 251 170 (2011) |түсініктемелер3 = |аймақ4 = {{BRA}} |саны4 = 1 010 000 (1996) |түсініктемелер4 = |аймақ5 = {{USA}} |саны5 = 976 314 (2009) |түсініктемелер5 = |аймақ6 = {{KAZ}} |саны6 = 547 054 (1999) |түсініктемелер6 = |аймақ7 = {{ARG}} |саны7 = 300 000 |түсініктемелер7 = |аймақ8 = |саны8 = |түсініктемелер8 = |аймақ9 = |саны9 = |түсініктемелер9 = |аймақ10 = |саны10 = |түсініктемелер10 = |аймақ11 = |саны11 = |түсініктемелер11 = |аймақ12 = |саны12 = |түсініктемелер12 = |аймақ13 = |саны13 = |түсініктемелер13 = |тілдері = [[Украин тілі]] |діні = [[православие]]лік негіздегі [[христиан]] діні |этникалық топтары = |ескертпелер = }} '''Украиндар''' ({{lang-uk|украї́нці}}) — Украинаның негізгі халқы (37,4 млн.). [[Ресей]]де (3.3 млн.), [[Канада]]да (1.360 млн), [[Польша]]да (1.2 млн), [[АҚШ]]-та (1.0 млн), [[Бразилия]]да (600-800 мың), [[Қазақстан]]да (338 мың), [[Аргентина]]да (305 мың), [[Молдавия]]да (181 мың), [[Беларусь]]те (160 мың), [[Қырғызстан]]да (100 мың), [[Өзбекстан]]да (124 мың) 18 ғасырда [[ресей]]ліктер берген [[украин]]дықтар (краина – яғни алыс шет сөзінен) атауы бекіген. Сонымен қатар козак (казак) - көшпелі [[казактар]]дың ([[қазақтар]]дан) этимологиясы, олардан әскери еріктілік өмір салтын алған (казак –деген «еркін, бос» деген мағынада). Бұнымен қоса әскери ақсүйектер казак-қыпшақтардан ([[Киев Русі]]нің славян-түрік кангломераты) құрылған. Сонымен қоса әзілдеп хохол (кейбір ғалымдардың пікірі бойынша «көк, тәңірі», көк түрік деген мағына білдіреді) деп атаған. Ескі есімдер: рустар, русындар, казактар, украин казактар, черкастар. == Украин тілі == [[Украин тілі]] [[шығыс]] [[славян тілі]]нің бірі болып табылады және үш [[диалект]]ілік ерекшеліктері бар: а) солтүстіктік: солтүстік жағалаулық-полесский, оңтүстік жағалаулық - полесский, волынский-полесский сөйлеу ерекшеліктері; б) оңтүстік-батыстық: волынский-подольский, галицко-буковиндық, карпаттық, днестрлық сөйлеу ерекшеліктері; в) оңтүстік-шығыстық: днепровтық, шығыс-полтавалық сөйлеу ерекшеліктері. Орыс тілінен басты айырмашылықтары: украин әліпбесінде г әрпі һ тәрізді дыбыс береді, е орыс тіліндегі йотдалған йе емес, басқа тілдердегі сияқты бір дыбысты е(э) ні береді. І - и - ді. Украин әліпбесінде ъ жоқ. Соңғы сөйлеу ерекшелігі 18 ғ. ежелгі украиндық кітап тілі негізіне алынды. 18-19 ғғ. аралығында қазіргі украин (жаңа украин) әдеби тілі қалыптасты. 10 ғ. Кирилл мен Мефодий негізін салған ескі [[славян жазуы]] Украинадан бастау алды. [[Сурет:Cossack Mamay 1st half of 19th c.jpg|thumb|200px|Украин казак Мамай]] == Діни сенімдері == Діни сенімдері – Украинаның негізгі халқы [[православие]]лік негіздегі [[христиан]] дінін, бір бөлігі католик дінін ұстанады. 988 ж. Киев князі [[Владимир]] [[христиан]]дықты ресми түрде қабылдап, Киев Русінің халқын шоқындырған. 1596 ж. [[Украина]] мен [[Белоруссия]] аумағындағы праволславиелік шіркеуге келісімді Брест шіркеу униясы жарияланды. == Тарихы == 14-15 ғасырларда ежелгі рус халықтары тегінен туысқан украин, орыс, беларусь этностары қалыптасты. 15 ғасырдың соңынан бастап Украинаға түріктер мен [[Қырым татарлары]] шабуыл жасады. 15 ғасырда бір ортлыққа бағынған Ресей мемлекетінің құрылуы украин, беларусь халықтарының тарихында улкен рөл атқарды. Украин халқын азаттық күреске жұмылдырған Б.Хмельницкий бастаған соғыс (1648-54) Украинаның Ресейге қосылуына себепші болды. 1709 жылы Полтава шайқасында Украина гетманы Мазепа шведтер жағына шыққанымен, көптеген украиндық казак полктері Ресей жағында соғысып, сол жағалаудағы Украинаны қорғап қалды. 18 ғасырда орыс-түрік соғыстары мен Польшаның бөлінуі нәтижесінде оң жағалаудағы Украина мен Батыс Волын Ресейге қосылып, украин халқы Ресейдің отарлық езгісіне түсті. 1812 ж. Наполеон армиясына қарсы Отан соғысына украиндер де қатысты. 1-дүниежүзілік соғыс және азамат соғысы жылдарында Украина аумағының біраз бөлігін Германия мен Австрия-Венгрия жаулап алды. 1917 - 20 ж. ел аумағында Украина Халық Республикасы, Батыс Украина Халық Республикасы өмір сүрді. 1917 ж. Украин КСР-i құрылды. Азамат және кеңес-поляк соғысы барысында 1920 ж. Батыс Украина Польшаға өтті. 1922 ж. КСРО құрамына кірді). 1939 ж. УКСР Батыс Украинамен косылды. 2-дүнижүзілік соғыс кезінде Украина жері неміс әскерлерінің қол астында қалды. 1954 ж. Ресей Федерациясынан Украинаға Қырым облысы берілді. 1990 ж. Украина Жоғарғы Кеңесі елдің тәуелсіздігін жариялады. 1991 ж. 8 желтоксандағы Беловеж келісімінен кейін Кеңес Одағы таратылып, Украина тәуелсіздігін жариялады. == Кәсібі == 19-20 ғғ. украин переселендерінің негізгі экономикалық өмірі жер өңдеу, [[мал шаруашылығы]] болды. Ауыл халқының бір бөлігі теріден етік, тондар тігу, құмыра жасау, икон жазу, бөшке жасау, шарап жасау және т.б сияқты кәсіптермен және қолөнермен айналысқан. Украиндықтардың дәстүрлі тұрғын үйі едәуір көші-қон үдерістеріне қарамастан әлемнің түрлі аймақтарында 20 ғ. ортасына дейін өзінің этнографиялық ерекшеліктерін сақтап қалды. Ол Украинаға тән төмен ұзындау келген, жер немесе саз балшықты едені бар, қабырғасы төрт еңісті шатыры бар хаталар. Қабырғалары қосымша материал: орман ағаштарынан, қаңқадан, тас пен саманнан жасалған. Қабырғаларды қышпен сылап, әктеу дәстүрі сақталып қалған. Үйдің ішінің жобасы: үй ортасында үлкен пеш (вариста), бұдан қиғаштап қызыл немесе алдыңғы бұрыш (покут), жаны мен қабырға бойында бекітілген кең лавкалар орналастырылған. [[Сурет:Женский центральноукраинский костюм.jpg|thumb|200px|Украиндардың ұлттық киімі]] == Мәдениеті== Украиндықтардың дәстүрлі киімдері қолдан тоқылған кенептен жасалған [[шалбар]], [[жейде]], белдеулік және кеуделік киім, сыртқы киім, баскиім, аяқкиім, әшекей бұйымдардан тұрады. Украиндықтар арасында әлі күнге дейін киім-кешек үлгісінде этнографиялық ерекшеліктер кездеседі: дерга (күнделікті қапсырмалы киім), плахта (мерекелік, ашық түсті торлы жүн матадан екі кенептен пішілген, өрнектелген), спідниця (фабрикалық матадан жасалған белдеме), керсетка (шолақ жеңді киім) және т.б. Әйел адамдар [[білезік]], [[сырға]], [[сақина]], мойынға, омырауға тағылатын алқа, моншақ, монеталы алқалар (монисто, дукачі) сияқты әшекей бұйымдар таққан. Бастарына ақ орамал (намітка), баскиім сыртынан байланатын (очіпка) киген. Түсі, фактурасы, байлау әдісіне қарай түрлі орамалдар кеңінен таралған. Ер адамдар кең шароварлар, кейіннен орыстардыкіндей тар шалбарлар киген. Кеудесі ойық, кестемен өрнектелген туника тәрізді жейделер кең таралды. Бас киімнен биік елтірі бөрік (кучма), қысқы бас киімдер (треух, малахаі), киізден, сабаннан жасалған шляпаны (бриль) айтуға болады. Нанды қышқыл қамырдан домалақ, ұзынша қалыпта (паляница, хлібина, бохан) пісірген. Ішіне түрлі нәрселер салынған бәліштер мен жұқа нандар (перепічки, opішки, пампушки) кеңінен таралған. Ұннан квашу, лемішку, соломаху сияқты ежелгі тамақтар дайындайды. Қайнаған суда пісірілетін галушки, вареники (ірімшікпен, картоппен, шиемен), лапша (локишна), затірка (қатты етіп иленген, ұсақталып суға немесе сүтке пісірілген қамыр) тағамдар қазіргі уақытқа дейін бар. Украиндықтардың әйгілі тағамы борщ. Оның түрлі дайындау тәсілдері бар. Күнделікті тағамдар ішінде сүт тағамдары көп. Ұлттық тағамдар тұрып жатқан аймақтардағы тағамдар есебінен толығып отырады. Кубаньда украиндықтар адыгей ірімшігін, Башқұртстан мен Қазақстанда – қымыз және айран жасайды. Ет, шұжық және әйгілі украиндық шошқа майы күнделікті де, мерекелік те азық түрі болып табылады. == Ұлттық әдет-ғұрыптары мен дәстүрлері == Басқа да көптеген халықтар сияқты украиндықтарда да христиандық ғұрыптар мен пұтқа табынушылық ғұрыптардың ұқсастықтары байқалады. Мысалы, святкалар кешкі үстел басындағы отырыстармен, рухани әңігімелесу, магиялық әрекеттермен, салттық тамақтармен бірге жүрген. Рождествода колядкалар (әзіл-ысқақ әндер) айтқан, балалар көршілерінің үйіне бидай сепкен. Масленицада орыстар сияқты жұқа құймақтар, варениктер пісіріп, ат жегілген шанамен бір-біріне қонаққа барған. Пасхада хоровод жасап, сауық-сайран құрып, ғұрыптық тағамдар: боялған жұмыртқа, бал, шұжық, қуырылған тоай дайындаған. Троицада хаталары мен қақпаларын бұтақтармен безендірген. Иван Купала мерекесінде биік жарда қиып алынған ғұрыптық ағашты орнатып, оны гүлдермен (марена — купала) әшекейлеп, алау жағып, бал ашқан. Бұл мерекелердің барлығы бұрынғыдай болмаса да қазіргі уақытқа дейін аталып өтіледі. Украиндықтардың өміріне көптеген жаңа мерекелер енген. Украиндықтар тамыры жалпы славяндық және ежелгі орыс кезеңінде жатқан ежелгі поэтикалық мәдениетін ерекше қадірлеп, қастерлейді. Пұтқа табынушылық кезең адам мен табиғаттың ажырамастығымен, құдайлардың көптігімен белгілі. Ежелгі Русьтің христиан дінін қабылдауы жаңа, рухани, зияткерлік құндылықтардың араласуына алып келді. Ежелгі орыс әдебиеті деп аталатын, орыс поэзиясының шыңы "Слова о полку Игореве" дастаны украин мәдениетінің де бастауы болып табылады. == Қазақстандағы украиндар == Қазақстан жеріне алғашқы украиндар XIX ғ. келді. Украин қоныс аударушылары Қазақстан жеріне сталиндік репрессия кезінде, [[Тың игеру|тың және тыңайған жерлерді игеру]] жылдарында келді. 1897 жылы Қазақстандағы украин диаспорасының саны 86,7 мың украин болды, 30 жылдан кейін Қазақстандағы украиндардың саны 10 есеге жуық өсті. 1989 жылы украиндар саны 875,7-ге жетті, ал 1999 жылы 547,1 мың адамға дейін қысқарды. Украин диаспорасының көп бөлігі әрдайым Қазақстанның солтүстік облыстарында қоныстанды: украиндардың ең ірі этноаймақтық топтары Қостанай (130,4 мың), Қарағанды (78,8 мың), Павлодар (62,6 мың), Ақмола (62,2 мың), Солтүстік Қазақстан (47,0 мың), Ақтөбе (46,9 мың) облыстарында орналасқан, мұндай қоныс аудару украин диаспорасына тән болып қалып отыр (этностың 50%-дан астамы Қазақстанның солтүстік облыстарында тұрады). Бүгінде украин қауымдастығының ұлттық-мәдени жаңару үдерісі жүзеге асырылып келеді. Тіл мен дәстүрлерді оқып-білу жолға қойылған. Жиырмадан астам облыстық және қалалық украин этномәдени бірлестігі жемісті жұмыс істеуде. Елімізде Украинаның сенбілік және жексенбілік мектептері қызмет етеді. Украина мен Қазақстанды мына жағдай да байланыстырады: қазақ жерінде 11 жыл бойы белгілі жазушы [[Тарас Шевченко]] айдауда болды. [[Маңғыстау облысы]] елді мекендерінің бірінде, яғни Шевченко тұрған және өзінің шығармаларын жазған үйде оның атында мұражай ашылған. Көптеген қалада оның атында көшелер бар, Шевченко оқулары өткізіліп тұрады, Ақтауда Кобзарға орнатылған әлемдегі ең үлкен ескерткіш тұрғызылған. 2012 жылы Киевте қазақтың ұлы ақыны Жамбыл Жабаевқа ескерткіш ашылды. Ал Тарас Шевченконың туғанына 200 жыл толуына орай астанада ұлы Кобзарға ескерткіш орнатылды. 2013 - 2014 жылдары Қазақстан мәдениетінің күндерін Украинада және Украина күндерін Қазақстанда өткізілді. Қазақстандағы украин диаспорасы санының жалпы динамикасы мынадай: *933 461 (1970 ж.), *897 964 (1979 ж.), *875 691 (1989 ж.), *547 054 (1999 ж.), *263 962 (2020) адам.<ref>Қазақстан халқы. Энциклопедия. /Бас.ред. Ж.Н.Тойбаева. /Құраст.Ғ.Жандыбаев., Г.Егеубаева.-Алматы: «Қазақ энциклопедиясы», 2016. 416-бет ISBN 978-601-7472-88-7</ref> 1989 жылы Қазақстанда тұратын украиндардың 36,6%-ы өз ұлтының тілін ана тілі деп санайтындықтарын айтты, бірақ олардың тек 5,8%-ы ғана украин тілін біледі; украиндардың 0,02%-ы қазақ тілін ана тілі деп таныды, олардың 0,9%-ы қазақ тілін біледі; 63,2%-ы орыс тілін ана тілі деп санайды, ал олардың 32,3%-ы орыс тілін біледі. 1999 жылғы санақ деректері бойынша 547,1 мың украиндардың 88,1 мыңы (16,1%) ана тілін біледі; 68,7 мыңы (12,6%) − мемлекеттік (қазақ тілін), 544,4 мыңы (99,5%) орыс тілін меңгерген 27. 1999 жылғы санақ бойынша Қазақстан украиндарының қостілділік дәрежесі мынадай түрде анықталды: біртілділер – 397890 адам (72,7%), қостілділер – 149164 адам (27,3%).<ref>Э.Д. Сүлейменова, Д.Х.Ақанова, Н.Ж.Шаймерденова «Қазақстан тілдері: әлеуметтік лингвистика анықтамалығы»: Кітап.–Алматы: «Издательство Золотая Книга» ЖШС, 2020 ж. 193-бет.</ref> == Дереккөздер == {{дереккөздер}} [[Санат:Халықтар]] [[Санат:Украиндар]] [[Санат:Шығыс славяндар]] [[Санат:Ресей халықтары]] [[Санат:Канада халықтары]] [[Санат:Молдова халықтары]] [[Санат:Польша халықтары]] [[Санат:Словакия халықтары]] [[Санат:АҚШ халықтары]] [[Санат:Украина халықтары]] k5txlyfrgush3v5uq7a4ypoi5ajpifj 0 176918 3053367 2985100 2022-07-20T04:54:11Z Ұлы Тұран 120792 wikitext text/x-wiki {{Компания |атауы = Burger King Corporation |логотипі = Burger King 2020.svg |саласы = Қоғамдық тамақтандыру |басшы компания = Restaurant Brands International |қызметкерлер саны = 17,796 (2018) |таза табысы = {{өсім}} 117,700,000 $ (2012.ж) |операциялық кіріс = {{өсім}} 363,000,000 $ (2012.ж) |айналым = {{құлдырау}} 1,970,000,000 $ (2012.ж) |өнімі = Гамбургерлер,Тауық, Фри картобы, Сергітетін сусындар, Сүт коктейльдері (Милкшейк), Салаттар, Десерттер |басты адамдары = Александер Беринг (RBI төрағасы)<br/> Дэниел с. Шварц (бас директор)<br/> Хосе Э. Сили (президент)<br/> Джошуа Кобза (қаржы директоры) |орналасуы = {{Байрақ|АҚШ}}: 5505 Blue Lagun Drive, Майами-Дейд округі, [[Флорида]] |құрушы='''Insta-Burger King''':<br/> Кит Дж. Крамер и Мэтью Бернс<br/> '''Burger King''':<br/> Дэвид Эджертон и Джеймс МакЛамор |бұрынғы атауы = '''Insta-Burger King''' |құрылды=1953 жыл Инста-Бургер Кинг: [[Джэксонвилл]], [[Флорида]], [[Америка Құрама Штаттары|АҚШ]]<br/> 1954 жыл Бургер Кинг:<br/> [[Майами]], [[Флорида]], [[Америка Құрама Штаттары|АҚШ]] |биржадағы листингі={{NASDAQ|BKC}} |қызметі=Жылдам тамақтану мейрамханалар |түрі=[[Жеке компания]]<br/> [[Еншілес қоғам]] |сайты=[https://www.bk.com/ bk.com] }} [[File:Burger King Paa Karl Johan.jpg|thumb|Бургер- Кинг, Осло, Норвегия]] '''Burger King Corporation''' — жылдам [[тамақтандыру]] [[мейрамхана]]ларының желісі, американдық [[компания]]. Штаб-пәтері [[Майами]]де, [[Флорида]] штатында. ==Тарихы== Burger King-нің ең бірінші мейрамханасы ең басында Insta Burger King деп аталып, 1954 жылдың 4 желтоқсанында Майами қаласының қалашығында Джеймсом Макламор мен Дэвид Эджертонмен (екеуі де— Корнельский университетінің түлектері) ашылған болатын. Макламор [[McDonald's]] мейрамхана желісіне барып, ол кезде мейрамхана [[Калифорния]] штатындағы Сан-Бернардинодағы ағайынды Дик және Мак Макдоналдтардың иелігінде болған еді. Онда ол [[гамбургер]]лерді дайындаудың өндірісімен, құрал-жабдықтарымен танысып, [[фастфуд]] жүйесінің өзіндік түрін шығарып алғысы келді. 1959 ж. Burger King мейрамханаларының жүйесі Майами мен оның қалашықтарында беске дейін өсті. 1960 ж. Макламор мен Эджертон Burger King жылдам тамақтандыру мейрамханаларын [[франчайзинг]] жүйесімен ұлттық деңгейде ұлғайтуды көздейді. Дәл осы уақытта олар Burger King Corporation атауын тіркеп және АҚШ-та жеке кәсіпкерлерге франшизаны сата бастайды. 2006 ж. компания қауымдық болады. ==Басшылық және жеке иелері== 2010 ж. ортасына қарай, компанияның ірі иелері : TGP Capital (структура Texas Pacific Group, 11,1 %), Goldman Sachs (10,3 %). 2010 ж. қыркүйей айында компанияның бөлігін 4 млрд. $-ға 3G Capital (бразильдік инвесторлармен бақыланады) сату жайлы келісімді жариялайды. Директорлар кеңесінің төрағасы мен бас басқарушысы - Джон Чидсей (John W. Chidsey). ==Қызметі== Дүниежүзінің 75 елінде Burger King-тің 12 мыңнан астам мейрамханасы жұмыс істейді. Олар күнделікті түрде 12 млн. адамға қызмет көрсетуде. Оның 1300-і компанияға, ал қалғандары франчайзинг бойынша жұмыс істейді. [[Израиль]]де барлық мейрамханалар кошерлік болып келеді. [[Аустралия|Аустралияда]] 1996 ж. барлық мейрамханалар соттық істерден кейін жабылып, не болмаса «Hungry Jack’s» атауына өзгертеді. ==Қызметінің көрсеткіштері== 2009 ж. персоналдың саны 38,9 мың адамды қамтыды. 2010 ж. маусымында аяқталған желінің қаржылық жылдан алған табысы 2,5 млрд.$ ( алдыңғы жылдармен салыстырғанда, 2,3%-ға төмендеген), таза табысы - 186,8 млн. $ ( 1%-ға төмендеген) құрайды. Мейрамхана әрқашан, жас, мақсатты адамдарға толы болады. Burger King-тің өзінің концепциясы да күлкі мен бақытқа сәйке келеді. Алаңғасар Кинг - мекеме символы. Оның көңіл-күйі әрқашанда көтеріңкі және де ол келген қонақтарды ең дәмді деген бургерлер мен позитивті эмоциялармен қарсы алады. Кингтің тағдырлық бұйрықтары оның патшалығын тек отаны АҚШ-та ғана емес, Батыс пен Шығыс Еуропаның барлық қалаларында танымал етті. Ондай бұйрығының біреуі - Burger King-тің тамақтары отта майды қолданусыз пісірілуі керек" деген. Тамақтарды дайындаудың бұл әдісі - вопперлер мен чизбургерлерді, тендеркриспи және нагетсбургерлерді пайдалы және тойымды етеді<ref>http://menu.ru {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20190916131700/http://menu.ru/ |date=2019-09-16 }}</ref>. ==Burger King Ресейде== [[Ресей]]дегі ең бірінші мейрамхана желісі 2010 жылдың 20 қаңтарында Метрополис (метро Войковская) ойын-сайық орталығында ашылды. 2011 ж. тамыз айында Ресейде желінің 28 мейрамханасы, оның 22-і Мәскеу мен Мәскеу облысында, ал 6-ы Санкт-Петербургте ашылды. Burger King-тің ресейлік мейрамханаларына азық-түліктерді тек отандық [[өндіруші]]лер ғана тасымалдайды. Желінің қазіргі таңда Ресейдегі [[жабдықтаушы]]лары 30-40 шамасында, оның 50%-нан астамы жергілікті өндіруші болып табылады. Фирмалық гамбургерлердің котлетіне қажетті сиыр етін мысалыға, "Иналко" атты ресейлік компания тасымалдайды. Франчайзтер азық-түліктерді тек сертификацияланған жабдықтаушылардан алуда. Ол тек американдық компаниямен ғана мақұлдануы керек. Burger King-тің франчайза меррамханаларындағы сапаны Еуропа мен АҚШ-та арнайы дайындықты өткен қызметкерлер бақылайды<ref>http://www.interfax.ru</ref>. [[File:HK BurgerKing WhopperJr.JPG|thumb|Бургер-Кинг|солға]] ==Қазіргі заманғы Burger King== Burger King қазіргі таңда өзінің атын дамыту мақсатында жарнама, сан қилы роликтер түсіруде. Соның бір дәлелі ретінде Burger King-тің "Темный Рыцарь" фильмін дамыту мақсатындағы жұмысын атауға болады. 2010 ж. Burger King-тің ас мәзірінің арасында "Dark Whopper" деп аталатын жаңа тағам түрі пайда болады. Сол кезбен бірдей уақытта компания жарнама түсіріп, оны бүкіл каналдарға таратады. Ол жарнаманың негізгі лозунгы ретінде "Өзіңнің қараңғы бөлігіңді тамақтандыр!" деген сөздер қолданылған<ref name="source1">http://www.biztimes.ru</ref>. ==Дереккөздер== <references/> [[Санат:Тағамдар]] e0x617e1vva0eg5fpkgj9j8ie78qjvq 4 492279 3053290 3053074 2022-07-19T12:03:05Z Jembot 36112 Bot: Рейтингті жаңарту wikitext text/x-wiki {{/begin|200}} |- | 1 || [[User:Салиха|Салиха]] || [[Special:Contributions/Салиха|{{formatnum:879}}]] || {{Permissions|Салиха}} |- | 2 || [[User:Мағыпар|Мағыпар]] || [[Special:Contributions/Мағыпар|{{formatnum:860}}]] || {{Permissions|Мағыпар}} |- | 3 || [[User:Білгіш Шежіреші|Білгіш Шежіреші]] || [[Special:Contributions/Білгіш Шежіреші|{{formatnum:711}}]] || {{Permissions|Білгіш Шежіреші}} |- | 4 || [[User:Kasymov|Kasymov]] || [[Special:Contributions/Kasymov|{{formatnum:427}}]] || {{Permissions|Kasymov}} |- | 5 || [[User:Kas77777|Kas77777]] || [[Special:Contributions/Kas77777|{{formatnum:327}}]] || {{Permissions|Kas77777}} |- | 6 || [[User:Ұлы Тұран|Ұлы Тұран]] || [[Special:Contributions/Ұлы Тұран|{{formatnum:318}}]] || {{Permissions|Ұлы Тұран}} |- | 7 || [[User:Орел Карл|Орел Карл]] || [[Special:Contributions/Орел Карл|{{formatnum:267}}]] || {{Permissions|Орел Карл}} |- | 8 || [[User:Қайсар Қылышбек|Қайсар Қылышбек]] || [[Special:Contributions/Қайсар Қылышбек|{{formatnum:156}}]] || {{Permissions|Қайсар Қылышбек}} |- | 9 || [[User:Ерқанат Рыскулбеков|Ерқанат Рыскулбеков]] || [[Special:Contributions/Ерқанат Рыскулбеков|{{formatnum:116}}]] || {{Permissions|Ерқанат Рыскулбеков}} |- | 10 || [[User:TuranNur|TuranNur]] || [[Special:Contributions/TuranNur|{{formatnum:112}}]] || {{Permissions|TuranNur}} |- | 11 || [[User:Хомелка|Хомелка]] || [[Special:Contributions/Хомелка|{{formatnum:90}}]] || {{Permissions|Хомелка}} |- | 12 || [[User:Dimash Kenesbek|Dimash Kenesbek]] || [[Special:Contributions/Dimash Kenesbek|{{formatnum:87}}]] || {{Permissions|Dimash Kenesbek}} |- | 13 || [[User:Malik Nursultan B|Malik Nursultan B]] || [[Special:Contributions/Malik Nursultan B|{{formatnum:70}}]] || {{Permissions|Malik Nursultan B}} |- | 14 || [[User:NusrTansj|NusrTansj]] || [[Special:Contributions/NusrTansj|{{formatnum:62}}]] || {{Permissions|NusrTansj}} |- | 15 || [[User:Alphy Haydar|Alphy Haydar]] || [[Special:Contributions/Alphy Haydar|{{formatnum:53}}]] || {{Permissions|Alphy Haydar}} |- | 16 || [[User:Madi Dos|Madi Dos]] || [[Special:Contributions/Madi Dos|{{formatnum:53}}]] || {{Permissions|Madi Dos}} |- | 17 || [[User:Nurkhan|Nurkhan]] || [[Special:Contributions/Nurkhan|{{formatnum:48}}]] || {{Permissions|Nurkhan}} |- | 18 || [[User:Ерден Карсыбеков|Ерден Карсыбеков]] || [[Special:Contributions/Ерден Карсыбеков|{{formatnum:35}}]] || {{Permissions|Ерден Карсыбеков}} |- | 19 || [[User:Arris17|Arris17]] || [[Special:Contributions/Arris17|{{formatnum:34}}]] || {{Permissions|Arris17}} |- | 20 || [[User:Aseltengebaeva21nis|Aseltengebaeva21nis]] || [[Special:Contributions/Aseltengebaeva21nis|{{formatnum:31}}]] || {{Permissions|Aseltengebaeva21nis}} |- | 21 || [[User:Doc Taxon|Doc Taxon]] || [[Special:Contributions/Doc Taxon|{{formatnum:28}}]] || {{Permissions|Doc Taxon}} |- | 22 || [[User:Didar.Bayan21NS|Didar.Bayan21NS]] || [[Special:Contributions/Didar.Bayan21NS|{{formatnum:28}}]] || {{Permissions|Didar.Bayan21NS}} |- | 23 || [[User:Мият|Мият]] || [[Special:Contributions/Мият|{{formatnum:23}}]] || {{Permissions|Мият}} |- | 24 || [[User:Arystanbek|Arystanbek]] || [[Special:Contributions/Arystanbek|{{formatnum:23}}]] || {{Permissions|Arystanbek}} |- | 25 || [[User:Gerelyi|Gerelyi]] || [[Special:Contributions/Gerelyi|{{formatnum:21}}]] || {{Permissions|Gerelyi}} |- | 26 || [[User:Айвентадор|Айвентадор]] || [[Special:Contributions/Айвентадор|{{formatnum:20}}]] || {{Permissions|Айвентадор}} |- | 27 || [[User:Сәуір 1|Сәуір 1]] || [[Special:Contributions/Сәуір 1|{{formatnum:18}}]] || {{Permissions|Сәуір 1}} |- | 28 || [[User:B25es|B25es]] || [[Special:Contributions/B25es|{{formatnum:17}}]] || {{Permissions|B25es}} |- | 29 || [[User:Coffee86|Coffee86]] || [[Special:Contributions/Coffee86|{{formatnum:17}}]] || {{Permissions|Coffee86}} |- | 30 || [[User:Asantashanov|Asantashanov]] || [[Special:Contributions/Asantashanov|{{formatnum:17}}]] || {{Permissions|Asantashanov}} |- | 31 || [[User:Нұрлан Рахымжанов|Нұрлан Рахымжанов]] || [[Special:Contributions/Нұрлан Рахымжанов|{{formatnum:17}}]] || {{Permissions|Нұрлан Рахымжанов}} |- | 32 || [[User:Мықтыбек Оразтайұлы|Мықтыбек Оразтайұлы]] || [[Special:Contributions/Мықтыбек Оразтайұлы|{{formatnum:17}}]] || {{Permissions|Мықтыбек Оразтайұлы}} |- | 33 || [[User:TheWikipedian1250|TheWikipedian1250]] || [[Special:Contributions/TheWikipedian1250|{{formatnum:16}}]] || {{Permissions|TheWikipedian1250}} |- | 34 || [[User:Шілбай Амандық|Шілбай Амандық]] || [[Special:Contributions/Шілбай Амандық|{{formatnum:16}}]] || {{Permissions|Шілбай Амандық}} |- | 35 || [[User:Jb-90bal|Jb-90bal]] || [[Special:Contributions/Jb-90bal|{{formatnum:16}}]] || {{Permissions|Jb-90bal}} |- | 36 || [[User:AlibiKazken|AlibiKazken]] || [[Special:Contributions/AlibiKazken|{{formatnum:13}}]] || {{Permissions|AlibiKazken}} |- | 37 || [[User:Gliwi|Gliwi]] || [[Special:Contributions/Gliwi|{{formatnum:11}}]] || {{Permissions|Gliwi}} |- | 38 || [[User:Kazman322|Kazman322]] || [[Special:Contributions/Kazman322|{{formatnum:10}}]] || {{Permissions|Kazman322}} {{/end}} jlxkwudwdbwwvb6iqetcx6a26k3fs0j 0 509343 3053325 3034946 2022-07-19T16:08:36Z Malik Nursultan B 111493 wikitext text/x-wiki {{Қарулы қақтығыс |қақтығыс = Корей соғысы<br />{{lang-ko|한국 전쟁}} |бөлім = [[Қырғи Қабақ Соғыс]] |сурет = Koreanwarmontage.jpg |себеп = [[Ким Ир Сен]]нің Кореяны өз билігінің астына біріктіру әрекеті |сурет атауы = ''Сағат тілі бойымен'': АҚШ теңіз әскерлері қытай сарбаздарын тұтқынға алуды; B-26 бомбалау үстінде; Оңтүстік корейлік қашқындар; [[Инчхон]]ға АҚШ күштерінің түсірілуі; БҰҰ күштері Пхеньяннан ашып, 38-ші параллельді қиып өтуде |дата = [[25 маусым]] [[1950 жыл|1950]] — [[27 шілде]] [[1953 жыл|1953]] |орын = [[Корей түбегі]] |өзгерістер = Корея арасындағы шекараның өзгеруі |нәтиже = Кореяның Оңтүстік және Солтүстік болып екіге бөлінуі. Татуласу. |қарсылас1 = '''[[Антикоммунизм|Антикоммунисттік]] күштер:''' * {{Flag|South Korea|name=Оңтүстік Корея}}<br /> * {{Мемлекет туы|БҰҰ}}: * {{Flag|Belgium|name=Бельгия}} * [[Сурет:Hellenic Kingdom Flag 1935.svg|border|22px]] [[Грекия Патшалығы|Грекия]] * {{Flag|Colombia|name=Колумбия}} * {{Flag|Luxembourg|name=Люксембург}} * {{Flag|Netherlands|name=Нидерланд}} * {{Flag|АҚШ|1912}} * {{Flag|Thailand|name=Тайланд}} * {{Flag|Turkey|name=Түркия}} * {{Flag|Philippines|1919|name=Филиппиндер}} * {{Flag|France|name=Төртінші француз республикасы}} * [[File:Flag of Ethiopia (1897-1936; 1941-1974).svg|22px|border]] [[Эфиопия]] * {{Flagicon|United Kingdom}} [[Британ империясы]]: ** {{Flag|United Kingdom|name=Ұлыбритания}} ** {{Flag|Australia|name=Аустралия}} ** {{Flag|New Zealand|name=Жаңа Зеландия}} ** {{байрақ|Канада}} ** [[File:Flag of South Africa (1928-1994).svg|22px|border]] [[Оңтүстік Африка Одағы|ОАО]] |қарсылас2 ={{flagicon image|Hammer and sickle.svg}} '''[[Коммунизм|Коммунисттік]] күштер:''' * {{Flag|North Korea|name=КХДР}} * {{Flag|China|name=ҚХР}} * [[Сурет:People's Liberation Army Flag of the People's Republic of China.svg|20px|link=Кытай халықтық азат ету әскері|border]] [[Кытай халықтық азат ету әскері|ҚХАӘ]] * [[Сурет:People's Liberation Army Flag of the People's Republic of China.svg|20px|link=Қытай халықтық еріктілері|border]] [[Қытай халықтық еріктілері|ҚХЕ]] * {{Байрақ|КСРО}} * [[Сурет:Flag of the Soviet Air Force.svg|22px|link=64-ші истребителді авиакорпусы|border]] [[64-ші истребителді авиакорпусы|64-ші иак]] |күштер1 = [[#Статистика|төменгі жақтан қараңыз]] |күштер2 = [[#Статистика|төменгі жақтан қараңыз]] |командир1 = {{Flagicon|South Korea}} [[Ли Сын Ман]]<br />{{Flagicon|БҰҰ}} [[Дуглас Макартур]]<br />{{Flagicon|БҰҰ}} [[Мэтью Риджуэй]]<br />{{Flagicon|БҰҰ}} [[Марк Кларк]] |командир2 = {{Flagicon|North Korea}} [[Ким Ир Сен]]<br />{{Flagicon|North Korea}} [[Пак Хон Ён]]<ref>Ким Ир Сеннің қолдаушысы, қр.: {{cite web|url=http://news.chosun.com/site/data/html_dir/2010/06/24/2010062400087.html|title=2010, 인물로 다시 보는 6·25 "이 자식아, 전쟁지면 너도 책임있어" 김일성, 박헌영에 잉크병 집어 던져|author=이지수.|publisher=조선일보|lang=ko|accessdate=2010-09-15|archiveurl=http://www.webcitation.org/65ONQVyWQ|archivedate=2012-02-12}}</ref><br />{{Flagicon|China}} [[Мау Зыдоң]]<br />{{Flagicon|China}} [[Чэнь Гэн]]<br />{{Flagicon|China}} [[Пэн Дэхуай]] |шығындар1 = {{байрақ|БҰҰ}}<br /> өлгендер саны: 40&nbsp;670<br /> жараланғандар саны: 104&nbsp;280<br /> тұтқынға түскендер және із-түссіз жоғалғандар саны: 9931<br /> {{Flagicon|South Korea}}<br /> өлгендер саны: 137&nbsp;899<br /> жараланғандар саны: 450&nbsp;742<br /> тұтқынға түскендер және із-түссіз жоғалғандар саны: 32&nbsp;838<ref>{{cite web|url=http://www.withcountry.mil.kr/info/koreanwar/war3/20070214/1_-3722.jsp?menu=menu2|title=6.25 전쟁의 피해|publisher=대한민국 국방부|lang=ko|accessdate=2010-06-25|deadlink=404|archiveurl=http://web.archive.org/20110722140709/www.withcountry.mil.kr/info/koreanwar/war3/20070214/1_-3722.jsp?menu=menu2|archivedate=2011-07-22}}</ref><br /> [[#Статистика|төменгі жақтан қараңыз]] |шығындар2 = {{Flagicon|North Korea}}'''''(АҚШ бағалаулары)'':'''<br /> өлгендер саны: 112 мың<br /> жараланғандар саны: 303 мың<br /> тұтқынға түскендер және із-түссіз жоғалғандар саны: 120 мың<ref name="Hickey">{{cite web |author = Michael Hickey. |title = The Korean War: An Overview |url = http://www.bbc.co.uk/history/worldwars/coldwar/korea_hickey_04.shtml |publisher = [[Би-би-си]] |accessdate = 31 желтоқсан 2011 |archiveurl = http://www.webcitation.org/68gozMgsT |archivedate = 2012-06-25 }}</ref><br /> {{Flagicon|PRC}}'''''(ҚХР бағалаулары)'':'''<ref name="Li111">{{кітап | авторы = Xiaobing Li. | жыл = 2007 | бөлімі = A History of the Modern Chinese Army | баспасы = University Press of Kentucky | орны = Lexington, KY | isbn = 978-0-8131-2438-4 | pages = 111 }}</ref><br /> өлгендер саны: 60 мың<br /> жараланғандар саны: 383,5 мың<br /> ауруханаға жатқызылғандар саны: 450 мың<br /> із-түссіз жоғалғандар саны: 4 мың<br /> тұтқынға түскендер саны: 21 мың<br /> '''''(АҚШ бағалаулары)'':'''<ref name="Hickey" /><br /> өлгендер саны: 400 мыңнан астам <br /> жараланғандар саны: 486 мың<br /> тұтқынға түскендер саны: 21 мың<br /> {{Flagicon|USSR|1923|name=Кеңес Одағы}}<br /> өлгендер саны: 282 <ref name="Krivosheev1997">{{кітап | авторы = Grigorij F. Krivošeev | бөлімі = Soviet Casualties and Combat Losses in the Twentieth Century | жыл = 1997 | баспасы = Greenhill | орны = London | isbn = 1-85367-280-7 }}</ref><br /> '''Барлығы:''' 1&nbsp;545&nbsp;822—1&nbsp;648&nbsp;582 [[#Статистика|төменгі жақтан қараңыз]] }} {{Корея тарихы}} '''Корей соғысы''' ({{lang-ko|한국 전쟁}}) — [[1950 жыл]]дың [[25 маусым]]ынан [[1953 жыл]]дың [[27 шілде]]сіне дейін (дегенмен соғыстың ресми түрде тоқтағаны туралы жарияланған жоқ) созылған [[Солтүстік Корея]] мен [[Оңтүстік Корея]] арасындағы қақтығыс. Негізінен бұл соғысты [[суық соғыс|қырғи қабақ соғыс]] кезеңіндегі [[АҚШ]]-пен [[ҚХР]] және [[КСРО]] одақтас елдері арасындағы жанама соғыс деп те атайды. Солтүстік коалиция құрамына: Солтүстік Корея және оның қорғаныс күштері: қытай әскері (ҚХР бұл қақтығыста ресми түрде қатыспағандықтан, қытай әскері «қытай халықтық еріктілер» тобына бірікті). [[Кеңес Одағы]] да соғысқа ресми түрде қатыспағанымен, ол соғысты қаржыландыруды және қытай әскерлерін жабдықтандыруды өз мойнына алды. Оңтүстік жақтан соғысқа [[Оңтүстік Корея]], [[Америка Құрама Штаттары|АҚШ]], [[Ұлыбритания]] және басқа да [[БҰҰ Қарулы күштері]]нің құрамындағы елдер қатысты. == Атауы == [[Ағылшын тілі]]нде корей қақтығысы дәстүрлі түрде «Корей соғысы» ({{lang-en|Korean War}}) деп аталады, алайда АҚШ-та бұл қақтығыс соғыс емес, «полициялық операция» ({{lang-en|Police action}}) болып саналған. Корей соғысы қарсаңында [[АҚШ президенті|АҚШ-тың президенті]] — [[Гарри Трумэн]] болған. [[Оңтүстік Корея]]да бұл қақтығыс әрекеттің басталу мерзімі бойынша «25 маусым оқиғасы», ''Югио сабён'' ({{lang-ko3|육이오 사변|六二五 事變}}) немесе «Корей соғысы» ''Хангук Чонджэн'' ({{lang-ko3|한국전쟁|韓國戰爭}}) деген атаулармен танымал. 1990-шы жылдардың басына шейін «25 маусым бүлігі», ''Югио ран'' ({{lang-ko3|육이오란|六二五亂}}) деп аталып келді. [[КХДР]]-нда соғыс атауы — «Азаттық Отан соғысы», ''Чогук Хэбан Чонджэн'' ({{lang-ko3|조국해방전쟁|祖國解放戰爭}}). Ал [[ҚХР|Қытайда]] болса «Корей халқын қолдау мақсатындағы Америкаға қарсы соғыс» ({{lang-zh|抗美援朝}}) немесе «жұмсағырақ» «Корей соғысы» ({{lang-zh|朝鲜战争/朝鮮戰爭}}) деп аталады. [[Қытай тілі]]ндегі басқа танымал атауы — «韩战/韓戰», «Корей соғысы» сөзінің [[аббревиатура]]сы == Тарихи алғышарттар == [[Сурет:Divided Korea.jpg|200px|thumb|left|Кореяның бөлінуі]] {{main|Корея - Жапония отары}} [[Корея]] 1910 жылдан бастап [[Екінші дүниежүзілік соғыс]]тың аяғына шейін [[Жапония]] отары болды. 1945 жылдың 5 сәуірінде Кеңес Одағы Жапонияға шабуыл жасамау Пактісін бұзды, яғни [[денонсация]]лады, ал 6 тамыз күні АҚШ-пен жүргізілген келісім-шартқа сәйкес [[Кеңес-Жапон соғысы|Жапония империясының соғысын]] жариялады. Кеңес әскері Кореяға солтүстіктен, ал америкалықтар [[Корей түбегі]]не оңтүстіктен келді.<ref>{{cite web |author = Dankwart A. Rustow. |url = http://www.hoseo.ac.kr/~css/institutes/archive/rustow.html |title = The Changing Global Order and Its Implications for Korea’s Reunification |accessdate = 2006-05-07 |lang = en |deadlink = 404 |archiveurl = http://web.archive.org/20010420033623/www.hoseo.ac.kr/~css/institutes/archive/rustow.html |archivedate= 2001-04-20 }}</ref> 1945 жылдың 10 тамызында Жапонияның капитуляциясына байланысты АҚШ пен КСРО Кореяны 38-ші параллельден солтүстікке қарай [[Қызыл армия|Жұмысшы-шаруа қызыл әскері]], ал оңтүстікке қарай АҚШ қарамағына өту туралы келісім-шартқа отырды. Осылайша, түбек кеңестік солтүстік аймаққа және америкалық оңтүстік аймаққа бөлінді. 1945 жылдың желтоқсанында АҚШ пен КСРО арасында мемлекетті уақытша басқару жөнінде келісімге қол қойылды. Оңтүстік және солтүстік аймақта үкімет құрылды. Түбектің оңтүстігінде АҚШ [[БҰҰ]]-ның қолдауымен сайлау жүргізді; үкімет басшысы ретінде [[Ли Сын Ман]] таңдалды. Солшыл партиялар бұл сайлауға бойкот жариялады. Солтүстікте кеңес әскерлері билікті [[Ким Ир Сен]] бастаған [[комунизм|комунисттік]] үкіметке берді. [[Антигитлерлік коалиция]] елдері уақыт өте келе Кореяның бірігетіндігіне сенді, алайда суық соғыс басталғандықтан КСРО мен АҚШ бірігу туралы келісімге отыра алмады, сондықтан 1947 жылы Біріккен Ұлттар Ұйымы АҚШ президенті [[Гарри Трумэн]]нің бастамасымен ешқандай референдумдарға және плебисцитке сүйенбестен Корея болашағын өз қолына алды. Оңтүстік Корея президенті [[Ли Сын Ман]] да, Солтүстік Корея Еңбек партиясының бас хатшысы Ким Ир Сен де өздерінің ойларын жасырмады: екеуі де [[Корей түбегі]]н өз билігіне біріктіруді мақсат тұтты. Екі кореялық мемлекеттің 1948 жылы қабылданған конституциясында екі үкіметтің әрқайсысының мақсаты өз билігін мемлекеттің барлық аймағына тарату екендігін ашық жазды. ҚХР үкіметі Кореядағы барлық болып жатқан жағдайды жіті қадағалап отырды. [[Мао Цзэдун]] америкалық интервенция Азиядағы аймақтардың жағдайын тұрақсыздандырып, оның [[Тайвань]]да негізделген, [[Чан Кайши]] [[Гоминьдан]]ының күшін жою жоспарын бұзатындығына сенді. 1949 жылдың басынан Ким Ир Сен кеңес үкіметіне Оңтүстік Кореяға шабуыл жасауына көмек сұрау негізінде жүгіне бастады. Алайда [[Сталин]] солтүстік корейлік армияның дайындық деңгейінің жеткіліксіз екендігін және қақтығысқа АҚШ-тың араласуын, осыдан кейін өте ауқымды [[ядролық соғыс]]тың басталып кету мүмкіндігін сылтауратып Ким Ир Сеннің бұл өтінішін орындамайды. Сталин Кореядағы оқиға жаңа дүниежізілік соғысқа әкеп соқтыруынан сескенді.<ref>Попов И., Лавренев С., Богданов В. Корея в огне войны (Корея — соғыс жалынында). — Жуковский; М.: Кучково, 2005. — С. 74—75.</ref>. == Соғыс барысы == {{see also|Корей соғысының хронологиясы}} === Соғыстың басталуы (25 маусым 1950) === [[File:Korean war 1950-1953.gif|thumb|upright|Майдан тұрақталмайынша аумақ жиі өзгеріп тұрды.<br><span style="background:#d45444;">Солтүстік Корея және Қытай әскері</span><br><span style="background:#4cd444;">Оңтүстік Корея, Америка және Біріккен Ұлттар әскері</span>]] [[Сурет:Wrecked North Korean tank on bridge south of Suwon HD-SN-99-03158.JPEG|thumb|left|250px|Солтүстік корейлік [[Т-34-85]]]] 25 маусымның тәң сәрісінде [[артиллерия]]мен қамтылған солтүстік корейлік әскер оңтүстігіндегі көрші мемлекет арасындағы шекараны кесіп өтті. Құрлықтағы әскер саны 135 мың адам болды, оның құрамында 150 [[Т-34]] танкілері болды, ал әуе-қорғаныс күштерінің саны 172 әскери ұшақ.<ref name="ввс">Тепсуркаев Ю. Г., Крылов Л. Е. «Сталинские соколы» против «Летающих крепостей» («Ұшқыш бекініске» қарсы «Сталиннің қырандары»). — М.: Яуза, Эксмо, 2008. — С. 290.</ref>. Ал Оңтүстік Кореяның құрлықтағы әскер күшінің саны 150 мың адамды құрады.<ref>Ачесон мемлекеттік хатшысының мәлімдемесі, UP, Washington, 2 мамыр 1951</ref>; оңтүстік корейлік армияның қолында бронетехника болмады және санаулы жеңіл оқу-әскери ұшақтар<ref name="ввс" /> ғана болды. Солтүстік Корея үкіметі «опасыз» Ли Сын Манды КХДР территориясына арамза түрде басып кірді деп мәлімдеді. Солтүстік корейлік армияның алғашқы күндегі басқыншылығы сәтті болды. Олар 28 маусымның өзінде Оңтүстік Корея елордасы — [[Сеул]] қаласын басып алды. Соққының басты бағыттарын [[Кэсон]], [[Чхунчхон (қала)|Чхунчхон]], [[Ыйджонбу]] және [[Онджин]] қалаларыда қабылдады. Сеулдің [[Кимпхо (әуежай)|Кимпхо]] әуежайы толығымен талқандалды. Дегенмен, тамыз айының ортасына таман Оңтүстік Кореяның 90%-ы КХДР армиясымен алынды. Кореядағы соғыс АҚШ пен басқа да батыс мемлекеттері үшін күтпеген оқиға болды: осыған дейін бір апта бұрын, яғни 20 маусымда Мемлекеттік департаменттің хатшысы [[Ачесон|Дин Ачесон]] өзінің [[АҚШ Конгресі]]ндегі баяндамасында «соғыстың басталуы екіталай екендігін» айтқан.<ref>Paolo Enrico Coletta. The United States Navy and Defense Unification, 1947-1953. — University of Delaware Press, 1981. — P. 248.</ref>. [[Гарри Трумэн|Трумэнге]] соғыстың басталғанын демалыс күндері отаны Миссуриге кетуімен байланысты тек бірнеше сағаттан кейін ғана айтылды, ал АҚШ мемлекеттік хатшысы — Ачесон Мэрилендте болған<ref>Dennis D. Wainstock. Truman, MacArthur and the Korean War: маусым 1950-шілде 1951. — Enigma Books, 2013. — P. 6.</ref>. [[Сурет:C-54 destroyed by North Korean fighters 1950.jpg|thumb|left|250px|Аэродромда солтүстік корейлік истребительдермен жойқындалған, америкалық [[Douglas C-54 Skymaster|C-54 Skymaster]]]] 25 маусым күні шұғыл түрде [[Нью-Йорк]]те [[БҰҰ Қауіпсіздік Кеңесі]] шақырылды, күн тәртібінде корей мәселесі талқыланды. Америкалықтармен ұсынылған, алғашқы [[резолюция]] ешбір «қарсылықсыз», тоғыз мүше «қолдау» білдіріп, қабылданды. [[Югославия]] өкілі қалыс қалды, ал кеңестік елші [[Яков Малик]] дауыс беруге бойкот жариялады.<ref>http://www.ln.mid.ru/mg.nsf/ab07679503c75b73c325747f004d0dc2/880f42c7b8fdfb5cc3256d3c001caf17?OpenDocument {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20090621004419/http://www.ln.mid.ru/mg.nsf/ab07679503c75b73c325747f004d0dc2/880f42c7b8fdfb5cc3256d3c001caf17?OpenDocument |date=2009-06-21 }}</ref> Ал, келесі мәліметтер бойынша, КСРО Корейлік мәселе бойынша дауыс беруде мүлдем қатыспаған деп жазылған<ref>''Gaddis, John Lewis.'' The Cold War: a new history. ISBN 1-59420-062-9. P. 43</ref><ref>Новейшая история России 1914—2008 // Под ред. М. В. Ходякова. 3-е изд. М.: 2008. ISBN 978-5-9692-0339-6, С. 336.</ref>. [[Сурет:1st Cav at Naktong River.jpg|thumb|250px|left]] Соғыстың алғашқы айларында болған негізгі шайқастар — [[Тэджон операциясы|Тэджон шабуыл операциясы]] (3—25 шілде) және [[Нактонган операциясы]] (26 шілде — 20 тамыз). === БҰҰ контршабуылы (қыркүйек 1950) === [[Сурет:Battle of Inchon.png|250px|thumb|left|Инчхон портындағы америкалық десант кемелері]] Кері шабуыл 15 қыркүйекте басталды. Бұл кезде Пусан периметрінің аумағында 5 оңтүстік корейлік және 5 америкалық дивизия, [[Ұлыбритания]] армиясының бригадасы, шамамен 500 танкі, 1634-тен астам зеңбірек пен әртүрлі калибрлі минометтер және 1120 ұшақ болды.<ref name="Okorokov">{{cite web|url=http://www.chekist.ru/article/911|title=Корей соғысы 1950-1953 жж.|last=Окороков|first=Александр|date=2005 жылдың 29 қазаны|accessdate=2009-10-30|archiveurl=http://www.webcitation.org/65ONSATPC|archivedate=2012-02-12}}</ref>. Теңізден құрлықтағы күштер тобын АҚШ ӘТФ және одақтас 230 кеме қолдады. Бұған қарсы құрамында 40 танкісі және 881 зеңбіректері бар КХДР армиясының 13 девизиясы төтеп берді<ref name="Okorokov"/>. === Соғысқа Қытай мен КСРО-ның қосылуы (қазан 1950) === [[Сурет:Chosin.jpg|thumb|250px|left|Теңіз жаяу әскері Чосиннен шегінуде]] Қыркүйектің соңында солтүстік корейлік қарулы күштерінің талқандалғандары және Корей түбегінің аумағы америкалық-оңтүстік корейлік армияның үстемдігіне өтуі тек уақыттың еншісінде қалғаны белгілі болды. Осындай жағдайларда қазан айының бірінші аптасында КСРО және ҚХР басшылығының арасында белсенді талқылаулардың жүргізілуі жалғаса берді. Соңында Қытай армиясының бөлігін Кореяға жіберуді ұйғарады. Бұндай нұсқа [[1950 жыл]]дың көктемінде [[Сталин]] мен [[Ким Ир Сен]]нің [[Мау Зыдоң]]ға Оңтүстік Кореяға шабуыл жасайтындығын жеткізген кезде қарастырылған болатын. Егер 38 паралельді корейлік емес әскер күші басып өтетін болса, [[ҚХР]] соғысқа қосылатындығын ашық жариялады. Қазан айының басында бұл ескерту [[БҰҰ]]-на Қытайдағы [[Үндістан]] елшісі арқылы жіберілді. Алайда АҚШ президенті Трумэн Қытайдың бұл соғысқа қатысуы елеулі орын алатындығына сенбеді, сондықтан ол бұл Қытайлық ескертуді «БҰҰ-ын бопсалау әрекеті» деген баға берді. 1950 жылдың 8 қазанында америкалық әскер Солтүстік Кореяның шекарасын басып өтеді, осыдан кейін келесі күні Қытай Төрағасы Мао [[ҚХР қарулы күштері|қытай армиясына]] [[Ялуцзян]] өзенінің жағасына келіп, оны басып өту керектігін бұйырды. Мао Сталинге: «Егер біз АҚШ-тың Корей түбегін толығымен жаулап алуына жол берсек […], онда біз олардың Қытайға соғыс ашуына дайын болумыз керек», — деді. Қытай премьері [[Чжоу Эньлай]] Мәскеуге дереу жөнелтіліп, Маоның пікірін кеңес басшылығына жеткізді. Мао Сталиннен көмекті күту мақсатында соғысқа қосылуын 13 қазаннан 19 қазанға ауыстырады. Алайда КСРО әуеден қорғанысын шектеді, себебі кеңестік [[МиГ-15]] майдан жолағына 100 км-ден астам жақындауға болмайтын еді. Кеңестік МиГ-15 ұшақтары америкалық [[Lockheed F-80 Shooting Star|F-80]] ұшақтарына үстемдік етті. Бұған жауап ретінде АҚШ қақтығыс аймағына [[North American F-86 Sabre|F-86]] ұшақтарын енгізді. КСРО-ның әскери көмегі туралы ақпарат АҚШ үшін мәлім болды, алайда халықаралық ядролық қақтығыстан құтылу мақсатында АҚШ ешқандай шара қолданбады<ref name="Тарасов">[http://world.lib.ru/k/kim_o_i/a991.shtml Тарих ғылымдарының кандидаты В. А. Тарасов]</ref>. 1950 жылдың 15 қазанында Трумэн Корей соғысының ауқымын шектеу үшін Қытай [[интервенция]]сының және қолданатын шараларының мүмкіндіктерін талқылауға [[Уэйк]] атоллына аттанады. Ол жерде Трумэнді генерал Макартур «егер Қытайлықтар Пхеньянға баруға тырысса, ол жерде ауқымды шайқас болтындығына» иландырды. [[Сурет:US 3rd infantry troops, before Imjin River patrol, Korea 17-April-1951.jpg|left|250px]] Қытай енді шыдай алмады. Қазан айының ортасында соғысқа Қытай күштерінің енуі туралы мәселе шешіліп [[Мәскеу]]мен келесілді. 270-мыңдық Қытай әскерінің шабуылы [[Пэн Дэхуая]]ның басшылығымен 1950 жылдың 25 қаңтарында басталды. Тұтқиыл шабуылдың нәтижесін қолданған Қытай армиясы БҰҰ қорғаныс күшін талқандап, кейін таулы аймақтарға шегінді. Қазан айының соңында қытайлықтар екінші шабуылын бастады. Ханган мен Пхеньян арасында қолайлы қорғаныс позициясын қолданып отырған америкалықтарды бері шығарып алу мақсатында Пэн дүрбелең жағдайды имитациялауға бұйырады. === Бітім туралы шартқа қол қою және кейінгі жағдайлар === 1952 жылдың 4 қараша айында [[АҚШ президенті]] болып сайланған [[Дуайт Эйзенхауэр]], өзінің лауазымына ие болмай жатып Кореяға іссапар жүргізеді. Ол өз іссапарында соғысты тоқтату мәселесін қарастырды. Алайда 1953 жылдың 5 наурызындағы Сталиннің өлімі [[КОКП ОК Президиумы]] соғысты тоқтату үшін дауыс берді. КСРО тарапынан қолдаудан айырылған Қытай тұтқынға түскендерді өз еркімен репатриаяциялауға келісті. [[БҰҰ]] [[Үндістан]]ның оқ жаудыруды тоқтату туралы ұсынысын қабылдағаннан кейін, 1953 жылдың 27 шілдесінде келісім тағайындалды. Бейбіт келісім жасасу мақсатында, алайда нәтижесіз қалған, 1954 жылдың сәуірінде Женевадағы бейбіт конференциясы шақырылды. Солтүстік пен Оңтүстік өзінің бума-бума ұсыныстарын ұсынды, алайда бұл ұсыныстар бір-бірімен көп келісе қоймады. Дегенмен «солтүстік» кейбір жеңілдіктерге келісім берді, алайда АҚШ пен оның одақтастары ультимативті позиция ұстанып отырды. 1958 жылдың қаңтарында АҚШ Оңтүстік Корея шекарасында ядролық қару орналастырды, бұл әрекет бітім туралы Келісімнің 13d тармағына қарама-қайшылық тудырды. [[Ядролық қару]]лар 1991 жылы мемлекеттен тыс шығарылған.<ref>{{cite web|url = http://www.pircenter.org/sections/53-voennaya-yadernaya-programma-respubliki-koreya|title = ПИР-Центр}}</ref> 1991 жылы 13 желтоқсан айы ҚХДР мен Корея Республикасы бітім, шабуылдамау, серіктестік пен әріптестік және өзара алмасулар жүргізу туралы Келісімге қол қойды. Бұл қелісімде қос корейлік мемлекет өздерінің тәуелсіздігін және дербестігін мойындады. КР мен КХДР өзара бір-бірінің ішкі саяси істеріне араласпауға, жаулық әрекеттерді қолданбауға, бір-бірінің әлеуметтік-экономикалық жүйелерін құрметтеуге міндетті болды. Алайда ертеде қол жеткізген келісім 2010 жылы [[Ли Мён Бак]]тың қатысымен жоққа шығарылды. («Чхонан» күзетші кемесін батыру оқиғасы болғаннан кейін), ал 2013 жылғы сәуір дағдарысы ҚХДР 1953 жылғы Келісім мен 1991 құжат ережелерін орындаудан бас тартуға әкеп соқтырды. 2013 жылдың 8 наурызында ҚХДР үкіметі Оңтүстік Кореямен жүргізілген Бітім шартты жойды.<ref>{{cite web|url=http://top.rbc.ru/politics/08/03/2013/848397.shtml|title=ҚХДР үкіметі Оңтүстік Кореямен жүргізілген Бітім шартты жойды|publisher=РБК|accessdate=2013-03-08|archiveurl=http://www.webcitation.org/6EzjyccoI|archivedate=2013-03-09}}</ref>. 29 мамыр 2013 ж. КХДР Оңтүстік Кореяға бітім шартқа қол қоюды ұсынды. == Соғыс сипаты == === Статистика === Әскер саны (адам):<ref name=data>[https://picasaweb.google.com/108573012299437252367/JkciwD#5564789385307245298 Тараптардың күштері және шығындар]</ref> * БҰҰ әскері: ** {{Flag|Оңтүстік Корея}} — 590 911 ** {{Flag|АҚШ|1912}} — 302 483-нан 480 000 дейін ** {{Flag|United Kingdom|name=Ұлыбритания}} — 63 000<ref>{{cite web|title=On This Day 29 August 1950|publisher=[[BBC]]|url=http://news.bbc.co.uk/onthisday/hi/dates/stories/august/29/newsid_3053000/3053107.stm|accessdate=2007-08-15|archiveurl=http://www.webcitation.org/65ONT9nCx|archivedate=2012-02-12}}</ref> ** {{Flag|Philippines|1919|name=Филиппиндер}} — 7430<ref name="autogenerated1">{{cite web|title=Filipino Soldiers in the Korean War (video documentary)|url=http://www.youtube.com/watch?v=9SBmEl3Gv60|accessdate=2008-03-24}}</ref> ** {{байрақ|Канада}} — от 6146 до 26 791<ref>{{cite web |url = http://www.vac-acc.gc.ca/general/sub.cfm?source=history/koreawar |title = The Korean War |accessdate = 2006-05-07 |lang = en |archiveurl = http://www.webcitation.org/65ONTw9uP |archivedate = 2012-02-12 }}</ref> ** {{Flag|Turkey|name=Түркия}} — 5190<ref>{{cite web |url = http://www.korean-war.com/turkey.html |title = The Turkish Brigade |accessdate = 2006-05-07 |lang = en |archiveurl = http://www.webcitation.org/65ONUWGfI |archivedate = 2012-02-12 }}</ref> ** {{Flag|Netherlands|name=Нидерланд}} — 3972 ** {{Flag|Australia|name=Аустралия}} — 2282 ** {{Flag|New Zealand|name=Жаңа Зеландия}} — 1389 ** {{Flag|Thailand|name=Тайланд}} — 1294 ** [[File:Flag of Ethiopia (1897-1936; 1941-1974).svg|22px|border]] [[Эфиопия]] — 1271<ref name=data/> ** [[Сурет:Hellenic Kingdom Flag 1935.svg|border|22px]] [[Грекия Патшалығы|Грекия]] — 2163<ref name=Osprey>{{cite book |title= The Korean War 1950-53|last=Thomas |first=Nigel|coauthors=Chappell, Mike |year=1986 |publisher=[[Osprey Publishing]] |location=Oxford |isbn=0850456851 |pages=22-23 }}</ref> ** {{Flag|France|name=Төртінші француз республикасы}} — 3421<ref name="frinvolvement">{{cite web|title=French Participation in the Korean War|publisher=Embassy of France|url=http://www.info-france-usa.org/atoz/koreawar.asp|accessdate=2007-08-15|deadlink=404|archiveurl=http://web.archive.org/20070927195348/www.info-france-usa.org/atoz/koreawar.asp|archivedate=2007-09-27}}</ref> ** {{Flag|Colombia|name=Колумбия}} — 1068 ** {{Flag|Belgium|name=Бельгия}} — 900 ** [[File:Flag of South Africa (1928-1994).svg|22px|border]] [[Оңтүстік Африка Одағы|ОАО]] — 826 ** {{Flag|Luxembourg|name=Люксембург}} — 44 Барлығы: 933 845 бастап 1 100 000 дейін. Сондай ақ өз қызметтерін ұсынғандар: [[Никарагуа]], [[Аргентина]], [[Судан]], [[Куба]]. * Солтүстік коалиция (мәліметтер жуықталған):<ref name=data/> ** {{Flag|Солтүстік Корея}} — 260 000 ** {{Flag|China|name=Қытай}} — 780 000 ** {{Flag|КСРО|1923}} — 26 000 дейін, негізінен пилоттар (535), зенитшілер мен әскери кеңесшілер Барлығы: шамамен 1 060 000. == Соғыс салдары == Корей соғысы [[Қырғи Қабақ Соғыс|Суық соғыс]] кезінде болған жалғыз қарулы қақтығыс болды және келесі қақтығыстардың алғы шарты болды. Ол жергілікті соғыстың үлгісін құрды. Бұл соғыс қос астам державаның шектеулі аумағында, атом ядросын қолданбай соғысқан қақтығыс сипатында болды.<ref>{{cite news|url=http://www.bbc.co.uk/russian/rolling_news/2010/01/100111_rn_northkorea_us.shtml|title=АҚШ|publisher=[[Би-би-си]]|date=11 қаңтар 2010 жылдың}}</ref>. === [[Корея]] === [[Сурет:Panmunjeom2.jpg|thumb|[[Пханмунджом]]дағы Солтүстік және Оңтүстік Корея шекарасы]] Қос мемлекеттің де 80 %-дан астам өнеркәсіптік және транспорттық инфрақұрылымы бұзылды. Соғыстың аяқталуымен [[Корей түбегі|түбек]] сол қалпы екіге бөлінген қалпы қалды. Қос аймақта сәйкесінше КСРО мен АҚШ үстемдік құрды. Оңтүстік Корея қорғаныс министрлігі 1953 жылы тоқтатылған соғыс әрекеттері кезінде КХДР барлық оңтүстік корейлік тұтқындарды босатпау туралы ұйғарады. Көптеген жылдар өткеннен кейін ҚХДР-дан Оңтүстік Кореяға тұтқындар қайтып оралып жатты.<ref>[http://www.rian.ru/society/20031024/454200.html КХДР-да Оңтүстік Кореяның 496 тұтқындары қалып қалған] ([[РИА Новости]], 24 қазан 2003)</ref> {{see also|Кореяның бөлінуі|Демилитарландырылған аймақ (Корея)|Кореяның бірігуі}} == Дереккөздер == <references/> {{Жақсы мақала}} [[Санат:Азамат соғыстары]] [[Санат:1950 жж.]] [[Санат:Қырғи қабақ соғысы]] 4nq2yyeb4fn6jrng0m3iakttivrp0ue 0 522900 3053306 3053262 2022-07-19T14:32:31Z Мықтыбек Оразтайұлы 69223 wikitext text/x-wiki {{Футболшы |есімі = Роберт Левандовский |толық аты = |лақап аты = |сурет = Robert Lewandowski123666.jpg |сурет ені = |туған күні = 21.08.1988 |туған жері = {{туғанжері|Варшава|Варшавада}}, [[Польша]] |азаматтығы = {{байрақ|Польша}} |бойы = 185 [[сантиметр|см]] |салмағы = 81 [[килограмм|кг]] |позиция = [[шабуылшы]] |қазіргі клуб = {{ту|Испания}} [[Барселона (футбол клубы)|Барселона]] |номері = — |жастар клубы = {{футбол карьерасы |1996—1997|{{ту|Польша}} Партизан| |1997—2004|{{ту|Польша}} Варсовия| }} |клубтары = {{футбол карьерасы |2005|{{ту|Польша}} Дельта|17 (4) |2005—2006|{{ту|Польша}} [[Легия (футбол клубы)|Легия II]]|12 (2) |2006—2008|{{ту|Польша}} [[Знич (футбол клубы)|Знич]]|59 (36) |2006—2007|{{ту|Польша}} Знич II|2 (2) |2008—2010|{{ту|Польша}} [[Лех (футбол клубы)|Лех]]|58 (32) |2010—2014|{{ту|Германия}} [[Боруссия Дортмунд]]|131 (74) |2014—2022|{{ту|Германия}} [[Бавария (футбол клубы)|Бавария]]|253 (238) |2022—|{{ту|Испания}} [[Барселона (футбол клубы)|Барселона]]|0 (0) }} |ұлттық құрамы = {{футбол карьерасы |2007|{{ту|Польша}} Польша U19|1 (0) |2008|{{ту|Польша}} Польша U21|3 (0) |2008—|{{футбол|Польша}}|132 (76)}} |медальдары = [[Сурет:Polonia Restituta Komandorski.jpg|60px]] }} '''Роберт Левандовский''' ([[Поляк тілі|пол.]] ''Robert Lewandowski''; [[1988 жыл]]ы [[21 тамыз]]да туған, [[Варшава]], [[Польша]]) — [[Поляктар|поляк]] футболшысы, "[[Барселона (футбол клубы)|Барселона]]" клубы мен [[Польша Ұлттық футбол құрамасы|Польша құрамасының]] шабуылшысы. == Мансабы == === Клубтық === Бала кезінде әкесі жұмыс істейтін "Партизан" (Лешно) клубында жаттықты. 2004 жылы [[Варшава]]ның "Варсовия" клубынан "Дельта" клубына ауысты. Кейін "[[Легия (футбол клубы)|Легия ІІ]]" клубына қосылды. 2006 жылы "Знич" клубына ауысып, 2007/08 жылға маусымда Польша екінші лигасында үздік мерген атанды. 2008 жылы жазда "[[Лех (футбол клубы)|Лех]]" клубымен бес жылдық келісім шарт жасасты. 8 тамызда [[Футболдан Польша чемпионаты|Польша чемпионатындағы]] тұңғыш ойынын "Белхатув" клубына қарсы өткізді. Ойынның 67-минутында тұңғыш голын соқты. Бірақ "Лех" 2:3 есебімен ұтылып қалды. 2008/09 жылғы маусым қорытындысында "Лех" үшінші орын алды, Левандовский 14 голмен мергендер көшінде екінші боп мәреге жетті. 2010 жылы 1 шілдеде 4,750 млн еуро төлеп, "[[Боруссия Дортмунд]]" сатып алды. Роберт 7-нөмерлі жейдені киді. 22 тамызда [[Футболдан Германия чемпионаты|Германия Бундеслигасындағы]] тұңғыш ойынын "[[Байер 04]]" клубына қарсы өткізді. 19 қыркүйекте тұңғыш голын сырт алаңда "[[Шальке 04]]" қақпасына соқты. Маусым соңында дортмундтық клуб Германия чемпионы атанды, ал Левандовский 33 ойында 8 гол соқты. 2011/12 жылғы маусымда ол 9-нөмірге ауысты. Бұл жолы Роберт команданың маусымдағы үздік мергені атанды: 33 ойында 22 рет көзге түсті. Ал Германия кубогының финалында "[[Бавария (футбол клубы)|Баварияға]]" қарсы ойында хет-трик жасады. Бұл ойында "Боруссия" 5:2 есебімен жеңіске жетті. [[УЕФА Чемпиондар Лигасы 2012/13|2012/13 жылғы Чемпиондар Лигасының]] маусымында команда өте сәтті ойнады, тек финалда "Баварияға" жол берді. Жартылай финалда "[[Реал Мадрид]]" қақпасына покер жасап, жартылай финалда 4 гол соққан тарихтағы тұңғыш футболшы атанды. 2014 жылы қаңтарда "Бавариямен" келісім шарт жасасты, бұл келісім шарт 1 шілдеде күшіне мінді. 2015 жылы 22 қыркүйекте "[[Вольфсбург (футбол клубы)|Вольфсбург]]" қақпасына тоғыз минут ішінде бес гол соғып, әлемдік рекорд жасады (51', 52', 55', 57', 60' минуттарда). 2016 жылы 14 мамырда Бундеслигада 30 гол соққан тұңғыш легионер атанды. Осы жылы клубпен келісім шарт мерзімін 2021 жылға дейін ұзартты. 2019/20 жылғы маусымда [[УЕФА Чемпиондар Лигасы 2019/20|УЕФА Чемпиондар лигасы]] мен [[Футболдан Германия чемпионаты 2019/20|Германия бундеслигасының]] үздік мергені атанды (тиісінше 15, 34 гол). 2019/20 жылғы маусым Роберт үшін мансабындағы жетістікке жеткен маусым болды. Сол жылғы маусымда ол алғаш рет [[УЕФА Чемпиондар Лигасы 2019/20|Чемпиондар Лигасын]] жеңіп алды. Одан бөлек футболшы мүмкін болған 6 кубокты қаңжығасына байлады. 2021 жылы Роберт Левандовский Бундеслигада бір маусымда ең көп гол соққан футболшы ретінде аты тарих беттерінде қалдырды. Сол жылы Роберт Германия чемпионатында 41 голдың авторы атанды және 1971/72 жылғы маусымда 40 гол соққан [[Герд Мюллер]] рекордын жаңартты. 2022 жылы Роберт Левандовский Бавариядан кету жайлы шешім қабылдады. Сол жылы жазда Бавария футбол клубы ойыншыны сатты. Левандовский Бавариядан 50 миллион еуроға "[[Барселона (футбол клубы)|Барселона]]" клубының сапына қосылды. Футболшы Барселонамен 2025 жылға дейін келісімшарт жасасты. Және тағы 1 жылға ұзартуға болады делінген келісімшартта. === Ұлттық құрамада === 2008 жылы 10 қыркүйекте [[Сан-Марино Ұлттық футбол құрамасы|Сан-Мариноға]] қарсы ойында тұңғыш рет [[Польша Ұлттық футбол құрамасы]] сапында алаңға шықты. 2012 жылғы Еуропа чемпионатында Роберт 9-нөмірмен ойнады, беташар матчта [[Грекия Ұлттық футбол құрамасы|Грекия]] қақпасына гол соғып есеп ашты. Бұл турнирдегі алғашқы да соңғы голы боп қала берді, құрама 1/4 финалға шыға алмады. [[Футболдан 2016 жылғы Еуропа біріншілігі|2016 жылғы Еуропа чемпионатында]] бір гол ғана соқты, ширек финалда [[Португалия Ұлттық футбол құрамасы|Португалиямен]] ойынның 100-секундында есеп ашты. Бірақ бұл гол құрамаға көмектеспеді, поляктар пенальтилер сериясында жеңіліп қалды. 2017 жылы 5 қазанда [[Армения Ұлттық футбол құрамасы|Армения]] қақпасына 48-ші голын соқты да, ұлттық құрама сапында ең көп гол соққан ойыншы атанды. [[Футболдан 2018 жылғы әлем біріншілігі|2018 жылғы әлем чемпионатына]] қатысты, бірақ ойыны сәтсіз болды. == Жетістіктері == === Клубтық === [[Сурет:Lewandowski, Poland-Hungary 2011.jpg|нобай|Роберт Левандовский жаттығуда|200px]] ; [[Лех (футбол клубы)|Лех]] * Польша чемпионы ('''1'''): 2009/10 * Польша Кубогының иегері ('''1'''): 2008/09 * Польша Суперкубогының иегері ('''1'''): 2009 ; [[Боруссия Дортмунд]] * Германия чемпионы ('''2'''): 2010/11, 2011/12 * Германия Кубогының иегері ('''1'''): 2011/12 * Германия Суперкубогының иегері '''(1)''': 2013 ; [[Бавария (футбол клубы)|Бавария]] * Германия чемпионы '''(8)''': 2014/15, 2015/16, 2016/17, 2017/18, 2018/19, 2019/20, 2020/21, 2021/22 * Германия кубогы '''(3)''': 2015/16, 2018/19, 2019/20 * Германия суперкубогы '''(5)''': 2016, 2017, 2018, 2020, 2021 * Чемпиондар лигасы: 2019/20 * УЕФА суперкубогы: 2020 === Жеке === * Польша чемпионатының үздік шабуылшысы ('''1'''): 2009/2010 (18 гол) * Польшаның жыл футболшысы ('''3'''): 2011, 2012, 2013, 2014, 2015, 2016, 2017, 2019 * Германия чемпионатының үздік ойыншысы ('''1'''): 2012 * Германия чемпионатының үздік шабуылшысы ('''1'''): 2013/2014 (20 гол), 2015/16 (30 гол), 2017/18 (29 гол), 2018/19 (22 гол), 2019/20 (34 гол) * Еуропаның үздік футболшысы: 2020 * Германияның жыл футболшысы: 2020 * Польша құрамасы тарихындағы үздік мерген: 63 гол * Чемпиондар лигасының үздік мергені: 2019/20 == Жеке өмірі == {{толықтыру}} Кәсіби каратеші қыз Анне Левандовскийга үйленді. Роберт қазіргі кезде екі қыздың әкесі. == Дереккөздер == {{дереккөздер}} == Сілтемелер == * [https://fcbayern.com/en/teams/first-team/robert-lewandowski ФК Бавария ресми сайтындағы профилі] * [http://www.90minut.pl/kariera.php?id=7835 90minut.pl] * [http://www.national-football-teams.com/player/27416/Robert_Lewandowski.html national-football-teams.com] [[Санат:Польша футболшылары]] [[Санат:Польша Ұлттық футбол құрамасының ойыншылары]] [[Санат:Лех ФК ойыншылары]] [[Санат:Боруссия Дортмунд ФК ойыншылары]] [[Санат:Бавария ФК ойыншылары]] na4gmo7oknih97dr301wa5uc1zy2ol5 3053371 3053306 2022-07-20T06:12:52Z Ұлы Тұран 120792 [[Арнайы:Үлесі/Мықтыбек Оразтайұлы|Мықтыбек Оразтайұлы]] ([[Қатысушы талқылауы:Мықтыбек Оразтайұлы|талқылауы]]) істеген нөмір 3053306 нұсқасын [[Уикипедия:Жоққа шығару|жоққа шығарды]] wikitext text/x-wiki {{Футболшы |есімі = Роберт Левандовский |толық аты = |лақап аты = |сурет = 2019147183134 2019-05-27 Fussball 1.FC Kaiserslautern vs FC Bayern München - Sven - 1D X MK II - 0228 - B70I8527 (cropped).jpg |сурет ені = 250px |туған күні = 21.08.1988 |туған жері = {{туғанжері|Варшава|Варшавада}}, [[Польша]] |азаматтығы = {{байрақ|Польша}} |бойы = 185 [[сантиметр|см]] |салмағы = 81 [[килограмм|кг]] |позиция = [[шабуылшы]] |қазіргі клуб = {{ту|Испания}} [[Барселона (футбол клубы)|Барселона]] |номері = — |жастар клубы = {{футбол карьерасы |1996—1997|{{ту|Польша}} Партизан| |1997—2004|{{ту|Польша}} Варсовия| }} |клубтары = {{футбол карьерасы |2005|{{ту|Польша}} Дельта|17 (4) |2005—2006|{{ту|Польша}} [[Легия (футбол клубы)|Легия II]]|12 (2) |2006—2008|{{ту|Польша}} [[Знич (футбол клубы)|Знич]]|59 (36) |2006—2007|{{ту|Польша}} Знич II|2 (2) |2008—2010|{{ту|Польша}} [[Лех (футбол клубы)|Лех]]|58 (32) |2010—2014|{{ту|Германия}} [[Боруссия Дортмунд]]|131 (74) |2014—2022|{{ту|Германия}} [[Бавария (футбол клубы)|Бавария]]|253 (238) |2022—|{{ту|Испания}} [[Барселона (футбол клубы)|Барселона]]|0 (0) }} |ұлттық құрамы = {{футбол карьерасы |2007|{{ту|Польша}} Польша U19|1 (0) |2008|{{ту|Польша}} Польша U21|3 (0) |2008—|{{футбол|Польша}}|132 (76)}} |медальдары = [[Сурет:Polonia Restituta Komandorski.jpg|60px]] }} '''Роберт Левандовский''' ([[Поляк тілі|пол.]] ''Robert Lewandowski''; [[1988 жыл]]ы [[21 тамыз]]да туған, [[Варшава]], [[Польша]]) — [[Поляктар|поляк]] футболшысы, "[[Барселона (футбол клубы)|Барселона]]" клубы мен [[Польша Ұлттық футбол құрамасы|Польша құрамасының]] шабуылшысы. == Мансабы == === Клубтық === Бала кезінде әкесі жұмыс істейтін "Партизан" (Лешно) клубында жаттықты. 2004 жылы [[Варшава]]ның "Варсовия" клубынан "Дельта" клубына ауысты. Кейін "[[Легия (футбол клубы)|Легия ІІ]]" клубына қосылды. 2006 жылы "Знич" клубына ауысып, 2007/08 жылға маусымда Польша екінші лигасында үздік мерген атанды. 2008 жылы жазда "[[Лех (футбол клубы)|Лех]]" клубымен бес жылдық келісім шарт жасасты. 8 тамызда [[Футболдан Польша чемпионаты|Польша чемпионатындағы]] тұңғыш ойынын "Белхатув" клубына қарсы өткізді. Ойынның 67-минутында тұңғыш голын соқты. Бірақ "Лех" 2:3 есебімен ұтылып қалды. 2008/09 жылғы маусым қорытындысында "Лех" үшінші орын алды, Левандовский 14 голмен мергендер көшінде екінші боп мәреге жетті. 2010 жылы 1 шілдеде 4,750 млн еуро төлеп, "[[Боруссия Дортмунд]]" сатып алды. Роберт 7-нөмерлі жейдені киді. 22 тамызда [[Футболдан Германия чемпионаты|Германия Бундеслигасындағы]] тұңғыш ойынын "[[Байер 04]]" клубына қарсы өткізді. 19 қыркүйекте тұңғыш голын сырт алаңда "[[Шальке 04]]" қақпасына соқты. Маусым соңында дортмундтық клуб Германия чемпионы атанды, ал Левандовский 33 ойында 8 гол соқты. 2011/12 жылғы маусымда ол 9-нөмірге ауысты. Бұл жолы Роберт команданың маусымдағы үздік мергені атанды: 33 ойында 22 рет көзге түсті. Ал Германия кубогының финалында "[[Бавария (футбол клубы)|Баварияға]]" қарсы ойында хет-трик жасады. Бұл ойында "Боруссия" 5:2 есебімен жеңіске жетті. [[УЕФА Чемпиондар Лигасы 2012/13|2012/13 жылғы Чемпиондар Лигасының]] маусымында команда өте сәтті ойнады, тек финалда "Баварияға" жол берді. Жартылай финалда "[[Реал Мадрид]]" қақпасына покер жасап, жартылай финалда 4 гол соққан тарихтағы тұңғыш футболшы атанды. 2014 жылы қаңтарда "Бавариямен" келісім шарт жасасты, бұл келісім шарт 1 шілдеде күшіне мінді. 2015 жылы 22 қыркүйекте "[[Вольфсбург (футбол клубы)|Вольфсбург]]" қақпасына тоғыз минут ішінде бес гол соғып, әлемдік рекорд жасады (51', 52', 55', 57', 60' минуттарда). 2016 жылы 14 мамырда Бундеслигада 30 гол соққан тұңғыш легионер атанды. Осы жылы клубпен келісім шарт мерзімін 2021 жылға дейін ұзартты. 2019/20 жылғы маусымда [[УЕФА Чемпиондар Лигасы 2019/20|УЕФА Чемпиондар лигасы]] мен [[Футболдан Германия чемпионаты 2019/20|Германия бундеслигасының]] үздік мергені атанды (тиісінше 15, 34 гол). 2019/20 жылғы маусым Роберт үшін мансабындағы жетістікке жеткен маусым болды. Сол жылғы маусымда ол алғаш рет [[УЕФА Чемпиондар Лигасы 2019/20|Чемпиондар Лигасын]] жеңіп алды. Одан бөлек футболшы мүмкін болған 6 кубокты қаңжығасына байлады. 2021 жылы Роберт Левандовский Бундеслигада бір маусымда ең көп гол соққан футболшы ретінде аты тарих беттерінде қалдырды. Сол жылы Роберт Германия чемпионатында 41 голдың авторы атанды және 1971/72 жылғы маусымда 40 гол соққан [[Герд Мюллер]] рекордын жаңартты. 2022 жылы Роберт Левандовский Бавариядан кету жайлы шешім қабылдады. Сол жылы жазда Бавария футбол клубы ойыншыны сатты. Левандовский Бавариядан 50 миллион еуроға "[[Барселона (футбол клубы)|Барселона]]" клубының сапына қосылды. Футболшы Барселонамен 2025 жылға дейін келісімшарт жасасты. Және тағы 1 жылға ұзартуға болады делінген келісімшартта. === Ұлттық құрамада === 2008 жылы 10 қыркүйекте [[Сан-Марино Ұлттық футбол құрамасы|Сан-Мариноға]] қарсы ойында тұңғыш рет [[Польша Ұлттық футбол құрамасы]] сапында алаңға шықты. 2012 жылғы Еуропа чемпионатында Роберт 9-нөмірмен ойнады, беташар матчта [[Грекия Ұлттық футбол құрамасы|Грекия]] қақпасына гол соғып есеп ашты. Бұл турнирдегі алғашқы да соңғы голы боп қала берді, құрама 1/4 финалға шыға алмады. [[Футболдан 2016 жылғы Еуропа біріншілігі|2016 жылғы Еуропа чемпионатында]] бір гол ғана соқты, ширек финалда [[Португалия Ұлттық футбол құрамасы|Португалиямен]] ойынның 100-секундында есеп ашты. Бірақ бұл гол құрамаға көмектеспеді, поляктар пенальтилер сериясында жеңіліп қалды. 2017 жылы 5 қазанда [[Армения Ұлттық футбол құрамасы|Армения]] қақпасына 48-ші голын соқты да, ұлттық құрама сапында ең көп гол соққан ойыншы атанды. [[Футболдан 2018 жылғы әлем біріншілігі|2018 жылғы әлем чемпионатына]] қатысты, бірақ ойыны сәтсіз болды. == Жетістіктері == === Клубтық === [[Сурет:Lewandowski, Poland-Hungary 2011.jpg|нобай|Роберт Левандовский жаттығуда|200px]] ; [[Лех (футбол клубы)|Лех]] * Польша чемпионы ('''1'''): 2009/10 * Польша Кубогының иегері ('''1'''): 2008/09 * Польша Суперкубогының иегері ('''1'''): 2009 ; [[Боруссия Дортмунд]] * Германия чемпионы ('''2'''): 2010/11, 2011/12 * Германия Кубогының иегері ('''1'''): 2011/12 * Германия Суперкубогының иегері '''(1)''': 2013 ; [[Бавария (футбол клубы)|Бавария]] * Германия чемпионы '''(8)''': 2014/15, 2015/16, 2016/17, 2017/18, 2018/19, 2019/20, 2020/21, 2021/22 * Германия кубогы '''(3)''': 2015/16, 2018/19, 2019/20 * Германия суперкубогы '''(5)''': 2016, 2017, 2018, 2020, 2021 * Чемпиондар лигасы: 2019/20 * УЕФА суперкубогы: 2020 === Жеке === * Польша чемпионатының үздік шабуылшысы ('''1'''): 2009/2010 (18 гол) * Польшаның жыл футболшысы ('''3'''): 2011, 2012, 2013, 2014, 2015, 2016, 2017, 2019 * Германия чемпионатының үздік ойыншысы ('''1'''): 2012 * Германия чемпионатының үздік шабуылшысы ('''1'''): 2013/2014 (20 гол), 2015/16 (30 гол), 2017/18 (29 гол), 2018/19 (22 гол), 2019/20 (34 гол) * Еуропаның үздік футболшысы: 2020 * Германияның жыл футболшысы: 2020 * Польша құрамасы тарихындағы үздік мерген: 63 гол * Чемпиондар лигасының үздік мергені: 2019/20 == Жеке өмірі == {{толықтыру}} Кәсіби каратеші қыз Анне Левандовскийга үйленді. Роберт қазіргі кезде екі қыздың әкесі. == Дереккөздер == {{дереккөздер}} == Сілтемелер == * [https://fcbayern.com/en/teams/first-team/robert-lewandowski ФК Бавария ресми сайтындағы профилі] * [http://www.90minut.pl/kariera.php?id=7835 90minut.pl] * [http://www.national-football-teams.com/player/27416/Robert_Lewandowski.html national-football-teams.com] [[Санат:Польша футболшылары]] [[Санат:Польша Ұлттық футбол құрамасының ойыншылары]] [[Санат:Лех ФК ойыншылары]] [[Санат:Боруссия Дортмунд ФК ойыншылары]] [[Санат:Бавария ФК ойыншылары]] 11n7kh7rvdqgwb6ssm5xbyho9icfxxq 3053372 3053371 2022-07-20T06:15:23Z Ұлы Тұран 120792 /* Сілтемелер */ wikitext text/x-wiki {{Футболшы |есімі = Роберт Левандовский |толық аты = |лақап аты = |сурет = 2019147183134 2019-05-27 Fussball 1.FC Kaiserslautern vs FC Bayern München - Sven - 1D X MK II - 0228 - B70I8527 (cropped).jpg |сурет ені = 250px |туған күні = 21.08.1988 |туған жері = {{туғанжері|Варшава|Варшавада}}, [[Польша]] |азаматтығы = {{байрақ|Польша}} |бойы = 185 [[сантиметр|см]] |салмағы = 81 [[килограмм|кг]] |позиция = [[шабуылшы]] |қазіргі клуб = {{ту|Испания}} [[Барселона (футбол клубы)|Барселона]] |номері = — |жастар клубы = {{футбол карьерасы |1996—1997|{{ту|Польша}} Партизан| |1997—2004|{{ту|Польша}} Варсовия| }} |клубтары = {{футбол карьерасы |2005|{{ту|Польша}} Дельта|17 (4) |2005—2006|{{ту|Польша}} [[Легия (футбол клубы)|Легия II]]|12 (2) |2006—2008|{{ту|Польша}} [[Знич (футбол клубы)|Знич]]|59 (36) |2006—2007|{{ту|Польша}} Знич II|2 (2) |2008—2010|{{ту|Польша}} [[Лех (футбол клубы)|Лех]]|58 (32) |2010—2014|{{ту|Германия}} [[Боруссия Дортмунд]]|131 (74) |2014—2022|{{ту|Германия}} [[Бавария (футбол клубы)|Бавария]]|253 (238) |2022—|{{ту|Испания}} [[Барселона (футбол клубы)|Барселона]]|0 (0) }} |ұлттық құрамы = {{футбол карьерасы |2007|{{ту|Польша}} Польша U19|1 (0) |2008|{{ту|Польша}} Польша U21|3 (0) |2008—|{{футбол|Польша}}|132 (76)}} |медальдары = [[Сурет:Polonia Restituta Komandorski.jpg|60px]] }} '''Роберт Левандовский''' ([[Поляк тілі|пол.]] ''Robert Lewandowski''; [[1988 жыл]]ы [[21 тамыз]]да туған, [[Варшава]], [[Польша]]) — [[Поляктар|поляк]] футболшысы, "[[Барселона (футбол клубы)|Барселона]]" клубы мен [[Польша Ұлттық футбол құрамасы|Польша құрамасының]] шабуылшысы. == Мансабы == === Клубтық === Бала кезінде әкесі жұмыс істейтін "Партизан" (Лешно) клубында жаттықты. 2004 жылы [[Варшава]]ның "Варсовия" клубынан "Дельта" клубына ауысты. Кейін "[[Легия (футбол клубы)|Легия ІІ]]" клубына қосылды. 2006 жылы "Знич" клубына ауысып, 2007/08 жылға маусымда Польша екінші лигасында үздік мерген атанды. 2008 жылы жазда "[[Лех (футбол клубы)|Лех]]" клубымен бес жылдық келісім шарт жасасты. 8 тамызда [[Футболдан Польша чемпионаты|Польша чемпионатындағы]] тұңғыш ойынын "Белхатув" клубына қарсы өткізді. Ойынның 67-минутында тұңғыш голын соқты. Бірақ "Лех" 2:3 есебімен ұтылып қалды. 2008/09 жылғы маусым қорытындысында "Лех" үшінші орын алды, Левандовский 14 голмен мергендер көшінде екінші боп мәреге жетті. 2010 жылы 1 шілдеде 4,750 млн еуро төлеп, "[[Боруссия Дортмунд]]" сатып алды. Роберт 7-нөмерлі жейдені киді. 22 тамызда [[Футболдан Германия чемпионаты|Германия Бундеслигасындағы]] тұңғыш ойынын "[[Байер 04]]" клубына қарсы өткізді. 19 қыркүйекте тұңғыш голын сырт алаңда "[[Шальке 04]]" қақпасына соқты. Маусым соңында дортмундтық клуб Германия чемпионы атанды, ал Левандовский 33 ойында 8 гол соқты. 2011/12 жылғы маусымда ол 9-нөмірге ауысты. Бұл жолы Роберт команданың маусымдағы үздік мергені атанды: 33 ойында 22 рет көзге түсті. Ал Германия кубогының финалында "[[Бавария (футбол клубы)|Баварияға]]" қарсы ойында хет-трик жасады. Бұл ойында "Боруссия" 5:2 есебімен жеңіске жетті. [[УЕФА Чемпиондар Лигасы 2012/13|2012/13 жылғы Чемпиондар Лигасының]] маусымында команда өте сәтті ойнады, тек финалда "Баварияға" жол берді. Жартылай финалда "[[Реал Мадрид]]" қақпасына покер жасап, жартылай финалда 4 гол соққан тарихтағы тұңғыш футболшы атанды. 2014 жылы қаңтарда "Бавариямен" келісім шарт жасасты, бұл келісім шарт 1 шілдеде күшіне мінді. 2015 жылы 22 қыркүйекте "[[Вольфсбург (футбол клубы)|Вольфсбург]]" қақпасына тоғыз минут ішінде бес гол соғып, әлемдік рекорд жасады (51', 52', 55', 57', 60' минуттарда). 2016 жылы 14 мамырда Бундеслигада 30 гол соққан тұңғыш легионер атанды. Осы жылы клубпен келісім шарт мерзімін 2021 жылға дейін ұзартты. 2019/20 жылғы маусымда [[УЕФА Чемпиондар Лигасы 2019/20|УЕФА Чемпиондар лигасы]] мен [[Футболдан Германия чемпионаты 2019/20|Германия бундеслигасының]] үздік мергені атанды (тиісінше 15, 34 гол). 2019/20 жылғы маусым Роберт үшін мансабындағы жетістікке жеткен маусым болды. Сол жылғы маусымда ол алғаш рет [[УЕФА Чемпиондар Лигасы 2019/20|Чемпиондар Лигасын]] жеңіп алды. Одан бөлек футболшы мүмкін болған 6 кубокты қаңжығасына байлады. 2021 жылы Роберт Левандовский Бундеслигада бір маусымда ең көп гол соққан футболшы ретінде аты тарих беттерінде қалдырды. Сол жылы Роберт Германия чемпионатында 41 голдың авторы атанды және 1971/72 жылғы маусымда 40 гол соққан [[Герд Мюллер]] рекордын жаңартты. 2022 жылы Роберт Левандовский Бавариядан кету жайлы шешім қабылдады. Сол жылы жазда Бавария футбол клубы ойыншыны сатты. Левандовский Бавариядан 50 миллион еуроға "[[Барселона (футбол клубы)|Барселона]]" клубының сапына қосылды. Футболшы Барселонамен 2025 жылға дейін келісімшарт жасасты. Және тағы 1 жылға ұзартуға болады делінген келісімшартта. === Ұлттық құрамада === 2008 жылы 10 қыркүйекте [[Сан-Марино Ұлттық футбол құрамасы|Сан-Мариноға]] қарсы ойында тұңғыш рет [[Польша Ұлттық футбол құрамасы]] сапында алаңға шықты. 2012 жылғы Еуропа чемпионатында Роберт 9-нөмірмен ойнады, беташар матчта [[Грекия Ұлттық футбол құрамасы|Грекия]] қақпасына гол соғып есеп ашты. Бұл турнирдегі алғашқы да соңғы голы боп қала берді, құрама 1/4 финалға шыға алмады. [[Футболдан 2016 жылғы Еуропа біріншілігі|2016 жылғы Еуропа чемпионатында]] бір гол ғана соқты, ширек финалда [[Португалия Ұлттық футбол құрамасы|Португалиямен]] ойынның 100-секундында есеп ашты. Бірақ бұл гол құрамаға көмектеспеді, поляктар пенальтилер сериясында жеңіліп қалды. 2017 жылы 5 қазанда [[Армения Ұлттық футбол құрамасы|Армения]] қақпасына 48-ші голын соқты да, ұлттық құрама сапында ең көп гол соққан ойыншы атанды. [[Футболдан 2018 жылғы әлем біріншілігі|2018 жылғы әлем чемпионатына]] қатысты, бірақ ойыны сәтсіз болды. == Жетістіктері == === Клубтық === [[Сурет:Lewandowski, Poland-Hungary 2011.jpg|нобай|Роберт Левандовский жаттығуда|200px]] ; [[Лех (футбол клубы)|Лех]] * Польша чемпионы ('''1'''): 2009/10 * Польша Кубогының иегері ('''1'''): 2008/09 * Польша Суперкубогының иегері ('''1'''): 2009 ; [[Боруссия Дортмунд]] * Германия чемпионы ('''2'''): 2010/11, 2011/12 * Германия Кубогының иегері ('''1'''): 2011/12 * Германия Суперкубогының иегері '''(1)''': 2013 ; [[Бавария (футбол клубы)|Бавария]] * Германия чемпионы '''(8)''': 2014/15, 2015/16, 2016/17, 2017/18, 2018/19, 2019/20, 2020/21, 2021/22 * Германия кубогы '''(3)''': 2015/16, 2018/19, 2019/20 * Германия суперкубогы '''(5)''': 2016, 2017, 2018, 2020, 2021 * Чемпиондар лигасы: 2019/20 * УЕФА суперкубогы: 2020 === Жеке === * Польша чемпионатының үздік шабуылшысы ('''1'''): 2009/2010 (18 гол) * Польшаның жыл футболшысы ('''3'''): 2011, 2012, 2013, 2014, 2015, 2016, 2017, 2019 * Германия чемпионатының үздік ойыншысы ('''1'''): 2012 * Германия чемпионатының үздік шабуылшысы ('''1'''): 2013/2014 (20 гол), 2015/16 (30 гол), 2017/18 (29 гол), 2018/19 (22 гол), 2019/20 (34 гол) * Еуропаның үздік футболшысы: 2020 * Германияның жыл футболшысы: 2020 * Польша құрамасы тарихындағы үздік мерген: 63 гол * Чемпиондар лигасының үздік мергені: 2019/20 == Жеке өмірі == {{толықтыру}} Кәсіби каратеші қыз Анне Левандовскийга үйленді. Роберт қазіргі кезде екі қыздың әкесі. == Дереккөздер == {{дереккөздер}} == Сілтемелер == * [https://fcbayern.com/en/teams/first-team/robert-lewandowski ФК Бавария ресми сайтындағы профилі] * [http://www.90minut.pl/kariera.php?id=7835 90minut.pl] * [http://www.national-football-teams.com/player/27416/Robert_Lewandowski.html national-football-teams.com] [[Санат:Польша футболшылары]] [[Санат:Польша Ұлттық футбол құрамасының ойыншылары]] [[Санат:Лех ФК ойыншылары]] [[Санат:Боруссия Дортмунд ФК ойыншылары]] [[Санат:Бавария ФК ойыншылары]] [[Санат:Барселона ФК ойыншылары]] 2hgwr45zyjqkzsjl2ulexq363y4eszj 3053373 3053372 2022-07-20T06:23:30Z Ұлы Тұран 120792 wikitext text/x-wiki {{Футболшы |есімі = Роберт Левандовский |толық аты = |лақап аты = |сурет = 2019147183134 2019-05-27 Fussball 1.FC Kaiserslautern vs FC Bayern München - Sven - 1D X MK II - 0228 - B70I8527 (cropped).jpg |сурет ені = 250px |туған күні = 21.08.1988 |туған жері = {{туғанжері|Варшава|Варшавада}}, [[Польша]] |азаматтығы = {{байрақ|Польша}} |бойы = 185 [[сантиметр|см]] |салмағы = 81 [[килограмм|кг]] |позиция = [[шабуылшы]] |қазіргі клуб = {{ту|Испания}} [[Барселона (футбол клубы)|Барселона]] |номері = — |жастар клубы = {{футбол карьерасы |1996—1997|{{ту|Польша}} Партизан| |1997—2004|{{ту|Польша}} Варсовия| }} |клубтары = {{футбол карьерасы |2005|{{ту|Польша}} Дельта|17 (4) |2005—2006|{{ту|Польша}} [[Легия (футбол клубы)|Легия II]]|12 (2) |2006—2008|{{ту|Польша}} [[Знич (футбол клубы)|Знич]]|59 (36) |2006—2007|{{ту|Польша}} Знич II|2 (2) |2008—2010|{{ту|Польша}} [[Лех (футбол клубы)|Лех]]|58 (32) |2010—2014|{{ту|Германия}} [[Боруссия Дортмунд]]|131 (74) |2014—2022|{{ту|Германия}} [[Бавария (футбол клубы)|Бавария]]|253 (238) |2022—|{{ту|Испания}} [[Барселона (футбол клубы)|Барселона]]|0 (0) }} |ұлттық құрамы = {{футбол карьерасы |2007|{{ту|Польша}} Польша U19|1 (0) |2008|{{ту|Польша}} Польша U21|3 (0) |2008—|{{футбол|Польша}}|132 (76)}} |медальдары = [[Сурет:Polonia Restituta Komandorski.jpg|60px]] }} '''Роберт Левандовский''' ([[Поляк тілі|пол.]] ''Robert Lewandowski''; [[1988 жыл]]ы [[21 тамыз]]да туған, [[Варшава]], [[Польша]]) — [[Поляктар|поляк]] футболшысы, "[[Барселона (футбол клубы)|Барселона]]" клубы мен [[Польша Ұлттық футбол құрамасы|Польша құрамасының]] шабуылшысы. == Мансабы == === Клубтық === Бала кезінде әкесі жұмыс істейтін "Партизан" (Лешно) клубында жаттықты. 2004 жылы [[Варшава]]ның "Варсовия" клубынан "Дельта" клубына ауысты. Кейін "[[Легия (футбол клубы)|Легия ІІ]]" клубына қосылды. 2006 жылы "Знич" клубына ауысып, 2007/08 жылға маусымда Польша екінші лигасында үздік мерген атанды. 2008 жылы жазда "[[Лех (футбол клубы)|Лех]]" клубымен бес жылдық келісім шарт жасасты. 8 тамызда [[Футболдан Польша чемпионаты|Польша чемпионатындағы]] тұңғыш ойынын "Белхатув" клубына қарсы өткізді. Ойынның 67-минутында тұңғыш голын соқты. Бірақ "Лех" 2:3 есебімен ұтылып қалды. 2008/09 жылғы маусым қорытындысында "Лех" үшінші орын алды, Левандовский 14 голмен мергендер көшінде екінші боп мәреге жетті. 2010 жылы 1 шілдеде 4,750 млн еуро төлеп, "[[Боруссия Дортмунд]]" сатып алды. Роберт 7-нөмерлі жейдені киді. 22 тамызда [[Футболдан Германия чемпионаты|Германия Бундеслигасындағы]] тұңғыш ойынын "[[Байер 04]]" клубына қарсы өткізді. 19 қыркүйекте тұңғыш голын сырт алаңда "[[Шальке 04]]" қақпасына соқты. Маусым соңында дортмундтық клуб Германия чемпионы атанды, ал Левандовский 33 ойында 8 гол соқты. 2011/12 жылғы маусымда ол 9-нөмірге ауысты. Бұл жолы Роберт команданың маусымдағы үздік мергені атанды: 33 ойында 22 рет көзге түсті. Ал Германия кубогының финалында "[[Бавария (футбол клубы)|Баварияға]]" қарсы ойында хет-трик жасады. Бұл ойында "Боруссия" 5:2 есебімен жеңіске жетті. [[УЕФА Чемпиондар Лигасы 2012/13|2012/13 жылғы Чемпиондар Лигасының]] маусымында команда өте сәтті ойнады, тек финалда "Баварияға" жол берді. Жартылай финалда "[[Реал Мадрид]]" қақпасына покер жасап, жартылай финалда 4 гол соққан тарихтағы тұңғыш футболшы атанды. 2014 жылы қаңтарда "Бавариямен" келісім шарт жасасты, бұл келісім шарт 1 шілдеде күшіне мінді. 2015 жылы 22 қыркүйекте "[[Вольфсбург (футбол клубы)|Вольфсбург]]" қақпасына тоғыз минут ішінде бес гол соғып, әлемдік рекорд жасады (51', 52', 55', 57', 60' минуттарда). 2016 жылы 14 мамырда Бундеслигада 30 гол соққан тұңғыш легионер атанды. Осы жылы клубпен келісім шарт мерзімін 2021 жылға дейін ұзартты. 2019/20 жылғы маусымда [[УЕФА Чемпиондар Лигасы 2019/20|УЕФА Чемпиондар лигасы]] мен [[Футболдан Германия чемпионаты 2019/20|Германия бундеслигасының]] үздік мергені атанды (тиісінше 15, 34 гол). 2019/20 жылғы маусым Роберт үшін мансабындағы жетістікке жеткен маусым болды. Сол жылғы маусымда ол алғаш рет [[УЕФА Чемпиондар Лигасы 2019/20|Чемпиондар Лигасын]] жеңіп алды. Одан бөлек футболшы мүмкін болған 6 кубокты қаңжығасына байлады. 2021 жылы Роберт Левандовский Бундеслигада бір маусымда ең көп гол соққан футболшы ретінде аты тарих беттерінде қалдырды. Сол жылы Роберт Германия чемпионатында 41 голдың авторы атанды және 1971/72 жылғы маусымда 40 гол соққан [[Герд Мюллер]] рекордын жаңартты. 2022 жылы Роберт Левандовский Бавариядан кету жайлы шешім қабылдады. Сол жылы жазда Бавария футбол клубы ойыншыны сатты. Левандовский Бавариядан 45 миллион еуроға "[[Барселона (футбол клубы)|Барселона]]" клубының сапына қосылды және 5 миллион еуро бонус ретінде қарастырылады. Футболшы Барселонамен 2025 жылға дейін келісімшарт жасасты. Және тағы 1 жылға ұзартуға болады делінген келісімшартта. === Ұлттық құрамада === 2008 жылы 10 қыркүйекте [[Сан-Марино Ұлттық футбол құрамасы|Сан-Мариноға]] қарсы ойында тұңғыш рет [[Польша Ұлттық футбол құрамасы]] сапында алаңға шықты. 2012 жылғы Еуропа чемпионатында Роберт 9-нөмірмен ойнады, беташар матчта [[Грекия Ұлттық футбол құрамасы|Грекия]] қақпасына гол соғып есеп ашты. Бұл турнирдегі алғашқы да соңғы голы боп қала берді, құрама 1/4 финалға шыға алмады. [[Футболдан 2016 жылғы Еуропа біріншілігі|2016 жылғы Еуропа чемпионатында]] бір гол ғана соқты, ширек финалда [[Португалия Ұлттық футбол құрамасы|Португалиямен]] ойынның 100-секундында есеп ашты. Бірақ бұл гол құрамаға көмектеспеді, поляктар пенальтилер сериясында жеңіліп қалды. 2017 жылы 5 қазанда [[Армения Ұлттық футбол құрамасы|Армения]] қақпасына 48-ші голын соқты да, ұлттық құрама сапында ең көп гол соққан ойыншы атанды. [[Футболдан 2018 жылғы әлем біріншілігі|2018 жылғы әлем чемпионатына]] қатысты, бірақ ойыны сәтсіз болды. == Жетістіктері == === Клубтық === [[Сурет:Lewandowski, Poland-Hungary 2011.jpg|нобай|Роберт Левандовский жаттығуда|200px]] ; [[Лех (футбол клубы)|Лех]] * Польша чемпионы ('''1'''): 2009/10 * Польша Кубогының иегері ('''1'''): 2008/09 * Польша Суперкубогының иегері ('''1'''): 2009 ; [[Боруссия Дортмунд]] * Германия чемпионы ('''2'''): 2010/11, 2011/12 * Германия Кубогының иегері ('''1'''): 2011/12 * Германия Суперкубогының иегері '''(1)''': 2013 ; [[Бавария (футбол клубы)|Бавария]] * Германия чемпионы '''(8)''': 2014/15, 2015/16, 2016/17, 2017/18, 2018/19, 2019/20, 2020/21, 2021/22 * Германия кубогы '''(3)''': 2015/16, 2018/19, 2019/20 * Германия суперкубогы '''(5)''': 2016, 2017, 2018, 2020, 2021 * Чемпиондар лигасы: 2019/20 * УЕФА суперкубогы: 2020 === Жеке === * Польша чемпионатының үздік шабуылшысы ('''1'''): 2009/2010 (18 гол) * Польшаның жыл футболшысы ('''3'''): 2011, 2012, 2013, 2014, 2015, 2016, 2017, 2019 * Германия чемпионатының үздік ойыншысы ('''1'''): 2012 * Германия чемпионатының үздік шабуылшысы ('''1'''): 2013/2014 (20 гол), 2015/16 (30 гол), 2017/18 (29 гол), 2018/19 (22 гол), 2019/20 (34 гол) * Еуропаның үздік футболшысы: 2020 * Германияның жыл футболшысы: 2020 * Польша құрамасы тарихындағы үздік мерген: 63 гол * Чемпиондар лигасының үздік мергені: 2019/20 == Жеке өмірі == {{толықтыру}} Кәсіби каратеші қыз Анне Левандовскийга үйленді. Роберт қазіргі кезде екі қыздың әкесі. == Дереккөздер == {{дереккөздер}} == Сілтемелер == * [https://fcbayern.com/en/teams/first-team/robert-lewandowski ФК Бавария ресми сайтындағы профилі] * [http://www.90minut.pl/kariera.php?id=7835 90minut.pl] * [http://www.national-football-teams.com/player/27416/Robert_Lewandowski.html national-football-teams.com] [[Санат:Польша футболшылары]] [[Санат:Польша Ұлттық футбол құрамасының ойыншылары]] [[Санат:Лех ФК ойыншылары]] [[Санат:Боруссия Дортмунд ФК ойыншылары]] [[Санат:Бавария ФК ойыншылары]] [[Санат:Барселона ФК ойыншылары]] 1pg9exwewme9unmy797yatnz5jjnm3j 3053375 3053373 2022-07-20T07:23:52Z Ұлы Тұран 120792 wikitext text/x-wiki {{Футболшы |есімі = Роберт Левандовский |толық аты = |лақап аты = |сурет = 2019147183134 2019-05-27 Fussball 1.FC Kaiserslautern vs FC Bayern München - Sven - 1D X MK II - 0228 - B70I8527 (cropped).jpg |сурет ені = 250px |туған күні = 21.08.1988 |туған жері = {{туғанжері|Варшава|Варшавада}}, [[Польша]] |азаматтығы = {{байрақ|Польша}} |бойы = 185 [[сантиметр|см]] |салмағы = 81 [[килограмм|кг]] |позиция = [[шабуылшы]] |қазіргі клуб = {{ту|Испания}} [[Барселона (футбол клубы)|Барселона]] |номері = |жастар клубы = {{футбол карьерасы |1996—1997|{{ту|Польша}} Партизан| |1997—2004|{{ту|Польша}} Варсовия| }} |клубтары = {{футбол карьерасы |2005|{{ту|Польша}} Дельта|17 (4) |2005—2006|{{ту|Польша}} [[Легия (футбол клубы)|Легия II]]|12 (2) |2006—2008|{{ту|Польша}} [[Знич (футбол клубы)|Знич]]|59 (36) |2006—2007|{{ту|Польша}} Знич II|2 (2) |2008—2010|{{ту|Польша}} [[Лех (футбол клубы)|Лех]]|58 (32) |2010—2014|{{ту|Германия}} [[Боруссия Дортмунд]]|131 (74) |2014—2022|{{ту|Германия}} [[Бавария (футбол клубы)|Бавария]]|253 (238) |2022—|{{ту|Испания}} [[Барселона (футбол клубы)|Барселона]]|0 (0) }} |ұлттық құрамы = {{футбол карьерасы |2007|{{ту|Польша}} Польша U19|1 (0) |2008|{{ту|Польша}} Польша U21|3 (0) |2008—|{{футбол|Польша}}|132 (76)}} |медальдары = [[Сурет:Polonia Restituta Komandorski.jpg|60px]] }} '''Роберт Левандовский''' ([[Поляк тілі|пол.]] ''Robert Lewandowski''; [[1988 жыл]]ы [[21 тамыз]]да туған, [[Варшава]], [[Польша]]) — [[Поляктар|поляк]] футболшысы, "[[Барселона (футбол клубы)|Барселона]]" клубы мен [[Польша Ұлттық футбол құрамасы|Польша құрамасының]] шабуылшысы. == Мансабы == === Клубтық === Бала кезінде әкесі жұмыс істейтін "Партизан" (Лешно) клубында жаттықты. 2004 жылы [[Варшава]]ның "Варсовия" клубынан "Дельта" клубына ауысты. Кейін "[[Легия (футбол клубы)|Легия ІІ]]" клубына қосылды. 2006 жылы "Знич" клубына ауысып, 2007/08 жылға маусымда Польша екінші лигасында үздік мерген атанды. 2008 жылы жазда "[[Лех (футбол клубы)|Лех]]" клубымен бес жылдық келісім шарт жасасты. 8 тамызда [[Футболдан Польша чемпионаты|Польша чемпионатындағы]] тұңғыш ойынын "Белхатув" клубына қарсы өткізді. Ойынның 67-минутында тұңғыш голын соқты. Бірақ "Лех" 2:3 есебімен ұтылып қалды. 2008/09 жылғы маусым қорытындысында "Лех" үшінші орын алды, Левандовский 14 голмен мергендер көшінде екінші боп мәреге жетті. 2010 жылы 1 шілдеде 4,750 млн еуро төлеп, "[[Боруссия Дортмунд]]" сатып алды. Роберт 7-нөмерлі жейдені киді. 22 тамызда [[Футболдан Германия чемпионаты|Германия Бундеслигасындағы]] тұңғыш ойынын "[[Байер 04]]" клубына қарсы өткізді. 19 қыркүйекте тұңғыш голын сырт алаңда "[[Шальке 04]]" қақпасына соқты. Маусым соңында дортмундтық клуб Германия чемпионы атанды, ал Левандовский 33 ойында 8 гол соқты. 2011/12 жылғы маусымда ол 9-нөмірге ауысты. Бұл жолы Роберт команданың маусымдағы үздік мергені атанды: 33 ойында 22 рет көзге түсті. Ал Германия кубогының финалында "[[Бавария (футбол клубы)|Баварияға]]" қарсы ойында хет-трик жасады. Бұл ойында "Боруссия" 5:2 есебімен жеңіске жетті. [[УЕФА Чемпиондар Лигасы 2012/13|2012/13 жылғы Чемпиондар Лигасының]] маусымында команда өте сәтті ойнады, тек финалда "Баварияға" жол берді. Жартылай финалда "[[Реал Мадрид]]" қақпасына покер жасап, жартылай финалда 4 гол соққан тарихтағы тұңғыш футболшы атанды. 2014 жылы қаңтарда "Бавариямен" келісім шарт жасасты, бұл келісім шарт 1 шілдеде күшіне мінді. 2015 жылы 22 қыркүйекте "[[Вольфсбург (футбол клубы)|Вольфсбург]]" қақпасына тоғыз минут ішінде бес гол соғып, әлемдік рекорд жасады (51', 52', 55', 57', 60' минуттарда). 2016 жылы 14 мамырда Бундеслигада 30 гол соққан тұңғыш легионер атанды. Осы жылы клубпен келісім шарт мерзімін 2021 жылға дейін ұзартты. 2019/20 жылғы маусымда [[УЕФА Чемпиондар Лигасы 2019/20|УЕФА Чемпиондар лигасы]] мен [[Футболдан Германия чемпионаты 2019/20|Германия бундеслигасының]] үздік мергені атанды (тиісінше 15, 34 гол). 2019/20 жылғы маусым Роберт үшін мансабындағы жетістікке жеткен маусым болды. Сол жылғы маусымда ол алғаш рет [[УЕФА Чемпиондар Лигасы 2019/20|Чемпиондар Лигасын]] жеңіп алды. Одан бөлек футболшы мүмкін болған 6 кубокты қаңжығасына байлады. 2021 жылы Роберт Левандовский Бундеслигада бір маусымда ең көп гол соққан футболшы ретінде аты тарих беттерінде қалдырды. Сол жылы Роберт Германия чемпионатында 41 голдың авторы атанды және 1971/72 жылғы маусымда 40 гол соққан [[Герд Мюллер]] рекордын жаңартты. 2022 жылы Роберт Левандовский Бавариядан кету жайлы шешім қабылдады. Сол жылы жазда Бавария футбол клубы ойыншыны сатты. Левандовский Бавариядан 45 миллион еуроға "[[Барселона (футбол клубы)|Барселона]]" клубының сапына қосылды және 5 миллион еуро бонус ретінде қарастырылады. Футболшы Барселонамен 2025 жылға дейін келісімшарт жасасты. Және тағы 1 жылға ұзартуға болады делінген келісімшартта. === Ұлттық құрамада === 2008 жылы 10 қыркүйекте [[Сан-Марино Ұлттық футбол құрамасы|Сан-Мариноға]] қарсы ойында тұңғыш рет [[Польша Ұлттық футбол құрамасы]] сапында алаңға шықты. 2012 жылғы Еуропа чемпионатында Роберт 9-нөмірмен ойнады, беташар матчта [[Грекия Ұлттық футбол құрамасы|Грекия]] қақпасына гол соғып есеп ашты. Бұл турнирдегі алғашқы да соңғы голы боп қала берді, құрама 1/4 финалға шыға алмады. [[Футболдан 2016 жылғы Еуропа біріншілігі|2016 жылғы Еуропа чемпионатында]] бір гол ғана соқты, ширек финалда [[Португалия Ұлттық футбол құрамасы|Португалиямен]] ойынның 100-секундында есеп ашты. Бірақ бұл гол құрамаға көмектеспеді, поляктар пенальтилер сериясында жеңіліп қалды. 2017 жылы 5 қазанда [[Армения Ұлттық футбол құрамасы|Армения]] қақпасына 48-ші голын соқты да, ұлттық құрама сапында ең көп гол соққан ойыншы атанды. [[Футболдан 2018 жылғы әлем біріншілігі|2018 жылғы әлем чемпионатына]] қатысты, бірақ ойыны сәтсіз болды. == Жетістіктері == === Клубтық === [[Сурет:Lewandowski, Poland-Hungary 2011.jpg|нобай|Роберт Левандовский жаттығуда|200px]] ; [[Лех (футбол клубы)|Лех]] * Польша чемпионы ('''1'''): 2009/10 * Польша Кубогының иегері ('''1'''): 2008/09 * Польша Суперкубогының иегері ('''1'''): 2009 ; [[Боруссия Дортмунд]] * Германия чемпионы ('''2'''): 2010/11, 2011/12 * Германия Кубогының иегері ('''1'''): 2011/12 * Германия Суперкубогының иегері '''(1)''': 2013 ; [[Бавария (футбол клубы)|Бавария]] * Германия чемпионы '''(8)''': 2014/15, 2015/16, 2016/17, 2017/18, 2018/19, 2019/20, 2020/21, 2021/22 * Германия кубогы '''(3)''': 2015/16, 2018/19, 2019/20 * Германия суперкубогы '''(5)''': 2016, 2017, 2018, 2020, 2021 * Чемпиондар лигасы: 2019/20 * УЕФА суперкубогы: 2020 === Жеке === * Польша чемпионатының үздік шабуылшысы ('''1'''): 2009/2010 (18 гол) * Польшаның жыл футболшысы ('''3'''): 2011, 2012, 2013, 2014, 2015, 2016, 2017, 2019 * Германия чемпионатының үздік ойыншысы ('''1'''): 2012 * Германия чемпионатының үздік шабуылшысы ('''1'''): 2013/2014 (20 гол), 2015/16 (30 гол), 2017/18 (29 гол), 2018/19 (22 гол), 2019/20 (34 гол) * Еуропаның үздік футболшысы: 2020 * Германияның жыл футболшысы: 2020 * Польша құрамасы тарихындағы үздік мерген: 63 гол * Чемпиондар лигасының үздік мергені: 2019/20 == Жеке өмірі == {{толықтыру}} Кәсіби каратеші қыз Анне Левандовскийга үйленді. Роберт қазіргі кезде екі қыздың әкесі. == Дереккөздер == {{дереккөздер}} == Сілтемелер == * [https://fcbayern.com/en/teams/first-team/robert-lewandowski ФК Бавария ресми сайтындағы профилі] * [http://www.90minut.pl/kariera.php?id=7835 90minut.pl] * [http://www.national-football-teams.com/player/27416/Robert_Lewandowski.html national-football-teams.com] [[Санат:Польша футболшылары]] [[Санат:Польша Ұлттық футбол құрамасының ойыншылары]] [[Санат:Лех ФК ойыншылары]] [[Санат:Боруссия Дортмунд ФК ойыншылары]] [[Санат:Бавария ФК ойыншылары]] [[Санат:Барселона ФК ойыншылары]] m82yzhr17fnuv7x7jg86o4038pzpgkd 0 554995 3053329 2749768 2022-07-19T16:56:29Z Yelshat kairosh 121916 修正笔误 wikitext text/x-wiki '''Сарбас'''(Жастабанің 3-шы улы) — [[қазақтар|қазақ]] халқының құрамындағы ру. Шежіре бойынша, Орта жүз құрамындағы Керей тайпасының Абақ Керей тармағынан таратылады. Керейдің аз руы. Көбі Алтай тауында қоныстанғанымен, 19ғ. соңы мен 20 ғ. бас кезіндегі әр - түрлі саяси ахуалдарға байланысты жан - жаққа бөлініп кеткен. Қазіргі таңда ҚХР Син Цзянь, Мори, Баркөл, Іле, Ақсай Қазақ авт. аудандарында, Қазақстанда - Алматы, Шығыс Қазақстан, Орталық Қазақстанда, Моңғолияда - Бай Өлке, Қобда аймақтарында, Еуропада - Нидерланды, Вестерес, Стокгольм, Берлин, Мюнхен, Францияда, Түркияда мекендейді. Ұраны болған Сартоқай батыр (жастабаннын 1-улы)- Аягөз, Бұлантыда болған Қазақ - жоңғар шайқастарына қатысқан белгілі батыр. Сартоқай немесе Сартқай атымен аталатын жер су аттары кездеседі. Қазақстан мен ҚХР шекаралық аймақтарында "Сартоқай" өзені бар. Сартоқай батыр туралы деректер өте аз сақталған. Таңбасы — Балға тәріздес. (Т) Сарбас руының малға салатын ен таңбасыда осы (Т) үлгісінде болып келеді. "Сарбас" сөзінің түп төркіні көне түркі тіліне келеді. "Басы сары адам" деген ұғымды білдіртеді. Сары түс пен "бастың" болуы түркілердегі ерлік пен батылдықты білдірген. "Сарбас", "Сарбаз", "Сарбаш" сөздерімен ұйқас келуінен, сөздің түп төркінінде басшылық, көсем сөзіне мәндес мағна жатқанын байқауға болады. Бас - адам денесінің ең қасиетті бөлігі. Сондықтанда басқа қатысты атаулар көшпелі халақтарда басшы болу, ерлік жасау, елін қорғау т.б сәйкес келеді. Көп кездесетін: Ойбас, Қызылбас, Сарбас т.б атаулардың көбі батрылық пен ерлікке байланысты қойылған. Түркі халықтарында "Сарбас" немесе сарбаш атымен аталатын рулар көптеп кездеседі. Қазақ ішінде Кіші жүздегі әлімнен тарайтын Қарасақал руында сарбас деп аталатын ата бар. Қарашай халқында сарбаш руы, таулы кавказ халақтарыда, қарғыздарда да кездеседі. Сарбас руынан елге танымал қазақ халқының бір туар азаматтары шыққан. Абдолла қажы , Сауд елі патшасының оң қол уәзірлігіне және Мекке қаласының әкімі лауазымына дейін көтерілген, қасиетті Байтолланың үстіне жамылған кілемді алмастыру бақытына ие болған қазақ, Сауд-Арабия еліне «Еңбегі сіңген генарал», министр дәрежелі әскери басшы. Сонымен бірге түркі, қазақ жұртына танымал қажылардың қамқоры, Моңғолиядағы Баянөлгей орталық мешітін салдырған ұлтшыл азамат. Абдолланың өз есімі - Шәкен Сарыұлы. 1927 жылы Қытайдағы өр Алтайдың Шіңгіл ауданында туған, Орта жүз Керей ішіндегі Сарбас руынан. 1940-жылы қазақты қынадай қырған дұңған Мафуфаңның талауына түсіп, 13 жасында туған елінен айырылып, саудагер ұйғырға сатылып кеткен. 1941 жылы сол ұйғырмен бірге Сауд-Арабияға барып, сонда қалған. Міне осылайша Бейбарыстың тағдырын қайталаған тағы бір алып тұлға өмірге келді. Әкесі Сары атасы Үрзікенің қол астында балуан, батыр, өжет мінезді, елпек болып, ағасы Буратайдың ел басқаруындағы бас қолғанатына айналған. Әкесі Сары Үрзікеұлы, кең иықты, қапсағай денелі, Буратай ауылының 500 жылқысын шырғасын шығармай қайыратын мықты палуан екен. Анасы Зәуке - Керей, Жәнтекей ішінде Тасбике, атақты Әліп батырдың немере туысы Құсайын Тәйжінің қызы. Қоңқақ мұрын, сарғыш келген, биік бойлы, қайратты да мығым әйел болған. Жастайынан еркекше киініп, жылқы баққан екен. Әйелі Замзия - араб қызы. Ұлдары: Байсал, Адынан, Әділ. Қыздары: Нәдия, Әбдісәм, Сәмия, Әриш. Бұрынғы әйелінен туған бір қызы болған, есімі белгісіз. Шәкен Сарыұлы 1941 жылы асырап алған ұйғыр әкесімен бірге Сауд-Арабия еліне келген. 1942 жылдан бастап Мекке қаласындағы жетім балалар үйінде тәрбиеленген. 1946 жылы Мекке қаласындағы Мемлекеттік Әскери Университетке қабылданады. Шәкен оқу бітіргесін Мекке қаласында жол сақшысы болып істеген. Кейін Шекара Қорғаныс армиясында, Шекара Қорғанысының есірткімен күрес бөлімінде маңызды қызметте болады. Екі рет мемлекет тарапынан марапатталған. Атап айтқанда, «Ерекше еңбегі үшін» марапаты мен «Мемлекетке еңбегі сіңірген генарал» атағы беріліп, Министр дәрежелі әскери қызметкерге айналады. Өткен ғасырдың 70-жылдары Мекке қаласының әкімі міндетін 10 жылға таяу атқарған кейін Сауд патшасының көмекшісі, уәзірі қызметіне дейін көтерілген. 1992 жылы зейнетке шығып туған жері Баркөл Қазақ Автономиялы ауданына барып қайтты. Өз өмірінде 39 мәрте қажылық еткен Шәкен қажы Сарыұлы 2000 жылы Сауд-Арабияның Жидда қаласында 73 жасында дүниеден өтті. Қазір біздің білетініміз: Шәкеннің 2 ұлы ұшқыш, бір ұлы Аднан Шәкенұлы Әл-Бұхари әкесінің жолын қуған жоғары лауазымды қызметте. Алла қаласа алдағы уақытта, Абдолла қажы Сарыұлы Әл-Бұқари туралы ақпаратымызды толықтырып, жинастырып немере апайы Займоллақызы Өпеннен туған жиені Қайрат Қайполлаұлының нағашы атасы туралы жазған өмірбаяндық сипатсөзін (очеркін) жариялайтын боламыз. Қайрат Қайполланың ол шығармасында 1930-1980 жылдар аралығындағы Қытайдағы қазақ өмірі мен 1930-1950 жылдардағы зұлматты тағдырлары мен Шәкен қажының 13 жасқа дейінгі қазақы өмірі мен одан кейінгі қазақсыз өмірі баяндалады.[2] Қожақапан балуа, Буратай тәижі (тәйжі - шен, лауазым) Кәбен тәижі, Белгілі жазушы Қабылқақ Күлмесханұлы (17. 11.1944 жылы туған, ҚХР) - ақын. "Тұманды дала", "Үрнақ", "Иенде", "Керсағым", "Домалақсел" повестері және бірнеше әңгімелері бар. [1] 'Қабылқақ Күлмесханұлы (17. 11.1944 жылы туған, ҚХР) - ақын, жазушы. ҚР жазушылар одағының мүшесі."Тұманды дала", "Үрнақ", "Иенде", "Керсағым", "Домалақсел", "Шытырман жылдар" повестері және бірнеше [әңгіме]лері бар.Отанға оралғаннан кейін "Тұманды дала" повесті Жұлдыз журналының 1993 жылғы 11 санында аударылып жарық көрді. Қабылқақ Күлмесханұлы - 1993 жылы ҚХР алғашқы заңды түрде қазақ көшін бастады. Іледегі Педогокикалық учелищені бітірген. ҚХР дегі Гансу өлкесіндегі Ақсай Қазақ Автономиялық ауданындаға аз сандық қазаққа, мұғалім болып, ағартушылық қызыметтерін атқарды. Қазақстанға алғаш рет Шуға, одан, 1997 жылы Алматы обл. Еңбекшіқазақ ауд. Нұрлы ауылына көш бастап келді. Кейін 2005 жылы Алматыда қайтыс болды. Қазірде 2 ұлы 3 қызы бар. Олар Алматы обл. Іле ауд. Боралдайда тұрады. Буратай белдемше ұлы 12 кереидің төрт тайжысының бірі, тариыхта аты бар ұлы адам. бұл елдің жасаған ортасы, өмір кешірмелеріне байланысты, көшіп қонуында ұзақ, күрделі тарихи барысты бастан кешкен ел. буратай ауылының көші 1912-жылдан басталып 1959-жылға деиін жеті ұзын тарихи көш жөлімен аяқтады. артық-ауыс жерін оқырман қауым толықтай жатар... бірінші көш 1912-жылы мұңғұлдар алтай еліне кең көлемді шабул жасаған. бұл оқиғаны тариыхта «мұқыр толқа» оқиғасы деп атайды екен. осы мұқыр қолқа шабуылынан үріккен буратай ауылдары бәркөлге келген. алайда көп байздап тұра алмаған. мұндағы басты себеп: құмыл-бәркөл арасынан бір ұйғұрдың жүз жылқылық дүниесі тоналады. бұл дүниені «осылар тонады»,-деп үкімет буратай тайжының шаяхымет, құнапя, сымағұл қатарлы үш жігітін найманмолла деген адамның жала жәбуімен қолға алады. «жұз жылқылық мал-мүлік төленсе адамдар түрмеден шығады, төленбесе адамдар атылады» деген үкімде шығады. буратай елінен жүз жылқыны жинап бәркөлге айдап бара жатқан жолда «үш жігіт атылды» деген хабар келеді. буратай бәркөлге кіріп, «малыңды берсем, адаммды неге атасың?»,-деп дау көтереді. үлкен жаңжал-төбелес шығады. үрімжіге деиін арыз көтеріп, бұл оқиғаны тексертіп «үш жігіт нақақ» деп ақталады. бәркөл әкімі мәнсәбінән алынады. үш жігітке жала жапқан найманмолла үлімге үкім етілгенде қашып кетіп сол бойы із-дерексіз кетеді. осыдан кеиін буратай:«бұл жер малға жәйлі боғанмен, адамға тұрақ болмайды» екен деп алтайға ат басын бұрады. бұл 1914-жылы еді. екінші көш 1924-жылы алтайдан бура тәйжі, шақабай ноғайбай үкірдәй, « жер тарылды, бәркөлге мал отарлатамыз»,-деп 2000 түтіммен алтайдан бәркөлге көшкен. буратай ауылы қуаршаға келгенде алдарынан бәркөл ауданынң (қара шипан) әкімі қасында әліп үкірдәй, әшірәп шаңызұң (ұйғұр) бірнешеуі қуыршақ әскерлері бар алдарынан шығады. ауылға келгенде өте сұсты келеді. «бұл не қылған ел? қайдан келген? дереу көшсін!»,-деп қоқайланады. мұны естген буртай тәйжі «әліпке айтып адамдарды үйге түсіріңдер:,-деиді. үйге келгенде әкім суық рай байқатады. есіктен кіре тәйжіні тежеи:- сен кімсің? қайдан келдің? бұл сен жүретін жер емес!,-деп ақырады. буртай әкімге:- мені сенің әкеңмін! қайдан келген, кім екенімді мынадан көр!,-деп астындағы аю терсінің астынан сарқалталы гүңсі қағаз алып, әкімнң алдына тастайды. «кешіріңіз, түсінбестік болды»,-деп кешірім сұрайды. сүйтсе, бұл қағаз алтайдан көшерден ілгері, үріжіде яңызшыңның берген «буратай тәйжінң елі, бәркөлге деиін мал оттатады. ешкімнің жолын тосуына болмайды» деген бекітпе жолдамасы екен. осыдан кеиін үркердеи болған жұрт көңілі орнығып, қонақтар қонақ үйде арнайы күтіледі. ертесі аттанарда, әкім буратайдан тағы бір мәрте кешірім сұрайды. тайжы әкімге:-кеше мен саған, сенің әкеңмін деген едім, үйткені менің жасым сенен үлкен сондықтан айтылған сөз болатын. жөн білетін азамат екенсің, сенде көңіліңе ауыр алма,-деиді. әкім аттанарда тағы «келген екенсіз бәркөлдің жері кең, шөбі шүйгін, суы тұнық қай жеріне барып мал жәйылтуыңызға болады»,-деп аттанады. үшінші көш 1926-жылдың көктемі. «жұрт көңілі алтайға ауды, елді, жерді сағындық»,-деп алтайға қайта көшкен. малдың жәйімен көшкен елдің алды бәйтікке, арты мори жерінде отырғанда, буратай тайжының көкірек ауыруы шұғыл асқынып дүние салады. сүйегі моридың « төбел там » деген жеріне қойылады. осы жерде ел тайжынң басын үйлеп қорған тұрғызып, қырқын берген соң алтайға жалғасты көшеді. бұл 1926-жылдың тамыз айы екен. төртінші көш 1933-жылдың соңы. сырт мұңғұлдан атты әскер, айроплан шығып алтай елін бомбылайды. қангелды, секел ауылдары шабуылға ұшырайды. мұны тарихта «жалғыз айроплан заманы» деиді екен. осыдан үріккен ел бәйтік, қаптық, көксеркеге келіп, одан бәркөлге өткен. алды буратайдың балалары қабдолла, займолла, қайбар бастап келген. 1934-жылдан 1950-жылға деиін бәркөлде орнықты өмір өтікізген. бесінші көш 1950-жылдың 11-айда кәбенінң бастауында буратай ауылдары қыстаймыз деп, сантахудың шығсы сақасанжге түсіп, соғым сойып қыстап жатқанда, алтайдан оспанынң артынан шыққан қапас батыр, кешәпәт, шамшитқан 40 жігітпен ауылдың үстінен түседі. бұл еліміз азат болып, азаттық армяның бәркөлге келіп жатқан кезі, бүкіл ауыл үлкен мәселеге тап болады. бұл ахуалды қалай шешу жөнінде кәбен тайжы қапаспен ақылдасқанда, қапастың кәбенге айтқаны:-« екеуіміздің мына кездесуімізді шешудің шарасы екеу бірі: еліңді бастап менімен бірге гәнсуге көш, не көрсекте бірге көреміз. ал екншісі: саған ең пайдалы шара мені ұстап байлап-матап қазыргы келіп жатқан патшаға тапсырып бер. сонда сен ең жақсы адам боласың. бірақ мұндай етуге сенің шамаң келмеиді. үйткені, мен жасанған жауымын. ал қаламын десең еркің қал. бірақ ертең қапасты ат-көлік, азықпен қамдап шығарып жіберген деген сөзде сенің кеинігіңе қандай болады, оны өзің ойланып көр»,-деиді. «ауызы күйген сорпаны ұрып ұрттайды» кәбенінң көз алдына шыңшысай түрмесіне кеткен ағалары елестеиді. жаңа келіп жатқан көмпәртяні түсінбеиді. 1951-жылы 1-айдың 4-күні кәбен, мұқадыл, қапас бастап (мың түтін) сақадан гәнсуге көшеді. азаттық армя елді қайтарып келу үшін өмір тауынан тосқан екен. түн, қалың көш аяқ астынан атылған мылтық дауысынан шошынған тіркеулі қалың түйе бір-біріне оралып қала береді де, адамдардың көбі жаяу-жалпылы салт қашып шықты. ертесі қапас бастатқан бір бөлім азаматтар қалған мал-мүлікті қайтарып келеміз,-деп барып азаттық әрмямен атысып, қапасқа оқ тиып ортан жілгі үзіліп жараланады. басқалары қалған түйеден азынаулақ түйе алып қайтып келеді. қыстың қақаған суығы ел жалғасты көшіп, қананбар тауынан асып, қайызға барса, бұрын кеткен оспан, жанабыл, салақиттан елі осы қайызда екен. бұған кәбен, мұқадыл, қапастың 40 жігіті келіп қосылдық. бұл 1951-жылы 1-ай мөлшері. аз күн елге қосылып ұйқы қанып тынғып қалғанда, таңға жақын бүкіл дүние зелізәлә мылтық үні, зеңбірек дауысы бір-біріне ұласып бүкіл қайыз сілкініп тұрған секілді. сүйтсек, арнайы оспанды қуғындаған түйелі туан, дұнхуаңынан шғып келіп, бір түнде қайызды қоршауға алып, таңға жақын шабуылға өткен екен. осы күні оспан қолға түсті. жанабыл атысып отырып оққа ұшты. қатын-бала қалып азаматтар қалтын, қанамбар тауына қашып шығып кетті. қашып кеткендерге азаттық армя арт-артынан елші жберіпм партяның саясатын үгіттеп тұсындыру қызметын алып барғандықтан 3-айдың соңында келіп азаттық армяға бағынып құралдарын армяға тапсырды. елді қайыздан көшіріп, шөлен тауының бөктеріне әкеліп қонстандырды. сол жылы көктемде малды кене буып қатты жұт болды. 6-айда жәйләу таулар көктеді. ел басқарған әскери басшылардың нұсқауы бойнша ел қотарыла жәйлауға көшті. алтыншы көш өтегенінң ел бүлдіруі 1951-жыл 6-айдың 8-күні мөлшері. осы күні біздің ауыл жәйлауға көшкен. біз мал айдаған екі бала едік. жолда сансанғолдың ішінен жәйләудән келе жатқан өтен мен әубәкірге кезіктік. (өтен руы ителі 1945-жылдары мұңғұлядан келіпті. оқыған жігіт екен) олар бізге жәйләу көктепті, біз бөктерден мал іздеп барамыз,-деп жөнін айтып кетті. өтен бөктерден ел ішнде қызмет істеп жүрген лянжаң мен қорғаушысна кезігіп ел қайда? дегенде, « ел жәйлауға шығып кетті »,-депті. сонсоң олар:-онда бізді елге ертіп бар,-деп айтқан соң «мақұл» депті де сансаңғолдың ел жоқ бір тұйық ашасына шығарып беиғам келе жатқан лянжаң мен қорғаушысын өлтіреді. жамандық жерде жатама, қанды оқиға бір кеште бүкіл елге тарайды. шошынған ел қыстан әрең шыққан арық-тұрақ көліктермен үркіп көшеді. ертесі қайызға барсақ қатты көктепті, ел көлік жәйілтіп жатқанда елді қалың семіз атан түйе басты да кетті. біреуді біреу білмеиді ел жапа-тармағай түйе талап жатыр... сүйтсек, бұл түйелер шөлен тауының бөктерінде елді күзетіп жатқан түйелі туанынң бір лян әскері бар болатын. өтен лянжаңды өлтіріп, елді үркітіп жіберіп, озының бірнеше, ақсай, әлеи, қамит, әлымқан қатарлы серіктермен бірге түн қатып барып әскерді аңдиды. тәңертең түйелер өріп, төмен барғанда қуып айдай жөнеледі. ел талап жатқан түйе осы екен. айдап келгендері 800 деи атан екен. мұны түйе алмағандарына өтен өзі үлестріп береді. үй басы бірден түйе тигенде, ел көліктен қамсыз болып қалады. сол күні бесінде елде көшті. жем артуға, түйе жаюға алып қалған 40-50 түйеге екіден мінгесіп қуғыншы әскерде келді. алды мақайға қарай қайқайтып жіберіп, өзінің бірнеше жөлдәсімен қайыздың терең жырасынан жол тосқан өтен, әскер үстілеріне жетіп келгенде адамдарына тиспеи, қалың бидайықтың арасына шөгеріп тастаған түйені қырып тастап, өтендер аттанып кете береді. әскерлер амалсыз жаяу қалады. үріккен ел күнлүн тау қойнауына сыңып жоқ болады. бұл тарихта «өтенінң ел бүлдіруі» деп аталады. буратай ауылдары кәбен тайжының бастауында 1951-жылдың 6-айыан 1953-жылға деиін тәйжнүр, кәрнгі тауын мекендедік. аң қорада қойша өреді. осыны азық еттік. жер соны, мал семіз. осылай жүргенде 1953-жылдың күзінде шиңхай өлкелік үкіметтен қам қапталбай ұлы, ныхымет рахымбай ұлы елші болып келді. (бұл кіслер ел бұзылғанда үйренуде қалған) бұлар партяның кеңшілік саясатын үгіттеп, елді енді азып-тозбауға жұмылдырды. үстіп жатқанда шинжяңнанда үкіл барды. шинжяңнан келгендердің ішнде есімде қалғаны мұсайып тиңжаң деген кісі бар. 1953-жылдың 9-айында ел екіге бөлініп үкіметке бағынды. чыиңғайға қарағандар, қам мен ныхыметке ілесіп қолымтыға кетті. гәнсуге қараған ел бері қайызға кетті. біздің ауыл сол жылы мақай деген жерді қыстадық. келесі жылы яғни 1954-жылы ақсай қазақ автономялы ауданы құрылды. жүңгө көммөнистік партясы нағыз халықтың партясы, партяның басшылығын қабылдап азып-тозбай, орнықты өмір кешіру кеңінен үгіттелді. халық тұрмсына мән берілді. адам басына 8 тұяқ ұсақ мал, семя басына 1 ден ат, сауын сиыр берілді. ішетін ұн, киімдік бұл, шәй адам басына ақсыз беріліп тұрды. оқу-ағарту жолға қойылды. әрқайсы ауылдардан түгел мектеп ашылды. бір бөлім балалар ланжу, беижіңдегі жоғары оқу орындарынан білім алу орайына ие болды. (өзім сол қатарда ланжу ұлттар инстиотынан оқығандардың бірімін) сұйтып мал шаруашылығымен шұғылданған ел беибіт заманда мал мен бас тең өсіп баяшат- бақытты тұрмыс кешірді. жетінші көш 1958-жылы ақсай ауданынң бірінші орынбасар әкімі болып отырған кәбен буратай ұлы ақсай ауданына, гәнсу өлкелік үкіметке, орталық ұлттық істеріне өтніш жазды. «ата мекенім алтай еді, қоғамдық түрлі себептермен гәнсуге келген едім, заман тыншталды. қазыр ел-жұртым туған жерді сағндық мекенге қайтсақ, қайда болсада бір партяның басшылығына бағынамыз. кезінде шинжяң уәкілдер үйірмесіне шинжяңға, ата мекенім алтайға қайтамын, деп уәде берген едім.үкімет тарауларының өтіншімді бекітіп берулеріңізді сұраймын»,-деп тұрып алған соң орталықтан тартып үкімет кәбенінң шинжяңға көшу талабына қосылады. 1958-жылы 9-айда кәбен бастаған буратай ауылдары гәнсу өлкесі ақсай ауданынан көшеді. мәшинәмен көшкендері сол жылы, мәлмен көшкендері мажыңды қыстап келесі жазында бәркөлге келеді. осы жылдары дәл солшыл солақай лушянынң үдеп, істиіл дұрсытаудың етек алған кезі. бұдан тыс 1959-жылы шіңгілден қалман, жүкеи тобынң дүрбелең оқиғасына дүп келеді. көш бәркөлде тоқтайды. кәбен, шамардан бірнешеуі істиіл дұрыстауға қатынасады. бұл барыста « кәбен алтайға ата мекеніне бара жатқан жоқ, қайта қалман, жүкеи тобына қосылғалы барады, көшпенді банды»,-деп кәбен, шамардан, кәгібәт, япас қолға алынады. басқалары ауыр еңбекке жегіледі. бұл жағдай партя орталық көмитетінің 3-жалпы жиынына деиін жалғасады. 3-жалпы жиынынан кеиін жағдай түбегеилі өзгерді. солшыл люшян тұсындағы жалған, обалды делөләр ақталды. кәбен бастап тарымға кеткендер қайтып келді. жөңгө көммөнистік партяның 3-жалпы жиын қарары, әділ де дұрыс саясаты бүкіл ел халықымен бірге буратай ауылдарын, ұрпақтарын нұр шұғылаға бөледі. ұрпақтар білім алу жолына түсті. жоғары оқу орындарында, қоғамдық қызметтерде, елі орнықты түрлі шаруашылқпен шұғылданып бай-бақытты өмір өтікізуде. бұл ауылдың қонстануы негізінен жоғардағы «көш жолы» ның жағдайына қарай үш орынға қонстанған. гәнсудің ақсай ауданы, құмылдың бәркөл ауданы, алтайдың шіңгіл ауданында, қазақстанынң алматы өңірінде аз санды ауыл бар. буратай ауылының көші, осы жеті реткі тар-жол, тайғақ-кешулерді басқан, өзіндік тарихи түс алған көшпен ақырласты.[3] XVIII ғасырда Абақ Керей Сарбас руының жан саны 1080 түтін болды. Батырдәндек Түменұлы, Белдемше Құлтайұлы, Буратай Белдемшеұлы сияқты билік басындағы адамдар болды. 1905 жылы басқару жүйесіне, Қаракөк тас (билік дәрежесі) 10 зәңгі қосып сайлайды. Сайланған адамдар тек Шұбарайғыр, Жәдік, Шеруші, Жәнтекей, Қарақас, Сарбас, Молқы руларынан болған. Сарбастан Белдемше Құлтайұлы болды. 1908 – 1909 жылдары ең алдымен Көктоғай, Шіңгілді мекендеген Буратай Белдемшеұлы беріледі [4] 1912 жылы Дамбийжанцан бастаған Моңғол әскерінің шабуылынан соң Сарбас руының Буратай, шақабай руының Тары, Ноғайбай бастаған 1000 түтіні Баркөлге ауды; 1934 жылы Сарбастан Қабдолла, Ителі Сұлтаншәріп, Молқы Қапталбай бастаған 200 түтін Баркөлге келді; [4] Дерек көздер: 1.Қазақ әдебиеті. Энциклопедиялық анықтамалық. — Алматы: «Аруна Ltd.» ЖШС, 2010 жыл.ISBN 9965-26-096-6 2.http://old.abai.kz/node/15957 3.Мәуліқан Займоллұлы. Буратай елінің көш жолы // http://kultegin.com/kaz/forum.php?mod=viewthread&tid=26370 4. Қазақ Ру – тайпаларының тарихы. – Алматы: «Алаш тараихи – зерттеу орталығы», 2014. – 194, 196 бб == Дереккөздер == {{дереккөздер}} {{Қазақ рулары}} {{wikify}} [[Санат:Қазақ рулары]] o2d4bfie8u94twf2fbmradb6iicel52 0 555617 3053386 3048050 2022-07-20T08:59:32Z CommonsDelinker 165 «[[:File:Bakhtiyar_Vahabzadeh.jpg|Bakhtiyar_Vahabzadeh.jpg]]» дегенді аластады, бұны [[Ортаққор]]дың қатысушысы [[commons:User:Túrelio|Túrelio]] [[commons:File:Bakhtiyar_Vahabzadeh.jpg|жойған]], себебі: [[:c:COM:L|Copyright violation]]: a Kulis.az website wikitext text/x-wiki {{Жазушы |Есімі = Бахтияр Ваһабзаде |Шынайы есімі = {{lang-az|Bəxtiyar Vahabzadə}} |Суреті = |Ені = |Суреттің аты = |Туған кездегі есімі = |Лақап аты = |Туған күні = 16.8.1925 |Туған жері = [[Шәкі]], [[ӘзКСР]], [[КСРО]] |Қайтыс болған күні = 13.2.2009 |Қайтыс болған жері = [[Баку]], [[Әзірбайжан]] |Азаматтығы = {{USSR}}→<br>{{AZE}} |Ұлты = |Мансабы = |Шығармашылық жылдары = |Бағыты = |Жанры = |Шығармалардың тілі = |Дебюті = |Марапаттары = |Сыйлықтары = |Қолтаңбасы = |Сайты = |Commons = }} '''Бахтияр Махмудұлы Ваһабзаде''' ({{lang-az|Bəxtiyar Mahmud oğlu Vahabzadə}}; [[16 тамыз]] [[1925 жыл]], [[Шәкі]] қаласы, [[Әзірбайжан Республикасы]] — [[13 ақпан]] [[2009 жыл]], [[Баку]]<ref>{{Cite web|url=http://dergipark.gov.tr/download/article-file/76693|title=Б. Вагабзаде|author=|website=|date=|publisher=dergipark.gov.tr|accessdate=2019-01-14}}</ref>) — Әзірбайжанның Халық ақыны ([[1984 жыл]]), Әзірбайжан Ұлттық Ғылым Академиясының академигі, [[филология]] ғылымдарының докторы, [[профессор]]. [[КСРО]] Мемлекеттік сыйлығының лауреаты ([[1984 жыл]]). Жетпістен астам жыр жинағының, ондаған драмалық туындылардың, көптеген ғылыми монографиялық еңбектердің авторы. [[Баку мемлекеттік университеті]]нде 40 жыл бойы қызмет істей жүріп, өз ұстазы [[Самед Вургун]]ның шығармашылығын және әзірбайжан әдебиетінің өзекті мәселелерін зерттеумен айналысқан. Лирикалық өлеңдері әлемнің жиырма шақты тіліне тәржімаланған<ref name=":0">{{Cite web|url=https://www.turkedebiyati.org/bahtiyar-vahabzade-kimdir/|title=Bahtiyar Vahapzade Kimdir? Hayatı, Eserleri {{!}} Türk Dili ve Edebiyatı|lang=tr|accessdate=2019-01-14}}</ref>. Бахтияр Махмуд оглы Ваһабзаде қоғамдық жұмыспен белсене шұғылданған. Республика Жоғарғы Кеңесіне бес рет, тәуелсіздік тұсында Ұлттық Мәжіліске бір рет [[депутат]] болып сайланған. Қазақ ақыны [[Олжас Сүлейменов]] әріптес досы Бахтияр Ваһабзаде туралы: ''«Ол ең жоғары марапаттардың бәріне ие болды. Бірақ мұның ішіндегі ең биік дәрежелісі – халқының сүйіспеншілігі»'', – деп жазды. 2012 жылғы 13-15 желтоқсан аралығында Баку қаласында түркі халықтары ғалымдарының қатысуымен І Халықаралық Бахтияр Вахабзаде симпозиумы болып өтті. Енді ол дәстүрлі түрде өткізілетін болады деп ұйғарылды. Автордың қазақ тіліне тұңғыш рет аударылып отырған «Гүлстан» поэмасы 1959 жылы қолжазба күйінде тарап, сол үшін қудалау көрген. Оның желісі 1813 жылғы 12 қазанда Әзірбайжан жерін [[Ресей империясы]] мен Парсы патшалығы екіге бөліп алу жөнінде келісімшарт жасасқан тарихи оқиғаға құрылған. Келісімшартқа қол қойғандар: [[Ресей]] тарапынан – бас қолбасшы, генерал-лейтенант Н.Ф.Ртищев, Иран тарапынан – сыртқы істер министрі Абул-Хасан-хан мырза. Поэмада бұлардың бейнелері шартты түрде ғана көрініс тапқан.<ref>http://alemadebiety.kz/</ref> == Дереккөздер == {{дереккөздер}} [[Санат:Әзірбайжан ақындары]] [[Санат:Әзірбайжан халық ақындары]] [[Санат:Әзірбайжан филологтары]] [[Санат:Бакуде қайтыс болғандар]] lmhe3acvrc8qwk7n1znm0pzyzys4330 0 566081 3053301 2834499 2022-07-19T14:21:14Z Akerkesaa 121909 wikitext text/x-wiki {{Мемлекеттік қайраткер | түс = монарх | Қазақша есімі = Көсем сұлтан | Шынайы есімі = كوسم سلطان<br />Хасеки сұлтан<br />Уәлиде сұлтан<br />Ұлы Уәлиде сұлтан | Суреті = | Титулы = [[IV Мехмет]]тің регенті | Ту = Ottoman Flag.svg | Басқарған кезеңі = [[8 тамыз]] [[1648 жыл|1648]] — [[2 қыркүйек]] [[1651 жыл|1651]] | Ізашары = | Ізбасары = Тұрхан Қадиша сұлтан | Титулы_2 = [[Ибраһим (Османлы сұлтаны)|Ибраһимнің]] регенті | Ту_2 = Ottoman Flag.svg | Басқарған кезеңі_2 = [[9 ақпан]] [[1640 жыл|1640]] — [[желтоқсан]] [[1647 жыл|1647]] | Ізашары_2 = | Ізбасары_2 = | Титулы_3 = [[IV Мұрат]]тың регенті | Ту_3 = Ottoman Flag.svg | Басқарған кезеңі_3 = [[10 қыркүйек]] [[1623 жыл|1623]] — [[20 мамыр]] [[1632 жыл|1632]] | Ізашары_3 = | Ізбасары_3 = | Діні = [[Христиандық]], кейін [[Ислам]] | Туған күні = 1590 | Туған жері = Кефалония,<br />[[Венеция|Венеция Республикасы]] | Қайтыс болған күні = 3.09.1651 | Қайтыс болған жері = [[Ыстамбұл|Константиние]],<br />[[Османлы империясы|Ұлы Османлы Мемлекеті]] | Жерленді = I Ахмет мазары, [[Ыстамбұл]] | Әкесі = | Анасы = | Жұбайы = [[I Ахмет]] | Балалары = '''Ұлдары''':<br />Мехмет шаһзада<br />Орхан шаһзада<br />Сәлім шаһзада<br />[[IV Мұрат]]<br />Қасым шаһзада<br />[[Ибраһим (Османлы сұлтаны)|Ибраһим]]<br />'''Қыздары''':<br />Айша сұлтан<br />Фатима сұлтан<br />Гауһархан сұлтан<br />Ханзада сұлтан<br />Әтике сұлтан<br />Жемре сұлтан | Қолтаңбасы = }} '''Көсем сұлтан''' ({{lang-ota3|كوسم سلطان|Kösem Sultan}}) немесе '''Махпейкер сұлтан''' ({{lang-ota3|مه بيكر سلطان|Mâh Peyker Sultan}}) — [[I Ахмет]]тің әйелі, [[II Осман]]ның өгей анасы, [[IV Мұрат]] пен [[Ибраһим (Османлы сұлтаны)|Ибраһимнің]] анасы, [[IV Мехмет]], [[II Сүлеймен]] және [[II Ахмет]]тің әжесі. Ұлы Османлы Мемлекеті тарихындағы ең беделді әйел, "әйелдер сұлтанаты" дәуірінің өкілі. Сарайдағы төңкеріс кезінде [[Тұрхан сұлтан]]ның жақтастарымен өлтірілді. ==Өмірбаяны== Көсем сұлтанның туған есімі Анастасия болды. Кейбір деректерге сәйкес, ол Кефалония аралында дін қызметшісінің шаңырағында дүниеге келді. Он бес жасында Боснияның санжақбейі оны күң ретінде сатып алып, [[Ыстамбұл|Константиниеге]] жіберді. Сұлтан гареміне түскен Анастасия "Махпейкер" деген есім алды. Кейін османлы сұлтаны [[I Ахмет]] өзінің ең сүйікті күңіне "Көсем" деген жаңа есім берді. Көсем I Ахметтің бәйбішесі де, алғашқы баласының анасы да болған емес. Бірақ соған қарамастан Көсем сұлтан гаремінде үлкен беделге ие болды. Көсем сұлтан I Ахметтен 6 ұл мен 6 қыз туды: Мехмет шаһзада, Айша сұлтан, Фатима сұлтан, Гауһархан сұлтан, Орхан шаһзада, Ханзада сұлтан, Сәлім шаһзада, [[IV Мұрат]], Қасым шаһзада, Әтике сұлтан, [[Ибраһим (Османлы сұлтаны)|Ибраһим]] және Жемре сұлтан. Балаларының екеуі (IV Мұрат пен Ибраһим) өз заманында сұлтан болған. Олардың тұстарында Көсем валиде сұлтан атағына ие болды. ==Өнерде== * {{flagicon|Түркия}} «'''Жас Осман'''» фильмі ([[1962 жыл]]ы, Көсем сұлтан рөлінде — Мұхтерем Нұр) * {{flagicon|Түркия}} «'''IV Мұрат'''» фильмі ([[1980 жыл]]ы, Көсем сұлтан рөлінде — Айтен Көкшер) * {{flagicon|Түркия}} «'''Ыстамбұл қанаттарымның астында'''» фильмі ([[1996 жыл]]ы, Көсем сұлтан рөлінде — Зұхал Олжай) * {{flagicon|Түркия}} «'''Махпейкер'''» фильмі ([[2010 жыл]]ы, Көсем сұлтан рөлінде — Далма Сөнмез бен Сельда Алькор) * {{flagicon|Түркия}} «'''[[Ғаламат ғасыр: Көсем дәуірі]]'''» телехикаясы ([[2015 жыл|2015]]-қ.у., Көсем сұлтан рөлінде — Анастасия Тсилимпиу, Берен Саат және Нұргүл Есілшай) e0ws87ppjadd5o000geu7cwvn6sw187 3053311 3053301 2022-07-19T15:12:46Z Akerkesaa 121909 көптеген мәліметтерді қостым wikitext text/x-wiki {{Мемлекеттік қайраткер | түс = монарх | Қазақша есімі = Көсем сұлтан | Шынайы есімі = كوسم سلطان<br />Хасеки сұлтан<br />Уәлиде сұлтан<br />Ұлы Уәлиде сұлтан | Суреті = | Титулы = [[IV Мехмет]]тің регенті | Ту = Ottoman Flag.svg | Басқарған кезеңі = [[8 тамыз]] [[1648 жыл|1648]] — [[2 қыркүйек]] [[1651 жыл|1651]] | Ізашары = | Ізбасары = Тұрхан Қадиша сұлтан | Титулы_2 = [[Ибраһим (Османлы сұлтаны)|Ибраһимнің]] регенті | Ту_2 = Ottoman Flag.svg | Басқарған кезеңі_2 = [[9 ақпан]] [[1640 жыл|1640]] — [[желтоқсан]] [[1647 жыл|1647]] | Ізашары_2 = | Ізбасары_2 = | Титулы_3 = [[IV Мұрат]]тың регенті | Ту_3 = Ottoman Flag.svg | Басқарған кезеңі_3 = [[10 қыркүйек]] [[1623 жыл|1623]] — [[20 мамыр]] [[1632 жыл|1632]] | Ізашары_3 = | Ізбасары_3 = | Діні = [[Христиандық]], кейін [[Ислам]] | Туған күні = 1590 | Туған жері = Кефалония,<br />[[Венеция|Венеция Республикасы]] | Қайтыс болған күні = 3.09.1651 | Қайтыс болған жері = [[Ыстамбұл|Константиние]],<br />[[Османлы империясы|Ұлы Османлы Мемлекеті]] | Жерленді = I Ахмет мазары, [[Ыстамбұл]] | Әкесі = | Анасы = | Жұбайы = [[I Ахмет]] | Балалары = '''Ұлдары''':<br />Мехмет шаһзада<br />Орхан шаһзада<br />Сәлім шаһзада<br />[[IV Мұрат]]<br />Қасым шаһзада<br />[[Ибраһим (Османлы сұлтаны)|Ибраһим]]<br />'''Қыздары''':<br />Айша сұлтан<br />Фатима сұлтан<br />Гауһархан сұлтан<br />Ханзада сұлтан<br />Әтике сұлтан<br />Жемре сұлтан | Қолтаңбасы = }} '''Көсем сұлтан''' ({{lang-ota3|كوسم سلطان|Kösem Sultan}}) немесе '''Махпейкер сұлтан''' ({{lang-ota3|مه بيكر سلطان|Mâh Peyker Sultan}}) — Османлы сұлтаны [[I Ахмет|Ахмед I-]]<nowiki/>нің екінші немесе үшінші кәнизаты және [[IV Мұрат|IV Мұрад]] пен [[Ибраһим (Османлы сұлтаны)|Ибрахим I-]]<nowiki/>нің анасы.Ұлдарының тұсында [[валиде сұлтан]] (сұлтанның анасы) атағын алған және [[Осман империясы|Осман империясының]] ең ықпалды әйелдердің бірі болған.Сұлтан [[IV Мехмет|IV Мехмедтің]] әжесі, ол билігінің басында ол билеген және «бюк валиде» (сұлтанның әжесі) атағын алған. Жалпы ол билікте шамамен 30 жыл болды.Ахметке деген әсерімен [[I Мұстафа|I Мұстафа-]]<nowiki/>нің өмірін сақтап қалумен және сол арқылы Осман империясындағы тағына мұрагер болу тәртібін өзгертумен байланысты.Сарайдағы төңкеріс кезінде [[Тұрхан сұлтан|Тұрхан сұлтанның]] жақтастарымен өлтірілді. ==Өмірбаяны== Көсем сұлтанның туған есімі Анастасия болды. Кейбір деректерге сәйкес, ол Кефалония аралында дін қызметшісінің шаңырағында дүниеге келді. Он бес жасында Боснияның санжақбейі оны күң ретінде сатып алып, [[Ыстамбұл|Константиниеге]] жіберді. Сұлтан гареміне түскен Анастасия "Махпейкер" деген есім алды. Кейін османлы сұлтаны [[I Ахмет]] өзінің ең сүйікті күңіне "Көсем" деген жаңа есім берді. Көсем I Ахметтің бәйбішесі де, алғашқы баласының анасы да болған емес. Бірақ соған қарамастан Көсем сұлтан гаремінде үлкен беделге ие болды. Көсем сұлтан I Ахметтен 6 ұл мен 6 қыз туды: Мехмет шаһзада, Айша сұлтан, Фатима сұлтан, Гауһархан сұлтан, Орхан шаһзада, Ханзада сұлтан, Сәлім шаһзада, [[IV Мұрат]], Қасым шаһзада, Әтике сұлтан, [[Ибраһим (Османлы сұлтаны)|Ибраһим]] және Жемре сұлтан. Балаларының екеуі (IV Мұрат пен Ибраһим) өз заманында сұлтан болған. Олардың тұстарында Көсем валиде сұлтан атағына ие болды. ==Өнерде== * {{flagicon|Түркия}} «'''Жас Осман'''» фильмі ([[1962 жыл]]ы, Көсем сұлтан рөлінде — Мұхтерем Нұр) * {{flagicon|Түркия}} «'''IV Мұрат'''» фильмі ([[1980 жыл]]ы, Көсем сұлтан рөлінде — Айтен Көкшер) * {{flagicon|Түркия}} «'''Ыстамбұл қанаттарымның астында'''» фильмі ([[1996 жыл]]ы, Көсем сұлтан рөлінде — Зұхал Олжай) * {{flagicon|Түркия}} «'''Махпейкер'''» фильмі ([[2010 жыл]]ы, Көсем сұлтан рөлінде — Далма Сөнмез бен Сельда Алькор) * {{flagicon|Түркия}} «'''[[Ғаламат ғасыр: Көсем дәуірі]]'''» телехикаясы ([[2015 жыл|2015]]-қ.у., Көсем сұлтан рөлінде — Анастасия Тсилимпиу, Берен Саат және Нұргүл Есілшай) ozecfd2le2bza66k4rxqxi1mrd7ez7k 3053312 3053311 2022-07-19T15:14:49Z Akerkesaa 121909 wikitext text/x-wiki {{Мемлекеттік қайраткер | түс = монарх | Қазақша есімі = Көсем сұлтан | Шынайы есімі = كوسم سلطان<br />Хасеки сұлтан<br />Уәлиде сұлтан<br />Ұлы Уәлиде сұлтан | Суреті = | Титулы = [[IV Мехмет]]тің регенті | Ту = Ottoman Flag.svg | Басқарған кезеңі = [[8 тамыз]] [[1648 жыл|1648]] — [[2 қыркүйек]] [[1651 жыл|1651]] | Ізашары = | Ізбасары = Тұрхан Қадиша сұлтан | Титулы_2 = [[Ибраһим (Османлы сұлтаны)|Ибраһимнің]] регенті | Ту_2 = Ottoman Flag.svg | Басқарған кезеңі_2 = [[9 ақпан]] [[1640 жыл|1640]] — [[желтоқсан]] [[1647 жыл|1647]] | Ізашары_2 = | Ізбасары_2 = | Титулы_3 = [[IV Мұрат]]тың регенті | Ту_3 = Ottoman Flag.svg | Басқарған кезеңі_3 = [[10 қыркүйек]] [[1623 жыл|1623]] — [[20 мамыр]] [[1632 жыл|1632]] | Ізашары_3 = | Ізбасары_3 = | Діні = [[Христиандық]], кейін [[Ислам]] | Туған күні = 1590 | Туған жері = Кефалония,<br />[[Венеция|Венеция Республикасы]] | Қайтыс болған күні = 3.09.1651 | Қайтыс болған жері = [[Ыстамбұл|Константиние]],<br />[[Османлы империясы|Ұлы Османлы Мемлекеті]] | Жерленді = I Ахмет мазары, [[Ыстамбұл]] | Әкесі = | Анасы = | Жұбайы = [[I Ахмет]] | Балалары = '''Ұлдары''':<br />Мехмет шаһзада<br />Орхан шаһзада<br />Сәлім шаһзада<br />[[IV Мұрат]]<br />Қасым шаһзада<br />[[Ибраһим (Османлы сұлтаны)|Ибраһим]]<br />'''Қыздары''':<br />Айша сұлтан<br />Фатима сұлтан<br />Гауһархан сұлтан<br />Ханзада сұлтан<br />Әтике сұлтан<br />Жемре сұлтан | Қолтаңбасы = }} '''Көсем сұлтан''' ({{lang-ota3|كوسم سلطان|Kösem Sultan}}) немесе '''Махпейкер сұлтан''' ({{lang-ota3|مه بيكر سلطان|Mâh Peyker Sultan}}; ? — 2 қыркүйек 1651) — Османлы сұлтаны [[I Ахмет|Ахмед I-]]<nowiki/>нің екінші немесе үшінші кәнизаты және [[IV Мұрат|IV Мұрад]] пен [[Ибраһим (Османлы сұлтаны)|Ибрахим I-]]<nowiki/>нің анасы.Ұлдарының тұсында [[валиде сұлтан]] (сұлтанның анасы) атағын алған және [[Осман империясы|Осман империясының]] ең ықпалды әйелдердің бірі болған.Сұлтан [[IV Мехмет|IV Мехмедтің]] әжесі, ол билігінің басында ол билеген және «бюк валиде» (сұлтанның әжесі) атағын алған. Жалпы ол билікте шамамен 30 жыл болды.Ахметке деген әсерімен [[I Мұстафа|I Мұстафа-]]<nowiki/>нің өмірін сақтап қалумен және сол арқылы Осман империясындағы тағына мұрагер болу тәртібін өзгертумен байланысты.Сарайдағы төңкеріс кезінде [[Тұрхан сұлтан|Тұрхан сұлтанның]] жақтастарымен өлтірілді. ==Өмірбаяны== Көсем сұлтанның туған есімі Анастасия болды. Кейбір деректерге сәйкес, ол Кефалония аралында дін қызметшісінің шаңырағында дүниеге келді. Он бес жасында Боснияның санжақбейі оны күң ретінде сатып алып, [[Ыстамбұл|Константиниеге]] жіберді. Сұлтан гареміне түскен Анастасия "Махпейкер" деген есім алды. Кейін османлы сұлтаны [[I Ахмет]] өзінің ең сүйікті күңіне "Көсем" деген жаңа есім берді. Көсем I Ахметтің бәйбішесі де, алғашқы баласының анасы да болған емес. Бірақ соған қарамастан Көсем сұлтан гаремінде үлкен беделге ие болды. Көсем сұлтан I Ахметтен 6 ұл мен 6 қыз туды: Мехмет шаһзада, Айша сұлтан, Фатима сұлтан, Гауһархан сұлтан, Орхан шаһзада, Ханзада сұлтан, Сәлім шаһзада, [[IV Мұрат]], Қасым шаһзада, Әтике сұлтан, [[Ибраһим (Османлы сұлтаны)|Ибраһим]] және Жемре сұлтан. Балаларының екеуі (IV Мұрат пен Ибраһим) өз заманында сұлтан болған. Олардың тұстарында Көсем валиде сұлтан атағына ие болды. ==Өнерде== * {{flagicon|Түркия}} «'''Жас Осман'''» фильмі ([[1962 жыл]]ы, Көсем сұлтан рөлінде — Мұхтерем Нұр) * {{flagicon|Түркия}} «'''IV Мұрат'''» фильмі ([[1980 жыл]]ы, Көсем сұлтан рөлінде — Айтен Көкшер) * {{flagicon|Түркия}} «'''Ыстамбұл қанаттарымның астында'''» фильмі ([[1996 жыл]]ы, Көсем сұлтан рөлінде — Зұхал Олжай) * {{flagicon|Түркия}} «'''Махпейкер'''» фильмі ([[2010 жыл]]ы, Көсем сұлтан рөлінде — Далма Сөнмез бен Сельда Алькор) * {{flagicon|Түркия}} «'''[[Ғаламат ғасыр: Көсем дәуірі]]'''» телехикаясы ([[2015 жыл|2015]]-қ.у., Көсем сұлтан рөлінде — Анастасия Тсилимпиу, Берен Саат және Нұргүл Есілшай) jnkwsv366v3nmtf2y18s3f20catyzvn 3053319 3053312 2022-07-19T15:43:08Z Akerkesaa 121909 wikitext text/x-wiki {{Мемлекеттік қайраткер | түс = монарх | Қазақша есімі = Көсем сұлтан | Шынайы есімі = كوسم سلطان<br />Хасеки сұлтан<br />Уәлиде сұлтан<br />Ұлы Уәлиде сұлтан | Суреті = | Титулы = [[IV Мехмет]]тің регенті | Ту = Ottoman Flag.svg | Басқарған кезеңі = [[8 тамыз]] [[1648 жыл|1648]] — [[2 қыркүйек]] [[1651 жыл|1651]] | Ізашары = | Ізбасары = Тұрхан Қадиша сұлтан | Титулы_2 = [[Ибраһим (Османлы сұлтаны)|Ибраһимнің]] регенті | Ту_2 = Ottoman Flag.svg | Басқарған кезеңі_2 = [[9 ақпан]] [[1640 жыл|1640]] — [[желтоқсан]] [[1647 жыл|1647]] | Ізашары_2 = | Ізбасары_2 = | Титулы_3 = [[IV Мұрат]]тың регенті | Ту_3 = Ottoman Flag.svg | Басқарған кезеңі_3 = [[10 қыркүйек]] [[1623 жыл|1623]] — [[20 мамыр]] [[1632 жыл|1632]] | Ізашары_3 = | Ізбасары_3 = | Діні = [[Христиандық]], кейін [[Ислам]] | Туған күні = 1590 | Туған жері = Кефалония,<br />[[Венеция|Венеция Республикасы]] | Қайтыс болған күні = 3.09.1651 | Қайтыс болған жері = [[Ыстамбұл|Константиние]],<br />[[Османлы империясы|Ұлы Османлы Мемлекеті]] | Жерленді = I Ахмет мазары, [[Ыстамбұл]] | Әкесі = | Анасы = | Жұбайы = [[I Ахмет]] | Балалары = '''Ұлдары''':<br />Мехмет шаһзада<br />Орхан шаһзада<br />Сәлім шаһзада<br />[[IV Мұрат]]<br />Қасым шаһзада<br />[[Ибраһим (Османлы сұлтаны)|Ибраһим]]<br />'''Қыздары''':<br />Айша сұлтан<br />Фатима сұлтан<br />Гауһархан сұлтан<br />Ханзада сұлтан<br />Әтике сұлтан<br />Жемре сұлтан | Қолтаңбасы = }} '''Көсем сұлтан''' ({{lang-ota3|كوسم سلطان|Kösem Sultan}}) немесе '''Махпейкер сұлтан''' ({{lang-ota3|مه بيكر سلطان|Mâh Peyker Sultan}}; ? — 2 қыркүйек 1651) — Османлы сұлтаны [[I Ахмет|Ахмед I-]]<nowiki/>нің екінші немесе үшінші кәнизаты және [[IV Мұрат|IV Мұрад]] пен [[Ибраһим (Османлы сұлтаны)|Ибрахим I-]]<nowiki/>нің анасы.Ұлдарының тұсында [[валиде сұлтан]] (сұлтанның анасы) атағын алған және [[Осман империясы|Осман империясының]] ең ықпалды әйелдердің бірі болған.Сұлтан [[IV Мехмет|IV Мехмедтің]] әжесі, ол билігінің басында ол билеген және «бюк валиде» (сұлтанның әжесі) атағын алған. Жалпы ол билікте шамамен 30 жыл болды.Ахметке деген әсерімен [[I Мұстафа|I Мұстафа-]]<nowiki/>нің өмірін сақтап қалумен және сол арқылы Осман империясындағы тағына мұрагер болу тәртібін өзгертумен байланысты.Сарайдағы төңкеріс кезінде [[Тұрхан сұлтан|Тұрхан сұлтанның]] жақтастарымен өлтірілді. ==Өмірбаяны== '''ШЫҒУ ТЕГІ ЖӘНЕ ГАРЕМДЕГІ АЛҒАШҚЫ ЖЫЛДАРЫ''' Оның гаремге дейінгі өмірі жайлы нақты мәліметтер жоқ,тіпті оның туған жылы да белгісіз,(1580-1590 ж. аралықтарында)бірақ ол грек немесе босниялық болған деп есептеледі. Оның грек тегі туралы алғашқы хабарды итальяндық саяхатшы Пьетро делла Валленің хатында болса керек.1615 жылы 25 қазанда Ыстамбұлдан Көсем сұлтан туралы былай деп жазды: «Егер мен дұрыс түсінсем,ол Константинопольден екі жүз мильдей қашықтықтағы алыс елден немесе қаладан келген грек діни қызметкерінің қызы еді». Оның христиандық есімі белгісіз,бірақ жалпы нұсқасы Анастасия екенін айтады. Болжам бойынша, оны Боснияның санжакбейі құл ретінде сатып алған және он бес жасында гаремде болған.Сұлтан гареміне түскен Анастасия "Махпейкер" деген есім алды,яғни «ай жүзді» дегенді білдіреді.Кейін османлы сұлтаны [[I Ахмет]] өзінің ең сүйікті күңіне "Көсем" деген жаңа есім берді(ең сүйікті деген мағына). Ахмет 13 жасында сұлтан болды,оның әлі балалары болмаған соң,бұл империя үшін қауіпті болды. Сондықтан дәстүрді бұзып, ағасы Мұстафаны тірі қалдырып, мұрагерлердің дүниеге келуі жас сұлтанның басты міндетіне айналды.Оған көптеген кәнизактар ​​берілді. Көсем Ахметтің гареміне кірген кезде оның кем дегенде бір сүйіктісі (Хасеки) болды. [[Махфируз Қадиша сұлтан|Махфируз]] 1604 жылы Көсемнің үлкен ұлы [[Мехмет шаһзада (I Ахметтің ұлы)|Мехмед]] туылғанға дейін бірнеше ай бұрын Ахметтің үлкен ұлы Османды дүниеге әкелді. Лесли Пирс Көсем сұлтанның кәнизактардың екінші немесе үшінші болғанын жазады.Басында Көсем гаремде ерекше орынға ие болмады, өйткені Махфируз Османнан соң кем дегенде тағы бір ұл туылған: Пьетро делла Валле сұлтанның екі әйелінен төрт ұлы болғанын жазды.Көсем өзінің ақылдылығы мен сұлулығының арқасында Ахметтің сүйікті хасекиі болды,1610 жылдардың ортасында Көсем сұлтан І Ахмедтің ықпалымен ол өзінің тұңғышының анасы Махфирузды Ескі сарайға жібереді. Ол туралы Венеция елшісі Контарини 1612 жылы Сұлтан Көсемді ашуландырған әйелді ұрып-соққаны туралы хабарлағанда жазған болуы мүмкін.Көсемнің І Ахмедтен көп балалары болды, бұл оның қыздары мен немерелерін жоғары лауазымды адамдармен некеге тұру арқылы үлкен билікке жетуге мүмкіндік берді. ==Өнерде== * {{flagicon|Түркия}} «'''Жас Осман'''» фильмі ([[1962 жыл]]ы, Көсем сұлтан рөлінде — Мұхтерем Нұр) * {{flagicon|Түркия}} «'''IV Мұрат'''» фильмі ([[1980 жыл]]ы, Көсем сұлтан рөлінде — Айтен Көкшер) * {{flagicon|Түркия}} «'''Ыстамбұл қанаттарымның астында'''» фильмі ([[1996 жыл]]ы, Көсем сұлтан рөлінде — Зұхал Олжай) * {{flagicon|Түркия}} «'''Махпейкер'''» фильмі ([[2010 жыл]]ы, Көсем сұлтан рөлінде — Далма Сөнмез бен Сельда Алькор) * {{flagicon|Түркия}} «'''[[Ғаламат ғасыр: Көсем дәуірі]]'''» телехикаясы ([[2015 жыл|2015]]-қ.у., Көсем сұлтан рөлінде — Анастасия Тсилимпиу, Берен Саат және Нұргүл Есілшай) 6w4yiywpbvkuy7ab6nbi8vx4ercdbme 3053322 3053319 2022-07-19T16:03:48Z Akerkesaa 121909 wikitext text/x-wiki Империяны басқару {{Мемлекеттік қайраткер | түс = монарх | Қазақша есімі = Көсем сұлтан | Шынайы есімі = كوسم سلطان<br />Хасеки сұлтан<br />Уәлиде сұлтан<br />Ұлы Уәлиде сұлтан | Суреті = | Титулы = [[IV Мехмет]]тің регенті | Ту = Ottoman Flag.svg | Басқарған кезеңі = [[8 тамыз]] [[1648 жыл|1648]] — [[2 қыркүйек]] [[1651 жыл|1651]] | Ізашары = | Ізбасары = Тұрхан Қадиша сұлтан | Титулы_2 = [[Ибраһим (Османлы сұлтаны)|Ибраһимнің]] регенті | Ту_2 = Ottoman Flag.svg | Басқарған кезеңі_2 = [[9 ақпан]] [[1640 жыл|1640]] — [[желтоқсан]] [[1647 жыл|1647]] | Ізашары_2 = | Ізбасары_2 = | Титулы_3 = [[IV Мұрат]]тың регенті | Ту_3 = Ottoman Flag.svg | Басқарған кезеңі_3 = [[10 қыркүйек]] [[1623 жыл|1623]] — [[20 мамыр]] [[1632 жыл|1632]] | Ізашары_3 = | Ізбасары_3 = | Діні = [[Христиандық]], кейін [[Ислам]] | Туған күні = 1590 | Туған жері = Кефалония,<br />[[Венеция|Венеция Республикасы]] | Қайтыс болған күні = 3.09.1651 | Қайтыс болған жері = [[Ыстамбұл|Константиние]],<br />[[Османлы империясы|Ұлы Османлы Мемлекеті]] | Жерленді = I Ахмет мазары, [[Ыстамбұл]] | Әкесі = | Анасы = | Жұбайы = [[I Ахмет]] | Балалары = '''Ұлдары''':<br />Мехмет шаһзада<br />Орхан шаһзада<br />Сәлім шаһзада<br />[[IV Мұрат]]<br />Қасым шаһзада<br />[[Ибраһим (Османлы сұлтаны)|Ибраһим]]<br />'''Қыздары''':<br />Айша сұлтан<br />Фатима сұлтан<br />Гауһархан сұлтан<br />Ханзада сұлтан<br />Әтике сұлтан<br />Жемре сұлтан | Қолтаңбасы = }} '''Көсем сұлтан''' ({{lang-ota3|كوسم سلطان|Kösem Sultan}}) немесе '''Махпейкер сұлтан''' ({{lang-ota3|مه بيكر سلطان|Mâh Peyker Sultan}}; ? — 2 қыркүйек 1651) — Османлы сұлтаны [[I Ахмет|Ахмед I-]]<nowiki/>нің екінші немесе үшінші кәнизаты және [[IV Мұрат|IV Мұрад]] пен [[Ибраһим (Османлы сұлтаны)|Ибрахим I-]]<nowiki/>нің анасы.Ұлдарының тұсында [[валиде сұлтан]] (сұлтанның анасы) атағын алған және [[Осман империясы|Осман империясының]] ең ықпалды әйелдердің бірі болған.Сұлтан [[IV Мехмет|IV Мехмедтің]] әжесі, ол билігінің басында ол билеген және «бюк валиде» (сұлтанның әжесі) атағын алған. Жалпы ол билікте шамамен 30 жыл болды.Ахметке деген әсерімен [[I Мұстафа|I Мұстафа-]]<nowiki/>нің өмірін сақтап қалумен және сол арқылы Осман империясындағы тағына мұрагер болу тәртібін өзгертумен байланысты.Сарайдағы төңкеріс кезінде [[Тұрхан сұлтан|Тұрхан сұлтанның]] жақтастарымен өлтірілді. ==Өмірбаяны== '''ШЫҒУ ТЕГІ ЖӘНЕ ГАРЕМДЕГІ АЛҒАШҚЫ ЖЫЛДАРЫ''' Оның гаремге дейінгі өмірі жайлы нақты мәліметтер жоқ,тіпті оның туған жылы да белгісіз,(1580-1590 ж. аралықтарында)бірақ ол грек немесе босниялық болған деп есептеледі. Оның грек тегі туралы алғашқы хабарды итальяндық саяхатшы Пьетро делла Валленің хатында болса керек.1615 жылы 25 қазанда Ыстамбұлдан Көсем сұлтан туралы былай деп жазды: «Егер мен дұрыс түсінсем,ол Константинопольден екі жүз мильдей қашықтықтағы алыс елден немесе қаладан келген грек діни қызметкерінің қызы еді». Оның христиандық есімі белгісіз,бірақ жалпы нұсқасы Анастасия екенін айтады. Болжам бойынша, оны Боснияның санжакбейі құл ретінде сатып алған және он бес жасында гаремде болған.Сұлтан гареміне түскен Анастасия "Махпейкер" деген есім алды,яғни «ай жүзді» дегенді білдіреді.Кейін османлы сұлтаны [[I Ахмет]] өзінің ең сүйікті күңіне "Көсем" деген жаңа есім берді(ең сүйікті деген мағына). Ахмет 13 жасында сұлтан болды,оның әлі балалары болмаған соң,бұл империя үшін қауіпті болды. Сондықтан дәстүрді бұзып, ағасы Мұстафаны тірі қалдырып, мұрагерлердің дүниеге келуі жас сұлтанның басты міндетіне айналды.Оған көптеген кәнизактар ​​берілді. Көсем Ахметтің гареміне кірген кезде оның кем дегенде бір сүйіктісі (Хасеки) болды. [[Махфируз Қадиша сұлтан|Махфируз]] 1604 жылы Көсемнің үлкен ұлы [[Мехмет шаһзада (I Ахметтің ұлы)|Мехмед]] туылғанға дейін бірнеше ай бұрын Ахметтің үлкен ұлы Османды дүниеге әкелді. Лесли Пирс Көсем сұлтанның кәнизактардың екінші немесе үшінші болғанын жазады.Басында Көсем гаремде ерекше орынға ие болмады, өйткені Махфируз Османнан соң кем дегенде тағы бір ұл туылған: Пьетро делла Валле сұлтанның екі әйелінен төрт ұлы болғанын жазды.Көсем өзінің ақылдылығы мен сұлулығының арқасында Ахметтің сүйікті хасекиі болды,1610 жылдардың ортасында Көсем сұлтан І Ахмедтің ықпалымен ол өзінің тұңғышының анасы Махфирузды Ескі сарайға жібереді. Ол туралы Венеция елшісі Контарини 1612 жылы Сұлтан Көсемді ашуландырған әйелді ұрып-соққаны туралы хабарлағанда жазған болуы мүмкін.Көсемнің І Ахмедтен көп балалары болды, бұл оның қыздары мен немерелерін жоғары лауазымды адамдармен некеге тұру арқылы үлкен билікке жетуге мүмкіндік берді. ==Өнерде== * {{flagicon|Түркия}} «'''Жас Осман'''» фильмі ([[1962 жыл]]ы, Көсем сұлтан рөлінде — Мұхтерем Нұр) * {{flagicon|Түркия}} «'''IV Мұрат'''» фильмі ([[1980 жыл]]ы, Көсем сұлтан рөлінде — Айтен Көкшер) * {{flagicon|Түркия}} «'''Ыстамбұл қанаттарымның астында'''» фильмі ([[1996 жыл]]ы, Көсем сұлтан рөлінде — Зұхал Олжай) * {{flagicon|Түркия}} «'''Махпейкер'''» фильмі ([[2010 жыл]]ы, Көсем сұлтан рөлінде — Далма Сөнмез бен Сельда Алькор) * {{flagicon|Түркия}} «'''[[Ғаламат ғасыр: Көсем дәуірі]]'''» телехикаясы ([[2015 жыл|2015]]-қ.у., Көсем сұлтан рөлінде — Анастасия Тсилимпиу, Берен Саат және Нұргүл Есілшай) m8m6clbg9ufaiyunlwnhxntk616nm5r 3053323 3053322 2022-07-19T16:04:16Z Akerkesaa 121909 wikitext text/x-wiki {{Мемлекеттік қайраткер | түс = монарх | Қазақша есімі = Көсем сұлтан | Шынайы есімі = كوسم سلطان<br />Хасеки сұлтан<br />Уәлиде сұлтан<br />Ұлы Уәлиде сұлтан | Суреті = | Титулы = [[IV Мехмет]]тің регенті | Ту = Ottoman Flag.svg | Басқарған кезеңі = [[8 тамыз]] [[1648 жыл|1648]] — [[2 қыркүйек]] [[1651 жыл|1651]] | Ізашары = | Ізбасары = Тұрхан Қадиша сұлтан | Титулы_2 = [[Ибраһим (Османлы сұлтаны)|Ибраһимнің]] регенті | Ту_2 = Ottoman Flag.svg | Басқарған кезеңі_2 = [[9 ақпан]] [[1640 жыл|1640]] — [[желтоқсан]] [[1647 жыл|1647]] | Ізашары_2 = | Ізбасары_2 = | Титулы_3 = [[IV Мұрат]]тың регенті | Ту_3 = Ottoman Flag.svg | Басқарған кезеңі_3 = [[10 қыркүйек]] [[1623 жыл|1623]] — [[20 мамыр]] [[1632 жыл|1632]] | Ізашары_3 = | Ізбасары_3 = | Діні = [[Христиандық]], кейін [[Ислам]] | Туған күні = 1590 | Туған жері = Кефалония,<br />[[Венеция|Венеция Республикасы]] | Қайтыс болған күні = 3.09.1651 | Қайтыс болған жері = [[Ыстамбұл|Константиние]],<br />[[Османлы империясы|Ұлы Османлы Мемлекеті]] | Жерленді = I Ахмет мазары, [[Ыстамбұл]] | Әкесі = | Анасы = | Жұбайы = [[I Ахмет]] | Балалары = '''Ұлдары''':<br />Мехмет шаһзада<br />Орхан шаһзада<br />Сәлім шаһзада<br />[[IV Мұрат]]<br />Қасым шаһзада<br />[[Ибраһим (Османлы сұлтаны)|Ибраһим]]<br />'''Қыздары''':<br />Айша сұлтан<br />Фатима сұлтан<br />Гауһархан сұлтан<br />Ханзада сұлтан<br />Әтике сұлтан<br />Жемре сұлтан | Қолтаңбасы = }} '''Көсем сұлтан''' ({{lang-ota3|كوسم سلطان|Kösem Sultan}}) немесе '''Махпейкер сұлтан''' ({{lang-ota3|مه بيكر سلطان|Mâh Peyker Sultan}}; ? — 2 қыркүйек 1651) — Османлы сұлтаны [[I Ахмет|Ахмед I-]]<nowiki/>нің екінші немесе үшінші кәнизаты және [[IV Мұрат|IV Мұрад]] пен [[Ибраһим (Османлы сұлтаны)|Ибрахим I-]]<nowiki/>нің анасы.Ұлдарының тұсында [[валиде сұлтан]] (сұлтанның анасы) атағын алған және [[Осман империясы|Осман империясының]] ең ықпалды әйелдердің бірі болған.Сұлтан [[IV Мехмет|IV Мехмедтің]] әжесі, ол билігінің басында ол билеген және «бюк валиде» (сұлтанның әжесі) атағын алған. Жалпы ол билікте шамамен 30 жыл болды.Ахметке деген әсерімен [[I Мұстафа|I Мұстафа-]]<nowiki/>нің өмірін сақтап қалумен және сол арқылы Осман империясындағы тағына мұрагер болу тәртібін өзгертумен байланысты.Сарайдағы төңкеріс кезінде [[Тұрхан сұлтан|Тұрхан сұлтанның]] жақтастарымен өлтірілді. ==Өмірбаяны== '''ШЫҒУ ТЕГІ ЖӘНЕ ГАРЕМДЕГІ АЛҒАШҚЫ ЖЫЛДАРЫ''' Оның гаремге дейінгі өмірі жайлы нақты мәліметтер жоқ,тіпті оның туған жылы да белгісіз,(1580-1590 ж. аралықтарында)бірақ ол грек немесе босниялық болған деп есептеледі. Оның грек тегі туралы алғашқы хабарды итальяндық саяхатшы Пьетро делла Валленің хатында болса керек.1615 жылы 25 қазанда Ыстамбұлдан Көсем сұлтан туралы былай деп жазды: «Егер мен дұрыс түсінсем,ол Константинопольден екі жүз мильдей қашықтықтағы алыс елден немесе қаладан келген грек діни қызметкерінің қызы еді». Оның христиандық есімі белгісіз,бірақ жалпы нұсқасы Анастасия екенін айтады. Болжам бойынша, оны Боснияның санжакбейі құл ретінде сатып алған және он бес жасында гаремде болған.Сұлтан гареміне түскен Анастасия "Махпейкер" деген есім алды,яғни «ай жүзді» дегенді білдіреді.Кейін османлы сұлтаны [[I Ахмет]] өзінің ең сүйікті күңіне "Көсем" деген жаңа есім берді(ең сүйікті деген мағына). Ахмет 13 жасында сұлтан болды,оның әлі балалары болмаған соң,бұл империя үшін қауіпті болды. Сондықтан дәстүрді бұзып, ағасы Мұстафаны тірі қалдырып, мұрагерлердің дүниеге келуі жас сұлтанның басты міндетіне айналды.Оған көптеген кәнизактар ​​берілді. Көсем Ахметтің гареміне кірген кезде оның кем дегенде бір сүйіктісі (Хасеки) болды. [[Махфируз Қадиша сұлтан|Махфируз]] 1604 жылы Көсемнің үлкен ұлы [[Мехмет шаһзада (I Ахметтің ұлы)|Мехмед]] туылғанға дейін бірнеше ай бұрын Ахметтің үлкен ұлы Османды дүниеге әкелді. Лесли Пирс Көсем сұлтанның кәнизактардың екінші немесе үшінші болғанын жазады.Басында Көсем гаремде ерекше орынға ие болмады, өйткені Махфируз Османнан соң кем дегенде тағы бір ұл туылған: Пьетро делла Валле сұлтанның екі әйелінен төрт ұлы болғанын жазды.Көсем өзінің ақылдылығы мен сұлулығының арқасында Ахметтің сүйікті хасекиі болды,1610 жылдардың ортасында Көсем сұлтан І Ахмедтің ықпалымен ол өзінің тұңғышының анасы Махфирузды Ескі сарайға жібереді. Ол туралы Венеция елшісі Контарини 1612 жылы Сұлтан Көсемді ашуландырған әйелді ұрып-соққаны туралы хабарлағанда жазған болуы мүмкін.Көсемнің І Ахмедтен көп балалары болды, бұл оның қыздары мен немерелерін жоғары лауазымды адамдармен некеге тұру арқылы үлкен билікке жетуге мүмкіндік берді. ==Өнерде== * {{flagicon|Түркия}} «'''Жас Осман'''» фильмі ([[1962 жыл]]ы, Көсем сұлтан рөлінде — Мұхтерем Нұр) * {{flagicon|Түркия}} «'''IV Мұрат'''» фильмі ([[1980 жыл]]ы, Көсем сұлтан рөлінде — Айтен Көкшер) * {{flagicon|Түркия}} «'''Ыстамбұл қанаттарымның астында'''» фильмі ([[1996 жыл]]ы, Көсем сұлтан рөлінде — Зұхал Олжай) * {{flagicon|Түркия}} «'''Махпейкер'''» фильмі ([[2010 жыл]]ы, Көсем сұлтан рөлінде — Далма Сөнмез бен Сельда Алькор) * {{flagicon|Түркия}} «'''[[Ғаламат ғасыр: Көсем дәуірі]]'''» телехикаясы ([[2015 жыл|2015]]-қ.у., Көсем сұлтан рөлінде — Анастасия Тсилимпиу, Берен Саат және Нұргүл Есілшай) k56zcbokpa2zsbr4fsw78dswzdt45ps 3053324 3053323 2022-07-19T16:05:06Z Akerkesaa 121909 wikitext text/x-wiki {{Мемлекеттік қайраткер | түс = монарх | Қазақша есімі = Көсем сұлтан | Шынайы есімі = كوسم سلطان<br />Хасеки сұлтан<br />Уәлиде сұлтан<br />Ұлы Уәлиде сұлтан | Суреті = | Титулы = [[IV Мехмет]]тің регенті | Ту = Ottoman Flag.svg | Басқарған кезеңі = [[8 тамыз]] [[1648 жыл|1648]] — [[2 қыркүйек]] [[1651 жыл|1651]] | Ізашары = | Ізбасары = Тұрхан Қадиша сұлтан | Титулы_2 = [[Ибраһим (Османлы сұлтаны)|Ибраһимнің]] регенті | Ту_2 = Ottoman Flag.svg | Басқарған кезеңі_2 = [[9 ақпан]] [[1640 жыл|1640]] — [[желтоқсан]] [[1647 жыл|1647]] | Ізашары_2 = | Ізбасары_2 = | Титулы_3 = [[IV Мұрат]]тың регенті | Ту_3 = Ottoman Flag.svg | Басқарған кезеңі_3 = [[10 қыркүйек]] [[1623 жыл|1623]] — [[20 мамыр]] [[1632 жыл|1632]] | Ізашары_3 = | Ізбасары_3 = | Діні = [[Христиандық]], кейін [[Ислам]] | Туған күні = 1590 | Туған жері = Кефалония,<br />[[Венеция|Венеция Республикасы]] | Қайтыс болған күні = 3.09.1651 | Қайтыс болған жері = [[Ыстамбұл|Константиние]],<br />[[Османлы империясы|Ұлы Османлы Мемлекеті]] | Жерленді = I Ахмет мазары, [[Ыстамбұл]] | Әкесі = | Анасы = | Жұбайы = [[I Ахмет]] | Балалары = '''Ұлдары''':<br />Мехмет шаһзада<br />Орхан шаһзада<br />Сәлім шаһзада<br />[[IV Мұрат]]<br />Қасым шаһзада<br />[[Ибраһим (Османлы сұлтаны)|Ибраһим]]<br />'''Қыздары''':<br />Айша сұлтан<br />Фатима сұлтан<br />Гауһархан сұлтан<br />Ханзада сұлтан<br />Әтике сұлтан<br />Жемре сұлтан | Қолтаңбасы = }} '''Көсем сұлтан''' ({{lang-ota3|كوسم سلطان|Kösem Sultan}}) немесе '''Махпейкер сұлтан''' ({{lang-ota3|مه بيكر سلطان|Mâh Peyker Sultan}}; ? — 2 қыркүйек 1651) — Османлы сұлтаны [[I Ахмет|Ахмед I-]]<nowiki/>нің екінші немесе үшінші кәнизаты және [[IV Мұрат|IV Мұрад]] пен [[Ибраһим (Османлы сұлтаны)|Ибрахим I-]]<nowiki/>нің анасы.Ұлдарының тұсында [[валиде сұлтан]] (сұлтанның анасы) атағын алған және [[Осман империясы|Осман империясының]] ең ықпалды әйелдердің бірі болған.Сұлтан [[IV Мехмет|IV Мехмедтің]] әжесі, ол билігінің басында ол билеген және «бюк валиде» (сұлтанның әжесі) атағын алған. Жалпы ол билікте шамамен 30 жыл болды.Ахметке деген әсерімен [[I Мұстафа|I Мұстафа-]]<nowiki/>нің өмірін сақтап қалумен және сол арқылы Осман империясындағы тағына мұрагер болу тәртібін өзгертумен байланысты.Сарайдағы төңкеріс кезінде [[Тұрхан сұлтан|Тұрхан сұлтанның]] жақтастарымен өлтірілді. ==Өмірбаяны== '''ШЫҒУ ТЕГІ ЖӘНЕ ГАРЕМДЕГІ АЛҒАШҚЫ ЖЫЛДАРЫ''' Оның гаремге дейінгі өмірі жайлы нақты мәліметтер жоқ,тіпті оның туған жылы да белгісіз,(1580-1590 ж. аралықтарында)бірақ ол грек немесе босниялық болған деп есептеледі. Оның грек тегі туралы алғашқы хабарды итальяндық саяхатшы Пьетро делла Валленің хатында болса керек.1615 жылы 25 қазанда Ыстамбұлдан Көсем сұлтан туралы былай деп жазды: «Егер мен дұрыс түсінсем,ол Константинопольден екі жүз мильдей қашықтықтағы алыс елден немесе қаладан келген грек діни қызметкерінің қызы еді». Оның христиандық есімі белгісіз,бірақ жалпы нұсқасы Анастасия екенін айтады. Болжам бойынша, оны Боснияның санжакбейі құл ретінде сатып алған және он бес жасында гаремде болған.Сұлтан гареміне түскен Анастасия "Махпейкер" деген есім алды,яғни «ай жүзді» дегенді білдіреді.Кейін османлы сұлтаны [[I Ахмет]] өзінің ең сүйікті күңіне "Көсем" деген жаңа есім берді(ең сүйікті деген мағына). Ахмет 13 жасында сұлтан болды,оның әлі балалары болмаған соң,бұл империя үшін қауіпті болды. Сондықтан дәстүрді бұзып, ағасы Мұстафаны тірі қалдырып, мұрагерлердің дүниеге келуі жас сұлтанның басты міндетіне айналды.Оған көптеген кәнизактар ​​берілді. Көсем Ахметтің гареміне кірген кезде оның кем дегенде бір сүйіктісі (Хасеки) болды. [[Махфируз Қадиша сұлтан|Махфируз]] 1604 жылы Көсемнің үлкен ұлы [[Мехмет шаһзада (I Ахметтің ұлы)|Мехмед]] туылғанға дейін бірнеше ай бұрын Ахметтің үлкен ұлы Османды дүниеге әкелді. Лесли Пирс Көсем сұлтанның кәнизактардың екінші немесе үшінші болғанын жазады.Басында Көсем гаремде ерекше орынға ие болмады, өйткені Махфируз Османнан соң кем дегенде тағы бір ұл туылған: Пьетро делла Валле сұлтанның екі әйелінен төрт ұлы болғанын жазды.Көсем өзінің ақылдылығы мен сұлулығының арқасында Ахметтің сүйікті хасекиі болды,1610 жылдардың ортасында Көсем сұлтан І Ахмедтің ықпалымен ол өзінің тұңғышының анасы Махфирузды Ескі сарайға жібереді. Ол туралы Венеция елшісі Контарини 1612 жылы Сұлтан Көсемді ашуландырған әйелді ұрып-соққаны туралы хабарлағанда жазған болуы мүмкін.Көсемнің І Ахмедтен көп балалары болды, бұл оның қыздары мен немерелерін жоғары лауазымды адамдармен некеге тұру арқылы үлкен билікке жетуге мүмкіндік берді. ==Өнерде== * {{flagicon|Түркия}} «'''Жас Осман'''» фильмі ([[1962 жыл]]ы, Көсем сұлтан рөлінде — Мұхтерем Нұр) * {{flagicon|Түркия}} «'''IV Мұрат'''» фильмі ([[1980 жыл]]ы, Көсем сұлтан рөлінде — Айтен Көкшер) * {{flagicon|Түркия}} «'''Ыстамбұл қанаттарымның астында'''» фильмі ([[1996 жыл]]ы, Көсем сұлтан рөлінде — Зұхал Олжай) * {{flagicon|Түркия}} «'''Махпейкер'''» фильмі ([[2010 жыл]]ы, Көсем сұлтан рөлінде — Далма Сөнмез бен Сельда Алькор) * {{flagicon|Түркия}} «'''[[Ғаламат ғасыр: Көсем дәуірі]]'''» телехикаясы ([[2015 жыл|2015]]-қ.у., Көсем сұлтан рөлінде — Анастасия Тсилимпиу, Берен Саат және Нұргүл Есілшай) 6w4yiywpbvkuy7ab6nbi8vx4ercdbme 0 589970 3053334 2776157 2022-07-19T17:39:29Z Мағыпар 100137 сурет қою wikitext text/x-wiki {{Елді мекен-Қазақстан |статусы = Ауыл |атауы = Біршоғыр |сурет = |әкімшілік күйі = Ауылдық округ орталығы |елтаңба = |ту = |lat_deg = 48 |lat_min = 27 |lat_sec = 30 |lon_deg = 58 |lon_min = 33 |lon_sec = 14 |CoordScale = 25000 |елтаңба сипаттамасы = |ту сипаттамасы = |елтаңба ені = |ту ені = |ел картасы = |облыс картасы = |аудан картасы = |ел картасының өлшемi = |облыс картасының өлшемi = |аудан картасының өлшемi = |облысы = Ақтөбе облысы |кестедегі облыс = Ақтөбе облысы{{!}}Ақтөбе |ауданы = Шалқар ауданы |кестедегі аудан = Шалқар ауданы{{!}}Шалқар |мекен түрі = ауылдық округ{{!}}Ауылдық округі |мекені = Біршоғыр ауылдық округі{{!}}Біршоғыр |ішкі бөлінісі = |әкімі = |құрылған уақыты = |алғашқы дерек = |бұрынғы атаулары = |статус алуы = |жер аумағы = |биiктiктiң түрi = |орталығының биiктігі = |климаты = |тұрғыны = 1370 |санақ жылы = 2009 |тығыздығы = |шоғырлануы = |ұлттық құрамы = |конфессионалдық құрамы = |этнохороним = |телефон коды = |пошта индексі = |пошта индекстері = |автомобиль коды = |идентификатор түрі = |сандық идентификаторы = |ортаққордағы санаты = |сайты = |сайт тілі = |сайт тілі 2 = |сайт тілі 3 = |сайт тілі 4 = |сайт тілі 5 = |add1n = |add1 = |add2n = |add2 = |add3n = |add3 = }} '''Біршоғыр''' — [[Ақтөбе облысы]] [[Шалқар ауданы]]ндағы ауыл, [[Біршоғыр ауылдық округі]] орталығы. == Географиялық орны == Аудан орталығы - [[Шалқар (қала)|Шалқар]] қаласынан солтүстік-батысқа қарай 105 км-дей жерде. == Халқы == [[1999 жыл|1999 жылы]] тұрғындар саны 1491 адам (734 ер адам және 747 әйел адам) болса, [[2009 жыл|2009 жылы]] 1370 адамды (679 ер адам және 691 әйел адам) құрады.<ref name="source122">[http://stat.gov.kz/census/national/2009/region 2009 жылғы Қазақстан Республикасы халқының Ұлттық санағының қорытындылары. Астана 2011. 1 том]</ref> == Ауыл суреттері== <gallery> Район ж.д.станций.jpg |Біршоғыр. Темір жол маңы </gallery> == Дереккөздер == {{дереккөздер}} {{Шалқар ауданы елді мекендері}} [[Санат:Шалқар ауданы елді мекендері]] m44yycmg33p7sairvyjv6vbrh2mr4p7 3053335 3053334 2022-07-19T17:40:25Z Мағыпар 100137 /* Ауыл суреттері */ сурет қою wikitext text/x-wiki {{Елді мекен-Қазақстан |статусы = Ауыл |атауы = Біршоғыр |сурет = |әкімшілік күйі = Ауылдық округ орталығы |елтаңба = |ту = |lat_deg = 48 |lat_min = 27 |lat_sec = 30 |lon_deg = 58 |lon_min = 33 |lon_sec = 14 |CoordScale = 25000 |елтаңба сипаттамасы = |ту сипаттамасы = |елтаңба ені = |ту ені = |ел картасы = |облыс картасы = |аудан картасы = |ел картасының өлшемi = |облыс картасының өлшемi = |аудан картасының өлшемi = |облысы = Ақтөбе облысы |кестедегі облыс = Ақтөбе облысы{{!}}Ақтөбе |ауданы = Шалқар ауданы |кестедегі аудан = Шалқар ауданы{{!}}Шалқар |мекен түрі = ауылдық округ{{!}}Ауылдық округі |мекені = Біршоғыр ауылдық округі{{!}}Біршоғыр |ішкі бөлінісі = |әкімі = |құрылған уақыты = |алғашқы дерек = |бұрынғы атаулары = |статус алуы = |жер аумағы = |биiктiктiң түрi = |орталығының биiктігі = |климаты = |тұрғыны = 1370 |санақ жылы = 2009 |тығыздығы = |шоғырлануы = |ұлттық құрамы = |конфессионалдық құрамы = |этнохороним = |телефон коды = |пошта индексі = |пошта индекстері = |автомобиль коды = |идентификатор түрі = |сандық идентификаторы = |ортаққордағы санаты = |сайты = |сайт тілі = |сайт тілі 2 = |сайт тілі 3 = |сайт тілі 4 = |сайт тілі 5 = |add1n = |add1 = |add2n = |add2 = |add3n = |add3 = }} '''Біршоғыр''' — [[Ақтөбе облысы]] [[Шалқар ауданы]]ндағы ауыл, [[Біршоғыр ауылдық округі]] орталығы. == Географиялық орны == Аудан орталығы - [[Шалқар (қала)|Шалқар]] қаласынан солтүстік-батысқа қарай 105 км-дей жерде. == Халқы == [[1999 жыл|1999 жылы]] тұрғындар саны 1491 адам (734 ер адам және 747 әйел адам) болса, [[2009 жыл|2009 жылы]] 1370 адамды (679 ер адам және 691 әйел адам) құрады.<ref name="source122">[http://stat.gov.kz/census/national/2009/region 2009 жылғы Қазақстан Республикасы халқының Ұлттық санағының қорытындылары. Астана 2011. 1 том]</ref> == Ауыл суреттері== <gallery> Район ж.д.станций.jpg |Біршоғыр. Темір жол маңы Биршогыр. Общий вид.jpg| Біршоғыр. Жалпы көрінісі </gallery> == Дереккөздер == {{дереккөздер}} {{Шалқар ауданы елді мекендері}} [[Санат:Шалқар ауданы елді мекендері]] 0aex4rlx9ecm7h16wernsesxgv8ifbv 3053336 3053335 2022-07-19T17:41:14Z Мағыпар 100137 үлгі, толықтыру wikitext text/x-wiki {{Елді мекен-Қазақстан |статусы = Ауыл |атауы = Біршоғыр |сурет = |әкімшілік күйі = Ауылдық округ орталығы |елтаңба = |ту = |lat_deg = 48 |lat_min = 27 |lat_sec = 30 |lon_deg = 58 |lon_min = 33 |lon_sec = 14 |CoordScale = 25000 |елтаңба сипаттамасы = |ту сипаттамасы = |елтаңба ені = |ту ені = |ел картасы = |облыс картасы = |аудан картасы = |ел картасының өлшемi = |облыс картасының өлшемi = |аудан картасының өлшемi = |облысы = Ақтөбе облысы |кестедегі облыс = Ақтөбе облысы{{!}}Ақтөбе |ауданы = Шалқар ауданы |кестедегі аудан = Шалқар ауданы{{!}}Шалқар |мекен түрі = ауылдық округ{{!}}Ауылдық округі |мекені = Біршоғыр ауылдық округі{{!}}Біршоғыр |ішкі бөлінісі = |әкімі = |құрылған уақыты = |алғашқы дерек = |бұрынғы атаулары = |статус алуы = |жер аумағы = |биiктiктiң түрi = |орталығының биiктігі = |климаты = |тұрғыны = 1370 |санақ жылы = 2009 |тығыздығы = |шоғырлануы = |ұлттық құрамы = |конфессионалдық құрамы = |этнохороним = |телефон коды = |пошта индексі = |пошта индекстері = |автомобиль коды = |идентификатор түрі = |сандық идентификаторы = |ортаққордағы санаты = Актюбинская область |сайты = |сайт тілі = |сайт тілі 2 = |сайт тілі 3 = |сайт тілі 4 = |сайт тілі 5 = |add1n = |add1 = |add2n = |add2 = |add3n = |add3 = }} '''Біршоғыр''' — [[Ақтөбе облысы]] [[Шалқар ауданы]]ндағы ауыл, [[Біршоғыр ауылдық округі]] орталығы. == Географиялық орны == Аудан орталығы - [[Шалқар (қала)|Шалқар]] қаласынан солтүстік-батысқа қарай 105 км-дей жерде. == Халқы == [[1999 жыл|1999 жылы]] тұрғындар саны 1491 адам (734 ер адам және 747 әйел адам) болса, [[2009 жыл|2009 жылы]] 1370 адамды (679 ер адам және 691 әйел адам) құрады.<ref name="source122">[http://stat.gov.kz/census/national/2009/region 2009 жылғы Қазақстан Республикасы халқының Ұлттық санағының қорытындылары. Астана 2011. 1 том]</ref> == Ауыл суреттері== <gallery> Район ж.д.станций.jpg |Біршоғыр. Темір жол маңы Биршогыр. Общий вид.jpg| Біршоғыр. Жалпы көрінісі </gallery> == Дереккөздер == {{дереккөздер}} {{Шалқар ауданы елді мекендері}} [[Санат:Шалқар ауданы елді мекендері]] 4npny97hcw9uw6ei4t20yfz5sh5mw4m 0 590150 3053313 2814074 2022-07-19T15:15:00Z Мағыпар 100137 сурет қою wikitext text/x-wiki {{Елді мекен-Қазақстан |статусы = Ауыл |атауы = Соленый |сурет = |әкімшілік күйі = |елтаңба = |ту = |елтаңба сипаттамасы = |ту сипаттамасы = |елтаңба ені = |ту ені = |lat_deg = 48 |lat_min = 01 |lat_sec = 46 |lon_deg = 59 |lon_min = 10 |lon_sec = 08 |CoordScale = 25000 |ел картасы = |облыс картасы = |аудан картасы = |ел картасының өлшемi = |облыс картасының өлшемi = |аудан картасының өлшемi = |облысы = Ақтөбе облысы |кестедегі облыс = Ақтөбе облысы{{!}}Ақтөбе |ауданы = Шалқар ауданы |кестедегі аудан = Шалқар ауданы{{!}}Шалқар |мекен түрі = ауылдық округ{{!}}Ауылдық округі |мекені = Қауылжыр ауылдық округі{{!}}Қауылжыр |ішкі бөлінісі = |әкімі = |құрылған уақыты = |алғашқы дерек = |бұрынғы атаулары = |статус алуы = |жер аумағы = |биiктiктiң түрi = |орталығының биiктігі = |климаты = |тұрғыны = 307 |санақ жылы = 2009 |тығыздығы = |шоғырлануы = |ұлттық құрамы = |конфессионалдық құрамы = |этнохороним = |телефон коды = |пошта индексі = |пошта индекстері = |автомобиль коды = |идентификатор түрі = |сандық идентификаторы = |ортаққордағы санаты = |сайты = |сайт тілі = |сайт тілі 2 = |сайт тілі 3 = |сайт тілі 4 = |сайт тілі 5 = |add1n = |add1 = |add2n = |add2 = |add3n = |add3 = }} '''Соленый''' — [[Ақтөбе облысы]] [[Шалқар ауданы]], [[Қауылжыр ауылдық округі]] құрамындағы ауыл. == Географиялық орны == Аудан орталығы - [[Шалқар (қала)|Шалқар]] қаласынан солтүстік-батысқа қарай 38 км-дей жерде. == Халқы == [[1999 жыл|1999 жылы]] тұрғындар саны 445 адам (223 ер адам және 222 әйел адам) болса, [[2009 жыл|2009 жылы]] 307 адамды (153 ер адам және 154 әйел адам) құрады.<ref name="source122">[http://stat.gov.kz/census/national/2009/region 2009 жылғы Қазақстан Республикасы халқының Ұлттық санағының қорытындылары. Астана 2011. 1 том]</ref> == Галерея == <gallery> Қайдауыл 20210805 193607.jpg| Қайдауыл (Солёный) </gallery> == Дереккөздер == {{дереккөздер}} {{Шалқар ауданы елді мекендері}} [[Санат:Шалқар ауданы елді мекендері]] dqueocw7e0w6eglq20znohjwk5w6u0w 3053314 3053313 2022-07-19T15:15:42Z Мағыпар 100137 /* Галерея */ wikitext text/x-wiki {{Елді мекен-Қазақстан |статусы = Ауыл |атауы = Соленый |сурет = |әкімшілік күйі = |елтаңба = |ту = |елтаңба сипаттамасы = |ту сипаттамасы = |елтаңба ені = |ту ені = |lat_deg = 48 |lat_min = 01 |lat_sec = 46 |lon_deg = 59 |lon_min = 10 |lon_sec = 08 |CoordScale = 25000 |ел картасы = |облыс картасы = |аудан картасы = |ел картасының өлшемi = |облыс картасының өлшемi = |аудан картасының өлшемi = |облысы = Ақтөбе облысы |кестедегі облыс = Ақтөбе облысы{{!}}Ақтөбе |ауданы = Шалқар ауданы |кестедегі аудан = Шалқар ауданы{{!}}Шалқар |мекен түрі = ауылдық округ{{!}}Ауылдық округі |мекені = Қауылжыр ауылдық округі{{!}}Қауылжыр |ішкі бөлінісі = |әкімі = |құрылған уақыты = |алғашқы дерек = |бұрынғы атаулары = |статус алуы = |жер аумағы = |биiктiктiң түрi = |орталығының биiктігі = |климаты = |тұрғыны = 307 |санақ жылы = 2009 |тығыздығы = |шоғырлануы = |ұлттық құрамы = |конфессионалдық құрамы = |этнохороним = |телефон коды = |пошта индексі = |пошта индекстері = |автомобиль коды = |идентификатор түрі = |сандық идентификаторы = |ортаққордағы санаты = |сайты = |сайт тілі = |сайт тілі 2 = |сайт тілі 3 = |сайт тілі 4 = |сайт тілі 5 = |add1n = |add1 = |add2n = |add2 = |add3n = |add3 = }} '''Соленый''' — [[Ақтөбе облысы]] [[Шалқар ауданы]], [[Қауылжыр ауылдық округі]] құрамындағы ауыл. == Географиялық орны == Аудан орталығы - [[Шалқар (қала)|Шалқар]] қаласынан солтүстік-батысқа қарай 38 км-дей жерде. == Халқы == [[1999 жыл|1999 жылы]] тұрғындар саны 445 адам (223 ер адам және 222 әйел адам) болса, [[2009 жыл|2009 жылы]] 307 адамды (153 ер адам және 154 әйел адам) құрады.<ref name="source122">[http://stat.gov.kz/census/national/2009/region 2009 жылғы Қазақстан Республикасы халқының Ұлттық санағының қорытындылары. Астана 2011. 1 том]</ref> == Галерея == <gallery> Қайдауыл 20210805 193607.jpg| Қайдауыл (Солёный) Қайдауыл 20210805 193602.jpg| Қайдауыл (Солёный) </gallery> == Дереккөздер == {{дереккөздер}} {{Шалқар ауданы елді мекендері}} [[Санат:Шалқар ауданы елді мекендері]] ttmazqogzy00e2lrdasa2z79ggkifrr 3053315 3053314 2022-07-19T15:17:26Z Мағыпар 100137 /* Галерея */ сурет қою wikitext text/x-wiki {{Елді мекен-Қазақстан |статусы = Ауыл |атауы = Соленый |сурет = |әкімшілік күйі = |елтаңба = |ту = |елтаңба сипаттамасы = |ту сипаттамасы = |елтаңба ені = |ту ені = |lat_deg = 48 |lat_min = 01 |lat_sec = 46 |lon_deg = 59 |lon_min = 10 |lon_sec = 08 |CoordScale = 25000 |ел картасы = |облыс картасы = |аудан картасы = |ел картасының өлшемi = |облыс картасының өлшемi = |аудан картасының өлшемi = |облысы = Ақтөбе облысы |кестедегі облыс = Ақтөбе облысы{{!}}Ақтөбе |ауданы = Шалқар ауданы |кестедегі аудан = Шалқар ауданы{{!}}Шалқар |мекен түрі = ауылдық округ{{!}}Ауылдық округі |мекені = Қауылжыр ауылдық округі{{!}}Қауылжыр |ішкі бөлінісі = |әкімі = |құрылған уақыты = |алғашқы дерек = |бұрынғы атаулары = |статус алуы = |жер аумағы = |биiктiктiң түрi = |орталығының биiктігі = |климаты = |тұрғыны = 307 |санақ жылы = 2009 |тығыздығы = |шоғырлануы = |ұлттық құрамы = |конфессионалдық құрамы = |этнохороним = |телефон коды = |пошта индексі = |пошта индекстері = |автомобиль коды = |идентификатор түрі = |сандық идентификаторы = |ортаққордағы санаты = |сайты = |сайт тілі = |сайт тілі 2 = |сайт тілі 3 = |сайт тілі 4 = |сайт тілі 5 = |add1n = |add1 = |add2n = |add2 = |add3n = |add3 = }} '''Соленый''' — [[Ақтөбе облысы]] [[Шалқар ауданы]], [[Қауылжыр ауылдық округі]] құрамындағы ауыл. == Географиялық орны == Аудан орталығы - [[Шалқар (қала)|Шалқар]] қаласынан солтүстік-батысқа қарай 38 км-дей жерде. == Халқы == [[1999 жыл|1999 жылы]] тұрғындар саны 445 адам (223 ер адам және 222 әйел адам) болса, [[2009 жыл|2009 жылы]] 307 адамды (153 ер адам және 154 әйел адам) құрады.<ref name="source122">[http://stat.gov.kz/census/national/2009/region 2009 жылғы Қазақстан Республикасы халқының Ұлттық санағының қорытындылары. Астана 2011. 1 том]</ref> == Галерея == <gallery> Қайдауыл 20210805 193607.jpg| Қайдауыл (Солёный) Қайдауыл 20210805 193602.jpg| Қайдауыл (Солёный) Қайдауыл 20210805 193506.jpg Қайдауыл (Солёный) </gallery> == Дереккөздер == {{дереккөздер}} {{Шалқар ауданы елді мекендері}} [[Санат:Шалқар ауданы елді мекендері]] 0zvk0gyerz0dv9uu6gxdafwjupticw9 3053316 3053315 2022-07-19T15:17:57Z Мағыпар 100137 /* Галерея */ сурет қою wikitext text/x-wiki {{Елді мекен-Қазақстан |статусы = Ауыл |атауы = Соленый |сурет = |әкімшілік күйі = |елтаңба = |ту = |елтаңба сипаттамасы = |ту сипаттамасы = |елтаңба ені = |ту ені = |lat_deg = 48 |lat_min = 01 |lat_sec = 46 |lon_deg = 59 |lon_min = 10 |lon_sec = 08 |CoordScale = 25000 |ел картасы = |облыс картасы = |аудан картасы = |ел картасының өлшемi = |облыс картасының өлшемi = |аудан картасының өлшемi = |облысы = Ақтөбе облысы |кестедегі облыс = Ақтөбе облысы{{!}}Ақтөбе |ауданы = Шалқар ауданы |кестедегі аудан = Шалқар ауданы{{!}}Шалқар |мекен түрі = ауылдық округ{{!}}Ауылдық округі |мекені = Қауылжыр ауылдық округі{{!}}Қауылжыр |ішкі бөлінісі = |әкімі = |құрылған уақыты = |алғашқы дерек = |бұрынғы атаулары = |статус алуы = |жер аумағы = |биiктiктiң түрi = |орталығының биiктігі = |климаты = |тұрғыны = 307 |санақ жылы = 2009 |тығыздығы = |шоғырлануы = |ұлттық құрамы = |конфессионалдық құрамы = |этнохороним = |телефон коды = |пошта индексі = |пошта индекстері = |автомобиль коды = |идентификатор түрі = |сандық идентификаторы = |ортаққордағы санаты = |сайты = |сайт тілі = |сайт тілі 2 = |сайт тілі 3 = |сайт тілі 4 = |сайт тілі 5 = |add1n = |add1 = |add2n = |add2 = |add3n = |add3 = }} '''Соленый''' — [[Ақтөбе облысы]] [[Шалқар ауданы]], [[Қауылжыр ауылдық округі]] құрамындағы ауыл. == Географиялық орны == Аудан орталығы - [[Шалқар (қала)|Шалқар]] қаласынан солтүстік-батысқа қарай 38 км-дей жерде. == Халқы == [[1999 жыл|1999 жылы]] тұрғындар саны 445 адам (223 ер адам және 222 әйел адам) болса, [[2009 жыл|2009 жылы]] 307 адамды (153 ер адам және 154 әйел адам) құрады.<ref name="source122">[http://stat.gov.kz/census/national/2009/region 2009 жылғы Қазақстан Республикасы халқының Ұлттық санағының қорытындылары. Астана 2011. 1 том]</ref> == Галерея == <gallery> Қайдауыл 20210805 193607.jpg| Қайдауыл (Солёный) Қайдауыл 20210805 193602.jpg| Қайдауыл (Солёный) Қайдауыл 20210805 193506.jpg| Қайдауыл (Солёный) </gallery> == Дереккөздер == {{дереккөздер}} {{Шалқар ауданы елді мекендері}} [[Санат:Шалқар ауданы елді мекендері]] jnrhceew0ov0e0dyyffwpwap6v7fkhe 3053317 3053316 2022-07-19T15:18:28Z Мағыпар 100137 үлгі wikitext text/x-wiki {{Елді мекен-Қазақстан |статусы = Ауыл |атауы = Соленый |сурет = |әкімшілік күйі = |елтаңба = |ту = |елтаңба сипаттамасы = |ту сипаттамасы = |елтаңба ені = |ту ені = |lat_deg = 48 |lat_min = 01 |lat_sec = 46 |lon_deg = 59 |lon_min = 10 |lon_sec = 08 |CoordScale = 25000 |ел картасы = |облыс картасы = |аудан картасы = |ел картасының өлшемi = |облыс картасының өлшемi = |аудан картасының өлшемi = |облысы = Ақтөбе облысы |кестедегі облыс = Ақтөбе облысы{{!}}Ақтөбе |ауданы = Шалқар ауданы |кестедегі аудан = Шалқар ауданы{{!}}Шалқар |мекен түрі = ауылдық округ{{!}}Ауылдық округі |мекені = Қауылжыр ауылдық округі{{!}}Қауылжыр |ішкі бөлінісі = |әкімі = |құрылған уақыты = |алғашқы дерек = |бұрынғы атаулары = |статус алуы = |жер аумағы = |биiктiктiң түрi = |орталығының биiктігі = |климаты = |тұрғыны = 307 |санақ жылы = 2009 |тығыздығы = |шоғырлануы = |ұлттық құрамы = |конфессионалдық құрамы = |этнохороним = |телефон коды = |пошта индексі = |пошта индекстері = |автомобиль коды = |идентификатор түрі = |сандық идентификаторы = |ортаққордағы санаты = Актюбинская область |сайты = |сайт тілі = |сайт тілі 2 = |сайт тілі 3 = |сайт тілі 4 = |сайт тілі 5 = |add1n = |add1 = |add2n = |add2 = |add3n = |add3 = }} '''Соленый''' — [[Ақтөбе облысы]] [[Шалқар ауданы]], [[Қауылжыр ауылдық округі]] құрамындағы ауыл. == Географиялық орны == Аудан орталығы - [[Шалқар (қала)|Шалқар]] қаласынан солтүстік-батысқа қарай 38 км-дей жерде. == Халқы == [[1999 жыл|1999 жылы]] тұрғындар саны 445 адам (223 ер адам және 222 әйел адам) болса, [[2009 жыл|2009 жылы]] 307 адамды (153 ер адам және 154 әйел адам) құрады.<ref name="source122">[http://stat.gov.kz/census/national/2009/region 2009 жылғы Қазақстан Республикасы халқының Ұлттық санағының қорытындылары. Астана 2011. 1 том]</ref> == Галерея == <gallery> Қайдауыл 20210805 193607.jpg| Қайдауыл (Солёный) Қайдауыл 20210805 193602.jpg| Қайдауыл (Солёный) Қайдауыл 20210805 193506.jpg| Қайдауыл (Солёный) </gallery> == Дереккөздер == {{дереккөздер}} {{Шалқар ауданы елді мекендері}} [[Санат:Шалқар ауданы елді мекендері]] 3pgd444cfx7eqq2b5mbt20wwkdyy3x5 0 620847 3053369 2959140 2022-07-20T05:57:15Z Ұлы Тұран 120792 wikitext text/x-wiki {{Футболшы |есімі = Маттейс де Лигт |сурет = Matthijs de Ligt 2018.jpg |туған күні = 12.08.1999 |туған жері = {{туғанжері|Лейдердорп|Лейдердорп}}, [[Нидерланд]] |азаматтығы = {{байрақ|Нидерланд}} |бойы = 189 см |салмағы = 89 кг |позиция = [[қорғаушы]] |қазіргі клуб = {{ту|Германия}} [[Бавария (футбол клубы)|Бавария]] |номері = 4 |жастар клубы = {{футбол карьерасы |2005—2009|{{ту|Нидерланд}} [[Абкауде (футбол клубы)|Абкауде]]| |2009—2016|{{ту|Нидерланд}} [[Аякс (футбол клубы, Амстердам)|Аякс]]|}} |клубтары = {{футбол карьерасы |2016—2017|{{ту|Нидерланд}} [[Йонг Аякс]]|17 (1) |2016—2019|{{ту|Нидерланд}} [[Аякс (футбол клубы, Амстердам)|Аякс]]|77 (8) |2019—2022|{{ту|Италия}} [[Ювентус]]|71 (6) |2022—|{{ту|Германия}} [[Бавария (футбол клубы)|Бавария]]|0 (0) }} |ұлттық құрамы = {{футбол карьерасы |2017—|{{футбол|Нидерланд}}|38 (2)}} }} '''Маттейс де Лигт'''<ref>Кей ақпарат көздерінде''Маттейс де Лихт''.</ref> ({{lang-nl|Matthijs de Ligt}}, <ref>https://forvo.com/word/matthijs_de_ligt/#nl</ref>; {{туғанкүні|12|8|1999}}, [[Лейдердорп]]) — нидерланд футболшысы, "[[Бавария (футбол клубы)|Бавария]]" клубы мен [[Нидерланд Ұлттық футбол құрамасы|Нидерланд құрамасының]] қорғаушысы. == Карьерасы == === Клубтық === "Абкауде" балалар клубында футболмен айналысуды бастаған. 2009 жылы 10 жасында "[[Аякс (футбол клубы, Амстердам)|Аякс]]" футбол академиясына қосылды. 2015 жылы 16 жасында кәсіби карьерасындағы тұңғыш келісім шартын жасасты. 2016 жылы тәжірибе жинақтау үшін "Йонг Аякс" клубына жіберілді. 2016/17 жылғы маусымда "Аякстың" бас командасына кеп қосылды. 2018/19 жылғы маусымда клубтың капитаны боп тағайындалды. 2019 жылы 18 шілдеде "[[Ювентус]]пен" бес жылдық келісім шарт жасасты. "Ювентус" футболшы үшін 75 млн еуро төледі. === Ұлттық құрама === Нидерландының бірнеше жастағы құрамасында ойнаған. Негізгі құрамаға 2017 жылы наурызда шақырылды. [[УЕФА Ұлттар Лигасы 2018/19, А лигасы|2018 жылғы УЕФА Ұлттар Лигасының]] топтық турниріне қатысты. == Жетістіктері == === Командалық === ; «Аякс» * Нидерланд кубогы: 2018/19 * УЕФА Еуропа лигасының : 2017 '''Нидерланд''' * УЕФА Ұлттар Лигасының финалисі: 2018/19 === Жеке === * Нидерландтағы футбол таланты: 2017/18 == Дереккөздер == {{дереккөздер}} == Сілтемелер == * [http://www.ajax.nl/teams/ajax-1/selectie/speler/matthijs-de-ligt.htm Профилі (''ajax.nl'')]{{ref-nl}} [[Санат:Нидерланд Ұлттық футбол құрамасының ойыншылары]] [[Санат:Нидерланд футболшылары]] [[Санат:Аякс Амстердам ФК ойыншылары]] [[Санат:Ювентус ФК ойыншылары]] h1ybn1buv0kcd7lnbzvedi6y9pan381 3053370 3053369 2022-07-20T05:59:07Z Ұлы Тұран 120792 /* Сілтемелер */ wikitext text/x-wiki {{Футболшы |есімі = Маттейс де Лигт |сурет = Matthijs de Ligt 2018.jpg |туған күні = 12.08.1999 |туған жері = {{туғанжері|Лейдердорп|Лейдердорп}}, [[Нидерланд]] |азаматтығы = {{байрақ|Нидерланд}} |бойы = 189 см |салмағы = 89 кг |позиция = [[қорғаушы]] |қазіргі клуб = {{ту|Германия}} [[Бавария (футбол клубы)|Бавария]] |номері = 4 |жастар клубы = {{футбол карьерасы |2005—2009|{{ту|Нидерланд}} [[Абкауде (футбол клубы)|Абкауде]]| |2009—2016|{{ту|Нидерланд}} [[Аякс (футбол клубы, Амстердам)|Аякс]]|}} |клубтары = {{футбол карьерасы |2016—2017|{{ту|Нидерланд}} [[Йонг Аякс]]|17 (1) |2016—2019|{{ту|Нидерланд}} [[Аякс (футбол клубы, Амстердам)|Аякс]]|77 (8) |2019—2022|{{ту|Италия}} [[Ювентус]]|71 (6) |2022—|{{ту|Германия}} [[Бавария (футбол клубы)|Бавария]]|0 (0) }} |ұлттық құрамы = {{футбол карьерасы |2017—|{{футбол|Нидерланд}}|38 (2)}} }} '''Маттейс де Лигт'''<ref>Кей ақпарат көздерінде''Маттейс де Лихт''.</ref> ({{lang-nl|Matthijs de Ligt}}, <ref>https://forvo.com/word/matthijs_de_ligt/#nl</ref>; {{туғанкүні|12|8|1999}}, [[Лейдердорп]]) — нидерланд футболшысы, "[[Бавария (футбол клубы)|Бавария]]" клубы мен [[Нидерланд Ұлттық футбол құрамасы|Нидерланд құрамасының]] қорғаушысы. == Карьерасы == === Клубтық === "Абкауде" балалар клубында футболмен айналысуды бастаған. 2009 жылы 10 жасында "[[Аякс (футбол клубы, Амстердам)|Аякс]]" футбол академиясына қосылды. 2015 жылы 16 жасында кәсіби карьерасындағы тұңғыш келісім шартын жасасты. 2016 жылы тәжірибе жинақтау үшін "Йонг Аякс" клубына жіберілді. 2016/17 жылғы маусымда "Аякстың" бас командасына кеп қосылды. 2018/19 жылғы маусымда клубтың капитаны боп тағайындалды. 2019 жылы 18 шілдеде "[[Ювентус]]пен" бес жылдық келісім шарт жасасты. "Ювентус" футболшы үшін 75 млн еуро төледі. === Ұлттық құрама === Нидерландының бірнеше жастағы құрамасында ойнаған. Негізгі құрамаға 2017 жылы наурызда шақырылды. [[УЕФА Ұлттар Лигасы 2018/19, А лигасы|2018 жылғы УЕФА Ұлттар Лигасының]] топтық турниріне қатысты. == Жетістіктері == === Командалық === ; «Аякс» * Нидерланд кубогы: 2018/19 * УЕФА Еуропа лигасының : 2017 '''Нидерланд''' * УЕФА Ұлттар Лигасының финалисі: 2018/19 === Жеке === * Нидерландтағы футбол таланты: 2017/18 == Дереккөздер == {{дереккөздер}} == Сілтемелер == * [http://www.ajax.nl/teams/ajax-1/selectie/speler/matthijs-de-ligt.htm Профилі (''ajax.nl'')]{{ref-nl}} [[Санат:Нидерланд футболшылары]] [[Санат:Нидерланд Ұлттық футбол құрамасының ойыншылары]] [[Санат:Аякс Амстердам ФК ойыншылары]] [[Санат:Ювентус ФК ойыншылары]] [[Санат:Бавария ФК ойыншылары]] ha07mcq672bwaca4llj9bwj95db88xw 3053400 3053370 2022-07-20T10:30:58Z Ұлы Тұран 120792 wikitext text/x-wiki {{Футболшы |есімі = Маттейс де Лигт |сурет = Matthijs de Ligt 2018.jpg |сурет ені = 230px |туған күні = 12.08.1999 |туған жері = [[Лейдердорп]], [[Нидерланд]] |азаматтығы = {{байрақ|Нидерланд}} |бойы = 189 [[сантиметр|см]] |салмағы = 89 [[килограмм|кг]] |позиция = [[қорғаушы]] |қазіргі клуб = {{ту|Германия}} [[Бавария (футбол клубы)|Бавария]] |номері = 4 |жастар клубы = {{футбол карьерасы |2005—2009|{{ту|Нидерланд}} [[Абкауде (футбол клубы)|Абкауде]]| |2009—2016|{{ту|Нидерланд}} [[Аякс (футбол клубы, Амстердам)|Аякс]]|}} |клубтары = {{футбол карьерасы |2016—2017|{{ту|Нидерланд}} [[Йонг Аякс]]|17 (1) |2016—2019|{{ту|Нидерланд}} [[Аякс (футбол клубы, Амстердам)|Аякс]]|77 (8) |2019—2022|{{ту|Италия}} [[Ювентус]]|87 (8) |2022—|{{ту|Германия}} [[Бавария (футбол клубы)|Бавария]]|0 (0) }} |ұлттық құрамы = {{футбол карьерасы |2014–2015|{{ту|Нидерланд}} Нидерланд U15|5 (0) |2014–2015|{{ту|Нидерланд}} Нидерланд U16|8 (0) |2015–2016|{{ту|Нидерланд}} Нидерланд U17|14 (1) |2016|{{ту|Нидерланд}} Нидерланд U19|6 (0) |2017—|{{футбол|Нидерланд}}|38 (2)}} |медальдары = {{турнир|[[УЕФА Ұлттар Лигасы]]}} {{медаль|Күміс|[[УЕФА Ұлттар Лигасы 2018/19|Португалия 2019]]}} }} '''Маттейс де Лигт'''<ref>Кей ақпарат көздерінде''Маттейс де Лихт''.</ref> ({{lang-nl|Matthijs de Ligt}}, <ref>https://forvo.com/word/matthijs_de_ligt/#nl</ref>; {{туғанкүні|12|8|1999}}, [[Лейдердорп]]) — нидерланд футболшысы, "[[Бавария (футбол клубы)|Бавария]]" клубы мен [[Нидерланд Ұлттық футбол құрамасы|Нидерланд құрамасының]] қорғаушысы. == Карьерасы == === Клубтық === [[Сурет:Deligt-juventus-2019 (cropped).jpg|200px|нобай|солға|Де Лигт "Ювентус"құрамында]] "Абкауде" балалар клубында футболмен айналысуды бастаған. 2009 жылы 10 жасында "[[Аякс (футбол клубы, Амстердам)|Аякс]]" футбол академиясына қосылды. 2015 жылы 16 жасында кәсіби карьерасындағы тұңғыш келісім шартын жасасты. 2016 жылы тәжірибе жинақтау үшін "Йонг Аякс" клубына жіберілді. 2016/17 жылғы маусымда "Аякстың" бас командасына кеп қосылды. 2018/19 жылғы маусымда клубтың капитаны боп тағайындалды. 2019 жылы 18 шілдеде "[[Ювентус]]пен" бес жылдық келісім шарт жасасты. "Ювентус" футболшы үшін 75 млн еуро төледі. === Ұлттық құрама === Нидерландының бірнеше жастағы құрамасында ойнаған. Негізгі құрамаға 2017 жылы наурызда шақырылды. [[УЕФА Ұлттар Лигасы 2018/19, А лигасы|2018 жылғы УЕФА Ұлттар Лигасының]] топтық турниріне қатысты. == Жетістіктері == === Командалық === ; «Аякс» * Нидерланд кубогы: 2018/19 * УЕФА Еуропа лигасының : 2017 '''Нидерланд''' * УЕФА Ұлттар Лигасының финалисі: 2018/19 === Жеке === * Нидерландтағы футбол таланты: 2017/18 == Дереккөздер == {{дереккөздер}} == Сілтемелер == * [http://www.ajax.nl/teams/ajax-1/selectie/speler/matthijs-de-ligt.htm Профилі (''ajax.nl'')]{{ref-nl}} [[Санат:Нидерланд футболшылары]] [[Санат:Нидерланд Ұлттық футбол құрамасының ойыншылары]] [[Санат:Аякс Амстердам ФК ойыншылары]] [[Санат:Ювентус ФК ойыншылары]] [[Санат:Бавария ФК ойыншылары]] o6wkahvqy8sfi0bvp2n7uf6z3vf0pp9 3053401 3053400 2022-07-20T10:33:06Z Ұлы Тұран 120792 Ұлы Тұран [[Матейс де Лигт]] бетін [[Маттейс де Лигт]] бетіне жылжытты wikitext text/x-wiki {{Футболшы |есімі = Маттейс де Лигт |сурет = Matthijs de Ligt 2018.jpg |сурет ені = 230px |туған күні = 12.08.1999 |туған жері = [[Лейдердорп]], [[Нидерланд]] |азаматтығы = {{байрақ|Нидерланд}} |бойы = 189 [[сантиметр|см]] |салмағы = 89 [[килограмм|кг]] |позиция = [[қорғаушы]] |қазіргі клуб = {{ту|Германия}} [[Бавария (футбол клубы)|Бавария]] |номері = 4 |жастар клубы = {{футбол карьерасы |2005—2009|{{ту|Нидерланд}} [[Абкауде (футбол клубы)|Абкауде]]| |2009—2016|{{ту|Нидерланд}} [[Аякс (футбол клубы, Амстердам)|Аякс]]|}} |клубтары = {{футбол карьерасы |2016—2017|{{ту|Нидерланд}} [[Йонг Аякс]]|17 (1) |2016—2019|{{ту|Нидерланд}} [[Аякс (футбол клубы, Амстердам)|Аякс]]|77 (8) |2019—2022|{{ту|Италия}} [[Ювентус]]|87 (8) |2022—|{{ту|Германия}} [[Бавария (футбол клубы)|Бавария]]|0 (0) }} |ұлттық құрамы = {{футбол карьерасы |2014–2015|{{ту|Нидерланд}} Нидерланд U15|5 (0) |2014–2015|{{ту|Нидерланд}} Нидерланд U16|8 (0) |2015–2016|{{ту|Нидерланд}} Нидерланд U17|14 (1) |2016|{{ту|Нидерланд}} Нидерланд U19|6 (0) |2017—|{{футбол|Нидерланд}}|38 (2)}} |медальдары = {{турнир|[[УЕФА Ұлттар Лигасы]]}} {{медаль|Күміс|[[УЕФА Ұлттар Лигасы 2018/19|Португалия 2019]]}} }} '''Маттейс де Лигт'''<ref>Кей ақпарат көздерінде''Маттейс де Лихт''.</ref> ({{lang-nl|Matthijs de Ligt}}, <ref>https://forvo.com/word/matthijs_de_ligt/#nl</ref>; {{туғанкүні|12|8|1999}}, [[Лейдердорп]]) — нидерланд футболшысы, "[[Бавария (футбол клубы)|Бавария]]" клубы мен [[Нидерланд Ұлттық футбол құрамасы|Нидерланд құрамасының]] қорғаушысы. == Карьерасы == === Клубтық === [[Сурет:Deligt-juventus-2019 (cropped).jpg|200px|нобай|солға|Де Лигт "Ювентус"құрамында]] "Абкауде" балалар клубында футболмен айналысуды бастаған. 2009 жылы 10 жасында "[[Аякс (футбол клубы, Амстердам)|Аякс]]" футбол академиясына қосылды. 2015 жылы 16 жасында кәсіби карьерасындағы тұңғыш келісім шартын жасасты. 2016 жылы тәжірибе жинақтау үшін "Йонг Аякс" клубына жіберілді. 2016/17 жылғы маусымда "Аякстың" бас командасына кеп қосылды. 2018/19 жылғы маусымда клубтың капитаны боп тағайындалды. 2019 жылы 18 шілдеде "[[Ювентус]]пен" бес жылдық келісім шарт жасасты. "Ювентус" футболшы үшін 75 млн еуро төледі. === Ұлттық құрама === Нидерландының бірнеше жастағы құрамасында ойнаған. Негізгі құрамаға 2017 жылы наурызда шақырылды. [[УЕФА Ұлттар Лигасы 2018/19, А лигасы|2018 жылғы УЕФА Ұлттар Лигасының]] топтық турниріне қатысты. == Жетістіктері == === Командалық === ; «Аякс» * Нидерланд кубогы: 2018/19 * УЕФА Еуропа лигасының : 2017 '''Нидерланд''' * УЕФА Ұлттар Лигасының финалисі: 2018/19 === Жеке === * Нидерландтағы футбол таланты: 2017/18 == Дереккөздер == {{дереккөздер}} == Сілтемелер == * [http://www.ajax.nl/teams/ajax-1/selectie/speler/matthijs-de-ligt.htm Профилі (''ajax.nl'')]{{ref-nl}} [[Санат:Нидерланд футболшылары]] [[Санат:Нидерланд Ұлттық футбол құрамасының ойыншылары]] [[Санат:Аякс Амстердам ФК ойыншылары]] [[Санат:Ювентус ФК ойыншылары]] [[Санат:Бавария ФК ойыншылары]] o6wkahvqy8sfi0bvp2n7uf6z3vf0pp9 3053408 3053401 2022-07-20T10:39:52Z Ұлы Тұран 120792 wikitext text/x-wiki {{Футболшы |есімі = Маттейс де Лигт |сурет = Matthijs de Ligt 2018.jpg |сурет ені = 230px |туған күні = 12.08.1999 |туған жері = [[Лейдердорп]], [[Нидерланд]] |азаматтығы = {{байрақ|Нидерланд}} |бойы = 189 [[сантиметр|см]] |салмағы = 89 [[килограмм|кг]] |позиция = [[қорғаушы]] |қазіргі клуб = {{ту|Германия}} [[Бавария (футбол клубы)|Бавария]] |номері = 4 |жастар клубы = {{футбол карьерасы |2005—2009|{{ту|Нидерланд}} [[Абкауде (футбол клубы)|Абкауде]]| |2009—2016|{{ту|Нидерланд}} [[Аякс (футбол клубы, Амстердам)|Аякс]]|}} |клубтары = {{футбол карьерасы |2016—2017|{{ту|Нидерланд}} [[Йонг Аякс]]|17 (1) |2016—2019|{{ту|Нидерланд}} [[Аякс (футбол клубы, Амстердам)|Аякс]]|77 (8) |2019—2022|{{ту|Италия}} [[Ювентус]]|87 (8) |2022—|{{ту|Германия}} [[Бавария (футбол клубы)|Бавария]]|0 (0) }} |ұлттық құрамы = {{футбол карьерасы |2014–2015|{{ту|Нидерланд}} Нидерланд U15|5 (0) |2014–2015|{{ту|Нидерланд}} Нидерланд U16|8 (0) |2015–2016|{{ту|Нидерланд}} Нидерланд U17|14 (1) |2016|{{ту|Нидерланд}} Нидерланд U19|6 (0) |2017—|{{футбол|Нидерланд}}|38 (2)}} |медальдары = {{турнир|[[УЕФА Ұлттар Лигасы]]}} {{медаль|Күміс|[[УЕФА Ұлттар Лигасы 2018/19|Португалия 2019]]}} }} '''Маттейс де Лигт'''<ref>Кей ақпарат көздерінде ''Маттейс де Лихт''.</ref> ({{lang-nl|Matthijs de Ligt}}<ref>https://forvo.com/word/matthijs_de_ligt/#nl</ref>; {{туғанкүні|12|8|1999}}, [[Лейдердорп]], [[Нидерланд]]) — нидерланд футболшысы, "[[Бавария (футбол клубы)|Бавария]]" клубы мен [[Нидерланд Ұлттық футбол құрамасы|Нидерланд құрамасының]] қорғаушысы. == Карьерасы == === Клубтық === [[Сурет:Deligt-juventus-2019 (cropped).jpg|200px|нобай|солға|Де Лигт "Ювентус"құрамында]] "Абкауде" балалар клубында футболмен айналысуды бастаған. 2009 жылы 10 жасында "[[Аякс (футбол клубы, Амстердам)|Аякс]]" футбол академиясына қосылды. 2015 жылы 16 жасында кәсіби карьерасындағы тұңғыш келісім шартын жасасты. 2016 жылы тәжірибе жинақтау үшін "Йонг Аякс" клубына жіберілді. 2016/17 жылғы маусымда "Аякстың" бас командасына кеп қосылды. 2018/19 жылғы маусымда клубтың капитаны боп тағайындалды. 2019 жылы 18 шілдеде "[[Ювентус]]пен" бес жылдық келісім шарт жасасты. "Ювентус" футболшы үшін 75 млн еуро төледі. === Ұлттық құрама === Нидерландының бірнеше жастағы құрамасында ойнаған. Негізгі құрамаға 2017 жылы наурызда шақырылды. [[УЕФА Ұлттар Лигасы 2018/19, А лигасы|2018 жылғы УЕФА Ұлттар Лигасының]] топтық турниріне қатысты. == Жетістіктері == === Командалық === ; «Аякс» * Нидерланд кубогы: 2018/19 * УЕФА Еуропа лигасының : 2017 '''Нидерланд''' * УЕФА Ұлттар Лигасының финалисі: 2018/19 === Жеке === * Нидерландтағы футбол таланты: 2017/18 == Дереккөздер == {{дереккөздер}} == Сілтемелер == * [http://www.ajax.nl/teams/ajax-1/selectie/speler/matthijs-de-ligt.htm Профилі (''ajax.nl'')]{{ref-nl}} [[Санат:Нидерланд футболшылары]] [[Санат:Нидерланд Ұлттық футбол құрамасының ойыншылары]] [[Санат:Аякс Амстердам ФК ойыншылары]] [[Санат:Ювентус ФК ойыншылары]] [[Санат:Бавария ФК ойыншылары]] t0am11fyudoq237kh6yier603tpp37f 3053409 3053408 2022-07-20T10:41:20Z Ұлы Тұран 120792 wikitext text/x-wiki {{Футболшы |есімі = Маттейс де Лигт |сурет = Matthijs de Ligt 2018.jpg |сурет ені = 220px |туған күні = 12.08.1999 |туған жері = [[Лейдердорп]], [[Нидерланд]] |азаматтығы = {{байрақ|Нидерланд}} |бойы = 189 [[сантиметр|см]] |салмағы = 89 [[килограмм|кг]] |позиция = [[қорғаушы]] |қазіргі клуб = {{ту|Германия}} [[Бавария (футбол клубы)|Бавария]] |номері = 4 |жастар клубы = {{футбол карьерасы |2005—2009|{{ту|Нидерланд}} [[Абкауде (футбол клубы)|Абкауде]]| |2009—2016|{{ту|Нидерланд}} [[Аякс (футбол клубы, Амстердам)|Аякс]]|}} |клубтары = {{футбол карьерасы |2016—2017|{{ту|Нидерланд}} [[Йонг Аякс]]|17 (1) |2016—2019|{{ту|Нидерланд}} [[Аякс (футбол клубы, Амстердам)|Аякс]]|77 (8) |2019—2022|{{ту|Италия}} [[Ювентус]]|87 (8) |2022—|{{ту|Германия}} [[Бавария (футбол клубы)|Бавария]]|0 (0) }} |ұлттық құрамы = {{футбол карьерасы |2014–2015|{{ту|Нидерланд}} Нидерланд U15|5 (0) |2014–2015|{{ту|Нидерланд}} Нидерланд U16|8 (0) |2015–2016|{{ту|Нидерланд}} Нидерланд U17|14 (1) |2016|{{ту|Нидерланд}} Нидерланд U19|6 (0) |2017—|{{футбол|Нидерланд}}|38 (2)}} |медальдары = {{турнир|[[УЕФА Ұлттар Лигасы]]}} {{медаль|Күміс|[[УЕФА Ұлттар Лигасы 2018/19|Португалия 2019]]}} }} '''Маттейс де Лигт'''<ref>Кей ақпарат көздерінде ''Маттейс де Лихт''.</ref> ({{lang-nl|Matthijs de Ligt}}<ref>https://forvo.com/word/matthijs_de_ligt/#nl</ref>; {{туғанкүні|12|8|1999}}, [[Лейдердорп]], [[Нидерланд]]) — нидерланд футболшысы, "[[Бавария (футбол клубы)|Бавария]]" клубы мен [[Нидерланд Ұлттық футбол құрамасы|Нидерланд құрамасының]] қорғаушысы. == Карьерасы == === Клубтық === [[Сурет:Deligt-juventus-2019 (cropped).jpg|200px|нобай|солға|Де Лигт "Ювентус"құрамында]] "Абкауде" балалар клубында футболмен айналысуды бастаған. 2009 жылы 10 жасында "[[Аякс (футбол клубы, Амстердам)|Аякс]]" футбол академиясына қосылды. 2015 жылы 16 жасында кәсіби карьерасындағы тұңғыш келісім шартын жасасты. 2016 жылы тәжірибе жинақтау үшін "Йонг Аякс" клубына жіберілді. 2016/17 жылғы маусымда "Аякстың" бас командасына кеп қосылды. 2018/19 жылғы маусымда клубтың капитаны боп тағайындалды. 2019 жылы 18 шілдеде "[[Ювентус]]пен" бес жылдық келісім шарт жасасты. "Ювентус" футболшы үшін 75 млн еуро төледі. === Ұлттық құрама === Нидерландының бірнеше жастағы құрамасында ойнаған. Негізгі құрамаға 2017 жылы наурызда шақырылды. [[УЕФА Ұлттар Лигасы 2018/19, А лигасы|2018 жылғы УЕФА Ұлттар Лигасының]] топтық турниріне қатысты. == Жетістіктері == === Командалық === ; «Аякс» * Нидерланд кубогы: 2018/19 * УЕФА Еуропа лигасының : 2017 '''Нидерланд''' * УЕФА Ұлттар Лигасының финалисі: 2018/19 === Жеке === * Нидерландтағы футбол таланты: 2017/18 == Дереккөздер == {{дереккөздер}} == Сілтемелер == * [http://www.ajax.nl/teams/ajax-1/selectie/speler/matthijs-de-ligt.htm Профилі (''ajax.nl'')]{{ref-nl}} [[Санат:Нидерланд футболшылары]] [[Санат:Нидерланд Ұлттық футбол құрамасының ойыншылары]] [[Санат:Аякс Амстердам ФК ойыншылары]] [[Санат:Ювентус ФК ойыншылары]] [[Санат:Бавария ФК ойыншылары]] 2pbm5a3je28ciucasj76w29zygc1jgr 3053415 3053409 2022-07-20T10:46:23Z Ұлы Тұран 120792 /* Сілтемелер */ wikitext text/x-wiki {{Футболшы |есімі = Маттейс де Лигт |сурет = Matthijs de Ligt 2018.jpg |сурет ені = 220px |туған күні = 12.08.1999 |туған жері = [[Лейдердорп]], [[Нидерланд]] |азаматтығы = {{байрақ|Нидерланд}} |бойы = 189 [[сантиметр|см]] |салмағы = 89 [[килограмм|кг]] |позиция = [[қорғаушы]] |қазіргі клуб = {{ту|Германия}} [[Бавария (футбол клубы)|Бавария]] |номері = 4 |жастар клубы = {{футбол карьерасы |2005—2009|{{ту|Нидерланд}} [[Абкауде (футбол клубы)|Абкауде]]| |2009—2016|{{ту|Нидерланд}} [[Аякс (футбол клубы, Амстердам)|Аякс]]|}} |клубтары = {{футбол карьерасы |2016—2017|{{ту|Нидерланд}} [[Йонг Аякс]]|17 (1) |2016—2019|{{ту|Нидерланд}} [[Аякс (футбол клубы, Амстердам)|Аякс]]|77 (8) |2019—2022|{{ту|Италия}} [[Ювентус]]|87 (8) |2022—|{{ту|Германия}} [[Бавария (футбол клубы)|Бавария]]|0 (0) }} |ұлттық құрамы = {{футбол карьерасы |2014–2015|{{ту|Нидерланд}} Нидерланд U15|5 (0) |2014–2015|{{ту|Нидерланд}} Нидерланд U16|8 (0) |2015–2016|{{ту|Нидерланд}} Нидерланд U17|14 (1) |2016|{{ту|Нидерланд}} Нидерланд U19|6 (0) |2017—|{{футбол|Нидерланд}}|38 (2)}} |медальдары = {{турнир|[[УЕФА Ұлттар Лигасы]]}} {{медаль|Күміс|[[УЕФА Ұлттар Лигасы 2018/19|Португалия 2019]]}} }} '''Маттейс де Лигт'''<ref>Кей ақпарат көздерінде ''Маттейс де Лихт''.</ref> ({{lang-nl|Matthijs de Ligt}}<ref>https://forvo.com/word/matthijs_de_ligt/#nl</ref>; {{туғанкүні|12|8|1999}}, [[Лейдердорп]], [[Нидерланд]]) — нидерланд футболшысы, "[[Бавария (футбол клубы)|Бавария]]" клубы мен [[Нидерланд Ұлттық футбол құрамасы|Нидерланд құрамасының]] қорғаушысы. == Карьерасы == === Клубтық === [[Сурет:Deligt-juventus-2019 (cropped).jpg|200px|нобай|солға|Де Лигт "Ювентус"құрамында]] "Абкауде" балалар клубында футболмен айналысуды бастаған. 2009 жылы 10 жасында "[[Аякс (футбол клубы, Амстердам)|Аякс]]" футбол академиясына қосылды. 2015 жылы 16 жасында кәсіби карьерасындағы тұңғыш келісім шартын жасасты. 2016 жылы тәжірибе жинақтау үшін "Йонг Аякс" клубына жіберілді. 2016/17 жылғы маусымда "Аякстың" бас командасына кеп қосылды. 2018/19 жылғы маусымда клубтың капитаны боп тағайындалды. 2019 жылы 18 шілдеде "[[Ювентус]]пен" бес жылдық келісім шарт жасасты. "Ювентус" футболшы үшін 75 млн еуро төледі. === Ұлттық құрама === Нидерландының бірнеше жастағы құрамасында ойнаған. Негізгі құрамаға 2017 жылы наурызда шақырылды. [[УЕФА Ұлттар Лигасы 2018/19, А лигасы|2018 жылғы УЕФА Ұлттар Лигасының]] топтық турниріне қатысты. == Жетістіктері == === Командалық === ; «Аякс» * Нидерланд кубогы: 2018/19 * УЕФА Еуропа лигасының : 2017 '''Нидерланд''' * УЕФА Ұлттар Лигасының финалисі: 2018/19 === Жеке === * Нидерландтағы футбол таланты: 2017/18 == Дереккөздер == {{дереккөздер}} == Сілтемелер == * [https://fcbayern.com/de/teams/profis/matthijs-de-ligt ФК Бавария ресми сайтындағы профилі] {{ref-de}} [[Санат:Нидерланд футболшылары]] [[Санат:Нидерланд Ұлттық футбол құрамасының ойыншылары]] [[Санат:Аякс Амстердам ФК ойыншылары]] [[Санат:Ювентус ФК ойыншылары]] [[Санат:Бавария ФК ойыншылары]] iexwmwvvtc649e58cgbo75ut2p177yg 3053416 3053415 2022-07-20T10:52:25Z Ұлы Тұран 120792 /* Клубтық */ wikitext text/x-wiki {{Футболшы |есімі = Маттейс де Лигт |сурет = Matthijs de Ligt 2018.jpg |сурет ені = 220px |туған күні = 12.08.1999 |туған жері = [[Лейдердорп]], [[Нидерланд]] |азаматтығы = {{байрақ|Нидерланд}} |бойы = 189 [[сантиметр|см]] |салмағы = 89 [[килограмм|кг]] |позиция = [[қорғаушы]] |қазіргі клуб = {{ту|Германия}} [[Бавария (футбол клубы)|Бавария]] |номері = 4 |жастар клубы = {{футбол карьерасы |2005—2009|{{ту|Нидерланд}} [[Абкауде (футбол клубы)|Абкауде]]| |2009—2016|{{ту|Нидерланд}} [[Аякс (футбол клубы, Амстердам)|Аякс]]|}} |клубтары = {{футбол карьерасы |2016—2017|{{ту|Нидерланд}} [[Йонг Аякс]]|17 (1) |2016—2019|{{ту|Нидерланд}} [[Аякс (футбол клубы, Амстердам)|Аякс]]|77 (8) |2019—2022|{{ту|Италия}} [[Ювентус]]|87 (8) |2022—|{{ту|Германия}} [[Бавария (футбол клубы)|Бавария]]|0 (0) }} |ұлттық құрамы = {{футбол карьерасы |2014–2015|{{ту|Нидерланд}} Нидерланд U15|5 (0) |2014–2015|{{ту|Нидерланд}} Нидерланд U16|8 (0) |2015–2016|{{ту|Нидерланд}} Нидерланд U17|14 (1) |2016|{{ту|Нидерланд}} Нидерланд U19|6 (0) |2017—|{{футбол|Нидерланд}}|38 (2)}} |медальдары = {{турнир|[[УЕФА Ұлттар Лигасы]]}} {{медаль|Күміс|[[УЕФА Ұлттар Лигасы 2018/19|Португалия 2019]]}} }} '''Маттейс де Лигт'''<ref>Кей ақпарат көздерінде ''Маттейс де Лихт''.</ref> ({{lang-nl|Matthijs de Ligt}}<ref>https://forvo.com/word/matthijs_de_ligt/#nl</ref>; {{туғанкүні|12|8|1999}}, [[Лейдердорп]], [[Нидерланд]]) — нидерланд футболшысы, "[[Бавария (футбол клубы)|Бавария]]" клубы мен [[Нидерланд Ұлттық футбол құрамасы|Нидерланд құрамасының]] қорғаушысы. == Карьерасы == === Клубтық === [[Сурет:Deligt-juventus-2019 (cropped).jpg|200px|нобай|солға|Де Лигт "Ювентус" құрамында]] "Абкауде" балалар клубында футболмен айналысуды бастаған. 2009 жылы 10 жасында "[[Аякс (футбол клубы, Амстердам)|Аякс]]" футбол академиясына қосылды. 2015 жылы 16 жасында кәсіби карьерасындағы тұңғыш келісім шартын жасасты. 2016 жылы тәжірибе жинақтау үшін "Йонг Аякс" клубына жіберілді. 2016/17 жылғы маусымда "Аякстың" бас командасына кеп қосылды. 2018/19 жылғы маусымда клубтың капитаны боп тағайындалды. 2019 жылы 18 шілдеде "[[Ювентус]]пен" бес жылдық келісім шарт жасасты. "Ювентус" футболшы үшін 75 млн еуро төледі. 2019/20 маусымда "Ювентус" сапында Италия чемпионатында 29 матч (4 гол) өткізіп, ел чемпионы атанды. 2020/21 маусымда Италия чемпионатында 27 матч өткізді. 2022 жылы 19 шілдеде "[[Бавария (футбол клубы)|Бавария]]" клубымен бес жылдық келісімшартқа қол қойды<ref>{{cite web|url=https://fcbayern.com/de/news/2022/07/neuzugang-von-juventus-turin---fc-bayern-verpflichtet-matthijs-de-ligt|title=FC Bayern verpflichtet Matthijs de Ligt.|publisher=''fcbayern.com''|lang=de|accessdate=2022-07-19}}</ref>. === Ұлттық құрама === Нидерландының бірнеше жастағы құрамасында ойнаған. Негізгі құрамаға 2017 жылы наурызда шақырылды. [[УЕФА Ұлттар Лигасы 2018/19, А лигасы|2018 жылғы УЕФА Ұлттар Лигасының]] топтық турниріне қатысты. == Жетістіктері == === Командалық === ; «Аякс» * Нидерланд кубогы: 2018/19 * УЕФА Еуропа лигасының : 2017 '''Нидерланд''' * УЕФА Ұлттар Лигасының финалисі: 2018/19 === Жеке === * Нидерландтағы футбол таланты: 2017/18 == Дереккөздер == {{дереккөздер}} == Сілтемелер == * [https://fcbayern.com/de/teams/profis/matthijs-de-ligt ФК Бавария ресми сайтындағы профилі] {{ref-de}} [[Санат:Нидерланд футболшылары]] [[Санат:Нидерланд Ұлттық футбол құрамасының ойыншылары]] [[Санат:Аякс Амстердам ФК ойыншылары]] [[Санат:Ювентус ФК ойыншылары]] [[Санат:Бавария ФК ойыншылары]] 4vac8z03een6wptuijnugicwzw0n1kh 3053436 3053416 2022-07-20T11:45:01Z Ұлы Тұран 120792 /* Жетістіктері */ wikitext text/x-wiki {{Футболшы |есімі = Маттейс де Лигт |сурет = Matthijs de Ligt 2018.jpg |сурет ені = 220px |туған күні = 12.08.1999 |туған жері = [[Лейдердорп]], [[Нидерланд]] |азаматтығы = {{байрақ|Нидерланд}} |бойы = 189 [[сантиметр|см]] |салмағы = 89 [[килограмм|кг]] |позиция = [[қорғаушы]] |қазіргі клуб = {{ту|Германия}} [[Бавария (футбол клубы)|Бавария]] |номері = 4 |жастар клубы = {{футбол карьерасы |2005—2009|{{ту|Нидерланд}} [[Абкауде (футбол клубы)|Абкауде]]| |2009—2016|{{ту|Нидерланд}} [[Аякс (футбол клубы, Амстердам)|Аякс]]|}} |клубтары = {{футбол карьерасы |2016—2017|{{ту|Нидерланд}} [[Йонг Аякс]]|17 (1) |2016—2019|{{ту|Нидерланд}} [[Аякс (футбол клубы, Амстердам)|Аякс]]|77 (8) |2019—2022|{{ту|Италия}} [[Ювентус]]|87 (8) |2022—|{{ту|Германия}} [[Бавария (футбол клубы)|Бавария]]|0 (0) }} |ұлттық құрамы = {{футбол карьерасы |2014–2015|{{ту|Нидерланд}} Нидерланд U15|5 (0) |2014–2015|{{ту|Нидерланд}} Нидерланд U16|8 (0) |2015–2016|{{ту|Нидерланд}} Нидерланд U17|14 (1) |2016|{{ту|Нидерланд}} Нидерланд U19|6 (0) |2017—|{{футбол|Нидерланд}}|38 (2)}} |медальдары = {{турнир|[[УЕФА Ұлттар Лигасы]]}} {{медаль|Күміс|[[УЕФА Ұлттар Лигасы 2018/19|Португалия 2019]]}} }} '''Маттейс де Лигт'''<ref>Кей ақпарат көздерінде ''Маттейс де Лихт''.</ref> ({{lang-nl|Matthijs de Ligt}}<ref>https://forvo.com/word/matthijs_de_ligt/#nl</ref>; {{туғанкүні|12|8|1999}}, [[Лейдердорп]], [[Нидерланд]]) — нидерланд футболшысы, "[[Бавария (футбол клубы)|Бавария]]" клубы мен [[Нидерланд Ұлттық футбол құрамасы|Нидерланд құрамасының]] қорғаушысы. == Карьерасы == === Клубтық === [[Сурет:Deligt-juventus-2019 (cropped).jpg|200px|нобай|солға|Де Лигт "Ювентус" құрамында]] "Абкауде" балалар клубында футболмен айналысуды бастаған. 2009 жылы 10 жасында "[[Аякс (футбол клубы, Амстердам)|Аякс]]" футбол академиясына қосылды. 2015 жылы 16 жасында кәсіби карьерасындағы тұңғыш келісім шартын жасасты. 2016 жылы тәжірибе жинақтау үшін "Йонг Аякс" клубына жіберілді. 2016/17 жылғы маусымда "Аякстың" бас командасына кеп қосылды. 2018/19 жылғы маусымда клубтың капитаны боп тағайындалды. 2019 жылы 18 шілдеде "[[Ювентус]]пен" бес жылдық келісім шарт жасасты. "Ювентус" футболшы үшін 75 млн еуро төледі. 2019/20 маусымда "Ювентус" сапында Италия чемпионатында 29 матч (4 гол) өткізіп, ел чемпионы атанды. 2020/21 маусымда Италия чемпионатында 27 матч өткізді. 2022 жылы 19 шілдеде "[[Бавария (футбол клубы)|Бавария]]" клубымен бес жылдық келісімшартқа қол қойды<ref>{{cite web|url=https://fcbayern.com/de/news/2022/07/neuzugang-von-juventus-turin---fc-bayern-verpflichtet-matthijs-de-ligt|title=FC Bayern verpflichtet Matthijs de Ligt.|publisher=''fcbayern.com''|lang=de|accessdate=2022-07-19}}</ref>. === Ұлттық құрамада === Нидерландының бірнеше жастағы құрамасында ойнаған. Негізгі құрамаға 2017 жылы наурызда шақырылды. [[УЕФА Ұлттар Лигасы 2018/19, А лигасы|2018 жылғы УЕФА Ұлттар Лигасының]] топтық турниріне қатысты. == Жетістіктері == === Командалық === ; «[[Аякс (футбол клубы, Амстердам)|Аякс]]<nowiki/>» * [[Футболдан Нидерланд чемпионаты|Нидерланд чемпионы]]: 2018/19 * Нидерланд кубогының иегері: 2018/19 * [[УЕФА Еуропа Лигасы]]ның финалисі: 2016/17 ; «[[Ювентус]]<nowiki/>» * [[Футболдан Италия чемпионаты|Италия чемпионы]]: 2019/20 * [[Футболдан Италия кубогы|Италия кубогының]] иегері: 2020/21 ; {{футбол|Нидерланд}} * [[УЕФА Ұлттар Лигасы 2018/19, плей-офф|УЕФА Ұлттар Лигасының 2019 жылғы]] күміс жүлдегері === Жеке === * Нидерландтағы футбол таланты: 2017/18 * Golden Boy сыйлығының иегері: 2018<ref>{{cite web|url=https://www.football-italia.net/132139/de-ligt-wins-2018-golden-boy|title=De Ligt wins 2018 Golden Boy.|publisher=''football-italia.net''|lang=en|accessdate=17.12.2018|archive-date=2018-12-17|archive-url=https://web.archive.org/web/20181217110608/https://www.football-italia.net/132139/de-ligt-wins-2018-golden-boy|deadlink=no}}</ref> * Нидерландтағы жыл футболшысы: 2019 * [[УЕФА Еуропа Лигасы]]ның 2016/17 жылғы құрамасына кіреді * [[УЕФА Чемпиондар Лигасы]]ның символикалық құрамасы: 2018/19 * ФИФПРО құрамасының мүшесі: 2019 * «Копа» олжасының иегері: 2019 * [[УЕФА]] символикалық құрамасының мүшесі: 2019 == Дереккөздер == {{дереккөздер}} == Сілтемелер == * [https://fcbayern.com/de/teams/profis/matthijs-de-ligt ФК Бавария ресми сайтындағы профилі] {{ref-de}} [[Санат:Нидерланд футболшылары]] [[Санат:Нидерланд Ұлттық футбол құрамасының ойыншылары]] [[Санат:Аякс Амстердам ФК ойыншылары]] [[Санат:Ювентус ФК ойыншылары]] [[Санат:Бавария ФК ойыншылары]] hh5ybzqcwfxv47j16k4jpa2h53x6haj 0 643624 3053362 2781024 2022-07-20T02:35:52Z CommonsDelinker 165 «[[:File:Royal_Coat_of_Arms_of_Denmark_(1819-1903).svg]]» деген «[[:File:Royal_coat_of_arms_of_Denmark_(1819–1903).svg]]» дегенмен алмастырылды. wikitext text/x-wiki {{Тексерілмеген мақала|date=тамыз 2020}} <!-- БҰЛ МӘТІНДІ ӨШІРМЕҢІЗ! БҰЛ ҚАТАРДАН КЕЙІН ЖАЗЫҢЫЗ! --> '''IX Кристиан''' ( дат. Christian 9. 8 сәуір 1818 - 29 қаңтар 1906 ) - 1863-1906 жылдары билік еткен Дания королі. Глюксбург әулетінен шыққан. Англия королі V Георг және Ресей императоры II Николайдың атасы.{{Мемлекеттік қайраткер|Есімі=IX Кристиан|Шынайы есімі=Christian IX|Елтаңба=Royal coat of arms of Denmark (1819–1903).svg|Мемлекет=[[Дания]]|Ту=Royal Standard of Denmark (1819-1903).svg|Басқара бастады=[[15 қараша]] [[1963]]|Басқаруын аяқтады=[[29 қаңтар]] [[1906]]|Ізашары=VII Фредерик|Ізбасары=VII Фредерик|Туған жері=|Қайтыс болған күні=|Қайтыс болған жері=|Жерленді=|Династия=|Әкесі=[Фридрих Вильгельм, герцог Шлезвиг-Гольштейн-Зондербург-Глюксбургский|Анасы=Луиза Каролина Гессен-Кассельская|Жұбайы=Луиза Гессен-Кассельская|Балалары=|Туған күні=|Марапаттары=}} == Өмірбаяны == === Билік етуі === == Ұрпақтары == Кристиан 1842 жылы Кристиан VIII патшаның жиені Луиза Гессе-Кассельмен үйленді. Олардың алты баласы болды: Фредерик Вильгельм Карл - 1906-1912 жж. Дания королі ; Александра Каролина Мария Шарлотта Луи Джулия - Ұлыбритания Королі Эдвард VII-тің әйелі.; Кристиан Вильгельм Фердинанд Адольф Георг - Грекия королі 1863-1913 жж.,; Мария София Фредерика Дагмар - Ресей императоры Александр III-дің әйелі,; Тира Амалия Кэролайн Шарлотта Анна (09/29 / 1853-26 / 02/1933) - Ганновер ханзадасы Эрнст II-нің әйелі; Вальдемар 4z8lfmxwdif8318zcrtunjax5hguqel 10 647124 3053435 2805338 2022-07-20T11:41:54Z CommonsDelinker 165 «[[:File:Flag_of_Réunion.svg]]» деген «[[:File:Flag_of_France.svg]]» дегенмен алмастырылды. wikitext text/x-wiki {{ {{{1<noinclude>|байрақ/ту</noinclude>}}} | өлшемі = {{{өлшемі|}}} | alias = Реюньон | flag alias = Flag of France.svg }} 6nkgkp0hf3c4kkgym4h87m6qeae8oop 2 664550 3053379 3053203 2022-07-20T08:21:36Z Мағыпар 100137 wikitext text/x-wiki '''Башқұртстан Республикасының Ұлттық мұражайы''' [[Уфа]] қаласында орналасқан [[Ресей]]дің ең көне мұражайларының бірі.<ref>ОДИН ИЗ СТАРЕЙШИХ МУЗЕЕВ РОССИИ - В УФЕ https://ufa-gid.com/ocherki/odin-iz-stareyshikh-muzeev-rossii-v-ufe.html</ref> == Дереккөздер == {{дереккөздер}} 9uu0mxx3d8rpe1p924jy5ibainyvgbr 3053380 3053379 2022-07-20T08:22:09Z Мағыпар 100137 wikitext text/x-wiki '''Башқұртстан Республикасының Ұлттық мұражайы''' — [[Уфа]] қаласында орналасқан [[Ресей]]дің ең көне мұражайларының бірі.<ref>ОДИН ИЗ СТАРЕЙШИХ МУЗЕЕВ РОССИИ - В УФЕ https://ufa-gid.com/ocherki/odin-iz-stareyshikh-muzeev-rossii-v-ufe.html</ref> == Дереккөздер == {{дереккөздер}} jz0u8f7eboxv0pqyjqqjlylwm3a8rnv 3053382 3053380 2022-07-20T08:28:53Z Мағыпар 100137 толықтыру wikitext text/x-wiki '''Башқұртстан Республикасының Ұлттық мұражайы''' — [[Уфа]] қаласында орналасқан [[Ресей]]дің ең көне мұражайларының бірі.<ref>ОДИН ИЗ СТАРЕЙШИХ МУЗЕЕВ РОССИИ - В УФЕ https://ufa-gid.com/ocherki/odin-iz-stareyshikh-muzeev-rossii-v-ufe.html</ref> Башқұртстан Республикасының Ұлттық мұражайы бұрынғы шаруа жер Банкінің ғимаратында орналасқан. Ғимараттың жобасын 1905 жылы сәулетші Друкер жасаған. Ұлттық мұражайдың [[Башқұртстан]]ның түрлі аудандарында орналасқан 9 бөлімшесі бар. == Дереккөздер == {{дереккөздер}} qkmdp1rbb8elf037pf182kezg3caz9z 3053383 3053382 2022-07-20T08:30:45Z Мағыпар 100137 /* Кіріспе бөлімін өңдеді */ дереккөз wikitext text/x-wiki '''Башқұртстан Республикасының Ұлттық мұражайы''' — [[Уфа]] қаласында орналасқан [[Ресей]]дің ең көне мұражайларының бірі.<ref>ОДИН ИЗ СТАРЕЙШИХ МУЗЕЕВ РОССИИ - В УФЕ https://ufa-gid.com/ocherki/odin-iz-stareyshikh-muzeev-rossii-v-ufe.html</ref> Башқұртстан Республикасының Ұлттық мұражайы бұрынғы шаруа жер Банкінің ғимаратында орналасқан. Ғимараттың жобасын 1905 жылы сәулетші Друкер жасаған. Ұлттық мұражайдың [[Башқұртстан]]ның түрлі аудандарында орналасқан 9 бөлімшесі бар.<ref>Национальный музей Республики Башкортостан http://museum.ru/M1160</ref> == Дереккөздер == {{дереккөздер}} h2t4jmit9e9g71t0n236y1k21f8ij6c 3053388 3053383 2022-07-20T09:47:29Z Мағыпар 100137 толықтыру wikitext text/x-wiki phoiac9h4m842xq45sp7s6u21eteeq1 3 666594 3053363 2910186 2022-07-20T04:30:59Z MdsShakil 110227 MdsShakil [[Қатысушы талқылауы:GabrielKuriyama]] бетін [[Қатысушы талқылауы:SilentHill 333]] бетіне жылжытты: Automatically moved page while renaming the user "[[Special:CentralAuth/GabrielKuriyama|GabrielKuriyama]]" to "[[Special:CentralAuth/SilentHill 333|SilentHill 333]]" wikitext text/x-wiki {{Template:Қош_келдіңіз|realName=|name=GabrielKuriyama}} -- [[Қатысушы:Мықтыбек Оразтайұлы|Мықтыбек Оразтайұлы]] ([[Қатысушы талқылауы:Мықтыбек Оразтайұлы|талқылауы]]) 08:22, 2021 ж. тамыздың 18 (+06) 30eohlb4bkj0d52eopgqf2lxhb0dz07 0 667413 3053320 2919222 2022-07-19T15:46:44Z Мықтыбек Оразтайұлы 69223 /* Маршруттар */ wikitext text/x-wiki {{Ғимарат | ғимараттың аты = Саяхат автобекеті | шынайы аты = | бұрынғы атауы = | балама аты = | статусы = | суреті = | ені = | сурет атауы = | позициялық карта = Қазақстан |lat_dir = |lat_deg = 43|lat_min =16 |lat_sec = 18 |lon_dir = |lon_deg = 76|lon_min = 57|lon_sec = 05 | карта атауы = | карта ені = | ғимараттың үлкен жетістігі = | ізашары = | ізбасары = | ғимарат түрі = | сәулет стилі = | қолданылуы = | орналасуы = | мекен жайы = | қала = [[Алматы]] | мемлекет = {{байрақ|Қазақстан}} | қазіргі жалдаушы = | ғимараттың маңыздылығы = Автобекет | құрылысы басталды = | құрылысы аяқталды = [[1967 жыл|1967]] | ашылған уақыты = [[1967 жыл|1967]] | жөнделген уақыты = | жабылған уақыты = [[2008 жыл|2008]] | бұзылған уақыты = [[2009 жыл|2009]] | құны = | жөндеу құны = | биіктігі = | төбесі = | антеннаның төбесі = | шатыры = | ең соңғы қабат = | обсерватория = | құрылыс материалы = | көлемі = | диаметрі = | басқа да өлшемдері = | қабаттар саны = | ғимараттың ішкі ауданы = | лифтілер = | тапсырыс беруші = | иемденуші = | басқарушы орган = | сәулетшісі = | сәулет фирмасы = | салушы = | инженері = | инженер-құрылысшы = | басқа да дизайнерлер = | сметашы = | бас мердігер = | марапаттары = | дүкендер саны = | бөлмелер саны = | көлік тұрағы = | сайты = http://xn--80aa3cgn3d.kz/ }} '''«Саяхат» халықаралық автовокзалы —''' 1967-2008 жылдардағы [[Алматы|Алматыдағы]] [[Автовокзал|автобекет]]. [[Сүйінбай даңғылы (Алматы)|Сүйінбай]] мен [[Райымбек батыр даңғылы (Алматы)|Ташкент]] (қазіргі Райымбек батыр) даңғылдарының қиылысында орналасқан болатын. == Сипаттамасы == === Тарихы === [[Сурет:Саяхат автобекеті.png|солға|нобай|423x423 нүкте|Жоғарыдан түсірілген суреттер. 2004 және 2021 жж]] 1967 жылы Алматыда бірінші стационарлық автобекет ғимараты ашылды. Саяхат автобекетінің ғимаратында күту залы, билет кассалары, сондай-ақ қызметтік үй-жайлар (диспетчерлік бөлме) болды. Автобекет жанында сағат мұнарасы салынды. 2008 жылы Саяхат автобекетінің тарихи ғимараты бұзылды. Оның орнына жаңа заманауи көлік кешенін салу жоспарланды. 2008-2010 жылдар аралығында құрылысқа арналған 5 га жердің 4 гектары сатып алынды. Алайда, 2018 жылға қарай жаңа ғимараттың жобасының жобалық нұсқасы да әзірленген жоқ.<ref>[https://forbes.kz/auto/chto_budet_avtovokzalami_sayran_i_sayahat_v_almatyi_1 «Сайран» мен «Саяхаттың» тағдыры не болады] </ref> 2014 жылы қаланы дамытудың жаңа көлік бағдарламасын әзірлеу басталды. Оның аясында үш жаңа автобекет салу жоспарланған болатын. Сонымен қатар, қала орталығындағы көлік ағындарын түсіру үшін [[Сайран (автобекет)|Сайран]] мен Саяхат автобекеттерін жабу жоспарланған-ды. 2018 жылы Алматы қаласы Төтенше жағдайлар департаменті автобекет маңын қауіпті жер деп есептеді. Сол жылы автобекет маңындағы заңсыз базарды бұзу және жаңа автобекет ғимаратын салуды жоспарлау басталды.<ref>[https://tengrinews.kz/kazakhstan_news/na-meste-snesennogo-sayahata-postroyat-novuyu-avtostantsiyu-350899/ «Саяхаттың» орнына жаңа автобекет салынады]</ref> === Техникалары === 1980 жылға қарай автобекетке 500-ге жуық автобус бекітілді.<ref>[https://informburo.kz/stati/almaty-protiv-alma-aty-komu-pomeshal-avtovokzal-sayahat.html «Саяхаттың» кімге зияны тиді?]</ref> === Маршруттар === Автобекеттен [[Сарыөзек (Алматы облысы)|Сарыөзек]], [[Орал]], [[Ақтөбе]], [[Тараз]], [[Туғанбай]], [[Үштөбе (қала)|Үштөбе]], [[Қонаев (қала)|Қонаев]], [[Алексеевка]], [[Текелі]], [[Кентау]], [[Түркістан (қала)|Түркістан]] секілді елді мекендерге автобус қатынады.<ref>[http://xn--80aa3cgn3d.kz/our-routes.html Саяхат (Алматы)]</ref> == Дереккөздер == {{Дереккөздер}} [[Санат:Қазақстан автобекеттері]] [[Санат:Алматы ғимараттары мен құрылыстары]] rh8tb4ghw872dlnnqikcyy0ih45hto4 0 667414 3053321 3040072 2022-07-19T15:57:45Z Мықтыбек Оразтайұлы 69223 /* Тарихы */ wikitext text/x-wiki {{Ғимарат | ғимараттың аты = Сайран автобекеті | шынайы аты = | бұрынғы атауы = | балама аты = | статусы = | суреті = | ені = | сурет атауы = | позициялық карта = Қазақстан |lat_dir = |lat_deg = 43|lat_min =14 |lat_sec = 42 |lon_dir = |lon_deg = 76|lon_min = 51|lon_sec = 28 | карта атауы = | карта ені = | ғимараттың үлкен жетістігі = | ізашары = | ізбасары = | ғимарат түрі = | сәулет стилі = | қолданылуы = | орналасуы = | мекен жайы = | қала = [[Алматы]] | мемлекет = {{байрақ|Қазақстан}} | қазіргі жалдаушы = | ғимараттың маңыздылығы = Автобекет | құрылысы басталды = | құрылысы аяқталды = 1983 | ашылған уақыты = 1983 | жөнделген уақыты = | жабылған уақыты = | бұзылған уақыты = | құны = | жөндеу құны = | биіктігі = | төбесі = | антеннаның төбесі = | шатыры = | ең соңғы қабат = | обсерватория = | құрылыс материалы = | көлемі = | диаметрі = | басқа да өлшемдері = | қабаттар саны = | ғимараттың ішкі ауданы = | лифтілер = | тапсырыс беруші = | иемденуші = | басқарушы орган = | сәулетшісі = | сәулет фирмасы = | салушы = | инженері = | инженер-құрылысшы = | басқа да дизайнерлер = | сметашы = | бас мердігер = | марапаттары = | дүкендер саны = | бөлмелер саны = | көлік тұрағы = | сайты = }} '''Сайран автобекеті''' — [[Алматы|Алматы қаласындағы]] халықаралық ірі автобекет. [[Төле би даңғылы]] мен [[Өтеген батыр көшесі (Алматы)|Өтеген Батыр көшелерінің]] даңғылдарының қиылысында орналасқан. 1983 жылы пайдалануға берілді. == Тарихы == [[1978 жыл|1978 жылы]] Қазақ КСР Автомобиль көлігі министрі [[Әнуар Хамзаұлы Жақыпов|Әнуар Жақыпов]] [[Қазақ автомобиль транспорты, ғылыми-зерттеу және жобалау институты]] Алматы қаласындағы жаңа автобекет жобасын әзірлеуді тапсырды. [[Техникалық-экономикалық негіздеу]] бойынша қалаға тәулігіне 25 мың жолаушыға арналған өте үлкен автобекет қажет болды. Станция құрылысына Алматыда теміржол пойыздарының жоқтығы, қала маңындағы жолаушылар тасымалының барлығы автобустармен жүзеге асырылуы да септігін тигізді. Сол кездегі жалғыз [[Саяхат (автобекет)|Саяхат автобекеті]] енді жолаушылар ағынына төтеп бере алмады<ref name="SairanPost">{{Cite web|url=http://www.time.kz/blogs/hocu-skazat/2017/05/17/sain-temirgaliev-komu-meshaet-avtovokzal-sajran|title=Сайын ТЕМІРҒАЛИЕВ: “Сайран” автобекеті кімге кедергі болды??|accessdate=2017-05-17|archiveurl=http://archive.li/5bafN|archivedate=2019-01-21}}</ref>. В.В.Неровня, В.Д.Тяговский, О.Е.Бургумбаев және А.А.Бем бар дизайнерлер тобы алдын ала жобалау материалдарын (ЖСҚ) әзірледі. Министрлікке болашақ автостанцияның макеті мен сызбалары ұнады, бірақ сметалық құны 6 миллион рубль болатын құрылысты қажетті қаржыландыру мәселесі туындады. Ол кезде құны 3 миллион [[Сом|сомға]] дейінгі құрылыс жобалары республиканың құзырында болды, ал қымбат объектілердің құрылысы КСРО Мемлекеттік жоспарлау комитетінен қаржыландыруды талап етті. Көлік министрі Қазақстан [[Дінмұхамед Ахметұлы Қонаев|Компартиясы Орталық Комитетінің бірінші хатшысы Дінмұхамед Қонаевқа]] автобекет салу ниеті туралы хабарлап, құрылысты КСРО Мемлекеттік жоспарлау комитетінің титулдық тізіміне енгізу үшін көмек сұрады. Қонаев көмектесуге уәде берді және қаланың бас сәулетшісіне қолайлы жерді таңдауды тапсырды. Қалалық архитектура [[Төле би атындағы көше (Алматы)|Комсомольская]] мен [[Өтеген батыр көшесі (Алматы)|Мате Залка]] көшелерінің қиылысында жасанды [[Сайран|Сайран көлінің]] жанында орналасқан No6 және No7 жұмыс істейтін екі автобазаның аумағын ұсынды. Сондай-ақ, жаңа автобекет «Союзпечать» пен аудан әкімшілігінің жақын орналасқан ғимараттарымен бірге жаңадан пайда болып жатқан қала құрылысы орталығының орталық нысанына айналуға арналған болатын. Жаңа Алматы автобекетінің жобасы КСРО Мемлекеттік құрылыс комитетінің мемлекеттік сараптамасынан сәтті өтті. «Орталық автобекет» атауын алған жаңа автобекет құрылысы 1983 жылы аяқталды. == Техникалары == Күн сайын автовокзалға шамамен 260 автобус келеді (3 мың жолаушыға дейін). Сайран 50-ден астам маршрутқа қызмет көрсетеді, оның 4-і халықаралық, 27-і аймақаралық және 20-сы қала маңындағы. == Маршруттар легі == * Халықаралық: [[Үрімжі|Үрімші]] ([[Қытай]]), [[Құлжа]] ([[Қытай]]), [[Бішкек]] ([[Қырғызстан]]), [[Тоқмақ|Токмак]] ([[Қырғызстан]]). * Аймақаралық: [[Абай (қала)|Абай]], [[Нұр-Сұлтан|Астана]], [[Асықата]], [[Аягөз]], [[Бақанас (ауыл)|Бақанас]], [[Балқаш (қала)|Балқаш]], [[Жаркент]], [[Жезқазған]], [[Жібек жолы (Жамбыл облысы)|Жібек-Жолы]], [[Жетісай]], [[Қарағанды]], [[Қабанбай батыр ауылы|Қабанбай]], [[Қарғалы (Жамбыл ауданы)|Қарғалы]], [[Кентау]], [[Қызылорда]], [[Леңгір|Ленгер]], [[Мақаншы]], [[Мерке]], [[Мойынқұм (Мойынқұм ауданы)|Мойынқұм]], [[Бауыржан Момышұлы ауылы|Момышұлы]], [[Сарқан|Сарқанд]], [[Тараз]], [[Үржар]], [[Үшарал (қала)|Үшарал]], [[Шардара (қала)|Шардара]], [[Шәуілдір|Шәулдір]], [[Шолаққорған]], [[Шымкент]]. * Облысішілік: [[Жамбыл мұражайы (Алматы облысы)|Жамбыл мұражайы]], [[Қастек (ауыл)|Қастек]], [[Отар (Жамбыл облысы)|Отар]], [[Мәтібұлақ|Матыбұлақ]], [[Қонаев (қала)|Қонаев]], [[Дегерес (ауыл)|Дегерес]], [[Бесмойнақ]], [[Шеген]], [[Қырғауылды]], [[Ақтерек (Алматы облысы)|Ақтерек,]] [[Үлгілі (Ақсу ауданы)|Үлгілі]], [[Үңгіртас]]. * Қала маңы: [[Ұзынағаш (Алматы облысы)|Ұзынағаш]], [[Мыңбаев]], [[Қарғалы (Жамбыл ауданы)|Қарғалы.]] * Маусымдық: [[Семей]], [[Павлодар]], [[Алакөл (көл)|Алакөл]] және [[Ыстықкөл|Ыстықкөл.]] == Дереккөздер == {{Дереккөздер}} [[Санат:Алматы ғимараттары мен құрылыстары]] [[Санат:Қазақстан автобекеттері]] 9at7j7z2sfvktuoqjt04fe4k6wyaazx 0 667779 3053403 3027845 2022-07-20T10:33:51Z CommonsDelinker 165 «[[:File:Coat_of_Arms_of_Omsk.svg]]» деген «[[:File:Coat_of_Arms_of_Omsk_(1785).svg]]» дегенмен алмастырылды. wikitext text/x-wiki {{Әкімшілік бірлік |Түс1 = {{түс|Ресей империясы}} |Қазақша атауы = Ақмола облысы |Шынайы атауы = |Суреті = |Сурет атауы = |Елтаңба = Coat of arms of Akmolinsk oblast 1878.svg |Ту = |Елтаңбаның ені = |Тудың ені = |Елтаңбаның аты = |Тудың аты = |Ел = Ресей империясы |lat_dir = |lat_deg = |lat_min = |lat_sec = |lon_dir = |lon_deg = |lon_min = |lon_sec = |region = |type = |деңгей = |CoordScale = |Әнұраны = |Статусы = Ресей империясының облысы |Кіреді = |Әкімшілік құрылыстың түрі = |Кіреді1 = |Әкімшілік құрылыстың түрі1 = |Кіреді2 = |Әкімшілік құрылыстың түрі2 = |Енеді = |Төменгі әкімшілік құрылыстың түрі = |Астанасы = [[Омбы]] |Астана түрі = |Ірі қаласы = |Ірі қалалары = |Құрылды = [[21 қазан]] [[1868 жыл|1868]] |Таратылған уақыты = [[3 қаңтар]] [[1920 жыл|1920]] |Басшысы = |Басшының түрі = |Басшысы2 = |Басшының түрі2 = |ЖІӨ = |ЖІӨ жылы = |ЖІӨ жан басына шаққанда = |ЖІӨ бойынша орны = |Жан басына шаққанда ЖІӨ орны = |Тілі = |Тілдері = |Тұрғыны = 1 555 679 |Санақ жылы = 1915 |Пайызы = |Халық саны бойынша орны = |Тығыздығы = |Тығыздығы бойынша орны = |Ұлттық құрамы = |Конфессиялық құрамы = |Жер аумағы = 497 860 |Жер аумағының пайызы = |Жер аумағы бойынша орны = |Максималды биіктігі = |Орташа биіктігі = |Минималды биіктігі = |Карта = Map of Akmolinsk Oblast, 1913.gif |Карта ені = |Әкімшілік бірліктің картасы = |Әкімшілік бірлік картасының ені = |Уақыт белдеуі = |Аббревиатура = |ISO = |Сандық идентификаторы = |Идентификатор түрі = |Сандық идентификаторы2 = |Идентификатор түрі2 = |Сандық идентификаторы3 = |Идентификатор түрі3 = |FIPS = |Телефон коды = |Пошта индекстері = |Интернет-үйшігі = |Автомобиль коды = |Сайты = |Сайт тілі = |Commons санаты = Akmolinsk Oblast |Кірістірме = |Түсініктемелер = }} '''Ақмола облысы''' (''1918-1920 жылдары Омбы облысы'') — 1868-1920 жылдары болған [[Ресей империясы|Ресей империясының]] құрамындағы әкімшілік-аумақтық бірлік. Әкімшілік орталығы — [[Омбы]] қаласы. == Географиясы == Ақмола облысы үлкен аумақты алып жатты және Ресейдің Орта Азия иеліктеріндегі ең ауқымды аймағы болды. Облыс Ұлытау мен [[Есіл|Есілден]] (батыста) солтүстік-шығысындағы [[Ертіс|Ертіске]] дейін (солтүстік ендікте шамамен 45° бастап 54° дейін және шығыс бойлықта 95° бастап 105° дейін) және солтүстікте Омбыдан оңтүстікте Сарысу мен [[Шу (өзен)|Шу]] өзендерінің қайнар көздеріне дейін созылды, оның ауданы 594 672,6 км² (оның ішінде көлдердің астында 1 1747,5 км²) болды. Геологиялық тұрғыдан алғанда облыс физикалық қасиеттерімен бір-бірінен күрт ерекшеленетін үш бөлікке бөлінді. Солтүстік бөлігін [[Ертіс]] маңындағы сортаңды жерлер мен тұзды көлдерге ([[Теңіз (көл)|Теңіз]]) бай, сазды және құмды жазық құрады. Аласа жоталармен кесілген ортаңғы бөлігі [[Есіл]], [[Нұра]] және [[Сарысу (өзен)|Сарысу]] өзендерімен суарылды. Кейбір жерлерде тасты және ормансыз болса да, бірақ ХХ ғасырдың басындағы географтардың бағалауы бойынша кейбір жерлерде қоныстануға қолайлы. Мұнда облыстың минералды байлығы шоғырланған, негізінен алтын, мыс және көмірден тұрады. Оңтүстік бөлігі — [[Сарысу (өзен)|Сарысу]] қайнар көздерінен [[Шу (өзен)|Шу]] өзеніне дейінгі созылған шөлді, сусыз дала — [[Бетпақдала]] деп аталады. Қазіргі уақытта бұрынғы облыстың аумағында бүкіл [[Омбы облысы]], [[Алтай өлкесі|Алтай өлкесінің]] бір бөлігі, [[Жаңасібір облысы]] мен Ресейдің [[Түмен облысы|Түмен облысының]] елеусіз бөлігі, сонымен қатар Қазақстанның [[Ақмола облысы|Ақмола]], [[Қарағанды облысы|Қарағанды]], [[Солтүстік Қазақстан облысы|Солтүстік Қазақстан]] облыстарының бір бөлігі орналасқан. == Тарихы == 1868 жылы 21 қазанда Басқарушы Сенатқа берілген №46380 Атаулы Императорлық Мәртебелінің «Орынбор мен Сібір бөлімдерінің қырғыз далалары мен Орал мен Сібір казак әскерлерінің басшылығын өзгерту туралы» жарлығына сәйкес Ақмола облысы құрылды. Жаңа облыс құрылғанға дейін Омбы қаласы уақытша Тобыл губерниясының құрамына кірді. {{cquote|Орынбор мен Сібір бөлімдерінің қырғыз далаларын, сондай-ақ Орал мен Сібір казак әскерлерін басқарудағы қиындықтар мен қолайсыздықтарды жою үшін біз мынаны бұйырамыз: 1. Қырғыздардың Орынбор мен Сібір және Семей облыстарынан, қазіргі уақытта олардың құрамында, және Орал мен Сібір казак әскерлерінің жерлерінен 4 облыс: Орал, Торғай, Ақмола және Семейді құруды... 3. Ақмола облысын Сібір Қырғыздары аймағы округтарынан: Көкшетау, Атбасар, Ақмола және 1, 2, 3, 4, 5, жерлері мен Сібір казак әскерінің 6 полк округінің бөліктері және Омбы мен Петропавл қалаларынан құруды... 4. Облыстық қалалар ... Ақмола облысынан Ақмола, бірақ үй-жайлар құрылғанға дейін Облыстық Басқарма үшін бұл басқарма уақытша Омбыда қалады...<ref>[http://www.runivers.ru/bookreader/book9952/#page/366/mode/1up Ресей империясының заңдарының толық жинағы. 43 том (1868). 2-бөлім. 364 б.]</ref>}} Ақмола облысы [[Батыс-Сібір генерал-губернаторлығы|Батыс-Сібір генерал-губернаторлығының]] құрамында құрылды. 1869 жылы 1 қаңтарда құрамында 4 округ: Омбы, Петропавл, Көкшетау, Ақмола кірген облыс ашылды. 1869 жылы 3 қазанда Тақсыр Император министрлер азаматтары комитетінің ұстанымына сәйкес келесідей бұйрық берді: {{cquote|Ақмола облысының оңтүстігінде басқа 4 уез сияқты 5-уезді ашып, оны «Сарысу» деп атасын.}} 1878 жылы 5 шілдеде облыстың елтаңбасы бекітілді. 1878 жылы 13 қыркүйекте Министрлік Комитетінің империялық бекітілген ережесіне сәйкес Сарысу округі Атбасар болып өзгертілді. 1882 жылы құрылған [[Дала генерал-губернаторлығы|Дала генерал-губернаторлығының]] құрамына енді. 1898 жылы облыстық округтер уездерге айналды<ref>[http://www.nlr.ru/e-res/law_r/search.php Ресей империясы заңдарының толық жинағы. 18 том (1898). 1-бөлім. 403-404 б. № 15505 заң]</ref>. 1906 жылы Ақмола облысында әскери губернатор лауазымы «Ақмола мен Семей облыстарының әскери губернаторларын Ақмола мен Семей губернаторлары лауазымына өзгерту туралы» Императорлық қоныс негізінде азаматтық губернатор болып өзгертілді<ref>Тобыл губерниялық мекемелер. № 46. 1906 ж. 7 қараша. Тобыл</ref>. 1917 жылы 17 маусымда Ақмола облысында земство мекемелері енгізілді<ref>Уақытша үкіметтің 1917 жылғы 17 маусымдағы «Ақмола, Семей, Жетісу, Торғай және Орал облыстарына земство институттарын енгізу туралы» қаулысы.</ref>. 1917 жылы 18 желтоқсанда облысқа Тобыл губерниясының Тар және Тоқал уездері қосылды. 1917 жылы 18 (31) желтоқсанда [[Татар уезі]] құрылды<ref>[http://istmat.info/node/28223 ІІХК (Ресей Кеңестік Республикасы) жергілікті өзін-өзі басқару істері жөніндегі бөлімінің 1917 жылғы 18 (31) желтоқсандағы Томбы губерниясында 20 болыстан Қайың уезін және Тоқал уезінің Троицк болысын, Татар қал. уездік орталығының құрылуымен тәуелсіз Татар уезін, Ақмола облысының құрамына саяси, әкімшілік және экономикалық қатынаста қосылуымен құру туралы қаулысы] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20210905153031/http://istmat.info/node/28223 |date=2021-09-05 }}</ref><ref>1917 ж. 19 желтоқсандағы Халық Комиссарлары Кеңесінің «Томбы губерниясында 20 болыстан Қайың уезін және Тоқал уезінің Троицк болысын, Татар қал. уездік орталығының құрылуымен тәуелсіз Татар уезін, Ақмола облысының құрамына саяси, әкімшілік және экономикалық қатынаста қосылуымен құру туралы» қаулысы</ref>. 1918 жылдың 1-10 ақпанында Тобыл губерниялық земство ассамблеясының кезектен тыс бірінші сессиясы өтті, онда басқалармен қатар «Тар және Тоқал уездерін Тобыл губерниясынан Ақмола облысына бөлу» мәселесі шешілді, бірақ соңғы шешім губерниялық земство кеңестерінің осы мәселе бойынша егжей-тегжейлі есеп беру міндеттемесімен келесі сессияға қалдырылды. Жаңадан құрылған бірнеше болыстардың Қалашық уезінен Ақмола облысына бөлінуі туралы баяндамада көтерілген мәселені талқылап, Жиын болыстарды бір губерниядан екіншісіне ауыстыру мәселесі оның құзыретіне кірмейтінін ескере отырып, Тобыл губерниялық земствосынан Ақмола облысына жоғарыда аталған болыстарды кіргізуге еш кедергі жоқ екенін мойындау керек деп шешім қабылдады. 1918 жылы Тоқал уезінен бөлініп Қалашық уезі құрылды. Алтай губерниясының құрамынан Славгород уезі қосылды. 1918 жылы 18 сәуірде Ақмола облысы Тара уезінен Викуловск, Қарғалы, Озёринск болыстары Тобыл губерниясының Есіл уезіне көшірілді. 1918 жылы тамызда Тобыл губерниясының Қалашық уезінің кейбір болыстары Омбы уезіне берілді. 1918 жылы 19 қаңтарда Ақмола облысы Омбы болып өзгертілді. 1918 жылы 26 қаңтарда Тара және Тоқал уездері қосылды. Алайда Уақытша үкімет билікке келгеннен кейін кво-статусы қалпына келтірілді. Тара, Тоқал, Қалашық уездері қайтадан Тобыл (Түмен) губерниясына берілді. 1919 жылы ақпанда Тобыл губерниясы Тоқал уезінің 6 болысы Ақмола облысының Омбы уезіне берілді. 1919 жылы шілдеде Томбы губерниясының Тобыл, Татар, Тара, Тоқал, Қалашық уездері қосылып, Ақмола облысы қайтадан Омбы болып өзгертілді. 1919 жылы тамызда облыс аумағында ЖШҚӘ [[Петропавл операциясы]] басталды, нәтижесінде ақ әскер Омбыға шегінді. 1919 жылы 27 тамызда [[Бүкілресейлік орталық атқару комитеті|БОАК]] Сібірде уақытша орталығы Челябі қаласында болған азаматтық басқаруды қалыптастырды, ол арқылы бүкіл Сібір аумағы большевиктердің бақылауына өтті. Алайда, бұл аумақтың негізгі бөлігі 1920 жылға дейін ақтардың бақылауында болды. 1919 жылдың қараша айының басында [[Омбы операциясы|Омбы шабуыл операциясы]] кезінде ЖШҚӘ облыстың солтүстік-батыс бөлігін басып алды, ал 1919 жылы 14 қарашада [[Ақ қозғалысы|Ақ қозғалыстың]] бұрынғы «астанасы» Омбыны қызылдар басып алды. 1919 жылы желтоқсанда ЖШҚӘ [[Нұр-Сұлтан|Ақмола]] қаласын басып алды. 1920 жылы 3 қаңтарда облыстың бүкіл аумағында жаңа үкіметтің түпкілікті құрылуымен Омбы облысы Омбы губерниясына айналды. == Әкімшілік бөлінісі == [[Сурет:Карта волостей Акмолинской области 1893 года.jpg|thumb|180px|Ақмола облысы болыстарының картасы. 1893]] Ақмола әскери губернаторы мен Ақмола облысы әкімшілігінің резиденциясынан басқа, Омбы қаласында [[Батыс-Сібір генерал-губернаторлығы|Батыс-Сібір]], содан кейін [[Дала генерал-губернаторлығы|Дала генерал-губернаторының]], [[Сібір казактары|Сібір казак әскерінің әскери жазалау атаманы]] мен [[Омбы әскери округі|Омбы әскери округінің]] қолбасшысының резиденциялары болды. Бастапқыда облыстың құрамы келесідей болды: {| class="wikitable" |- ! № ! [[Уезд|Уез]] ! Уездік қала ! Уездік қаланың<br />елтаңбасы ! Ауданы, <br> шақырым² ! Тұрғыны <br>([[1897 жыл|1897]]), адам |- | 1 | [[Ақмола уезі|Ақмола]] | [[Нұр-Сұлтан|Ақмола]] (9688 адам) | style="text-align:center" |[[Сурет:Coat of arms of Akmolinsk 1878.svg|40px]] | style="text-align:right" |219 420,0 | style="text-align:right" |185 058 |- | 2 | [[Атбасар уезі|Атбасар]] | [[Атбасар]] (3038 адам) | style="text-align:center" |[[Сурет:FR Coats-of-arms-of-None.svg|40px]] | style="text-align:right" |108 390,0 | style="text-align:right" |86 413 |- | 3 | [[Көкшетау уезі|Көкшетау]] | [[Көкшетау]] (4962 адам) | style="text-align:center" |[[Сурет:FR Coats-of-arms-of-None.svg|40px]] | style="text-align:right" |69 290,0 | style="text-align:right" |155 461 |- | 4 | [[Омбы уезі|Омбы]] | [[Омбы]] (37 376 адам) | style="text-align:center" |[[Сурет:Coat of Arms of Omsk (1785).svg|40px]] | style="text-align:right" |37 170,0 | style="text-align:right" |100 539 |- | 5 | [[Петропавл уезі|Петропавл]] | [[Петропавл]] (19 688 адам) | style="text-align:center" |[[Сурет:Kazahstan_petropavlovsk.gif|40px]] | style="text-align:right" |63 590,0 | style="text-align:right" |155 137 |} === 1916 жылға қарай уездер мен болыстар === {| class="wikitable" |- ! Уез ! Шаруа және қазақ болыстары, казак ауылдық әкімшіліктері мен қыстақтар, дербес ауылдық әкімшіліктер, басқармалар, қоғамдар |- | Ақмола | {| cellpadding="10" |- valign="top" |шаруа болыстары # Александровская # [[Ақкөл ауданы|Алексеевская]] # Астаховская # Благодатная # Больше-Михайловская # Вишнёвская # Графская # Долинская # Елизаветинская # Захаровская # Лифляндская # Нецветаевская # Николаевская # Никольская # Ново-Георгиевская # Ново-Черкасская # Оксановская # Приречная # Приозёрная # Рождественская # Санниковская # Семёновская # Таганрогская # Харьковская # Черниговская ||қазақ болыстары # Аққұм-Нұра # Ақмола # Ақсирақкөл # Ақтау # Алабас # Амантай # Атасу # Байдәулет # Бөгілме # Жақсықон # Жыланды # Ереймен # Еркесай # Есіл # [[Қараағаш болысы|Қараағаш]] # Қарабұлақ # Қарағанды # Қарақыз # Қойтас # Көктас # Қонақ # Қорғалжын # Қоржынкөл # Қосаға # Құлан-Өткел-Нұра # Құмкөл # Қорғалжын # Қызыл-Топырақ # Мүңлі # Моншақты # Нілді # Нұрбай (отырықшы) # Нұра # Ортау # Сарытау # Сарытерек # Сарыкөл # Сарыөзен # Сілеті # Соңалы-Қорғалжын # Соран # Спасс # Жағажай # Шарықты # [[Шерубай-Нұра болысы|Шерубай-Нұра]] # Шонай # Шу ||казак ауылдық әкімшіліктері # Ақмола |} |- | Атбасар | {| cellpadding="10" |- valign="top" |шаруа болыстары # Знаменская # Есіл # Кимін # Колутонская # Красивая # Мариинская # Ново-Александровская # Ново-Братская # Перекатная # Покровская # Сергиевская ||қазақ болыстары # Айыртау # Айнакөл # Алексеевская # Амантай # Атбасар # Баршакөл # Бесоба # Теңіз # Жарқайың # Жезді # Д. Теңіз # Д. Жезді # Д. Сарысу # Екінші-Жарқайың # Қаракеңгір # [[Кеңгір болысы|Кеңгір]] # Кеңтөбе # Керей # Құмқоңыр # Қызылкөл # Майлы # Сарытау # Сарысу # Столыпин # Терісақын # Ұлытау ||казак ауылдық әкімшіліктері # Атбасар ||дербес ауылдық әкімшіліктер # Вениаминское # Державинское # Қияқарал # Крутое # Курское # Ладыжинское # Медное # Ново-Киенское # Парчёвское # Степное # Терісақын |} |- | Көкшетау | {| cellpadding="10" |- valign="top" |шаруа болыстары # Александровская # Алексеевская # Андреевская # Балқаш # Васильевская # Викторовская # Вознесенская # Всеволодская # Дмитриевская # Қазан # Каменская # Келлеровская # Константиновская # Корнеевская # Кривоозёрная # Макинская # Мариинская # Михайловская # Николаевская # Ново-Покровская # Ольгинская # Павловско-Подгородная # Привольная # Сухотинская # Фёдоровская # Чистопольская # Чистяковская ||қазақ болыстары # Айыртау # Ақсары # Байымбет # Балықтыкөл # Восточная # Жыланды # Зереді # Қараша # Көксеңгір # Көкшетау # Қотыркөл # Мезгіл # Ноғай # Шалқар ||казак ауылдық әкімшіліктері мен қыстақтар # Айыртау # [[Ақанбұрлық]] # Арықбалық # Жоғарғы-Бұрлық # Зеренді # Имантай # Көкшетау # Қотыркөл # Лобановская # Сандықтау # Щучинск # Жақсы-Шыңғыстау # Төменгі-Бұрлық қыстағы # Войсковой қыстағы # Казачининой қыстағы # Қалмақ қыстағы # Менковой қыстағы # Путинцева қыстағы ||дербес ауылдық әкімшіліктер # Восточное # Еленинское # Златорунное # Коноваловское # Мищенковское |} |- | Омбы | {| cellpadding="10" |- valign="top" |шаруа болыстары # Азовская # Александровская # Белостокская # Белоусовская # Благодаровская # Бобринская # Божедаровская # Борисовская # Городищенская # Добровольская # Екатеринославская # Любомировская # Москаленская # Новинская # Ново-Екатерининская # Ново-Уральская # Ново-Царицынская # Одесская # Ореховская # Павлоградская # Полтавская # Розовская # Степановская # Таврическая # Тихорецкая # Украинская # Царско-Дарская ||қазақ болыстары # Алабота # Қазылған # Қорған # Николаевская # Омбы # Покровская # Теке ||казак ауылдық әкімшіліктері # Атаманская # Ачаирская # Мельничная # Николаевская # Черёмуховская # Черлаковская ||дербес ауылдық әкімшіліктер мен қоғамдар # Голубовское # Громогласовское # Дробышевское # Зеленопольское # Котельниковское # Мамоновское # Моисеевское # Ново-Красновское # Пришибское # Славянское # Сладковское |} |- | Петропавл | {| cellpadding="10" |- valign="top" |шаруа болыстары # Анновская # Благовещенская # Богодуховская # Всесвятская # Екатерининская # Ермаковская # Ефимовская # Златоустовская # Ильинская # Крещенская # Макарьевская # Михайловская # Николаевская # Новопокровская # Полтавская # Ряжская # Саратомарская # Севастопольская # Сенная # Ставрапольская # Столыпинская # Троицкая # Успенская # Фёдоровская # Чернявская # Явленская ||қазақ болыстары # Аққұсақ # Анастасьевская # Жамантұз # Қанжығалы # Қараоба # Қаратал # Құсмұрын # Меңкесер # Петропавл # Полуденская # Пресновская # Пресногорьевская # Смаиловская # Средняя # Становская # Тайыншы ||казак ауылдық әкімшіліктері # Архангельская # Вознесенская # Конюховская # Медвеженская # Новоникольская # Новорыбинская # Петропавловская # Пресновская # Пресногорьевская # Становская ||дербес ауылдық әкімшіліктер # Дмитриевское # Қарасу # Песковское # Петропавл # Раевское # Святогорское # Семипольское |} |} === 1919 жылдың қарсаңындағы әкімшілік бөліністер === {| class="wikitable" |- ! № ! Уез ! Уездік қала ! Ауданы ! Тұрғыны |- | 1 | [[Ақмола уезі|Ақмола]] | [[Нұр-Сұлтан|Ақмола]] | style="text-align:right" | | style="text-align:right" | |- | 2 | [[Атбасар уезі|Атбасар]] | [[Атбасар]] | style="text-align:right" | | style="text-align:right" | |- | 3 | [[Қалашық уезі|Қалашық]] | [[Қалашық]] | style="text-align:right" | | style="text-align:right" | |- | 4 | [[Көкшетау уезі|Көкшетау]] | [[Көкшетау]] | style="text-align:right" | | style="text-align:right" | |- | 5 | [[Омбы уезі|Омбы]] | [[Омбы]] | style="text-align:right" | | style="text-align:right" | |- | 6 | [[Петропавл уезі|Петропавл]] | [[Петропавл]] | style="text-align:right" | | style="text-align:right" | |- | 7 | [[Славгород уезі|Славгород]] | [[Славгород (Ресей)|Славгород]] | style="text-align:right" | | style="text-align:right" | |- | 8 | [[Тара уезі|Тара]] | [[Тара (қала)|Тара]] | style="text-align:right" | | style="text-align:right" | |- | 9 | [[Татар уезі|Татар]] | [[Татар (қала)|Татар]] | style="text-align:right" | | style="text-align:right" | |} === Әкімшілік бөліністер 1919 жылдың жазының ортасына қарай === * [[Ақмола уезі]]; * [[Атбасар уезі]]; * [[Қалашық уезі]]; * [[Көкшетау уезі]]; * [[Омбы уезі]]; * [[Петропавл уезі|Петропавл уезі]]; * [[Татар уезі]]. == Облыс жетекшілері == === Әскери губернаторлар === {| class="wikitable" |- ! Т. А. Ә. ! Атағы, шені, лауазымы ! Лауазымды орындау уақыты |- | [[Николай Андреевич Окольничий|Окольничий Николай Андреевич]] | ақсүйек, генерал-майор | <center>02.01.1869—04.12.1871</center> |- | [[Виктор Степанович Цытович|Цытович Виктор Степанович]] | ақсүйек, генерал-лейтенант | <center>22.12.1871—24.03.1882</center> |- | [[Михаил Алексеевич Ливенцов|Ливенцов Михаил Алексеевич]] | полковник, л. а. (30.08.1885 бекітілді, генерал-майор) | <center>04.02.1883—16.10.1890</center> |- | [[Николай Иванович Санников|Санников Николай Иванович]] | ақсүйек, генерал-лейтенант | <center>03.11.1890—29.12.1902</center> |- | [[Михаил Яковлевич Романов (генерал)|Романов Михаил Яковлевич]] | генерал-лейтенант | <center>29.12.1902—11.1906</center> |} === Азамат губернаторлар === {| class="wikitable" |- ! Т. А. Ә. ! Атағы, шені, лауазымы ! Лауазымды орындау уақыты |- | [[Николай Михайлович Литвинов|Литвинов Николай Михайлович]] | ақсүйек, генерал-майор | <center>1906—28.12.1906</center> |- | [[Владимир Степанович Лосевский|Лосевский Владимир Степанович]] | құпия кеңесші | <center>30.12.1906—20.09.1910</center> |- | [[Александр Николаевич Неверов|Неверов Александр Николаевич]] | нақты статтық кеңесші (құпия кеңесші) | <center>20.09.1910—1915</center> |- | [[Дмитрий Георгиевич Явленский|Явленский Дмитрий Георгиевич]] | нақты статтық кеңесші | <center>1915—1916</center> |- | [[Павел Николаевич Масальский-Кошуро|Масальский-Кошуро Павел Николаевич]] | нақты статтық кеңесші | <center>1916—1916</center> |- | [[Владимир Арсеньевич Колобов|Колобов Владимир Арсеньевич]] | нақты статтық кеңесші | <center>1916—1917</center> |} === Уақытша үкіметтің Ақмола облысы мен Дала өлкесі жөніндегі комиссары === {| class="wikitable" |- ! Т. А. Ә. ! Атағы, шені, лауазымы ! Лауазымды орындау уақыты |- | [[Александр Ефремович Новоселов|Новоселов Александр Ефремович]] | | <center>3.08.1917—20.09.1918</center> |- |} === Уақытша Сібір үкіметінің Ақмола облыстық комиссары === {| class="wikitable" |- ! Т. А. Ә. ! Атағы, шені, лауазымы ! Лауазымды орындау уақыты |- | [[Сергей Сергеевич Резанов|Резанов Сергей Сергеевич]]<ref>[http://lists.memo.ru/index17.htm КСРО саяси террордың құрбандары]</ref> | уақытша л. а., ақсүйек, коллеждік асессор<ref>Күнтізбе мекенжайы. 1916 жылға арналған Ресей империясындағы барлық басқармалар үшін жоғары және басқа шенеуніктердің жалпы тізімі. Қасиетті Ұлы Мәртебелі Император кеңсесінің инспекторлық бөлімі басылымы. Сенаттық баспахана. Петроград. 1916</ref> | <center>с 28.09.1918<ref>Сібір хабаршысы. № 42. Жұма, 1918 жылдың 11 қазаны. Омбы</ref></center> |- |} === Облыс басқарушысы === {| class="wikitable" |- ! Т. А. Ә. ! Атағы, шені, лауазымы ! Лауазымды орындау уақыты |- | [[Сергей Сергеевич Резанов|Резанов Сергей Сергеевич]] | ақсүйек, коллеждік асессор | <center>1918—1919<ref>1919 жылға арналған жұмыс үстелінің күнтізбесі. М.Н.Пинегин редакциясымен. Халық ағарту министрлігі басылымы. Томбы темір жолының типтік литографиясы. Томбы. 1919</ref></center> |- |} ;Көмекші {| class="wikitable" |- ! Т. А. Ә. ! Атағы, шені, лауазымы ! Лауазымды орындау уақыты |- | [[Семен Андреевич Гамрекели|Гамрекели Семен Андреевич]]<ref>[https://books.google.ru/books?id=c9MwBQAAQBAJ&lpg=PA174&ots=z0U9Ge8mK7&dq=%D0%93%D0%B0%D0%BC%D1%80%D0%B5%D0%BA%D0%B5%D0%BB%D0%B8%20%D0%A1%D0%B5%D0%BC%D1%91%D0%BD%20%D0%90%D0%BD%D0%B4%D1%80%D0%B5%D0%B5%D0%B2%D0%B8%D1%87&hl=ru&pg=PA174#v=onepage&q=%D0%93%D0%B0%D0%BC%D1%80%D0%B5%D0%BA%D0%B5%D0%BB%D0%B8%20%D0%A1%D0%B5%D0%BC%D1%91%D0%BD%20%D0%90%D0%BD%D0%B4%D1%80%D0%B5%D0%B5%D0%B2%D0%B8%D1%87&f=false Қытайдағы орыстар]</ref> | | <center>1919</center> |- |} ;Көмекшінің орынбасары {| class="wikitable" |- ! Т. А. Ә. ! Атағы, шені, лауазымы ! Лауазымды орындау уақыты |- | [[Рудолф Эвалдович Витте|фон Витте Рудольф Эвальдович]] | ақсүйек, нақты статтық кеңесші | <center>1919</center> |- |} == Бейнелемесі == [[Сурет:Акмолинская область из Бенке.jpg|thumb|295px|Герб области c официальным описанием, утверждённый Александром II (1878)]] 1878 жылы 5 шілдеде Патша 1 қарашада жарияланған Әділет министрі 8 шілдеде Сенатқа жариялаған облыстың елтаңбасын бекітті. {{quote|Жасыл қалқаншада күміс ескерткіш, ұшы үшкір екі мұнара мен ортасында күмбезі бар, қалқанның басында алтын жарты ай орналасқан. Қалқан ежелгі патшаның тәжімен безендірілген және Александр лентасымен біріктірілген алтын емен жапырақтарымен қоршалған}} <gallery> Сурет:Акмолинская область изд.Сукачова.JPG Сурет:Акмолинская область МВД Бенке.jpg Сурет:Акмолинская обл 1878 из Винклера.jpg Сурет:Coat of arms of Akmolinsk oblast 1878.svg </gallery> == Тұрғындары == 1897 жылдағы ұлттық құрамы: {| class="wikitable" |- ! Уез ! [[Қазақтар|қазақтар]] ! [[Великоросстар|великоросстар]] ! [[Малоросстар|малоросстар]] ! [[Татарлар|татарлар]] ! [[Мордвалар|мордвалар]] ! [[Немістер|немістер]] ! [[Еврейлер|яһудилер]] |- | Жалпы облыс | 62,6 % | 25,5 % | 7,5 % | 1,6 % | 1,3 % | … | … |- | Ақмола | 89,9 % | 5,0 % | 2,8 % | … | … | … | … |- | Атбасар | 86,5 % | 10,6 % | 2,2 % | … | … | … | … |- | Көкшетау | 50,8 % | 31,0 % | 12,4 % | 1,0 % | 4,3 % | … | … |- | Омбы | 38,0 % | 50,5 % | 4,3 % | … | … | 3,3 % | 1,1 % |- | Петропавл | 44,5 % | 36,7 % | 13,1 % | 4,3 % | … | … | … |} 1915 жылдың 1 қаңтарында халықтың жалпы саны 1 578 658 адамды құрады. Оның ішінде шаруалар — 729 266 адам, казактар — 111 299 адам, қазақ халқы - 574 498 адам (531 507 көшпелі, 42 991 отырықшы). Халықтың тығыздығы 1 шақырымға 3,5 адамнан келді. Ұлты бойынша халық келесідей болды: орыстар 874 296 (оның ішінде: великоросстар 425 474, малоросстар 443 113, белорустар 5709), қазақтар 592 332, немістер 30 513, мордвалар 27 232, татарлар 25 649, поляктар 17 203, яһудилер 5458, сарттар 2626, басқалары 3344. == Әйгілі тумалары == * [[Бәйкен Әшімұлы Әшімов|Әшімов Бәйкен Әшімұлы]] * [[Феоктист Алексеевич Березовский|Березовский Феоктист Алексеевич]] * [[Виктор Константинович Булавский|Булавский Виктор Константинович]] * [[Георгий Андреевич Вяткин|Вяткин Георгий Андреевич]] * [[Мәлік Ғабдуллин|Ғабдуллин Мәлік]] * [[Феодосий Григорьевич Ганус|Ганус Феодосий Григорьевич]] * [[Николай Иванович Дубов|Дубов Николай Иванович]] * [[Жақыпбек Жанғозин|Жанғозин Жақыпбек]] * [[Александр Петрович Казанцев|Казанцев Александр Петрович]] * [[Дмитрий Михайлович Карбышев|Карбышев Дмитрий Михайлович]] * [[Фазыл Кәрімұлы Кәрібжанов|Кәрібжанов Фазыл Кәрімұлы]] * [[Валериан Владимирович Куйбышев|Куйбышев Валериан Владимирович]] * [[Николай Владимирович Куйбышев|Куйбышев Николай Владимирович]] * [[Михаил Михайлович Люгарин|Люгарин Михаил Михайлович]] * [[Вячеслав Минеевич Мариупольский|Мариупольский Вячеслав Минеевич]] * [[Леонид Николаевич Мартынов|Мартынов Леонид Николаевич]] * [[Дебора Яковлевна Пантофель-Нечецкая|Пантофель-Нечецкая Дебора Яковлевна]] * [[Жұмабай Шаяхметов|Шаяхметов Жұмабай Шаяхметұлы]] * [[Виссарион Яковлевич Шебалин|Шебалин Виссарион Яковлевич]] * [[Константин Никитич Щекотов|Щекотов Константин Никитич]] == Сілтеме == * [https://book-olds.ru/BookLibrary/96001-Pam-kn-Akmolinskoy-obl.html Царское село кітапханасы, ХІХ-ХХ ғасырлардағы Ақмола облысының тарихы бойынша кітаптар (Естелік кітаптар), PDF] * [https://web.archive.org/web/20170710230153/http://www.centrasia.ru/cnt2.php?st=1174508799 Ақмола облысы] * [http://www.prlib.ru/Lib/pages/item.aspx?itemid=33395 Ақмола облысының картасы. 1914] == Дереккөздер == {{дереккөздер}} [[Санат:Ресей империясы облыстары]] [[Санат:Ақмола облысы (Ресей империясы)]] [[Санат:Омбы облысы тарихы]] gakdit3u97afy8uhg64y51nutyycg1o 102 681433 3053434 3053250 2022-07-20T11:41:09Z Мағыпар 100137 үлгі, толықтыру wikitext text/x-wiki [[Сурет:Wikimedians_of_Turkic_Languages_User_Group_Logo.svg|150px|right]] '''<center><big> Түркі марафоны 2022</big></center> <center><big>1 - 31 шілде 2022</big>'''</center> <p></p> '''<small><center>Жобаның халықаралық негізгі бетіне өту үшін [[m:Turkic_Marathon_2022|осында басыңыз]]</small>'''</center><p></p> <big><center>'''Түркі марафоны 2022''' — 2022 жылдың 1 - 31 шілде аралығында өтетін контент дамытуға бағытталған халықаралық жоба. Жоба мақсаты — түркі тілдерінде сөйлейтін елдер және олардың мәдениеті туралы мақалалар жазып, түркі тілдерінде сөйлейтін уикипедияшылар арасындағы ынтымақтастықты нығайту. Әділқазылар алқасының бағалауынан кейін көрсетілген мерзім аралығында ең көп ұпай жинаған қатысушылар марапатталатын болады. Қазақ Уикипедиясына үлес қосқысы келетін кез келген адам төмендегі қатысушылар тізіміне өз атын қосса болады. Іске сәт!</center></big> '''<center>Төмендегі жалауларды түрту арқылы сол елдегі уикипедияшылардың ұсынған өздерінің мәдениеті туралы жаңадан жасауға тұрарлық мақалалар тізімін көре аласыз.</center>''' '''<center>Ескерту: Төмендегі тізімдегі мақалалар тек ұсыныс қана, одан өзге шарттарға сәйкес келетін мақалалар да сайысқа қатыса алады.</center>''' <gallery mode=packed-hover heights=30px> File:Flag_of__Azerbaijan.svg|<br />[[:meta:Turkic Marathon 2022/List_of_Articles/Azerbaijan|Әзірбайжан]]|link=[[:meta:Turkic Marathon 2022/List_of_Articles/Azerbaijan]]|alt=Әзірбайжан File:Flag_of__Bashkortostan.svg|<br />[[:meta:Turkic Marathon 2022/List_of_Articles/Bashkortostan|Башқұртстан]]|link=[[meta:Turkic Marathon 2022/List_of_Articles/Bashkortostan]]|alt=Башқұртстан File:Flag_of__East Turkestan.svg|<br />[[:meta:Turkic Marathon 2022/List_of_Articles/East Turkestan|Шығыс Түркістан]]|link=[[meta:Turkic Marathon 2022/List_of_Articles/Bashkortostan]]|alt=Шығыс Түркістан File:Flag_of_Gagauzia.svg|<br />[[:meta:Turkic Marathon 2022/List_of_Articles/Gagauz|Ғағауыз]]|link=[[:meta:Turkic Marathon 2022/List_of_Articles/Gagauz]]|alt=Ғағауыз File:Flag_of__Kazakhstan.svg|<br />[[:meta:Turkic Marathon 2022/List_of_Articles/Kazakhstan|Қазақстан]]|link=[[:meta:Turkic Marathon 2022/List_of_Articles/Kazakhstan]]|alt=Қазақстан File:Flag_of__Kyrgyzstan.svg|<br />[[:meta:Turkic Marathon 2022/List_of_Articles/Kyrgyzstan|Қырғызстан]]|link=[[:meta:Turkic Marathon 2022/List_of_Articles/Kyrgyzstan]]|alt=Қырғызстан File:Flag of the crimeans.svg|<br />[[:meta:Turkic Marathon 2022/List_of_Articles/Crimean Tatars|Қырым татарлары]]|link=[[:meta:Turkic Marathon 2022/List_of_Articles/Crimean Tatars]]|alt=Қырым татарлары File:Flag_of_Tatarstan.svg|<br />[[:meta:Turkic Marathon 2022/List_of_Articles/Tatarstan|Татарстан]]|link=[[:meta:Turkic Marathon 2022/List_of_Articles/Kazakhstan]]|alt=Татарстан File:Flag_of_Uzbekistan.svg|<br />[[:meta:Turkic Marathon 2022/List_of_Articles/Uzbekistan|Өзбекстан]]|link=[[:meta:Turkic Marathon 2022/List_of_Articles/Uzbekistan]]|alt=Өзбекстан File:Flag_of__Tuva.svg|<br />[[:meta:Turkic Marathon 2022/List_of_Articles/Tuva|Тува Республикасы]]|link=[[:meta:Turkic Marathon 2022/List_of_Articles/Tuva]]|alt=Тува File:Flag_of_Turkey.svg|<br />[[:meta:Turkic Marathon 2022/List of Articles/Turkey|Түркия]]|link=[[:meta:Turkic Marathon 2022/List_of_Articles/Turkey]]|alt=Түркия File:Flag of Sakha.svg|<br />[[:meta:Turkic Marathon 2022/List of Articles/Sakha|Саха]]|link=[[:meta:Turkic Marathon 2022/List_of_Articles/Sakha]]|alt=Саха </gallery> <br /> <center>''Конкурсқа қатысушылардың бастаған және жетілдірілген мақалаларының тізімі''</center> <div style="text-align:center;"> <!-- Please edit the "URL" accordingly, especially the "section" number; thanks --> {{Clickable button 2|Жаңа мақалалар|url=https://tools.wmflabs.org/fountain/editathons/turkic-marathon-2022-kk|class=mw-ui-progressive}} </div> <center>''Конкурс барысында бастаған мақалаңызды осында қосыңыз.''</center> <div style="text-align:center;"> <!-- Please edit the "URL" accordingly, especially the "section" number; thanks --> {{Clickable button 2|Жаңа мақала қосу|url=https://tools.wmflabs.org/fountain/editathons/turkic-marathon-2022-kk/add |class=mw-ui-progressive}} </div> <br /> {{multicol}} ; Сайысқа қатысу үшін # Төмендегі "қатысушылар" бөліміне өз атыңызды қосыңыз. # Қазақ Уикипедиясында тізімде аталған елдер мен халықтардың мәдениеті туралы мақала жазыңыз. # Бастауға ұсынылған мақалалар тізімін ел атауларының үстіне басу арқылы көре аласыз. # Тізімдегі мақалалар тек ұсыныс қана; Сайыс тақырыбына сай келетін, бірақ тізімге қосылмаған басқа да мақалаларды да жаза аласыз. Мақалаларыңыз [[Уикипедия:Маңыздылық|маңыздылық]] критерилеріне сай келетініне көз жеткізіңіз. ; Марапаттар * 1 орын: ; Ұйымдастырушылар мен әділқазылар * Ұйымдастырушы: [https://meta.wikimedia.org/wiki/Wikimedia_Community_of_Kazakh_language_User_Group Уикимедиа қауымдастығының қазақтілді қолданушылар тобы] * Әділқазы: # [[User:Mehman97|Mehman97]] # {{u|Batyrbek.kz|Batyrbek.kz}} # {{u|Kaiyr|Kaiyr}} ;Қатысушылар [[File:BoNM_-_Turkic_Council.png|right|120px|«Түркі» марапаттамасы]] {| class="wikitable sortable" |- align="left" ! Қатысушы ! Мақала ! Талапқа сай мақала саны ! Ұпай |- |{{u|Мағыпар}} |{{ту|Әзірбайжан}} [[Әзірбайжан]] 1.[[Аршын мал алан (оперетта)]] {{flag|Башқұртстан}} 2.[[Денис Шафиков]] [[Сурет:Kokbayraq flag.svg|солға|25px|]] [[Шығыс Түркістан]] 3.[[Қызыл үңгірлері]] [[Сурет:Flag of Gagauzia.svg|солға|25px|]] [[Ғағауызстан]] 4.[[Етулия]] {{ту|Қырғызстан}} [[Қырғызстан]] 5.[[Эрлис Джекшенұлы Тердикбаев]] [[Сурет:Flag of the Crimean Tatar people.svg|солға|right|25px|]] [[Қырым татарлары]] 6.[[Әбіләкім Сәлімұлы Ғафаров]] [[Сурет:Flag of Tatarstan.svg|25px|border]] [[Татарстан]] 7.[[Татарстан халқы]] {{ту|Өзбекстан}} [[Өзбекстан]] 8.[[Ичан-Қала]] [[Сурет:Flag of Tuva.svg|25px|border]] [[Тыва]] 9.[[Шагаа]] {{ту|Түркия}} [[Түркия]] 10.[[Сангариус көпірі]] [[Сурет:Flag of Sakha.svg|солға|25px]] [[Саха Республикасы]] 11.[[Саха пышағы]] {{ту|Әзірбайжан}} [[Әзірбайжан]] 12.[[Балабан (музыкалық аспап)]] {{flag|Башқұртстан}} 13.[[Тарихи Башқұртстан]] [[Сурет:Kokbayraq flag.svg|солға|25px|]] [[Шығыс Түркістан]] 14.[[Ұйғыр әліпбиі]] [[Сурет:Flag of Gagauzia.svg|солға|25px|]] [[Ғағауызстан]] 15.[[Чок-Майдан]] {{ту|Қырғызстан}} [[Қырғызстан]] 16.[[Қырғызстандағы көлік жүйесі]] [[Сурет:Flag of the Crimean Tatar people.svg|солға|right|25px|]] [[Қырым татарлары]] 17.[[Исмаил Болатұлы Болатов]] [[Сурет:Flag of Tatarstan.svg|25px|border]] [[Татарстан]] 18.[[Әгерже ауданы]] {{ту|Өзбекстан}} [[Өзбекстан]] 19.[[Чор-Бакр]] [[Сурет:Flag of Tuva.svg|25px|border]] [[Тыва]] 20.[[Танну-Ола]] {{ту|Түркия}} [[Түркия]] 21.[[Сагалассос]] [[Сурет:Flag of Sakha.svg|солға|25px]] [[Саха Республикасы]] 22.[[Василий Михайлович Егоров (боксёр)]] {{ту|Әзірбайжан}} [[Әзірбайжан]] 23.[[Баку теңіз жағалауы бульвары]] {{flag|Башқұртстан}} 23.[[Башқұртстан Республикасының Ұлттық мұражайы]] | | |- |{{u|?}} |{{ту|?}} [[?]], | | |- |{{u|?}} |{{ту|?}} [[?]], | | |- |{{u|?}} |{{ту|?}} [[?]], | | |- |} ;Ұпайлар #{{u|?}} * {{multicol-break}} ; Ережелер # Сайыс барысында [[meta:Turkic Marathon 2022/Participants|осы жердегі]] тізімде көрсетілген '''Қазақстаннан басқа''' жарысқа қатысатын елдер (және де өзге түркі тілдес елдер) туралы бір тақырыпта жаңа мақала бастау керек. # <small>'''2022 жылдың 1 шілдесі сағат 00.00 (UTC)''' мен '''2022 жылдың 31 шілдесі сағат 00.00 (UTC)'''</small> арасында жаңадан жасалған мақалалар ғана сайысқа қатыса алады. # Сайысқа ұйымдастырушылар мен әділқазылар алқасынан өзге барлық қатысушылар қатыса алады. # Жарыс бойы кез келген уақытта қатысуға болады. # Мақалалардағы ақпарат [[Уикипедия:Тексерілмелдігі|тексерілген]] болуы керек, [[Уикипедия:Сенімді дереккөздер|сенімді дереккөздер]]ге сүйеніп жазылып, [[Уикипедия:Мақаланы безендіру|мақаланы безендіру]] шарттарына сәйкес болу керек. # Жоба барысында жасалған жаңа мақалалардың көлемі кем дегенде 2500 байт және 200 сөзден болуы керек. # Ең кемі екі [[Уикипедия:Сенімді дереккөздер|сенімді дереккөз]] қосу, санат, интеруики, басқа бетке сілтемелер болуы керек. # Тізім, кесте, үлгі не санаттар сайыс аясына кірмейді. Тізімдер мен кестелерде мәтін болса, олар есептеледі. # 1-орын иелену үшін ең кемі 30 мақала, 2-орын үшін - 20 мақала, 3-орын үшін 10 мақала жазылуы керек. {{multicol-end}} [[Санат:Уикипедия:Жобалар]] jewte1h765h0ax9602j52do28m2hig1 0 684699 3053340 3049440 2022-07-19T18:11:29Z Мағыпар 100137 үлгі, нақтылау wikitext text/x-wiki {{Үңгір |Атауы = Қызыл үңгірлері |Төл атауы = ug/قىزىل مىڭ ئۆي |Сурет = Kizil caves 2006 10 01.jpg |Сурет тақырыбы = |Тереңдігі = |Амплитуда = |Ұзындығы = 3 000 |Көлемі = |Ашылған жылы = |Түрі = |Жанас жыныстар = |Кіретін есік саны = |Қиындық деңгейі = |Келушілер үшін қол жетімді = |Жарығы = |Сайты = |Координаттары = 41.4704/82.3017 |CoordScale = |Ел = Қытай |Аймақ = Шыңжаң Ұйғыр автономиялық ауданы |Ортаққордағы санаты = Кызыльские пещеры }} '''Қызыл үңгірлері''' (қыт.''克孜尔千佛洞'', пиньинь ''Kèzī’ěr Qiānfódòng'' — «Қызылдағы будданың мың үңгірі»; ұйғ. ''قىزىل مىڭ ئۆي'', ''Qizil Ming Öy'', Қизил Миң өй — «мың қызыл үй») — [[Қытай]]дың [[Шыңжаң Ұйғыр автономиялық ауданы]], Бай уезіндегі Қыызыл қаласының маңында орналасқан жартасқа қашалған буддалық [[үңгір]]лер кешені. Қызыл үңгірлері Қытайдағы ең көне буддалық үңгір монастырларының бірі. Үңгірлер тау етегіне ойылған және олар платформалармен, ішкі және сыртқы ағаш баспалдақтармен біріктірілген. Қызыл үңгірлердің ұзындығы 3 шақырымға жуықтайды. Қызыл үңгірлері Қызыл қаласынан оңтүстік-шығысқа қарай 7 шақырым Музат өзенінің солтүстік жағалауындағы жартастарда орналасқан.<ref>Кызыл тысяч Будда пещеры http://www.chinesetimeschool.com/ru-ru/articles/kizil-thousand-buddha-caves/</ref> == Сипаттама == Үңгір ғибадатханасының гүлдену кезеңі 1 мыңжылдықтың басына келді. 14 ғасырға қарай ислам буддизмді Шыңжаңнан ығыстырып шығарғандықтан, Қызыл үңгірлері қирап, ұзақ уақыт бойы қараусыз қалды, олардың көпшілігі жойылды немесе құм басып қалды. Бүгінгі күнге дейін 200-ге жуық үңгірлер сақталған, олардың көпшілігі қираған күйде.<ref name="Reference1">Кызылские пещеры, Кучар https://www.advantour.com/rus/china/kuchar/kizil-caves.htm</ref> Ежелгі Жібек жолы Шығыс пен Батыс арасындағы сауда жолы ғана емес, адамдар тауармен ғана емес, кейіннен қоғамды өзгерткен идеялармен де алмасты. Араб саудагерлері [[ислам]] дінін таратты. Бүгінде Қытайдың солтүстік-батысындағы Шыңжаңда тұрғындардың басым бөлігі мұсылмандар. Ислам келгенге дейін бүкіл Шыңжаң буддистер болған, олар ең үлкен мұра қалдырды, оның бір бөлігін Қызыл үңгірлерден көруге болады.<ref name="Reference2">Кизил: буддийский пещерный комплекс на Великом шёлковом пути в Китае https://pikabu.ru/story/kizil_buddiyskiy_peshchernyiy_kompleks_na_velikom_shyolkovom_puti_v_kitae_5437658</ref> == Ішкі декоры == Қызыл үңгірлерінің ішкі декоры ерекше қызығушылық тудырады. Барлық үңгір-ұяшықтар буддалық діни мотивтерді ғана емес, сонымен қатар әртүрлі аңызға айналған көріністерді бейнелейтін қабырға суреттері мен [[фреска]]лармен безендірілген. Сонымен қатар, көптеген үңгірлер Будда мүсіндерінің ең кішкентайынан бастап биіктігі 14 метрлік алып мүсіндерге дейін безендірілген. Қызыл үңгірлерінде жасалған қабырға суреттері мен фрескалар әртүрлі мәдениеттердің синтезі болып табылады. Мұнда Ұлы Жібек жолы арқылы саяхатшылармен бірге Шыңжаңға келген грек, үнді, парсы мәдениетінің элементтерін кездестіруге болады.<ref name="Reference1"/> Фрескаларда адамдардың күнделікті іс-әрекеті ([[егіншілік]], [[аңшылық]], атқа міну, т.б.) және қоршаған табиғат: таулар, өзендер, жануарлар мен өсімдіктер бейнеленген. Үңгірлердің бірінде әртүрлі аспаптарда ойнап отырған 20 музыкант бейнеленген фреска бар. Фрескалардың нақты жасалған күні белгісіз, бірақ археологтар қабырға суреттерін стиліне қарай екі кезеңге бөлген. Ертедегі үңгірлерде картиналарда қызыл түсті пигменттер қолданылған, сызықтар мұқият реттелген, кескіндер тегіс көрінеді. Кескіндеменің екінші түрінде негізінен көкшіл пигменттер, соның ішінде [[Лазурит|ляпис-лазур]] пайдаланылды. Түрлі түсті [[реңк]]терді пайдаланудың арқасында кескіндер үш өлшемді болып көрінеді. Фрескалардың көпшілігі екінші кезеңге жатады, олар 20 ғасырдың басында кешенге келген неміс археологтарын таң қалдырды, өйткені ляпис-лазулит өте құнды тауар. Фрескалардың көпшілігінде [[Қытай]]дың әсері жоқтың қасы. Қызыл үңгірлерінің екеуінде ғана қытай элементтері бар, олар Тан әулеті билікке келген 8 ғасырдың басындағы соңғы кезеңге жатады. Керісінше, қабырға суреттерінде не грек-үнді (гандхаран), не сасанилік (иран) элементтердің болуы олардың ертерек кезеңге жататынын көрсетеді. Батыс мәдениетінің ықпалын Жібек жолы бойындағы батыс саяхатшыларының Қытайға барар жолда Шыңжаң арқылы өткендігімен түсіндіруге болады.<ref name="Reference2"/> [[Сурет:Kizil panorama, Caves 1 to 235 (without 201-231, back of the mountain, Houshan).jpg|нобай|орта|1100px|Қызыл үңгірінің панорамасы]] == Қызыл үңгірлері туралы мәліметтер == Алайда Қызыл үңгірлерінің тарихы қайғылы сәттерге толы болды. XIX ғасырда Шыңжаң әлемнің саяси аренасында маңызды рөл атқара бастаған кезде, мұнда жергілікті мәдениетті зерттеушілер, зерттеп қана қоймай, қытай халқының мәдени мұраларын елден жиі алып кететін "саяхатшылар" ағыны пайда болды. Қызыл үңгірлер осындай "ғылыми" зерттеулерден қатты зардап шеккендердің бірі болды.<ref name="Reference1"/> Бір кездері жергілікті фрескалардың жойылуына жел мен құмның да әсері болды, ал 20 ғасырдың басында археологтары үңгірлердің барлық қабаттарының ең жақсы суреттерін кесіп алып, бәрін Германияға алып кетті, ол жердегі мұражайларда сақталып, бірақ оның көпшілігі Екінші дүниежүзілік соғыс өртінде жойылып кетті.<ref>Китайский Туркестан https://www.vokrugsveta.ru/vs/article/2763/</ref> 20-ғасырдың ортасында Қытай билігі бұл мәдени ескерткішті қалпына келтіруге қыруар қаржы бөлді. Осы жерден шығарылған өнер мен мәдениет нысандарын қайтару үшін бірқатар шаралар қабылданды. Бүгінгі таңда Қызыл үңгірлері әлемнің түкпір-түкпірінен жүздеген туристерді қарсы алады және Шыңжаңның басты көрікті жерлерінің бірі болып табылады. [[Сурет:Kizil, Cave of the Seafarers.jpg|орта|1000px|]] == Галерея == <gallery> Сурет:QizilDonors.jpg|«Тохар ханзадаларының» қабырғадағы суреті. Түпнұсқа Берлиндегі Indische Kunst мұражайында. Сурет:Kizil mural depicting disciples of Buddha.jpg|Будданың шәкірттері бейнеленген сурет. Сурет:Fragments of Buddhist Wall Painting, Kyzil, Sinkiang, China, Central Asian art, 6th century - Nelson-Atkins Museum of Art - DSC09161.JPG|Буддистік қабырға кескіндемесінің фрагменттері, 6 ғасыр - Нельсон-Аткинс өнер мұражайы Сурет:Dance of Chandraprabha, Kizil Caves.jpg|Чандрапрабха биі, Қызыл үңгірлері. Сурет:Kucha Turtle King Jataka.jpg|Куча тасбақа патшасы. Сурет:German Expedition at Kizil, Cave 4, in 1906-1907 (colorized).jpg|Қызыл үңгіріндегі неміс экспедициясы, 4-үңгір алдында, 1906 ж. Солдан оңға қарай: ассистент Х. Порт, әскери киімдегі Теодор Бартус, Альберт Грюнведель (отырған), Альберт фон Ле Кок (тұрған). Сурет:Trader making a dedication to the Buddha.jpg|Кескіндеме үшін қолданылатын көк пигмент. </gallery> == Дереккөздер == {{дереккөздер}} [[Санат:Қытай үңгірлері]] ky7ogv568o8x3j65o4o963in03s0fyp 0 685329 3053352 3053164 2022-07-19T20:58:22Z Kas77777 100404 wikitext text/x-wiki {{Су спорты түрлерінен жарыс |Атауы = Су спорты түрлерінен әлем чемпионаты 2005 |Эмблема = 2005 World Aquatics Championships logo.jpg |Өлшемі = 250px |Сурет сипаттамасы = |Қала = [[Монреаль]], {{CAN}} |Елдер = |Спортшылар саны = |Медальдар = |Ашылуы = [[16 шілде]] [[2005]] |Жабылуы = [[31 шілде]] [[2005]] |Стадион = |Алдыңғы = [[Су спорты түрлерінен әлем чемпионаты 2003|2003 Барселона]] |Келесі = [[Су спорты түрлерінен әлем чемпионаты 2007|2007 Мельбурн]] }} '''[[Су спорты түрлерінен әлем чемпионаты|Су спорты түрлерінен әлем чемпионаты ]]''' '''2005''' немесе '''[[Халықаралық жүзу федерациясы|FINA]] 11-ші әлем чемпионаты''' [[Канада|Канаданың]] [[Монреаль]] қаласында [[2005 жыл]]дың жазында өткізілді. Жарыстар 5 спорт түрінен өткізілді: [[жүзу]], [[синхронды жүзу]], [[суға секіру]], [[ашық суда жүзу]] және [[су добы]]. ==Медальдық есеп== {| class="wikitable" style="margin:0.5em auto; font-size:90%; position:relative; width:55%;" |- bgcolor="#EFEFEF" ! width=50 | Орын ! width=200 | Ел ! width=50 | [[Сурет:Gold medal world centered-2.svg|20px]] ! width=50 | [[Сурет:Silver medal world centered-2.svg|20px]] ! width=50 | [[Сурет:Bronze medal world centered-2.svg|20px]] ! width=50 | [[Сурет:Medals world.svg|40px]] |- align="center" valign="top" | rowspan="1" valign="center"| 1 | align=left| {{USA}} | style="background:#F7F6A8;" | 21 | style="background:#DCE5E5;" |14 | style="background:#FFDAB9;" | 5 |40 |- align="center" valign="top" bgcolor="#FFFFFF" | rowspan="1" valign="center"|2 | align=left| {{RUS}} | style="background:#F7F6A8;" | 11 | style="background:#DCE5E5;" | 6 | style="background:#FFDAB9;" | 8 | 25 |- align="center" valign="top" | rowspan="1" valign="center"| 3 | align=left| {{AUS}} | style="background:#F7F6A8;" | 9 | style="background:#DCE5E5;" | 9 | style="background:#FFDAB9;" | 8 |26 |- align="center" valign="top" | rowspan="1" valign="center"| 4 | align=left| {{CHN}} | style="background:#F7F6A8;" | 9 | style="background:#DCE5E5;" | 5 | style="background:#FFDAB9;" |2 |16 |- align="center" valign="top" | rowspan="1" valign="center"| 5 | align=left| {{FRA}} | style="background:#F7F6A8;" | 3 | style="background:#DCE5E5;" | 2 | style="background:#FFDAB9;" | 2 | 7 |- align="center" valign="top" | rowspan="1" valign="center"| 6 | align=left| {{GER}} | style="background:#F7F6A8;" | 2 | style="background:#DCE5E5;" | 5 | style="background:#FFDAB9;" | 4 |11 |- align="center" valign="top" | rowspan="1" valign="center"| 7 | align=left| {{POL}} | style="background:#F7F6A8;" | 2 | style="background:#DCE5E5;" | 1 | style="background:#FFDAB9;" | 1 | 4 |- align="center" valign="top" | rowspan="1" valign="center"| 8 | align="left" | {{ZAF}} | style="background:#F7F6A8;" | 2 | style="background:#DCE5E5;" | 0 | style="background:#FFDAB9;" | 1 | 3 |- align="center" valign="top" | rowspan="1" valign="center"| 9 | align=left| {{JPN}} | style="background:#F7F6A8;" | 1 | style="background:#DCE5E5;" | 4 | style="background:#FFDAB9;" | 8 | 13 |- align="center" valign="top" | rowspan="1" valign="center"|10 | align=left| {{CAN}} | style="background:#F7F6A8;" | 1 | style="background:#DCE5E5;" | 3 | style="background:#FFDAB9;" | 1 | 5 |- align="center" valign="top" bgcolor="#EFEFEF" |valign="center" colspan="2" | '''Барлығы''' | '''65''' | '''65''' | '''67''' | '''197''' |} == Сыртқы сілтемелер == * Official FINA results: [http://www.fina.org/competition-results/eeca32d1-f6a5-4515-84ed-9cc20aa73702/46 Diving] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20200629155039/http://www.fina.org/competition-results/eeca32d1-f6a5-4515-84ed-9cc20aa73702/46/ |date=2020-06-29 }}; [http://www.fina.org/competition-results/eeca32d1-f6a5-4515-84ed-9cc20aa73702/45 Swimming] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20200628145454/http://www.fina.org/competition-results/eeca32d1-f6a5-4515-84ed-9cc20aa73702/45 |date=2020-06-28 }}; [http://www.fina.org/competition-results/eeca32d1-f6a5-4515-84ed-9cc20aa73702/49 Open water] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20200628130906/http://www.fina.org/competition-results/eeca32d1-f6a5-4515-84ed-9cc20aa73702/49 |date=2020-06-28 }}; [http://www.fina.org/competition-results/eeca32d1-f6a5-4515-84ed-9cc20aa73702/50 Synchronised swimming] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20200628145507/http://www.fina.org/competition-results/eeca32d1-f6a5-4515-84ed-9cc20aa73702/50 |date=2020-06-28 }}; [http://www.fina.org/competition-results/eeca32d1-f6a5-4515-84ed-9cc20aa73702/48 Water polo] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20200628123839/http://www.fina.org/competition-results/eeca32d1-f6a5-4515-84ed-9cc20aa73702/48 |date=2020-06-28 }} * Swim Rankings [https://web.archive.org/web/20131029184000/http://www.swimrankings.net/index.php?page=meetDetail&meetId=4241783 results] {{Су спорты түрлерінен әлем чемпионаты}} [[Санат:Су спорты түрлерінен әлем чемпионаттары]] dv1o03pqdpwsy1zi98tv4mrst7501fs 3 685342 3053299 2022-07-19T14:00:46Z New user message 61167 [[Template:Қош_келдіңіз|Қарсы алу хабарламасын]] жаңа қатысушы талқылау бетіне жазу. wikitext text/x-wiki {{Template:Қош_келдіңіз|realName=|name=Akerkesaa}} -- [[Қатысушы:Batyrbek.kz|Batyrbek]] ([[Қатысушы талқылауы:Batyrbek.kz|талқылауы]]) 20:00, 2022 ж. шілденің 19 (+06) 7hb0ok87ebr4zxv3z77ldhzqca5wk4k 3 685343 3053300 2022-07-19T14:17:05Z New user message 61167 [[Template:Қош_келдіңіз|Қарсы алу хабарламасын]] жаңа қатысушы талқылау бетіне жазу. wikitext text/x-wiki {{Template:Қош_келдіңіз|realName=|name=Wngml3347}} -- [[Қатысушы:Batyrbek.kz|Batyrbek]] ([[Қатысушы талқылауы:Batyrbek.kz|талқылауы]]) 20:17, 2022 ж. шілденің 19 (+06) 9t5g65y7bowtas5cln94ukwymwna8l4 3 685344 3053308 2022-07-19T14:47:55Z New user message 61167 [[Template:Қош_келдіңіз|Қарсы алу хабарламасын]] жаңа қатысушы талқылау бетіне жазу. wikitext text/x-wiki {{Template:Қош_келдіңіз|realName=|name=Iaom20}} -- [[Қатысушы:Салиха|Салиха]] ([[Қатысушы талқылауы:Салиха|талқылауы]]) 20:47, 2022 ж. шілденің 19 (+06) 88frlwe8kdj879yf8p4idqujmy0wnkz 3 685345 3053309 2022-07-19T15:06:11Z New user message 61167 [[Template:Қош_келдіңіз|Қарсы алу хабарламасын]] жаңа қатысушы талқылау бетіне жазу. wikitext text/x-wiki {{Template:Қош_келдіңіз|realName=|name=PapichAVGN}} -- ''<span style="text-shadow:0px 0px .3em LightSkyBlue;">[[Қатысушы:Arystanbek |А<font color="#DA500B">rys</font>тan<font color="#10AD00">bek</font>]]</span>'' ([[Қатысушы талқылауы:Arystanbek|талқылауы]]) 21:06, 2022 ж. шілденің 19 (+06) 0lrj6cde3dhtdggrurtyaqu4hhung67 3 685346 3053318 2022-07-19T15:30:09Z New user message 61167 [[Template:Қош_келдіңіз|Қарсы алу хабарламасын]] жаңа қатысушы талқылау бетіне жазу. wikitext text/x-wiki {{Template:Қош_келдіңіз|realName=|name=BerkBerk68}} -- [[Қатысушы:Нұрлан Рахымжанов|Нұрлан Рахымжанов]] ([[Қатысушы талқылауы:Нұрлан Рахымжанов|талқылауы]]) 21:30, 2022 ж. шілденің 19 (+06) i88f8agv0s7zkluzf5rljetha6ys9nc 3 685347 3053326 2022-07-19T16:20:35Z New user message 61167 [[Template:Қош_келдіңіз|Қарсы алу хабарламасын]] жаңа қатысушы талқылау бетіне жазу. wikitext text/x-wiki {{Template:Қош_келдіңіз|realName=|name=Tvepik}} -- [[Қатысушы:Batyrbek.kz|Batyrbek]] ([[Қатысушы талқылауы:Batyrbek.kz|талқылауы]]) 22:20, 2022 ж. шілденің 19 (+06) bs1376kaothkavwa1ydjkdf55cznnvd 3 685348 3053327 2022-07-19T16:35:02Z New user message 61167 [[Template:Қош_келдіңіз|Қарсы алу хабарламасын]] жаңа қатысушы талқылау бетіне жазу. wikitext text/x-wiki {{Template:Қош_келдіңіз|realName=|name=Aydın Sümərinli}} -- [[Қатысушы:Erboldilyara|Сариев Ербол]] ([[Қатысушы талқылауы:Erboldilyara|талқылауы]] 22:35, 2022 ж. шілденің 19 (+06) 459tx2m75sqtgaettw01ab0s0yzu22e 3 685349 3053328 2022-07-19T16:49:47Z New user message 61167 [[Template:Қош_келдіңіз|Қарсы алу хабарламасын]] жаңа қатысушы талқылау бетіне жазу. wikitext text/x-wiki {{Template:Қош_келдіңіз|realName=|name=Yelshat kairosh}} -- [[Қатысушы:Kaiyr|Kaiyr]] ([[Қатысушы талқылауы:Kaiyr|талқылауы]] 22:49, 2022 ж. шілденің 19 (+06) g6gwybjxo5w3wj0susebdu5fwkg6b1g 3 685350 3053330 2022-07-19T17:09:57Z New user message 61167 [[Template:Қош_келдіңіз|Қарсы алу хабарламасын]] жаңа қатысушы талқылау бетіне жазу. wikitext text/x-wiki {{Template:Қош_келдіңіз|realName=|name=Dr. Bassam Zahra}} -- [[Қатысушы:Мықтыбек Оразтайұлы|Мықтыбек Оразтайұлы]] ([[Қатысушы талқылауы:Мықтыбек Оразтайұлы|талқылауы]]) 23:09, 2022 ж. шілденің 19 (+06) csuyhwkoi2x84gqp7jt9v1kebxjck5b 3 685351 3053331 2022-07-19T17:17:10Z New user message 61167 [[Template:Қош_келдіңіз|Қарсы алу хабарламасын]] жаңа қатысушы талқылау бетіне жазу. wikitext text/x-wiki {{Template:Қош_келдіңіз|realName=|name=Wname1}} -- [[Қатысушы:Erboldilyara|Сариев Ербол]] ([[Қатысушы талқылауы:Erboldilyara|талқылауы]] 23:17, 2022 ж. шілденің 19 (+06) 9z9em4ygjnw4pyrsoy7r9o924879k5p 3 685352 3053332 2022-07-19T17:20:51Z New user message 61167 [[Template:Қош_келдіңіз|Қарсы алу хабарламасын]] жаңа қатысушы талқылау бетіне жазу. wikitext text/x-wiki {{Template:Қош_келдіңіз|realName=|name=Ertqqqy}} -- [[Қатысушы:GanS NIS|<span style="text-shadow:gray 4px 4px 3px;"><font face="AR Cena" color="black"><b>Fани</b></font></span>]] ([[Қатысушы талқылауы:GanS NIS|талқылауы]]) 23:20, 2022 ж. шілденің 19 (+06) 0y4kfgk4wdn3zca0zwbmv1x0emhm70e 3 685353 3053333 2022-07-19T17:35:42Z New user message 61167 [[Template:Қош_келдіңіз|Қарсы алу хабарламасын]] жаңа қатысушы талқылау бетіне жазу. wikitext text/x-wiki {{Template:Қош_келдіңіз|realName=|name=FatPikachu777}} -- ''<span style="text-shadow:0px 0px .3em LightSkyBlue;">[[Қатысушы:Arystanbek |А<font color="#DA500B">rys</font>тan<font color="#10AD00">bek</font>]]</span>'' ([[Қатысушы талқылауы:Arystanbek|талқылауы]]) 23:35, 2022 ж. шілденің 19 (+06) b6m8ay5o0umxs8btrm623jyc1p8yiyj 3 685354 3053342 2022-07-19T18:45:15Z New user message 61167 [[Template:Қош_келдіңіз|Қарсы алу хабарламасын]] жаңа қатысушы талқылау бетіне жазу. wikitext text/x-wiki {{Template:Қош_келдіңіз|realName=|name=Loukus99}} -- [[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 00:45, 2022 ж. шілденің 20 (+06) bhu6vohb4viy98hgnvobwcduwn8j0pe 0 685355 3053345 2022-07-19T20:10:43Z Kas77777 100404 Жаңа бетте: {{Су спорты түрлерінен жарыс |Атауы = Су спорты түрлерінен әлем чемпионаты 2003 |Эмблема = 2003 World Aquatics Championships logo.jpg |Өлшемі = 250px |Сурет сипаттамасы = |Қала = [[Барселона]], {{ESP}} |Елдер = |Спортшылар саны = |Медальдар = |... wikitext text/x-wiki {{Су спорты түрлерінен жарыс |Атауы = Су спорты түрлерінен әлем чемпионаты 2003 |Эмблема = 2003 World Aquatics Championships logo.jpg |Өлшемі = 250px |Сурет сипаттамасы = |Қала = [[Барселона]], {{ESP}} |Елдер = |Спортшылар саны = |Медальдар = |Ашылуы = [[16 шілде]] [[2003]] |Жабылуы = [[31 шілде]] [[2003]] |Стадион = |Алдыңғы = [[Су спорты түрлерінен әлем чемпионаты 2001|2001 Фукуока]] |Келесі = [[Су спорты түрлерінен әлем чемпионаты 2005|2005 Монреаль]] }} '''[[Су спорты түрлерінен әлем чемпионаты|Су спорты түрлерінен әлем чемпионаты ]]''' '''2003''' немесе '''[[Халықаралық жүзу федерациясы|FINA]] 10-ші әлем чемпионаты''' [[Испания|Испаниянің]] [[Барселона]] қаласында [[2003 жыл]]дың жазында өткізілді. Жарыстар 5 спорт түрінен өткізілді: [[жүзу]], [[синхронды жүзу]], [[суға секіру]], [[ашық суда жүзу]] және [[су добы]]. bpnzsedoxfz8ufebrnw1f92v15u14ko 3053347 3053345 2022-07-19T20:12:44Z Kas77777 100404 wikitext text/x-wiki {{Су спорты түрлерінен жарыс |Атауы = Су спорты түрлерінен әлем чемпионаты 2003 |Эмблема = 2003 World Aquatics Championships logo.jpg |Өлшемі = 250px |Сурет сипаттамасы = |Қала = [[Барселона]], {{ESP}} |Елдер = |Спортшылар саны = |Медальдар = |Ашылуы = [[12 шілде]] [[2003]] |Жабылуы = [[27 шілде]] [[2003]] |Стадион = |Алдыңғы = [[Су спорты түрлерінен әлем чемпионаты 2001|2001 Фукуока]] |Келесі = [[Су спорты түрлерінен әлем чемпионаты 2005|2005 Монреаль]] }} '''[[Су спорты түрлерінен әлем чемпионаты|Су спорты түрлерінен әлем чемпионаты ]]''' '''2003''' немесе '''[[Халықаралық жүзу федерациясы|FINA]] 10-ші әлем чемпионаты''' [[Испания|Испаниянің]] [[Барселона]] қаласында [[2003 жыл]]дың жазында өткізілді. Жарыстар 5 спорт түрінен өткізілді: [[жүзу]], [[синхронды жүзу]], [[суға секіру]], [[ашық суда жүзу]] және [[су добы]]. == Сыртқы сілтемелер == * [http://www.fina.org/ FINA official website] * Official FINA results: [http://www.fina.org/competition-results/f16bc2e9-17c2-4d0f-9861-659b44bab300/46 Diving] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20200629162638/http://www.fina.org/competition-results/f16bc2e9-17c2-4d0f-9861-659b44bab300/46 |date=2020-06-29 }}; [http://www.fina.org/competition-results/f16bc2e9-17c2-4d0f-9861-659b44bab300/45 Swimming] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20200629140852/http://www.fina.org/competition-results/f16bc2e9-17c2-4d0f-9861-659b44bab300/45/ |date=2020-06-29 }}; [http://www.fina.org/competition-results/f16bc2e9-17c2-4d0f-9861-659b44bab300/49 Open water] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20181006154939/http://www.fina.org/competition-results/f16bc2e9-17c2-4d0f-9861-659b44bab300/49 |date=2018-10-06 }}; [http://www.fina.org/competition-results/f16bc2e9-17c2-4d0f-9861-659b44bab300/50 Synchronised swimming] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20181006175001/http://www.fina.org/competition-results/f16bc2e9-17c2-4d0f-9861-659b44bab300/50 |date=2018-10-06 }}; [http://www.fina.org/competition-results/f16bc2e9-17c2-4d0f-9861-659b44bab300/48 Water polo] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20200627222556/http://www.fina.org/competition-results/f16bc2e9-17c2-4d0f-9861-659b44bab300/48 |date=2020-06-27 }} {{Су спорты түрлерінен әлем чемпионаты}} [[Санат:Су спорты түрлерінен әлем чемпионаттары]] suh4inqjd8huh6v3gono3okirtczw6q 3053351 3053347 2022-07-19T20:58:04Z Kas77777 100404 wikitext text/x-wiki {{Су спорты түрлерінен жарыс |Атауы = Су спорты түрлерінен әлем чемпионаты 2003 |Эмблема = 2003 World Aquatics Championships logo.jpg |Өлшемі = 250px |Сурет сипаттамасы = |Қала = [[Барселона]], {{ESP}} |Елдер = |Спортшылар саны = |Медальдар = |Ашылуы = [[12 шілде]] [[2003]] |Жабылуы = [[27 шілде]] [[2003]] |Стадион = |Алдыңғы = [[Су спорты түрлерінен әлем чемпионаты 2001|2001 Фукуока]] |Келесі = [[Су спорты түрлерінен әлем чемпионаты 2005|2005 Монреаль]] }} '''[[Су спорты түрлерінен әлем чемпионаты|Су спорты түрлерінен әлем чемпионаты ]]''' '''2003''' немесе '''[[Халықаралық жүзу федерациясы|FINA]] 10-ші әлем чемпионаты''' [[Испания|Испаниянің]] [[Барселона]] қаласында [[2003 жыл]]дың жазында өткізілді. Жарыстар 5 спорт түрінен өткізілді: [[жүзу]], [[синхронды жүзу]], [[суға секіру]], [[ашық суда жүзу]] және [[су добы]]. ==Медальдық есеп== {| class="wikitable" style="margin:0.5em auto; font-size:90%; position:relative; width:55%;" |- bgcolor="#EFEFEF" ! width=50 | Орын ! width=200 | Ел ! width=50 | [[Сурет:Gold medal world centered-2.svg|20px]] ! width=50 | [[Сурет:Silver medal world centered-2.svg|20px]] ! width=50 | [[Сурет:Bronze medal world centered-2.svg|20px]] ! width=50 | [[Сурет:Medals world.svg|40px]] |- align="center" valign="top" | rowspan="1" valign="center"| 1 | align=left| {{USA}} | style="background:#F7F6A8;" | 21 | style="background:#DCE5E5;" |14 | style="background:#FFDAB9;" | 5 |40 |- align="center" valign="top" bgcolor="#FFFFFF" | rowspan="1" valign="center"|2 | align=left| {{RUS}} | style="background:#F7F6A8;" | 11 | style="background:#DCE5E5;" | 6 | style="background:#FFDAB9;" | 8 | 25 |- align="center" valign="top" | rowspan="1" valign="center"| 3 | align=left| {{AUS}} | style="background:#F7F6A8;" | 9 | style="background:#DCE5E5;" | 9 | style="background:#FFDAB9;" | 8 |26 |- align="center" valign="top" | rowspan="1" valign="center"| 4 | align=left| {{CHN}} | style="background:#F7F6A8;" | 9 | style="background:#DCE5E5;" | 5 | style="background:#FFDAB9;" |2 |16 |- align="center" valign="top" | rowspan="1" valign="center"| 5 | align=left| {{FRA}} | style="background:#F7F6A8;" | 3 | style="background:#DCE5E5;" | 2 | style="background:#FFDAB9;" | 2 | 7 |- align="center" valign="top" | rowspan="1" valign="center"| 6 | align=left| {{GER}} | style="background:#F7F6A8;" | 2 | style="background:#DCE5E5;" | 5 | style="background:#FFDAB9;" | 4 |11 |- align="center" valign="top" | rowspan="1" valign="center"| 7 | align=left| {{POL}} | style="background:#F7F6A8;" | 2 | style="background:#DCE5E5;" | 1 | style="background:#FFDAB9;" | 1 | 4 |- align="center" valign="top" | rowspan="1" valign="center"| 8 | align="left" | {{ZAF}} | style="background:#F7F6A8;" | 2 | style="background:#DCE5E5;" | 0 | style="background:#FFDAB9;" | 1 | 3 |- align="center" valign="top" | rowspan="1" valign="center"| 9 | align=left| {{JPN}} | style="background:#F7F6A8;" | 1 | style="background:#DCE5E5;" | 4 | style="background:#FFDAB9;" | 8 | 13 |- align="center" valign="top" | rowspan="1" valign="center"|10 | align=left| {{CAN}} | style="background:#F7F6A8;" | 1 | style="background:#DCE5E5;" | 3 | style="background:#FFDAB9;" | 1 | 5 |- align="center" valign="top" bgcolor="#EFEFEF" |valign="center" colspan="2" | '''Барлығы''' | '''65''' | '''65''' | '''67''' | '''197''' |} == Сыртқы сілтемелер == * [http://www.fina.org/ FINA official website] * Official FINA results: [http://www.fina.org/competition-results/f16bc2e9-17c2-4d0f-9861-659b44bab300/46 Diving] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20200629162638/http://www.fina.org/competition-results/f16bc2e9-17c2-4d0f-9861-659b44bab300/46 |date=2020-06-29 }}; [http://www.fina.org/competition-results/f16bc2e9-17c2-4d0f-9861-659b44bab300/45 Swimming] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20200629140852/http://www.fina.org/competition-results/f16bc2e9-17c2-4d0f-9861-659b44bab300/45/ |date=2020-06-29 }}; [http://www.fina.org/competition-results/f16bc2e9-17c2-4d0f-9861-659b44bab300/49 Open water] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20181006154939/http://www.fina.org/competition-results/f16bc2e9-17c2-4d0f-9861-659b44bab300/49 |date=2018-10-06 }}; [http://www.fina.org/competition-results/f16bc2e9-17c2-4d0f-9861-659b44bab300/50 Synchronised swimming] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20181006175001/http://www.fina.org/competition-results/f16bc2e9-17c2-4d0f-9861-659b44bab300/50 |date=2018-10-06 }}; [http://www.fina.org/competition-results/f16bc2e9-17c2-4d0f-9861-659b44bab300/48 Water polo] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20200627222556/http://www.fina.org/competition-results/f16bc2e9-17c2-4d0f-9861-659b44bab300/48 |date=2020-06-27 }} {{Су спорты түрлерінен әлем чемпионаты}} [[Санат:Су спорты түрлерінен әлем чемпионаттары]] mmeszbi078atnxg0oajlp0h21ol4nvs 3053356 3053351 2022-07-19T21:15:18Z Kas77777 100404 /* Медальдық есеп */ wikitext text/x-wiki {{Су спорты түрлерінен жарыс |Атауы = Су спорты түрлерінен әлем чемпионаты 2003 |Эмблема = 2003 World Aquatics Championships logo.jpg |Өлшемі = 250px |Сурет сипаттамасы = |Қала = [[Барселона]], {{ESP}} |Елдер = |Спортшылар саны = |Медальдар = |Ашылуы = [[12 шілде]] [[2003]] |Жабылуы = [[27 шілде]] [[2003]] |Стадион = |Алдыңғы = [[Су спорты түрлерінен әлем чемпионаты 2001|2001 Фукуока]] |Келесі = [[Су спорты түрлерінен әлем чемпионаты 2005|2005 Монреаль]] }} '''[[Су спорты түрлерінен әлем чемпионаты|Су спорты түрлерінен әлем чемпионаты ]]''' '''2003''' немесе '''[[Халықаралық жүзу федерациясы|FINA]] 10-ші әлем чемпионаты''' [[Испания|Испаниянің]] [[Барселона]] қаласында [[2003 жыл]]дың жазында өткізілді. Жарыстар 5 спорт түрінен өткізілді: [[жүзу]], [[синхронды жүзу]], [[суға секіру]], [[ашық суда жүзу]] және [[су добы]]. ==Медальдық есеп== {| class="wikitable" style="margin:0.5em auto; font-size:90%; position:relative; width:55%;" |- bgcolor="#EFEFEF" ! width=50 | Орын ! width=200 | Ел ! width=50 | [[Сурет:Gold medal world centered-2.svg|20px]] ! width=50 | [[Сурет:Silver medal world centered-2.svg|20px]] ! width=50 | [[Сурет:Bronze medal world centered-2.svg|20px]] ! width=50 | [[Сурет:Medals world.svg|40px]] |- align="center" valign="top" | rowspan="1" valign="center"| 1 | align=left| {{USA}} | style="background:#F7F6A8;" | 12 | style="background:#DCE5E5;" |13 | style="background:#FFDAB9;" | 6 |31 |- align="center" valign="top" bgcolor="#FFFFFF" | rowspan="1" valign="center"|2 | align=left| {{RUS}} | style="background:#F7F6A8;" | 10 | style="background:#DCE5E5;" | 5 | style="background:#FFDAB9;" | 6 | 21 |- align="center" valign="top" | rowspan="1" valign="center"| 3 | align=left| {{AUS}} | style="background:#F7F6A8;" | 8 | style="background:#DCE5E5;" | 12 | style="background:#FFDAB9;" | 6 |26 |- align="center" valign="top" | rowspan="1" valign="center"| 4 | align=left| {{CHN}} | style="background:#F7F6A8;" | 7 | style="background:#DCE5E5;" | 4 | style="background:#FFDAB9;" | 8 |19 |- align="center" valign="top" | rowspan="1" valign="center"| 5 | align=left| {{GER}} | style="background:#F7F6A8;" | 5 | style="background:#DCE5E5;" | 6 | style="background:#FFDAB9;" | 5 | 16 |- align="center" valign="top" | rowspan="1" valign="center"| 6 | align=left| {{JPN}} | style="background:#F7F6A8;" | 3 | style="background:#DCE5E5;" | 3 | style="background:#FFDAB9;" | 3 |9 |- align="center" valign="top" | rowspan="1" valign="center"| 7 | align=left| {{NED}} | style="background:#F7F6A8;" | 3 | style="background:#DCE5E5;" | 2 | style="background:#FFDAB9;" | 2 | 7 |- align="center" valign="top" | rowspan="1" valign="center"| 8 | align="left" | {{GBR}} | style="background:#F7F6A8;" | 2 | style="background:#DCE5E5;" | 3 | style="background:#FFDAB9;" | 3 | 8 |- align="center" valign="top" | rowspan="1" valign="center"| 9 | align=left| {{UKR}} | style="background:#F7F6A8;" | 2 | style="background:#DCE5E5;" | 3 | style="background:#FFDAB9;" | 2 | 7 |- align="center" valign="top" | rowspan="1" valign="center"|10 | align=left| {{ITA}} | style="background:#F7F6A8;" | 2 | style="background:#DCE5E5;" | 2 | style="background:#FFDAB9;" | 1 | 5 |- align="center" valign="top" bgcolor="#EFEFEF" |valign="center" colspan="2" | '''Барлығы''' | '''65''' | '''65''' | '''67''' | '''197''' |} == Сыртқы сілтемелер == * [http://www.fina.org/ FINA official website] * Official FINA results: [http://www.fina.org/competition-results/f16bc2e9-17c2-4d0f-9861-659b44bab300/46 Diving] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20200629162638/http://www.fina.org/competition-results/f16bc2e9-17c2-4d0f-9861-659b44bab300/46 |date=2020-06-29 }}; [http://www.fina.org/competition-results/f16bc2e9-17c2-4d0f-9861-659b44bab300/45 Swimming] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20200629140852/http://www.fina.org/competition-results/f16bc2e9-17c2-4d0f-9861-659b44bab300/45/ |date=2020-06-29 }}; [http://www.fina.org/competition-results/f16bc2e9-17c2-4d0f-9861-659b44bab300/49 Open water] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20181006154939/http://www.fina.org/competition-results/f16bc2e9-17c2-4d0f-9861-659b44bab300/49 |date=2018-10-06 }}; [http://www.fina.org/competition-results/f16bc2e9-17c2-4d0f-9861-659b44bab300/50 Synchronised swimming] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20181006175001/http://www.fina.org/competition-results/f16bc2e9-17c2-4d0f-9861-659b44bab300/50 |date=2018-10-06 }}; [http://www.fina.org/competition-results/f16bc2e9-17c2-4d0f-9861-659b44bab300/48 Water polo] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20200627222556/http://www.fina.org/competition-results/f16bc2e9-17c2-4d0f-9861-659b44bab300/48 |date=2020-06-27 }} {{Су спорты түрлерінен әлем чемпионаты}} [[Санат:Су спорты түрлерінен әлем чемпионаттары]] bv1exueiws94pvycn1quodbtqanekzl 3 685356 3053346 2022-07-19T20:11:52Z New user message 61167 [[Template:Қош_келдіңіз|Қарсы алу хабарламасын]] жаңа қатысушы талқылау бетіне жазу. wikitext text/x-wiki {{Template:Қош_келдіңіз|realName=|name=Izaosenpai}} -- [[Қатысушы:Kaiyr|Kaiyr]] ([[Қатысушы талқылауы:Kaiyr|талқылауы]] 02:11, 2022 ж. шілденің 20 (+06) 2vclbpjvad3o16eu840db4gmsugj7yz 0 685357 3053349 2022-07-19T20:33:27Z Kas77777 100404 Жаңа бетте: {{Су спорты түрлерінен жарыс |Атауы = Су спорты түрлерінен әлем чемпионаты 2001 |Эмблема = 2001 World Aquatics Championships logo.jpg |Өлшемі = 250px |Сурет сипаттамасы = |Қала = [[Фукуока]], {{JPN}} |Елдер = |Спортшылар саны = |Медальдар = |Аш... wikitext text/x-wiki {{Су спорты түрлерінен жарыс |Атауы = Су спорты түрлерінен әлем чемпионаты 2001 |Эмблема = 2001 World Aquatics Championships logo.jpg |Өлшемі = 250px |Сурет сипаттамасы = |Қала = [[Фукуока]], {{JPN}} |Елдер = |Спортшылар саны = |Медальдар = |Ашылуы = [[16 шілде]] [[2001]] |Жабылуы = [[29 шілде]] [[2001]] |Стадион = |Алдыңғы = [[Су спорты түрлерінен әлем чемпионаты 1999|1999 Перт]] |Келесі = [[Су спорты түрлерінен әлем чемпионаты 2003|2003 Барселона]] }} '''[[Су спорты түрлерінен әлем чемпионаты|Су спорты түрлерінен әлем чемпионаты ]]''' '''2001''' немесе '''[[Халықаралық жүзу федерациясы|FINA]] 9-ші әлем чемпионаты''' [[Жапония|Жапониянің]] [[Фукуока]] қаласында [[2003 жыл]]дың жазында өткізілді. Жарыстар 5 спорт түрінен өткізілді: [[жүзу]], [[синхронды жүзу]], [[суға секіру]], [[ашық суда жүзу]] және [[су добы]]. osksfexuixr52xe9l87ir5ar4mb32p7 3053350 3053349 2022-07-19T20:38:44Z Kas77777 100404 wikitext text/x-wiki {{Су спорты түрлерінен жарыс |Атауы = Су спорты түрлерінен әлем чемпионаты 2001 |Эмблема = 2001 World Aquatics Championships logo.jpg |Өлшемі = 250px |Сурет сипаттамасы = |Қала = [[Фукуока]], {{JPN}} |Елдер = |Спортшылар саны = |Медальдар = |Ашылуы = [[16 шілде]] [[2001]] |Жабылуы = [[29 шілде]] [[2001]] |Стадион = |Алдыңғы = [[Су спорты түрлерінен әлем чемпионаты 1999|1999 Перт]] |Келесі = [[Су спорты түрлерінен әлем чемпионаты 2003|2003 Барселона]] }} '''[[Су спорты түрлерінен әлем чемпионаты|Су спорты түрлерінен әлем чемпионаты ]]''' '''2001''' немесе '''[[Халықаралық жүзу федерациясы|FINA]] 9-ші әлем чемпионаты''' [[Жапония|Жапониянің]] [[Фукуока]] қаласында [[2003 жыл]]дың жазында өткізілді. Жарыстар 5 спорт түрінен өткізілді: [[жүзу]], [[синхронды жүзу]], [[суға секіру]], [[ашық суда жүзу]] және [[су добы]]. == Сыртқы сілтемелер == *[http://www.fina.org/ FINA Official Website] * Swim Rankings [https://web.archive.org/web/20070922094048/http://www.swimrankings.net/index.php?page=meetDetail&meetId=9645418 results] {{Су спорты түрлерінен әлем чемпионаты}} [[Санат:Су спорты түрлерінен әлем чемпионаттары]] 8uvj3dlvjlqtkozkf6cdbkag4ctpo5c 3053353 3053350 2022-07-19T21:02:11Z Kas77777 100404 wikitext text/x-wiki {{Су спорты түрлерінен жарыс |Атауы = Су спорты түрлерінен әлем чемпионаты 2001 |Эмблема = 2001 World Aquatics Championships logo.jpg |Өлшемі = 250px |Сурет сипаттамасы = |Қала = [[Фукуока]], {{JPN}} |Елдер = |Спортшылар саны = |Медальдар = |Ашылуы = [[16 шілде]] [[2001]] |Жабылуы = [[29 шілде]] [[2001]] |Стадион = |Алдыңғы = [[Су спорты түрлерінен әлем чемпионаты 1999|1999 Перт]] |Келесі = [[Су спорты түрлерінен әлем чемпионаты 2003|2003 Барселона]] }} '''[[Су спорты түрлерінен әлем чемпионаты|Су спорты түрлерінен әлем чемпионаты ]]''' '''2001''' немесе '''[[Халықаралық жүзу федерациясы|FINA]] 9-ші әлем чемпионаты''' [[Жапония|Жапониянің]] [[Фукуока]] қаласында [[2003 жыл]]дың жазында өткізілді. Жарыстар 5 спорт түрінен өткізілді: [[жүзу]], [[синхронды жүзу]], [[суға секіру]], [[ашық суда жүзу]] және [[су добы]]. ==Медальдық есеп== {| class="wikitable" style="margin:0.5em auto; font-size:90%; position:relative; width:55%;" |- bgcolor="#EFEFEF" ! width=50 | Орын ! width=200 | Ел ! width=50 | [[Сурет:Gold medal world centered-2.svg|20px]] ! width=50 | [[Сурет:Silver medal world centered-2.svg|20px]] ! width=50 | [[Сурет:Bronze medal world centered-2.svg|20px]] ! width=50 | [[Сурет:Medals world.svg|40px]] |- align="center" valign="top" | rowspan="1" valign="center"| 1 | align=left| {{AUS}} | style="background:#F7F6A8;" | 21 | style="background:#DCE5E5;" |14 | style="background:#FFDAB9;" | 5 |40 |- align="center" valign="top" bgcolor="#FFFFFF" | rowspan="1" valign="center"|2 | align=left| {{CHN}} | style="background:#F7F6A8;" | 11 | style="background:#DCE5E5;" | 6 | style="background:#FFDAB9;" | 8 | 25 |- align="center" valign="top" | rowspan="1" valign="center"| 3 | align=left| {{USA}} | style="background:#F7F6A8;" | 9 | style="background:#DCE5E5;" | 9 | style="background:#FFDAB9;" | 8 |26 |- align="center" valign="top" | rowspan="1" valign="center"| 4 | align=left| {{RUS}} | style="background:#F7F6A8;" | 9 | style="background:#DCE5E5;" | 5 | style="background:#FFDAB9;" |2 |16 |- align="center" valign="top" | rowspan="1" valign="center"| 5 | align=left| {{ITA}} | style="background:#F7F6A8;" | 3 | style="background:#DCE5E5;" | 2 | style="background:#FFDAB9;" | 2 | 7 |- align="center" valign="top" | rowspan="1" valign="center"| 6 | align=left| {{GER}} | style="background:#F7F6A8;" | 2 | style="background:#DCE5E5;" | 5 | style="background:#FFDAB9;" | 4 |11 |- align="center" valign="top" | rowspan="1" valign="center"| 7 | align=left| {{NED}} | style="background:#F7F6A8;" | 2 | style="background:#DCE5E5;" | 1 | style="background:#FFDAB9;" | 1 | 4 |- align="center" valign="top" | rowspan="1" valign="center"| 8 | align="left" | {{UKR}} | style="background:#F7F6A8;" | 2 | style="background:#DCE5E5;" | 0 | style="background:#FFDAB9;" | 1 | 3 |- align="center" valign="top" | rowspan="1" valign="center"| 9 | align=left| {{SWE}} | style="background:#F7F6A8;" | 1 | style="background:#DCE5E5;" | 4 | style="background:#FFDAB9;" | 8 | 13 |- align="center" valign="top" | rowspan="1" valign="center"|10 | align=left| {{GBR}} | style="background:#F7F6A8;" | 1 | style="background:#DCE5E5;" | 3 | style="background:#FFDAB9;" | 1 | 5 |- align="center" valign="top" bgcolor="#EFEFEF" |valign="center" colspan="2" | '''Барлығы''' | '''61''' | '''62''' | '''61''' | '''184''' |} == Сыртқы сілтемелер == *[http://www.fina.org/ FINA Official Website] * Swim Rankings [https://web.archive.org/web/20070922094048/http://www.swimrankings.net/index.php?page=meetDetail&meetId=9645418 results] {{Су спорты түрлерінен әлем чемпионаты}} [[Санат:Су спорты түрлерінен әлем чемпионаттары]] 9sg5e2rfuwu17zz7c3e4njbrbc66k29 3053354 3053353 2022-07-19T21:05:56Z Kas77777 100404 wikitext text/x-wiki {{Су спорты түрлерінен жарыс |Атауы = Су спорты түрлерінен әлем чемпионаты 2001 |Эмблема = 2001 World Aquatics Championships logo.jpg |Өлшемі = 250px |Сурет сипаттамасы = |Қала = [[Фукуока]], {{JPN}} |Елдер = |Спортшылар саны = |Медальдар = |Ашылуы = [[16 шілде]] [[2001]] |Жабылуы = [[29 шілде]] [[2001]] |Стадион = |Алдыңғы = [[Су спорты түрлерінен әлем чемпионаты 1999|1999 Перт]] |Келесі = [[Су спорты түрлерінен әлем чемпионаты 2003|2003 Барселона]] }} '''[[Су спорты түрлерінен әлем чемпионаты|Су спорты түрлерінен әлем чемпионаты ]]''' '''2001''' немесе '''[[Халықаралық жүзу федерациясы|FINA]] 9-ші әлем чемпионаты''' [[Жапония|Жапониянің]] [[Фукуока]] қаласында [[2003 жыл]]дың жазында өткізілді. Жарыстар 5 спорт түрінен өткізілді: [[жүзу]], [[синхронды жүзу]], [[суға секіру]], [[ашық суда жүзу]] және [[су добы]]. ==Медальдық есеп== {| class="wikitable" style="margin:0.5em auto; font-size:90%; position:relative; width:55%;" |- bgcolor="#EFEFEF" ! width=50 | Орын ! width=200 | Ел ! width=50 | [[Сурет:Gold medal world centered-2.svg|20px]] ! width=50 | [[Сурет:Silver medal world centered-2.svg|20px]] ! width=50 | [[Сурет:Bronze medal world centered-2.svg|20px]] ! width=50 | [[Сурет:Medals world.svg|40px]] |- align="center" valign="top" | rowspan="1" valign="center"| 1 | align=left| {{AUS}} | style="background:#F7F6A8;" | 21 | style="background:#DCE5E5;" |14 | style="background:#FFDAB9;" | 5 |40 |- align="center" valign="top" bgcolor="#FFFFFF" | rowspan="1" valign="center"|2 | align=left| {{CHN}} | style="background:#F7F6A8;" | 11 | style="background:#DCE5E5;" | 6 | style="background:#FFDAB9;" | 8 | 25 |- align="center" valign="top" | rowspan="1" valign="center"| 3 | align=left| {{USA}} | style="background:#F7F6A8;" | 9 | style="background:#DCE5E5;" | 9 | style="background:#FFDAB9;" | 8 |26 |- align="center" valign="top" | rowspan="1" valign="center"| 4 | align=left| {{RUS}} | style="background:#F7F6A8;" | 6 | style="background:#DCE5E5;" | 8 | style="background:#FFDAB9;" |7 |21 |- align="center" valign="top" | rowspan="1" valign="center"| 5 | align=left| {{ITA}} | style="background:#F7F6A8;" | 6 | style="background:#DCE5E5;" | 2 | style="background:#FFDAB9;" | 4 | 12 |- align="center" valign="top" | rowspan="1" valign="center"| 6 | align=left| {{GER}} | style="background:#F7F6A8;" | 4 | style="background:#DCE5E5;" | 7 | style="background:#FFDAB9;" | 8 |19 |- align="center" valign="top" | rowspan="1" valign="center"| 7 | align=left| {{NED}} | style="background:#F7F6A8;" | 3 | style="background:#DCE5E5;" | 5 | style="background:#FFDAB9;" | 1 | 9 |- align="center" valign="top" | rowspan="1" valign="center"| 8 | align="left" | {{UKR}} | style="background:#F7F6A8;" | 3 | style="background:#DCE5E5;" | 1 | style="background:#FFDAB9;" | 1 | 5 |- align="center" valign="top" | rowspan="1" valign="center"| 9 | align=left| {{SWE}} | style="background:#F7F6A8;" | 1 | style="background:#DCE5E5;" | 3 | style="background:#FFDAB9;" | 2 | 6 |- align="center" valign="top" | rowspan="1" valign="center"|10 | align=left| {{GBR}} | style="background:#F7F6A8;" | 1 | style="background:#DCE5E5;" | 2 | style="background:#FFDAB9;" | 4 | 7 |- align="center" valign="top" bgcolor="#EFEFEF" |valign="center" colspan="2" | '''Барлығы''' | '''61''' | '''62''' | '''61''' | '''184''' |} == Сыртқы сілтемелер == *[http://www.fina.org/ FINA Official Website] * Swim Rankings [https://web.archive.org/web/20070922094048/http://www.swimrankings.net/index.php?page=meetDetail&meetId=9645418 results] {{Су спорты түрлерінен әлем чемпионаты}} [[Санат:Су спорты түрлерінен әлем чемпионаттары]] 3sp74a1dm7zhm5qfxkza6an5xuwvgnh 3053355 3053354 2022-07-19T21:08:01Z Kas77777 100404 wikitext text/x-wiki {{Су спорты түрлерінен жарыс |Атауы = Су спорты түрлерінен әлем чемпионаты 2001 |Эмблема = 2001 World Aquatics Championships logo.jpg |Өлшемі = 250px |Сурет сипаттамасы = |Қала = [[Фукуока]], {{JPN}} |Елдер = |Спортшылар саны = |Медальдар = |Ашылуы = [[16 шілде]] [[2001]] |Жабылуы = [[29 шілде]] [[2001]] |Стадион = |Алдыңғы = [[Су спорты түрлерінен әлем чемпионаты 1999|1999 Перт]] |Келесі = [[Су спорты түрлерінен әлем чемпионаты 2003|2003 Барселона]] }} '''[[Су спорты түрлерінен әлем чемпионаты|Су спорты түрлерінен әлем чемпионаты ]]''' '''2001''' немесе '''[[Халықаралық жүзу федерациясы|FINA]] 9-ші әлем чемпионаты''' [[Жапония|Жапониянің]] [[Фукуока]] қаласында [[2003 жыл]]дың жазында өткізілді. Жарыстар 5 спорт түрінен өткізілді: [[жүзу]], [[синхронды жүзу]], [[суға секіру]], [[ашық суда жүзу]] және [[су добы]]. ==Медальдық есеп== {| class="wikitable" style="margin:0.5em auto; font-size:90%; position:relative; width:55%;" |- bgcolor="#EFEFEF" ! width=50 | Орын ! width=200 | Ел ! width=50 | [[Сурет:Gold medal world centered-2.svg|20px]] ! width=50 | [[Сурет:Silver medal world centered-2.svg|20px]] ! width=50 | [[Сурет:Bronze medal world centered-2.svg|20px]] ! width=50 | [[Сурет:Medals world.svg|40px]] |- align="center" valign="top" | rowspan="1" valign="center"| 1 | align=left| {{AUS}} | style="background:#F7F6A8;" | 13 | style="background:#DCE5E5;" |4 | style="background:#FFDAB9;" | 6 |23 |- align="center" valign="top" bgcolor="#FFFFFF" | rowspan="1" valign="center"|2 | align=left| {{CHN}} | style="background:#F7F6A8;" | 10 | style="background:#DCE5E5;" | 6 | style="background:#FFDAB9;" | 4 | 20 |- align="center" valign="top" | rowspan="1" valign="center"| 3 | align=left| {{USA}} | style="background:#F7F6A8;" | 9 | style="background:#DCE5E5;" | 9 | style="background:#FFDAB9;" | 8 |26 |- align="center" valign="top" | rowspan="1" valign="center"| 4 | align=left| {{RUS}} | style="background:#F7F6A8;" | 6 | style="background:#DCE5E5;" | 8 | style="background:#FFDAB9;" |7 |21 |- align="center" valign="top" | rowspan="1" valign="center"| 5 | align=left| {{ITA}} | style="background:#F7F6A8;" | 6 | style="background:#DCE5E5;" | 2 | style="background:#FFDAB9;" | 4 | 12 |- align="center" valign="top" | rowspan="1" valign="center"| 6 | align=left| {{GER}} | style="background:#F7F6A8;" | 4 | style="background:#DCE5E5;" | 7 | style="background:#FFDAB9;" | 8 |19 |- align="center" valign="top" | rowspan="1" valign="center"| 7 | align=left| {{NED}} | style="background:#F7F6A8;" | 3 | style="background:#DCE5E5;" | 5 | style="background:#FFDAB9;" | 1 | 9 |- align="center" valign="top" | rowspan="1" valign="center"| 8 | align="left" | {{UKR}} | style="background:#F7F6A8;" | 3 | style="background:#DCE5E5;" | 1 | style="background:#FFDAB9;" | 1 | 5 |- align="center" valign="top" | rowspan="1" valign="center"| 9 | align=left| {{SWE}} | style="background:#F7F6A8;" | 1 | style="background:#DCE5E5;" | 3 | style="background:#FFDAB9;" | 2 | 6 |- align="center" valign="top" | rowspan="1" valign="center"|10 | align=left| {{GBR}} | style="background:#F7F6A8;" | 1 | style="background:#DCE5E5;" | 2 | style="background:#FFDAB9;" | 4 | 7 |- align="center" valign="top" bgcolor="#EFEFEF" |valign="center" colspan="2" | '''Барлығы''' | '''61''' | '''62''' | '''61''' | '''184''' |} == Сыртқы сілтемелер == *[http://www.fina.org/ FINA Official Website] * Swim Rankings [https://web.archive.org/web/20070922094048/http://www.swimrankings.net/index.php?page=meetDetail&meetId=9645418 results] {{Су спорты түрлерінен әлем чемпионаты}} [[Санат:Су спорты түрлерінен әлем чемпионаттары]] 8kvw9kx3myvvdzogd6extcp13182q65 3 685358 3053357 2022-07-19T21:43:31Z New user message 61167 [[Template:Қош_келдіңіз|Қарсы алу хабарламасын]] жаңа қатысушы талқылау бетіне жазу. wikitext text/x-wiki {{Template:Қош_келдіңіз|realName=|name=Füsun Bayrakdar}} -- [[Қатысушы:Мықтыбек Оразтайұлы|Мықтыбек Оразтайұлы]] ([[Қатысушы талқылауы:Мықтыбек Оразтайұлы|талқылауы]]) 03:43, 2022 ж. шілденің 20 (+06) juev5olf2hmm4ypjpm0x2f9e6z3mb52 3 685359 3053360 2022-07-19T22:27:30Z New user message 61167 [[Template:Қош_келдіңіз|Қарсы алу хабарламасын]] жаңа қатысушы талқылау бетіне жазу. wikitext text/x-wiki {{Template:Қош_келдіңіз|realName=|name=Maad1naa}} -- [[Қатысушы:Мықтыбек Оразтайұлы|Мықтыбек Оразтайұлы]] ([[Қатысушы талқылауы:Мықтыбек Оразтайұлы|талқылауы]]) 04:27, 2022 ж. шілденің 20 (+06) chvev63nma1ee2aw60whjvvs99j3ads 3 685360 3053364 2022-07-20T04:30:59Z MdsShakil 110227 MdsShakil [[Қатысушы талқылауы:GabrielKuriyama]] бетін [[Қатысушы талқылауы:SilentHill 333]] бетіне жылжытты: Automatically moved page while renaming the user "[[Special:CentralAuth/GabrielKuriyama|GabrielKuriyama]]" to "[[Special:CentralAuth/SilentHill 333|SilentHill 333]]" wikitext text/x-wiki #АЙДАУ [[Қатысушы талқылауы:SilentHill 333]] 3lvdiko2hyymyn7w5ie0yc7604w1xzi 3 685361 3053368 2022-07-20T05:40:08Z New user message 61167 [[Template:Қош_келдіңіз|Қарсы алу хабарламасын]] жаңа қатысушы талқылау бетіне жазу. wikitext text/x-wiki {{Template:Қош_келдіңіз|realName=|name=AKiwiDeerPin}} -- [[Қатысушы:Мықтыбек Оразтайұлы|Мықтыбек Оразтайұлы]] ([[Қатысушы талқылауы:Мықтыбек Оразтайұлы|талқылауы]]) 11:40, 2022 ж. шілденің 20 (+06) envqpitey8o5y1i2gibbqzt79q119y9 3 685362 3053377 2022-07-20T08:13:11Z New user message 61167 [[Template:Қош_келдіңіз|Қарсы алу хабарламасын]] жаңа қатысушы талқылау бетіне жазу. wikitext text/x-wiki {{Template:Қош_келдіңіз|realName=|name=GM Max Deutsch}} -- <font color="#009900">[[Қатысушы:Мұхамеджан Амангелді|<span style="font-family:Georgia;"><i>Мұхамеджан А.А.</i></span>]]</font> [[Қатысушы талқылауы:Мұхамеджан Амангелді|<span style="font-size:90%"><font color="#0000FF">(талқылауы)</font></span>]] 14:13, 2022 ж. шілденің 20 (+06) 6mzwmnrjc8l2kbv0fbs2jzjx6o69o1n 3 685363 3053378 2022-07-20T08:17:58Z New user message 61167 [[Template:Қош_келдіңіз|Қарсы алу хабарламасын]] жаңа қатысушы талқылау бетіне жазу. wikitext text/x-wiki {{Template:Қош_келдіңіз|realName=|name=Ships in the Starlight}} -- ''<span style="text-shadow:0px 0px .3em LightSkyBlue;">[[Қатысушы:Arystanbek |А<font color="#DA500B">rys</font>тan<font color="#10AD00">bek</font>]]</span>'' ([[Қатысушы талқылауы:Arystanbek|талқылауы]]) 14:17, 2022 ж. шілденің 20 (+06) k5hbsdeppee0hs7qdepbe8kg24qhkk4 3 685364 3053381 2022-07-20T08:27:38Z New user message 61167 [[Template:Қош_келдіңіз|Қарсы алу хабарламасын]] жаңа қатысушы талқылау бетіне жазу. wikitext text/x-wiki {{Template:Қош_келдіңіз|realName=|name=Vfistashkin}} -- [[Қатысушы:Erboldilyara|Сариев Ербол]] ([[Қатысушы талқылауы:Erboldilyara|талқылауы]] 14:27, 2022 ж. шілденің 20 (+06) sofoh2pmmmm3mqwcgqre3pk3snjjf0k 3 685365 3053384 2022-07-20T08:37:24Z New user message 61167 [[Template:Қош_келдіңіз|Қарсы алу хабарламасын]] жаңа қатысушы талқылау бетіне жазу. wikitext text/x-wiki {{Template:Қош_келдіңіз|realName=|name=Bahadirguner}} -- [[Қатысушы:Мықтыбек Оразтайұлы|Мықтыбек Оразтайұлы]] ([[Қатысушы талқылауы:Мықтыбек Оразтайұлы|талқылауы]]) 14:37, 2022 ж. шілденің 20 (+06) 1ynl5pqbin8oiy5p5e0xcbjvgvdf3on 3 685366 3053385 2022-07-20T08:51:42Z New user message 61167 [[Template:Қош_келдіңіз|Қарсы алу хабарламасын]] жаңа қатысушы талқылау бетіне жазу. wikitext text/x-wiki {{Template:Қош_келдіңіз|realName=|name=Oil.loil}} -- [[Қатысушы:Нұрлан Рахымжанов|Нұрлан Рахымжанов]] ([[Қатысушы талқылауы:Нұрлан Рахымжанов|талқылауы]]) 14:51, 2022 ж. шілденің 20 (+06) f330m7kuhytjvcafx7inlq88qfsugno 0 685367 3053387 2022-07-20T09:47:21Z Мағыпар 100137 Жаңа бетте: '''Башқұртстан Республикасының Ұлттық мұражайы''' — [[Уфа]] қаласында орналасқан [[Ресей]]дің ең көне мұражайларының бірі.<ref>ОДИН ИЗ СТАРЕЙШИХ МУЗЕЕВ РОССИИ - В УФЕ https://ufa-gid.com/ocherki/odin-iz-stareyshikh-muzeev-rossii-v-ufe.html</ref> Башқұртстан Республикасының Ұлттық мұражайы бұрынғы ш... wikitext text/x-wiki '''Башқұртстан Республикасының Ұлттық мұражайы''' — [[Уфа]] қаласында орналасқан [[Ресей]]дің ең көне мұражайларының бірі.<ref>ОДИН ИЗ СТАРЕЙШИХ МУЗЕЕВ РОССИИ - В УФЕ https://ufa-gid.com/ocherki/odin-iz-stareyshikh-muzeev-rossii-v-ufe.html</ref> Башқұртстан Республикасының Ұлттық мұражайы бұрынғы шаруа жер Банкінің ғимаратында орналасқан. Ғимараттың жобасын 1905 жылы сәулетші Друкер жасаған. Ұлттық мұражайдың [[Башқұртстан]]ның түрлі аудандарында орналасқан 9 бөлімшесі бар.<ref>Национальный музей Республики Башкортостан http://museum.ru/M1160</ref> == Тарихы == Уфа губерниясының мұражайы ресми түрде 1864 жылы сәуірде құрылды. Алғашқы экспонаттар мен үлгілер тез жиналды, сол жылдың күзінде Үлкен Ильинская (бұрынғы Фрунзе, қазіргі Заки Валиди) көшесіндегі ерлер гимназиясының ғимаратында бірнеше залдар ашылды, == Дереккөздер == {{дереккөздер}} m4ky2irlcdirx0iy4oo4qvmshmjvr9t 3053389 3053387 2022-07-20T09:50:53Z Мағыпар 100137 /* Тарихы */ толықтыру wikitext text/x-wiki '''Башқұртстан Республикасының Ұлттық мұражайы''' — [[Уфа]] қаласында орналасқан [[Ресей]]дің ең көне мұражайларының бірі.<ref>ОДИН ИЗ СТАРЕЙШИХ МУЗЕЕВ РОССИИ - В УФЕ https://ufa-gid.com/ocherki/odin-iz-stareyshikh-muzeev-rossii-v-ufe.html</ref> Башқұртстан Республикасының Ұлттық мұражайы бұрынғы шаруа жер Банкінің ғимаратында орналасқан. Ғимараттың жобасын 1905 жылы сәулетші Друкер жасаған. Ұлттық мұражайдың [[Башқұртстан]]ның түрлі аудандарында орналасқан 9 бөлімшесі бар.<ref>Национальный музей Республики Башкортостан http://museum.ru/M1160</ref> == Тарихы == Уфа губерниясының мұражайы ресми түрде 1864 жылы сәуірде құрылды. Алғашқы экспонаттар мен үлгілер тез жиналды, сол жылдың күзінде Үлкен Ильинская (бұрынғы Фрунзе, қазіргі Заки Валиди) көшесіндегі ерлер гимназиясының ғимаратында бірнеше залдар ашылды. Мұражайдың жинақтары тез өсіп, 1871 жылы оларға Верхнеторговая Площадта (бұрынғы Губерния кеңсесі) ғимарат берілді. Ол бастапқыда бір қабатты болды. Екінші қабат 1872 жылы қосылып, 1880 жылы келушілер үшін өлкетану мұражайы ашылды. == Дереккөздер == {{дереккөздер}} pnoab132ok718kcftgzwfalonue99uz 3053390 3053389 2022-07-20T09:53:44Z Мағыпар 100137 /* Тарихы */ толықтыру wikitext text/x-wiki '''Башқұртстан Республикасының Ұлттық мұражайы''' — [[Уфа]] қаласында орналасқан [[Ресей]]дің ең көне мұражайларының бірі.<ref>ОДИН ИЗ СТАРЕЙШИХ МУЗЕЕВ РОССИИ - В УФЕ https://ufa-gid.com/ocherki/odin-iz-stareyshikh-muzeev-rossii-v-ufe.html</ref> Башқұртстан Республикасының Ұлттық мұражайы бұрынғы шаруа жер Банкінің ғимаратында орналасқан. Ғимараттың жобасын 1905 жылы сәулетші Друкер жасаған. Ұлттық мұражайдың [[Башқұртстан]]ның түрлі аудандарында орналасқан 9 бөлімшесі бар.<ref>Национальный музей Республики Башкортостан http://museum.ru/M1160</ref> == Тарихы == Уфа губерниясының мұражайы ресми түрде 1864 жылы сәуірде құрылды. Алғашқы экспонаттар мен үлгілер тез жиналды, сол жылдың күзінде Үлкен Ильинская (бұрынғы Фрунзе, қазіргі Заки Валиди) көшесіндегі ерлер гимназиясының ғимаратында бірнеше залдар ашылды. Мұражайдың жинақтары тез өсіп, 1871 жылы оларға Верхнеторговая Площадта (бұрынғы Губерния кеңсесі) ғимарат берілді. Ол бастапқыда бір қабатты болды. Екінші қабат 1872 жылы қосылып, 1880 жылы келушілер үшін өлкетану мұражайы ашылды. [[Қазан төңкерісі]]не дейін мұражай ресейлік және халықаралық көрмелерге белсенді қатысып, көптеген медальдар мен сертификаттарға ие болды. Революциядан кейін мұражай өз атауын және үгіт-насихат саясатын бірнеше рет өзгертті: 1919 жылы Шығыс халықтарының Уфа тарихи-әлеуметтік мұражайы, 1921 жылы Оңтүстік Орал мұражайы болды, ал 1923 жылдан бастап башқұрт Орталық аймақтық мұражайы болды. == Дереккөздер == {{дереккөздер}} gs3k1h7bibjlsd33htff3yz46n9yj8d 3053391 3053390 2022-07-20T09:55:24Z Мағыпар 100137 «[[Санат:Ресей мұражайлары|Ресей мұражайлары]]» деген санатты қосты ([[УП:HOTCAT|HotCat]] құралының көмегімен) wikitext text/x-wiki '''Башқұртстан Республикасының Ұлттық мұражайы''' — [[Уфа]] қаласында орналасқан [[Ресей]]дің ең көне мұражайларының бірі.<ref>ОДИН ИЗ СТАРЕЙШИХ МУЗЕЕВ РОССИИ - В УФЕ https://ufa-gid.com/ocherki/odin-iz-stareyshikh-muzeev-rossii-v-ufe.html</ref> Башқұртстан Республикасының Ұлттық мұражайы бұрынғы шаруа жер Банкінің ғимаратында орналасқан. Ғимараттың жобасын 1905 жылы сәулетші Друкер жасаған. Ұлттық мұражайдың [[Башқұртстан]]ның түрлі аудандарында орналасқан 9 бөлімшесі бар.<ref>Национальный музей Республики Башкортостан http://museum.ru/M1160</ref> == Тарихы == Уфа губерниясының мұражайы ресми түрде 1864 жылы сәуірде құрылды. Алғашқы экспонаттар мен үлгілер тез жиналды, сол жылдың күзінде Үлкен Ильинская (бұрынғы Фрунзе, қазіргі Заки Валиди) көшесіндегі ерлер гимназиясының ғимаратында бірнеше залдар ашылды. Мұражайдың жинақтары тез өсіп, 1871 жылы оларға Верхнеторговая Площадта (бұрынғы Губерния кеңсесі) ғимарат берілді. Ол бастапқыда бір қабатты болды. Екінші қабат 1872 жылы қосылып, 1880 жылы келушілер үшін өлкетану мұражайы ашылды. [[Қазан төңкерісі]]не дейін мұражай ресейлік және халықаралық көрмелерге белсенді қатысып, көптеген медальдар мен сертификаттарға ие болды. Революциядан кейін мұражай өз атауын және үгіт-насихат саясатын бірнеше рет өзгертті: 1919 жылы Шығыс халықтарының Уфа тарихи-әлеуметтік мұражайы, 1921 жылы Оңтүстік Орал мұражайы болды, ал 1923 жылдан бастап башқұрт Орталық аймақтық мұражайы болды. == Дереккөздер == {{дереккөздер}} [[Санат:Ресей мұражайлары]] r6a7xvzgz25goanzktz92ph7me6x15j 3053392 3053391 2022-07-20T09:56:39Z Мағыпар 100137 «[[Санат:Уфа мұражайлары|Уфа мұражайлары]]» деген санатты қосты ([[УП:HOTCAT|HotCat]] құралының көмегімен) wikitext text/x-wiki '''Башқұртстан Республикасының Ұлттық мұражайы''' — [[Уфа]] қаласында орналасқан [[Ресей]]дің ең көне мұражайларының бірі.<ref>ОДИН ИЗ СТАРЕЙШИХ МУЗЕЕВ РОССИИ - В УФЕ https://ufa-gid.com/ocherki/odin-iz-stareyshikh-muzeev-rossii-v-ufe.html</ref> Башқұртстан Республикасының Ұлттық мұражайы бұрынғы шаруа жер Банкінің ғимаратында орналасқан. Ғимараттың жобасын 1905 жылы сәулетші Друкер жасаған. Ұлттық мұражайдың [[Башқұртстан]]ның түрлі аудандарында орналасқан 9 бөлімшесі бар.<ref>Национальный музей Республики Башкортостан http://museum.ru/M1160</ref> == Тарихы == Уфа губерниясының мұражайы ресми түрде 1864 жылы сәуірде құрылды. Алғашқы экспонаттар мен үлгілер тез жиналды, сол жылдың күзінде Үлкен Ильинская (бұрынғы Фрунзе, қазіргі Заки Валиди) көшесіндегі ерлер гимназиясының ғимаратында бірнеше залдар ашылды. Мұражайдың жинақтары тез өсіп, 1871 жылы оларға Верхнеторговая Площадта (бұрынғы Губерния кеңсесі) ғимарат берілді. Ол бастапқыда бір қабатты болды. Екінші қабат 1872 жылы қосылып, 1880 жылы келушілер үшін өлкетану мұражайы ашылды. [[Қазан төңкерісі]]не дейін мұражай ресейлік және халықаралық көрмелерге белсенді қатысып, көптеген медальдар мен сертификаттарға ие болды. Революциядан кейін мұражай өз атауын және үгіт-насихат саясатын бірнеше рет өзгертті: 1919 жылы Шығыс халықтарының Уфа тарихи-әлеуметтік мұражайы, 1921 жылы Оңтүстік Орал мұражайы болды, ал 1923 жылдан бастап башқұрт Орталық аймақтық мұражайы болды. == Дереккөздер == {{дереккөздер}} [[Санат:Ресей мұражайлары]] [[Санат:Уфа мұражайлары]] 386z3jh7dkjy43pwwsu3966ocuuyw7r 3053393 3053392 2022-07-20T09:59:13Z Мағыпар 100137 /* Тарихы */ дереккөз wikitext text/x-wiki '''Башқұртстан Республикасының Ұлттық мұражайы''' — [[Уфа]] қаласында орналасқан [[Ресей]]дің ең көне мұражайларының бірі.<ref>ОДИН ИЗ СТАРЕЙШИХ МУЗЕЕВ РОССИИ - В УФЕ https://ufa-gid.com/ocherki/odin-iz-stareyshikh-muzeev-rossii-v-ufe.html</ref> Башқұртстан Республикасының Ұлттық мұражайы бұрынғы шаруа жер Банкінің ғимаратында орналасқан. Ғимараттың жобасын 1905 жылы сәулетші Друкер жасаған. Ұлттық мұражайдың [[Башқұртстан]]ның түрлі аудандарында орналасқан 9 бөлімшесі бар.<ref>Национальный музей Республики Башкортостан http://museum.ru/M1160</ref> == Тарихы == Уфа губерниясының мұражайы ресми түрде 1864 жылы сәуірде құрылды. Алғашқы экспонаттар мен үлгілер тез жиналды, сол жылдың күзінде Үлкен Ильинская (бұрынғы Фрунзе, қазіргі Заки Валиди) көшесіндегі ерлер гимназиясының ғимаратында бірнеше залдар ашылды. Мұражайдың жинақтары тез өсіп, 1871 жылы оларға Верхнеторговая Площадта (бұрынғы Губерния кеңсесі) ғимарат берілді. Ол бастапқыда бір қабатты болды. Екінші қабат 1872 жылы қосылып, 1880 жылы келушілер үшін өлкетану мұражайы ашылды. [[Қазан төңкерісі]]не дейін мұражай ресейлік және халықаралық көрмелерге белсенді қатысып, көптеген медальдар мен сертификаттарға ие болды. Революциядан кейін мұражай өз атауын және үгіт-насихат саясатын бірнеше рет өзгертті: 1919 жылы Шығыс халықтарының Уфа тарихи-әлеуметтік мұражайы, 1921 жылы Оңтүстік Орал мұражайы болды, ал 1923 жылдан бастап башқұрт Орталық аймақтық мұражайы болды.<ref>Родной город Уфа https://www.ufamama.ru/Posts/View/4406</ref> == Дереккөздер == {{дереккөздер}} [[Санат:Ресей мұражайлары]] [[Санат:Уфа мұражайлары]] g8o3oulle0io6qk99hfoo9ytz0ox8sq 3053394 3053393 2022-07-20T10:01:08Z Мағыпар 100137 /* Тарихы */ толықтыру wikitext text/x-wiki '''Башқұртстан Республикасының Ұлттық мұражайы''' — [[Уфа]] қаласында орналасқан [[Ресей]]дің ең көне мұражайларының бірі.<ref>ОДИН ИЗ СТАРЕЙШИХ МУЗЕЕВ РОССИИ - В УФЕ https://ufa-gid.com/ocherki/odin-iz-stareyshikh-muzeev-rossii-v-ufe.html</ref> Башқұртстан Республикасының Ұлттық мұражайы бұрынғы шаруа жер Банкінің ғимаратында орналасқан. Ғимараттың жобасын 1905 жылы сәулетші Друкер жасаған. Ұлттық мұражайдың [[Башқұртстан]]ның түрлі аудандарында орналасқан 9 бөлімшесі бар.<ref>Национальный музей Республики Башкортостан http://museum.ru/M1160</ref> == Тарихы == Уфа губерниясының мұражайы ресми түрде 1864 жылы сәуірде құрылды. Алғашқы экспонаттар мен үлгілер тез жиналды, сол жылдың күзінде Үлкен Ильинская (бұрынғы Фрунзе, қазіргі Заки Валиди) көшесіндегі ерлер гимназиясының ғимаратында бірнеше залдар ашылды. Мұражайдың жинақтары тез өсіп, 1871 жылы оларға Верхнеторговая Площадта (бұрынғы Губерния кеңсесі) ғимарат берілді. Ол бастапқыда бір қабатты болды. Екінші қабат 1872 жылы қосылып, 1880 жылы келушілер үшін өлкетану мұражайы ашылды. [[Қазан төңкерісі]]не дейін мұражай ресейлік және халықаралық көрмелерге белсенді қатысып, көптеген медальдар мен сертификаттарға ие болды. Революциядан кейін мұражай өз атауын және үгіт-насихат саясатын бірнеше рет өзгертті: 1919 жылы Шығыс халықтарының Уфа тарихи-әлеуметтік мұражайы, 1921 жылы Оңтүстік Орал мұражайы болды, ал 1923 жылдан бастап башқұрт Орталық аймақтық мұражайы болды.<ref>Родной город Уфа https://www.ufamama.ru/Posts/View/4406</ref> 1926 жылдың күзінде Башқұрт орталық аймақтық мұражайы Октябрь революциясы көшесінің бойындағы 10-шы ғимаратқа көшіп, 63 жыл бойы өз жұмысын жалғастырып, оқу-ағарту жұмыстарын жүргізді. 1989 жылдың аяғында мұражай Совет көшесі, 14-үйде орналасқан бұрынғы облыстық комсомол комитеті мен Башқұрт АКСР Жоғарғы Кеңесі Президиумының ғимаратына көшті. == Дереккөздер == {{дереккөздер}} [[Санат:Ресей мұражайлары]] [[Санат:Уфа мұражайлары]] tqhuummdpgafsi735srfg5bsidbknuw 3053395 3053394 2022-07-20T10:03:52Z Мағыпар 100137 /* Тарихы */ толықтыру wikitext text/x-wiki '''Башқұртстан Республикасының Ұлттық мұражайы''' — [[Уфа]] қаласында орналасқан [[Ресей]]дің ең көне мұражайларының бірі.<ref>ОДИН ИЗ СТАРЕЙШИХ МУЗЕЕВ РОССИИ - В УФЕ https://ufa-gid.com/ocherki/odin-iz-stareyshikh-muzeev-rossii-v-ufe.html</ref> Башқұртстан Республикасының Ұлттық мұражайы бұрынғы шаруа жер Банкінің ғимаратында орналасқан. Ғимараттың жобасын 1905 жылы сәулетші Друкер жасаған. Ұлттық мұражайдың [[Башқұртстан]]ның түрлі аудандарында орналасқан 9 бөлімшесі бар.<ref>Национальный музей Республики Башкортостан http://museum.ru/M1160</ref> == Тарихы == Уфа губерниясының мұражайы ресми түрде 1864 жылы сәуірде құрылды. Алғашқы экспонаттар мен үлгілер тез жиналды, сол жылдың күзінде Үлкен Ильинская (бұрынғы Фрунзе, қазіргі Заки Валиди) көшесіндегі ерлер гимназиясының ғимаратында бірнеше залдар ашылды. Мұражайдың жинақтары тез өсіп, 1871 жылы оларға Верхнеторговая Площадта (бұрынғы Губерния кеңсесі) ғимарат берілді. Ол бастапқыда бір қабатты болды. Екінші қабат 1872 жылы қосылып, 1880 жылы келушілер үшін өлкетану мұражайы ашылды. [[Қазан төңкерісі]]не дейін мұражай ресейлік және халықаралық көрмелерге белсенді қатысып, көптеген медальдар мен сертификаттарға ие болды. Революциядан кейін мұражай өз атауын және үгіт-насихат саясатын бірнеше рет өзгертті: 1919 жылы Шығыс халықтарының Уфа тарихи-әлеуметтік мұражайы, 1921 жылы Оңтүстік Орал мұражайы болды, ал 1923 жылдан бастап башқұрт Орталық аймақтық мұражайы болды.<ref>Родной город Уфа https://www.ufamama.ru/Posts/View/4406</ref> 1926 жылдың күзінде Башқұрт орталық аймақтық мұражайы Октябрь революциясы көшесінің бойындағы 10-шы ғимаратқа көшіп, 63 жыл бойы өз жұмысын жалғастырып, оқу-ағарту жұмыстарын жүргізді. 1989 жылдың аяғында мұражай Совет көшесі, 14-үйде орналасқан бұрынғы облыстық комсомол комитеті мен Башқұрт АКСР Жоғарғы Кеңесі Президиумының ғимаратына көшті. Мұражайдың жаңа кезеңі 1993 жылы басталады - Башқұрт мемлекеттік біріккен мұражайы Башқұртстан Республикасының Ұлттық мұражайы болып өзгертілді. == Дереккөздер == {{дереккөздер}} [[Санат:Ресей мұражайлары]] [[Санат:Уфа мұражайлары]] oi2s0iwsnnpp1mk69j1y2yanjekaeq8 3053396 3053395 2022-07-20T10:05:01Z Мағыпар 100137 /* Тарихы */ дереккөз wikitext text/x-wiki '''Башқұртстан Республикасының Ұлттық мұражайы''' — [[Уфа]] қаласында орналасқан [[Ресей]]дің ең көне мұражайларының бірі.<ref>ОДИН ИЗ СТАРЕЙШИХ МУЗЕЕВ РОССИИ - В УФЕ https://ufa-gid.com/ocherki/odin-iz-stareyshikh-muzeev-rossii-v-ufe.html</ref> Башқұртстан Республикасының Ұлттық мұражайы бұрынғы шаруа жер Банкінің ғимаратында орналасқан. Ғимараттың жобасын 1905 жылы сәулетші Друкер жасаған. Ұлттық мұражайдың [[Башқұртстан]]ның түрлі аудандарында орналасқан 9 бөлімшесі бар.<ref>Национальный музей Республики Башкортостан http://museum.ru/M1160</ref> == Тарихы == Уфа губерниясының мұражайы ресми түрде 1864 жылы сәуірде құрылды. Алғашқы экспонаттар мен үлгілер тез жиналды, сол жылдың күзінде Үлкен Ильинская (бұрынғы Фрунзе, қазіргі Заки Валиди) көшесіндегі ерлер гимназиясының ғимаратында бірнеше залдар ашылды. Мұражайдың жинақтары тез өсіп, 1871 жылы оларға Верхнеторговая Площадта (бұрынғы Губерния кеңсесі) ғимарат берілді. Ол бастапқыда бір қабатты болды. Екінші қабат 1872 жылы қосылып, 1880 жылы келушілер үшін өлкетану мұражайы ашылды. [[Қазан төңкерісі]]не дейін мұражай ресейлік және халықаралық көрмелерге белсенді қатысып, көптеген медальдар мен сертификаттарға ие болды. Революциядан кейін мұражай өз атауын және үгіт-насихат саясатын бірнеше рет өзгертті: 1919 жылы Шығыс халықтарының Уфа тарихи-әлеуметтік мұражайы, 1921 жылы Оңтүстік Орал мұражайы болды, ал 1923 жылдан бастап башқұрт Орталық аймақтық мұражайы болды.<ref>Родной город Уфа https://www.ufamama.ru/Posts/View/4406</ref> 1926 жылдың күзінде Башқұрт орталық аймақтық мұражайы Октябрь революциясы көшесінің бойындағы 10-шы ғимаратқа көшіп, 63 жыл бойы өз жұмысын жалғастырып, оқу-ағарту жұмыстарын жүргізді. 1989 жылдың аяғында мұражай Совет көшесі, 14-үйде орналасқан бұрынғы облыстық комсомол комитеті мен Башқұрт АКСР Жоғарғы Кеңесі Президиумының ғимаратына көшті. Мұражайдың жаңа кезеңі 1993 жылы басталады - Башқұрт мемлекеттік біріккен мұражайы Башқұртстан Республикасының Ұлттық мұражайы болып өзгертілді.<ref>Национальный музей Республики Башкортостан https://kudaufa.ru/place/natsionalnyj-muzej-respubliki-bashkortostan/</ref> == Дереккөздер == {{дереккөздер}} [[Санат:Ресей мұражайлары]] [[Санат:Уфа мұражайлары]] qser63c5zi61t34dlrl8mhu4g30ncb8 3053397 3053396 2022-07-20T10:16:21Z Мағыпар 100137 толықтыру wikitext text/x-wiki '''Башқұртстан Республикасының Ұлттық мұражайы''' — [[Уфа]] қаласында орналасқан [[Ресей]]дің ең көне мұражайларының бірі.<ref>ОДИН ИЗ СТАРЕЙШИХ МУЗЕЕВ РОССИИ - В УФЕ https://ufa-gid.com/ocherki/odin-iz-stareyshikh-muzeev-rossii-v-ufe.html</ref> Башқұртстан Республикасының Ұлттық мұражайы бұрынғы шаруа жер Банкінің ғимаратында орналасқан. Ғимараттың жобасын 1905 жылы сәулетші Друкер жасаған. Ұлттық мұражайдың [[Башқұртстан]]ның түрлі аудандарында орналасқан 9 бөлімшесі бар.<ref>Национальный музей Республики Башкортостан http://museum.ru/M1160</ref> == Тарихы == Уфа губерниясының мұражайы ресми түрде 1864 жылы сәуірде құрылды. Алғашқы экспонаттар мен үлгілер тез жиналды, сол жылдың күзінде Үлкен Ильинская (бұрынғы Фрунзе, қазіргі Заки Валиди) көшесіндегі ерлер гимназиясының ғимаратында бірнеше залдар ашылды. Мұражайдың жинақтары тез өсіп, 1871 жылы оларға Верхнеторговая Площадта (бұрынғы Губерния кеңсесі) ғимарат берілді. Ол бастапқыда бір қабатты болды. Екінші қабат 1872 жылы қосылып, 1880 жылы келушілер үшін өлкетану мұражайы ашылды. [[Қазан төңкерісі]]не дейін мұражай ресейлік және халықаралық көрмелерге белсенді қатысып, көптеген медальдар мен сертификаттарға ие болды. Революциядан кейін мұражай өз атауын және үгіт-насихат саясатын бірнеше рет өзгертті: 1919 жылы Шығыс халықтарының Уфа тарихи-әлеуметтік мұражайы, 1921 жылы Оңтүстік Орал мұражайы болды, ал 1923 жылдан бастап башқұрт Орталық аймақтық мұражайы болды.<ref>Родной город Уфа https://www.ufamama.ru/Posts/View/4406</ref> 1926 жылдың күзінде Башқұрт орталық аймақтық мұражайы Октябрь революциясы көшесінің бойындағы 10-шы ғимаратқа көшіп, 63 жыл бойы өз жұмысын жалғастырып, оқу-ағарту жұмыстарын жүргізді. 1989 жылдың аяғында мұражай Совет көшесі, 14-үйде орналасқан бұрынғы облыстық комсомол комитеті мен Башқұрт АКСР Жоғарғы Кеңесі Президиумының ғимаратына көшті. Мұражайдың жаңа кезеңі 1993 жылы басталады - Башқұрт мемлекеттік біріккен мұражайы Башқұртстан Республикасының Ұлттық мұражайы болып өзгертілді.<ref>Национальный музей Республики Башкортостан https://kudaufa.ru/place/natsionalnyj-muzej-respubliki-bashkortostan/</ref> == Мұражайдың қазіргі жағдайы == Башқұртстан ұлттық мұражайы Уфа қаласында орналасқан басты мұражай. Оның құрамында бөлімше құқығында 10 мемлекеттік мұражай жұмыс істейді, оның 6-ы қалаларда және 4-еуі ауылдық жерлерде орналасқан. == Дереккөздер == {{дереккөздер}} [[Санат:Ресей мұражайлары]] [[Санат:Уфа мұражайлары]] 7e6r3w8ufwwg43bx0ecoc7thmushzxp 3053398 3053397 2022-07-20T10:18:59Z Мағыпар 100137 /* Мұражайдың қазіргі жағдайы */ толықтыру wikitext text/x-wiki '''Башқұртстан Республикасының Ұлттық мұражайы''' — [[Уфа]] қаласында орналасқан [[Ресей]]дің ең көне мұражайларының бірі.<ref>ОДИН ИЗ СТАРЕЙШИХ МУЗЕЕВ РОССИИ - В УФЕ https://ufa-gid.com/ocherki/odin-iz-stareyshikh-muzeev-rossii-v-ufe.html</ref> Башқұртстан Республикасының Ұлттық мұражайы бұрынғы шаруа жер Банкінің ғимаратында орналасқан. Ғимараттың жобасын 1905 жылы сәулетші Друкер жасаған. Ұлттық мұражайдың [[Башқұртстан]]ның түрлі аудандарында орналасқан 9 бөлімшесі бар.<ref>Национальный музей Республики Башкортостан http://museum.ru/M1160</ref> == Тарихы == Уфа губерниясының мұражайы ресми түрде 1864 жылы сәуірде құрылды. Алғашқы экспонаттар мен үлгілер тез жиналды, сол жылдың күзінде Үлкен Ильинская (бұрынғы Фрунзе, қазіргі Заки Валиди) көшесіндегі ерлер гимназиясының ғимаратында бірнеше залдар ашылды. Мұражайдың жинақтары тез өсіп, 1871 жылы оларға Верхнеторговая Площадта (бұрынғы Губерния кеңсесі) ғимарат берілді. Ол бастапқыда бір қабатты болды. Екінші қабат 1872 жылы қосылып, 1880 жылы келушілер үшін өлкетану мұражайы ашылды. [[Қазан төңкерісі]]не дейін мұражай ресейлік және халықаралық көрмелерге белсенді қатысып, көптеген медальдар мен сертификаттарға ие болды. Революциядан кейін мұражай өз атауын және үгіт-насихат саясатын бірнеше рет өзгертті: 1919 жылы Шығыс халықтарының Уфа тарихи-әлеуметтік мұражайы, 1921 жылы Оңтүстік Орал мұражайы болды, ал 1923 жылдан бастап башқұрт Орталық аймақтық мұражайы болды.<ref>Родной город Уфа https://www.ufamama.ru/Posts/View/4406</ref> 1926 жылдың күзінде Башқұрт орталық аймақтық мұражайы Октябрь революциясы көшесінің бойындағы 10-шы ғимаратқа көшіп, 63 жыл бойы өз жұмысын жалғастырып, оқу-ағарту жұмыстарын жүргізді. 1989 жылдың аяғында мұражай Совет көшесі, 14-үйде орналасқан бұрынғы облыстық комсомол комитеті мен Башқұрт АКСР Жоғарғы Кеңесі Президиумының ғимаратына көшті. Мұражайдың жаңа кезеңі 1993 жылы басталады - Башқұрт мемлекеттік біріккен мұражайы Башқұртстан Республикасының Ұлттық мұражайы болып өзгертілді.<ref>Национальный музей Республики Башкортостан https://kudaufa.ru/place/natsionalnyj-muzej-respubliki-bashkortostan/</ref> == Мұражайдың қазіргі жағдайы == Башқұртстан ұлттық мұражайы Уфа қаласында орналасқан басты мұражай. Оның құрамында бөлімше құқығында 10 мемлекеттік мұражай жұмыс істейді, оның 6-ы қалаларда және 4-еуі ауылдық жерлерде орналасқан. 35 көрме залында археология (қола және тас дәуірі), тарих (XV-XXI ғасырлар), башқұрт және республиканың басқа халықтарының этнографиясы (удмурттар, мордвалар, марийлер, украиндар, чуваштар және т.б.) ашылды. Башқұртстанның табиғатына арналған залдар әртүрлі биологиялық орталармен: «Қосмекенділер, бауырымен жорғалаушылар және балықтар», «Башқұртстан үңгірлері», «Тас дәуірі» және шағын экспозиция аймақтың тірі символдарының бірі - Бурзян арасымен таныстырады. == Дереккөздер == {{дереккөздер}} [[Санат:Ресей мұражайлары]] [[Санат:Уфа мұражайлары]] bah33htvanitm2xoy28fjr4gu74ylvl 3053399 3053398 2022-07-20T10:23:44Z Мағыпар 100137 /* Мұражайдың қазіргі жағдайы */ толықтыру wikitext text/x-wiki '''Башқұртстан Республикасының Ұлттық мұражайы''' — [[Уфа]] қаласында орналасқан [[Ресей]]дің ең көне мұражайларының бірі.<ref>ОДИН ИЗ СТАРЕЙШИХ МУЗЕЕВ РОССИИ - В УФЕ https://ufa-gid.com/ocherki/odin-iz-stareyshikh-muzeev-rossii-v-ufe.html</ref> Башқұртстан Республикасының Ұлттық мұражайы бұрынғы шаруа жер Банкінің ғимаратында орналасқан. Ғимараттың жобасын 1905 жылы сәулетші Друкер жасаған. Ұлттық мұражайдың [[Башқұртстан]]ның түрлі аудандарында орналасқан 9 бөлімшесі бар.<ref>Национальный музей Республики Башкортостан http://museum.ru/M1160</ref> == Тарихы == Уфа губерниясының мұражайы ресми түрде 1864 жылы сәуірде құрылды. Алғашқы экспонаттар мен үлгілер тез жиналды, сол жылдың күзінде Үлкен Ильинская (бұрынғы Фрунзе, қазіргі Заки Валиди) көшесіндегі ерлер гимназиясының ғимаратында бірнеше залдар ашылды. Мұражайдың жинақтары тез өсіп, 1871 жылы оларға Верхнеторговая Площадта (бұрынғы Губерния кеңсесі) ғимарат берілді. Ол бастапқыда бір қабатты болды. Екінші қабат 1872 жылы қосылып, 1880 жылы келушілер үшін өлкетану мұражайы ашылды. [[Қазан төңкерісі]]не дейін мұражай ресейлік және халықаралық көрмелерге белсенді қатысып, көптеген медальдар мен сертификаттарға ие болды. Революциядан кейін мұражай өз атауын және үгіт-насихат саясатын бірнеше рет өзгертті: 1919 жылы Шығыс халықтарының Уфа тарихи-әлеуметтік мұражайы, 1921 жылы Оңтүстік Орал мұражайы болды, ал 1923 жылдан бастап башқұрт Орталық аймақтық мұражайы болды.<ref>Родной город Уфа https://www.ufamama.ru/Posts/View/4406</ref> 1926 жылдың күзінде Башқұрт орталық аймақтық мұражайы Октябрь революциясы көшесінің бойындағы 10-шы ғимаратқа көшіп, 63 жыл бойы өз жұмысын жалғастырып, оқу-ағарту жұмыстарын жүргізді. 1989 жылдың аяғында мұражай Совет көшесі, 14-үйде орналасқан бұрынғы облыстық комсомол комитеті мен Башқұрт АКСР Жоғарғы Кеңесі Президиумының ғимаратына көшті. Мұражайдың жаңа кезеңі 1993 жылы басталады - Башқұрт мемлекеттік біріккен мұражайы Башқұртстан Республикасының Ұлттық мұражайы болып өзгертілді.<ref>Национальный музей Республики Башкортостан https://kudaufa.ru/place/natsionalnyj-muzej-respubliki-bashkortostan/</ref> == Мұражайдың қазіргі жағдайы == Башқұртстан ұлттық мұражайы Уфа қаласында орналасқан басты мұражай. Оның құрамында бөлімше құқығында 10 мемлекеттік мұражай жұмыс істейді, оның 6-ы қалаларда және 4-еуі ауылдық жерлерде орналасқан. 35 көрме залында археология (қола және тас дәуірі), тарих (XV-XXI ғасырлар), башқұрт және республиканың басқа халықтарының этнографиясы (удмурттар, мордвалар, марийлер, украиндар, чуваштар және т.б.) ашылды. Башқұртстанның табиғатына арналған залдар әртүрлі биологиялық орталармен: «Қосмекенділер, бауырымен жорғалаушылар және балықтар», «Башқұртстан үңгірлері», «Тас дәуірі» және шағын экспозиция аймақтың тірі символдарының бірі - Бурзян арасымен таныстырады. Ең құнды (бірегей) коллекциялар: *Нумизматикалық-18580 сақтау бірлігі *Археологиялық-56292 сақтау бірлігі. *Кескіндеме коллекциясы 265 сақтау бірлігі. == Дереккөздер == {{дереккөздер}} [[Санат:Ресей мұражайлары]] [[Санат:Уфа мұражайлары]] dz5rhxvg7gox23i27umql36a1mi7eri 3053404 3053399 2022-07-20T10:35:01Z Мағыпар 100137 /* Мұражайдың қазіргі жағдайы */ толықтыру wikitext text/x-wiki '''Башқұртстан Республикасының Ұлттық мұражайы''' — [[Уфа]] қаласында орналасқан [[Ресей]]дің ең көне мұражайларының бірі.<ref>ОДИН ИЗ СТАРЕЙШИХ МУЗЕЕВ РОССИИ - В УФЕ https://ufa-gid.com/ocherki/odin-iz-stareyshikh-muzeev-rossii-v-ufe.html</ref> Башқұртстан Республикасының Ұлттық мұражайы бұрынғы шаруа жер Банкінің ғимаратында орналасқан. Ғимараттың жобасын 1905 жылы сәулетші Друкер жасаған. Ұлттық мұражайдың [[Башқұртстан]]ның түрлі аудандарында орналасқан 9 бөлімшесі бар.<ref>Национальный музей Республики Башкортостан http://museum.ru/M1160</ref> == Тарихы == Уфа губерниясының мұражайы ресми түрде 1864 жылы сәуірде құрылды. Алғашқы экспонаттар мен үлгілер тез жиналды, сол жылдың күзінде Үлкен Ильинская (бұрынғы Фрунзе, қазіргі Заки Валиди) көшесіндегі ерлер гимназиясының ғимаратында бірнеше залдар ашылды. Мұражайдың жинақтары тез өсіп, 1871 жылы оларға Верхнеторговая Площадта (бұрынғы Губерния кеңсесі) ғимарат берілді. Ол бастапқыда бір қабатты болды. Екінші қабат 1872 жылы қосылып, 1880 жылы келушілер үшін өлкетану мұражайы ашылды. [[Қазан төңкерісі]]не дейін мұражай ресейлік және халықаралық көрмелерге белсенді қатысып, көптеген медальдар мен сертификаттарға ие болды. Революциядан кейін мұражай өз атауын және үгіт-насихат саясатын бірнеше рет өзгертті: 1919 жылы Шығыс халықтарының Уфа тарихи-әлеуметтік мұражайы, 1921 жылы Оңтүстік Орал мұражайы болды, ал 1923 жылдан бастап башқұрт Орталық аймақтық мұражайы болды.<ref>Родной город Уфа https://www.ufamama.ru/Posts/View/4406</ref> 1926 жылдың күзінде Башқұрт орталық аймақтық мұражайы Октябрь революциясы көшесінің бойындағы 10-шы ғимаратқа көшіп, 63 жыл бойы өз жұмысын жалғастырып, оқу-ағарту жұмыстарын жүргізді. 1989 жылдың аяғында мұражай Совет көшесі, 14-үйде орналасқан бұрынғы облыстық комсомол комитеті мен Башқұрт АКСР Жоғарғы Кеңесі Президиумының ғимаратына көшті. Мұражайдың жаңа кезеңі 1993 жылы басталады - Башқұрт мемлекеттік біріккен мұражайы Башқұртстан Республикасының Ұлттық мұражайы болып өзгертілді.<ref>Национальный музей Республики Башкортостан https://kudaufa.ru/place/natsionalnyj-muzej-respubliki-bashkortostan/</ref> == Мұражайдың қазіргі жағдайы == Мұражай ғимараты сырты да, іші де жақсы жағдайда сақталған. Кіргеннен кейін, кассалардан өткеннен кейін екінші қабатқа залға кіретін үлкен баспалдақ бар. Үлкен баспалдақтың сол жағында бірінші қабатқа түсетін басқыштар бар, [[холл]] қабаттар арасында орналасқан. Мұражайда көптеген көрме залдары бар, олардың көпшілігін үнемі белгілі бір [[экспозиция]]лар алып тұрады. Башқұртстан ұлттық мұражайы Уфа қаласында орналасқан басты мұражай. Оның құрамында бөлімше құқығында 10 мемлекеттік мұражай жұмыс істейді, оның 6-ы қалаларда және 4-еуі ауылдық жерлерде орналасқан. 35 көрме залында археология (қола және тас дәуірі), тарих (XV-XXI ғасырлар), башқұрт және республиканың басқа халықтарының этнографиясы (удмурттар, мордвалар, марийлер, украиндар, чуваштар және т.б.) ашылды. Башқұртстанның табиғатына арналған залдар әртүрлі биологиялық орталармен: «Қосмекенділер, бауырымен жорғалаушылар және балықтар», «Башқұртстан үңгірлері», «Тас дәуірі» және шағын экспозиция аймақтың тірі символдарының бірі - Бурзян арасымен таныстырады. Ең құнды (бірегей) коллекциялар: *Нумизматикалық-18580 сақтау бірлігі *Археологиялық-56292 сақтау бірлігі. *Кескіндеме коллекциясы 265 сақтау бірлігі. == Дереккөздер == {{дереккөздер}} [[Санат:Ресей мұражайлары]] [[Санат:Уфа мұражайлары]] nbmdui7968g7r00k63m043k0ymovuxd 3053406 3053404 2022-07-20T10:36:28Z Мағыпар 100137 дереккөз wikitext text/x-wiki '''Башқұртстан Республикасының Ұлттық мұражайы''' — [[Уфа]] қаласында орналасқан [[Ресей]]дің ең көне мұражайларының бірі.<ref>ОДИН ИЗ СТАРЕЙШИХ МУЗЕЕВ РОССИИ - В УФЕ https://ufa-gid.com/ocherki/odin-iz-stareyshikh-muzeev-rossii-v-ufe.html</ref> Башқұртстан Республикасының Ұлттық мұражайы бұрынғы шаруа жер Банкінің ғимаратында орналасқан. Ғимараттың жобасын 1905 жылы сәулетші Друкер жасаған. Ұлттық мұражайдың [[Башқұртстан]]ның түрлі аудандарында орналасқан 9 бөлімшесі бар.<ref>Национальный музей Республики Башкортостан http://museum.ru/M1160</ref> == Тарихы == Уфа губерниясының мұражайы ресми түрде 1864 жылы сәуірде құрылды. Алғашқы экспонаттар мен үлгілер тез жиналды, сол жылдың күзінде Үлкен Ильинская (бұрынғы Фрунзе, қазіргі Заки Валиди) көшесіндегі ерлер гимназиясының ғимаратында бірнеше залдар ашылды. Мұражайдың жинақтары тез өсіп, 1871 жылы оларға Верхнеторговая Площадта (бұрынғы Губерния кеңсесі) ғимарат берілді. Ол бастапқыда бір қабатты болды. Екінші қабат 1872 жылы қосылып, 1880 жылы келушілер үшін өлкетану мұражайы ашылды. [[Қазан төңкерісі]]не дейін мұражай ресейлік және халықаралық көрмелерге белсенді қатысып, көптеген медальдар мен сертификаттарға ие болды. Революциядан кейін мұражай өз атауын және үгіт-насихат саясатын бірнеше рет өзгертті: 1919 жылы Шығыс халықтарының Уфа тарихи-әлеуметтік мұражайы, 1921 жылы Оңтүстік Орал мұражайы болды, ал 1923 жылдан бастап башқұрт Орталық аймақтық мұражайы болды.<ref>Родной город Уфа https://www.ufamama.ru/Posts/View/4406</ref> 1926 жылдың күзінде Башқұрт орталық аймақтық мұражайы Октябрь революциясы көшесінің бойындағы 10-шы ғимаратқа көшіп, 63 жыл бойы өз жұмысын жалғастырып, оқу-ағарту жұмыстарын жүргізді. 1989 жылдың аяғында мұражай Совет көшесі, 14-үйде орналасқан бұрынғы облыстық комсомол комитеті мен Башқұрт АКСР Жоғарғы Кеңесі Президиумының ғимаратына көшті. Мұражайдың жаңа кезеңі 1993 жылы басталады - Башқұрт мемлекеттік біріккен мұражайы Башқұртстан Республикасының Ұлттық мұражайы болып өзгертілді.<ref>Национальный музей Республики Башкортостан https://kudaufa.ru/place/natsionalnyj-muzej-respubliki-bashkortostan/</ref> == Мұражайдың қазіргі жағдайы == Мұражай ғимараты сырты да, іші де жақсы жағдайда сақталған. Кіргеннен кейін, кассалардан өткеннен кейін екінші қабатқа залға кіретін үлкен баспалдақ бар. Үлкен баспалдақтың сол жағында бірінші қабатқа түсетін басқыштар бар, [[холл]] қабаттар арасында орналасқан. Мұражайда көптеген көрме залдары бар, олардың көпшілігін үнемі белгілі бір [[экспозиция]]лар алып тұрады.<ref>С детьми в национальный музей Республики Башкортостан https://nashural.ru/article/marshruti-ot-znatokov/s-detmi-v-natsionalnyj-muzej-respubliki-bashkortostan/</ref> Башқұртстан ұлттық мұражайы Уфа қаласында орналасқан басты мұражай. Оның құрамында бөлімше құқығында 10 мемлекеттік мұражай жұмыс істейді, оның 6-ы қалаларда және 4-еуі ауылдық жерлерде орналасқан. 35 көрме залында археология (қола және тас дәуірі), тарих (XV-XXI ғасырлар), башқұрт және республиканың басқа халықтарының этнографиясы (удмурттар, мордвалар, марийлер, украиндар, чуваштар және т.б.) ашылды. Башқұртстанның табиғатына арналған залдар әртүрлі биологиялық орталармен: «Қосмекенділер, бауырымен жорғалаушылар және балықтар», «Башқұртстан үңгірлері», «Тас дәуірі» және шағын экспозиция аймақтың тірі символдарының бірі - Бурзян арасымен таныстырады. Ең құнды (бірегей) коллекциялар: *Нумизматикалық-18580 сақтау бірлігі *Археологиялық-56292 сақтау бірлігі. *Кескіндеме коллекциясы 265 сақтау бірлігі. == Дереккөздер == {{дереккөздер}} [[Санат:Ресей мұражайлары]] [[Санат:Уфа мұражайлары]] mlzq00iti51j26w6gbily74qf2p62mu 3053407 3053406 2022-07-20T10:39:43Z Мағыпар 100137 толықтыру wikitext text/x-wiki '''Башқұртстан Республикасының Ұлттық мұражайы''' — [[Уфа]] қаласында орналасқан [[Ресей]]дің ең көне мұражайларының бірі.<ref>ОДИН ИЗ СТАРЕЙШИХ МУЗЕЕВ РОССИИ - В УФЕ https://ufa-gid.com/ocherki/odin-iz-stareyshikh-muzeev-rossii-v-ufe.html</ref> Башқұртстан Республикасының Ұлттық мұражайы бұрынғы шаруа жер Банкінің ғимаратында орналасқан. Ғимараттың жобасын 1905 жылы сәулетші Друкер жасаған. Ұлттық мұражайдың [[Башқұртстан]]ның түрлі аудандарында орналасқан 9 бөлімшесі бар.<ref>Национальный музей Республики Башкортостан http://museum.ru/M1160</ref> Мұражай қорында қазіргі уақытта Башқұртстанның көне заманнан бүгінгі күнге дейінгі материалдық және рухани мәдениетінен сыр шертетін 140 мыңға жуық экспонат бар. == Тарихы == Уфа губерниясының мұражайы ресми түрде 1864 жылы сәуірде құрылды. Алғашқы экспонаттар мен үлгілер тез жиналды, сол жылдың күзінде Үлкен Ильинская (бұрынғы Фрунзе, қазіргі Заки Валиди) көшесіндегі ерлер гимназиясының ғимаратында бірнеше залдар ашылды. Мұражайдың жинақтары тез өсіп, 1871 жылы оларға Верхнеторговая Площадта (бұрынғы Губерния кеңсесі) ғимарат берілді. Ол бастапқыда бір қабатты болды. Екінші қабат 1872 жылы қосылып, 1880 жылы келушілер үшін өлкетану мұражайы ашылды. [[Қазан төңкерісі]]не дейін мұражай ресейлік және халықаралық көрмелерге белсенді қатысып, көптеген медальдар мен сертификаттарға ие болды. Революциядан кейін мұражай өз атауын және үгіт-насихат саясатын бірнеше рет өзгертті: 1919 жылы Шығыс халықтарының Уфа тарихи-әлеуметтік мұражайы, 1921 жылы Оңтүстік Орал мұражайы болды, ал 1923 жылдан бастап башқұрт Орталық аймақтық мұражайы болды.<ref>Родной город Уфа https://www.ufamama.ru/Posts/View/4406</ref> 1926 жылдың күзінде Башқұрт орталық аймақтық мұражайы Октябрь революциясы көшесінің бойындағы 10-шы ғимаратқа көшіп, 63 жыл бойы өз жұмысын жалғастырып, оқу-ағарту жұмыстарын жүргізді. 1989 жылдың аяғында мұражай Совет көшесі, 14-үйде орналасқан бұрынғы облыстық комсомол комитеті мен Башқұрт АКСР Жоғарғы Кеңесі Президиумының ғимаратына көшті. Мұражайдың жаңа кезеңі 1993 жылы басталады - Башқұрт мемлекеттік біріккен мұражайы Башқұртстан Республикасының Ұлттық мұражайы болып өзгертілді.<ref>Национальный музей Республики Башкортостан https://kudaufa.ru/place/natsionalnyj-muzej-respubliki-bashkortostan/</ref> == Мұражайдың қазіргі жағдайы == Мұражай ғимараты сырты да, іші де жақсы жағдайда сақталған. Кіргеннен кейін, кассалардан өткеннен кейін екінші қабатқа залға кіретін үлкен баспалдақ бар. Үлкен баспалдақтың сол жағында бірінші қабатқа түсетін басқыштар бар, [[холл]] қабаттар арасында орналасқан. Мұражайда көптеген көрме залдары бар, олардың көпшілігін үнемі белгілі бір [[экспозиция]]лар алып тұрады.<ref>С детьми в национальный музей Республики Башкортостан https://nashural.ru/article/marshruti-ot-znatokov/s-detmi-v-natsionalnyj-muzej-respubliki-bashkortostan/</ref> Башқұртстан ұлттық мұражайы Уфа қаласында орналасқан басты мұражай. Оның құрамында бөлімше құқығында 10 мемлекеттік мұражай жұмыс істейді, оның 6-ы қалаларда және 4-еуі ауылдық жерлерде орналасқан. 35 көрме залында археология (қола және тас дәуірі), тарих (XV-XXI ғасырлар), башқұрт және республиканың басқа халықтарының этнографиясы (удмурттар, мордвалар, марийлер, украиндар, чуваштар және т.б.) ашылды. Башқұртстанның табиғатына арналған залдар әртүрлі биологиялық орталармен: «Қосмекенділер, бауырымен жорғалаушылар және балықтар», «Башқұртстан үңгірлері», «Тас дәуірі» және шағын экспозиция аймақтың тірі символдарының бірі - Бурзян арасымен таныстырады. Ең құнды (бірегей) коллекциялар: *Нумизматикалық-18580 сақтау бірлігі *Археологиялық-56292 сақтау бірлігі. *Кескіндеме коллекциясы 265 сақтау бірлігі. == Дереккөздер == {{дереккөздер}} [[Санат:Ресей мұражайлары]] [[Санат:Уфа мұражайлары]] 99qlzykx5mrps5wuq12gi2tva7e8nuj 3053410 3053407 2022-07-20T10:42:19Z Мағыпар 100137 дереккөз wikitext text/x-wiki '''Башқұртстан Республикасының Ұлттық мұражайы''' — [[Уфа]] қаласында орналасқан [[Ресей]]дің ең көне мұражайларының бірі.<ref>ОДИН ИЗ СТАРЕЙШИХ МУЗЕЕВ РОССИИ - В УФЕ https://ufa-gid.com/ocherki/odin-iz-stareyshikh-muzeev-rossii-v-ufe.html</ref> Башқұртстан Республикасының Ұлттық мұражайы бұрынғы шаруа жер Банкінің ғимаратында орналасқан. Ғимараттың жобасын 1905 жылы сәулетші Друкер жасаған. Ұлттық мұражайдың [[Башқұртстан]]ның түрлі аудандарында орналасқан 9 бөлімшесі бар.<ref>Национальный музей Республики Башкортостан http://museum.ru/M1160</ref> Мұражай қорында қазіргі уақытта Башқұртстанның көне заманнан бүгінгі күнге дейінгі материалдық және рухани мәдениетінен сыр шертетін 140 мыңға жуық экспонат бар.<ref>Национальный музей Республики Башкортостан https://tonkosti.ru/%D0%9D%D0%B0%D1%86%D0%B8%D0%BE%D0%BD%D0%B0%D0%BB%D1%8C%D0%BD%D1%8B%D0%B9_%D0%BC%D1%83%D0%B7%D0%B5%D0%B9_%D0%A0%D0%B5%D1%81%D0%BF%D1%83%D0%B1%D0%BB%D0%B8%D0%BA%D0%B8_%D0%91%D0%B0%D1%88%D0%BA%D0%BE%D1%80%D1%82%D0%BE%D1%81%D1%82%D0%B0%D0%BD</ref> == Тарихы == Уфа губерниясының мұражайы ресми түрде 1864 жылы сәуірде құрылды. Алғашқы экспонаттар мен үлгілер тез жиналды, сол жылдың күзінде Үлкен Ильинская (бұрынғы Фрунзе, қазіргі Заки Валиди) көшесіндегі ерлер гимназиясының ғимаратында бірнеше залдар ашылды. Мұражайдың жинақтары тез өсіп, 1871 жылы оларға Верхнеторговая Площадта (бұрынғы Губерния кеңсесі) ғимарат берілді. Ол бастапқыда бір қабатты болды. Екінші қабат 1872 жылы қосылып, 1880 жылы келушілер үшін өлкетану мұражайы ашылды. [[Қазан төңкерісі]]не дейін мұражай ресейлік және халықаралық көрмелерге белсенді қатысып, көптеген медальдар мен сертификаттарға ие болды. Революциядан кейін мұражай өз атауын және үгіт-насихат саясатын бірнеше рет өзгертті: 1919 жылы Шығыс халықтарының Уфа тарихи-әлеуметтік мұражайы, 1921 жылы Оңтүстік Орал мұражайы болды, ал 1923 жылдан бастап башқұрт Орталық аймақтық мұражайы болды.<ref>Родной город Уфа https://www.ufamama.ru/Posts/View/4406</ref> 1926 жылдың күзінде Башқұрт орталық аймақтық мұражайы Октябрь революциясы көшесінің бойындағы 10-шы ғимаратқа көшіп, 63 жыл бойы өз жұмысын жалғастырып, оқу-ағарту жұмыстарын жүргізді. 1989 жылдың аяғында мұражай Совет көшесі, 14-үйде орналасқан бұрынғы облыстық комсомол комитеті мен Башқұрт АКСР Жоғарғы Кеңесі Президиумының ғимаратына көшті. Мұражайдың жаңа кезеңі 1993 жылы басталады - Башқұрт мемлекеттік біріккен мұражайы Башқұртстан Республикасының Ұлттық мұражайы болып өзгертілді.<ref>Национальный музей Республики Башкортостан https://kudaufa.ru/place/natsionalnyj-muzej-respubliki-bashkortostan/</ref> == Мұражайдың қазіргі жағдайы == Мұражай ғимараты сырты да, іші де жақсы жағдайда сақталған. Кіргеннен кейін, кассалардан өткеннен кейін екінші қабатқа залға кіретін үлкен баспалдақ бар. Үлкен баспалдақтың сол жағында бірінші қабатқа түсетін басқыштар бар, [[холл]] қабаттар арасында орналасқан. Мұражайда көптеген көрме залдары бар, олардың көпшілігін үнемі белгілі бір [[экспозиция]]лар алып тұрады.<ref>С детьми в национальный музей Республики Башкортостан https://nashural.ru/article/marshruti-ot-znatokov/s-detmi-v-natsionalnyj-muzej-respubliki-bashkortostan/</ref> Башқұртстан ұлттық мұражайы Уфа қаласында орналасқан басты мұражай. Оның құрамында бөлімше құқығында 10 мемлекеттік мұражай жұмыс істейді, оның 6-ы қалаларда және 4-еуі ауылдық жерлерде орналасқан. 35 көрме залында археология (қола және тас дәуірі), тарих (XV-XXI ғасырлар), башқұрт және республиканың басқа халықтарының этнографиясы (удмурттар, мордвалар, марийлер, украиндар, чуваштар және т.б.) ашылды. Башқұртстанның табиғатына арналған залдар әртүрлі биологиялық орталармен: «Қосмекенділер, бауырымен жорғалаушылар және балықтар», «Башқұртстан үңгірлері», «Тас дәуірі» және шағын экспозиция аймақтың тірі символдарының бірі - Бурзян арасымен таныстырады. Ең құнды (бірегей) коллекциялар: *Нумизматикалық-18580 сақтау бірлігі *Археологиялық-56292 сақтау бірлігі. *Кескіндеме коллекциясы 265 сақтау бірлігі. == Дереккөздер == {{дереккөздер}} [[Санат:Ресей мұражайлары]] [[Санат:Уфа мұражайлары]] 7jap1bv67estm6pawbw1n7gdl7illsi 3053412 3053410 2022-07-20T10:43:51Z Мағыпар 100137 дереккөз wikitext text/x-wiki '''Башқұртстан Республикасының Ұлттық мұражайы''' — [[Уфа]] қаласында орналасқан [[Ресей]]дің ең көне мұражайларының бірі.<ref>ОДИН ИЗ СТАРЕЙШИХ МУЗЕЕВ РОССИИ - В УФЕ https://ufa-gid.com/ocherki/odin-iz-stareyshikh-muzeev-rossii-v-ufe.html</ref> Башқұртстан Республикасының Ұлттық мұражайы бұрынғы шаруа жер Банкінің ғимаратында орналасқан. Ғимараттың жобасын 1905 жылы сәулетші Друкер жасаған. Ұлттық мұражайдың [[Башқұртстан]]ның түрлі аудандарында орналасқан 9 бөлімшесі бар.<ref>Национальный музей Республики Башкортостан http://museum.ru/M1160</ref> Мұражай қорында қазіргі уақытта Башқұртстанның көне заманнан бүгінгі күнге дейінгі материалдық және рухани мәдениетінен сыр шертетін 140 мыңға жуық экспонат бар.<ref>Национальный музей Республики Башкортостан https://tonkosti.ru/%D0%9D%D0%B0%D1%86%D0%B8%D0%BE%D0%BD%D0%B0%D0%BB%D1%8C%D0%BD%D1%8B%D0%B9_%D0%BC%D1%83%D0%B7%D0%B5%D0%B9_%D0%A0%D0%B5%D1%81%D0%BF%D1%83%D0%B1%D0%BB%D0%B8%D0%BA%D0%B8_%D0%91%D0%B0%D1%88%D0%BA%D0%BE%D1%80%D1%82%D0%BE%D1%81%D1%82%D0%B0%D0%BD</ref><ref>Национальный музей Республики Башкортостан https://kulturarb.ru/ru/muzei/nacionalnyj-muzej-rb</ref> == Тарихы == Уфа губерниясының мұражайы ресми түрде 1864 жылы сәуірде құрылды. Алғашқы экспонаттар мен үлгілер тез жиналды, сол жылдың күзінде Үлкен Ильинская (бұрынғы Фрунзе, қазіргі Заки Валиди) көшесіндегі ерлер гимназиясының ғимаратында бірнеше залдар ашылды. Мұражайдың жинақтары тез өсіп, 1871 жылы оларға Верхнеторговая Площадта (бұрынғы Губерния кеңсесі) ғимарат берілді. Ол бастапқыда бір қабатты болды. Екінші қабат 1872 жылы қосылып, 1880 жылы келушілер үшін өлкетану мұражайы ашылды. [[Қазан төңкерісі]]не дейін мұражай ресейлік және халықаралық көрмелерге белсенді қатысып, көптеген медальдар мен сертификаттарға ие болды. Революциядан кейін мұражай өз атауын және үгіт-насихат саясатын бірнеше рет өзгертті: 1919 жылы Шығыс халықтарының Уфа тарихи-әлеуметтік мұражайы, 1921 жылы Оңтүстік Орал мұражайы болды, ал 1923 жылдан бастап башқұрт Орталық аймақтық мұражайы болды.<ref>Родной город Уфа https://www.ufamama.ru/Posts/View/4406</ref> 1926 жылдың күзінде Башқұрт орталық аймақтық мұражайы Октябрь революциясы көшесінің бойындағы 10-шы ғимаратқа көшіп, 63 жыл бойы өз жұмысын жалғастырып, оқу-ағарту жұмыстарын жүргізді. 1989 жылдың аяғында мұражай Совет көшесі, 14-үйде орналасқан бұрынғы облыстық комсомол комитеті мен Башқұрт АКСР Жоғарғы Кеңесі Президиумының ғимаратына көшті. Мұражайдың жаңа кезеңі 1993 жылы басталады - Башқұрт мемлекеттік біріккен мұражайы Башқұртстан Республикасының Ұлттық мұражайы болып өзгертілді.<ref>Национальный музей Республики Башкортостан https://kudaufa.ru/place/natsionalnyj-muzej-respubliki-bashkortostan/</ref> == Мұражайдың қазіргі жағдайы == Мұражай ғимараты сырты да, іші де жақсы жағдайда сақталған. Кіргеннен кейін, кассалардан өткеннен кейін екінші қабатқа залға кіретін үлкен баспалдақ бар. Үлкен баспалдақтың сол жағында бірінші қабатқа түсетін басқыштар бар, [[холл]] қабаттар арасында орналасқан. Мұражайда көптеген көрме залдары бар, олардың көпшілігін үнемі белгілі бір [[экспозиция]]лар алып тұрады.<ref>С детьми в национальный музей Республики Башкортостан https://nashural.ru/article/marshruti-ot-znatokov/s-detmi-v-natsionalnyj-muzej-respubliki-bashkortostan/</ref> Башқұртстан ұлттық мұражайы Уфа қаласында орналасқан басты мұражай. Оның құрамында бөлімше құқығында 10 мемлекеттік мұражай жұмыс істейді, оның 6-ы қалаларда және 4-еуі ауылдық жерлерде орналасқан. 35 көрме залында археология (қола және тас дәуірі), тарих (XV-XXI ғасырлар), башқұрт және республиканың басқа халықтарының этнографиясы (удмурттар, мордвалар, марийлер, украиндар, чуваштар және т.б.) ашылды. Башқұртстанның табиғатына арналған залдар әртүрлі биологиялық орталармен: «Қосмекенділер, бауырымен жорғалаушылар және балықтар», «Башқұртстан үңгірлері», «Тас дәуірі» және шағын экспозиция аймақтың тірі символдарының бірі - Бурзян арасымен таныстырады. Ең құнды (бірегей) коллекциялар: *Нумизматикалық-18580 сақтау бірлігі *Археологиялық-56292 сақтау бірлігі. *Кескіндеме коллекциясы 265 сақтау бірлігі. == Дереккөздер == {{дереккөздер}} [[Санат:Ресей мұражайлары]] [[Санат:Уфа мұражайлары]] tbsdjmznpl1arlky0lfau29xcmn6bzf 3053413 3053412 2022-07-20T10:44:52Z Мағыпар 100137 дереккөз wikitext text/x-wiki '''Башқұртстан Республикасының Ұлттық мұражайы''' — [[Уфа]] қаласында орналасқан [[Ресей]]дің ең көне мұражайларының бірі.<ref>ОДИН ИЗ СТАРЕЙШИХ МУЗЕЕВ РОССИИ - В УФЕ https://ufa-gid.com/ocherki/odin-iz-stareyshikh-muzeev-rossii-v-ufe.html</ref> Башқұртстан Республикасының Ұлттық мұражайы бұрынғы шаруа жер Банкінің ғимаратында орналасқан. Ғимараттың жобасын 1905 жылы сәулетші Друкер жасаған. Ұлттық мұражайдың [[Башқұртстан]]ның түрлі аудандарында орналасқан 9 бөлімшесі бар.<ref>Национальный музей Республики Башкортостан http://museum.ru/M1160</ref> Мұражай қорында қазіргі уақытта Башқұртстанның көне заманнан бүгінгі күнге дейінгі материалдық және рухани мәдениетінен сыр шертетін 140 мыңға жуық экспонат бар.<ref>Национальный музей Республики Башкортостан https://tonkosti.ru/%D0%9D%D0%B0%D1%86%D0%B8%D0%BE%D0%BD%D0%B0%D0%BB%D1%8C%D0%BD%D1%8B%D0%B9_%D0%BC%D1%83%D0%B7%D0%B5%D0%B9_%D0%A0%D0%B5%D1%81%D0%BF%D1%83%D0%B1%D0%BB%D0%B8%D0%BA%D0%B8_%D0%91%D0%B0%D1%88%D0%BA%D0%BE%D1%80%D1%82%D0%BE%D1%81%D1%82%D0%B0%D0%BD</ref><ref>Национальный музей Республики Башкортостан https://kulturarb.ru/ru/muzei/nacionalnyj-muzej-rb</ref><ref>Национальный музей Республики Башкортостан https://vmuzey.com/museum/nacionalnyy-muzey-respubliki-bashkortostan</ref> == Тарихы == Уфа губерниясының мұражайы ресми түрде 1864 жылы сәуірде құрылды. Алғашқы экспонаттар мен үлгілер тез жиналды, сол жылдың күзінде Үлкен Ильинская (бұрынғы Фрунзе, қазіргі Заки Валиди) көшесіндегі ерлер гимназиясының ғимаратында бірнеше залдар ашылды. Мұражайдың жинақтары тез өсіп, 1871 жылы оларға Верхнеторговая Площадта (бұрынғы Губерния кеңсесі) ғимарат берілді. Ол бастапқыда бір қабатты болды. Екінші қабат 1872 жылы қосылып, 1880 жылы келушілер үшін өлкетану мұражайы ашылды. [[Қазан төңкерісі]]не дейін мұражай ресейлік және халықаралық көрмелерге белсенді қатысып, көптеген медальдар мен сертификаттарға ие болды. Революциядан кейін мұражай өз атауын және үгіт-насихат саясатын бірнеше рет өзгертті: 1919 жылы Шығыс халықтарының Уфа тарихи-әлеуметтік мұражайы, 1921 жылы Оңтүстік Орал мұражайы болды, ал 1923 жылдан бастап башқұрт Орталық аймақтық мұражайы болды.<ref>Родной город Уфа https://www.ufamama.ru/Posts/View/4406</ref> 1926 жылдың күзінде Башқұрт орталық аймақтық мұражайы Октябрь революциясы көшесінің бойындағы 10-шы ғимаратқа көшіп, 63 жыл бойы өз жұмысын жалғастырып, оқу-ағарту жұмыстарын жүргізді. 1989 жылдың аяғында мұражай Совет көшесі, 14-үйде орналасқан бұрынғы облыстық комсомол комитеті мен Башқұрт АКСР Жоғарғы Кеңесі Президиумының ғимаратына көшті. Мұражайдың жаңа кезеңі 1993 жылы басталады - Башқұрт мемлекеттік біріккен мұражайы Башқұртстан Республикасының Ұлттық мұражайы болып өзгертілді.<ref>Национальный музей Республики Башкортостан https://kudaufa.ru/place/natsionalnyj-muzej-respubliki-bashkortostan/</ref> == Мұражайдың қазіргі жағдайы == Мұражай ғимараты сырты да, іші де жақсы жағдайда сақталған. Кіргеннен кейін, кассалардан өткеннен кейін екінші қабатқа залға кіретін үлкен баспалдақ бар. Үлкен баспалдақтың сол жағында бірінші қабатқа түсетін басқыштар бар, [[холл]] қабаттар арасында орналасқан. Мұражайда көптеген көрме залдары бар, олардың көпшілігін үнемі белгілі бір [[экспозиция]]лар алып тұрады.<ref>С детьми в национальный музей Республики Башкортостан https://nashural.ru/article/marshruti-ot-znatokov/s-detmi-v-natsionalnyj-muzej-respubliki-bashkortostan/</ref> Башқұртстан ұлттық мұражайы Уфа қаласында орналасқан басты мұражай. Оның құрамында бөлімше құқығында 10 мемлекеттік мұражай жұмыс істейді, оның 6-ы қалаларда және 4-еуі ауылдық жерлерде орналасқан. 35 көрме залында археология (қола және тас дәуірі), тарих (XV-XXI ғасырлар), башқұрт және республиканың басқа халықтарының этнографиясы (удмурттар, мордвалар, марийлер, украиндар, чуваштар және т.б.) ашылды. Башқұртстанның табиғатына арналған залдар әртүрлі биологиялық орталармен: «Қосмекенділер, бауырымен жорғалаушылар және балықтар», «Башқұртстан үңгірлері», «Тас дәуірі» және шағын экспозиция аймақтың тірі символдарының бірі - Бурзян арасымен таныстырады. Ең құнды (бірегей) коллекциялар: *Нумизматикалық-18580 сақтау бірлігі *Археологиялық-56292 сақтау бірлігі. *Кескіндеме коллекциясы 265 сақтау бірлігі. == Дереккөздер == {{дереккөздер}} [[Санат:Ресей мұражайлары]] [[Санат:Уфа мұражайлары]] h76apvoypcb7vnkw1ong5arm546p3lo 3053414 3053413 2022-07-20T10:45:45Z Мағыпар 100137 дереккөз wikitext text/x-wiki '''Башқұртстан Республикасының Ұлттық мұражайы''' — [[Уфа]] қаласында орналасқан [[Ресей]]дің ең көне мұражайларының бірі.<ref>ОДИН ИЗ СТАРЕЙШИХ МУЗЕЕВ РОССИИ - В УФЕ https://ufa-gid.com/ocherki/odin-iz-stareyshikh-muzeev-rossii-v-ufe.html</ref> Башқұртстан Республикасының Ұлттық мұражайы бұрынғы шаруа жер Банкінің ғимаратында орналасқан. Ғимараттың жобасын 1905 жылы сәулетші Друкер жасаған. Ұлттық мұражайдың [[Башқұртстан]]ның түрлі аудандарында орналасқан 9 бөлімшесі бар.<ref>Национальный музей Республики Башкортостан http://museum.ru/M1160</ref> Мұражай қорында қазіргі уақытта Башқұртстанның көне заманнан бүгінгі күнге дейінгі материалдық және рухани мәдениетінен сыр шертетін 140 мыңға жуық экспонат бар.<ref>Национальный музей Республики Башкортостан https://tonkosti.ru/%D0%9D%D0%B0%D1%86%D0%B8%D0%BE%D0%BD%D0%B0%D0%BB%D1%8C%D0%BD%D1%8B%D0%B9_%D0%BC%D1%83%D0%B7%D0%B5%D0%B9_%D0%A0%D0%B5%D1%81%D0%BF%D1%83%D0%B1%D0%BB%D0%B8%D0%BA%D0%B8_%D0%91%D0%B0%D1%88%D0%BA%D0%BE%D1%80%D1%82%D0%BE%D1%81%D1%82%D0%B0%D0%BD</ref><ref>Национальный музей Республики Башкортостан https://kulturarb.ru/ru/muzei/nacionalnyj-muzej-rb</ref><ref>Национальный музей Республики Башкортостан https://vmuzey.com/museum/nacionalnyy-muzey-respubliki-bashkortostan</ref><ref>Национальный музей Республики Башкортостан на Советской улице https://ufa.zoon.ru/cultural_places/natsionalnyj_muzej_respubliki_bashkortostan_na_sovetskoj_ulitse/</ref> == Тарихы == Уфа губерниясының мұражайы ресми түрде 1864 жылы сәуірде құрылды. Алғашқы экспонаттар мен үлгілер тез жиналды, сол жылдың күзінде Үлкен Ильинская (бұрынғы Фрунзе, қазіргі Заки Валиди) көшесіндегі ерлер гимназиясының ғимаратында бірнеше залдар ашылды. Мұражайдың жинақтары тез өсіп, 1871 жылы оларға Верхнеторговая Площадта (бұрынғы Губерния кеңсесі) ғимарат берілді. Ол бастапқыда бір қабатты болды. Екінші қабат 1872 жылы қосылып, 1880 жылы келушілер үшін өлкетану мұражайы ашылды. [[Қазан төңкерісі]]не дейін мұражай ресейлік және халықаралық көрмелерге белсенді қатысып, көптеген медальдар мен сертификаттарға ие болды. Революциядан кейін мұражай өз атауын және үгіт-насихат саясатын бірнеше рет өзгертті: 1919 жылы Шығыс халықтарының Уфа тарихи-әлеуметтік мұражайы, 1921 жылы Оңтүстік Орал мұражайы болды, ал 1923 жылдан бастап башқұрт Орталық аймақтық мұражайы болды.<ref>Родной город Уфа https://www.ufamama.ru/Posts/View/4406</ref> 1926 жылдың күзінде Башқұрт орталық аймақтық мұражайы Октябрь революциясы көшесінің бойындағы 10-шы ғимаратқа көшіп, 63 жыл бойы өз жұмысын жалғастырып, оқу-ағарту жұмыстарын жүргізді. 1989 жылдың аяғында мұражай Совет көшесі, 14-үйде орналасқан бұрынғы облыстық комсомол комитеті мен Башқұрт АКСР Жоғарғы Кеңесі Президиумының ғимаратына көшті. Мұражайдың жаңа кезеңі 1993 жылы басталады - Башқұрт мемлекеттік біріккен мұражайы Башқұртстан Республикасының Ұлттық мұражайы болып өзгертілді.<ref>Национальный музей Республики Башкортостан https://kudaufa.ru/place/natsionalnyj-muzej-respubliki-bashkortostan/</ref> == Мұражайдың қазіргі жағдайы == Мұражай ғимараты сырты да, іші де жақсы жағдайда сақталған. Кіргеннен кейін, кассалардан өткеннен кейін екінші қабатқа залға кіретін үлкен баспалдақ бар. Үлкен баспалдақтың сол жағында бірінші қабатқа түсетін басқыштар бар, [[холл]] қабаттар арасында орналасқан. Мұражайда көптеген көрме залдары бар, олардың көпшілігін үнемі белгілі бір [[экспозиция]]лар алып тұрады.<ref>С детьми в национальный музей Республики Башкортостан https://nashural.ru/article/marshruti-ot-znatokov/s-detmi-v-natsionalnyj-muzej-respubliki-bashkortostan/</ref> Башқұртстан ұлттық мұражайы Уфа қаласында орналасқан басты мұражай. Оның құрамында бөлімше құқығында 10 мемлекеттік мұражай жұмыс істейді, оның 6-ы қалаларда және 4-еуі ауылдық жерлерде орналасқан. 35 көрме залында археология (қола және тас дәуірі), тарих (XV-XXI ғасырлар), башқұрт және республиканың басқа халықтарының этнографиясы (удмурттар, мордвалар, марийлер, украиндар, чуваштар және т.б.) ашылды. Башқұртстанның табиғатына арналған залдар әртүрлі биологиялық орталармен: «Қосмекенділер, бауырымен жорғалаушылар және балықтар», «Башқұртстан үңгірлері», «Тас дәуірі» және шағын экспозиция аймақтың тірі символдарының бірі - Бурзян арасымен таныстырады. Ең құнды (бірегей) коллекциялар: *Нумизматикалық-18580 сақтау бірлігі *Археологиялық-56292 сақтау бірлігі. *Кескіндеме коллекциясы 265 сақтау бірлігі. == Дереккөздер == {{дереккөздер}} [[Санат:Ресей мұражайлары]] [[Санат:Уфа мұражайлары]] qjzopnc0d1bsx7t24r6nli0syfeyiqm 3053417 3053414 2022-07-20T10:56:29Z Мағыпар 100137 үлгі, сурет қою wikitext text/x-wiki {{Мұражай |атауы = Башқұртстан Республикасының Ұлттық мұражайы |sort = |шынайы атауы = |сурет = Здание национального музея РБ.jpg |сурет ені = 200 |сурет атауы = |lat_dir = |lat_deg = |lat_min = |lat_sec = |lon_dir = |lon_deg = |lon_min = |lon_sec = |region = |CoordScale = |құрылған уақыты = |орналасқан жері = |түрі = |келушілер саны = |директоры = |аялдама = |ашылу уақыты = |сайты = |Commons = }} '''Башқұртстан Республикасының Ұлттық мұражайы''' — [[Уфа]] қаласында орналасқан [[Ресей]]дің ең көне мұражайларының бірі.<ref>ОДИН ИЗ СТАРЕЙШИХ МУЗЕЕВ РОССИИ - В УФЕ https://ufa-gid.com/ocherki/odin-iz-stareyshikh-muzeev-rossii-v-ufe.html</ref> Башқұртстан Республикасының Ұлттық мұражайы бұрынғы шаруа жер Банкінің ғимаратында орналасқан. Ғимараттың жобасын 1905 жылы сәулетші Друкер жасаған. Ұлттық мұражайдың [[Башқұртстан]]ның түрлі аудандарында орналасқан 9 бөлімшесі бар.<ref>Национальный музей Республики Башкортостан http://museum.ru/M1160</ref> Мұражай қорында қазіргі уақытта Башқұртстанның көне заманнан бүгінгі күнге дейінгі материалдық және рухани мәдениетінен сыр шертетін 140 мыңға жуық экспонат бар.<ref>Национальный музей Республики Башкортостан https://tonkosti.ru/%D0%9D%D0%B0%D1%86%D0%B8%D0%BE%D0%BD%D0%B0%D0%BB%D1%8C%D0%BD%D1%8B%D0%B9_%D0%BC%D1%83%D0%B7%D0%B5%D0%B9_%D0%A0%D0%B5%D1%81%D0%BF%D1%83%D0%B1%D0%BB%D0%B8%D0%BA%D0%B8_%D0%91%D0%B0%D1%88%D0%BA%D0%BE%D1%80%D1%82%D0%BE%D1%81%D1%82%D0%B0%D0%BD</ref><ref>Национальный музей Республики Башкортостан https://kulturarb.ru/ru/muzei/nacionalnyj-muzej-rb</ref><ref>Национальный музей Республики Башкортостан https://vmuzey.com/museum/nacionalnyy-muzey-respubliki-bashkortostan</ref><ref>Национальный музей Республики Башкортостан на Советской улице https://ufa.zoon.ru/cultural_places/natsionalnyj_muzej_respubliki_bashkortostan_na_sovetskoj_ulitse/</ref> == Тарихы == Уфа губерниясының мұражайы ресми түрде 1864 жылы сәуірде құрылды. Алғашқы экспонаттар мен үлгілер тез жиналды, сол жылдың күзінде Үлкен Ильинская (бұрынғы Фрунзе, қазіргі Заки Валиди) көшесіндегі ерлер гимназиясының ғимаратында бірнеше залдар ашылды. Мұражайдың жинақтары тез өсіп, 1871 жылы оларға Верхнеторговая Площадта (бұрынғы Губерния кеңсесі) ғимарат берілді. Ол бастапқыда бір қабатты болды. Екінші қабат 1872 жылы қосылып, 1880 жылы келушілер үшін өлкетану мұражайы ашылды. [[Қазан төңкерісі]]не дейін мұражай ресейлік және халықаралық көрмелерге белсенді қатысып, көптеген медальдар мен сертификаттарға ие болды. Революциядан кейін мұражай өз атауын және үгіт-насихат саясатын бірнеше рет өзгертті: 1919 жылы Шығыс халықтарының Уфа тарихи-әлеуметтік мұражайы, 1921 жылы Оңтүстік Орал мұражайы болды, ал 1923 жылдан бастап башқұрт Орталық аймақтық мұражайы болды.<ref>Родной город Уфа https://www.ufamama.ru/Posts/View/4406</ref> 1926 жылдың күзінде Башқұрт орталық аймақтық мұражайы Октябрь революциясы көшесінің бойындағы 10-шы ғимаратқа көшіп, 63 жыл бойы өз жұмысын жалғастырып, оқу-ағарту жұмыстарын жүргізді. 1989 жылдың аяғында мұражай Совет көшесі, 14-үйде орналасқан бұрынғы облыстық комсомол комитеті мен Башқұрт АКСР Жоғарғы Кеңесі Президиумының ғимаратына көшті. Мұражайдың жаңа кезеңі 1993 жылы басталады - Башқұрт мемлекеттік біріккен мұражайы Башқұртстан Республикасының Ұлттық мұражайы болып өзгертілді.<ref>Национальный музей Республики Башкортостан https://kudaufa.ru/place/natsionalnyj-muzej-respubliki-bashkortostan/</ref> == Мұражайдың қазіргі жағдайы == Мұражай ғимараты сырты да, іші де жақсы жағдайда сақталған. Кіргеннен кейін, кассалардан өткеннен кейін екінші қабатқа залға кіретін үлкен баспалдақ бар. Үлкен баспалдақтың сол жағында бірінші қабатқа түсетін басқыштар бар, [[холл]] қабаттар арасында орналасқан. Мұражайда көптеген көрме залдары бар, олардың көпшілігін үнемі белгілі бір [[экспозиция]]лар алып тұрады.<ref>С детьми в национальный музей Республики Башкортостан https://nashural.ru/article/marshruti-ot-znatokov/s-detmi-v-natsionalnyj-muzej-respubliki-bashkortostan/</ref> Башқұртстан ұлттық мұражайы Уфа қаласында орналасқан басты мұражай. Оның құрамында бөлімше құқығында 10 мемлекеттік мұражай жұмыс істейді, оның 6-ы қалаларда және 4-еуі ауылдық жерлерде орналасқан. 35 көрме залында археология (қола және тас дәуірі), тарих (XV-XXI ғасырлар), башқұрт және республиканың басқа халықтарының этнографиясы (удмурттар, мордвалар, марийлер, украиндар, чуваштар және т.б.) ашылды. Башқұртстанның табиғатына арналған залдар әртүрлі биологиялық орталармен: «Қосмекенділер, бауырымен жорғалаушылар және балықтар», «Башқұртстан үңгірлері», «Тас дәуірі» және шағын экспозиция аймақтың тірі символдарының бірі - Бурзян арасымен таныстырады. Ең құнды (бірегей) коллекциялар: *Нумизматикалық-18580 сақтау бірлігі *Археологиялық-56292 сақтау бірлігі. *Кескіндеме коллекциясы 265 сақтау бірлігі. == Дереккөздер == {{дереккөздер}} [[Санат:Ресей мұражайлары]] [[Санат:Уфа мұражайлары]] deshobv0sgnf2k9fd0dewbgfhw98hpj 3053418 3053417 2022-07-20T11:00:49Z Мағыпар 100137 үлгі, толықтыру wikitext text/x-wiki {{Мұражай |атауы = Башқұртстан Республикасының Ұлттық мұражайы |sort = |шынайы атауы = |сурет = Здание национального музея РБ.jpg |сурет ені = 200 |сурет атауы = |lat_dir =N |lat_deg = 54|lat_min =43 |lat_sec = 13 |lon_dir =E |lon_deg =55 |lon_min =56 |lon_sec = 49 |region = |CoordScale = |құрылған уақыты = 1864 |орналасқан жері = [[Башқұртстан]], [[Уфа]] қаласы, Советская көшесі, 14 |түрі = |келушілер саны = |директоры = |аялдама = |ашылу уақыты = |сайты = |Commons = }} '''Башқұртстан Республикасының Ұлттық мұражайы''' — [[Уфа]] қаласында орналасқан [[Ресей]]дің ең көне мұражайларының бірі.<ref>ОДИН ИЗ СТАРЕЙШИХ МУЗЕЕВ РОССИИ - В УФЕ https://ufa-gid.com/ocherki/odin-iz-stareyshikh-muzeev-rossii-v-ufe.html</ref> Башқұртстан Республикасының Ұлттық мұражайы бұрынғы шаруа жер Банкінің ғимаратында орналасқан. Ғимараттың жобасын 1905 жылы сәулетші Друкер жасаған. Ұлттық мұражайдың [[Башқұртстан]]ның түрлі аудандарында орналасқан 9 бөлімшесі бар.<ref>Национальный музей Республики Башкортостан http://museum.ru/M1160</ref> Мұражай қорында қазіргі уақытта Башқұртстанның көне заманнан бүгінгі күнге дейінгі материалдық және рухани мәдениетінен сыр шертетін 140 мыңға жуық экспонат бар.<ref>Национальный музей Республики Башкортостан https://tonkosti.ru/%D0%9D%D0%B0%D1%86%D0%B8%D0%BE%D0%BD%D0%B0%D0%BB%D1%8C%D0%BD%D1%8B%D0%B9_%D0%BC%D1%83%D0%B7%D0%B5%D0%B9_%D0%A0%D0%B5%D1%81%D0%BF%D1%83%D0%B1%D0%BB%D0%B8%D0%BA%D0%B8_%D0%91%D0%B0%D1%88%D0%BA%D0%BE%D1%80%D1%82%D0%BE%D1%81%D1%82%D0%B0%D0%BD</ref><ref>Национальный музей Республики Башкортостан https://kulturarb.ru/ru/muzei/nacionalnyj-muzej-rb</ref><ref>Национальный музей Республики Башкортостан https://vmuzey.com/museum/nacionalnyy-muzey-respubliki-bashkortostan</ref><ref>Национальный музей Республики Башкортостан на Советской улице https://ufa.zoon.ru/cultural_places/natsionalnyj_muzej_respubliki_bashkortostan_na_sovetskoj_ulitse/</ref> == Тарихы == Уфа губерниясының мұражайы ресми түрде 1864 жылы сәуірде құрылды. Алғашқы экспонаттар мен үлгілер тез жиналды, сол жылдың күзінде Үлкен Ильинская (бұрынғы Фрунзе, қазіргі Заки Валиди) көшесіндегі ерлер гимназиясының ғимаратында бірнеше залдар ашылды. Мұражайдың жинақтары тез өсіп, 1871 жылы оларға Верхнеторговая Площадта (бұрынғы Губерния кеңсесі) ғимарат берілді. Ол бастапқыда бір қабатты болды. Екінші қабат 1872 жылы қосылып, 1880 жылы келушілер үшін өлкетану мұражайы ашылды. [[Қазан төңкерісі]]не дейін мұражай ресейлік және халықаралық көрмелерге белсенді қатысып, көптеген медальдар мен сертификаттарға ие болды. Революциядан кейін мұражай өз атауын және үгіт-насихат саясатын бірнеше рет өзгертті: 1919 жылы Шығыс халықтарының Уфа тарихи-әлеуметтік мұражайы, 1921 жылы Оңтүстік Орал мұражайы болды, ал 1923 жылдан бастап башқұрт Орталық аймақтық мұражайы болды.<ref>Родной город Уфа https://www.ufamama.ru/Posts/View/4406</ref> 1926 жылдың күзінде Башқұрт орталық аймақтық мұражайы Октябрь революциясы көшесінің бойындағы 10-шы ғимаратқа көшіп, 63 жыл бойы өз жұмысын жалғастырып, оқу-ағарту жұмыстарын жүргізді. 1989 жылдың аяғында мұражай Совет көшесі, 14-үйде орналасқан бұрынғы облыстық комсомол комитеті мен Башқұрт АКСР Жоғарғы Кеңесі Президиумының ғимаратына көшті. Мұражайдың жаңа кезеңі 1993 жылы басталады - Башқұрт мемлекеттік біріккен мұражайы Башқұртстан Республикасының Ұлттық мұражайы болып өзгертілді.<ref>Национальный музей Республики Башкортостан https://kudaufa.ru/place/natsionalnyj-muzej-respubliki-bashkortostan/</ref> == Мұражайдың қазіргі жағдайы == Мұражай ғимараты сырты да, іші де жақсы жағдайда сақталған. Кіргеннен кейін, кассалардан өткеннен кейін екінші қабатқа залға кіретін үлкен баспалдақ бар. Үлкен баспалдақтың сол жағында бірінші қабатқа түсетін басқыштар бар, [[холл]] қабаттар арасында орналасқан. Мұражайда көптеген көрме залдары бар, олардың көпшілігін үнемі белгілі бір [[экспозиция]]лар алып тұрады.<ref>С детьми в национальный музей Республики Башкортостан https://nashural.ru/article/marshruti-ot-znatokov/s-detmi-v-natsionalnyj-muzej-respubliki-bashkortostan/</ref> Башқұртстан ұлттық мұражайы Уфа қаласында орналасқан басты мұражай. Оның құрамында бөлімше құқығында 10 мемлекеттік мұражай жұмыс істейді, оның 6-ы қалаларда және 4-еуі ауылдық жерлерде орналасқан. 35 көрме залында археология (қола және тас дәуірі), тарих (XV-XXI ғасырлар), башқұрт және республиканың басқа халықтарының этнографиясы (удмурттар, мордвалар, марийлер, украиндар, чуваштар және т.б.) ашылды. Башқұртстанның табиғатына арналған залдар әртүрлі биологиялық орталармен: «Қосмекенділер, бауырымен жорғалаушылар және балықтар», «Башқұртстан үңгірлері», «Тас дәуірі» және шағын экспозиция аймақтың тірі символдарының бірі - Бурзян арасымен таныстырады. Ең құнды (бірегей) коллекциялар: *Нумизматикалық-18580 сақтау бірлігі *Археологиялық-56292 сақтау бірлігі. *Кескіндеме коллекциясы 265 сақтау бірлігі. == Дереккөздер == {{дереккөздер}} [[Санат:Ресей мұражайлары]] [[Санат:Уфа мұражайлары]] ityg79u4ttr9cu7r6yd253sgpteo5zp 3053420 3053418 2022-07-20T11:16:44Z Мағыпар 100137 үлгі wikitext text/x-wiki {{Мұражай |атауы = Башқұртстан Республикасының Ұлттық мұражайы |sort = |шынайы атауы = |сурет = Здание национального музея РБ.jpg |сурет ені = 200 |сурет атауы = |lat_dir =N |lat_deg = 54|lat_min =43 |lat_sec = 13 |lon_dir =E |lon_deg =55 |lon_min =56 |lon_sec = 49 |region = |CoordScale = |құрылған уақыты = 1864 |орналасқан жері = [[Башқұртстан]], [[Уфа]] қаласы, Советская көшесі, 14 |түрі = [[археология]], [[тарих]], [[этнография]], [[нумизматика]], [[табиғат]], |келушілер саны = |директоры = |аялдама = |ашылу уақыты = |сайты = |Commons = }} '''Башқұртстан Республикасының Ұлттық мұражайы''' — [[Уфа]] қаласында орналасқан [[Ресей]]дің ең көне мұражайларының бірі.<ref>ОДИН ИЗ СТАРЕЙШИХ МУЗЕЕВ РОССИИ - В УФЕ https://ufa-gid.com/ocherki/odin-iz-stareyshikh-muzeev-rossii-v-ufe.html</ref> Башқұртстан Республикасының Ұлттық мұражайы бұрынғы шаруа жер Банкінің ғимаратында орналасқан. Ғимараттың жобасын 1905 жылы сәулетші Друкер жасаған. Ұлттық мұражайдың [[Башқұртстан]]ның түрлі аудандарында орналасқан 9 бөлімшесі бар.<ref>Национальный музей Республики Башкортостан http://museum.ru/M1160</ref> Мұражай қорында қазіргі уақытта Башқұртстанның көне заманнан бүгінгі күнге дейінгі материалдық және рухани мәдениетінен сыр шертетін 140 мыңға жуық экспонат бар.<ref>Национальный музей Республики Башкортостан https://tonkosti.ru/%D0%9D%D0%B0%D1%86%D0%B8%D0%BE%D0%BD%D0%B0%D0%BB%D1%8C%D0%BD%D1%8B%D0%B9_%D0%BC%D1%83%D0%B7%D0%B5%D0%B9_%D0%A0%D0%B5%D1%81%D0%BF%D1%83%D0%B1%D0%BB%D0%B8%D0%BA%D0%B8_%D0%91%D0%B0%D1%88%D0%BA%D0%BE%D1%80%D1%82%D0%BE%D1%81%D1%82%D0%B0%D0%BD</ref><ref>Национальный музей Республики Башкортостан https://kulturarb.ru/ru/muzei/nacionalnyj-muzej-rb</ref><ref>Национальный музей Республики Башкортостан https://vmuzey.com/museum/nacionalnyy-muzey-respubliki-bashkortostan</ref><ref>Национальный музей Республики Башкортостан на Советской улице https://ufa.zoon.ru/cultural_places/natsionalnyj_muzej_respubliki_bashkortostan_na_sovetskoj_ulitse/</ref> == Тарихы == Уфа губерниясының мұражайы ресми түрде 1864 жылы сәуірде құрылды. Алғашқы экспонаттар мен үлгілер тез жиналды, сол жылдың күзінде Үлкен Ильинская (бұрынғы Фрунзе, қазіргі Заки Валиди) көшесіндегі ерлер гимназиясының ғимаратында бірнеше залдар ашылды. Мұражайдың жинақтары тез өсіп, 1871 жылы оларға Верхнеторговая Площадта (бұрынғы Губерния кеңсесі) ғимарат берілді. Ол бастапқыда бір қабатты болды. Екінші қабат 1872 жылы қосылып, 1880 жылы келушілер үшін өлкетану мұражайы ашылды. [[Қазан төңкерісі]]не дейін мұражай ресейлік және халықаралық көрмелерге белсенді қатысып, көптеген медальдар мен сертификаттарға ие болды. Революциядан кейін мұражай өз атауын және үгіт-насихат саясатын бірнеше рет өзгертті: 1919 жылы Шығыс халықтарының Уфа тарихи-әлеуметтік мұражайы, 1921 жылы Оңтүстік Орал мұражайы болды, ал 1923 жылдан бастап башқұрт Орталық аймақтық мұражайы болды.<ref>Родной город Уфа https://www.ufamama.ru/Posts/View/4406</ref> 1926 жылдың күзінде Башқұрт орталық аймақтық мұражайы Октябрь революциясы көшесінің бойындағы 10-шы ғимаратқа көшіп, 63 жыл бойы өз жұмысын жалғастырып, оқу-ағарту жұмыстарын жүргізді. 1989 жылдың аяғында мұражай Совет көшесі, 14-үйде орналасқан бұрынғы облыстық комсомол комитеті мен Башқұрт АКСР Жоғарғы Кеңесі Президиумының ғимаратына көшті. Мұражайдың жаңа кезеңі 1993 жылы басталады - Башқұрт мемлекеттік біріккен мұражайы Башқұртстан Республикасының Ұлттық мұражайы болып өзгертілді.<ref>Национальный музей Республики Башкортостан https://kudaufa.ru/place/natsionalnyj-muzej-respubliki-bashkortostan/</ref> == Мұражайдың қазіргі жағдайы == Мұражай ғимараты сырты да, іші де жақсы жағдайда сақталған. Кіргеннен кейін, кассалардан өткеннен кейін екінші қабатқа залға кіретін үлкен баспалдақ бар. Үлкен баспалдақтың сол жағында бірінші қабатқа түсетін басқыштар бар, [[холл]] қабаттар арасында орналасқан. Мұражайда көптеген көрме залдары бар, олардың көпшілігін үнемі белгілі бір [[экспозиция]]лар алып тұрады.<ref>С детьми в национальный музей Республики Башкортостан https://nashural.ru/article/marshruti-ot-znatokov/s-detmi-v-natsionalnyj-muzej-respubliki-bashkortostan/</ref> Башқұртстан ұлттық мұражайы Уфа қаласында орналасқан басты мұражай. Оның құрамында бөлімше құқығында 10 мемлекеттік мұражай жұмыс істейді, оның 6-ы қалаларда және 4-еуі ауылдық жерлерде орналасқан. 35 көрме залында археология (қола және тас дәуірі), тарих (XV-XXI ғасырлар), башқұрт және республиканың басқа халықтарының этнографиясы (удмурттар, мордвалар, марийлер, украиндар, чуваштар және т.б.) ашылды. Башқұртстанның табиғатына арналған залдар әртүрлі биологиялық орталармен: «Қосмекенділер, бауырымен жорғалаушылар және балықтар», «Башқұртстан үңгірлері», «Тас дәуірі» және шағын экспозиция аймақтың тірі символдарының бірі - Бурзян арасымен таныстырады. Ең құнды (бірегей) коллекциялар: *Нумизматикалық-18580 сақтау бірлігі *Археологиялық-56292 сақтау бірлігі. *Кескіндеме коллекциясы 265 сақтау бірлігі. == Дереккөздер == {{дереккөздер}} [[Санат:Ресей мұражайлары]] [[Санат:Уфа мұражайлары]] 1l0ppryytvjvswixwt5mj8cqtqm8osr 3053421 3053420 2022-07-20T11:20:24Z Мағыпар 100137 үлгі wikitext text/x-wiki {{Мұражай |атауы = Башқұртстан Республикасының Ұлттық мұражайы |sort = |шынайы атауы = |сурет = Здание национального музея РБ.jpg |сурет ені = 200 |сурет атауы = |lat_dir =N |lat_deg = 54|lat_min =43 |lat_sec = 13 |lon_dir =E |lon_deg =55 |lon_min =56 |lon_sec = 49 |region = |CoordScale = |құрылған уақыты = 1864 |орналасқан жері = [[Башқұртстан]], [[Уфа]] қаласы, Советская көшесі, 14 |түрі = [[археология]], [[тарих]], [[этнография]], [[нумизматика]], [[табиғат]], |келушілер саны = |директоры = |аялдама = |ашылу уақыты = |сайты = museumrb.ru |Commons = }} '''Башқұртстан Республикасының Ұлттық мұражайы''' — [[Уфа]] қаласында орналасқан [[Ресей]]дің ең көне мұражайларының бірі.<ref>ОДИН ИЗ СТАРЕЙШИХ МУЗЕЕВ РОССИИ - В УФЕ https://ufa-gid.com/ocherki/odin-iz-stareyshikh-muzeev-rossii-v-ufe.html</ref> Башқұртстан Республикасының Ұлттық мұражайы бұрынғы шаруа жер Банкінің ғимаратында орналасқан. Ғимараттың жобасын 1905 жылы сәулетші Друкер жасаған. Ұлттық мұражайдың [[Башқұртстан]]ның түрлі аудандарында орналасқан 9 бөлімшесі бар.<ref>Национальный музей Республики Башкортостан http://museum.ru/M1160</ref> Мұражай қорында қазіргі уақытта Башқұртстанның көне заманнан бүгінгі күнге дейінгі материалдық және рухани мәдениетінен сыр шертетін 140 мыңға жуық экспонат бар.<ref>Национальный музей Республики Башкортостан https://tonkosti.ru/%D0%9D%D0%B0%D1%86%D0%B8%D0%BE%D0%BD%D0%B0%D0%BB%D1%8C%D0%BD%D1%8B%D0%B9_%D0%BC%D1%83%D0%B7%D0%B5%D0%B9_%D0%A0%D0%B5%D1%81%D0%BF%D1%83%D0%B1%D0%BB%D0%B8%D0%BA%D0%B8_%D0%91%D0%B0%D1%88%D0%BA%D0%BE%D1%80%D1%82%D0%BE%D1%81%D1%82%D0%B0%D0%BD</ref><ref>Национальный музей Республики Башкортостан https://kulturarb.ru/ru/muzei/nacionalnyj-muzej-rb</ref><ref>Национальный музей Республики Башкортостан https://vmuzey.com/museum/nacionalnyy-muzey-respubliki-bashkortostan</ref><ref>Национальный музей Республики Башкортостан на Советской улице https://ufa.zoon.ru/cultural_places/natsionalnyj_muzej_respubliki_bashkortostan_na_sovetskoj_ulitse/</ref> == Тарихы == Уфа губерниясының мұражайы ресми түрде 1864 жылы сәуірде құрылды. Алғашқы экспонаттар мен үлгілер тез жиналды, сол жылдың күзінде Үлкен Ильинская (бұрынғы Фрунзе, қазіргі Заки Валиди) көшесіндегі ерлер гимназиясының ғимаратында бірнеше залдар ашылды. Мұражайдың жинақтары тез өсіп, 1871 жылы оларға Верхнеторговая Площадта (бұрынғы Губерния кеңсесі) ғимарат берілді. Ол бастапқыда бір қабатты болды. Екінші қабат 1872 жылы қосылып, 1880 жылы келушілер үшін өлкетану мұражайы ашылды. [[Қазан төңкерісі]]не дейін мұражай ресейлік және халықаралық көрмелерге белсенді қатысып, көптеген медальдар мен сертификаттарға ие болды. Революциядан кейін мұражай өз атауын және үгіт-насихат саясатын бірнеше рет өзгертті: 1919 жылы Шығыс халықтарының Уфа тарихи-әлеуметтік мұражайы, 1921 жылы Оңтүстік Орал мұражайы болды, ал 1923 жылдан бастап башқұрт Орталық аймақтық мұражайы болды.<ref>Родной город Уфа https://www.ufamama.ru/Posts/View/4406</ref> 1926 жылдың күзінде Башқұрт орталық аймақтық мұражайы Октябрь революциясы көшесінің бойындағы 10-шы ғимаратқа көшіп, 63 жыл бойы өз жұмысын жалғастырып, оқу-ағарту жұмыстарын жүргізді. 1989 жылдың аяғында мұражай Совет көшесі, 14-үйде орналасқан бұрынғы облыстық комсомол комитеті мен Башқұрт АКСР Жоғарғы Кеңесі Президиумының ғимаратына көшті. Мұражайдың жаңа кезеңі 1993 жылы басталады - Башқұрт мемлекеттік біріккен мұражайы Башқұртстан Республикасының Ұлттық мұражайы болып өзгертілді.<ref>Национальный музей Республики Башкортостан https://kudaufa.ru/place/natsionalnyj-muzej-respubliki-bashkortostan/</ref> == Мұражайдың қазіргі жағдайы == Мұражай ғимараты сырты да, іші де жақсы жағдайда сақталған. Кіргеннен кейін, кассалардан өткеннен кейін екінші қабатқа залға кіретін үлкен баспалдақ бар. Үлкен баспалдақтың сол жағында бірінші қабатқа түсетін басқыштар бар, [[холл]] қабаттар арасында орналасқан. Мұражайда көптеген көрме залдары бар, олардың көпшілігін үнемі белгілі бір [[экспозиция]]лар алып тұрады.<ref>С детьми в национальный музей Республики Башкортостан https://nashural.ru/article/marshruti-ot-znatokov/s-detmi-v-natsionalnyj-muzej-respubliki-bashkortostan/</ref> Башқұртстан ұлттық мұражайы Уфа қаласында орналасқан басты мұражай. Оның құрамында бөлімше құқығында 10 мемлекеттік мұражай жұмыс істейді, оның 6-ы қалаларда және 4-еуі ауылдық жерлерде орналасқан. 35 көрме залында археология (қола және тас дәуірі), тарих (XV-XXI ғасырлар), башқұрт және республиканың басқа халықтарының этнографиясы (удмурттар, мордвалар, марийлер, украиндар, чуваштар және т.б.) ашылды. Башқұртстанның табиғатына арналған залдар әртүрлі биологиялық орталармен: «Қосмекенділер, бауырымен жорғалаушылар және балықтар», «Башқұртстан үңгірлері», «Тас дәуірі» және шағын экспозиция аймақтың тірі символдарының бірі - Бурзян арасымен таныстырады. Ең құнды (бірегей) коллекциялар: *Нумизматикалық-18580 сақтау бірлігі *Археологиялық-56292 сақтау бірлігі. *Кескіндеме коллекциясы 265 сақтау бірлігі. == Дереккөздер == {{дереккөздер}} [[Санат:Ресей мұражайлары]] [[Санат:Уфа мұражайлары]] bxs00t119gdbuyv1l4qq7w04b66od74 3053422 3053421 2022-07-20T11:21:45Z Мағыпар 100137 wikitext text/x-wiki {{Мұражай |атауы = Башқұртстан Республикасының Ұлттық мұражайы |sort = |шынайы атауы = |сурет = Здание национального музея РБ.jpg |сурет ені = 200 |сурет атауы = |lat_dir =N |lat_deg = 54|lat_min =43 |lat_sec = 13 |lon_dir =E |lon_deg =55 |lon_min =56 |lon_sec = 49 |region = |CoordScale = |құрылған уақыты = 1864 |орналасқан жері = [[Башқұртстан]], [[Уфа]] қаласы, Советская көшесі, 14 |түрі = [[археология]], [[тарих]], [[этнография]], [[нумизматика]], [[табиғат]], |келушілер саны = |директоры = |аялдама = |ашылу уақыты = |сайты = |Commons = }} '''Башқұртстан Республикасының Ұлттық мұражайы''' — [[Уфа]] қаласында орналасқан [[Ресей]]дің ең көне мұражайларының бірі.<ref>ОДИН ИЗ СТАРЕЙШИХ МУЗЕЕВ РОССИИ - В УФЕ https://ufa-gid.com/ocherki/odin-iz-stareyshikh-muzeev-rossii-v-ufe.html</ref> Башқұртстан Республикасының Ұлттық мұражайы бұрынғы шаруа жер Банкінің ғимаратында орналасқан. Ғимараттың жобасын 1905 жылы сәулетші Друкер жасаған. Ұлттық мұражайдың [[Башқұртстан]]ның түрлі аудандарында орналасқан 9 бөлімшесі бар.<ref>Национальный музей Республики Башкортостан http://museum.ru/M1160</ref> Мұражай қорында қазіргі уақытта Башқұртстанның көне заманнан бүгінгі күнге дейінгі материалдық және рухани мәдениетінен сыр шертетін 140 мыңға жуық экспонат бар.<ref>Национальный музей Республики Башкортостан https://tonkosti.ru/%D0%9D%D0%B0%D1%86%D0%B8%D0%BE%D0%BD%D0%B0%D0%BB%D1%8C%D0%BD%D1%8B%D0%B9_%D0%BC%D1%83%D0%B7%D0%B5%D0%B9_%D0%A0%D0%B5%D1%81%D0%BF%D1%83%D0%B1%D0%BB%D0%B8%D0%BA%D0%B8_%D0%91%D0%B0%D1%88%D0%BA%D0%BE%D1%80%D1%82%D0%BE%D1%81%D1%82%D0%B0%D0%BD</ref><ref>Национальный музей Республики Башкортостан https://kulturarb.ru/ru/muzei/nacionalnyj-muzej-rb</ref><ref>Национальный музей Республики Башкортостан https://vmuzey.com/museum/nacionalnyy-muzey-respubliki-bashkortostan</ref><ref>Национальный музей Республики Башкортостан на Советской улице https://ufa.zoon.ru/cultural_places/natsionalnyj_muzej_respubliki_bashkortostan_na_sovetskoj_ulitse/</ref> == Тарихы == Уфа губерниясының мұражайы ресми түрде 1864 жылы сәуірде құрылды. Алғашқы экспонаттар мен үлгілер тез жиналды, сол жылдың күзінде Үлкен Ильинская (бұрынғы Фрунзе, қазіргі Заки Валиди) көшесіндегі ерлер гимназиясының ғимаратында бірнеше залдар ашылды. Мұражайдың жинақтары тез өсіп, 1871 жылы оларға Верхнеторговая Площадта (бұрынғы Губерния кеңсесі) ғимарат берілді. Ол бастапқыда бір қабатты болды. Екінші қабат 1872 жылы қосылып, 1880 жылы келушілер үшін өлкетану мұражайы ашылды. [[Қазан төңкерісі]]не дейін мұражай ресейлік және халықаралық көрмелерге белсенді қатысып, көптеген медальдар мен сертификаттарға ие болды. Революциядан кейін мұражай өз атауын және үгіт-насихат саясатын бірнеше рет өзгертті: 1919 жылы Шығыс халықтарының Уфа тарихи-әлеуметтік мұражайы, 1921 жылы Оңтүстік Орал мұражайы болды, ал 1923 жылдан бастап башқұрт Орталық аймақтық мұражайы болды.<ref>Родной город Уфа https://www.ufamama.ru/Posts/View/4406</ref> 1926 жылдың күзінде Башқұрт орталық аймақтық мұражайы Октябрь революциясы көшесінің бойындағы 10-шы ғимаратқа көшіп, 63 жыл бойы өз жұмысын жалғастырып, оқу-ағарту жұмыстарын жүргізді. 1989 жылдың аяғында мұражай Совет көшесі, 14-үйде орналасқан бұрынғы облыстық комсомол комитеті мен Башқұрт АКСР Жоғарғы Кеңесі Президиумының ғимаратына көшті. Мұражайдың жаңа кезеңі 1993 жылы басталады - Башқұрт мемлекеттік біріккен мұражайы Башқұртстан Республикасының Ұлттық мұражайы болып өзгертілді.<ref>Национальный музей Республики Башкортостан https://kudaufa.ru/place/natsionalnyj-muzej-respubliki-bashkortostan/</ref> == Мұражайдың қазіргі жағдайы == Мұражай ғимараты сырты да, іші де жақсы жағдайда сақталған. Кіргеннен кейін, кассалардан өткеннен кейін екінші қабатқа залға кіретін үлкен баспалдақ бар. Үлкен баспалдақтың сол жағында бірінші қабатқа түсетін басқыштар бар, [[холл]] қабаттар арасында орналасқан. Мұражайда көптеген көрме залдары бар, олардың көпшілігін үнемі белгілі бір [[экспозиция]]лар алып тұрады.<ref>С детьми в национальный музей Республики Башкортостан https://nashural.ru/article/marshruti-ot-znatokov/s-detmi-v-natsionalnyj-muzej-respubliki-bashkortostan/</ref> Башқұртстан ұлттық мұражайы Уфа қаласында орналасқан басты мұражай. Оның құрамында бөлімше құқығында 10 мемлекеттік мұражай жұмыс істейді, оның 6-ы қалаларда және 4-еуі ауылдық жерлерде орналасқан. 35 көрме залында археология (қола және тас дәуірі), тарих (XV-XXI ғасырлар), башқұрт және республиканың басқа халықтарының этнографиясы (удмурттар, мордвалар, марийлер, украиндар, чуваштар және т.б.) ашылды. Башқұртстанның табиғатына арналған залдар әртүрлі биологиялық орталармен: «Қосмекенділер, бауырымен жорғалаушылар және балықтар», «Башқұртстан үңгірлері», «Тас дәуірі» және шағын экспозиция аймақтың тірі символдарының бірі - Бурзян арасымен таныстырады. Ең құнды (бірегей) коллекциялар: *Нумизматикалық-18580 сақтау бірлігі *Археологиялық-56292 сақтау бірлігі. *Кескіндеме коллекциясы 265 сақтау бірлігі. == Дереккөздер == {{дереккөздер}} [[Санат:Ресей мұражайлары]] [[Санат:Уфа мұражайлары]] k2avzekrxb5gys38vxatui8wm52a83j 3053424 3053422 2022-07-20T11:28:34Z Мағыпар 100137 сурет қою wikitext text/x-wiki {{Мұражай |атауы = Башқұртстан Республикасының Ұлттық мұражайы |sort = |шынайы атауы = |сурет = Здание национального музея РБ.jpg |сурет ені = 200 |сурет атауы = |lat_dir =N |lat_deg = 54|lat_min =43 |lat_sec = 13 |lon_dir =E |lon_deg =55 |lon_min =56 |lon_sec = 49 |region = |CoordScale = |құрылған уақыты = 1864 |орналасқан жері = [[Башқұртстан]], [[Уфа]] қаласы, Советская көшесі, 14 |түрі = [[археология]], [[тарих]], [[этнография]], [[нумизматика]], [[табиғат]], |келушілер саны = |директоры = |аялдама = |ашылу уақыты = |сайты = |Commons = }} '''Башқұртстан Республикасының Ұлттық мұражайы''' — [[Уфа]] қаласында орналасқан [[Ресей]]дің ең көне мұражайларының бірі.<ref>ОДИН ИЗ СТАРЕЙШИХ МУЗЕЕВ РОССИИ - В УФЕ https://ufa-gid.com/ocherki/odin-iz-stareyshikh-muzeev-rossii-v-ufe.html</ref> Башқұртстан Республикасының Ұлттық мұражайы бұрынғы шаруа жер Банкінің ғимаратында орналасқан. Ғимараттың жобасын 1905 жылы сәулетші Друкер жасаған. Ұлттық мұражайдың [[Башқұртстан]]ның түрлі аудандарында орналасқан 9 бөлімшесі бар.<ref>Национальный музей Республики Башкортостан http://museum.ru/M1160</ref> Мұражай қорында қазіргі уақытта Башқұртстанның көне заманнан бүгінгі күнге дейінгі материалдық және рухани мәдениетінен сыр шертетін 140 мыңға жуық экспонат бар.<ref>Национальный музей Республики Башкортостан https://tonkosti.ru/%D0%9D%D0%B0%D1%86%D0%B8%D0%BE%D0%BD%D0%B0%D0%BB%D1%8C%D0%BD%D1%8B%D0%B9_%D0%BC%D1%83%D0%B7%D0%B5%D0%B9_%D0%A0%D0%B5%D1%81%D0%BF%D1%83%D0%B1%D0%BB%D0%B8%D0%BA%D0%B8_%D0%91%D0%B0%D1%88%D0%BA%D0%BE%D1%80%D1%82%D0%BE%D1%81%D1%82%D0%B0%D0%BD</ref><ref>Национальный музей Республики Башкортостан https://kulturarb.ru/ru/muzei/nacionalnyj-muzej-rb</ref><ref>Национальный музей Республики Башкортостан https://vmuzey.com/museum/nacionalnyy-muzey-respubliki-bashkortostan</ref><ref>Национальный музей Республики Башкортостан на Советской улице https://ufa.zoon.ru/cultural_places/natsionalnyj_muzej_respubliki_bashkortostan_na_sovetskoj_ulitse/</ref> == Тарихы == Уфа губерниясының мұражайы ресми түрде 1864 жылы сәуірде құрылды. Алғашқы экспонаттар мен үлгілер тез жиналды, сол жылдың күзінде Үлкен Ильинская (бұрынғы Фрунзе, қазіргі Заки Валиди) көшесіндегі ерлер гимназиясының ғимаратында бірнеше залдар ашылды. Мұражайдың жинақтары тез өсіп, 1871 жылы оларға Верхнеторговая Площадта (бұрынғы Губерния кеңсесі) ғимарат берілді. Ол бастапқыда бір қабатты болды. Екінші қабат 1872 жылы қосылып, 1880 жылы келушілер үшін өлкетану мұражайы ашылды. [[Қазан төңкерісі]]не дейін мұражай ресейлік және халықаралық көрмелерге белсенді қатысып, көптеген медальдар мен сертификаттарға ие болды. Революциядан кейін мұражай өз атауын және үгіт-насихат саясатын бірнеше рет өзгертті: 1919 жылы Шығыс халықтарының Уфа тарихи-әлеуметтік мұражайы, 1921 жылы Оңтүстік Орал мұражайы болды, ал 1923 жылдан бастап башқұрт Орталық аймақтық мұражайы болды.<ref>Родной город Уфа https://www.ufamama.ru/Posts/View/4406</ref> 1926 жылдың күзінде Башқұрт орталық аймақтық мұражайы Октябрь революциясы көшесінің бойындағы 10-шы ғимаратқа көшіп, 63 жыл бойы өз жұмысын жалғастырып, оқу-ағарту жұмыстарын жүргізді. 1989 жылдың аяғында мұражай Совет көшесі, 14-үйде орналасқан бұрынғы облыстық комсомол комитеті мен Башқұрт АКСР Жоғарғы Кеңесі Президиумының ғимаратына көшті. Мұражайдың жаңа кезеңі 1993 жылы басталады - Башқұрт мемлекеттік біріккен мұражайы Башқұртстан Республикасының Ұлттық мұражайы болып өзгертілді.<ref>Национальный музей Республики Башкортостан https://kudaufa.ru/place/natsionalnyj-muzej-respubliki-bashkortostan/</ref> == Мұражайдың қазіргі жағдайы == Мұражай ғимараты сырты да, іші де жақсы жағдайда сақталған. Кіргеннен кейін, кассалардан өткеннен кейін екінші қабатқа залға кіретін үлкен баспалдақ бар. Үлкен баспалдақтың сол жағында бірінші қабатқа түсетін басқыштар бар, [[холл]] қабаттар арасында орналасқан. Мұражайда көптеген көрме залдары бар, олардың көпшілігін үнемі белгілі бір [[экспозиция]]лар алып тұрады.<ref>С детьми в национальный музей Республики Башкортостан https://nashural.ru/article/marshruti-ot-znatokov/s-detmi-v-natsionalnyj-muzej-respubliki-bashkortostan/</ref> Башқұртстан ұлттық мұражайы Уфа қаласында орналасқан басты мұражай. Оның құрамында бөлімше құқығында 10 мемлекеттік мұражай жұмыс істейді, оның 6-ы қалаларда және 4-еуі ауылдық жерлерде орналасқан. 35 көрме залында археология (қола және тас дәуірі), тарих (XV-XXI ғасырлар), башқұрт және республиканың басқа халықтарының этнографиясы (удмурттар, мордвалар, марийлер, украиндар, чуваштар және т.б.) ашылды. Башқұртстанның табиғатына арналған залдар әртүрлі биологиялық орталармен: «Қосмекенділер, бауырымен жорғалаушылар және балықтар», «Башқұртстан үңгірлері», «Тас дәуірі» және шағын экспозиция аймақтың тірі символдарының бірі - Бурзян арасымен таныстырады. Ең құнды (бірегей) коллекциялар: *Нумизматикалық-18580 сақтау бірлігі *Археологиялық-56292 сақтау бірлігі. *Кескіндеме коллекциясы 265 сақтау бірлігі. == Галерея == <gallery> Bashkortostan National Museum 17.jpg </gallery> == Дереккөздер == {{дереккөздер}} [[Санат:Ресей мұражайлары]] [[Санат:Уфа мұражайлары]] 1pckqg15tdjlfd2mz1vk4s3iwx428s4 3053425 3053424 2022-07-20T11:29:02Z Мағыпар 100137 /* Галерея */ сурет қою wikitext text/x-wiki {{Мұражай |атауы = Башқұртстан Республикасының Ұлттық мұражайы |sort = |шынайы атауы = |сурет = Здание национального музея РБ.jpg |сурет ені = 200 |сурет атауы = |lat_dir =N |lat_deg = 54|lat_min =43 |lat_sec = 13 |lon_dir =E |lon_deg =55 |lon_min =56 |lon_sec = 49 |region = |CoordScale = |құрылған уақыты = 1864 |орналасқан жері = [[Башқұртстан]], [[Уфа]] қаласы, Советская көшесі, 14 |түрі = [[археология]], [[тарих]], [[этнография]], [[нумизматика]], [[табиғат]], |келушілер саны = |директоры = |аялдама = |ашылу уақыты = |сайты = |Commons = }} '''Башқұртстан Республикасының Ұлттық мұражайы''' — [[Уфа]] қаласында орналасқан [[Ресей]]дің ең көне мұражайларының бірі.<ref>ОДИН ИЗ СТАРЕЙШИХ МУЗЕЕВ РОССИИ - В УФЕ https://ufa-gid.com/ocherki/odin-iz-stareyshikh-muzeev-rossii-v-ufe.html</ref> Башқұртстан Республикасының Ұлттық мұражайы бұрынғы шаруа жер Банкінің ғимаратында орналасқан. Ғимараттың жобасын 1905 жылы сәулетші Друкер жасаған. Ұлттық мұражайдың [[Башқұртстан]]ның түрлі аудандарында орналасқан 9 бөлімшесі бар.<ref>Национальный музей Республики Башкортостан http://museum.ru/M1160</ref> Мұражай қорында қазіргі уақытта Башқұртстанның көне заманнан бүгінгі күнге дейінгі материалдық және рухани мәдениетінен сыр шертетін 140 мыңға жуық экспонат бар.<ref>Национальный музей Республики Башкортостан https://tonkosti.ru/%D0%9D%D0%B0%D1%86%D0%B8%D0%BE%D0%BD%D0%B0%D0%BB%D1%8C%D0%BD%D1%8B%D0%B9_%D0%BC%D1%83%D0%B7%D0%B5%D0%B9_%D0%A0%D0%B5%D1%81%D0%BF%D1%83%D0%B1%D0%BB%D0%B8%D0%BA%D0%B8_%D0%91%D0%B0%D1%88%D0%BA%D0%BE%D1%80%D1%82%D0%BE%D1%81%D1%82%D0%B0%D0%BD</ref><ref>Национальный музей Республики Башкортостан https://kulturarb.ru/ru/muzei/nacionalnyj-muzej-rb</ref><ref>Национальный музей Республики Башкортостан https://vmuzey.com/museum/nacionalnyy-muzey-respubliki-bashkortostan</ref><ref>Национальный музей Республики Башкортостан на Советской улице https://ufa.zoon.ru/cultural_places/natsionalnyj_muzej_respubliki_bashkortostan_na_sovetskoj_ulitse/</ref> == Тарихы == Уфа губерниясының мұражайы ресми түрде 1864 жылы сәуірде құрылды. Алғашқы экспонаттар мен үлгілер тез жиналды, сол жылдың күзінде Үлкен Ильинская (бұрынғы Фрунзе, қазіргі Заки Валиди) көшесіндегі ерлер гимназиясының ғимаратында бірнеше залдар ашылды. Мұражайдың жинақтары тез өсіп, 1871 жылы оларға Верхнеторговая Площадта (бұрынғы Губерния кеңсесі) ғимарат берілді. Ол бастапқыда бір қабатты болды. Екінші қабат 1872 жылы қосылып, 1880 жылы келушілер үшін өлкетану мұражайы ашылды. [[Қазан төңкерісі]]не дейін мұражай ресейлік және халықаралық көрмелерге белсенді қатысып, көптеген медальдар мен сертификаттарға ие болды. Революциядан кейін мұражай өз атауын және үгіт-насихат саясатын бірнеше рет өзгертті: 1919 жылы Шығыс халықтарының Уфа тарихи-әлеуметтік мұражайы, 1921 жылы Оңтүстік Орал мұражайы болды, ал 1923 жылдан бастап башқұрт Орталық аймақтық мұражайы болды.<ref>Родной город Уфа https://www.ufamama.ru/Posts/View/4406</ref> 1926 жылдың күзінде Башқұрт орталық аймақтық мұражайы Октябрь революциясы көшесінің бойындағы 10-шы ғимаратқа көшіп, 63 жыл бойы өз жұмысын жалғастырып, оқу-ағарту жұмыстарын жүргізді. 1989 жылдың аяғында мұражай Совет көшесі, 14-үйде орналасқан бұрынғы облыстық комсомол комитеті мен Башқұрт АКСР Жоғарғы Кеңесі Президиумының ғимаратына көшті. Мұражайдың жаңа кезеңі 1993 жылы басталады - Башқұрт мемлекеттік біріккен мұражайы Башқұртстан Республикасының Ұлттық мұражайы болып өзгертілді.<ref>Национальный музей Республики Башкортостан https://kudaufa.ru/place/natsionalnyj-muzej-respubliki-bashkortostan/</ref> == Мұражайдың қазіргі жағдайы == Мұражай ғимараты сырты да, іші де жақсы жағдайда сақталған. Кіргеннен кейін, кассалардан өткеннен кейін екінші қабатқа залға кіретін үлкен баспалдақ бар. Үлкен баспалдақтың сол жағында бірінші қабатқа түсетін басқыштар бар, [[холл]] қабаттар арасында орналасқан. Мұражайда көптеген көрме залдары бар, олардың көпшілігін үнемі белгілі бір [[экспозиция]]лар алып тұрады.<ref>С детьми в национальный музей Республики Башкортостан https://nashural.ru/article/marshruti-ot-znatokov/s-detmi-v-natsionalnyj-muzej-respubliki-bashkortostan/</ref> Башқұртстан ұлттық мұражайы Уфа қаласында орналасқан басты мұражай. Оның құрамында бөлімше құқығында 10 мемлекеттік мұражай жұмыс істейді, оның 6-ы қалаларда және 4-еуі ауылдық жерлерде орналасқан. 35 көрме залында археология (қола және тас дәуірі), тарих (XV-XXI ғасырлар), башқұрт және республиканың басқа халықтарының этнографиясы (удмурттар, мордвалар, марийлер, украиндар, чуваштар және т.б.) ашылды. Башқұртстанның табиғатына арналған залдар әртүрлі биологиялық орталармен: «Қосмекенділер, бауырымен жорғалаушылар және балықтар», «Башқұртстан үңгірлері», «Тас дәуірі» және шағын экспозиция аймақтың тірі символдарының бірі - Бурзян арасымен таныстырады. Ең құнды (бірегей) коллекциялар: *Нумизматикалық-18580 сақтау бірлігі *Археологиялық-56292 сақтау бірлігі. *Кескіндеме коллекциясы 265 сақтау бірлігі. == Галерея == <gallery> Bashkortostan National Museum 17.jpg Bashkortostan National Museum 16.jpg </gallery> == Дереккөздер == {{дереккөздер}} [[Санат:Ресей мұражайлары]] [[Санат:Уфа мұражайлары]] igf542knxxe17kyxt4899396c87ontw 3053426 3053425 2022-07-20T11:29:34Z Мағыпар 100137 /* Галерея */ сурет қою wikitext text/x-wiki {{Мұражай |атауы = Башқұртстан Республикасының Ұлттық мұражайы |sort = |шынайы атауы = |сурет = Здание национального музея РБ.jpg |сурет ені = 200 |сурет атауы = |lat_dir =N |lat_deg = 54|lat_min =43 |lat_sec = 13 |lon_dir =E |lon_deg =55 |lon_min =56 |lon_sec = 49 |region = |CoordScale = |құрылған уақыты = 1864 |орналасқан жері = [[Башқұртстан]], [[Уфа]] қаласы, Советская көшесі, 14 |түрі = [[археология]], [[тарих]], [[этнография]], [[нумизматика]], [[табиғат]], |келушілер саны = |директоры = |аялдама = |ашылу уақыты = |сайты = |Commons = }} '''Башқұртстан Республикасының Ұлттық мұражайы''' — [[Уфа]] қаласында орналасқан [[Ресей]]дің ең көне мұражайларының бірі.<ref>ОДИН ИЗ СТАРЕЙШИХ МУЗЕЕВ РОССИИ - В УФЕ https://ufa-gid.com/ocherki/odin-iz-stareyshikh-muzeev-rossii-v-ufe.html</ref> Башқұртстан Республикасының Ұлттық мұражайы бұрынғы шаруа жер Банкінің ғимаратында орналасқан. Ғимараттың жобасын 1905 жылы сәулетші Друкер жасаған. Ұлттық мұражайдың [[Башқұртстан]]ның түрлі аудандарында орналасқан 9 бөлімшесі бар.<ref>Национальный музей Республики Башкортостан http://museum.ru/M1160</ref> Мұражай қорында қазіргі уақытта Башқұртстанның көне заманнан бүгінгі күнге дейінгі материалдық және рухани мәдениетінен сыр шертетін 140 мыңға жуық экспонат бар.<ref>Национальный музей Республики Башкортостан https://tonkosti.ru/%D0%9D%D0%B0%D1%86%D0%B8%D0%BE%D0%BD%D0%B0%D0%BB%D1%8C%D0%BD%D1%8B%D0%B9_%D0%BC%D1%83%D0%B7%D0%B5%D0%B9_%D0%A0%D0%B5%D1%81%D0%BF%D1%83%D0%B1%D0%BB%D0%B8%D0%BA%D0%B8_%D0%91%D0%B0%D1%88%D0%BA%D0%BE%D1%80%D1%82%D0%BE%D1%81%D1%82%D0%B0%D0%BD</ref><ref>Национальный музей Республики Башкортостан https://kulturarb.ru/ru/muzei/nacionalnyj-muzej-rb</ref><ref>Национальный музей Республики Башкортостан https://vmuzey.com/museum/nacionalnyy-muzey-respubliki-bashkortostan</ref><ref>Национальный музей Республики Башкортостан на Советской улице https://ufa.zoon.ru/cultural_places/natsionalnyj_muzej_respubliki_bashkortostan_na_sovetskoj_ulitse/</ref> == Тарихы == Уфа губерниясының мұражайы ресми түрде 1864 жылы сәуірде құрылды. Алғашқы экспонаттар мен үлгілер тез жиналды, сол жылдың күзінде Үлкен Ильинская (бұрынғы Фрунзе, қазіргі Заки Валиди) көшесіндегі ерлер гимназиясының ғимаратында бірнеше залдар ашылды. Мұражайдың жинақтары тез өсіп, 1871 жылы оларға Верхнеторговая Площадта (бұрынғы Губерния кеңсесі) ғимарат берілді. Ол бастапқыда бір қабатты болды. Екінші қабат 1872 жылы қосылып, 1880 жылы келушілер үшін өлкетану мұражайы ашылды. [[Қазан төңкерісі]]не дейін мұражай ресейлік және халықаралық көрмелерге белсенді қатысып, көптеген медальдар мен сертификаттарға ие болды. Революциядан кейін мұражай өз атауын және үгіт-насихат саясатын бірнеше рет өзгертті: 1919 жылы Шығыс халықтарының Уфа тарихи-әлеуметтік мұражайы, 1921 жылы Оңтүстік Орал мұражайы болды, ал 1923 жылдан бастап башқұрт Орталық аймақтық мұражайы болды.<ref>Родной город Уфа https://www.ufamama.ru/Posts/View/4406</ref> 1926 жылдың күзінде Башқұрт орталық аймақтық мұражайы Октябрь революциясы көшесінің бойындағы 10-шы ғимаратқа көшіп, 63 жыл бойы өз жұмысын жалғастырып, оқу-ағарту жұмыстарын жүргізді. 1989 жылдың аяғында мұражай Совет көшесі, 14-үйде орналасқан бұрынғы облыстық комсомол комитеті мен Башқұрт АКСР Жоғарғы Кеңесі Президиумының ғимаратына көшті. Мұражайдың жаңа кезеңі 1993 жылы басталады - Башқұрт мемлекеттік біріккен мұражайы Башқұртстан Республикасының Ұлттық мұражайы болып өзгертілді.<ref>Национальный музей Республики Башкортостан https://kudaufa.ru/place/natsionalnyj-muzej-respubliki-bashkortostan/</ref> == Мұражайдың қазіргі жағдайы == Мұражай ғимараты сырты да, іші де жақсы жағдайда сақталған. Кіргеннен кейін, кассалардан өткеннен кейін екінші қабатқа залға кіретін үлкен баспалдақ бар. Үлкен баспалдақтың сол жағында бірінші қабатқа түсетін басқыштар бар, [[холл]] қабаттар арасында орналасқан. Мұражайда көптеген көрме залдары бар, олардың көпшілігін үнемі белгілі бір [[экспозиция]]лар алып тұрады.<ref>С детьми в национальный музей Республики Башкортостан https://nashural.ru/article/marshruti-ot-znatokov/s-detmi-v-natsionalnyj-muzej-respubliki-bashkortostan/</ref> Башқұртстан ұлттық мұражайы Уфа қаласында орналасқан басты мұражай. Оның құрамында бөлімше құқығында 10 мемлекеттік мұражай жұмыс істейді, оның 6-ы қалаларда және 4-еуі ауылдық жерлерде орналасқан. 35 көрме залында археология (қола және тас дәуірі), тарих (XV-XXI ғасырлар), башқұрт және республиканың басқа халықтарының этнографиясы (удмурттар, мордвалар, марийлер, украиндар, чуваштар және т.б.) ашылды. Башқұртстанның табиғатына арналған залдар әртүрлі биологиялық орталармен: «Қосмекенділер, бауырымен жорғалаушылар және балықтар», «Башқұртстан үңгірлері», «Тас дәуірі» және шағын экспозиция аймақтың тірі символдарының бірі - Бурзян арасымен таныстырады. Ең құнды (бірегей) коллекциялар: *Нумизматикалық-18580 сақтау бірлігі *Археологиялық-56292 сақтау бірлігі. *Кескіндеме коллекциясы 265 сақтау бірлігі. == Галерея == <gallery> Bashkortostan National Museum 17.jpg Bashkortostan National Museum 16.jpg Bashkortostan National Museum 14.jpg </gallery> == Дереккөздер == {{дереккөздер}} [[Санат:Ресей мұражайлары]] [[Санат:Уфа мұражайлары]] fvyujgx3ind9djo4vka7k23u123fo2y 3053427 3053426 2022-07-20T11:30:12Z Мағыпар 100137 /* Галерея */ сурет қою wikitext text/x-wiki {{Мұражай |атауы = Башқұртстан Республикасының Ұлттық мұражайы |sort = |шынайы атауы = |сурет = Здание национального музея РБ.jpg |сурет ені = 200 |сурет атауы = |lat_dir =N |lat_deg = 54|lat_min =43 |lat_sec = 13 |lon_dir =E |lon_deg =55 |lon_min =56 |lon_sec = 49 |region = |CoordScale = |құрылған уақыты = 1864 |орналасқан жері = [[Башқұртстан]], [[Уфа]] қаласы, Советская көшесі, 14 |түрі = [[археология]], [[тарих]], [[этнография]], [[нумизматика]], [[табиғат]], |келушілер саны = |директоры = |аялдама = |ашылу уақыты = |сайты = |Commons = }} '''Башқұртстан Республикасының Ұлттық мұражайы''' — [[Уфа]] қаласында орналасқан [[Ресей]]дің ең көне мұражайларының бірі.<ref>ОДИН ИЗ СТАРЕЙШИХ МУЗЕЕВ РОССИИ - В УФЕ https://ufa-gid.com/ocherki/odin-iz-stareyshikh-muzeev-rossii-v-ufe.html</ref> Башқұртстан Республикасының Ұлттық мұражайы бұрынғы шаруа жер Банкінің ғимаратында орналасқан. Ғимараттың жобасын 1905 жылы сәулетші Друкер жасаған. Ұлттық мұражайдың [[Башқұртстан]]ның түрлі аудандарында орналасқан 9 бөлімшесі бар.<ref>Национальный музей Республики Башкортостан http://museum.ru/M1160</ref> Мұражай қорында қазіргі уақытта Башқұртстанның көне заманнан бүгінгі күнге дейінгі материалдық және рухани мәдениетінен сыр шертетін 140 мыңға жуық экспонат бар.<ref>Национальный музей Республики Башкортостан https://tonkosti.ru/%D0%9D%D0%B0%D1%86%D0%B8%D0%BE%D0%BD%D0%B0%D0%BB%D1%8C%D0%BD%D1%8B%D0%B9_%D0%BC%D1%83%D0%B7%D0%B5%D0%B9_%D0%A0%D0%B5%D1%81%D0%BF%D1%83%D0%B1%D0%BB%D0%B8%D0%BA%D0%B8_%D0%91%D0%B0%D1%88%D0%BA%D0%BE%D1%80%D1%82%D0%BE%D1%81%D1%82%D0%B0%D0%BD</ref><ref>Национальный музей Республики Башкортостан https://kulturarb.ru/ru/muzei/nacionalnyj-muzej-rb</ref><ref>Национальный музей Республики Башкортостан https://vmuzey.com/museum/nacionalnyy-muzey-respubliki-bashkortostan</ref><ref>Национальный музей Республики Башкортостан на Советской улице https://ufa.zoon.ru/cultural_places/natsionalnyj_muzej_respubliki_bashkortostan_na_sovetskoj_ulitse/</ref> == Тарихы == Уфа губерниясының мұражайы ресми түрде 1864 жылы сәуірде құрылды. Алғашқы экспонаттар мен үлгілер тез жиналды, сол жылдың күзінде Үлкен Ильинская (бұрынғы Фрунзе, қазіргі Заки Валиди) көшесіндегі ерлер гимназиясының ғимаратында бірнеше залдар ашылды. Мұражайдың жинақтары тез өсіп, 1871 жылы оларға Верхнеторговая Площадта (бұрынғы Губерния кеңсесі) ғимарат берілді. Ол бастапқыда бір қабатты болды. Екінші қабат 1872 жылы қосылып, 1880 жылы келушілер үшін өлкетану мұражайы ашылды. [[Қазан төңкерісі]]не дейін мұражай ресейлік және халықаралық көрмелерге белсенді қатысып, көптеген медальдар мен сертификаттарға ие болды. Революциядан кейін мұражай өз атауын және үгіт-насихат саясатын бірнеше рет өзгертті: 1919 жылы Шығыс халықтарының Уфа тарихи-әлеуметтік мұражайы, 1921 жылы Оңтүстік Орал мұражайы болды, ал 1923 жылдан бастап башқұрт Орталық аймақтық мұражайы болды.<ref>Родной город Уфа https://www.ufamama.ru/Posts/View/4406</ref> 1926 жылдың күзінде Башқұрт орталық аймақтық мұражайы Октябрь революциясы көшесінің бойындағы 10-шы ғимаратқа көшіп, 63 жыл бойы өз жұмысын жалғастырып, оқу-ағарту жұмыстарын жүргізді. 1989 жылдың аяғында мұражай Совет көшесі, 14-үйде орналасқан бұрынғы облыстық комсомол комитеті мен Башқұрт АКСР Жоғарғы Кеңесі Президиумының ғимаратына көшті. Мұражайдың жаңа кезеңі 1993 жылы басталады - Башқұрт мемлекеттік біріккен мұражайы Башқұртстан Республикасының Ұлттық мұражайы болып өзгертілді.<ref>Национальный музей Республики Башкортостан https://kudaufa.ru/place/natsionalnyj-muzej-respubliki-bashkortostan/</ref> == Мұражайдың қазіргі жағдайы == Мұражай ғимараты сырты да, іші де жақсы жағдайда сақталған. Кіргеннен кейін, кассалардан өткеннен кейін екінші қабатқа залға кіретін үлкен баспалдақ бар. Үлкен баспалдақтың сол жағында бірінші қабатқа түсетін басқыштар бар, [[холл]] қабаттар арасында орналасқан. Мұражайда көптеген көрме залдары бар, олардың көпшілігін үнемі белгілі бір [[экспозиция]]лар алып тұрады.<ref>С детьми в национальный музей Республики Башкортостан https://nashural.ru/article/marshruti-ot-znatokov/s-detmi-v-natsionalnyj-muzej-respubliki-bashkortostan/</ref> Башқұртстан ұлттық мұражайы Уфа қаласында орналасқан басты мұражай. Оның құрамында бөлімше құқығында 10 мемлекеттік мұражай жұмыс істейді, оның 6-ы қалаларда және 4-еуі ауылдық жерлерде орналасқан. 35 көрме залында археология (қола және тас дәуірі), тарих (XV-XXI ғасырлар), башқұрт және республиканың басқа халықтарының этнографиясы (удмурттар, мордвалар, марийлер, украиндар, чуваштар және т.б.) ашылды. Башқұртстанның табиғатына арналған залдар әртүрлі биологиялық орталармен: «Қосмекенділер, бауырымен жорғалаушылар және балықтар», «Башқұртстан үңгірлері», «Тас дәуірі» және шағын экспозиция аймақтың тірі символдарының бірі - Бурзян арасымен таныстырады. Ең құнды (бірегей) коллекциялар: *Нумизматикалық-18580 сақтау бірлігі *Археологиялық-56292 сақтау бірлігі. *Кескіндеме коллекциясы 265 сақтау бірлігі. == Галерея == <gallery> Bashkortostan National Museum 17.jpg Bashkortostan National Museum 16.jpg Bashkortostan National Museum 14.jpg Bashkortostan National Museum 10.jpg </gallery> == Дереккөздер == {{дереккөздер}} [[Санат:Ресей мұражайлары]] [[Санат:Уфа мұражайлары]] i6ffmvnnfus828gzhh2f6m0u0hamq69 3053429 3053427 2022-07-20T11:34:42Z Мағыпар 100137 wikitext text/x-wiki {{Мұражай |атауы = Башқұртстан Республикасының Ұлттық мұражайы |sort = |шынайы атауы = |сурет = Здание национального музея РБ.jpg |сурет ені = 200 |сурет атауы = |lat_dir =N |lat_deg = 54|lat_min =43 |lat_sec = 13 |lon_dir =E |lon_deg =55 |lon_min =56 |lon_sec = 49 |region = |CoordScale = |құрылған уақыты = 1864 |орналасқан жері = [[Башқұртстан]], [[Уфа]] қаласы, Советская көшесі, 14 |түрі = [[археология]], [[тарих]], [[этнография]], [[нумизматика]], [[табиғат]], |келушілер саны = |директоры = |аялдама = |ашылу уақыты = |сайты = |Commons = Национальный музей Башкортостана }} '''Башқұртстан Республикасының Ұлттық мұражайы''' — [[Уфа]] қаласында орналасқан [[Ресей]]дің ең көне мұражайларының бірі.<ref>ОДИН ИЗ СТАРЕЙШИХ МУЗЕЕВ РОССИИ - В УФЕ https://ufa-gid.com/ocherki/odin-iz-stareyshikh-muzeev-rossii-v-ufe.html</ref> Башқұртстан Республикасының Ұлттық мұражайы бұрынғы шаруа жер Банкінің ғимаратында орналасқан. Ғимараттың жобасын 1905 жылы сәулетші Друкер жасаған. Ұлттық мұражайдың [[Башқұртстан]]ның түрлі аудандарында орналасқан 9 бөлімшесі бар.<ref>Национальный музей Республики Башкортостан http://museum.ru/M1160</ref> Мұражай қорында қазіргі уақытта Башқұртстанның көне заманнан бүгінгі күнге дейінгі материалдық және рухани мәдениетінен сыр шертетін 140 мыңға жуық экспонат бар.<ref>Национальный музей Республики Башкортостан https://tonkosti.ru/%D0%9D%D0%B0%D1%86%D0%B8%D0%BE%D0%BD%D0%B0%D0%BB%D1%8C%D0%BD%D1%8B%D0%B9_%D0%BC%D1%83%D0%B7%D0%B5%D0%B9_%D0%A0%D0%B5%D1%81%D0%BF%D1%83%D0%B1%D0%BB%D0%B8%D0%BA%D0%B8_%D0%91%D0%B0%D1%88%D0%BA%D0%BE%D1%80%D1%82%D0%BE%D1%81%D1%82%D0%B0%D0%BD</ref><ref>Национальный музей Республики Башкортостан https://kulturarb.ru/ru/muzei/nacionalnyj-muzej-rb</ref><ref>Национальный музей Республики Башкортостан https://vmuzey.com/museum/nacionalnyy-muzey-respubliki-bashkortostan</ref><ref>Национальный музей Республики Башкортостан на Советской улице https://ufa.zoon.ru/cultural_places/natsionalnyj_muzej_respubliki_bashkortostan_na_sovetskoj_ulitse/</ref> == Тарихы == Уфа губерниясының мұражайы ресми түрде 1864 жылы сәуірде құрылды. Алғашқы экспонаттар мен үлгілер тез жиналды, сол жылдың күзінде Үлкен Ильинская (бұрынғы Фрунзе, қазіргі Заки Валиди) көшесіндегі ерлер гимназиясының ғимаратында бірнеше залдар ашылды. Мұражайдың жинақтары тез өсіп, 1871 жылы оларға Верхнеторговая Площадта (бұрынғы Губерния кеңсесі) ғимарат берілді. Ол бастапқыда бір қабатты болды. Екінші қабат 1872 жылы қосылып, 1880 жылы келушілер үшін өлкетану мұражайы ашылды. [[Қазан төңкерісі]]не дейін мұражай ресейлік және халықаралық көрмелерге белсенді қатысып, көптеген медальдар мен сертификаттарға ие болды. Революциядан кейін мұражай өз атауын және үгіт-насихат саясатын бірнеше рет өзгертті: 1919 жылы Шығыс халықтарының Уфа тарихи-әлеуметтік мұражайы, 1921 жылы Оңтүстік Орал мұражайы болды, ал 1923 жылдан бастап башқұрт Орталық аймақтық мұражайы болды.<ref>Родной город Уфа https://www.ufamama.ru/Posts/View/4406</ref> 1926 жылдың күзінде Башқұрт орталық аймақтық мұражайы Октябрь революциясы көшесінің бойындағы 10-шы ғимаратқа көшіп, 63 жыл бойы өз жұмысын жалғастырып, оқу-ағарту жұмыстарын жүргізді. 1989 жылдың аяғында мұражай Совет көшесі, 14-үйде орналасқан бұрынғы облыстық комсомол комитеті мен Башқұрт АКСР Жоғарғы Кеңесі Президиумының ғимаратына көшті. Мұражайдың жаңа кезеңі 1993 жылы басталады - Башқұрт мемлекеттік біріккен мұражайы Башқұртстан Республикасының Ұлттық мұражайы болып өзгертілді.<ref>Национальный музей Республики Башкортостан https://kudaufa.ru/place/natsionalnyj-muzej-respubliki-bashkortostan/</ref> == Мұражайдың қазіргі жағдайы == Мұражай ғимараты сырты да, іші де жақсы жағдайда сақталған. Кіргеннен кейін, кассалардан өткеннен кейін екінші қабатқа залға кіретін үлкен баспалдақ бар. Үлкен баспалдақтың сол жағында бірінші қабатқа түсетін басқыштар бар, [[холл]] қабаттар арасында орналасқан. Мұражайда көптеген көрме залдары бар, олардың көпшілігін үнемі белгілі бір [[экспозиция]]лар алып тұрады.<ref>С детьми в национальный музей Республики Башкортостан https://nashural.ru/article/marshruti-ot-znatokov/s-detmi-v-natsionalnyj-muzej-respubliki-bashkortostan/</ref> Башқұртстан ұлттық мұражайы Уфа қаласында орналасқан басты мұражай. Оның құрамында бөлімше құқығында 10 мемлекеттік мұражай жұмыс істейді, оның 6-ы қалаларда және 4-еуі ауылдық жерлерде орналасқан. 35 көрме залында археология (қола және тас дәуірі), тарих (XV-XXI ғасырлар), башқұрт және республиканың басқа халықтарының этнографиясы (удмурттар, мордвалар, марийлер, украиндар, чуваштар және т.б.) ашылды. Башқұртстанның табиғатына арналған залдар әртүрлі биологиялық орталармен: «Қосмекенділер, бауырымен жорғалаушылар және балықтар», «Башқұртстан үңгірлері», «Тас дәуірі» және шағын экспозиция аймақтың тірі символдарының бірі - Бурзян арасымен таныстырады. Ең құнды (бірегей) коллекциялар: *Нумизматикалық-18580 сақтау бірлігі *Археологиялық-56292 сақтау бірлігі. *Кескіндеме коллекциясы 265 сақтау бірлігі. == Галерея == <gallery> Bashkortostan National Museum 17.jpg Bashkortostan National Museum 16.jpg Bashkortostan National Museum 14.jpg Bashkortostan National Museum 10.jpg </gallery> == Дереккөздер == {{дереккөздер}} [[Санат:Ресей мұражайлары]] [[Санат:Уфа мұражайлары]] 54d88bvxug1vflp0hzot36hiiv9s286 3053430 3053429 2022-07-20T11:35:57Z Мағыпар 100137 wikitext text/x-wiki {{Мұражай |атауы = Башқұртстан Республикасының Ұлттық мұражайы |sort = |шынайы атауы = |сурет = Здание национального музея РБ.jpg |сурет ені = 200 |сурет атауы = |lat_dir =N |lat_deg = 54|lat_min =43 |lat_sec = 13 |lon_dir =E |lon_deg =55 |lon_min =56 |lon_sec = 49 |region = |CoordScale = |құрылған уақыты = 1864 |орналасқан жері = [[Башқұртстан]], [[Уфа]] қаласы, Советская көшесі, 14 |түрі = [[археология]], [[тарих]], [[этнография]], [[нумизматика]], [[табиғат]], |келушілер саны = |директоры = |аялдама = |ашылу уақыты = |сайты = |Commons = Вики-Сабантуй 2015 (2015-04-26) }} '''Башқұртстан Республикасының Ұлттық мұражайы''' — [[Уфа]] қаласында орналасқан [[Ресей]]дің ең көне мұражайларының бірі.<ref>ОДИН ИЗ СТАРЕЙШИХ МУЗЕЕВ РОССИИ - В УФЕ https://ufa-gid.com/ocherki/odin-iz-stareyshikh-muzeev-rossii-v-ufe.html</ref> Башқұртстан Республикасының Ұлттық мұражайы бұрынғы шаруа жер Банкінің ғимаратында орналасқан. Ғимараттың жобасын 1905 жылы сәулетші Друкер жасаған. Ұлттық мұражайдың [[Башқұртстан]]ның түрлі аудандарында орналасқан 9 бөлімшесі бар.<ref>Национальный музей Республики Башкортостан http://museum.ru/M1160</ref> Мұражай қорында қазіргі уақытта Башқұртстанның көне заманнан бүгінгі күнге дейінгі материалдық және рухани мәдениетінен сыр шертетін 140 мыңға жуық экспонат бар.<ref>Национальный музей Республики Башкортостан https://tonkosti.ru/%D0%9D%D0%B0%D1%86%D0%B8%D0%BE%D0%BD%D0%B0%D0%BB%D1%8C%D0%BD%D1%8B%D0%B9_%D0%BC%D1%83%D0%B7%D0%B5%D0%B9_%D0%A0%D0%B5%D1%81%D0%BF%D1%83%D0%B1%D0%BB%D0%B8%D0%BA%D0%B8_%D0%91%D0%B0%D1%88%D0%BA%D0%BE%D1%80%D1%82%D0%BE%D1%81%D1%82%D0%B0%D0%BD</ref><ref>Национальный музей Республики Башкортостан https://kulturarb.ru/ru/muzei/nacionalnyj-muzej-rb</ref><ref>Национальный музей Республики Башкортостан https://vmuzey.com/museum/nacionalnyy-muzey-respubliki-bashkortostan</ref><ref>Национальный музей Республики Башкортостан на Советской улице https://ufa.zoon.ru/cultural_places/natsionalnyj_muzej_respubliki_bashkortostan_na_sovetskoj_ulitse/</ref> == Тарихы == Уфа губерниясының мұражайы ресми түрде 1864 жылы сәуірде құрылды. Алғашқы экспонаттар мен үлгілер тез жиналды, сол жылдың күзінде Үлкен Ильинская (бұрынғы Фрунзе, қазіргі Заки Валиди) көшесіндегі ерлер гимназиясының ғимаратында бірнеше залдар ашылды. Мұражайдың жинақтары тез өсіп, 1871 жылы оларға Верхнеторговая Площадта (бұрынғы Губерния кеңсесі) ғимарат берілді. Ол бастапқыда бір қабатты болды. Екінші қабат 1872 жылы қосылып, 1880 жылы келушілер үшін өлкетану мұражайы ашылды. [[Қазан төңкерісі]]не дейін мұражай ресейлік және халықаралық көрмелерге белсенді қатысып, көптеген медальдар мен сертификаттарға ие болды. Революциядан кейін мұражай өз атауын және үгіт-насихат саясатын бірнеше рет өзгертті: 1919 жылы Шығыс халықтарының Уфа тарихи-әлеуметтік мұражайы, 1921 жылы Оңтүстік Орал мұражайы болды, ал 1923 жылдан бастап башқұрт Орталық аймақтық мұражайы болды.<ref>Родной город Уфа https://www.ufamama.ru/Posts/View/4406</ref> 1926 жылдың күзінде Башқұрт орталық аймақтық мұражайы Октябрь революциясы көшесінің бойындағы 10-шы ғимаратқа көшіп, 63 жыл бойы өз жұмысын жалғастырып, оқу-ағарту жұмыстарын жүргізді. 1989 жылдың аяғында мұражай Совет көшесі, 14-үйде орналасқан бұрынғы облыстық комсомол комитеті мен Башқұрт АКСР Жоғарғы Кеңесі Президиумының ғимаратына көшті. Мұражайдың жаңа кезеңі 1993 жылы басталады - Башқұрт мемлекеттік біріккен мұражайы Башқұртстан Республикасының Ұлттық мұражайы болып өзгертілді.<ref>Национальный музей Республики Башкортостан https://kudaufa.ru/place/natsionalnyj-muzej-respubliki-bashkortostan/</ref> == Мұражайдың қазіргі жағдайы == Мұражай ғимараты сырты да, іші де жақсы жағдайда сақталған. Кіргеннен кейін, кассалардан өткеннен кейін екінші қабатқа залға кіретін үлкен баспалдақ бар. Үлкен баспалдақтың сол жағында бірінші қабатқа түсетін басқыштар бар, [[холл]] қабаттар арасында орналасқан. Мұражайда көптеген көрме залдары бар, олардың көпшілігін үнемі белгілі бір [[экспозиция]]лар алып тұрады.<ref>С детьми в национальный музей Республики Башкортостан https://nashural.ru/article/marshruti-ot-znatokov/s-detmi-v-natsionalnyj-muzej-respubliki-bashkortostan/</ref> Башқұртстан ұлттық мұражайы Уфа қаласында орналасқан басты мұражай. Оның құрамында бөлімше құқығында 10 мемлекеттік мұражай жұмыс істейді, оның 6-ы қалаларда және 4-еуі ауылдық жерлерде орналасқан. 35 көрме залында археология (қола және тас дәуірі), тарих (XV-XXI ғасырлар), башқұрт және республиканың басқа халықтарының этнографиясы (удмурттар, мордвалар, марийлер, украиндар, чуваштар және т.б.) ашылды. Башқұртстанның табиғатына арналған залдар әртүрлі биологиялық орталармен: «Қосмекенділер, бауырымен жорғалаушылар және балықтар», «Башқұртстан үңгірлері», «Тас дәуірі» және шағын экспозиция аймақтың тірі символдарының бірі - Бурзян арасымен таныстырады. Ең құнды (бірегей) коллекциялар: *Нумизматикалық-18580 сақтау бірлігі *Археологиялық-56292 сақтау бірлігі. *Кескіндеме коллекциясы 265 сақтау бірлігі. == Галерея == <gallery> Bashkortostan National Museum 17.jpg Bashkortostan National Museum 16.jpg Bashkortostan National Museum 14.jpg Bashkortostan National Museum 10.jpg </gallery> == Дереккөздер == {{дереккөздер}} [[Санат:Ресей мұражайлары]] [[Санат:Уфа мұражайлары]] 05hipa5ty4xxxm23wevuon5zi2bp62a 3053432 3053430 2022-07-20T11:36:44Z Мағыпар 100137 wikitext text/x-wiki {{Мұражай |атауы = Башқұртстан Республикасының Ұлттық мұражайы |sort = |шынайы атауы = |сурет = Здание национального музея РБ.jpg |сурет ені = 200 |сурет атауы = |lat_dir =N |lat_deg = 54|lat_min =43 |lat_sec = 13 |lon_dir =E |lon_deg =55 |lon_min =56 |lon_sec = 49 |region = |CoordScale = |құрылған уақыты = 1864 |орналасқан жері = [[Башқұртстан]], [[Уфа]] қаласы, Советская көшесі, 14 |түрі = [[археология]], [[тарих]], [[этнография]], [[нумизматика]], [[табиғат]], |келушілер саны = |директоры = |аялдама = |ашылу уақыты = |сайты = |Commons = Национальный музей Башкортостана Вики-Сабантуй 2015 (2015-04-26) }} '''Башқұртстан Республикасының Ұлттық мұражайы''' — [[Уфа]] қаласында орналасқан [[Ресей]]дің ең көне мұражайларының бірі.<ref>ОДИН ИЗ СТАРЕЙШИХ МУЗЕЕВ РОССИИ - В УФЕ https://ufa-gid.com/ocherki/odin-iz-stareyshikh-muzeev-rossii-v-ufe.html</ref> Башқұртстан Республикасының Ұлттық мұражайы бұрынғы шаруа жер Банкінің ғимаратында орналасқан. Ғимараттың жобасын 1905 жылы сәулетші Друкер жасаған. Ұлттық мұражайдың [[Башқұртстан]]ның түрлі аудандарында орналасқан 9 бөлімшесі бар.<ref>Национальный музей Республики Башкортостан http://museum.ru/M1160</ref> Мұражай қорында қазіргі уақытта Башқұртстанның көне заманнан бүгінгі күнге дейінгі материалдық және рухани мәдениетінен сыр шертетін 140 мыңға жуық экспонат бар.<ref>Национальный музей Республики Башкортостан https://tonkosti.ru/%D0%9D%D0%B0%D1%86%D0%B8%D0%BE%D0%BD%D0%B0%D0%BB%D1%8C%D0%BD%D1%8B%D0%B9_%D0%BC%D1%83%D0%B7%D0%B5%D0%B9_%D0%A0%D0%B5%D1%81%D0%BF%D1%83%D0%B1%D0%BB%D0%B8%D0%BA%D0%B8_%D0%91%D0%B0%D1%88%D0%BA%D0%BE%D1%80%D1%82%D0%BE%D1%81%D1%82%D0%B0%D0%BD</ref><ref>Национальный музей Республики Башкортостан https://kulturarb.ru/ru/muzei/nacionalnyj-muzej-rb</ref><ref>Национальный музей Республики Башкортостан https://vmuzey.com/museum/nacionalnyy-muzey-respubliki-bashkortostan</ref><ref>Национальный музей Республики Башкортостан на Советской улице https://ufa.zoon.ru/cultural_places/natsionalnyj_muzej_respubliki_bashkortostan_na_sovetskoj_ulitse/</ref> == Тарихы == Уфа губерниясының мұражайы ресми түрде 1864 жылы сәуірде құрылды. Алғашқы экспонаттар мен үлгілер тез жиналды, сол жылдың күзінде Үлкен Ильинская (бұрынғы Фрунзе, қазіргі Заки Валиди) көшесіндегі ерлер гимназиясының ғимаратында бірнеше залдар ашылды. Мұражайдың жинақтары тез өсіп, 1871 жылы оларға Верхнеторговая Площадта (бұрынғы Губерния кеңсесі) ғимарат берілді. Ол бастапқыда бір қабатты болды. Екінші қабат 1872 жылы қосылып, 1880 жылы келушілер үшін өлкетану мұражайы ашылды. [[Қазан төңкерісі]]не дейін мұражай ресейлік және халықаралық көрмелерге белсенді қатысып, көптеген медальдар мен сертификаттарға ие болды. Революциядан кейін мұражай өз атауын және үгіт-насихат саясатын бірнеше рет өзгертті: 1919 жылы Шығыс халықтарының Уфа тарихи-әлеуметтік мұражайы, 1921 жылы Оңтүстік Орал мұражайы болды, ал 1923 жылдан бастап башқұрт Орталық аймақтық мұражайы болды.<ref>Родной город Уфа https://www.ufamama.ru/Posts/View/4406</ref> 1926 жылдың күзінде Башқұрт орталық аймақтық мұражайы Октябрь революциясы көшесінің бойындағы 10-шы ғимаратқа көшіп, 63 жыл бойы өз жұмысын жалғастырып, оқу-ағарту жұмыстарын жүргізді. 1989 жылдың аяғында мұражай Совет көшесі, 14-үйде орналасқан бұрынғы облыстық комсомол комитеті мен Башқұрт АКСР Жоғарғы Кеңесі Президиумының ғимаратына көшті. Мұражайдың жаңа кезеңі 1993 жылы басталады - Башқұрт мемлекеттік біріккен мұражайы Башқұртстан Республикасының Ұлттық мұражайы болып өзгертілді.<ref>Национальный музей Республики Башкортостан https://kudaufa.ru/place/natsionalnyj-muzej-respubliki-bashkortostan/</ref> == Мұражайдың қазіргі жағдайы == Мұражай ғимараты сырты да, іші де жақсы жағдайда сақталған. Кіргеннен кейін, кассалардан өткеннен кейін екінші қабатқа залға кіретін үлкен баспалдақ бар. Үлкен баспалдақтың сол жағында бірінші қабатқа түсетін басқыштар бар, [[холл]] қабаттар арасында орналасқан. Мұражайда көптеген көрме залдары бар, олардың көпшілігін үнемі белгілі бір [[экспозиция]]лар алып тұрады.<ref>С детьми в национальный музей Республики Башкортостан https://nashural.ru/article/marshruti-ot-znatokov/s-detmi-v-natsionalnyj-muzej-respubliki-bashkortostan/</ref> Башқұртстан ұлттық мұражайы Уфа қаласында орналасқан басты мұражай. Оның құрамында бөлімше құқығында 10 мемлекеттік мұражай жұмыс істейді, оның 6-ы қалаларда және 4-еуі ауылдық жерлерде орналасқан. 35 көрме залында археология (қола және тас дәуірі), тарих (XV-XXI ғасырлар), башқұрт және республиканың басқа халықтарының этнографиясы (удмурттар, мордвалар, марийлер, украиндар, чуваштар және т.б.) ашылды. Башқұртстанның табиғатына арналған залдар әртүрлі биологиялық орталармен: «Қосмекенділер, бауырымен жорғалаушылар және балықтар», «Башқұртстан үңгірлері», «Тас дәуірі» және шағын экспозиция аймақтың тірі символдарының бірі - Бурзян арасымен таныстырады. Ең құнды (бірегей) коллекциялар: *Нумизматикалық-18580 сақтау бірлігі *Археологиялық-56292 сақтау бірлігі. *Кескіндеме коллекциясы 265 сақтау бірлігі. == Галерея == <gallery> Bashkortostan National Museum 17.jpg Bashkortostan National Museum 16.jpg Bashkortostan National Museum 14.jpg Bashkortostan National Museum 10.jpg </gallery> == Дереккөздер == {{дереккөздер}} [[Санат:Ресей мұражайлары]] [[Санат:Уфа мұражайлары]] lp6hfx81itko1hp92jnvf5ogyqa3ard 0 685368 3053402 2022-07-20T10:33:06Z Ұлы Тұран 120792 Ұлы Тұран [[Матейс де Лигт]] бетін [[Маттейс де Лигт]] бетіне жылжытты wikitext text/x-wiki #АЙДАУ [[Маттейс де Лигт]] lhc7kb5s01l64w6gwc2bjuchq8eczpz 3 685369 3053405 2022-07-20T10:35:15Z New user message 61167 [[Template:Қош_келдіңіз|Қарсы алу хабарламасын]] жаңа қатысушы талқылау бетіне жазу. wikitext text/x-wiki {{Template:Қош_келдіңіз|realName=|name=Selestiann}} -- [[Қатысушы:Batyrbek.kz|Batyrbek]] ([[Қатысушы талқылауы:Batyrbek.kz|талқылауы]]) 16:35, 2022 ж. шілденің 20 (+06) 41fg1pa8nje0nexfs172k9mtjsjzcqo