Қазақстан

<mediawiki xmlns="http://www.mediawiki.org/xml/export-0.10/" xmlns:xsi="http://www.w3.org/2001/XMLSchema-instance" xsi:schemaLocation="http://www.mediawiki.org/xml/export-0.10/ http://www.mediawiki.org/xml/export-0.10.xsd" version="0.10" xml:lang="kk">
  <siteinfo>
    <sitename>Уикипедия</sitename>
    <dbname>kkwiki</dbname>
    <base>https://kk.wikipedia.org/wiki/%D0%91%D0%B0%D1%81%D1%82%D1%8B_%D0%B1%D0%B5%D1%82</base>
    <generator>MediaWiki 1.39.0-wmf.21</generator>
    <case>first-letter</case>
    <namespaces>
      <namespace key="-2" case="first-letter">Таспа</namespace>
      <namespace key="-1" case="first-letter">Арнайы</namespace>
      <namespace key="0" case="first-letter" />
      <namespace key="1" case="first-letter">Талқылау</namespace>
      <namespace key="2" case="first-letter">Қатысушы</namespace>
      <namespace key="3" case="first-letter">Қатысушы талқылауы</namespace>
      <namespace key="4" case="first-letter">Уикипедия</namespace>
      <namespace key="5" case="first-letter">Уикипедия талқылауы</namespace>
      <namespace key="6" case="first-letter">Сурет</namespace>
      <namespace key="7" case="first-letter">Сурет талқылауы</namespace>
      <namespace key="8" case="first-letter">МедиаУики</namespace>
      <namespace key="9" case="first-letter">МедиаУики талқылауы</namespace>
      <namespace key="10" case="first-letter">Үлгі</namespace>
      <namespace key="11" case="first-letter">Үлгі талқылауы</namespace>
      <namespace key="12" case="first-letter">Анықтама</namespace>
      <namespace key="13" case="first-letter">Анықтама талқылауы</namespace>
      <namespace key="14" case="first-letter">Санат</namespace>
      <namespace key="15" case="first-letter">Санат талқылауы</namespace>
      <namespace key="100" case="first-letter">Портал</namespace>
      <namespace key="101" case="first-letter">Портал талқылауы</namespace>
      <namespace key="102" case="first-letter">Жоба</namespace>
      <namespace key="103" case="first-letter">Жоба талқылауы</namespace>
      <namespace key="710" case="first-letter">TimedText</namespace>
      <namespace key="711" case="first-letter">TimedText talk</namespace>
      <namespace key="828" case="first-letter">Module</namespace>
      <namespace key="829" case="first-letter">Module talk</namespace>
      <namespace key="2300" case="first-letter">Gadget</namespace>
      <namespace key="2301" case="first-letter">Gadget talk</namespace>
      <namespace key="2302" case="case-sensitive">Gadget definition</namespace>
      <namespace key="2303" case="case-sensitive">Gadget definition talk</namespace>
      <namespace key="2600" case="first-letter">Topic</namespace>
    </namespaces>
  </siteinfo>
  <page>
    <title>Қазақстан</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1030</id>
    <revision>
      <id>3053659</id>
      <parentid>3051577</parentid>
      <timestamp>2022-07-21T19:07:13Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ұлы Тұран</username>
        <id>120792</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="125351" xml:space="preserve">{{Мемлекет
 |Қазақша атауы        = Қазақстан Республикасы&lt;br /&gt;Qazaqstan Respublikasy
 |Шынайы атауы   = 
 |Атау септігі       = Қазақстан
 |Елтаңба                    = Emblem_of_Kazakhstan_latin.svg
 |Байрақ                    = Flag of Kazakhstan.svg
 |Ұраны                   = Алаш! &lt;small&gt;(тарихи)&lt;/small&gt;&lt;br /&gt;Алға Қазақстан! &lt;small&gt;(ресми емес)&lt;/small&gt;
 |Әнұранның аты          = Менің Қазақстаным (әнұран)
 |Аудио                   = Kazakhstan National Anthem 2012.ogg
  |Картада                = Kazakhstan (orthographic projection).svg
  |карта тақырыбы        =
 |Картада2               = 
 |lat_dir = N|lat_deg = 48|lat_min = 57|lat_sec = 0
  |lon_dir = E|lon_deg = 66|lon_min = 14|lon_sec = 0
  |region                 = KZ
  |CoordScale             = 10000000
 |Тілдері             = [[Қазақ тілі]] — мемлекеттік тіл&lt;ref&gt;Қазақстан Республикасындағы мемлекеттік тіл - қазақ тілі. - Қазақстан Республикасының Конституциясы, 7-бап, 1 бөлім&lt;/ref&gt;&lt;br /&gt;[[орыс тілі]] — ресми&lt;ref&gt;Мемлекеттік ұйымдарда және жергілікті өзін-өзі басқару органдарында орыс тілі ресми түрде қазақ тілімен тең қолданылады. - Қазақстан Республикасының Конституциясы, 7-бап, 2 бөлім&lt;/ref&gt;
 |Мемлекеттік діні = Зайырлы мемлекет
 |Үкімет түрі         = [[Президенттік республика|Президенттік]] [[Унитарлы мемлекет|унитарлы]] [[республика]]&lt;ref&gt;Қазақстан Республикасы - президенттік басқару нысанындағы біртұтас мемлекет. - Қазақстан Республикасының Конституциясы, 2-бап, 1 бөлім&lt;/ref&gt;
 |Құрылды       = [[1465 жыл]]&lt;br&gt; [[Қазақ хандығы]]
 |Тәуелсіздік күні      = [[16 желтоқсан]] [[1991 жыл]]ы
 |Тәуелсіздігін алды        = [[Кеңестік Социалистік Республикалар Одағы|КСРО]]-дан
 |Астанасы                 = [[Сурет:Emblem of Nur-Sultan-1.svg|22px]]&amp;nbsp;[[Нұр-Сұлтан]]
 |Ірі қалалары       = [[Алматы]], [[Нұр-Сұлтан]], [[Шымкент]], [[Қарағанды]], [[Ақтөбе]], [[Тараз]], [[Павлодар]], [[Өскемен]]
 |Басшы қызметі = [[Қазақстан Республикасының Президенті|Президенті]]&lt;br /&gt;[[Қазақстан Республикасының Премьер-Министрі|Премьер-министрі]]&lt;br /&gt;[[Қазақстан Парламентінің Сенаты|Парламент Сенатының төрағасы]]&lt;br /&gt;[[Қазақстан Республикасы Парламентінің Мәжiлiсі|Парламент Мәжiлiсі төрағасы]]
 |Басшылары            = [[Қасым-Жомарт Кемелұлы Тоқаев|Қасым-Жомарт Тоқаев]]&lt;br /&gt;[[Әлихан Асханұлы Смайылов|Әлихан Смайылов]]&lt;br /&gt;[[Мәулен Сағатханұлы Әшімбаев|Мәулен Әшімбаев]]&lt;br /&gt;[[Ерлан Жақанұлы Қошанов|Ерлан Қошанов]]
 |Жер аумағы бойынша орны     = 9-шы
 |Жер аумағы              = 2 724 902&lt;ref&gt;[https://www.akorda.kz/kz/republic_of_kazakhstan/kazakhstan ҚР президентінің ресми сайтындағы Қазақстан туралы ақпарат]&lt;/ref&gt;
 |Судың үлесі            = 2,8
 |Этнохороним             = [[Қазақстан халқы|қазақстандық, қазақстандықтар]]
  |Халық саны бойынша орны     = 62-ші
  |Жұрты              = {{өсім}} 19 172 524&lt;ref name=&quot;stat2022&quot;&gt;
{{cite web
 |url         = https://www.stat.gov.kz/api/getFile/?docId=ESTAT459124&amp;lang=kk
 |title       = Қазақстан Республикасы халық санының өзгеруі туралы 
 |author      = 
 |date        = 2022-06-01
 |work        = Әлеуметтік және демографиялық статистика  департаменті
 |publisher   = stat.gov.kz
 |accessdate  = 2022-07-22
 |lang        = kk
}}&lt;/ref&gt;
  |Сарап жылы             = 2022
  |Санақ бойынша халық саны  = {{өсім}} 19 169 550&lt;ref&gt;[https://www.akorda.kz/kz/memleket-basshysy-premer-ministr-askar-mamindi-kabyldady-8114629 Қазақстан халық санын премьер-министр баяндады]&lt;/ref&gt;
  |Санақ жылы           = 2021
  |Халық тығыздығы    = 6,93
  |Тығыздық бойынша орны     = 184-ші
 |ЖІӨ (АҚТ)               = {{өсім}} 534,271 млрд.&lt;ref name=IMF&gt;{{cite web |url=https://www.imf.org/external/pubs/ft/weo/2019/01/weodata/weorept.aspx?pr.x=67&amp;pr.y=1&amp;sy=2017&amp;ey=2021&amp;scsm=1&amp;ssd=1&amp;sort=country&amp;ds=.&amp;br=1&amp;c=916&amp;s=NGDPD%2CPPPGDP%2CNGDPDPC%2CPPPPC&amp;grp=0&amp;a= |title=World Economic Outlook Database, April 2019 |publisher=International Monetary Fund |website=IMF.org |access-date=7 May 2019}}&lt;/ref&gt;
 |ЖІӨ (АҚТ) сараптаған жылы   = 2019
 |ЖІӨ (АҚТ) орны      = 41-ші
 |Жан басына шаққандағы ЖІӨ (АҚТ) = {{өсім}} 28,514&lt;ref name=IMF /&gt;
 |Жан басына шаққандағы ЖІӨ (АҚТ) орны = 53-ші
 |ЖІӨ (номинал)             = {{құлдырау}} 164,207 млрд.&lt;ref name=IMF /&gt;
 |ЖІӨ (номинал) сараптаған жылы = 2019
 |ЖІӨ (номинал) бойынша орны    = 54-ші
 |Жан басына шаққандағы ЖІӨ (номинал) = {{құлдырау}} 8,763&lt;ref name=IMF /&gt;
 |Жан басына шаққандағы ЖІӨ (номинал) орны = 71-ші
 |АДИ                    = {{өсім}} 0,800
 |АДИ жылдық есебі       = 2017
 |АДИ бойынша орны           = 58-ші
 |АДИ деңгейі            = &lt;span style=&quot;color:#090;&quot;&gt;өте жоғары&lt;/span&gt;
 |Әуе компаниясы            = [[Air Astana]], [[SCAT]], [[Qazaq Air]], [[FlyArystan]]
 |Валютасы                  = [[Қазақстан теңгесі]] '''{{Unicode|₸}}'''&lt;br /&gt;([[ISO 4217|KZT, код 82]])
 |Интернет үйшігі           = [[.kz]], [[.қаз]]
 |ISO                     = KZ
 |Телефон коды          = 7-6xx, +7-7xx
 |Уақыт белдеулері            = +5, +6
 |Түсініктемелер              = 
}}
{{мағына|Қазақстан (айрық)}}
'''Қазақстан''' ({{audio-nohelp|Kk-kazakhstan.ogg|Қазақстан}} {{IPA|[qɑzɑqˈstɑn]}}), толық атауы '''Қазақстан Республикасы''' ({{audio-nohelp|Kk-republic-of-kazakhstan.ogg|Қазақстан Республикасы}}) — [[Шығыс Еуропа]] мен [[Орталық Азия]]да орналасқан [[мемлекет]]. Батысында [[Еділ|Еділдің төменгі ағысынан]], шығысында [[Алтай таулары]]на дейін 3 000 км-ге, солтүстіктегі [[Батыс Сібір жазығы]]нан, оңтүстіктегі [[Қызылқұм (шөл)|Қызылқұм шөлі]] мен [[Тәңір тауы|Тянь-Шань тау жүйесіне]] 1 600 км-ге созылып жатыр. Қазақстан [[Каспий теңізі]] арқылы [[Әзірбайжан]], [[Иран]] елдеріне, Еділ өзені және [[Еділ-Дон каналы]] арқылы [[Азов теңізі|Азов]] және [[Қара теңіз]]дерге шыға алады. Мұхитқа тікелей шыға алмайтын мемлекеттердің ішінде Қазақстан — ең үлкені.

Қазақстан бес мемлекетпен шекаралас, соның ішінде әлемдегі құрлықтағы ең ұзын шекара, солтүстігінде және батысында [[Ресей]]мен — 7591 км құрайды. Оңтүстігінде: [[Түрікменстан]] — 426 км, [[Өзбекстан]] — 2354 км және [[Қырғызстан]] — 1241 км, ал шығысында: [[Қытай|Қытаймен]] — 1782 км шектеседі. Жалпы құрлық шекарасының ұзындығы — 13394 км. Батыста [[Каспий теңізі]]мен (2000 км), оңтүстік батыста [[Арал теңізі]]мен шайылады&lt;ref&gt;[https://kk.wikipedia.org/wiki/Қазақстанның_географиялық_орны_мен_шекаралары#Шекарасы Қазақстанның географиялық орны мен шекаралары]&lt;/ref&gt;.

[[2022 жыл]]дың [[1 маусым]]дағы елдегі тұрғындар саны — 19 222 625&lt;ref name=&quot;stat2022&quot;/&gt;, [[Халық саны бойынша мемлекеттер және тәуелді аймақтар тізімі|бұл әлем бойынша 62-орын]]. Жер көлемі жағынан [[Жер аумағы бойынша мемлекеттер және тәуелді аймақтар тізімі|әлем елдерінің ішінде 9-орын алады]] (2 724 902 км²).

Елдің астанасы — [[Нұр-Сұлтан|Нұр-Сұлтан қаласы]]. [[Мемлекеттік тіл]]і — [[қазақ тілі]]. Ресми тілі — [[орыс тілі]]. 

Қазақстанның ұлттық құрамы алуан түрлі. Халықтың басым бөлігін тұрғылықты [[қазақтар|қазақ]] халқы құрайды, пайыздық үлесі — 70,18%&lt;ref&gt;[https://qazaqstan.tv/news/149278/ Биылғы Ұлттық халық санағының алғашқы нәтижесі белгілі болды]&lt;/ref&gt;, [[орыстар]] — 18,42%, [[өзбектер]] — 3,29%, [[украиндар]] — 1,36%, [[ұйғырлар]] — 1,48%, [[татарлар]] — 1,06%, басқа халықтар 5,38% &lt;ref name=&quot;etno2021&quot;&gt;{{Cite web|url=https://stat.gov.kz/api/getFile/?docId=ESTAT414397|title=Численность населения Казахстана по отдельным этносам на начало 2021 года|author=|website=[[Комитет по статистике МНЭ РК|Комитет по статистике Министерства национальной экономики Казахстана]]|date=|publisher=|lang=ru|accessdate=2021-05-01}}&lt;/ref&gt;. 
Халықтың 75% астамын [[Мұсылман|мұсылмандар]] құрайды, [[Православ шіркеуі|православты]] [[Христиандық|христиандар]] — 21%, қалғаны басқа да дін өкілдері.&lt;ref name=&quot;2009 Census&quot;&gt;{{cite web |url=http://www.eng.stat.kz/news/Pages/n1_12_11_10.aspx|title=The results of the national population census in 2009|date=12 қараша 2010|publisher=Agency of Statistics of the Republic of Kazakhstan|accessdate=21 January 2010}}&lt;/ref&gt;

Экономикалық көрсеткіштері бойынша дамушы экономика ретінде қарастырылады. Елдің жалпы ішкі өнімі ЖІӨ (номинал) = $205,539 млрд (2018). Экономиканың негізгі бағыты — отын-энергетика саласындағы шикізат өндіру, ауыл шаруашылығы (егіншілік). Елдің негізгі валютасы — [[Қазақстан теңгесі|теңге]].

[[1991 жыл]]дың [[16 желтоқсан]] күні [[Кеңестік Социалистік Республикалар Одағы|КСРО]]-ның ыдырауына байланысты өз егемендігін жариялады және халықаралық қауымдастық тарапынан тәуелсіз мемлекет ретінде мойындалды. [[1992 жыл]]дың [[2 наурыз]]ынан бастап [[Біріккен Ұлттар Ұйымы|БҰҰ-ның толыққанды мүшесі]]. Сонымен қатар [[Еуропадағы қауіпсіздік және ынтымақтастық ұйымы]]на, [[Ұжымдық қауіпсіздік келісімі]] ұйымына, [[Шанхай Ынтымақтастық Ұйымы]]на және [[Еуразия Экономикалық Қауымдастығы|Еуразиялық Экономикалық Қауымдастығы]] сияқты басқа да бірнеше [[халықаралық ұйымдар]]дың құрамына кіреді.

== Этимологиясы ==
Қазақстан сөзі '''''[[Қазақтар|Қазақ]]''''' &lt;ref&gt;[http://www.abai.kz/content/kazak-sozinin-magynasy  &quot;Қазақ&quot; сөзінің мағынасы] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20101214222829/http://abai.kz/content/kazak-sozinin-magynasy |date=2010-12-14 }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[http://abai.kz/node/655   «ҚАЗАҚ» ДЕГЕН ЭТНОНИМНІҢ ШЫҒУ ТЕГІ. ОНЫ «КАЗАК» ЭТНОНИМІНЕ ҚАНДАЙ ҚАТЫСЫ БАР?]&lt;/ref&gt; және '''''Стан''''' сөздерінен құралған, яғни ''Қазақ елі'' деген мағына береді. Соңғы кездері халық арасында '''''Қазақ елі''''', '''''Ұлы дала елі''''' және '''''Қазақия''''' деген атаулар қолданылуда&lt;ref&gt;[http://www.nlrk.kz/page.php?page_id=826&amp;lang=1  Қазақстан Республикасының Ұлттық кітапханасы, Батырғалиұлы Мағаз. Әдебиет қазақия, 1908 жыл] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130601155000/http://www.nlrk.kz/page.php?page_id=826&amp;lang=1 |date=2013-06-01 }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[http://www.namys.kz/?p=680  Үздіктер ішінде Қазақия жоқ] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20140831045202/http://www.namys.kz/?p=680 |date=2014-08-31 }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[http://anatili.kz/?cat=20 &quot;Ана тілі&quot; газеті, ҚАЗАҚИЯ ҚАЛАЛАРЫ]&lt;/ref&gt;.

== Тарихы ==
{{main|Қазақстан тарихы}}
{{Қазақстан тарихы}}

=== Ежелгі Қазақстан ===
Қазіргі Қазақстан жерін ежелгі адамзат баласы бұдан 1 миллиондай жыл бұрын мекен еткен. Қола дәуірінде Сібірдің, Жайық өңірінің, Қазақстан мен [[Орта Азия]]ның ұлан-ғайыр далаларын тегі және тарихи тағдырларының ортақтығы жағынан туыс тайпалар мекендеді. Бұл тайпалар өзінше бір үлгідегі жарқын мәдениет қалдырды. Мұны ғылымда [[Андронов мәдениеті|Андрон мәдениеті]] деп атайды. Ерте [[темір ғасыры]] дәуірінде (біздің заманымыздан бұрынғы I мыңжылдық ортасы) Қазақстанда тайпалық одақтар қалыптасты. Қазақстанның оңтүстік, шығыс және орталық аудандарын мекендеген тайпалар [[сақ]] тайпалар одағына, ал батыс, солтүстік аудандарындағы тайпалар [[савроматтар]] тайпалық бірлестігіне бірікті. Біздің заманымыздан бұрынғы 3-ғасырда Қазақстан жерінде кейбір тайпалар өз мемлекетін құрып, алыс-жақын елдермен саяси қарым-қатынастарға түсті. Олардың алғашқылары сюнну (ғұндар) болатын. Зерттеушілер ғұндарды түріктердің арғы ата-бабалары деп есептейді. Бұл бірлестікті [[Мөде қаған|Мөде]] басқарған кезде ғұндар бүкіл әлемге танылды. Ғұндардың батысқа жорығы “Халықтардың ұлы қоныс аударуына” түрткі болды. Жетісуда ежелгі [[тиграхауда сақтары]]ның жерін мұра етіп алған усундер ([[Үйсін мемлекеті|үйсіндер]]) біздің заманымыздан бұрынғы 160 ж. шамасында Іле алқабында өз мемлекетін құрды. Олар [[Қаңлылар|Қаңлы мемлекетімен]] шектесті. Бұл тайпалар құрған мемлекеттер [[Қытай]], [[Парфия]], [[Рим]] және [[Кушан империясы]] сияқты елдермен саяси, экономикалық және мәдени байланыс орнатқан.

=== Ерте орта ғасырлардағы Қазақстан (Түркі дәуірі)===
====Қазақстан аумағындағы ерте орта ғасырдағы мемлекеттер (VI-IX ғғ)====
VI ғасырдың басында бүгінгі қазақ жерінде аса күрделі бетбұрыстар болған. [[Алтай аймағы|Алтай-Сібір]], [[Моңғолия]] жерінде [[Түркі тайпалары|түркі тайпаларының]] үстем тап өкілдері бірігіп, әскер күшіне сүйенген [[Түрік қағанаты]] атты ерте [[Мемлекеттің тарихи түрлері|феодалдық мемлекет]] құрды. Олардың жері шығыс [[Корея]]дан бастап, [[Орта Азия]]ның жерін де қамтылған. Қазақстан да бұл қағандықтың құрамына кірген.

Бұл [[мемлекет]] туралы жазба деректер түрік тайпаларының өз тілінде жазылған «[[Үлкен күлтегін]]», «[[Тоныкөк]]» [[құлпытас]]тарындағы жазуларынан белгілі. [[Махмұд Қашқари]], [[Рашид-ад-дин]]нің тарихи жазбаларынан көптеген құнды деректер алуға болады. [[Шығыс Рим империясы|Византия]], [[Қытай]] [[тарихшы]]лары да мол мәлімет береді. Қазақстанның тарихында бұл мерзім «[[Түрік дәуірі]]» (VI-XIII ғ. ғ.) деген атпен белгілі. Қазақ жерінде көрсетілген мерзімде бірнеше феодалдық мемлекеттер өздерінің [[саяси-әкімшілік билік]]терін жүргізді.

Қазақстанда [[Алғашқы қауым|алғашқы қауымдық құрылыстан]] кейін V ғасырдан [[феодалдық қатынастар]] орнай бастады (немісше феод- «жер», аль- «иесі», яғни жердің иесі деген ұғымды береді.). [[Ортағасырлық тайпалар]]дың арасында негізгі екі тап: [[феодалдық тап|феодалдық табы]] мен [[шаруалар табы]] қалыптасады. [[Феодал]]дар мал мен жердің негізгі иесі болады. [[Феодалдық қатынастар]]дың орнауы Қазақстанның оңтүстігінде басқа өңірлерге қарағанда жедел жүрді. Орта ғасырлардағы [[Қазақстан тарихы]]ның басты ерекшеліктерінің бірі осы феодалдық-патриархаттық қатынастардың орнауы болды. 
{{See also|Түрік қағанаты|Батыс Түрік қағанаты|Түргеш қағанаты|Қарлұқ қағанаты}}

=== Орта ғасырлардағы Қазақстан (Оғыз дәуірі) ===
{{Толықтыру}}
Орта ғасырларда қазіргі Қазақстан жерін [[Қарахан мемлекеті|Қарахан]], [[Қарақытай мемлекеті|Қарақытай]], [[Оғыз мемлекеті|Оғыз]], [[Қимақ қағанаты|Қимақ]] мемлекеттері өмір сүрді.

=== Ресей империясының құрамындағы Қазақстан ===
Қазақстанды Ресейдің отарлауы 1731 жылы [[Кіші жүз|Кіші Жүз]] ханы [[Әбілқайыр хан (Кіші жүз)|Әбілқайырдың]] [[Ресей империясы|Ресейге]] қосылуынан басталды. Бұл процесс 130 жылдан аса уақытқа созылып, 19 ғасырдың 60 жылдарының ортасына қарай толық жүзеге асырылды. 1731–1860 жылдары Қазақстан Ресейге, көбіне сөз жүзінде ғана бағынып, іс жүзінде ру, тайпа билеушілері дербес саясат жүргізді. Патша өкіметі халық көтерілістерін аяусыз басып отырғанымен, елдің ішкі істеріне (сот жүйесіне, ру аралық мәселелерге) араласпады. Ел ішіндегі беделді адамдарға, ру басыларына жалақы тағайындап, әр түрлі атақтар беріп, екінші жағынан әкімшілік реформалар жасап, көнбегендерін жазалау арқылы өз билігін күшейтті.

* 1822 ж. “Сібір қазақтары туралы жарғы”, 1824 ж. “Орынбор қазақтары жөніндегі жарғы” деген құжаттармен қазақ жерін басқару тәртібі белгіленді. Осы заңдар бойынша Орта жүз бен Кіші жүз хандықтары жойылды. Кіші жүзде хандық биліктің орнына Ресейдегі сияқты әкімшілік басқару жүйесі қалыптасты. Ал Орта жүзде “аға сұлтан” деген басқарушы қызмет енгізілді. Ішкі округтер құрылды. Округтер болыстарға, болыстар ауылдарға бөлінді. 
* 19-ғасырдың басында Хиуа мен Қоқан хандары Оңтүстік Қазақстанға өз бақылауларын орнатты. Қазақтар Қоқан мен Хиуа билеушілеріне қарсы жиі-жиі бас көтеріп отырды. Отарлық езгінің күшеюі, шұрайлы жерлерді тартып алып, бекіністер салу Кенесары Қасымұлы бастаған қазақ халқының ұлт-азаттық қозғалысын (1837–47) тудырды.
* 19-ғасырдың 60-жылдарында Қазақстанның Ресейге қосылу кезеңі аяқталды. 
* 1914 ж. 1-тамызда Ресейдің 1-дүниежүзілік соғысқа тартылуы Қазақстан халқына ауыр соққы болып тиді. 
* Жаппай наразылықтар нәтижесінде 1916 жылғы көтеріліс шықты. Көтерілістің басталуына патшаның 1916 жылғы 25-маусымдағы майдандағы қара жұмысқа Қазақ пен Түркістан өлкелерінің және ішінара Сібірдің 19-дан 43 жас аралығындағы ер-азаматтарын шақыру жөніндегі жарлығы түрткі болды. Көтерілістің аса ірі ошақтары Жетісу мен Торғайда болды. 
* 1917 ж. патшаны тақтан құлатқан Ақпан революциясының оқиғалары көп ұзамай Қазақстанға да жетті. 
* 1917 ж. 21–28 шілдеде Орынборда [[1-Бүкілқазақ съезі]] өтті. Делегаттар ұлттық автономия, жер-су, т. б. мәселелердің шешілуіне, Құрылтай жиналысына әзірлік және қазақ саяси партиясын құру мәселелеріне баса назар аударды. [[Әлихан Нұрмұхамедұлы Бөкейхан|Әлихан Бөкейханов]], [[Мұхаметжан Тынышбайұлы|Мұхамеджан Тынышбаев]], [[Міржақып Дулатұлы|Міржақып Дулатов]], [[Ахмет Байтұрсынұлы]], [[Жаһанша Досмұхамедов|Жанша Досмұхамедұлы]], [[Халел Досмұхамедов|Халел Досмұхамедұлы]], [[Мағжан Жұмабай|Мағжан Жұмабаев]], т. б. қайраткерлер отаршылдыққа қарсы Алаш партиясын құрды. Олар қазақ халқын отарлық езгіден азат ету ұраны төңірегіне топтасып, қазақтың дербес, тәуелсіз [[Алаш Орда|Алашорда]] демократиялық мемлекетін құруға кірісті. Бірақ көп ұзамай бүкіл Ресейдегі сияқты қазақ жерінде де кеңес билігі орнады.

=== Қазақ Кеңестік Социалистік Республикасы ===
1917 жылы большевистік революциядан кейін Қазақстанда Кеңес билігі орнады. Бірінші дүниежүзілік және азамат соғыстары бүкіл ел шаруашылығын күйретті. 1920-1921 жж. қыста болған жұттың салдарынан ірі қараның жартысына жуығы қырылды. 1921 жылы жаз егінсіз болып, аштық орнады. Тек 20-жылдардың соңына қарай Қазақстан қалпына келді. 1920 жылы Қазақстан автономды, ал 1936 жылы КСРО құрамындағы одақтық республика болды.

Аймақтың экономикалық әлсіздігін есепке ала отырып, одақтық үкімет Қазақстан шаруашылығын қарқынды түрде дамытуды алға қойды және 1941 жылы өнеркәсіп өндіріс көлемі 1913 жылмен салыстырғанда сегіз есеге артты. Ірі экономикалық жобаларды орындауға ресурстарды  топтастырудың жоспарлық жүйесінің мүмкіндіктері арқасында Қазақстан 30-жылдары көшпелі өлкесінен ірі және өнеркәсіптік, егіншілік пен мал шаруашылығы дамыған, жоғары мәдени деңгейі бар аймаққа айналды.

Қазақстан аумағында мыңдаған ірі өнеркәсіптік кәсіпорындар құрылды, он мыңдаған шақырымға созылған темір және автомобиль жолдары түсті. Қазақстан түрлі түсті және қара металл, көмір, мұнай, бидай, мал шаруашылығы өнімдерінің ірі өндірушісі болды. 1991 жылы Қазақстан үлесіне қорғасын, мырыш, титан, магний, қалайыны өндіруде одақтық өндірістің 70 пайызы, фосфор мен хром өндірісінің 90 пайызы, күміс пен молибденнің 60 пайыздан астамы тиесілі болды. Қазақстан дәнді дақылдардың ірі өндірушісі болды.

Алайда, экономикалық дамудағы жетістіктер үшін қазақ халқы құнын өтеді. «Социалистік индустриялау» әдісі қайғылы жағдайға әкелді. Нәтижесінде ұжымдастыру бойынша қозғалыс 30-жылдары аштыққа әкеліп тіреді. Қазақтардың бір бөлігі тобымен Қытайға және көршілес ортаазия елдеріне кетті. 1931-1934 жылдары аштық пен аурудан бір жарым миллион адам қаза тапты, ол этностың 40 пайызын құрады.

Қазақстан бұрынғы КСРО аумағындағы негізгі тұрғындардың ең аз бөлігін құраған бірегей республика болды; мұндай жағдай 30-жылдары халықтың көп бөлігінен айырылғаннан емес, КСРО-ның басқа аймақтарынан Қазақстан аумағына жүз мыңдаған адамдарды жарамсыз большевиктік режимде 1937-1938 жж. террор құрбандарына арналған концлагерлер ұйымдастыру арқылы қоныс аудару салдарынан болды.

1935 жылдан 1940 жылға дейінгі кезеңде Батыс Украина, Белоруссия және Литвадан поляктардың жер аударуы көп орын алды (120 мыңға жуық адам). ІІ дүниежүзілік соғыс жылдары Қазақстанға Поволжья немістері, Кавказдан шешендер, ингуштар және басқа да ұлт өкілдері күштеп қоныс аударылды, ал  50-60 жж. тың игеруге байланысты біздің елге Ресей, Украина, Белоруссиядан миллиондаған тұрғындар көшіп келді. Нәтижесінде 1926 жылы республикадағы барлық тұрғынның меншікті салмағы 57,1% құрап, 1939 жылы бұл көрсеткіш  38%-ға дейін төмендеді, ал 1959 жылы небәрі 30 пайызға тең болды. Тек соңғы жылдары қазақтардың меншікті салмағы 50 %-дың көрсеткішке жетті.

70-80 жылдар қарсаңында КСРО-ның экономикалық және әлеуметтік-саяси өміріндегі дағдарыс Қазақстанға да әсер етті. Қатаң жоспарлық жүйе елдің экономикалық дамуын, әлеуметтік саланы тоқыратты. Сондықтан да қайта құру саясаты жариялылық пен демократияға сенген Қазақстан халқынан кең қолдау тапты. Алайда, 1986 жылғы 17 желтоқсанда орын алған Алматыдағы жастардың демократиялық көтерілісінің қатты қысымға алынғаны тағы да «әлеуметтік» жүйенің жарамсыздығын көрсетті.

=== Қазақстан Республикасы ===
==== {{main|Қазақстан тарихы}} ====
'''1990 жылдарда'''

1991 жылы 8 желтоқсанда РКФСР, [[Украина]], [[Беларусь]] басшылары [[Минск]] қаласында кесдесті (Беловеж келісімі). Талқыланған негізгі мәселелер — 1922 жылғы КСРО құру туралы келісім шартты жою, Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығын құру. Бас қосуда осы мәселелер туралы құжаттарға қол қойылды. Бұл кездесуге Қазақстан Президенті Н. Ә. Назарбаев та, басқа Орта азиялық республикалардың басшылары да шақырылмады.

1991 жылы 13 желтоқсанда Қазақстан, Өзбекстан, Қырғызстан, Түркіменстан, Тәжікстан басшылары Ашхабадта бас қосты. Орта Азия мемлекеттерінің басшылары Минск (Беловеж келісімі) шешімін қолдайтындықтарын білдірді. 1991 жылы 20 желтоқсанда Қазақстан, [[Қырғызстан]], [[Өзбекстан]], [[Тәжікстан]], [[Түрікменстан|Түркіменстан]], РКФСР, Украина, Белорусь, [[Армения]], [[Молдова]] Алматыда бас қосты. Оған [[Грузия]] бақылаушы есебінде ғана қатысты.

1991 жылы 21 желтоқсанда аталған 11 республиканың басшылары КСРО-ны ыдыратып, ТМД-ны құру туралы келісімге қол қойды.

Кеңестік жүйенің құрсауынан босап шыққан республикалар «кеңестік», «социалистік» деген атаулардан бас тарта бастады. 1991 жылғы желтоқсанның 10-ы Республика Жоғарғы Кеңесінің сессиясында Қазақ Кеңестік Социалистік Республикасының атауын Қазақстан Республикасы деп өзгертті.

Алматы кездесуі кезінде келісілген мәселелердің аса бір маңыздысы - ядролық қаруға қатысты бірлескен шара жөніндегі келіссөз еді. Оған қолдарында ядролық қаруы бар мемлекет есебінде Белорусь, Қазақстан, Ресей Федерациясы және Украина Республикасының басшылары қол қойды. Мемлекеттер келісімі бойынша — қатысушылар ядролық мәселе жөніндегі саясатты бірлесе жасап, Тәуелсіз Елдер Достастығына енетін барлық республиқалардың ұжымдық қауіпсіздігін қамтамасыз етуге тиісті болды.

КСРО-ның ыдырау процессін тездеткен 1991 жылғы тамыз бүлігі 1991 жылдың қазанына қарай көптеген республикалардың өз тәуелсіздігін жариялауына септігін тигізді. 1991 жылы 16 желтоқсанда Республиканың Жоғарғы Қеңесінің жетінші сессиясында «Қазақстан Республикасының Мемлекеттік тәуелсіздігі туралы» Заң қабылданды. Осы күні Қазақстан өз тәуелсіздігін жариялады. Сонымен, 1991 жылғы 16 желтоқсан Республиканың тәуесіздік алған күні.

'''Екінші мыңжылдықта'''

'''Екінші мыңжылдық 10 жылдарында'''

== Географиясы ==
{{main|Қазақстан географиясы}}
Қазақстан Республикасының жер көлемі 2,7 млн шаршы шақырым. Жерінің ауданы жағынан дүние жүзіндегі ең ірі мемлекеттердің қатарына жатады. Бұл көрсеткіш бойынша Ресей, Канада, Қытай, АҚШ, Бразилия, Австралия, Үндістан және Аргентинадан кейін 9-шы орында тұр.

Республика Еуразия құрлығының орталығында барлық мұхиттардан бірдей қашықтықта орналасқан. Республика батысында [[Еділ|Еділ өзені]] алабынан шығысында [[Алтай таулары|Алтай тауы]] шыңдарына дейін 3 мың км дейін, солтүстіктегі [[Батыс Сібір жазығы]]нан (Солтүстік Қазақстан жазығы) оңтүстігінде Қызылқұм шөлі мен [[Тәңір тауы|Тянь-Шань]] тау жүйесіне 1600 км-ге дейін созылып жатыр. Қиыр солтүстік нүктесі (55 26 с. е.) Шығыс Еуропа жазығының орталық бөлігі мен Британия аралдарының оңтүстігіне, ал оңтүстік нүктесі (40 56 с. е.) Кавказ сырты мен Оңтүстік Еуропаның Жерорта теңізі өңіріндегі елдердің ендігіне сәйкес келеді. Қазақстан қоңыржай белдеудің орта және оңтүстік ендіктерінде орналасқан. Географиялық орнына қарай орманды дала, дала, шөлейт және шөл зоналары қалыптасқан. Елдің батыс шеті (46 27 ш. б.) Елтон және Басқыншақ көлдері маңына, ал шығыс нүктесі (87 20 ш. б.) Бұқтырма өзенінің бастауына тұспа тұс келеді.

Аумағының 10%-ы биік таулы өңірлер, қалған бөлігі [[ойпат]], [[жазық]], [[үстірт]], [[қырат]] жерлер. Қазақстанның ең биік жері — [[Хан Тәңірі шыңы|Хантәңірі шыңы]] (6995 м, қар құрсауымен қосып есептесе 7010 м). Ол [[Тәңір тауы|Тянь-Шань]] тау жүйесінде орналасқан. Каспий теңізінің шығыс жағалауында елдің ең ойпат жері [[Қарақия ойысы]] теңіз деңгейінен 132 м төменде орналасқан.

== Әкімшілік бөлінуі ==
{{main|Қазақстан әкімшілік бірліктері}}
Қазақстан Республикасы — [[унитарлы мемлекет|унитарлы]] мемлекет. Әкішілік құрылымы бойынша құрамына [[Қазақстан әкімшілік бірліктері|14 облыс]], [[Қазақстан қалалары|86 қала]], соның ішінде [[республикалық маңызы бар қала|3 республикалық маңызы бар қалалар]] ([[Нұр-Сұлтан]], [[Алматы]], [[Шымкент]]), [[Қазақстан аудандары|168 аудан]], [[Қазақстанның ауылдық округтері|174 ауылдық округ]] кіреді.
[[Сурет:Kazakhstan rayons.png|230px|thumb|alt=A.]]
[[Сурет:Қазақстан картасы.jpg|230px|thumb|alt=A.]]


{| class=&quot;wikitable sortable&quot;
! №||Аймақ||Әкімшілік орталығы|| Ауданы, км²|| Тұрғыны&lt;br /&gt;&lt;small&gt;(1 шілде&lt;br /&gt;2017&amp;nbsp;ж. адам)&lt;ref name=&quot;Pop-Jan-2011&quot;&gt;[http://www.stat.kz/publishing/DocLib4/2010/Демография/03_2010-Б-15-07-К.rar 2011 жылғы 1 қаңтарға Қазақстан Республикасының облыстары, қалалары және аудандары бойынша халық саны] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130405220928/http://www.stat.kz/publishing/DocLib4/2010/%D0%94%D0%B5%D0%BC%D0%BE%D0%B3%D1%80%D0%B0%D1%84%D0%B8%D1%8F/03_2010-%D0%91-15-07-%D0%9A.rar |date=2013-04-05 }}&lt;/ref&gt;&lt;/small&gt;|| Тұрғыны (1 қаңтар&lt;br /&gt;2019&amp;nbsp;ж. адам) || 2 жылдық қорытынды (адам) ||
|-
| 1||[[Сурет:Almaty.JPG|20px|Туы]][[Алматы облысы]]||[[Талдықорған]]|| 223&amp;nbsp;924|| 2 003 063 || 2 037 393 ||{{өсім}} 34 330 ||
|-
| 2||[[Сурет:Coats of arms of East Kazakhstan Province.svg|20px|Туы]][[Шығыс Қазақстан облысы|Шығыс Қазақстан облысы (ШҚО)]]||[[Өскемен]]|| 283&amp;nbsp;226|| 1&amp;nbsp;386&amp;nbsp;208 || 1 379 079 ||{{құлдырау}} 7 129 ||
|-
| 3||[[Сурет:Coat of Arms of Karagandy Province.svg|20px|Туы]][[Қарағанды облысы]]||[[Қарағанды]]|| 427&amp;nbsp;982|| 1 381 501 || 1 378 863 ||{{құлдырау}} 2 638 ||
|-
| 4||[[Сурет:Zhambyl province seal.png|20px|Туы]][[Жамбыл облысы]]||[[Тараз]]|| 144&amp;nbsp;264 ||1 116 384 || 1 124 559 ||{{өсім}} 8 175 ||
|-
| 5||[[Сурет:South Kazakhstan province seal.png|20px|Туы]][[Түркістан облысы|Түркістан облысы(ОҚО)]]||[[Түркістан (қала)|Түркістан]]|| 117&amp;nbsp;249|| 1 929 000 || 1 977 768 ||{{өсім}} 48 768 ||
|-
| 6||[[Сурет:Logo kostanay.jpg|20px|Туы]][[Қостанай облысы]]||[[Қостанай]]|| 196&amp;nbsp;001|| 876 833 || 873 124 ||{{құлдырау}} 3 709 ||
|-
| 7||[[Сурет:Aktobe seal.png|20px|Туы]][[Ақтөбе облысы]]|| [[Ақтөбе]]|| 300&amp;nbsp;629 || 851 339 || 867 828 ||{{өсім}} 16 489 ||
|-
| 8||[[Сурет:Kyzylorda province seal.svg|20px|Туы]][[Қызылорда облысы]]||[[Қызылорда]]|| 226&amp;nbsp;019 || 777 730 || 793 299 ||{{өсім}} 15 568 ||
|-
| 9||[[Сурет:Coat of Arms of Pavlodar Province.png|20px|Туы]][[Павлодар облысы]]||[[Павлодар]]|| 124&amp;nbsp;800 || 755 847 || 753 981 ||{{құлдырау}} 1 866 ||
|-
| 10||[[Сурет:Coat of Arms of Aqmola Province.png|20px|Туы]][[Ақмола облысы]]|| [[Көкшетау]]|| 146&amp;nbsp;219|| 737 449 || 739 566 ||{{өсім}} 2 117 ||
|-
| 11||[[Сурет:Лого Мангистау.jpg|20px|Туы]][[Маңғыстау облысы]]||[[Ақтау]]|| 165&amp;nbsp;642|| 650 509 || 676 835 ||{{өсім}} 26 326 ||
|-
| 12||[[Сурет:Coats of arms of None.svg|20px|Туы]][[Батыс Қазақстан облысы|Батыс Қазақстан облысы (БКО)]]||[[Орал]]|| 151&amp;nbsp;339|| 643 874 || 651 874 ||{{өсім}} 8 000 ||
|-
| 13||[[Сурет:Coat of arms of Atyrau.svg|20px|Туы]][[Атырау облысы]]||[[Атырау]]|| 118&amp;nbsp;631|| 613 880 || 632 896 ||{{өсім}} 19 016 ||
|-
| 14||[[Сурет:North Kazakhstan province seal.png|20px|Туы]][[Солтүстік Қазақстан облысы|Солтүстік Қазақстан облысы (СҚО)]]||[[Петропавл]]|| 97&amp;nbsp;993|| 560 553 || 555 020 ||{{құлдырау}} 5 533 ||
|-
| 15||[[Сурет:Coat of arms of Almaty old.svg|20px|Туы]][[Алматы]]&amp;nbsp;— республикалық маңызы бар қала |||| 451 || 1 772 779 || 1 854 556 ||{{өсім}} 81 777 ||
|-
| 16||[[Сурет:Astana city seal.png|20px|Туы]][[Нұр-Сұлтан|Астана]]&amp;nbsp;— республиканың елордасы || || 710,2 || 1 006 570 || 1 078 362 ||{{өсім}} 71 792 ||
|-
|17
|[[Сурет:Coats of arms of None.svg|20px|Туы]][[Шымкент]]&amp;nbsp;— республикалық маңызы бар қала
|
|506
|1 002 291
|1 011 511
|{{өсім}} 9 220
|
|-
| 18||[[Сурет:Baikonur seal.png|20px|Туы]][[Байқоңыр (қала)|Байқоңыр]] — республикалық маңызы бар қала ||  || 57 || 38 500 || 39 161||{{өсім}} 661 ||
|-
|  || Барлығы ||  || 2 724 902 || 17 994 200 || 18 592 701 ||{{өсім}} 598 501 ||
|}

=== Ірі қалалар ===

[[Сурет:Astana centr.JPG|thumb|alt=A.|Астана]]
[[Сурет:Modern Almaty.jpg|thumb| alt=A.|[[Алматы]]]]
[[Сурет:Soyuz TMA-3 launch.jpg|thumb|alt=A.|[[Байқоңыр (ғарыш алаңы)|Байқоңыр ғарыш айлағы]]]]
{| class=&quot;wikitable&quot;
|-
! rowspan = 2| Орыны
! Қала
! Тұрғыны 
|-
! Миллионер қала
! &gt; 1 млн
|- align=center
| 1
|[[Алматы]]
| 1 854 556
|- align=&quot;center&quot;
| 2
|[[Нұр-Сұлтан]]
| &gt;1 млн
|- align=&quot;center&quot;
| 3
|[[Шымкент]]
| &gt;1 млн
|- align=center
!
! Жүз мыңнан астам тұрғынды қалалар
! 100—999 мың тұрғын
|- align=center
| 4
| [[Қарағанды]]
| 497 824
|- align=center
| 5
| [[Ақтөбе]]
| 429 462
|- align=center
| 6
| [[Тараз]]
| 356 069
|- align=center
| 7
|[[Семей]]
| 349 102
|- align=center
| 8
|[[Павлодар]]
| 334 057
|- align=center
| 9
| [[Өскемен]]
| 329 090

|- align=center
| 10
|[[Атырау]] 
| 268 840
|- align=center
| 11
|[[Қостанай]]
| 239 652
|- align=center
| 12
|[[Қызылорда]]
| 238 349
|- align=center
| 13
|[[Орал]]
| 234 167
|- align=center
| 14
|[[Петропавл]]
| 218 031
|- align=center
| 15
|[[Ақтау]]
| 182 033
|- align=center
| 16
|[[Жаңаөзен]]
| 182 000
|- align=center
| 17
|[[Теміртау]]
| 179 248
|- align=center
| 18
|[[Түркістан (қала)|Түркістан]]
| 164 413
|- align=center
| 19
|[[Көкшетау]]
| 163 300
|- align=center
| 20
|[[Талдықорған]]
| 145 652
|- align=center
| 21
|[[Екібастұз]]
| 134 152
|- align=center
| 22
| [[Рудный]]
| 115 448
|- align=center
!
! Барлық тұрғын саны&lt;br /&gt;(ірі қалаларда):
! 8 705 318
|-
|
| Қазақстанның жалпы тұрғын саны:
|           '''18,592,970'''
|-
!
! Ірі қалалардың тұрғын санындағы үлесі %
! 46,9&amp;nbsp;%
|-
|}
* [[Қазақстан қалалары]]
* [[Қазақстан аудандары]]

== Халқы ==
{{main|Қазақстан демографиясы}}

== Мемлекеттік құрылымы ==
Қазақстан — [[1995]] жылғы 30 тамыздағы республикалық [[референдум]]да қабылданған [[Конституция]] бойынша — өзін [[демократия]]лы, зайырлы, құқықты және әлеуметті мемлекет ретінде орнықтырды. Қазақстан Республикасы – президенттік басқару формасындағы біртұтас мемлекет. Республиканың ең жоғ. өкілді [[орган]]ы — [[Парламент]]. Ол республиканың заң шығару құзіретін жүзеге асырады.

Парламент тұрақты жұмыс істейтін екі [[Палата]]дан: [[Қазақстан Парламентінің Сенаты|Сенаттан]] және  [[Қазақстан Республикасы Парламентінің Мәжiлiсі|Мәжілістен]] тұрады. Сенатқа әр облыстан және респ. маңызы бар 2 қаладан екі адамнан сайланады. Сенаттың 15 депутатын Парламент өкілеттігі мерзіміне Республика Президенті тағайындайды. Мәжіліс республиканың әкімш.-аумақтық бөлінісі ескеріле отырып құрылған, сайлаушылар саны шамамен тең болатын бір мандатты аумақтық сайлау округтары бойынша сайланатын алпыс жеті депутаттан және партиялық тізім бойынша сайланатын 10 депутаттан тұрады.

[[Президент]] Үкіметті Конституцияда белгіленген тәртіппен құрады. Тағайындалғаннан кейінгі он күн мерзім ішінде Премьер-Министр Үкіметтің құрылымы мен құрамы туралы республика Президентіне ұсыныс енгізеді. Қазақстан Республикасының Конституциялық Кеңесі жеті мүшеден тұрады, олардың өкілеттігі алты жылға созылады. Конституциялық Кеңестің төрағасын республика Президенті тағайындайды.

Қазақстан Республикасында [[сот]] төрелігін тек сот қана жүзеге асырады. Ол заңмен құрылған Қазақстан Республикасының Жоғ. Соты және республиканың жергілікті соттары болады. Жергілікті мемлекет басқаруды тиісті аумақтағы істің жай-күйіне жауапты жергілікті өкілдік (мәслихат) және атқарушы органдар (әкімдік) жүзеге асырады.

== Табиғаты ==
==== {{main|Қазақстанның жер бедері}} ====
[[Сурет:Steppe of western Kazakhstan in the early spring.jpg|right|thumb|alt=A.|&quot;[[Сарыарқа даласы]]&quot;]]
Қазақстанның қазіргі жер бедері палеогеографиялық дамудың талай ұзақ кезеңдерінен кейін, теңіздік және континенттік жағдайлардың алмасып отыруынан, климаттың үнемі өзгеріске ұшырауынан және тектоник. қозғалыстардың нәтижесінде қалыптасқан. [[Республика]]ның орт. бөлігінде болған варийлік (герциндік) тау жүйелері жоғ. [[палеозой]]дан бастап қарқынды континенттік мүжілуге ұшырау салдарынан, қалдық қырқалы денудациялық жазықтар мен аласа тауларға айналды. Тек қана [[Торғай]] қолаты мен республиканың солт.-шығыс бөлігін кайнозойдың мореналық алаптарының жекелеген шығанақтары, ал оңт.-батыс бөлігін тұтасымен бор және неогендік теңіз басып жатты. Төрттік кезеңде ғана [http://www.caspiy.kz/kz/mangistau/geo/ Маңғыстау түбегі] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130908154416/http://caspiy.kz/kz/mangistau/geo/ |date=2013-09-08 }} мен оған жапсарлас аудандар [[климат]]ы қуаң жазық [[құрлық]]қа айналды. Қазақстанның оңт.-шығысында неоген-төрттік кезеңде түзілген биік таулы аймақтың қалыптасу процесі бүгінге дейін созылуда. Оған жер қыртысының осы аймақтағы қозғалыстары мен сілкінулері дәлел. Таулы өңірді табиғат [[тарих]]ында 3 рет [[мұз]] басқан, соның салдарынан мұнда қар, мұздықтық аңғарлар, мореналық жыныстар ұшырайды.

=== {{main|Қазақстанның геологиялық құрылымы}} ===
Қазақстан [[Шығыс Еуропа]] [[платформа]]сының оңт.-шығыс шетін ([http://www.kitaphana.kz/ru/downloads/referatu-na-kazakskom/217-kolder-men-tenizder/1785-kaspii-tenizi.html Каспий] маңы синеклизасын) және [[Орал]]-[[Моңғолдар|Моңғол]] қатпарлы белдеуінің батыс бөлігін алып жатыр. Қатпарлы белдеу өзінің оңт.-батысында [[Тұран]] ойпатына (тақтасына) жалғасады.

* '''Тақтаның''' (плитаның) мезокайнозойлық тысының астынан [[Мұғалжар тауы|Мұғалжар]] мен [[Қаратау жотасы (Тянь-Шань)|Қаратаудың]] ([[Маңғыстау облысы|Маңғыстауда]]) [[палеозой]]лық құрылымдары шығып жатады. Бұлардың шығысындағы Қазақстанның таулы-қатпарлы бөлігінде Орт. Қазақстан палеозойлық массиві — [[Сарыарқа (Солтүстік Қазақ жазығы)|Сарыарқаны]], бірнеше қатпарлы жүйелер мен облыстарды (Шыңғыс — [[Тарбағатай тауы|Тарбағатай]], [[Обь]] — [[Зайсан (көл)|Зайсан]] және [[Алтай таулары|Алтай]] — Саян қатпарлы облыстарының қазақстандық бөліктері), Солт. Тянь-Шань мен [[Жетісу]] Алатауының ендік бағытқа жуық альпілік белдеулерін ажыратуға болады. [[Каспий теңізі|Каспий]] маңы синеклизасы (ойпаңы) үш бөлікке жіктелген шөгінділерден тұрады. Төм. бөлігі қалыңд. 13 км-ге дейінгі рифей мен төм. және орт. палеозойдың құмды-тақтатасты, сазды, карбонатты-терригендік қат-қабаттарынан, орт. бөлігі кунгур ярусының (қалыңд. 5 км-дей) тұзды сериясынан, беткі жағы жоғ. пермь-мезозойдың теңіздік, континенттік шөгінділерінен (4–6 км) құралған...

=== {{main|Қазақстан климаты}} ===
'''Қазақстанның климаты''' шұғыл континентті. Климаттың континенттігі оның өзіндік ерекшеліктерінен көрінеді. Оларға: қыс пен жаз температурасының үлкен айырмашылықта болуы, ауаның құрғақтығы, республиканың көп жерінде атмосфералық жауын-шашынның әркелкі түсуі, қыстың солтүстікте ұзақ әрі аязды, оңтүстікте қысқа әрі жұмсақ болуы жатады.

Қазақстан өзі орналасқан географиялық ендігі бойынша климаты ылғалды субтропикалы [[Жерорта теңізі]] елдеріне және [[Қоңыржай климат|қоңыржай континентті]] орталық Еуропаға сәйкес келеді. Бірақ еліміз орасан зор Еуразия құрлығының ортасында орналасқандықтан климатының шұғыл континенттігімен ерекше. Өйткені Дүниежүзілік мұхиттардан мыңдаған километр қашық жатқандықтан олардың климат жұмсартарлық әсері өте аз.

Қазақстан коңыржай климаттық белдеудің оңтүстігінде жатыр, сондықтан жылдың төрт мезгілі ([[жаз]], [[күз]], [[қыс]], [[көктем]]) айқын білінеді. Қыста [[Сібір]]дің қатты суығы келеді. Жазда [[Орта Азия]]ның жылы, тіпті ыстық ауасының әсері жақсы байқалады. Жыл мезгілдерінің арасындағы температуралық айырмашылықтар климаттың континенттігін арттырады.
 
Кең байтақ Қазақстан жерінде оның географиялық орнына (яғни [[атмосфера]]лық ылғалдықтың негізгі көзі — [[мұхит]]тардан тым шалғай орналасуына) және жер бедеріне байланысты қуаң континенттік [[климат]] қалыптасқан. Басқа кез келген аумақты аймақтар сияқты [[республика]] климатына да радиациялық және циркуляциялық факторлар кешені ерекше әсер етеді.

'''[http://e.gov.kz/wps/portal/Content?contentPath=/web%20content/citizenry/social_protec/soc_support/support_semsk/article/1247&amp;lang=kk Радиация] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20170204170732/http://e.gov.kz/wps/portal/Content?contentPath=%2Fweb%20content%2Fcitizenry%2Fsocial_protec%2Fsoc_support%2Fsupport_semsk%2Farticle%2F1247&amp;lang=kk |date=2017-02-04 }}'''. Қазақстан аумағы үстінде бүкіл жыл бойы жоғары қысымды [[ауа]] қабаты үстемдік етеді, ал оған көршілес аймақтарға (солт., батыс және оңт.) төм. қысымды қабаттар тән келеді. Жалпы республика аумағының көп бөлігінде антициклондық [[ауа райы]] басым. Сондықтан мұнда шұғылалы ашық күндер ұзақт. жылына солт-тен оңт-ке қарай 2000 сағ-тан 3000 сағ-қа дейін артып отырады. Жылына солт-те 120, оңт-те 260 күн ұдайы ашық болады, бұлтты күндер саны тиісінше 60 күннен 10 күнге дейін (Балқаш ойысында) кемиді. Міне, осылардың нәтижесінде жиынтық [[радиация]] мөлшері де солт-тен оңт-ке қарай 4200-ден 5500 МДж/м&lt;sup&gt;2&lt;/sup&gt;-ге дейін біртіндеп артады. Сол сияқты төсеніш беттің (жер бетінің) сәуле қайтару қабілетіне байланысты сіңірілетін радиация мөлшері де оңтүстікке қарай бірқалыпты көбейеді. Сәуле қайтару қабілетін қыста тұрақты қар жамылғысы қалыптасқанда ең жоғары шегі 70–80%-ға жетіп, жазда көп жерде 20 – 30%-ке дейін төмендейді. Радиацияның жылдық тиімді сәулелену мәні солтүстікте 1500-ден оңтүстікте 2100 МДж/м&lt;sup&gt;2&lt;/sup&gt;-ге дейін өзгереді. Теріс мәнді радиациялық баланстың маусымдық ұзақт. солт-те 3,5 — 4,5 ай (қараша — наурыз), оңтүстікте — 1 ай.

=== {{main|Қазақстанның су қорлары}} ===
Қазақстанның жер үсті суларының [[ресурсы]] сулылығы бойынша орташа жылдық көлемі 100,5 км³; соның ішінде не бары 56,5 км³-і ғана республика аумағында қалыптасады, қалған көлемі [[Орта Азия]] мемлекеттерінен, [[Ресей|Ресей Федерациясынан]] және [[Қытай|Қытай Халық Республикасынан]] келетін [[өзен]] суларынан құралады. Өзен су ағынының көлемі бойынша Қазақстан планетаның сумен ең аз қамтылған елдерінің қатарына жатады. Қажетті су тұтыну көл. 54,5 км³-ді құрайды, мұның сулылығы бойынша орташа жылдық бағаммен шаруашылыққа пайдаланылу мүмкіндігі 46,0 км3-ден аспайды. Су тапшы жылдары су ресурстарының көл. 58 км³-ге дейін, ал пайдаланылатын су тиісінше 26 км³-ге дейін төмендейді. Тұщы жер асты су қоры 15,1 км³-ді құрайды, оны пайдалану деңгейі 11,3% немесе 1,7 км³. Қайтымды сулардың көл. 4 км³, су көздеріне қайта құйылған су 2 км3-ден аспайды, қалған ағынды құрамы сейіледі немесе жерге сіңіп кетеді. Қайтымды сулар табиғи сулар мен қоршаған ортаны ластаудың негізгі көзі болады.

=== {{main|Қазақстанның топырағы}} ===
Топырақ — табиғат компоненттерінің бірі. Жердің [[геология]]лық тарихында алдымен пайда болған топырақ. Палеогеографиялық зерттеулердің деректері бойынша алғашқы жұқа топырақ қабаты 500 млн жыл бұрын кембрий дәуірінде пайда болыпты. Бұл кезде әлі өсімдік жамылғысы қалыптаспаған.

Топырақ жамылғысын зерттейтін топырақтану ғылымы — жас ғылым. Оның негізін салған XIX ғасырдың 80-жылдары орыс ғалымы В. В. Докучаев — топырақтың табиғи және тарихи дене екенін анықтады.

Қазақстанда өзге елдерде кездесетін топырақ түрлерінің түгелдей дерлігі тараған. Мұнда [[тайга]], [[тундра]] топырағына дейін бар, тек ылғалды [[субтропик]] белдеміне тән топырақ қана жоқ.

===Өсімдігі ===
Қазақстанда [[интродукция]]ланған, мәдени дақылға айналдырылған және кездейсоқ әкелінген түрілерін қоспағанда шамаммен 6025 [[Өсімдіктер|өсімдік]] түрі бар. Жабайы өсімдіктердің 18 түрі [[Космополитизм|космополит]] ([[Антарктика]]дан басқа [[құрлық]]тарда өседі), 285-і голарктикалық түр (Евразия мен [[Солтүстік Америка]]да өседі). Бұлардың ішінде 535-і (шамамен 11%-і) тек Қазақстанда кездеседі ([[эндемик]]тер). Мұнда бірнеше [[Зона|ботаникалық зона]] бар. Тау өсімдіктері өздеріне тән биіктік зоналар құрайды. [[Өзен]]-[[көл]], [[батпақ]], [[жайылма]], [[Шалғындық дала|шалғындық]], [[көлтабан]] өсімдіктері ешқандай зонаға жатпайды.

Су өсімдіктерінің түрі аз (63 [[Гидрофильдік|гидрофильді]] түрі). Олардың құрамында барлық космополиттердің жартысы (шылаңдар мен руппияларды қосқанда 9 түрі), 24 голарктикалық түр (сальвиния, тұңғиқ т. б.) бар. Бұлар су өсімдіктерінің 52%-і, яғни ең көне өсімдіктер. [[Палеоботаника]]лық тұрғыдан да осылай; шылаңдар туысы (21 түрі бар) бұдан 70-100 млн жыл (бор дәуірінде), сальвиния, жестер, телорез 40-70 млн жыл бұрын болған. Тегі тропикалық, гидрофильді өсімдіктер тобына жататын су өсімдіктері Қазақстан жерінде 25-40 млн жыл бұрын [[Олигоцен|(олигоценде]]) қаулап өскен.

Батпақ, өзен жайылмасы мен көлтабан өсімдіктерінің 450-ден астам түрі бар. Шалғынды, кейде батпақты жерлерде [[Бидайық (өсімдік)|бидайық]], [[тарғақ]], [[айрауық]], шалғын [[атқонақ|атқонағы]], шалғын [[беде]]сі, шалғын ноғатығы, кәдімгі бекмания, [[қамыс]], [[қоға]], [[қияқ]] сияқты азықтық шөптер көбірек. Олардың топтасуынан өнімділігі әркелкі [[шабындық]] қалыптасады.

*'''Шөл зона өсімдігі'''
** Сұр топырақты қырат жерлерді ([[Оңтүстік Қазақстан]]) алып жатқан ағаш-бұта құрамында [[пісте]] мен (жемісі — кәдімгі пісте) қатар Регель [[алмұрт]]ы, [[таудаған]], [[тобылғы]], қаратау лепидолофасы, тікенекті бадам (бұлардың көпшілігі сирек кездеседі) бар. [[Талас Алатауы]], Қаржантау мен [[Қаратау жотасы (Тянь-Шань)|Қаратау]] бөктерлері селдір орманды, мұнда сары [[долана]], [[зеравшан аршасы]] басым. Тақырда өсетін [[сексеуіл]] тоғайлары негізінен жапырақсыз аласа (2-8м) «шала ағаш» — қара сексеуілден тұрады. Сексеуіл арасында басқа азықтық өсімдіктер де ([[жусан]], күйреуік, изен, теріскен) аз емес.
**[[Қоңыр топырақтар|Қоңыр]] және сұр қоңыр топырақты шөл даладағы шала бұта өсімдіктердің арасында ақ жусан, қара жусан, туран жусаны, ал гипсті қоңыр топырақта [[баялыш]] көбірек кездеседі. Мұнда түрлі [[Эфемероидтер|эфемероидтар]] (әсіресе баданалы қоңырбас пен жуан сабақты [[қияқ]]) мен [[эфемерлер]] де бар.
** Құм топырақты шөл даладағы бұта өсімдіктерінің арасында [[жүзгін]], құм сексеуілі, [[қоянсүйек]], [[қылша]] түрлері, жапырақсыз құланқұйрық және түкті жүзгін ағаштары басым. Мұнда бұта тәрізді аласа өсімдіктер (жусан, изен) мен [[Көп жылдық өсімдіктер|көп жылдық шөптер]] де (құмерке) көп.
**[[Сор топырақ]]ты шала бұта өскен шөл далада [[сарсазан]], [[бұйырғын]] т. б. өсімдіктер басым.
*'''Далалық зона'''

Далалық зонада [[бөденешөп]], қызылбояу, боз, [[бетеге]], қырғыз бетегесі, қылтық бетеге, көде, еркекшөп бітік өседі. [[Реликт|Реликт өсімдіктері]] — сібір бетегесі, [[ши]] мен көп тамырлы [[жуа]].

* '''Тау өсімдіктері'''
[[Алтай таулары|Оңтүстік Алтай]], [[Сауыр жоталары|Сауыр]], [[Жетісу Алатауы|Жоңғар Алатауы]], Солтүстік және [[Батыс Тәңір тауы|Батыс Тянь-Шань]] өсімдіктері далалық, ормандық және альпілік белдеулерге бөлінеді.

Оңтүстік Алтай мен [[Сауыр-Тарбағатай|Тарбағатайдағы]] далалық белдеу далалық зонамен ұласып жатыр, бірақ мұндағы өсімдіктерге [[Бадам (өсімдік)|бадам]], [[майқарағай]], [[тобылғы]] араласқан. Жоңғар Алатауы мен Тянь-Шаньда (шөл зона) бетеге, боз шалғын, бидайық (түкті бидайық), [[арпа]] (баданалы арпа) тұқымдастары өседі, мұнда [[итмұрын]], [[қызыл шие]] т. б. өсімдіктер көп.

Қазақстан тауларында бірнеше [[орман]] түрлері бар:

* [[самырсын]] және [[қарағай]] ормандары (Алтайда);
* [[Жапырақты ағаш|жапырақты]] (Сауыр);
* майқарағай (Алтай және Жоңғар Алатауы);
* [[шырша]] (Алтайдағы сібір шыршасы, Жоңғар Алатауы мен Тянь-Шаньдағы Шренк шыршасы);
* [[Алма|алма ағаш]] (Жоңғар Алатауы мен Тянь-Шань);
* [[өрік]] (Солтүстік Тянь-Шань);
* [[шетен]] (Тянь-Шань);
* [[Қотыр қайың|ақ қайың]] (Тянь-Шань).

Тау ормандарының мұншама кең алқапта орналасуына, республиканың батысында еменді және қарағашты, ал солтүстүігінде қайыңды және қарағайлы ормандардың бар болуына байланысты ормандар мен орман шалғындарының құрамындағы өсімдіктер Қазақстандағы барлық өсімдіктердін 40%-інен асады. Олардың ішінде 1 космополит (кәдімігі қыранқұлақ), 30-дан астам голарктикалық түр — орман папоротнигі, қауырсын папоротник, усасыр, құлмақ, күреңот, ұртшөп бар. Олар көне заман ормандарынан келіп жеткен реликтілер. Мұндай орман өсімдіктеріне [[грек жаңғағы]], семенов үйеңкісі, лепсі таспасы, тянь-шань цицербитасы, семенов айдаршөбі сияқты аз тараған реликтілер, сондай-ақ «Қазақстанның Қызыл кітабына» енгізілген қырғыз қайыңы, бекара терегі, Мушкетов түйесіңірі, мыңжылқы усасыр қырыққұлағы сияқты эндемдер айырықша сипат береді.
* '''Альпі белдеулері'''
** Альпіге [[доңызсырт]] шабындықтары мен майда шөпті шалғындықтар тән. Бұлардың алғашқысы түкті доңызсырттан, ал Алтайда Белларди  доңызсыртынан тарайды. Майда шөпті шабындық құрамында крылов бетегсі, монғол птильагростисі, ал түрлі шөптерден альпі [[маралоты]], [[таран]], сарғыш [[майдажелек]] т. б. бар.
** Субальпілік шалғындықтар тау белдеулерімен шекаралас жерлерде қалыптасқан. Тянь-Шаньда бұл — крылов бетегсінен, жартас [[Қазтамақ тұқымдасы|қазтамағынан]], кәдімгі манжеткадан құралған шалғындықтар. Тек [[мысыққұйрық]]тан тұратын шалғандықтар да кездеседі. Әдетте бұлардың бәрі құнарлы жаздық жайылымдар, шабындық жерлер.&lt;ref name=&quot;ReferenceA&quot;&gt;ҚазССР. Қысқаша энциклопедия, 2-том. Алматы - 1987&lt;/ref&gt;

=== Жануарлар дүниесі ===
Ұлан байтақ Қазақстан жерінде [[сүтқоректілер]]дің 172, [[Құстар|құстың]] 485, [[бауырымен жорғалаушылар]]дың 52, [[қосмекенділер]]дің 12, [[Балықтар|балықтың]] 150-ге жуық түрі бар. Омыртқасыз жәндіктер ([[Жәндіктер|насекомдар]], шаян тәрізділер, [[ұлулар]], [[құрттар]] т. б.) бұдан да көп. Тек жәндік түрлерінің өзі-ақ 30 мыңнан асады. Жануарлар түрінің осыншалық көп болуы республиканың географиялық орнына, жер бедерінің дамуы мен жануар түрлері қалыптасуының ұзақ та күрделі тарихына байланысты.
* '''Жануарлардың табиғат зоналары бойынша мекендеу'''і: 
**'''Орманды дала зонасы'''. Қазақстанның солтүстігіндегі орманды дала зонасында [[бұлан]], [[елік]], [[ақ қоян]], [[Тышқандар|сұр тышқан]], [[Егеуқұйрықтар|су егеуқұйрығы]], орман тышқаны, [[бұлдырық]], [[Аққұр|ақ кекілік]], көл айдындарын суқұстары — [[Аққулар|аққу]], [[Қаздар|қаз]], [[үйрек]], [[Шағалалар|шағала]], [[тарғақ]], [[қасқалдақ]] мекендеген. Оңтүстікке қарай созылып жатқан [[Еділ-Жайық|Еділ]] жағалауынан [[Алтай]] таулы бөктеріне дейінгі астық тұқымдас шөп пен [[жусан]], [[бетеге]] өскен далада [[суыр]], дала [[Дала алақоржыны|алақоржыны]], сүйірбас сұр тышқан, кәдімгі сұр тышқан, дала тышқаны, [[Сарышұнақтар|саршұнақ]] (үлкені, кішісі, жирені), ал құстан — [[дуадақ]], [[безгелдек]], [[Жылқышы (құс)|жылқышы]], [[Сұңқарлар|сұңқар]], дала трикушкасы, [[бозторғайлар]], [[Дала қыраны|қыранқара]], дала [[Құладындар|құладыны]] мен шабындық құландыны қоныстайды. [[Көктем]]нен [[күз]]ге дейін бұл жерлерде [[ақбөкен]] үйірлері жайылады, олар қысқа қарай шөлді аймаққа ығысады.
** '''Далалық зона'''. Едәуір бөлігін [[Жайық]] өзенінің аңғарындағы [[орман]] алып жатқан далалық зонаның батыс бөлігін бұлан, елік жайлаған, мұнда европалық [[қара күзен]], жұпар тышқан, [[орман сусары]] да кездеседі. Қосмекенділерден Жайық т. б. өзендердің аңғарында [[тарбақа]], орман [[Нағыз бақалар|бақасы]] кездеседі. Мұнда бұлдырық, сұр кекілік, тырна, бозторғай көп. Сыңсыған [[қарағай]] өскен тау сілемдері ([[Көкше]] қыраты) бар далалық зонаның орта бөлігінде бұлан, елік, [[сілеусін]], қызыл тоқалтіс сияқты орман тұрғындары, аққоян, [[Тиіндер|ақтиін]] ([[Ертіс]] бойындағы қалың орманда), бұлдырық, қаратоқылдақ, кәдімгі тоқылдақ кездеседі. Далалық зонаның шығысында суыр, дала тышқаны, дала [[Шақылдақтар|шақылдағы]] сияқты жануарлармен қатар аққоян, сілеусін, елік, [[арқар]] мекендеген.
** '''Шөлейт зонасы'''. Өсімдік жамылғысы әркелкі шөлейт зонасында- саршұнақтар (кішісі, орташасы, сарысы) мен [[Қосаяқтар|қосаяқтың]], құм тышқан мен толай қоянның бірнеше түрі мекендеген. Мұнда [[ақбөкен]] де, [[қарақұйрық]] та көптеп кездеседі. Бұл зонада құстан [[дуадақ]], [[Шілдер|шіл]], қылқұйрық, бозторғай т. б. бар.
** '''Шөл зонасы'''. Республиканың оңтүстігін тау бөктеріне дейін алып жатқан шөл зонада тек осында ғана мекендейтін бірнеше жануар түрлері бар, олар оңтүстікте республика шебінен тысқары шығып кетеді. Қыста қар тоқтап, көктемде қар суы жиналатын [[Үстірт (Маңғыстау)|Үстірт]] пен Маңғышылақ жартастарының арасында кездесетін үстірт [[муфлон]]ы жұтаң өсімдіктермен қоректеніп, ащы суды қанағат етеді. Үстіртте ұзын инелі [[Кірпітәрізділер|кірпі]], қарақұйрық, шөл сілеусіні — [[қарақал]] кездеседі. [[Сазды]] және [[Қиыршық тастар|қиыршық тасты]] шөл дала жануарларынан Қазақстаннан басқа жерлерде кездеспейтін ерекше тұқымдас өкілі — жаламан мекендейді. Ол тек [[Бетпақдала]]да, [[Балқаш]] көлінің солтүстік жағалауындағы кейбір аудандарда, [[Алакөл (көл)|Алакөл]] және [[Зайсан (көл)|Зайсан]] қазаншұңқырында ғана табылған. Солтүстік Балқаш маңындағы бірнеше жерден ғана табылған бесбашбайлы ергежейлі қосаяқ та ерекше хайуан. Ірі жануарлардан осы шөл далада ақбөкен, қарақұйрық қыстайды. Құстан — шіл, қылқұйрық, тырна, жек дуадақ кездеседі. Түк аяқты қосаяқ, үшбашбайлы ергежейлі қосаяқ, құм тышқаны, жіңішке башбайлы саршұнақ, ала [[Жертесерлер|жертесер]], құм мысығы т. б. құм ішінде тіршілік етуге бейімделген. Оңтүстік Балқаш құмында осы араға тән сексеуіл жорға торғайы, шөл дала [[Жапалақтәрізділер|жапалағы]] тіршілік етеді. Құмайтты шөлде бірқатар [[Кесірткелер|кесіртке]] (жұмыр бас, ешкіемер), [[Жыландар|жылан]] (оқ жылан, айдаһар, қара шұбар жылан т. б.) түрлері, дала [[Тасбақалар|тасбақасы]] тараған. Өзен-көл аңғарындағы орман-тоғайларда елік, [[жабайы шошқа]], құм қоян, [[қырғауыл]] т. б. кездеседі. Балқаш, [[Сасықкөл (көл, Алматы, Абай облыстары)|Сасықкөл]] және т.б. көлдердің жағалауындағы қалың [[қамыс]] арасында [[Бірқазандар|бірқазан]], [[жалбағай]], [[Үлкен аққұтан|аққұтан]], [[көкқұтан]], [[Суқұзғындар|қарақаз]], шағала бар. Алакөл айдынынан өте сирек кездесетін, «Қазақстан Қызыл кітабына» енгізілген [[реликт шағала]] қоныстайды.
** Қазақстанның шығысы мен оңтүстігін қоршап жатқан таулардың жануарлар дүниесі де сан алуан. Қылқан жапырақты Алтай ормандарында [[бұлан]], [[Кермарал|марал]], [[құдыр]], сібір таутекесі, арқар, алтай көртышқаны, қоңыр аю, бұлғын, құну, күзен, барыс, тиін, борша тышқан, алтай суыры, құр, шіл, тундра кекілігі, ақ кекілік, алтай ұлары, кукша, жорға торғай кездеседі. Зайсан қазаншұңқырынан оңтүстікке қарай созылып жатқан тауларда (Сауыр, Тарбағатай, Жоңғар Алатауы) марал, елік, арқар, сібір таутекесі, қоңыр аю, сілесін, барыс, ұзынқұйрық саршұнақ мекендейді. Жоңғар, Іле Алатауы мен Талас Алатауында көкшіл суырдың орнына қызыл суыр және өте сирек кездесетін Менабир суыры жерсіндірілген. Қазақстанның оңтүстік-шығыс тауларында жыртқыш құстардан қозықұмай, тазқара, бүркіт тіршілік етеді. Бұл жерлерге сондай-ақ гималай ұлары, кекілік, ұзақ қарға, шау қарға, қызыл құйрық торғай, аршалық ементұмсық, тау шымшық, көкқұс тән. Жоңғар Алатауындағы кіші-гірім өзендерде жетісу [[тритон]]ы тіршілік етеді&lt;ref name=&quot;ReferenceA&quot;/&gt;.

=== Ерекше қорғалатын табиғи аумақтар === 
[[Сурет:Piktalgar.jpg|thumb|300 px|[[Алматы қорығы]]ндағы Талғар шыңы]]
[[Сурет:IMG 7431-Sharyn canyon.jpg|thumb|300 px|[[Шарын шатқалы]]]]
{{main|Қазақстан ерекше қорғалатын табиғи аумақтары}}
'''Ерекше қорғалатын табиғи аумақ''' — ерекше қорғау режимі белгіленген мемлекеттік табиғи-қорық қорының табиғи кешендері мен объектілері бар жер, су объектілері және олардың үстіндегі әуе кеңістігінің учаскелері.

Ерекше қорғалатын аумақ  — кеңістігінде бағалы табиғи немесе колдан жасалған (бағалы [[Экологиялық жүйе|экожүйе]], [[гейзерлер]], бау- саябақ ескерткіштері, инженерлік құрылыстар, т. б.) немесе қоршаған ортаға қолайлы әсер ететін кеңістіктер ([[Орман жолақтары|орман жолағы]], [[көгерген аймақтар]]), аумақтар, [[акватория]]лар. Мүндай аумақтар тек заңмен ғана емес, арнайы бақылауда болып, адамдармен қорғалады.&lt;ref&gt;Қазақ тілі терминдерінің салалық ғылыми түсіндірме сөздігі: Экология және табиғат қорғау / Жалпы редакциясын басқарған – түсіндірме сөздіктер топтамасын шығару жөніндегі ғылыми-баспа бағдарламасының ғылыми жетекшісі, педагогика ғылымдарының докторы, профессор, Қазақстан Республикасы Мемлекеттік сыйлығының лауреаты А.Қ.Құсайынов.
 – Алматы: «Мектеп» баспасы» ЖАҚ, 2002 жыл. – 456 бет. ISBN 5-7667-8284-5&lt;/ref&gt;

=== Табиғат ресурстары ===
{{main|Қазақстанның кен ресурстары}}
Қазақстан кен байлықтарының қоры мен әр алуандығы жағынан Жер шарындағы бай аймақтардың бірі. Минералдық шикізат қорлары Қазақстанның ұлттық экономикасының тұрақты дамуы мен қауіпсіздігінің маңызды кепілі. Қуатты минералдық шикізат базасының қазіргі жай-күйі республиканы шет елдердің кен қазбаларына тәуелділіктен толық арылтып, Қазақстанның дүниежүз. рынокқа минералдық шикізат қорлары мен оның өңделген өнімдерін шығаруына мүмкіндік берді. Минералдық шикізат ресурстары еліміздің даму стратегиясын анықтайтын негізгі факторлардың бірі. Маңыздылығы жағынан олар үш топқа бөлінеді. Бірінші топқа негізгі қаржы түсімін қамтамасыз ететін және экон.-саяси мәні бар стратегиялық кен байлықтары жатады: мұнай, газ, көмір, уран, хромит кен орындары. Екінші топты қаржы түсімін қамтамасыз ететін әрі Қазақстанның индустриялық бет-бейнесінің негізі болып табылатын маңызды кен байлықтары құрайды: темір, марганец, мыс, қорғасын, мырыш, алюминий және алтын кен орындары. Үшінші топқа ішкі және сыртқы рыноктарда жоғары сұранымға ие қалайы, күміс, фосфор, барит кен орындары кіреді. Кен байлықтардың барланған қоры негізінде ондаған мұнай-газ және кентас өндіретін кәсіпорындар жұмыс істейді, олар 70-тен аса әр түрлі минералдық шикізат түрлерін өндіреді және өңдейді.

== Саяси жағдайы ==
{{Main|Қазақстанның ішкі саясаты}}

Қазақстан&amp;nbsp;— 1995 жылғы 30 тамызында республикалық [[референдум]]да қабылданған [[Қазақстан Республикасының Конституциясы|Конституция]] бойынша&amp;nbsp;— өзін демократиялы, зайырлы, құқықты және әлеуметтік мемлекет ретінде орнықтырады. Қазақстан Республикасы&amp;nbsp;— президенттік басқару формасындағы біртұтас мемлекет. Республиканың ең жоғары өкілді органы&amp;nbsp;— [[Қазақстан Республикасының Парламенті|Парламент]]. Ол республиканың заң шығару қызметін жүзеге асырады. Парламент тұрақты жұмыс істейтін екі Палатадан: [[Қазақстан Парламентінің Сенаты|Сенаттан]] және [[Қазақстан Республикасы Парламентінің Мәжiлiсі|Мәжілістен]] тұрады.

Сенат әр [[облыс]]тан, [[республикалық маңызы бар қала]]дан және Қазақстан Республикасының елордасынан екі адамнан, тиісінше облыстың, республикалық маңызы бар қаланың және Республика елордасының бірлескен отырысында сайланатын депутаттардан құралады. Сенаттың 15 депутатын Парламент өкілеттігі мерзіміне [[Қазақстан Республикасының Президенті|Республика Президенті]] тағайындайды.

Мәжіліс дәрежелі өкілеттілік және біртұтас жалпыұлттық сайлау округінің аумағы бойынша партиялық тізім негізінде сайланған 98 депутаттардан құралады, және 9 депутатты [[Қазақстан халқы ассамблеясы|Қазақстан халқы Ассамблеясы]] сайлайды.

[[Сурет:Nursultan Nazarbayev 27092007.jpg|150px|нобай|оңға|Нұрсұлтан Назарбаев]]
Президент [[Қазақстан Республикасының Үкіметі|Үкіметті]] Мәжілістегі көпшілік алған партия ұсынысымен құрады. Республика [[Қазақстан Республикасының Премьер-Министрі|Премьер-Министрі]] тағайындалғаннан кейінгі он күн мерзім ішінде Премьер-Министр Үкіметтің құрылымы мен құрамы туралы Республика Президентіне ұсыныс енгізеді. Премьер-Министр Республиканың бүкіл аумағында міндетті күші бар өкімдер шығарады.

Қазақстан Республикасының [[Қазақстан Конституциялық Кеңесі|Конституциялық Кеңесі]] жеті мүшеден тұрады, олардың өкілеттігі алты жылға созылады. Конституциялық Кеңестің Төрағасын Республиканың Президенті тағайындайды.

Қазақстан Республикасында сот төрелігін тек сот қана жүзеге асырады. Заңмен құрылған [[Қазақстан Жоғарғы Соты|Республиканың Жоғарғы Соты]] және Республиканың жергілікті соттары Республиканың соттары болып табылады.

=== Жергілікті мемлекеттік басқару және өзін-өзі басқару ===
Жергілікті мемлекеттік басқаруды тиісті аумақтағы істің жай-күйіне жауапты жергілікті өкілдік ([[мәслихат]]) және атқарушы органдар ([[әкім]]дік) жүзеге асырады.

=== Сыртқы саясат ===
{{main|Қазақстанның сыртқы саясаты}}

Қазақстан Республикасының сыртқы саясаты белсенділігімен, тепе-теңдік сақтауға ұмтылысымен, прагматизмдігімен, сындарлы сұхбат жүргізуге талпынысымен және көпжақты ынтымақтастыққа бағытталғандығымен ерекшеленеді. Халықаралық аренада мемлекетіміз өзінің тарихи, геосаясаттық және экономикалық факторларына байланысты көп ғасырлар бойы сыртқы саясатын халықаралық ынтымақтастық, көршілес мемлекеттермен татуластық және олардың аймақтық біртұтастығын кұрметтеу принципіне негіздеп жүргізіп келеді.

Қазақстанның өзге мемлекеттермен тең құқылы және екі жаққа да тиімді қарым-қатынас құруға ынталы екендігі оның бүгінгі күні дипломатиялық байланыс орнатқан шет мемлекеттердің санының көптігімен дәлелденіп отыр. 1991 жылы тәуелсіздік алған сәттен бастап біздің республика әлемнің 130 мемлекетімен дипломатиялық қарым-қатынас орнатты.

=== Қазақстан Республикасы сыртқы саясатының 2020-2030 жылдарға арналған тұжырымдамасы ===

2020 жылғы 6 наурызда Қазақстан Республикасы сыртқы саясатының 2020-2030 жылдарға арналған тұжырымдамасы жарияланды. Құжатта мынадай басымдықтар негізге алынған: 
- үдемелі сипатқа ие және ел дамуының жаңа кезеңінде Тұңғыш Президент – Елбасының сыртқы саяси бағытын жалғастыруға өзінің сабақтастығын сақтайтын елдің ашық, болжамды және дәйекті сыртқы саясаты;
- адам құқықтарын қорғау, гуманитарлық дипломатияны дамыту және қоршаған ортаны қорғау; 
- халықаралық аренада экономикалық мүдделерді ілгерілету, соның ішінде инвестициялар тарту бойынша мемлекеттік саясатты іске асыру; 
- халықаралық бейбітшілік пен қауіпсіздікті сақтау; 
- ең алдымен, негізгі әріптестер – Ресей, Қытай, АҚШ, Орталық Азия мемлекеттері және Еуропалық Одақ елдері, ал көпжақты құрылымдар бойынша – Біріккен Ұлттар Ұйымы, Еуропадағы қауіпсіздік және ынтымақтастық ұйымы, Шанхай ынтымақтастық ұйымы, Тәуелсіз мемлекеттер достастығы және басқа да ұйымдармен өзара тиімді байланыстарды нығайтуды білдіретін өңірлік және көпжақты дипломатияны дамыту.&lt;ref&gt;https://www.inform.kz/kz/kasym-zhomart-tokaev-kr-syrtky-sayasatynyn-2020-2030-zhyldarga-arnalgan-tuzhyrymdamasyn-bekitti_a3622803&lt;/ref&gt;

=== Қазақстандағы саяси реформалар ===

2019 жылғы маусымда Қазақстан Президенті Қасым-Жомарт Тоқаевтың бастамасымен Ұлттық қоғамдық сенім кеңесі құрылды. Оның негізгі мақсаты – жұртшылық, саяси партиялар, азаматтық қоғам өкілдерінің қатысуымен өтетін талқылаудың негізінде мемлекеттік саясаттың өзекті мәселелері бойынша ұсыныстар мен ұсынымдар әзірлеу.&lt;ref&gt;https://egemen.kz/article/202452-ulttyq-qoghamdyq-senim-kenhesininh-dgugi-salmaqty&lt;/ref&gt;

2019 жылдың шілдесінде Қазақстан Президенті азаматтардың сындарлы сұрауларына жедел әрі тиімді жауап беретін «Халық үніне құлақ асатын мемлекет» тұжырымдамасын жария етті.&lt;ref&gt;https://egemen.kz/article/211354-khalyq-unine-qulaq-asatyn-memleket&lt;/ref&gt; 

Сонымен бірге, Қазақстанда балама көзқарастар мен пікірлерді көтермелеу мақсатында басқа партиялардың өкілдеріне кейбір парламенттік комитеттерде төрағалық етуге мүмкіндік беретін заң қабылданатын болады. Саяси партияларды құру үшін тіркеу кедергісі 40 мыңнан 20 мың адамға дейін төмендетіледі. &lt;ref&gt;https://abai.kz/post/103296&lt;/ref&gt;

Қазақстанда бейбіт жиналыстар туралы жаңа заң қабылданды. Заңда пикет, демонстрация, шеру, митинг сияқты бейбіт жиналыстың негізгі тұжырымдамалары мен нысандарын қалыптастыруға мүмкіндік беретін концептуалды аппаратты енгізу қарастырылған. Заң ұйымдастырушылардың, бейбіт жиналыстарға қатысушылардың және журналистердің мәртебесін, құқықтары мен міндеттерін реттейді. 

Қоғамдық қауіпсіздікті күшейту мақсатында Президент Қ.К.Тоқаев тұлғаға қарсы жасалатын қылмыс үшін қолданылатын жазаны да күшейтті. &lt;ref&gt;https://informburo.kz/kaz/seksualdy-sipattay-ylmystara-zhaa-bap-engzlu-mmkn-za-zhobasyn-taldaymyz-.html&lt;/ref&gt;

=== Қоғам ===
Қазақ техникалық мамандары [[Қазақ инженерлер бірлестігі|Қазақ Инженерлер Бірлестігі]] ұйымына біріккен.

==Мереке және демалыс күндер==
{{lower|0.4em|&lt;ref&gt;[http://www.worldtravelguide.net/kazakhstan/public-holidays Kazakhstan Public Holidays]. Worldtravelguide.net. Тексерілген 2013-01-14.&lt;/ref&gt;}}
{{lower|0.4em|&lt;ref&gt;[http://egov.kz/wps/portal/!ut/p/b1/04_SjzQ0MbUwtLQwMtWP0I_KSyzLTE8syczPS8wB8aPM4v09DN3cTS2NDfxdLFwNPC1Mjf3cfDyM3L2NgAoicSswACogSr8BDuBoQEh_uH4UPiVgF4AV4LHCzyM_N1U_NyrHzdJT1xEAojlmQQ!!/dl4/d5/L0lDUmlTUSEhL3dHa0FKRnNBLzRKVXFDQSEhL2Vu/]&lt;/ref&gt;}}

{|class=&quot;wikitable&quot; style=&quot;font-size:95%;&quot;
|- style=&quot;background:#efefef;&quot;
! style=&quot;width:80px;&quot;|Күн!! style=&quot;width:170px;&quot;|Қазақша аталуы
|-
|[[1 қаңтар|1]]–[[2 қаңтар]]
|[[Жаңа жыл]]
|-
|[[7 қаңтар]]
|Рождество мейрамы (Рождество Христово)
|-
|[[8 наурыз]]
|[[Халықаралық әйелдер күні]]
|-
|[[21 наурыз|21]]–[[23 наурыз]]
|[[Наурыз мейрамы]]
|-
|[[1 мамыр]]
|[[Қазақстан халқының бірлігі күні]]
|-
|[[7 мамыр]]
|[[Отан қорғаушы күні (Қазақстан)|Отан Қорғаушылар күні]]
|-
|[[9 мамыр]]
|[[Жеңіс күні]]
|-
|[[6 шілде]]
|[[Астана күні (Қазақстан мейрамы)|Астана күні]]
|-
|[[30 тамыз]]
|Қазақстан Республикасының Конституциясы күні
|-
|Қажылықтың соңғы күні.
|[[Құрбан айт]]
|-
|[[1 желтоқсан]]
|[[Тұңғыш президент күні (Қазақстан)|Тұңғыш Президент күні]]
|-
|[[16 желтоқсан|16]]-[[17 желтоқсан]]
|[[Қазақстан Республикасының Тәуелсіздік күні|Тәуелсіздік күні]]
|}

== Экономикасы ==

Тәуелсіздік кезеңінде Қазақстанға әлемнің 120-дан аса елінен 330 млрд доллар шетелдік инвестиция тартылды.&lt;ref&gt;https://www.inform.kz/kz/28-zhylda-kazakstanga-kansha-investiciya-tartyldy_a3595458&lt;/ref&gt;

Дүниежүзілік Банктің «2020 жылғы бизнес жүргізу» есебінде Қазақстан әлемде 25-ші орынға ие болды және миноритарлық инвесторлардың құқықтарын қорғау бойынша әлемдегі ең үздік ел атанды.
Қазақстанның ЖІӨ 179,332 млрд. АҚШ долларын құрайды және жылдық өсім қарқыны 4,5%- ға тең. Қазақстанның ЖІӨ жан басына шаққанда 9 686 АҚШ долларын құрайды.&lt;ref&gt;https://stat.gov.kz/official/dynamic&lt;/ref&gt;

Қазақстан Қытай мен Қатардан кейін ХХІ ғасырдың бірінші онжылдығының ең серпінді 25 экономиканың арасында үшінші орынға ие. Қазақстанның әлемдік саудадағы рөлі мен жаңа Жібек жолындағы орталық орында орналасуы елге миллиардтаған адамға өз нарықтарын ашуға мүмкіндік берді. Қазақстан Дүниежүзілік сауда ұйымына 2015 жылы мүше болды.

Қазақстан экономикасының әлемдік экономикадағы үлесін анықтаудың негізгі көрсеткіші — елдің халықаралық саудадағы үлесіне қарап анықтауға болады. Қазақстанның сыртқы сауда айналымы жылдан жылға өсіп келеді: 1995 жылы $9 млрд болатын болса 2008 жылы $109 млрд болды. Негізгі өсім мұнай өндіру және металлугрия саласыныңеншісіне тиесілі. Экспорт өндірілетін өнім көлемінің өсуіне жәнебағаның қымбаттауына байлнысты.

Ал импорттың өсуі тиісінше өнімді өндіруге қажетті машиналар мен жабдықтарды сатып алудың нәтижесінде өсті&lt;ref&gt;[http://forbes.kz/process/expertise/v_mirovoy_ekonomike_kazahstan_vnizu_pischevoy_tsepochki В мировой экономике Казахстан - внизу пищевой цепочки] 2013 жылдың 27 ақпан күні қаралды&lt;/ref&gt;.

2009 жылы сыртқы сауда айналымы 34%-ға төмендеп кеттті, оның негізгі себепшісі мұнай мен металл бағасының төмендеуі. Дегенмен, 2010 жылдан бастап бағалардың қайта өсуіне байланысты қарқынды даму байқалды, Нәтижесінде экспорттық-импорттық операциялар көлемі  $137 млрд. құрады. Экспорт ($92 млрд) иморттан екі есе көп болды ($45 млрд).

Экспорттың 75% — минералды ресурстар, ең үлкен бөлігі мұнай, газ, көмір, уран сияқты пайдалы қазбаларға тиесілі. Қалған 13% — металлдар және 3,4% — ауылшаруашылық өнімдері құрайды (негізгісі бидай), 4,2% — химия өнеркәсібінің өнімдері. Негізгі өндіретін тауар — өңделмеген  табиғи қазбалар құрайды. Қазақстан әлемдік сауда нарығында табиғи ресурстарды қамтамасыз етуші ретінде қызмет етеді.

Қазақстан дүинежүзілік сауда ұйымына 2015 ж. 22 маусымда мүше болды.&lt;ref&gt;[http://kaz.tengrinews.kz/kazakhstan_news/nazarbaev-kazakstannyin-dsu-ga-kru-jonndeg-kelssozderdn-262874/ Назарбаев Қазақстанның ДСҰ-ға кіру жөніндегі келіссөздердің аяқталғанын жария етті]&lt;/ref&gt;
{{main|Қазақстан экономикасы}}
&lt;gallery&gt;
Сурет:Modern Almaty.jpg|Дамыған Алматы
Сурет:Kazah tenge.jpg|[[Қазақстан теңгесі]]
&lt;/gallery&gt;
=== Қазақстанның сыртқы экономикасы ===
Қазақстанның сыртқы экономикасы әлем елдерімен  экономикалық, сауда, валюта, ғылыми-техникалық, мәдени және басқа да қатынастарды қамтып отыр. Бұл сала субъктілері сыртқы экономикалық қызметтерге байланысты меншік түрі бойынша тәуелсіз елімізде тіркелген Қазақстанның немесе шет мемлекеттердің заңды немесе жеке тұлғалары болып табылады. Сыртқы экономика саласында басты және маңызды орында сауда саласы. Соңғы жылдарда қазақстаннан экспортталатын тауардырдың үлесі үш есеге өсті. Оған бірнеше факторлар себепші болып отыр. Қолайлы инвестициялық жағдайлардың жаалуы тікелей шетелдік қомақты инвестициялардың тікелей ағылып келуіне себепші болды, оның негізгі бөлігі еліміздің мұнай өндіру саласына жұмсалады. Біріншеден, бұл өз кезегінде мұнай мен газ конденсатын өндіруді қарқынды дамытты. Екіншіден, дүниежүзілік тауар нарығындағы көмірсутектер шикізатын сату шартының қолайлылығы  экспорт әлеуетінің өсіне жағдай жасады. Дәл осылай деп тау-кен металлургия сала-соңғы оң жыл көлемінде жалпы қазақстандық экспорт және қызмет көрсету үлесінің көбеюі, әлемдік  сауданың дамуымен салыстырғандағы оның қарқынды дамуы мен көлеміне байланысты болып отыр. 
    
Қазақстандығы тауар экспорттау динамикасының деңгейінің өсуі оның жоғары, екпінді дамуын көрсетеді. Орташа есеппен он жыл ішінде тауар экспорттау төрт есеге өссе, импорт үш жарым есеге өсті. Әлемдік деңгеймен салыстырмалы түрде қарағанда еліміздің макроэкономикалық көлемі жоғары емес. Осыған қарамастан Қазақстанның сытрқы экономикалық саласын болащақта дамытуына орасан зор шамасы бар. Атап айтқанда, бүгінде 500-ден астам кен орындары барланып, минералды шикізаттың 1220 түрінің барлығы анықталған. Осылардың көпшілігінен біздің еліміз дүние жүзі бойынша алдыңғы орында. Осылайша, Қазастан барланған цинк, вольфрам және барит қорларын әлем бойынша бірінші орында болса, күміс қорғасын және хромит қорынан екінші орында, мыс, марганец, флюорит бойынша үшінші, молибден қорынан төртінші, сонымен қатар алтын қоры жөнінен алдыңғы қатардағы он елдің қатарында. 
    
Елімізде темір рудасы әлемдік қордың 8 пайызын, уранның жобамен 25 пайызын құрайды. Қазақстан мұнай қорын барлаудан әлемдегі он елдің қатарында. 
     
Ғаламдық қаржылық — экономикалық  тоқырау республикамыздың сыртқы экономикалық саласына кері әсерін тигізді.

== Энергетикасы ==
{{main|Қазақстан энергетикасы}}

=== Мәдениет және қоғам ===
{{main |Қазақ мәдениеті}}, {{main|Қазақстанның әдебиеті мен өнері}}, {{main|Қазақ өнері}}

=== Білім беру жүйесі ===
{{main|Қазақстанның білім беру жүйесінің тарихы}}

=== Бұқаралық ақпарат құралдары ===
{{main|Қазақстанның бұқаралық ақпарат құралдары}}

=== Әлеуметтік саласы ===
{{main|Қазақстанның әлеуметі}}

=== Қарулы күштері ===
{{main|Қазақстан Республикасы Қарулы Күштері}}

Қазақстан Республикасының әскери құрылымы әскери басқару органдарын, Қарулы Күштердің түрлерін, арнайы әскерлерді, тыл, әскери оқу орындары мен ғыл. мекемелерді қамтиды. Соғыс уақытында құрамына қорғаныс мин-не қарайтын әскер түрлерінен басқа Ішкі істер мин-нің ішкі әскерлері, Ұлттық қауіпсіздік к-тінің шекара қызметі және басқа да әскерлері, респ. “Ұлан”, азаматтық және аумақтық қорғанысты басқару мен құру органдары кіреді. Қазақстан Республикасы Қарулы Күштерінің басты мақсаты — елдің егемендігін, аумағының тұтастығын, экономикасын, мемл. ин-ттары мен азаматтарын соғыс қатерінен қорғау, жаугершілік немесе әскери қақтығыстар туғызудың алдын алу, Қазақстанның орнықты дамуы үшін қолайлы жағдай туғызу.

Республика Қарулы Күштеріне бейбіт кезеңде мынандай негізгі міндеттерді орындау жүктелген: 
* әскери күшті, жауынгерлік даярлықты қамтамасыз етіп, басқару органдары мен әскерлерді ел ішіндегі қақтығыстарды, 
* Қазақстан Республикасының мемл. шекарасында немесе аум-ның шегінде туған кез келген заңсыз қарулы күш көрсетуді тұмшалап, тойтара алатын деңгейде ұстау; 
* әуе кеңістігін күзету, сондай-ақ, мемл. шекараның жедел-стратег. тұрғыда маңызды өңірлерін жабу; 
* маңызды әскери нысандарды күзету; 
* елдің кез келген ауданында жағдайды тұрақтандыру жөніндегі батыл іс-қимылға әзір болу; 
* халықаралық міндеттемелерге сәйкес бітімгершілік және өзге де операцияларға қатысу.

Бұл міндеттерді орындауды Қарулы Күштер Қазақстан Республикасының басқа да әскерлері мен әскери құрылымдарымен өзара тығыз іс-қимылда жүзеге асырады. Бұл ретте Қазақстан Республикасы Ұлттық қауіпсіздік к-тінің шекара қызметіне құрлықта, теңізде, көлдерде және өзге де су айдындарында мемл. шекараны күзету мен қорғау, сондай-ақ, лаңкестікке (террорға), қару мен есірткі саудасына қарсы күреске қатысу жүктеледі. Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2000 ж. 23 қарашадағы 1579 қаулысына сәйкес елімізде Оңт., Батыс, Шығыс, Орт. әскери округтері құрылған. Оңт. әскери окуругінің қорғайтын жер аумағына: Алматы, Жамбыл, Оңтүстік Қазақстан, Қызылорда облыстары кіреді. Округтің орт. штабы Тараз қаласында. Шығыс әскери округі қорғайтын жер аумағына: Шығ. Қазақстан, Павлодар облыстары кіреді. Округтің орт. штабы Семей қаласында. Батыс әскери округінің қорғайтын аумағына: Ақтөбе, Атырау, Бат. Қазақстан, Маңғыстау облыстары кіреді. Округтің орт. штабы Ақтөбе қаласында. Қазақстанның қалған облыстары Орт. әскери округіне қарайды. Орт. штаб – Қарағанды қаласында.

Қазақстанның геосаяси жағдайы үлкен өзгерістерге (экстремизм, шекараға таяу жерлерде әскери қақтығыстардың өршуі, жаңадан ядр. мемлекеттер пайда болуы, т. б.) ұшырауда. Осыған байланысты Қазақстан Республикасы Қарулы Күштерінің әскери доктринасы орташа мерзімді кезеңге есептеліп жасалған (1999–2005) қорғаныстық сипатқа ғана ие. Ол әлемдегі және аймақтағы әскери-саяси жағдайды кешенді бағалауға, мемлекеттің экон. болмысы мен материалдық қорының мүмкіндіктеріне сүйенеді. Доктрина Қазақстанның ұлттық қауіпсіздігі стратегиясының негізгі ережелерін нақтылайды және шабуыл жасалған жағдайда елдің қорғанысын ұйымдастыруға, ұжымдық әскери қауіпсіздікті қамтамасыз ету жөніндегі одақтас мемлекеттермен бірлескен күш-жігерді үйлестіруге бағытталған.

== Қызықты деректер ==
* 1. Қазақстанда 19 миллионнан астам адам, шамамен 130-дан астам этнос тұрады. Оның 48,71 % — ерлер, 51,29 % — әйелдер. Қазақстан халық саны бойынша әлемде 64-орында.

* 2. Қазақстанның аумағы [[Азия]] мен [[Еуропа]]да орналасқан. Жер көлемі — 2,7 миллион шаршы шақырым. Дүниежүзінде [[Жер аумағы бойынша мемлекеттер және тәуелді аймақтар тізімі#Аумағы бойынша жалпы елдер мен тәуелділіктер|9-орында]] тұр. Қазақстанның территориясына 3 [[Түркия]], 5 [[Франция]] немесе 7 [[Жапония]] сиып кетер еді.

* 3. Қазақстанда екі сағаттық белдеу бар, климаты — күрт континенталды. Ауа температурасы -45-тен +45 градусқа дейін болады. 

* 4. Қазақстан – табиғи ресурстарға өте бай мемлекеттердің бірі. Менделеев кестесіндегі 105 элементтің 99-ы қазақ жерінен табылған. [[Мұнай]] қоры бойынша Қазақстан әлемдегі 20 жетекші елдің қатарына кіреді. Ал [[газ]] қоры бойынша 30-орынға, [[алтын]] қорлары бойынша әлемде 15-орынды, [[Уран (химиялық элемент)|уран]]нан екінші орынға тұрақтаған.

* 5. Қазақстан өз еркімен күштілігі жағынан әлемде төртінші орында тұратын қарудан бас тартып, әлемдегі ең ірі ядролық тәжірибелер полигонын жапты. 1991 жылдың 29 тамызында [[Семей полигоны|Семей ядролық полигоны]] жабылды.

* 6. [[Нұр-Сұлтан]] (бұрынғы атауы Астана) қаласы әлемнің ең жас астанасы болып есептеледі. 1998 жылы [[ЮНЕСКО]] бас қаланы «Бейбітшілік қаласы» деген атауға сай деп танып, медальмен марапаттады. Бразилияда өткен дүниежүзілік байқауда әлем бойынша 12 жас қаланың ішінен Нұр-Сұлтан жоғары атақты иеленді. Ал 2012 жылы елордаға «ТМД мен Түркі әлемінің мәдени астанасы» мәртебесі берілді. 2019 жылдың наурыз айынан бастап қала атауы Тұңғыш Президенттің құрметіне Нұр-Сұлтан деп өзгертілді.

* 7. Әлемдегі ең биiк түтiн мұржасы Қазақстанда ([[Екібастұз]] қаласында) орналасқан. Оның биiктігi — 420 метр. Ол [[Эйфель мұнарасы]]нан 100 метр биік.

* 8. [[Байқоңыр (ғарыш айлағы)|Байқоңыр]] – әлемдегі бірінші және ең үлкен ғарыш айлағы. «Байқоңыр» ғарыш айлағынан тұңғыш рет адамзат ғарышқа ұшқан. Ол Қазақстан жерінде [[Төретам]] кентіне жақын ауданда орналасқан. Көлемі 6717 шаршы шақырым.

* 9. [[Медеу]] — әлемдегі ең биік орналасқан жасанды мұз айдыны. Мұнда 170 әлемдік рекорд орнатылған. «Медеу» атауы ХІХ ғасырдың соңында өмір сүрген қоғам қайраткері [[Медеу Пұсырманұлы]]ның құрметіне берілген.

* 10. Қазақстанда 3,8 млн жеңіл көлік тіркелген (2021 жылғы 1 қазандағы жағдай бойынша)&lt;ref&gt;https://www.inform.kz/kz/kazakstanda-3-8-mln-zhenil-kolik-tirkelgen_a3862967&lt;/ref&gt;. 

* 11. Орталық Азиядағы ең үлкен театр Қазақстанда орналасқан. «[[Астана Опера]]&lt;nowiki/&gt;» театрын 33 елдің мамандары үш жыл салды.

* 12. Қазақстан – [[қызғалдақ]] пен [[алма]]ның отаны. Ал жылқы алғаш рет (б.д.д 4 мыңыншы жылдарда) Қазақстанда қолға үйретілген.

* 13. Қазақстанның [[Қазақстан теңгесі|төл валютасы]] қатарынан үш рет 2011, 2012 және 2013 жылдары дүниежүзіндегі ең үздік қағаз ақша ретінде танылды. Алғашқы қазақстандық ақшалар [[Лондон]]да шығарылды.

* 14. Тәуелсіздік алғалы бері Қазақстанға әлемнің 120-дан астам мемлекеті 370 млрд доллардан астам инвестиция құйды (2022 жылғы деректер бойынша).

* 15. Әлемдегі ең ұзын құрлықтық шекара — Қазақстан мен Ресей шекарасы (7591 шақырым)&lt;ref&gt;[https://qazaqstan.tv/news/119949/ Қазақстан туралы қызықты деректер]&lt;/ref&gt;.

* 16. Қазақстанның екі ескерткіші [[Әлемдік мұра|ЮНЕСКО-ның әлемдік мәдени мұрасы]]ның қатарында. Олар – [[Қожа Ахмет Ясауи кесенесі]] мен [[Тамғалы петроглифтері|Тамғалы тас кешені]]&lt;ref&gt;[https://qazaquni.kz/kogam/62106-kazakstan-turaly-25-kyzykty-derek Қазақстан туралы 25 қызықты дерек]&lt;/ref&gt;.

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер|3}}

== Сыртқы сілтемелер ==
{{Commonscat|Қазақстан}}
* [http://www.mfa.kz Қазақстан Республикасының Сыртқы Істер Министрлігі] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20110929145154/http://www.mfa.kz/ |date=2011-09-29 }}
* [http://www.akorda.kz Президенттің ресми торабы]
* [http://www.parliament.kz Парламенттің ресми торабы]
* [http://e.gov.kz/wps/portal?lang=kk Қазақстан Республикасының Электрондық үкіметі]
* [http://kz.government.kz/ Үкiметтiң ресми торабы]
* [http://www.dmoz.org/World/Kazakh/Региондық/Азия/Қазақстан/ Қазақстан] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20170309094529/http://www.dmoz.org/World/Kazakh/%D0%A0%D0%B5%D0%B3%D0%B8%D0%BE%D0%BD%D0%B4%D1%8B%D2%9B/%D0%90%D0%B7%D0%B8%D1%8F/%D2%9A%D0%B0%D0%B7%D0%B0%D2%9B%D1%81%D1%82%D0%B0%D0%BD |date=2017-03-09 }} [[Ашық Тізімдеме Жобасы|Ашық Тізімдеме Жобасы (ODP)]]
* [http://online.prg.kz/ Қазақстан Республикасының онлайн заңнамасы]
* [http://www.stat.kz/Pages/default.aspx Қазақстанның ресми статистикасы] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20131113142704/http://www.stat.kz/Pages/default.aspx |date=2013-11-13 }}
* [http://www.zakon.kz Қазақстанның бірінші ақпараттық порталы]

{{Қазақстан тақырыптарда}}
{{Навигациялық блок
 |тақырып       = Қазақстан
 |тақырып_стиль = background:{{түс|{{PAGENAME}}}};
 |state         = collapsed
 |Азия елдері
 |Еуропа елдері
 |Орталық Азия
 |Каспий теңізі бойындағы елдер
 |ЭЫҰ
 |ТМД
 |Еуразия Экономикалық Қауымдастығы
 |ҰҚШҰ
 |Түркі кеңесі
 |Шанхай Ынтымақтастық Ұйымы
 |ТҮРКСОЙ
 |Ислам Әріптестік Ұйымы
}}

[[Санат:Қазақстан|*]]
[[Санат:Посткеңестік елдер]]</text>
      <sha1>15apgk74h38u6o40019pqqp4qiw9mgf</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3053660</id>
      <parentid>3053659</parentid>
      <timestamp>2022-07-21T19:16:40Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ұлы Тұран</username>
        <id>120792</id>
      </contributor>
      <comment>/* Әкімшілік бөлінуі */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="125424" xml:space="preserve">{{Мемлекет
 |Қазақша атауы        = Қазақстан Республикасы&lt;br /&gt;Qazaqstan Respublikasy
 |Шынайы атауы   = 
 |Атау септігі       = Қазақстан
 |Елтаңба                    = Emblem_of_Kazakhstan_latin.svg
 |Байрақ                    = Flag of Kazakhstan.svg
 |Ұраны                   = Алаш! &lt;small&gt;(тарихи)&lt;/small&gt;&lt;br /&gt;Алға Қазақстан! &lt;small&gt;(ресми емес)&lt;/small&gt;
 |Әнұранның аты          = Менің Қазақстаным (әнұран)
 |Аудио                   = Kazakhstan National Anthem 2012.ogg
  |Картада                = Kazakhstan (orthographic projection).svg
  |карта тақырыбы        =
 |Картада2               = 
 |lat_dir = N|lat_deg = 48|lat_min = 57|lat_sec = 0
  |lon_dir = E|lon_deg = 66|lon_min = 14|lon_sec = 0
  |region                 = KZ
  |CoordScale             = 10000000
 |Тілдері             = [[Қазақ тілі]] — мемлекеттік тіл&lt;ref&gt;Қазақстан Республикасындағы мемлекеттік тіл - қазақ тілі. - Қазақстан Республикасының Конституциясы, 7-бап, 1 бөлім&lt;/ref&gt;&lt;br /&gt;[[орыс тілі]] — ресми&lt;ref&gt;Мемлекеттік ұйымдарда және жергілікті өзін-өзі басқару органдарында орыс тілі ресми түрде қазақ тілімен тең қолданылады. - Қазақстан Республикасының Конституциясы, 7-бап, 2 бөлім&lt;/ref&gt;
 |Мемлекеттік діні = Зайырлы мемлекет
 |Үкімет түрі         = [[Президенттік республика|Президенттік]] [[Унитарлы мемлекет|унитарлы]] [[республика]]&lt;ref&gt;Қазақстан Республикасы - президенттік басқару нысанындағы біртұтас мемлекет. - Қазақстан Республикасының Конституциясы, 2-бап, 1 бөлім&lt;/ref&gt;
 |Құрылды       = [[1465 жыл]]&lt;br&gt; [[Қазақ хандығы]]
 |Тәуелсіздік күні      = [[16 желтоқсан]] [[1991 жыл]]ы
 |Тәуелсіздігін алды        = [[Кеңестік Социалистік Республикалар Одағы|КСРО]]-дан
 |Астанасы                 = [[Сурет:Emblem of Nur-Sultan-1.svg|22px]]&amp;nbsp;[[Нұр-Сұлтан]]
 |Ірі қалалары       = [[Алматы]], [[Нұр-Сұлтан]], [[Шымкент]], [[Қарағанды]], [[Ақтөбе]], [[Тараз]], [[Павлодар]], [[Өскемен]]
 |Басшы қызметі = [[Қазақстан Республикасының Президенті|Президенті]]&lt;br /&gt;[[Қазақстан Республикасының Премьер-Министрі|Премьер-министрі]]&lt;br /&gt;[[Қазақстан Парламентінің Сенаты|Парламент Сенатының төрағасы]]&lt;br /&gt;[[Қазақстан Республикасы Парламентінің Мәжiлiсі|Парламент Мәжiлiсі төрағасы]]
 |Басшылары            = [[Қасым-Жомарт Кемелұлы Тоқаев|Қасым-Жомарт Тоқаев]]&lt;br /&gt;[[Әлихан Асханұлы Смайылов|Әлихан Смайылов]]&lt;br /&gt;[[Мәулен Сағатханұлы Әшімбаев|Мәулен Әшімбаев]]&lt;br /&gt;[[Ерлан Жақанұлы Қошанов|Ерлан Қошанов]]
 |Жер аумағы бойынша орны     = 9-шы
 |Жер аумағы              = 2 724 902&lt;ref&gt;[https://www.akorda.kz/kz/republic_of_kazakhstan/kazakhstan ҚР президентінің ресми сайтындағы Қазақстан туралы ақпарат]&lt;/ref&gt;
 |Судың үлесі            = 2,8
 |Этнохороним             = [[Қазақстан халқы|қазақстандық, қазақстандықтар]]
  |Халық саны бойынша орны     = 62-ші
  |Жұрты              = {{өсім}} 19 172 524&lt;ref name=&quot;stat2022&quot;&gt;
{{cite web
 |url         = https://www.stat.gov.kz/api/getFile/?docId=ESTAT459124&amp;lang=kk
 |title       = Қазақстан Республикасы халық санының өзгеруі туралы 
 |author      = 
 |date        = 2022-06-01
 |work        = Әлеуметтік және демографиялық статистика  департаменті
 |publisher   = stat.gov.kz
 |accessdate  = 2022-07-22
 |lang        = kk
}}&lt;/ref&gt;
  |Сарап жылы             = 2022
  |Санақ бойынша халық саны  = {{өсім}} 19 169 550&lt;ref&gt;[https://www.akorda.kz/kz/memleket-basshysy-premer-ministr-askar-mamindi-kabyldady-8114629 Қазақстан халық санын премьер-министр баяндады]&lt;/ref&gt;
  |Санақ жылы           = 2021
  |Халық тығыздығы    = 6,93
  |Тығыздық бойынша орны     = 184-ші
 |ЖІӨ (АҚТ)               = {{өсім}} 534,271 млрд.&lt;ref name=IMF&gt;{{cite web |url=https://www.imf.org/external/pubs/ft/weo/2019/01/weodata/weorept.aspx?pr.x=67&amp;pr.y=1&amp;sy=2017&amp;ey=2021&amp;scsm=1&amp;ssd=1&amp;sort=country&amp;ds=.&amp;br=1&amp;c=916&amp;s=NGDPD%2CPPPGDP%2CNGDPDPC%2CPPPPC&amp;grp=0&amp;a= |title=World Economic Outlook Database, April 2019 |publisher=International Monetary Fund |website=IMF.org |access-date=7 May 2019}}&lt;/ref&gt;
 |ЖІӨ (АҚТ) сараптаған жылы   = 2019
 |ЖІӨ (АҚТ) орны      = 41-ші
 |Жан басына шаққандағы ЖІӨ (АҚТ) = {{өсім}} 28,514&lt;ref name=IMF /&gt;
 |Жан басына шаққандағы ЖІӨ (АҚТ) орны = 53-ші
 |ЖІӨ (номинал)             = {{құлдырау}} 164,207 млрд.&lt;ref name=IMF /&gt;
 |ЖІӨ (номинал) сараптаған жылы = 2019
 |ЖІӨ (номинал) бойынша орны    = 54-ші
 |Жан басына шаққандағы ЖІӨ (номинал) = {{құлдырау}} 8,763&lt;ref name=IMF /&gt;
 |Жан басына шаққандағы ЖІӨ (номинал) орны = 71-ші
 |АДИ                    = {{өсім}} 0,800
 |АДИ жылдық есебі       = 2017
 |АДИ бойынша орны           = 58-ші
 |АДИ деңгейі            = &lt;span style=&quot;color:#090;&quot;&gt;өте жоғары&lt;/span&gt;
 |Әуе компаниясы            = [[Air Astana]], [[SCAT]], [[Qazaq Air]], [[FlyArystan]]
 |Валютасы                  = [[Қазақстан теңгесі]] '''{{Unicode|₸}}'''&lt;br /&gt;([[ISO 4217|KZT, код 82]])
 |Интернет үйшігі           = [[.kz]], [[.қаз]]
 |ISO                     = KZ
 |Телефон коды          = 7-6xx, +7-7xx
 |Уақыт белдеулері            = +5, +6
 |Түсініктемелер              = 
}}
{{мағына|Қазақстан (айрық)}}
'''Қазақстан''' ({{audio-nohelp|Kk-kazakhstan.ogg|Қазақстан}} {{IPA|[qɑzɑqˈstɑn]}}), толық атауы '''Қазақстан Республикасы''' ({{audio-nohelp|Kk-republic-of-kazakhstan.ogg|Қазақстан Республикасы}}) — [[Шығыс Еуропа]] мен [[Орталық Азия]]да орналасқан [[мемлекет]]. Батысында [[Еділ|Еділдің төменгі ағысынан]], шығысында [[Алтай таулары]]на дейін 3 000 км-ге, солтүстіктегі [[Батыс Сібір жазығы]]нан, оңтүстіктегі [[Қызылқұм (шөл)|Қызылқұм шөлі]] мен [[Тәңір тауы|Тянь-Шань тау жүйесіне]] 1 600 км-ге созылып жатыр. Қазақстан [[Каспий теңізі]] арқылы [[Әзірбайжан]], [[Иран]] елдеріне, Еділ өзені және [[Еділ-Дон каналы]] арқылы [[Азов теңізі|Азов]] және [[Қара теңіз]]дерге шыға алады. Мұхитқа тікелей шыға алмайтын мемлекеттердің ішінде Қазақстан — ең үлкені.

Қазақстан бес мемлекетпен шекаралас, соның ішінде әлемдегі құрлықтағы ең ұзын шекара, солтүстігінде және батысында [[Ресей]]мен — 7591 км құрайды. Оңтүстігінде: [[Түрікменстан]] — 426 км, [[Өзбекстан]] — 2354 км және [[Қырғызстан]] — 1241 км, ал шығысында: [[Қытай|Қытаймен]] — 1782 км шектеседі. Жалпы құрлық шекарасының ұзындығы — 13394 км. Батыста [[Каспий теңізі]]мен (2000 км), оңтүстік батыста [[Арал теңізі]]мен шайылады&lt;ref&gt;[https://kk.wikipedia.org/wiki/Қазақстанның_географиялық_орны_мен_шекаралары#Шекарасы Қазақстанның географиялық орны мен шекаралары]&lt;/ref&gt;.

[[2022 жыл]]дың [[1 маусым]]дағы елдегі тұрғындар саны — 19 222 625&lt;ref name=&quot;stat2022&quot;/&gt;, [[Халық саны бойынша мемлекеттер және тәуелді аймақтар тізімі|бұл әлем бойынша 62-орын]]. Жер көлемі жағынан [[Жер аумағы бойынша мемлекеттер және тәуелді аймақтар тізімі|әлем елдерінің ішінде 9-орын алады]] (2 724 902 км²).

Елдің астанасы — [[Нұр-Сұлтан|Нұр-Сұлтан қаласы]]. [[Мемлекеттік тіл]]і — [[қазақ тілі]]. Ресми тілі — [[орыс тілі]]. 

Қазақстанның ұлттық құрамы алуан түрлі. Халықтың басым бөлігін тұрғылықты [[қазақтар|қазақ]] халқы құрайды, пайыздық үлесі — 70,18%&lt;ref&gt;[https://qazaqstan.tv/news/149278/ Биылғы Ұлттық халық санағының алғашқы нәтижесі белгілі болды]&lt;/ref&gt;, [[орыстар]] — 18,42%, [[өзбектер]] — 3,29%, [[украиндар]] — 1,36%, [[ұйғырлар]] — 1,48%, [[татарлар]] — 1,06%, басқа халықтар 5,38% &lt;ref name=&quot;etno2021&quot;&gt;{{Cite web|url=https://stat.gov.kz/api/getFile/?docId=ESTAT414397|title=Численность населения Казахстана по отдельным этносам на начало 2021 года|author=|website=[[Комитет по статистике МНЭ РК|Комитет по статистике Министерства национальной экономики Казахстана]]|date=|publisher=|lang=ru|accessdate=2021-05-01}}&lt;/ref&gt;. 
Халықтың 75% астамын [[Мұсылман|мұсылмандар]] құрайды, [[Православ шіркеуі|православты]] [[Христиандық|христиандар]] — 21%, қалғаны басқа да дін өкілдері.&lt;ref name=&quot;2009 Census&quot;&gt;{{cite web |url=http://www.eng.stat.kz/news/Pages/n1_12_11_10.aspx|title=The results of the national population census in 2009|date=12 қараша 2010|publisher=Agency of Statistics of the Republic of Kazakhstan|accessdate=21 January 2010}}&lt;/ref&gt;

Экономикалық көрсеткіштері бойынша дамушы экономика ретінде қарастырылады. Елдің жалпы ішкі өнімі ЖІӨ (номинал) = $205,539 млрд (2018). Экономиканың негізгі бағыты — отын-энергетика саласындағы шикізат өндіру, ауыл шаруашылығы (егіншілік). Елдің негізгі валютасы — [[Қазақстан теңгесі|теңге]].

[[1991 жыл]]дың [[16 желтоқсан]] күні [[Кеңестік Социалистік Республикалар Одағы|КСРО]]-ның ыдырауына байланысты өз егемендігін жариялады және халықаралық қауымдастық тарапынан тәуелсіз мемлекет ретінде мойындалды. [[1992 жыл]]дың [[2 наурыз]]ынан бастап [[Біріккен Ұлттар Ұйымы|БҰҰ-ның толыққанды мүшесі]]. Сонымен қатар [[Еуропадағы қауіпсіздік және ынтымақтастық ұйымы]]на, [[Ұжымдық қауіпсіздік келісімі]] ұйымына, [[Шанхай Ынтымақтастық Ұйымы]]на және [[Еуразия Экономикалық Қауымдастығы|Еуразиялық Экономикалық Қауымдастығы]] сияқты басқа да бірнеше [[халықаралық ұйымдар]]дың құрамына кіреді.

== Этимологиясы ==
Қазақстан сөзі '''''[[Қазақтар|Қазақ]]''''' &lt;ref&gt;[http://www.abai.kz/content/kazak-sozinin-magynasy  &quot;Қазақ&quot; сөзінің мағынасы] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20101214222829/http://abai.kz/content/kazak-sozinin-magynasy |date=2010-12-14 }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[http://abai.kz/node/655   «ҚАЗАҚ» ДЕГЕН ЭТНОНИМНІҢ ШЫҒУ ТЕГІ. ОНЫ «КАЗАК» ЭТНОНИМІНЕ ҚАНДАЙ ҚАТЫСЫ БАР?]&lt;/ref&gt; және '''''Стан''''' сөздерінен құралған, яғни ''Қазақ елі'' деген мағына береді. Соңғы кездері халық арасында '''''Қазақ елі''''', '''''Ұлы дала елі''''' және '''''Қазақия''''' деген атаулар қолданылуда&lt;ref&gt;[http://www.nlrk.kz/page.php?page_id=826&amp;lang=1  Қазақстан Республикасының Ұлттық кітапханасы, Батырғалиұлы Мағаз. Әдебиет қазақия, 1908 жыл] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130601155000/http://www.nlrk.kz/page.php?page_id=826&amp;lang=1 |date=2013-06-01 }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[http://www.namys.kz/?p=680  Үздіктер ішінде Қазақия жоқ] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20140831045202/http://www.namys.kz/?p=680 |date=2014-08-31 }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[http://anatili.kz/?cat=20 &quot;Ана тілі&quot; газеті, ҚАЗАҚИЯ ҚАЛАЛАРЫ]&lt;/ref&gt;.

== Тарихы ==
{{main|Қазақстан тарихы}}
{{Қазақстан тарихы}}

=== Ежелгі Қазақстан ===
Қазіргі Қазақстан жерін ежелгі адамзат баласы бұдан 1 миллиондай жыл бұрын мекен еткен. Қола дәуірінде Сібірдің, Жайық өңірінің, Қазақстан мен [[Орта Азия]]ның ұлан-ғайыр далаларын тегі және тарихи тағдырларының ортақтығы жағынан туыс тайпалар мекендеді. Бұл тайпалар өзінше бір үлгідегі жарқын мәдениет қалдырды. Мұны ғылымда [[Андронов мәдениеті|Андрон мәдениеті]] деп атайды. Ерте [[темір ғасыры]] дәуірінде (біздің заманымыздан бұрынғы I мыңжылдық ортасы) Қазақстанда тайпалық одақтар қалыптасты. Қазақстанның оңтүстік, шығыс және орталық аудандарын мекендеген тайпалар [[сақ]] тайпалар одағына, ал батыс, солтүстік аудандарындағы тайпалар [[савроматтар]] тайпалық бірлестігіне бірікті. Біздің заманымыздан бұрынғы 3-ғасырда Қазақстан жерінде кейбір тайпалар өз мемлекетін құрып, алыс-жақын елдермен саяси қарым-қатынастарға түсті. Олардың алғашқылары сюнну (ғұндар) болатын. Зерттеушілер ғұндарды түріктердің арғы ата-бабалары деп есептейді. Бұл бірлестікті [[Мөде қаған|Мөде]] басқарған кезде ғұндар бүкіл әлемге танылды. Ғұндардың батысқа жорығы “Халықтардың ұлы қоныс аударуына” түрткі болды. Жетісуда ежелгі [[тиграхауда сақтары]]ның жерін мұра етіп алған усундер ([[Үйсін мемлекеті|үйсіндер]]) біздің заманымыздан бұрынғы 160 ж. шамасында Іле алқабында өз мемлекетін құрды. Олар [[Қаңлылар|Қаңлы мемлекетімен]] шектесті. Бұл тайпалар құрған мемлекеттер [[Қытай]], [[Парфия]], [[Рим]] және [[Кушан империясы]] сияқты елдермен саяси, экономикалық және мәдени байланыс орнатқан.

=== Ерте орта ғасырлардағы Қазақстан (Түркі дәуірі)===
====Қазақстан аумағындағы ерте орта ғасырдағы мемлекеттер (VI-IX ғғ)====
VI ғасырдың басында бүгінгі қазақ жерінде аса күрделі бетбұрыстар болған. [[Алтай аймағы|Алтай-Сібір]], [[Моңғолия]] жерінде [[Түркі тайпалары|түркі тайпаларының]] үстем тап өкілдері бірігіп, әскер күшіне сүйенген [[Түрік қағанаты]] атты ерте [[Мемлекеттің тарихи түрлері|феодалдық мемлекет]] құрды. Олардың жері шығыс [[Корея]]дан бастап, [[Орта Азия]]ның жерін де қамтылған. Қазақстан да бұл қағандықтың құрамына кірген.

Бұл [[мемлекет]] туралы жазба деректер түрік тайпаларының өз тілінде жазылған «[[Үлкен күлтегін]]», «[[Тоныкөк]]» [[құлпытас]]тарындағы жазуларынан белгілі. [[Махмұд Қашқари]], [[Рашид-ад-дин]]нің тарихи жазбаларынан көптеген құнды деректер алуға болады. [[Шығыс Рим империясы|Византия]], [[Қытай]] [[тарихшы]]лары да мол мәлімет береді. Қазақстанның тарихында бұл мерзім «[[Түрік дәуірі]]» (VI-XIII ғ. ғ.) деген атпен белгілі. Қазақ жерінде көрсетілген мерзімде бірнеше феодалдық мемлекеттер өздерінің [[саяси-әкімшілік билік]]терін жүргізді.

Қазақстанда [[Алғашқы қауым|алғашқы қауымдық құрылыстан]] кейін V ғасырдан [[феодалдық қатынастар]] орнай бастады (немісше феод- «жер», аль- «иесі», яғни жердің иесі деген ұғымды береді.). [[Ортағасырлық тайпалар]]дың арасында негізгі екі тап: [[феодалдық тап|феодалдық табы]] мен [[шаруалар табы]] қалыптасады. [[Феодал]]дар мал мен жердің негізгі иесі болады. [[Феодалдық қатынастар]]дың орнауы Қазақстанның оңтүстігінде басқа өңірлерге қарағанда жедел жүрді. Орта ғасырлардағы [[Қазақстан тарихы]]ның басты ерекшеліктерінің бірі осы феодалдық-патриархаттық қатынастардың орнауы болды. 
{{See also|Түрік қағанаты|Батыс Түрік қағанаты|Түргеш қағанаты|Қарлұқ қағанаты}}

=== Орта ғасырлардағы Қазақстан (Оғыз дәуірі) ===
{{Толықтыру}}
Орта ғасырларда қазіргі Қазақстан жерін [[Қарахан мемлекеті|Қарахан]], [[Қарақытай мемлекеті|Қарақытай]], [[Оғыз мемлекеті|Оғыз]], [[Қимақ қағанаты|Қимақ]] мемлекеттері өмір сүрді.

=== Ресей империясының құрамындағы Қазақстан ===
Қазақстанды Ресейдің отарлауы 1731 жылы [[Кіші жүз|Кіші Жүз]] ханы [[Әбілқайыр хан (Кіші жүз)|Әбілқайырдың]] [[Ресей империясы|Ресейге]] қосылуынан басталды. Бұл процесс 130 жылдан аса уақытқа созылып, 19 ғасырдың 60 жылдарының ортасына қарай толық жүзеге асырылды. 1731–1860 жылдары Қазақстан Ресейге, көбіне сөз жүзінде ғана бағынып, іс жүзінде ру, тайпа билеушілері дербес саясат жүргізді. Патша өкіметі халық көтерілістерін аяусыз басып отырғанымен, елдің ішкі істеріне (сот жүйесіне, ру аралық мәселелерге) араласпады. Ел ішіндегі беделді адамдарға, ру басыларына жалақы тағайындап, әр түрлі атақтар беріп, екінші жағынан әкімшілік реформалар жасап, көнбегендерін жазалау арқылы өз билігін күшейтті.

* 1822 ж. “Сібір қазақтары туралы жарғы”, 1824 ж. “Орынбор қазақтары жөніндегі жарғы” деген құжаттармен қазақ жерін басқару тәртібі белгіленді. Осы заңдар бойынша Орта жүз бен Кіші жүз хандықтары жойылды. Кіші жүзде хандық биліктің орнына Ресейдегі сияқты әкімшілік басқару жүйесі қалыптасты. Ал Орта жүзде “аға сұлтан” деген басқарушы қызмет енгізілді. Ішкі округтер құрылды. Округтер болыстарға, болыстар ауылдарға бөлінді. 
* 19-ғасырдың басында Хиуа мен Қоқан хандары Оңтүстік Қазақстанға өз бақылауларын орнатты. Қазақтар Қоқан мен Хиуа билеушілеріне қарсы жиі-жиі бас көтеріп отырды. Отарлық езгінің күшеюі, шұрайлы жерлерді тартып алып, бекіністер салу Кенесары Қасымұлы бастаған қазақ халқының ұлт-азаттық қозғалысын (1837–47) тудырды.
* 19-ғасырдың 60-жылдарында Қазақстанның Ресейге қосылу кезеңі аяқталды. 
* 1914 ж. 1-тамызда Ресейдің 1-дүниежүзілік соғысқа тартылуы Қазақстан халқына ауыр соққы болып тиді. 
* Жаппай наразылықтар нәтижесінде 1916 жылғы көтеріліс шықты. Көтерілістің басталуына патшаның 1916 жылғы 25-маусымдағы майдандағы қара жұмысқа Қазақ пен Түркістан өлкелерінің және ішінара Сібірдің 19-дан 43 жас аралығындағы ер-азаматтарын шақыру жөніндегі жарлығы түрткі болды. Көтерілістің аса ірі ошақтары Жетісу мен Торғайда болды. 
* 1917 ж. патшаны тақтан құлатқан Ақпан революциясының оқиғалары көп ұзамай Қазақстанға да жетті. 
* 1917 ж. 21–28 шілдеде Орынборда [[1-Бүкілқазақ съезі]] өтті. Делегаттар ұлттық автономия, жер-су, т. б. мәселелердің шешілуіне, Құрылтай жиналысына әзірлік және қазақ саяси партиясын құру мәселелеріне баса назар аударды. [[Әлихан Нұрмұхамедұлы Бөкейхан|Әлихан Бөкейханов]], [[Мұхаметжан Тынышбайұлы|Мұхамеджан Тынышбаев]], [[Міржақып Дулатұлы|Міржақып Дулатов]], [[Ахмет Байтұрсынұлы]], [[Жаһанша Досмұхамедов|Жанша Досмұхамедұлы]], [[Халел Досмұхамедов|Халел Досмұхамедұлы]], [[Мағжан Жұмабай|Мағжан Жұмабаев]], т. б. қайраткерлер отаршылдыққа қарсы Алаш партиясын құрды. Олар қазақ халқын отарлық езгіден азат ету ұраны төңірегіне топтасып, қазақтың дербес, тәуелсіз [[Алаш Орда|Алашорда]] демократиялық мемлекетін құруға кірісті. Бірақ көп ұзамай бүкіл Ресейдегі сияқты қазақ жерінде де кеңес билігі орнады.

=== Қазақ Кеңестік Социалистік Республикасы ===
1917 жылы большевистік революциядан кейін Қазақстанда Кеңес билігі орнады. Бірінші дүниежүзілік және азамат соғыстары бүкіл ел шаруашылығын күйретті. 1920-1921 жж. қыста болған жұттың салдарынан ірі қараның жартысына жуығы қырылды. 1921 жылы жаз егінсіз болып, аштық орнады. Тек 20-жылдардың соңына қарай Қазақстан қалпына келді. 1920 жылы Қазақстан автономды, ал 1936 жылы КСРО құрамындағы одақтық республика болды.

Аймақтың экономикалық әлсіздігін есепке ала отырып, одақтық үкімет Қазақстан шаруашылығын қарқынды түрде дамытуды алға қойды және 1941 жылы өнеркәсіп өндіріс көлемі 1913 жылмен салыстырғанда сегіз есеге артты. Ірі экономикалық жобаларды орындауға ресурстарды  топтастырудың жоспарлық жүйесінің мүмкіндіктері арқасында Қазақстан 30-жылдары көшпелі өлкесінен ірі және өнеркәсіптік, егіншілік пен мал шаруашылығы дамыған, жоғары мәдени деңгейі бар аймаққа айналды.

Қазақстан аумағында мыңдаған ірі өнеркәсіптік кәсіпорындар құрылды, он мыңдаған шақырымға созылған темір және автомобиль жолдары түсті. Қазақстан түрлі түсті және қара металл, көмір, мұнай, бидай, мал шаруашылығы өнімдерінің ірі өндірушісі болды. 1991 жылы Қазақстан үлесіне қорғасын, мырыш, титан, магний, қалайыны өндіруде одақтық өндірістің 70 пайызы, фосфор мен хром өндірісінің 90 пайызы, күміс пен молибденнің 60 пайыздан астамы тиесілі болды. Қазақстан дәнді дақылдардың ірі өндірушісі болды.

Алайда, экономикалық дамудағы жетістіктер үшін қазақ халқы құнын өтеді. «Социалистік индустриялау» әдісі қайғылы жағдайға әкелді. Нәтижесінде ұжымдастыру бойынша қозғалыс 30-жылдары аштыққа әкеліп тіреді. Қазақтардың бір бөлігі тобымен Қытайға және көршілес ортаазия елдеріне кетті. 1931-1934 жылдары аштық пен аурудан бір жарым миллион адам қаза тапты, ол этностың 40 пайызын құрады.

Қазақстан бұрынғы КСРО аумағындағы негізгі тұрғындардың ең аз бөлігін құраған бірегей республика болды; мұндай жағдай 30-жылдары халықтың көп бөлігінен айырылғаннан емес, КСРО-ның басқа аймақтарынан Қазақстан аумағына жүз мыңдаған адамдарды жарамсыз большевиктік режимде 1937-1938 жж. террор құрбандарына арналған концлагерлер ұйымдастыру арқылы қоныс аудару салдарынан болды.

1935 жылдан 1940 жылға дейінгі кезеңде Батыс Украина, Белоруссия және Литвадан поляктардың жер аударуы көп орын алды (120 мыңға жуық адам). ІІ дүниежүзілік соғыс жылдары Қазақстанға Поволжья немістері, Кавказдан шешендер, ингуштар және басқа да ұлт өкілдері күштеп қоныс аударылды, ал  50-60 жж. тың игеруге байланысты біздің елге Ресей, Украина, Белоруссиядан миллиондаған тұрғындар көшіп келді. Нәтижесінде 1926 жылы республикадағы барлық тұрғынның меншікті салмағы 57,1% құрап, 1939 жылы бұл көрсеткіш  38%-ға дейін төмендеді, ал 1959 жылы небәрі 30 пайызға тең болды. Тек соңғы жылдары қазақтардың меншікті салмағы 50 %-дың көрсеткішке жетті.

70-80 жылдар қарсаңында КСРО-ның экономикалық және әлеуметтік-саяси өміріндегі дағдарыс Қазақстанға да әсер етті. Қатаң жоспарлық жүйе елдің экономикалық дамуын, әлеуметтік саланы тоқыратты. Сондықтан да қайта құру саясаты жариялылық пен демократияға сенген Қазақстан халқынан кең қолдау тапты. Алайда, 1986 жылғы 17 желтоқсанда орын алған Алматыдағы жастардың демократиялық көтерілісінің қатты қысымға алынғаны тағы да «әлеуметтік» жүйенің жарамсыздығын көрсетті.

=== Қазақстан Республикасы ===
==== {{main|Қазақстан тарихы}} ====
'''1990 жылдарда'''

1991 жылы 8 желтоқсанда РКФСР, [[Украина]], [[Беларусь]] басшылары [[Минск]] қаласында кесдесті (Беловеж келісімі). Талқыланған негізгі мәселелер — 1922 жылғы КСРО құру туралы келісім шартты жою, Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығын құру. Бас қосуда осы мәселелер туралы құжаттарға қол қойылды. Бұл кездесуге Қазақстан Президенті Н. Ә. Назарбаев та, басқа Орта азиялық республикалардың басшылары да шақырылмады.

1991 жылы 13 желтоқсанда Қазақстан, Өзбекстан, Қырғызстан, Түркіменстан, Тәжікстан басшылары Ашхабадта бас қосты. Орта Азия мемлекеттерінің басшылары Минск (Беловеж келісімі) шешімін қолдайтындықтарын білдірді. 1991 жылы 20 желтоқсанда Қазақстан, [[Қырғызстан]], [[Өзбекстан]], [[Тәжікстан]], [[Түрікменстан|Түркіменстан]], РКФСР, Украина, Белорусь, [[Армения]], [[Молдова]] Алматыда бас қосты. Оған [[Грузия]] бақылаушы есебінде ғана қатысты.

1991 жылы 21 желтоқсанда аталған 11 республиканың басшылары КСРО-ны ыдыратып, ТМД-ны құру туралы келісімге қол қойды.

Кеңестік жүйенің құрсауынан босап шыққан республикалар «кеңестік», «социалистік» деген атаулардан бас тарта бастады. 1991 жылғы желтоқсанның 10-ы Республика Жоғарғы Кеңесінің сессиясында Қазақ Кеңестік Социалистік Республикасының атауын Қазақстан Республикасы деп өзгертті.

Алматы кездесуі кезінде келісілген мәселелердің аса бір маңыздысы - ядролық қаруға қатысты бірлескен шара жөніндегі келіссөз еді. Оған қолдарында ядролық қаруы бар мемлекет есебінде Белорусь, Қазақстан, Ресей Федерациясы және Украина Республикасының басшылары қол қойды. Мемлекеттер келісімі бойынша — қатысушылар ядролық мәселе жөніндегі саясатты бірлесе жасап, Тәуелсіз Елдер Достастығына енетін барлық республиқалардың ұжымдық қауіпсіздігін қамтамасыз етуге тиісті болды.

КСРО-ның ыдырау процессін тездеткен 1991 жылғы тамыз бүлігі 1991 жылдың қазанына қарай көптеген республикалардың өз тәуелсіздігін жариялауына септігін тигізді. 1991 жылы 16 желтоқсанда Республиканың Жоғарғы Қеңесінің жетінші сессиясында «Қазақстан Республикасының Мемлекеттік тәуелсіздігі туралы» Заң қабылданды. Осы күні Қазақстан өз тәуелсіздігін жариялады. Сонымен, 1991 жылғы 16 желтоқсан Республиканың тәуесіздік алған күні.

'''Екінші мыңжылдықта'''

'''Екінші мыңжылдық 10 жылдарында'''

== Географиясы ==
{{main|Қазақстан географиясы}}
Қазақстан Республикасының жер көлемі 2,7 млн шаршы шақырым. Жерінің ауданы жағынан дүние жүзіндегі ең ірі мемлекеттердің қатарына жатады. Бұл көрсеткіш бойынша Ресей, Канада, Қытай, АҚШ, Бразилия, Австралия, Үндістан және Аргентинадан кейін 9-шы орында тұр.

Республика Еуразия құрлығының орталығында барлық мұхиттардан бірдей қашықтықта орналасқан. Республика батысында [[Еділ|Еділ өзені]] алабынан шығысында [[Алтай таулары|Алтай тауы]] шыңдарына дейін 3 мың км дейін, солтүстіктегі [[Батыс Сібір жазығы]]нан (Солтүстік Қазақстан жазығы) оңтүстігінде Қызылқұм шөлі мен [[Тәңір тауы|Тянь-Шань]] тау жүйесіне 1600 км-ге дейін созылып жатыр. Қиыр солтүстік нүктесі (55 26 с. е.) Шығыс Еуропа жазығының орталық бөлігі мен Британия аралдарының оңтүстігіне, ал оңтүстік нүктесі (40 56 с. е.) Кавказ сырты мен Оңтүстік Еуропаның Жерорта теңізі өңіріндегі елдердің ендігіне сәйкес келеді. Қазақстан қоңыржай белдеудің орта және оңтүстік ендіктерінде орналасқан. Географиялық орнына қарай орманды дала, дала, шөлейт және шөл зоналары қалыптасқан. Елдің батыс шеті (46 27 ш. б.) Елтон және Басқыншақ көлдері маңына, ал шығыс нүктесі (87 20 ш. б.) Бұқтырма өзенінің бастауына тұспа тұс келеді.

Аумағының 10%-ы биік таулы өңірлер, қалған бөлігі [[ойпат]], [[жазық]], [[үстірт]], [[қырат]] жерлер. Қазақстанның ең биік жері — [[Хан Тәңірі шыңы|Хантәңірі шыңы]] (6995 м, қар құрсауымен қосып есептесе 7010 м). Ол [[Тәңір тауы|Тянь-Шань]] тау жүйесінде орналасқан. Каспий теңізінің шығыс жағалауында елдің ең ойпат жері [[Қарақия ойысы]] теңіз деңгейінен 132 м төменде орналасқан.

== Әкімшілік бөлінуі ==
{{main|Қазақстан әкімшілік бірліктері}}
Қазақстан Республикасы — [[унитарлы мемлекет|унитарлы]] мемлекет. Әкішілік құрылымы бойынша құрамына [[Қазақстан әкімшілік бірліктері|14 облыс]], [[Қазақстан қалалары|86 қала]], соның ішінде [[республикалық маңызы бар қала|3 республикалық маңызы бар қалалар]] ([[Нұр-Сұлтан]], [[Алматы]], [[Шымкент]]), [[Қазақстан аудандары|168 аудан]], [[Қазақстанның ауылдық округтері|174 ауылдық округ]] кіреді.
[[Сурет:Kazakhstan provinces and province capitals kz 2022.png|250px|нобай|Қазақстан әкімшілік бірліктері және олардың орталықтары (8 маусым 2022 жылдан бастап)]]

{| class=&quot;wikitable sortable&quot;
! №||Аймақ||Әкімшілік орталығы|| Ауданы, км²|| Тұрғыны&lt;br /&gt;&lt;small&gt;(1 шілде&lt;br /&gt;2017&amp;nbsp;ж. адам)&lt;ref name=&quot;Pop-Jan-2011&quot;&gt;[http://www.stat.kz/publishing/DocLib4/2010/Демография/03_2010-Б-15-07-К.rar 2011 жылғы 1 қаңтарға Қазақстан Республикасының облыстары, қалалары және аудандары бойынша халық саны] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130405220928/http://www.stat.kz/publishing/DocLib4/2010/%D0%94%D0%B5%D0%BC%D0%BE%D0%B3%D1%80%D0%B0%D1%84%D0%B8%D1%8F/03_2010-%D0%91-15-07-%D0%9A.rar |date=2013-04-05 }}&lt;/ref&gt;&lt;/small&gt;|| Тұрғыны (1 қаңтар&lt;br /&gt;2019&amp;nbsp;ж. адам) || 2 жылдық қорытынды (адам) 
|-
| 1||[[Сурет:Almaty.JPG|20px|Туы]][[Алматы облысы]]||[[Талдықорған]]|| 223&amp;nbsp;924|| 2 003 063 || 2 037 393 ||{{өсім}} 34 330 
|-
| 2||[[Сурет:Coats of arms of East Kazakhstan Province.svg|20px|Туы]][[Шығыс Қазақстан облысы|Шығыс Қазақстан облысы (ШҚО)]]||[[Өскемен]]|| 283&amp;nbsp;226|| 1&amp;nbsp;386&amp;nbsp;208 || 1 379 079 ||{{құлдырау}} 7 129 
|-
| 3||[[Сурет:Coat of Arms of Karagandy Province.svg|20px|Туы]][[Қарағанды облысы]]||[[Қарағанды]]|| 427&amp;nbsp;982|| 1 381 501 || 1 378 863 ||{{құлдырау}} 2 638 
|-
| 4||[[Сурет:Zhambyl province seal.png|20px|Туы]][[Жамбыл облысы]]||[[Тараз]]|| 144&amp;nbsp;264 ||1 116 384 || 1 124 559 ||{{өсім}} 8 175 
|-
| 5||[[Сурет:South Kazakhstan province seal.png|20px|Туы]][[Түркістан облысы|Түркістан облысы(ОҚО)]]||[[Түркістан (қала)|Түркістан]]|| 117&amp;nbsp;249|| 1 929 000 || 1 977 768 ||{{өсім}} 48 768 
|-
| 6||[[Сурет:Logo kostanay.jpg|20px|Туы]][[Қостанай облысы]]||[[Қостанай]]|| 196&amp;nbsp;001|| 876 833 || 873 124 ||{{құлдырау}} 3 709 
|-
| 7||[[Сурет:Aktobe seal.png|20px|Туы]][[Ақтөбе облысы]]|| [[Ақтөбе]]|| 300&amp;nbsp;629 || 851 339 || 867 828 ||{{өсім}} 16 489 
|-
| 8||[[Сурет:Kyzylorda province seal.svg|20px|Туы]][[Қызылорда облысы]]||[[Қызылорда]]|| 226&amp;nbsp;019 || 777 730 || 793 299 ||{{өсім}} 15 568 
|-
| 9||[[Сурет:Coat of Arms of Pavlodar Province.png|20px|Туы]][[Павлодар облысы]]||[[Павлодар]]|| 124&amp;nbsp;800 || 755 847 || 753 981 ||{{құлдырау}} 1 866 
|-
| 10||[[Сурет:Coat of Arms of Aqmola Province.png|20px|Туы]][[Ақмола облысы]]|| [[Көкшетау]]|| 146&amp;nbsp;219|| 737 449 || 739 566 ||{{өсім}} 2 117 
|-
| 11||[[Сурет:Лого Мангистау.jpg|20px|Туы]][[Маңғыстау облысы]]||[[Ақтау]]|| 165&amp;nbsp;642|| 650 509 || 676 835 ||{{өсім}} 26 326 
|-
| 12||[[Сурет:Coats of arms of None.svg|20px|Туы]][[Батыс Қазақстан облысы|Батыс Қазақстан облысы (БКО)]]||[[Орал]]|| 151&amp;nbsp;339|| 643 874 || 651 874 ||{{өсім}} 8 000 
|-
| 13||[[Сурет:Coat of arms of Atyrau.svg|20px|Туы]][[Атырау облысы]]||[[Атырау]]|| 118&amp;nbsp;631|| 613 880 || 632 896 ||{{өсім}} 19 016 
|-
| 14||[[Сурет:North Kazakhstan province seal.png|20px|Туы]][[Солтүстік Қазақстан облысы|Солтүстік Қазақстан облысы (СҚО)]]||[[Петропавл]]|| 97&amp;nbsp;993|| 560 553 || 555 020 ||{{құлдырау}} 5 533 
|-
| 15||[[Сурет:Coat of arms of Almaty old.svg|20px|Туы]][[Алматы]]&amp;nbsp;— республикалық маңызы бар қала |||| 451 || 1 772 779 || 1 854 556 ||{{өсім}} 81 777 
|-
| 16||[[Сурет:Astana city seal.png|20px|Туы]][[Нұр-Сұлтан|Астана]]&amp;nbsp;— республиканың елордасы || || 710,2 || 1 006 570 || 1 078 362 ||{{өсім}} 71 792 
|-
|17
|[[Сурет:Coats of arms of None.svg|20px|Туы]][[Шымкент]]&amp;nbsp;— республикалық маңызы бар қала
|
|506
|1 002 291
|1 011 511
|{{өсім}} 9 220
|-
| 18||[[Сурет:Baikonur seal.png|20px|Туы]][[Байқоңыр (қала)|Байқоңыр]] — республикалық маңызы бар қала ||  || 57 || 38 500 || 39 161||{{өсім}} 661 
|-
|  || Барлығы ||  || 2 724 902 || 17 994 200 || 18 592 701 ||{{өсім}} 598 501 
|}

=== Ірі қалалар ===

[[Сурет:Astana centr.JPG|thumb|alt=A.|Астана]]
[[Сурет:Modern Almaty.jpg|thumb| alt=A.|[[Алматы]]]]
[[Сурет:Soyuz TMA-3 launch.jpg|thumb|alt=A.|[[Байқоңыр (ғарыш алаңы)|Байқоңыр ғарыш айлағы]]]]
{| class=&quot;wikitable&quot;
|-
! rowspan = 2| Орыны
! Қала
! Тұрғыны 
|-
! Миллионер қала
! &gt; 1 млн
|- align=center
| 1
|[[Алматы]]
| 1 854 556
|- align=&quot;center&quot;
| 2
|[[Нұр-Сұлтан]]
| &gt;1 млн
|- align=&quot;center&quot;
| 3
|[[Шымкент]]
| &gt;1 млн
|- align=center
!
! Жүз мыңнан астам тұрғынды қалалар
! 100—999 мың тұрғын
|- align=center
| 4
| [[Қарағанды]]
| 497 824
|- align=center
| 5
| [[Ақтөбе]]
| 429 462
|- align=center
| 6
| [[Тараз]]
| 356 069
|- align=center
| 7
|[[Семей]]
| 349 102
|- align=center
| 8
|[[Павлодар]]
| 334 057
|- align=center
| 9
| [[Өскемен]]
| 329 090

|- align=center
| 10
|[[Атырау]] 
| 268 840
|- align=center
| 11
|[[Қостанай]]
| 239 652
|- align=center
| 12
|[[Қызылорда]]
| 238 349
|- align=center
| 13
|[[Орал]]
| 234 167
|- align=center
| 14
|[[Петропавл]]
| 218 031
|- align=center
| 15
|[[Ақтау]]
| 182 033
|- align=center
| 16
|[[Жаңаөзен]]
| 182 000
|- align=center
| 17
|[[Теміртау]]
| 179 248
|- align=center
| 18
|[[Түркістан (қала)|Түркістан]]
| 164 413
|- align=center
| 19
|[[Көкшетау]]
| 163 300
|- align=center
| 20
|[[Талдықорған]]
| 145 652
|- align=center
| 21
|[[Екібастұз]]
| 134 152
|- align=center
| 22
| [[Рудный]]
| 115 448
|- align=center
!
! Барлық тұрғын саны&lt;br /&gt;(ірі қалаларда):
! 8 705 318
|-
|
| Қазақстанның жалпы тұрғын саны:
|           '''18,592,970'''
|-
!
! Ірі қалалардың тұрғын санындағы үлесі %
! 46,9&amp;nbsp;%
|-
|}
* [[Қазақстан қалалары]]
* [[Қазақстан аудандары]]


== Халқы ==
{{main|Қазақстан демографиясы}}

== Мемлекеттік құрылымы ==
Қазақстан — [[1995]] жылғы 30 тамыздағы республикалық [[референдум]]да қабылданған [[Конституция]] бойынша — өзін [[демократия]]лы, зайырлы, құқықты және әлеуметті мемлекет ретінде орнықтырды. Қазақстан Республикасы – президенттік басқару формасындағы біртұтас мемлекет. Республиканың ең жоғ. өкілді [[орган]]ы — [[Парламент]]. Ол республиканың заң шығару құзіретін жүзеге асырады.

Парламент тұрақты жұмыс істейтін екі [[Палата]]дан: [[Қазақстан Парламентінің Сенаты|Сенаттан]] және  [[Қазақстан Республикасы Парламентінің Мәжiлiсі|Мәжілістен]] тұрады. Сенатқа әр облыстан және респ. маңызы бар 2 қаладан екі адамнан сайланады. Сенаттың 15 депутатын Парламент өкілеттігі мерзіміне Республика Президенті тағайындайды. Мәжіліс республиканың әкімш.-аумақтық бөлінісі ескеріле отырып құрылған, сайлаушылар саны шамамен тең болатын бір мандатты аумақтық сайлау округтары бойынша сайланатын алпыс жеті депутаттан және партиялық тізім бойынша сайланатын 10 депутаттан тұрады.

[[Президент]] Үкіметті Конституцияда белгіленген тәртіппен құрады. Тағайындалғаннан кейінгі он күн мерзім ішінде Премьер-Министр Үкіметтің құрылымы мен құрамы туралы республика Президентіне ұсыныс енгізеді. Қазақстан Республикасының Конституциялық Кеңесі жеті мүшеден тұрады, олардың өкілеттігі алты жылға созылады. Конституциялық Кеңестің төрағасын республика Президенті тағайындайды.

Қазақстан Республикасында [[сот]] төрелігін тек сот қана жүзеге асырады. Ол заңмен құрылған Қазақстан Республикасының Жоғ. Соты және республиканың жергілікті соттары болады. Жергілікті мемлекет басқаруды тиісті аумақтағы істің жай-күйіне жауапты жергілікті өкілдік (мәслихат) және атқарушы органдар (әкімдік) жүзеге асырады.

== Табиғаты ==
==== {{main|Қазақстанның жер бедері}} ====
[[Сурет:Steppe of western Kazakhstan in the early spring.jpg|right|thumb|alt=A.|&quot;[[Сарыарқа даласы]]&quot;]]
Қазақстанның қазіргі жер бедері палеогеографиялық дамудың талай ұзақ кезеңдерінен кейін, теңіздік және континенттік жағдайлардың алмасып отыруынан, климаттың үнемі өзгеріске ұшырауынан және тектоник. қозғалыстардың нәтижесінде қалыптасқан. [[Республика]]ның орт. бөлігінде болған варийлік (герциндік) тау жүйелері жоғ. [[палеозой]]дан бастап қарқынды континенттік мүжілуге ұшырау салдарынан, қалдық қырқалы денудациялық жазықтар мен аласа тауларға айналды. Тек қана [[Торғай]] қолаты мен республиканың солт.-шығыс бөлігін кайнозойдың мореналық алаптарының жекелеген шығанақтары, ал оңт.-батыс бөлігін тұтасымен бор және неогендік теңіз басып жатты. Төрттік кезеңде ғана [http://www.caspiy.kz/kz/mangistau/geo/ Маңғыстау түбегі] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130908154416/http://caspiy.kz/kz/mangistau/geo/ |date=2013-09-08 }} мен оған жапсарлас аудандар [[климат]]ы қуаң жазық [[құрлық]]қа айналды. Қазақстанның оңт.-шығысында неоген-төрттік кезеңде түзілген биік таулы аймақтың қалыптасу процесі бүгінге дейін созылуда. Оған жер қыртысының осы аймақтағы қозғалыстары мен сілкінулері дәлел. Таулы өңірді табиғат [[тарих]]ында 3 рет [[мұз]] басқан, соның салдарынан мұнда қар, мұздықтық аңғарлар, мореналық жыныстар ұшырайды.

=== {{main|Қазақстанның геологиялық құрылымы}} ===
Қазақстан [[Шығыс Еуропа]] [[платформа]]сының оңт.-шығыс шетін ([http://www.kitaphana.kz/ru/downloads/referatu-na-kazakskom/217-kolder-men-tenizder/1785-kaspii-tenizi.html Каспий] маңы синеклизасын) және [[Орал]]-[[Моңғолдар|Моңғол]] қатпарлы белдеуінің батыс бөлігін алып жатыр. Қатпарлы белдеу өзінің оңт.-батысында [[Тұран]] ойпатына (тақтасына) жалғасады.

* '''Тақтаның''' (плитаның) мезокайнозойлық тысының астынан [[Мұғалжар тауы|Мұғалжар]] мен [[Қаратау жотасы (Тянь-Шань)|Қаратаудың]] ([[Маңғыстау облысы|Маңғыстауда]]) [[палеозой]]лық құрылымдары шығып жатады. Бұлардың шығысындағы Қазақстанның таулы-қатпарлы бөлігінде Орт. Қазақстан палеозойлық массиві — [[Сарыарқа (Солтүстік Қазақ жазығы)|Сарыарқаны]], бірнеше қатпарлы жүйелер мен облыстарды (Шыңғыс — [[Тарбағатай тауы|Тарбағатай]], [[Обь]] — [[Зайсан (көл)|Зайсан]] және [[Алтай таулары|Алтай]] — Саян қатпарлы облыстарының қазақстандық бөліктері), Солт. Тянь-Шань мен [[Жетісу]] Алатауының ендік бағытқа жуық альпілік белдеулерін ажыратуға болады. [[Каспий теңізі|Каспий]] маңы синеклизасы (ойпаңы) үш бөлікке жіктелген шөгінділерден тұрады. Төм. бөлігі қалыңд. 13 км-ге дейінгі рифей мен төм. және орт. палеозойдың құмды-тақтатасты, сазды, карбонатты-терригендік қат-қабаттарынан, орт. бөлігі кунгур ярусының (қалыңд. 5 км-дей) тұзды сериясынан, беткі жағы жоғ. пермь-мезозойдың теңіздік, континенттік шөгінділерінен (4–6 км) құралған...

=== {{main|Қазақстан климаты}} ===
'''Қазақстанның климаты''' шұғыл континентті. Климаттың континенттігі оның өзіндік ерекшеліктерінен көрінеді. Оларға: қыс пен жаз температурасының үлкен айырмашылықта болуы, ауаның құрғақтығы, республиканың көп жерінде атмосфералық жауын-шашынның әркелкі түсуі, қыстың солтүстікте ұзақ әрі аязды, оңтүстікте қысқа әрі жұмсақ болуы жатады.

Қазақстан өзі орналасқан географиялық ендігі бойынша климаты ылғалды субтропикалы [[Жерорта теңізі]] елдеріне және [[Қоңыржай климат|қоңыржай континентті]] орталық Еуропаға сәйкес келеді. Бірақ еліміз орасан зор Еуразия құрлығының ортасында орналасқандықтан климатының шұғыл континенттігімен ерекше. Өйткені Дүниежүзілік мұхиттардан мыңдаған километр қашық жатқандықтан олардың климат жұмсартарлық әсері өте аз.

Қазақстан коңыржай климаттық белдеудің оңтүстігінде жатыр, сондықтан жылдың төрт мезгілі ([[жаз]], [[күз]], [[қыс]], [[көктем]]) айқын білінеді. Қыста [[Сібір]]дің қатты суығы келеді. Жазда [[Орта Азия]]ның жылы, тіпті ыстық ауасының әсері жақсы байқалады. Жыл мезгілдерінің арасындағы температуралық айырмашылықтар климаттың континенттігін арттырады.
 
Кең байтақ Қазақстан жерінде оның географиялық орнына (яғни [[атмосфера]]лық ылғалдықтың негізгі көзі — [[мұхит]]тардан тым шалғай орналасуына) және жер бедеріне байланысты қуаң континенттік [[климат]] қалыптасқан. Басқа кез келген аумақты аймақтар сияқты [[республика]] климатына да радиациялық және циркуляциялық факторлар кешені ерекше әсер етеді.

'''[http://e.gov.kz/wps/portal/Content?contentPath=/web%20content/citizenry/social_protec/soc_support/support_semsk/article/1247&amp;lang=kk Радиация] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20170204170732/http://e.gov.kz/wps/portal/Content?contentPath=%2Fweb%20content%2Fcitizenry%2Fsocial_protec%2Fsoc_support%2Fsupport_semsk%2Farticle%2F1247&amp;lang=kk |date=2017-02-04 }}'''. Қазақстан аумағы үстінде бүкіл жыл бойы жоғары қысымды [[ауа]] қабаты үстемдік етеді, ал оған көршілес аймақтарға (солт., батыс және оңт.) төм. қысымды қабаттар тән келеді. Жалпы республика аумағының көп бөлігінде антициклондық [[ауа райы]] басым. Сондықтан мұнда шұғылалы ашық күндер ұзақт. жылына солт-тен оңт-ке қарай 2000 сағ-тан 3000 сағ-қа дейін артып отырады. Жылына солт-те 120, оңт-те 260 күн ұдайы ашық болады, бұлтты күндер саны тиісінше 60 күннен 10 күнге дейін (Балқаш ойысында) кемиді. Міне, осылардың нәтижесінде жиынтық [[радиация]] мөлшері де солт-тен оңт-ке қарай 4200-ден 5500 МДж/м&lt;sup&gt;2&lt;/sup&gt;-ге дейін біртіндеп артады. Сол сияқты төсеніш беттің (жер бетінің) сәуле қайтару қабілетіне байланысты сіңірілетін радиация мөлшері де оңтүстікке қарай бірқалыпты көбейеді. Сәуле қайтару қабілетін қыста тұрақты қар жамылғысы қалыптасқанда ең жоғары шегі 70–80%-ға жетіп, жазда көп жерде 20 – 30%-ке дейін төмендейді. Радиацияның жылдық тиімді сәулелену мәні солтүстікте 1500-ден оңтүстікте 2100 МДж/м&lt;sup&gt;2&lt;/sup&gt;-ге дейін өзгереді. Теріс мәнді радиациялық баланстың маусымдық ұзақт. солт-те 3,5 — 4,5 ай (қараша — наурыз), оңтүстікте — 1 ай.

=== {{main|Қазақстанның су қорлары}} ===
Қазақстанның жер үсті суларының [[ресурсы]] сулылығы бойынша орташа жылдық көлемі 100,5 км³; соның ішінде не бары 56,5 км³-і ғана республика аумағында қалыптасады, қалған көлемі [[Орта Азия]] мемлекеттерінен, [[Ресей|Ресей Федерациясынан]] және [[Қытай|Қытай Халық Республикасынан]] келетін [[өзен]] суларынан құралады. Өзен су ағынының көлемі бойынша Қазақстан планетаның сумен ең аз қамтылған елдерінің қатарына жатады. Қажетті су тұтыну көл. 54,5 км³-ді құрайды, мұның сулылығы бойынша орташа жылдық бағаммен шаруашылыққа пайдаланылу мүмкіндігі 46,0 км3-ден аспайды. Су тапшы жылдары су ресурстарының көл. 58 км³-ге дейін, ал пайдаланылатын су тиісінше 26 км³-ге дейін төмендейді. Тұщы жер асты су қоры 15,1 км³-ді құрайды, оны пайдалану деңгейі 11,3% немесе 1,7 км³. Қайтымды сулардың көл. 4 км³, су көздеріне қайта құйылған су 2 км3-ден аспайды, қалған ағынды құрамы сейіледі немесе жерге сіңіп кетеді. Қайтымды сулар табиғи сулар мен қоршаған ортаны ластаудың негізгі көзі болады.

=== {{main|Қазақстанның топырағы}} ===
Топырақ — табиғат компоненттерінің бірі. Жердің [[геология]]лық тарихында алдымен пайда болған топырақ. Палеогеографиялық зерттеулердің деректері бойынша алғашқы жұқа топырақ қабаты 500 млн жыл бұрын кембрий дәуірінде пайда болыпты. Бұл кезде әлі өсімдік жамылғысы қалыптаспаған.

Топырақ жамылғысын зерттейтін топырақтану ғылымы — жас ғылым. Оның негізін салған XIX ғасырдың 80-жылдары орыс ғалымы В. В. Докучаев — топырақтың табиғи және тарихи дене екенін анықтады.

Қазақстанда өзге елдерде кездесетін топырақ түрлерінің түгелдей дерлігі тараған. Мұнда [[тайга]], [[тундра]] топырағына дейін бар, тек ылғалды [[субтропик]] белдеміне тән топырақ қана жоқ.

===Өсімдігі ===
Қазақстанда [[интродукция]]ланған, мәдени дақылға айналдырылған және кездейсоқ әкелінген түрілерін қоспағанда шамаммен 6025 [[Өсімдіктер|өсімдік]] түрі бар. Жабайы өсімдіктердің 18 түрі [[Космополитизм|космополит]] ([[Антарктика]]дан басқа [[құрлық]]тарда өседі), 285-і голарктикалық түр (Евразия мен [[Солтүстік Америка]]да өседі). Бұлардың ішінде 535-і (шамамен 11%-і) тек Қазақстанда кездеседі ([[эндемик]]тер). Мұнда бірнеше [[Зона|ботаникалық зона]] бар. Тау өсімдіктері өздеріне тән биіктік зоналар құрайды. [[Өзен]]-[[көл]], [[батпақ]], [[жайылма]], [[Шалғындық дала|шалғындық]], [[көлтабан]] өсімдіктері ешқандай зонаға жатпайды.

Су өсімдіктерінің түрі аз (63 [[Гидрофильдік|гидрофильді]] түрі). Олардың құрамында барлық космополиттердің жартысы (шылаңдар мен руппияларды қосқанда 9 түрі), 24 голарктикалық түр (сальвиния, тұңғиқ т. б.) бар. Бұлар су өсімдіктерінің 52%-і, яғни ең көне өсімдіктер. [[Палеоботаника]]лық тұрғыдан да осылай; шылаңдар туысы (21 түрі бар) бұдан 70-100 млн жыл (бор дәуірінде), сальвиния, жестер, телорез 40-70 млн жыл бұрын болған. Тегі тропикалық, гидрофильді өсімдіктер тобына жататын су өсімдіктері Қазақстан жерінде 25-40 млн жыл бұрын [[Олигоцен|(олигоценде]]) қаулап өскен.

Батпақ, өзен жайылмасы мен көлтабан өсімдіктерінің 450-ден астам түрі бар. Шалғынды, кейде батпақты жерлерде [[Бидайық (өсімдік)|бидайық]], [[тарғақ]], [[айрауық]], шалғын [[атқонақ|атқонағы]], шалғын [[беде]]сі, шалғын ноғатығы, кәдімгі бекмания, [[қамыс]], [[қоға]], [[қияқ]] сияқты азықтық шөптер көбірек. Олардың топтасуынан өнімділігі әркелкі [[шабындық]] қалыптасады.

*'''Шөл зона өсімдігі'''
** Сұр топырақты қырат жерлерді ([[Оңтүстік Қазақстан]]) алып жатқан ағаш-бұта құрамында [[пісте]] мен (жемісі — кәдімгі пісте) қатар Регель [[алмұрт]]ы, [[таудаған]], [[тобылғы]], қаратау лепидолофасы, тікенекті бадам (бұлардың көпшілігі сирек кездеседі) бар. [[Талас Алатауы]], Қаржантау мен [[Қаратау жотасы (Тянь-Шань)|Қаратау]] бөктерлері селдір орманды, мұнда сары [[долана]], [[зеравшан аршасы]] басым. Тақырда өсетін [[сексеуіл]] тоғайлары негізінен жапырақсыз аласа (2-8м) «шала ағаш» — қара сексеуілден тұрады. Сексеуіл арасында басқа азықтық өсімдіктер де ([[жусан]], күйреуік, изен, теріскен) аз емес.
**[[Қоңыр топырақтар|Қоңыр]] және сұр қоңыр топырақты шөл даладағы шала бұта өсімдіктердің арасында ақ жусан, қара жусан, туран жусаны, ал гипсті қоңыр топырақта [[баялыш]] көбірек кездеседі. Мұнда түрлі [[Эфемероидтер|эфемероидтар]] (әсіресе баданалы қоңырбас пен жуан сабақты [[қияқ]]) мен [[эфемерлер]] де бар.
** Құм топырақты шөл даладағы бұта өсімдіктерінің арасында [[жүзгін]], құм сексеуілі, [[қоянсүйек]], [[қылша]] түрлері, жапырақсыз құланқұйрық және түкті жүзгін ағаштары басым. Мұнда бұта тәрізді аласа өсімдіктер (жусан, изен) мен [[Көп жылдық өсімдіктер|көп жылдық шөптер]] де (құмерке) көп.
**[[Сор топырақ]]ты шала бұта өскен шөл далада [[сарсазан]], [[бұйырғын]] т. б. өсімдіктер басым.
*'''Далалық зона'''

Далалық зонада [[бөденешөп]], қызылбояу, боз, [[бетеге]], қырғыз бетегесі, қылтық бетеге, көде, еркекшөп бітік өседі. [[Реликт|Реликт өсімдіктері]] — сібір бетегесі, [[ши]] мен көп тамырлы [[жуа]].

* '''Тау өсімдіктері'''
[[Алтай таулары|Оңтүстік Алтай]], [[Сауыр жоталары|Сауыр]], [[Жетісу Алатауы|Жоңғар Алатауы]], Солтүстік және [[Батыс Тәңір тауы|Батыс Тянь-Шань]] өсімдіктері далалық, ормандық және альпілік белдеулерге бөлінеді.

Оңтүстік Алтай мен [[Сауыр-Тарбағатай|Тарбағатайдағы]] далалық белдеу далалық зонамен ұласып жатыр, бірақ мұндағы өсімдіктерге [[Бадам (өсімдік)|бадам]], [[майқарағай]], [[тобылғы]] араласқан. Жоңғар Алатауы мен Тянь-Шаньда (шөл зона) бетеге, боз шалғын, бидайық (түкті бидайық), [[арпа]] (баданалы арпа) тұқымдастары өседі, мұнда [[итмұрын]], [[қызыл шие]] т. б. өсімдіктер көп.

Қазақстан тауларында бірнеше [[орман]] түрлері бар:

* [[самырсын]] және [[қарағай]] ормандары (Алтайда);
* [[Жапырақты ағаш|жапырақты]] (Сауыр);
* майқарағай (Алтай және Жоңғар Алатауы);
* [[шырша]] (Алтайдағы сібір шыршасы, Жоңғар Алатауы мен Тянь-Шаньдағы Шренк шыршасы);
* [[Алма|алма ағаш]] (Жоңғар Алатауы мен Тянь-Шань);
* [[өрік]] (Солтүстік Тянь-Шань);
* [[шетен]] (Тянь-Шань);
* [[Қотыр қайың|ақ қайың]] (Тянь-Шань).

Тау ормандарының мұншама кең алқапта орналасуына, республиканың батысында еменді және қарағашты, ал солтүстүігінде қайыңды және қарағайлы ормандардың бар болуына байланысты ормандар мен орман шалғындарының құрамындағы өсімдіктер Қазақстандағы барлық өсімдіктердін 40%-інен асады. Олардың ішінде 1 космополит (кәдімігі қыранқұлақ), 30-дан астам голарктикалық түр — орман папоротнигі, қауырсын папоротник, усасыр, құлмақ, күреңот, ұртшөп бар. Олар көне заман ормандарынан келіп жеткен реликтілер. Мұндай орман өсімдіктеріне [[грек жаңғағы]], семенов үйеңкісі, лепсі таспасы, тянь-шань цицербитасы, семенов айдаршөбі сияқты аз тараған реликтілер, сондай-ақ «Қазақстанның Қызыл кітабына» енгізілген қырғыз қайыңы, бекара терегі, Мушкетов түйесіңірі, мыңжылқы усасыр қырыққұлағы сияқты эндемдер айырықша сипат береді.
* '''Альпі белдеулері'''
** Альпіге [[доңызсырт]] шабындықтары мен майда шөпті шалғындықтар тән. Бұлардың алғашқысы түкті доңызсырттан, ал Алтайда Белларди  доңызсыртынан тарайды. Майда шөпті шабындық құрамында крылов бетегсі, монғол птильагростисі, ал түрлі шөптерден альпі [[маралоты]], [[таран]], сарғыш [[майдажелек]] т. б. бар.
** Субальпілік шалғындықтар тау белдеулерімен шекаралас жерлерде қалыптасқан. Тянь-Шаньда бұл — крылов бетегсінен, жартас [[Қазтамақ тұқымдасы|қазтамағынан]], кәдімгі манжеткадан құралған шалғындықтар. Тек [[мысыққұйрық]]тан тұратын шалғандықтар да кездеседі. Әдетте бұлардың бәрі құнарлы жаздық жайылымдар, шабындық жерлер.&lt;ref name=&quot;ReferenceA&quot;&gt;ҚазССР. Қысқаша энциклопедия, 2-том. Алматы - 1987&lt;/ref&gt;

=== Жануарлар дүниесі ===
Ұлан байтақ Қазақстан жерінде [[сүтқоректілер]]дің 172, [[Құстар|құстың]] 485, [[бауырымен жорғалаушылар]]дың 52, [[қосмекенділер]]дің 12, [[Балықтар|балықтың]] 150-ге жуық түрі бар. Омыртқасыз жәндіктер ([[Жәндіктер|насекомдар]], шаян тәрізділер, [[ұлулар]], [[құрттар]] т. б.) бұдан да көп. Тек жәндік түрлерінің өзі-ақ 30 мыңнан асады. Жануарлар түрінің осыншалық көп болуы республиканың географиялық орнына, жер бедерінің дамуы мен жануар түрлері қалыптасуының ұзақ та күрделі тарихына байланысты.
* '''Жануарлардың табиғат зоналары бойынша мекендеу'''і: 
**'''Орманды дала зонасы'''. Қазақстанның солтүстігіндегі орманды дала зонасында [[бұлан]], [[елік]], [[ақ қоян]], [[Тышқандар|сұр тышқан]], [[Егеуқұйрықтар|су егеуқұйрығы]], орман тышқаны, [[бұлдырық]], [[Аққұр|ақ кекілік]], көл айдындарын суқұстары — [[Аққулар|аққу]], [[Қаздар|қаз]], [[үйрек]], [[Шағалалар|шағала]], [[тарғақ]], [[қасқалдақ]] мекендеген. Оңтүстікке қарай созылып жатқан [[Еділ-Жайық|Еділ]] жағалауынан [[Алтай]] таулы бөктеріне дейінгі астық тұқымдас шөп пен [[жусан]], [[бетеге]] өскен далада [[суыр]], дала [[Дала алақоржыны|алақоржыны]], сүйірбас сұр тышқан, кәдімгі сұр тышқан, дала тышқаны, [[Сарышұнақтар|саршұнақ]] (үлкені, кішісі, жирені), ал құстан — [[дуадақ]], [[безгелдек]], [[Жылқышы (құс)|жылқышы]], [[Сұңқарлар|сұңқар]], дала трикушкасы, [[бозторғайлар]], [[Дала қыраны|қыранқара]], дала [[Құладындар|құладыны]] мен шабындық құландыны қоныстайды. [[Көктем]]нен [[күз]]ге дейін бұл жерлерде [[ақбөкен]] үйірлері жайылады, олар қысқа қарай шөлді аймаққа ығысады.
** '''Далалық зона'''. Едәуір бөлігін [[Жайық]] өзенінің аңғарындағы [[орман]] алып жатқан далалық зонаның батыс бөлігін бұлан, елік жайлаған, мұнда европалық [[қара күзен]], жұпар тышқан, [[орман сусары]] да кездеседі. Қосмекенділерден Жайық т. б. өзендердің аңғарында [[тарбақа]], орман [[Нағыз бақалар|бақасы]] кездеседі. Мұнда бұлдырық, сұр кекілік, тырна, бозторғай көп. Сыңсыған [[қарағай]] өскен тау сілемдері ([[Көкше]] қыраты) бар далалық зонаның орта бөлігінде бұлан, елік, [[сілеусін]], қызыл тоқалтіс сияқты орман тұрғындары, аққоян, [[Тиіндер|ақтиін]] ([[Ертіс]] бойындағы қалың орманда), бұлдырық, қаратоқылдақ, кәдімгі тоқылдақ кездеседі. Далалық зонаның шығысында суыр, дала тышқаны, дала [[Шақылдақтар|шақылдағы]] сияқты жануарлармен қатар аққоян, сілеусін, елік, [[арқар]] мекендеген.
** '''Шөлейт зонасы'''. Өсімдік жамылғысы әркелкі шөлейт зонасында- саршұнақтар (кішісі, орташасы, сарысы) мен [[Қосаяқтар|қосаяқтың]], құм тышқан мен толай қоянның бірнеше түрі мекендеген. Мұнда [[ақбөкен]] де, [[қарақұйрық]] та көптеп кездеседі. Бұл зонада құстан [[дуадақ]], [[Шілдер|шіл]], қылқұйрық, бозторғай т. б. бар.
** '''Шөл зонасы'''. Республиканың оңтүстігін тау бөктеріне дейін алып жатқан шөл зонада тек осында ғана мекендейтін бірнеше жануар түрлері бар, олар оңтүстікте республика шебінен тысқары шығып кетеді. Қыста қар тоқтап, көктемде қар суы жиналатын [[Үстірт (Маңғыстау)|Үстірт]] пен Маңғышылақ жартастарының арасында кездесетін үстірт [[муфлон]]ы жұтаң өсімдіктермен қоректеніп, ащы суды қанағат етеді. Үстіртте ұзын инелі [[Кірпітәрізділер|кірпі]], қарақұйрық, шөл сілеусіні — [[қарақал]] кездеседі. [[Сазды]] және [[Қиыршық тастар|қиыршық тасты]] шөл дала жануарларынан Қазақстаннан басқа жерлерде кездеспейтін ерекше тұқымдас өкілі — жаламан мекендейді. Ол тек [[Бетпақдала]]да, [[Балқаш]] көлінің солтүстік жағалауындағы кейбір аудандарда, [[Алакөл (көл)|Алакөл]] және [[Зайсан (көл)|Зайсан]] қазаншұңқырында ғана табылған. Солтүстік Балқаш маңындағы бірнеше жерден ғана табылған бесбашбайлы ергежейлі қосаяқ та ерекше хайуан. Ірі жануарлардан осы шөл далада ақбөкен, қарақұйрық қыстайды. Құстан — шіл, қылқұйрық, тырна, жек дуадақ кездеседі. Түк аяқты қосаяқ, үшбашбайлы ергежейлі қосаяқ, құм тышқаны, жіңішке башбайлы саршұнақ, ала [[Жертесерлер|жертесер]], құм мысығы т. б. құм ішінде тіршілік етуге бейімделген. Оңтүстік Балқаш құмында осы араға тән сексеуіл жорға торғайы, шөл дала [[Жапалақтәрізділер|жапалағы]] тіршілік етеді. Құмайтты шөлде бірқатар [[Кесірткелер|кесіртке]] (жұмыр бас, ешкіемер), [[Жыландар|жылан]] (оқ жылан, айдаһар, қара шұбар жылан т. б.) түрлері, дала [[Тасбақалар|тасбақасы]] тараған. Өзен-көл аңғарындағы орман-тоғайларда елік, [[жабайы шошқа]], құм қоян, [[қырғауыл]] т. б. кездеседі. Балқаш, [[Сасықкөл (көл, Алматы, Абай облыстары)|Сасықкөл]] және т.б. көлдердің жағалауындағы қалың [[қамыс]] арасында [[Бірқазандар|бірқазан]], [[жалбағай]], [[Үлкен аққұтан|аққұтан]], [[көкқұтан]], [[Суқұзғындар|қарақаз]], шағала бар. Алакөл айдынынан өте сирек кездесетін, «Қазақстан Қызыл кітабына» енгізілген [[реликт шағала]] қоныстайды.
** Қазақстанның шығысы мен оңтүстігін қоршап жатқан таулардың жануарлар дүниесі де сан алуан. Қылқан жапырақты Алтай ормандарында [[бұлан]], [[Кермарал|марал]], [[құдыр]], сібір таутекесі, арқар, алтай көртышқаны, қоңыр аю, бұлғын, құну, күзен, барыс, тиін, борша тышқан, алтай суыры, құр, шіл, тундра кекілігі, ақ кекілік, алтай ұлары, кукша, жорға торғай кездеседі. Зайсан қазаншұңқырынан оңтүстікке қарай созылып жатқан тауларда (Сауыр, Тарбағатай, Жоңғар Алатауы) марал, елік, арқар, сібір таутекесі, қоңыр аю, сілесін, барыс, ұзынқұйрық саршұнақ мекендейді. Жоңғар, Іле Алатауы мен Талас Алатауында көкшіл суырдың орнына қызыл суыр және өте сирек кездесетін Менабир суыры жерсіндірілген. Қазақстанның оңтүстік-шығыс тауларында жыртқыш құстардан қозықұмай, тазқара, бүркіт тіршілік етеді. Бұл жерлерге сондай-ақ гималай ұлары, кекілік, ұзақ қарға, шау қарға, қызыл құйрық торғай, аршалық ементұмсық, тау шымшық, көкқұс тән. Жоңғар Алатауындағы кіші-гірім өзендерде жетісу [[тритон]]ы тіршілік етеді&lt;ref name=&quot;ReferenceA&quot;/&gt;.

=== Ерекше қорғалатын табиғи аумақтар === 
[[Сурет:Piktalgar.jpg|thumb|300 px|[[Алматы қорығы]]ндағы Талғар шыңы]]
[[Сурет:IMG 7431-Sharyn canyon.jpg|thumb|300 px|[[Шарын шатқалы]]]]
{{main|Қазақстан ерекше қорғалатын табиғи аумақтары}}
'''Ерекше қорғалатын табиғи аумақ''' — ерекше қорғау режимі белгіленген мемлекеттік табиғи-қорық қорының табиғи кешендері мен объектілері бар жер, су объектілері және олардың үстіндегі әуе кеңістігінің учаскелері.

Ерекше қорғалатын аумақ  — кеңістігінде бағалы табиғи немесе колдан жасалған (бағалы [[Экологиялық жүйе|экожүйе]], [[гейзерлер]], бау- саябақ ескерткіштері, инженерлік құрылыстар, т. б.) немесе қоршаған ортаға қолайлы әсер ететін кеңістіктер ([[Орман жолақтары|орман жолағы]], [[көгерген аймақтар]]), аумақтар, [[акватория]]лар. Мүндай аумақтар тек заңмен ғана емес, арнайы бақылауда болып, адамдармен қорғалады.&lt;ref&gt;Қазақ тілі терминдерінің салалық ғылыми түсіндірме сөздігі: Экология және табиғат қорғау / Жалпы редакциясын басқарған – түсіндірме сөздіктер топтамасын шығару жөніндегі ғылыми-баспа бағдарламасының ғылыми жетекшісі, педагогика ғылымдарының докторы, профессор, Қазақстан Республикасы Мемлекеттік сыйлығының лауреаты А.Қ.Құсайынов.
 – Алматы: «Мектеп» баспасы» ЖАҚ, 2002 жыл. – 456 бет. ISBN 5-7667-8284-5&lt;/ref&gt;

=== Табиғат ресурстары ===
{{main|Қазақстанның кен ресурстары}}
Қазақстан кен байлықтарының қоры мен әр алуандығы жағынан Жер шарындағы бай аймақтардың бірі. Минералдық шикізат қорлары Қазақстанның ұлттық экономикасының тұрақты дамуы мен қауіпсіздігінің маңызды кепілі. Қуатты минералдық шикізат базасының қазіргі жай-күйі республиканы шет елдердің кен қазбаларына тәуелділіктен толық арылтып, Қазақстанның дүниежүз. рынокқа минералдық шикізат қорлары мен оның өңделген өнімдерін шығаруына мүмкіндік берді. Минералдық шикізат ресурстары еліміздің даму стратегиясын анықтайтын негізгі факторлардың бірі. Маңыздылығы жағынан олар үш топқа бөлінеді. Бірінші топқа негізгі қаржы түсімін қамтамасыз ететін және экон.-саяси мәні бар стратегиялық кен байлықтары жатады: мұнай, газ, көмір, уран, хромит кен орындары. Екінші топты қаржы түсімін қамтамасыз ететін әрі Қазақстанның индустриялық бет-бейнесінің негізі болып табылатын маңызды кен байлықтары құрайды: темір, марганец, мыс, қорғасын, мырыш, алюминий және алтын кен орындары. Үшінші топқа ішкі және сыртқы рыноктарда жоғары сұранымға ие қалайы, күміс, фосфор, барит кен орындары кіреді. Кен байлықтардың барланған қоры негізінде ондаған мұнай-газ және кентас өндіретін кәсіпорындар жұмыс істейді, олар 70-тен аса әр түрлі минералдық шикізат түрлерін өндіреді және өңдейді.

== Саяси жағдайы ==
{{Main|Қазақстанның ішкі саясаты}}

Қазақстан&amp;nbsp;— 1995 жылғы 30 тамызында республикалық [[референдум]]да қабылданған [[Қазақстан Республикасының Конституциясы|Конституция]] бойынша&amp;nbsp;— өзін демократиялы, зайырлы, құқықты және әлеуметтік мемлекет ретінде орнықтырады. Қазақстан Республикасы&amp;nbsp;— президенттік басқару формасындағы біртұтас мемлекет. Республиканың ең жоғары өкілді органы&amp;nbsp;— [[Қазақстан Республикасының Парламенті|Парламент]]. Ол республиканың заң шығару қызметін жүзеге асырады. Парламент тұрақты жұмыс істейтін екі Палатадан: [[Қазақстан Парламентінің Сенаты|Сенаттан]] және [[Қазақстан Республикасы Парламентінің Мәжiлiсі|Мәжілістен]] тұрады.

Сенат әр [[облыс]]тан, [[республикалық маңызы бар қала]]дан және Қазақстан Республикасының елордасынан екі адамнан, тиісінше облыстың, республикалық маңызы бар қаланың және Республика елордасының бірлескен отырысында сайланатын депутаттардан құралады. Сенаттың 15 депутатын Парламент өкілеттігі мерзіміне [[Қазақстан Республикасының Президенті|Республика Президенті]] тағайындайды.

Мәжіліс дәрежелі өкілеттілік және біртұтас жалпыұлттық сайлау округінің аумағы бойынша партиялық тізім негізінде сайланған 98 депутаттардан құралады, және 9 депутатты [[Қазақстан халқы ассамблеясы|Қазақстан халқы Ассамблеясы]] сайлайды.

[[Сурет:Nursultan Nazarbayev 27092007.jpg|150px|нобай|оңға|Нұрсұлтан Назарбаев]]
Президент [[Қазақстан Республикасының Үкіметі|Үкіметті]] Мәжілістегі көпшілік алған партия ұсынысымен құрады. Республика [[Қазақстан Республикасының Премьер-Министрі|Премьер-Министрі]] тағайындалғаннан кейінгі он күн мерзім ішінде Премьер-Министр Үкіметтің құрылымы мен құрамы туралы Республика Президентіне ұсыныс енгізеді. Премьер-Министр Республиканың бүкіл аумағында міндетті күші бар өкімдер шығарады.

Қазақстан Республикасының [[Қазақстан Конституциялық Кеңесі|Конституциялық Кеңесі]] жеті мүшеден тұрады, олардың өкілеттігі алты жылға созылады. Конституциялық Кеңестің Төрағасын Республиканың Президенті тағайындайды.

Қазақстан Республикасында сот төрелігін тек сот қана жүзеге асырады. Заңмен құрылған [[Қазақстан Жоғарғы Соты|Республиканың Жоғарғы Соты]] және Республиканың жергілікті соттары Республиканың соттары болып табылады.

=== Жергілікті мемлекеттік басқару және өзін-өзі басқару ===
Жергілікті мемлекеттік басқаруды тиісті аумақтағы істің жай-күйіне жауапты жергілікті өкілдік ([[мәслихат]]) және атқарушы органдар ([[әкім]]дік) жүзеге асырады.

=== Сыртқы саясат ===
{{main|Қазақстанның сыртқы саясаты}}

Қазақстан Республикасының сыртқы саясаты белсенділігімен, тепе-теңдік сақтауға ұмтылысымен, прагматизмдігімен, сындарлы сұхбат жүргізуге талпынысымен және көпжақты ынтымақтастыққа бағытталғандығымен ерекшеленеді. Халықаралық аренада мемлекетіміз өзінің тарихи, геосаясаттық және экономикалық факторларына байланысты көп ғасырлар бойы сыртқы саясатын халықаралық ынтымақтастық, көршілес мемлекеттермен татуластық және олардың аймақтық біртұтастығын кұрметтеу принципіне негіздеп жүргізіп келеді.

Қазақстанның өзге мемлекеттермен тең құқылы және екі жаққа да тиімді қарым-қатынас құруға ынталы екендігі оның бүгінгі күні дипломатиялық байланыс орнатқан шет мемлекеттердің санының көптігімен дәлелденіп отыр. 1991 жылы тәуелсіздік алған сәттен бастап біздің республика әлемнің 130 мемлекетімен дипломатиялық қарым-қатынас орнатты.

=== Қазақстан Республикасы сыртқы саясатының 2020-2030 жылдарға арналған тұжырымдамасы ===

2020 жылғы 6 наурызда Қазақстан Республикасы сыртқы саясатының 2020-2030 жылдарға арналған тұжырымдамасы жарияланды. Құжатта мынадай басымдықтар негізге алынған: 
- үдемелі сипатқа ие және ел дамуының жаңа кезеңінде Тұңғыш Президент – Елбасының сыртқы саяси бағытын жалғастыруға өзінің сабақтастығын сақтайтын елдің ашық, болжамды және дәйекті сыртқы саясаты;
- адам құқықтарын қорғау, гуманитарлық дипломатияны дамыту және қоршаған ортаны қорғау; 
- халықаралық аренада экономикалық мүдделерді ілгерілету, соның ішінде инвестициялар тарту бойынша мемлекеттік саясатты іске асыру; 
- халықаралық бейбітшілік пен қауіпсіздікті сақтау; 
- ең алдымен, негізгі әріптестер – Ресей, Қытай, АҚШ, Орталық Азия мемлекеттері және Еуропалық Одақ елдері, ал көпжақты құрылымдар бойынша – Біріккен Ұлттар Ұйымы, Еуропадағы қауіпсіздік және ынтымақтастық ұйымы, Шанхай ынтымақтастық ұйымы, Тәуелсіз мемлекеттер достастығы және басқа да ұйымдармен өзара тиімді байланыстарды нығайтуды білдіретін өңірлік және көпжақты дипломатияны дамыту.&lt;ref&gt;https://www.inform.kz/kz/kasym-zhomart-tokaev-kr-syrtky-sayasatynyn-2020-2030-zhyldarga-arnalgan-tuzhyrymdamasyn-bekitti_a3622803&lt;/ref&gt;

=== Қазақстандағы саяси реформалар ===

2019 жылғы маусымда Қазақстан Президенті Қасым-Жомарт Тоқаевтың бастамасымен Ұлттық қоғамдық сенім кеңесі құрылды. Оның негізгі мақсаты – жұртшылық, саяси партиялар, азаматтық қоғам өкілдерінің қатысуымен өтетін талқылаудың негізінде мемлекеттік саясаттың өзекті мәселелері бойынша ұсыныстар мен ұсынымдар әзірлеу.&lt;ref&gt;https://egemen.kz/article/202452-ulttyq-qoghamdyq-senim-kenhesininh-dgugi-salmaqty&lt;/ref&gt;

2019 жылдың шілдесінде Қазақстан Президенті азаматтардың сындарлы сұрауларына жедел әрі тиімді жауап беретін «Халық үніне құлақ асатын мемлекет» тұжырымдамасын жария етті.&lt;ref&gt;https://egemen.kz/article/211354-khalyq-unine-qulaq-asatyn-memleket&lt;/ref&gt; 

Сонымен бірге, Қазақстанда балама көзқарастар мен пікірлерді көтермелеу мақсатында басқа партиялардың өкілдеріне кейбір парламенттік комитеттерде төрағалық етуге мүмкіндік беретін заң қабылданатын болады. Саяси партияларды құру үшін тіркеу кедергісі 40 мыңнан 20 мың адамға дейін төмендетіледі. &lt;ref&gt;https://abai.kz/post/103296&lt;/ref&gt;

Қазақстанда бейбіт жиналыстар туралы жаңа заң қабылданды. Заңда пикет, демонстрация, шеру, митинг сияқты бейбіт жиналыстың негізгі тұжырымдамалары мен нысандарын қалыптастыруға мүмкіндік беретін концептуалды аппаратты енгізу қарастырылған. Заң ұйымдастырушылардың, бейбіт жиналыстарға қатысушылардың және журналистердің мәртебесін, құқықтары мен міндеттерін реттейді. 

Қоғамдық қауіпсіздікті күшейту мақсатында Президент Қ.К.Тоқаев тұлғаға қарсы жасалатын қылмыс үшін қолданылатын жазаны да күшейтті. &lt;ref&gt;https://informburo.kz/kaz/seksualdy-sipattay-ylmystara-zhaa-bap-engzlu-mmkn-za-zhobasyn-taldaymyz-.html&lt;/ref&gt;

=== Қоғам ===
Қазақ техникалық мамандары [[Қазақ инженерлер бірлестігі|Қазақ Инженерлер Бірлестігі]] ұйымына біріккен.

==Мереке және демалыс күндер==
{{lower|0.4em|&lt;ref&gt;[http://www.worldtravelguide.net/kazakhstan/public-holidays Kazakhstan Public Holidays]. Worldtravelguide.net. Тексерілген 2013-01-14.&lt;/ref&gt;}}
{{lower|0.4em|&lt;ref&gt;[http://egov.kz/wps/portal/!ut/p/b1/04_SjzQ0MbUwtLQwMtWP0I_KSyzLTE8syczPS8wB8aPM4v09DN3cTS2NDfxdLFwNPC1Mjf3cfDyM3L2NgAoicSswACogSr8BDuBoQEh_uH4UPiVgF4AV4LHCzyM_N1U_NyrHzdJT1xEAojlmQQ!!/dl4/d5/L0lDUmlTUSEhL3dHa0FKRnNBLzRKVXFDQSEhL2Vu/]&lt;/ref&gt;}}

{|class=&quot;wikitable&quot; style=&quot;font-size:95%;&quot;
|- style=&quot;background:#efefef;&quot;
! style=&quot;width:80px;&quot;|Күн!! style=&quot;width:170px;&quot;|Қазақша аталуы
|-
|[[1 қаңтар|1]]–[[2 қаңтар]]
|[[Жаңа жыл]]
|-
|[[7 қаңтар]]
|Рождество мейрамы (Рождество Христово)
|-
|[[8 наурыз]]
|[[Халықаралық әйелдер күні]]
|-
|[[21 наурыз|21]]–[[23 наурыз]]
|[[Наурыз мейрамы]]
|-
|[[1 мамыр]]
|[[Қазақстан халқының бірлігі күні]]
|-
|[[7 мамыр]]
|[[Отан қорғаушы күні (Қазақстан)|Отан Қорғаушылар күні]]
|-
|[[9 мамыр]]
|[[Жеңіс күні]]
|-
|[[6 шілде]]
|[[Астана күні (Қазақстан мейрамы)|Астана күні]]
|-
|[[30 тамыз]]
|Қазақстан Республикасының Конституциясы күні
|-
|Қажылықтың соңғы күні.
|[[Құрбан айт]]
|-
|[[1 желтоқсан]]
|[[Тұңғыш президент күні (Қазақстан)|Тұңғыш Президент күні]]
|-
|[[16 желтоқсан|16]]-[[17 желтоқсан]]
|[[Қазақстан Республикасының Тәуелсіздік күні|Тәуелсіздік күні]]
|}

== Экономикасы ==

Тәуелсіздік кезеңінде Қазақстанға әлемнің 120-дан аса елінен 330 млрд доллар шетелдік инвестиция тартылды.&lt;ref&gt;https://www.inform.kz/kz/28-zhylda-kazakstanga-kansha-investiciya-tartyldy_a3595458&lt;/ref&gt;

Дүниежүзілік Банктің «2020 жылғы бизнес жүргізу» есебінде Қазақстан әлемде 25-ші орынға ие болды және миноритарлық инвесторлардың құқықтарын қорғау бойынша әлемдегі ең үздік ел атанды.
Қазақстанның ЖІӨ 179,332 млрд. АҚШ долларын құрайды және жылдық өсім қарқыны 4,5%- ға тең. Қазақстанның ЖІӨ жан басына шаққанда 9 686 АҚШ долларын құрайды.&lt;ref&gt;https://stat.gov.kz/official/dynamic&lt;/ref&gt;

Қазақстан Қытай мен Қатардан кейін ХХІ ғасырдың бірінші онжылдығының ең серпінді 25 экономиканың арасында үшінші орынға ие. Қазақстанның әлемдік саудадағы рөлі мен жаңа Жібек жолындағы орталық орында орналасуы елге миллиардтаған адамға өз нарықтарын ашуға мүмкіндік берді. Қазақстан Дүниежүзілік сауда ұйымына 2015 жылы мүше болды.

Қазақстан экономикасының әлемдік экономикадағы үлесін анықтаудың негізгі көрсеткіші — елдің халықаралық саудадағы үлесіне қарап анықтауға болады. Қазақстанның сыртқы сауда айналымы жылдан жылға өсіп келеді: 1995 жылы $9 млрд болатын болса 2008 жылы $109 млрд болды. Негізгі өсім мұнай өндіру және металлугрия саласыныңеншісіне тиесілі. Экспорт өндірілетін өнім көлемінің өсуіне жәнебағаның қымбаттауына байлнысты.

Ал импорттың өсуі тиісінше өнімді өндіруге қажетті машиналар мен жабдықтарды сатып алудың нәтижесінде өсті&lt;ref&gt;[http://forbes.kz/process/expertise/v_mirovoy_ekonomike_kazahstan_vnizu_pischevoy_tsepochki В мировой экономике Казахстан - внизу пищевой цепочки] 2013 жылдың 27 ақпан күні қаралды&lt;/ref&gt;.

2009 жылы сыртқы сауда айналымы 34%-ға төмендеп кеттті, оның негізгі себепшісі мұнай мен металл бағасының төмендеуі. Дегенмен, 2010 жылдан бастап бағалардың қайта өсуіне байланысты қарқынды даму байқалды, Нәтижесінде экспорттық-импорттық операциялар көлемі  $137 млрд. құрады. Экспорт ($92 млрд) иморттан екі есе көп болды ($45 млрд).

Экспорттың 75% — минералды ресурстар, ең үлкен бөлігі мұнай, газ, көмір, уран сияқты пайдалы қазбаларға тиесілі. Қалған 13% — металлдар және 3,4% — ауылшаруашылық өнімдері құрайды (негізгісі бидай), 4,2% — химия өнеркәсібінің өнімдері. Негізгі өндіретін тауар — өңделмеген  табиғи қазбалар құрайды. Қазақстан әлемдік сауда нарығында табиғи ресурстарды қамтамасыз етуші ретінде қызмет етеді.

Қазақстан дүинежүзілік сауда ұйымына 2015 ж. 22 маусымда мүше болды.&lt;ref&gt;[http://kaz.tengrinews.kz/kazakhstan_news/nazarbaev-kazakstannyin-dsu-ga-kru-jonndeg-kelssozderdn-262874/ Назарбаев Қазақстанның ДСҰ-ға кіру жөніндегі келіссөздердің аяқталғанын жария етті]&lt;/ref&gt;
{{main|Қазақстан экономикасы}}
&lt;gallery&gt;
Сурет:Modern Almaty.jpg|Дамыған Алматы
Сурет:Kazah tenge.jpg|[[Қазақстан теңгесі]]
&lt;/gallery&gt;
=== Қазақстанның сыртқы экономикасы ===
Қазақстанның сыртқы экономикасы әлем елдерімен  экономикалық, сауда, валюта, ғылыми-техникалық, мәдени және басқа да қатынастарды қамтып отыр. Бұл сала субъктілері сыртқы экономикалық қызметтерге байланысты меншік түрі бойынша тәуелсіз елімізде тіркелген Қазақстанның немесе шет мемлекеттердің заңды немесе жеке тұлғалары болып табылады. Сыртқы экономика саласында басты және маңызды орында сауда саласы. Соңғы жылдарда қазақстаннан экспортталатын тауардырдың үлесі үш есеге өсті. Оған бірнеше факторлар себепші болып отыр. Қолайлы инвестициялық жағдайлардың жаалуы тікелей шетелдік қомақты инвестициялардың тікелей ағылып келуіне себепші болды, оның негізгі бөлігі еліміздің мұнай өндіру саласына жұмсалады. Біріншеден, бұл өз кезегінде мұнай мен газ конденсатын өндіруді қарқынды дамытты. Екіншіден, дүниежүзілік тауар нарығындағы көмірсутектер шикізатын сату шартының қолайлылығы  экспорт әлеуетінің өсіне жағдай жасады. Дәл осылай деп тау-кен металлургия сала-соңғы оң жыл көлемінде жалпы қазақстандық экспорт және қызмет көрсету үлесінің көбеюі, әлемдік  сауданың дамуымен салыстырғандағы оның қарқынды дамуы мен көлеміне байланысты болып отыр. 
    
Қазақстандығы тауар экспорттау динамикасының деңгейінің өсуі оның жоғары, екпінді дамуын көрсетеді. Орташа есеппен он жыл ішінде тауар экспорттау төрт есеге өссе, импорт үш жарым есеге өсті. Әлемдік деңгеймен салыстырмалы түрде қарағанда еліміздің макроэкономикалық көлемі жоғары емес. Осыған қарамастан Қазақстанның сытрқы экономикалық саласын болащақта дамытуына орасан зор шамасы бар. Атап айтқанда, бүгінде 500-ден астам кен орындары барланып, минералды шикізаттың 1220 түрінің барлығы анықталған. Осылардың көпшілігінен біздің еліміз дүние жүзі бойынша алдыңғы орында. Осылайша, Қазастан барланған цинк, вольфрам және барит қорларын әлем бойынша бірінші орында болса, күміс қорғасын және хромит қорынан екінші орында, мыс, марганец, флюорит бойынша үшінші, молибден қорынан төртінші, сонымен қатар алтын қоры жөнінен алдыңғы қатардағы он елдің қатарында. 
    
Елімізде темір рудасы әлемдік қордың 8 пайызын, уранның жобамен 25 пайызын құрайды. Қазақстан мұнай қорын барлаудан әлемдегі он елдің қатарында. 
     
Ғаламдық қаржылық — экономикалық  тоқырау республикамыздың сыртқы экономикалық саласына кері әсерін тигізді.

== Энергетикасы ==
{{main|Қазақстан энергетикасы}}

=== Мәдениет және қоғам ===
{{main |Қазақ мәдениеті}}, {{main|Қазақстанның әдебиеті мен өнері}}, {{main|Қазақ өнері}}

=== Білім беру жүйесі ===
{{main|Қазақстанның білім беру жүйесінің тарихы}}

=== Бұқаралық ақпарат құралдары ===
{{main|Қазақстанның бұқаралық ақпарат құралдары}}

=== Әлеуметтік саласы ===
{{main|Қазақстанның әлеуметі}}

=== Қарулы күштері ===
{{main|Қазақстан Республикасы Қарулы Күштері}}

Қазақстан Республикасының әскери құрылымы әскери басқару органдарын, Қарулы Күштердің түрлерін, арнайы әскерлерді, тыл, әскери оқу орындары мен ғыл. мекемелерді қамтиды. Соғыс уақытында құрамына қорғаныс мин-не қарайтын әскер түрлерінен басқа Ішкі істер мин-нің ішкі әскерлері, Ұлттық қауіпсіздік к-тінің шекара қызметі және басқа да әскерлері, респ. “Ұлан”, азаматтық және аумақтық қорғанысты басқару мен құру органдары кіреді. Қазақстан Республикасы Қарулы Күштерінің басты мақсаты — елдің егемендігін, аумағының тұтастығын, экономикасын, мемл. ин-ттары мен азаматтарын соғыс қатерінен қорғау, жаугершілік немесе әскери қақтығыстар туғызудың алдын алу, Қазақстанның орнықты дамуы үшін қолайлы жағдай туғызу.

Республика Қарулы Күштеріне бейбіт кезеңде мынандай негізгі міндеттерді орындау жүктелген: 
* әскери күшті, жауынгерлік даярлықты қамтамасыз етіп, басқару органдары мен әскерлерді ел ішіндегі қақтығыстарды, 
* Қазақстан Республикасының мемл. шекарасында немесе аум-ның шегінде туған кез келген заңсыз қарулы күш көрсетуді тұмшалап, тойтара алатын деңгейде ұстау; 
* әуе кеңістігін күзету, сондай-ақ, мемл. шекараның жедел-стратег. тұрғыда маңызды өңірлерін жабу; 
* маңызды әскери нысандарды күзету; 
* елдің кез келген ауданында жағдайды тұрақтандыру жөніндегі батыл іс-қимылға әзір болу; 
* халықаралық міндеттемелерге сәйкес бітімгершілік және өзге де операцияларға қатысу.

Бұл міндеттерді орындауды Қарулы Күштер Қазақстан Республикасының басқа да әскерлері мен әскери құрылымдарымен өзара тығыз іс-қимылда жүзеге асырады. Бұл ретте Қазақстан Республикасы Ұлттық қауіпсіздік к-тінің шекара қызметіне құрлықта, теңізде, көлдерде және өзге де су айдындарында мемл. шекараны күзету мен қорғау, сондай-ақ, лаңкестікке (террорға), қару мен есірткі саудасына қарсы күреске қатысу жүктеледі. Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2000 ж. 23 қарашадағы 1579 қаулысына сәйкес елімізде Оңт., Батыс, Шығыс, Орт. әскери округтері құрылған. Оңт. әскери окуругінің қорғайтын жер аумағына: Алматы, Жамбыл, Оңтүстік Қазақстан, Қызылорда облыстары кіреді. Округтің орт. штабы Тараз қаласында. Шығыс әскери округі қорғайтын жер аумағына: Шығ. Қазақстан, Павлодар облыстары кіреді. Округтің орт. штабы Семей қаласында. Батыс әскери округінің қорғайтын аумағына: Ақтөбе, Атырау, Бат. Қазақстан, Маңғыстау облыстары кіреді. Округтің орт. штабы Ақтөбе қаласында. Қазақстанның қалған облыстары Орт. әскери округіне қарайды. Орт. штаб – Қарағанды қаласында.

Қазақстанның геосаяси жағдайы үлкен өзгерістерге (экстремизм, шекараға таяу жерлерде әскери қақтығыстардың өршуі, жаңадан ядр. мемлекеттер пайда болуы, т. б.) ұшырауда. Осыған байланысты Қазақстан Республикасы Қарулы Күштерінің әскери доктринасы орташа мерзімді кезеңге есептеліп жасалған (1999–2005) қорғаныстық сипатқа ғана ие. Ол әлемдегі және аймақтағы әскери-саяси жағдайды кешенді бағалауға, мемлекеттің экон. болмысы мен материалдық қорының мүмкіндіктеріне сүйенеді. Доктрина Қазақстанның ұлттық қауіпсіздігі стратегиясының негізгі ережелерін нақтылайды және шабуыл жасалған жағдайда елдің қорғанысын ұйымдастыруға, ұжымдық әскери қауіпсіздікті қамтамасыз ету жөніндегі одақтас мемлекеттермен бірлескен күш-жігерді үйлестіруге бағытталған.

== Қызықты деректер ==
* 1. Қазақстанда 19 миллионнан астам адам, шамамен 130-дан астам этнос тұрады. Оның 48,71 % — ерлер, 51,29 % — әйелдер. Қазақстан халық саны бойынша әлемде 64-орында.

* 2. Қазақстанның аумағы [[Азия]] мен [[Еуропа]]да орналасқан. Жер көлемі — 2,7 миллион шаршы шақырым. Дүниежүзінде [[Жер аумағы бойынша мемлекеттер және тәуелді аймақтар тізімі#Аумағы бойынша жалпы елдер мен тәуелділіктер|9-орында]] тұр. Қазақстанның территориясына 3 [[Түркия]], 5 [[Франция]] немесе 7 [[Жапония]] сиып кетер еді.

* 3. Қазақстанда екі сағаттық белдеу бар, климаты — күрт континенталды. Ауа температурасы -45-тен +45 градусқа дейін болады. 

* 4. Қазақстан – табиғи ресурстарға өте бай мемлекеттердің бірі. Менделеев кестесіндегі 105 элементтің 99-ы қазақ жерінен табылған. [[Мұнай]] қоры бойынша Қазақстан әлемдегі 20 жетекші елдің қатарына кіреді. Ал [[газ]] қоры бойынша 30-орынға, [[алтын]] қорлары бойынша әлемде 15-орынды, [[Уран (химиялық элемент)|уран]]нан екінші орынға тұрақтаған.

* 5. Қазақстан өз еркімен күштілігі жағынан әлемде төртінші орында тұратын қарудан бас тартып, әлемдегі ең ірі ядролық тәжірибелер полигонын жапты. 1991 жылдың 29 тамызында [[Семей полигоны|Семей ядролық полигоны]] жабылды.

* 6. [[Нұр-Сұлтан]] (бұрынғы атауы Астана) қаласы әлемнің ең жас астанасы болып есептеледі. 1998 жылы [[ЮНЕСКО]] бас қаланы «Бейбітшілік қаласы» деген атауға сай деп танып, медальмен марапаттады. Бразилияда өткен дүниежүзілік байқауда әлем бойынша 12 жас қаланың ішінен Нұр-Сұлтан жоғары атақты иеленді. Ал 2012 жылы елордаға «ТМД мен Түркі әлемінің мәдени астанасы» мәртебесі берілді. 2019 жылдың наурыз айынан бастап қала атауы Тұңғыш Президенттің құрметіне Нұр-Сұлтан деп өзгертілді.

* 7. Әлемдегі ең биiк түтiн мұржасы Қазақстанда ([[Екібастұз]] қаласында) орналасқан. Оның биiктігi — 420 метр. Ол [[Эйфель мұнарасы]]нан 100 метр биік.

* 8. [[Байқоңыр (ғарыш айлағы)|Байқоңыр]] – әлемдегі бірінші және ең үлкен ғарыш айлағы. «Байқоңыр» ғарыш айлағынан тұңғыш рет адамзат ғарышқа ұшқан. Ол Қазақстан жерінде [[Төретам]] кентіне жақын ауданда орналасқан. Көлемі 6717 шаршы шақырым.

* 9. [[Медеу]] — әлемдегі ең биік орналасқан жасанды мұз айдыны. Мұнда 170 әлемдік рекорд орнатылған. «Медеу» атауы ХІХ ғасырдың соңында өмір сүрген қоғам қайраткері [[Медеу Пұсырманұлы]]ның құрметіне берілген.

* 10. Қазақстанда 3,8 млн жеңіл көлік тіркелген (2021 жылғы 1 қазандағы жағдай бойынша)&lt;ref&gt;https://www.inform.kz/kz/kazakstanda-3-8-mln-zhenil-kolik-tirkelgen_a3862967&lt;/ref&gt;. 

* 11. Орталық Азиядағы ең үлкен театр Қазақстанда орналасқан. «[[Астана Опера]]&lt;nowiki/&gt;» театрын 33 елдің мамандары үш жыл салды.

* 12. Қазақстан – [[қызғалдақ]] пен [[алма]]ның отаны. Ал жылқы алғаш рет (б.д.д 4 мыңыншы жылдарда) Қазақстанда қолға үйретілген.

* 13. Қазақстанның [[Қазақстан теңгесі|төл валютасы]] қатарынан үш рет 2011, 2012 және 2013 жылдары дүниежүзіндегі ең үздік қағаз ақша ретінде танылды. Алғашқы қазақстандық ақшалар [[Лондон]]да шығарылды.

* 14. Тәуелсіздік алғалы бері Қазақстанға әлемнің 120-дан астам мемлекеті 370 млрд доллардан астам инвестиция құйды (2022 жылғы деректер бойынша).

* 15. Әлемдегі ең ұзын құрлықтық шекара — Қазақстан мен Ресей шекарасы (7591 шақырым)&lt;ref&gt;[https://qazaqstan.tv/news/119949/ Қазақстан туралы қызықты деректер]&lt;/ref&gt;.

* 16. Қазақстанның екі ескерткіші [[Әлемдік мұра|ЮНЕСКО-ның әлемдік мәдени мұрасы]]ның қатарында. Олар – [[Қожа Ахмет Ясауи кесенесі]] мен [[Тамғалы петроглифтері|Тамғалы тас кешені]]&lt;ref&gt;[https://qazaquni.kz/kogam/62106-kazakstan-turaly-25-kyzykty-derek Қазақстан туралы 25 қызықты дерек]&lt;/ref&gt;.

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер|3}}

== Сыртқы сілтемелер ==
{{Commonscat|Қазақстан}}
* [http://www.mfa.kz Қазақстан Республикасының Сыртқы Істер Министрлігі] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20110929145154/http://www.mfa.kz/ |date=2011-09-29 }}
* [http://www.akorda.kz Президенттің ресми торабы]
* [http://www.parliament.kz Парламенттің ресми торабы]
* [http://e.gov.kz/wps/portal?lang=kk Қазақстан Республикасының Электрондық үкіметі]
* [http://kz.government.kz/ Үкiметтiң ресми торабы]
* [http://www.dmoz.org/World/Kazakh/Региондық/Азия/Қазақстан/ Қазақстан] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20170309094529/http://www.dmoz.org/World/Kazakh/%D0%A0%D0%B5%D0%B3%D0%B8%D0%BE%D0%BD%D0%B4%D1%8B%D2%9B/%D0%90%D0%B7%D0%B8%D1%8F/%D2%9A%D0%B0%D0%B7%D0%B0%D2%9B%D1%81%D1%82%D0%B0%D0%BD |date=2017-03-09 }} [[Ашық Тізімдеме Жобасы|Ашық Тізімдеме Жобасы (ODP)]]
* [http://online.prg.kz/ Қазақстан Республикасының онлайн заңнамасы]
* [http://www.stat.kz/Pages/default.aspx Қазақстанның ресми статистикасы] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20131113142704/http://www.stat.kz/Pages/default.aspx |date=2013-11-13 }}
* [http://www.zakon.kz Қазақстанның бірінші ақпараттық порталы]

{{Қазақстан тақырыптарда}}
{{Навигациялық блок
 |тақырып       = Қазақстан
 |тақырып_стиль = background:{{түс|{{PAGENAME}}}};
 |state         = collapsed
 |Азия елдері
 |Еуропа елдері
 |Орталық Азия
 |Каспий теңізі бойындағы елдер
 |ЭЫҰ
 |ТМД
 |Еуразия Экономикалық Қауымдастығы
 |ҰҚШҰ
 |Түркі кеңесі
 |Шанхай Ынтымақтастық Ұйымы
 |ТҮРКСОЙ
 |Ислам Әріптестік Ұйымы
}}

[[Санат:Қазақстан|*]]
[[Санат:Посткеңестік елдер]]</text>
      <sha1>nphb18kxglt0e3kf6f9je0hcyrksgx9</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3053663</id>
      <parentid>3053660</parentid>
      <timestamp>2022-07-21T19:31:39Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ұлы Тұран</username>
        <id>120792</id>
      </contributor>
      <comment>/* Әкімшілік бөлінуі */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="125430" xml:space="preserve">{{Мемлекет
 |Қазақша атауы        = Қазақстан Республикасы&lt;br /&gt;Qazaqstan Respublikasy
 |Шынайы атауы   = 
 |Атау септігі       = Қазақстан
 |Елтаңба                    = Emblem_of_Kazakhstan_latin.svg
 |Байрақ                    = Flag of Kazakhstan.svg
 |Ұраны                   = Алаш! &lt;small&gt;(тарихи)&lt;/small&gt;&lt;br /&gt;Алға Қазақстан! &lt;small&gt;(ресми емес)&lt;/small&gt;
 |Әнұранның аты          = Менің Қазақстаным (әнұран)
 |Аудио                   = Kazakhstan National Anthem 2012.ogg
  |Картада                = Kazakhstan (orthographic projection).svg
  |карта тақырыбы        =
 |Картада2               = 
 |lat_dir = N|lat_deg = 48|lat_min = 57|lat_sec = 0
  |lon_dir = E|lon_deg = 66|lon_min = 14|lon_sec = 0
  |region                 = KZ
  |CoordScale             = 10000000
 |Тілдері             = [[Қазақ тілі]] — мемлекеттік тіл&lt;ref&gt;Қазақстан Республикасындағы мемлекеттік тіл - қазақ тілі. - Қазақстан Республикасының Конституциясы, 7-бап, 1 бөлім&lt;/ref&gt;&lt;br /&gt;[[орыс тілі]] — ресми&lt;ref&gt;Мемлекеттік ұйымдарда және жергілікті өзін-өзі басқару органдарында орыс тілі ресми түрде қазақ тілімен тең қолданылады. - Қазақстан Республикасының Конституциясы, 7-бап, 2 бөлім&lt;/ref&gt;
 |Мемлекеттік діні = Зайырлы мемлекет
 |Үкімет түрі         = [[Президенттік республика|Президенттік]] [[Унитарлы мемлекет|унитарлы]] [[республика]]&lt;ref&gt;Қазақстан Республикасы - президенттік басқару нысанындағы біртұтас мемлекет. - Қазақстан Республикасының Конституциясы, 2-бап, 1 бөлім&lt;/ref&gt;
 |Құрылды       = [[1465 жыл]]&lt;br&gt; [[Қазақ хандығы]]
 |Тәуелсіздік күні      = [[16 желтоқсан]] [[1991 жыл]]ы
 |Тәуелсіздігін алды        = [[Кеңестік Социалистік Республикалар Одағы|КСРО]]-дан
 |Астанасы                 = [[Сурет:Emblem of Nur-Sultan-1.svg|22px]]&amp;nbsp;[[Нұр-Сұлтан]]
 |Ірі қалалары       = [[Алматы]], [[Нұр-Сұлтан]], [[Шымкент]], [[Қарағанды]], [[Ақтөбе]], [[Тараз]], [[Павлодар]], [[Өскемен]]
 |Басшы қызметі = [[Қазақстан Республикасының Президенті|Президенті]]&lt;br /&gt;[[Қазақстан Республикасының Премьер-Министрі|Премьер-министрі]]&lt;br /&gt;[[Қазақстан Парламентінің Сенаты|Парламент Сенатының төрағасы]]&lt;br /&gt;[[Қазақстан Республикасы Парламентінің Мәжiлiсі|Парламент Мәжiлiсі төрағасы]]
 |Басшылары            = [[Қасым-Жомарт Кемелұлы Тоқаев|Қасым-Жомарт Тоқаев]]&lt;br /&gt;[[Әлихан Асханұлы Смайылов|Әлихан Смайылов]]&lt;br /&gt;[[Мәулен Сағатханұлы Әшімбаев|Мәулен Әшімбаев]]&lt;br /&gt;[[Ерлан Жақанұлы Қошанов|Ерлан Қошанов]]
 |Жер аумағы бойынша орны     = 9-шы
 |Жер аумағы              = 2 724 902&lt;ref&gt;[https://www.akorda.kz/kz/republic_of_kazakhstan/kazakhstan ҚР президентінің ресми сайтындағы Қазақстан туралы ақпарат]&lt;/ref&gt;
 |Судың үлесі            = 2,8
 |Этнохороним             = [[Қазақстан халқы|қазақстандық, қазақстандықтар]]
  |Халық саны бойынша орны     = 62-ші
  |Жұрты              = {{өсім}} 19 172 524&lt;ref name=&quot;stat2022&quot;&gt;
{{cite web
 |url         = https://www.stat.gov.kz/api/getFile/?docId=ESTAT459124&amp;lang=kk
 |title       = Қазақстан Республикасы халық санының өзгеруі туралы 
 |author      = 
 |date        = 2022-06-01
 |work        = Әлеуметтік және демографиялық статистика  департаменті
 |publisher   = stat.gov.kz
 |accessdate  = 2022-07-22
 |lang        = kk
}}&lt;/ref&gt;
  |Сарап жылы             = 2022
  |Санақ бойынша халық саны  = {{өсім}} 19 169 550&lt;ref&gt;[https://www.akorda.kz/kz/memleket-basshysy-premer-ministr-askar-mamindi-kabyldady-8114629 Қазақстан халық санын премьер-министр баяндады]&lt;/ref&gt;
  |Санақ жылы           = 2021
  |Халық тығыздығы    = 6,93
  |Тығыздық бойынша орны     = 184-ші
 |ЖІӨ (АҚТ)               = {{өсім}} 534,271 млрд.&lt;ref name=IMF&gt;{{cite web |url=https://www.imf.org/external/pubs/ft/weo/2019/01/weodata/weorept.aspx?pr.x=67&amp;pr.y=1&amp;sy=2017&amp;ey=2021&amp;scsm=1&amp;ssd=1&amp;sort=country&amp;ds=.&amp;br=1&amp;c=916&amp;s=NGDPD%2CPPPGDP%2CNGDPDPC%2CPPPPC&amp;grp=0&amp;a= |title=World Economic Outlook Database, April 2019 |publisher=International Monetary Fund |website=IMF.org |access-date=7 May 2019}}&lt;/ref&gt;
 |ЖІӨ (АҚТ) сараптаған жылы   = 2019
 |ЖІӨ (АҚТ) орны      = 41-ші
 |Жан басына шаққандағы ЖІӨ (АҚТ) = {{өсім}} 28,514&lt;ref name=IMF /&gt;
 |Жан басына шаққандағы ЖІӨ (АҚТ) орны = 53-ші
 |ЖІӨ (номинал)             = {{құлдырау}} 164,207 млрд.&lt;ref name=IMF /&gt;
 |ЖІӨ (номинал) сараптаған жылы = 2019
 |ЖІӨ (номинал) бойынша орны    = 54-ші
 |Жан басына шаққандағы ЖІӨ (номинал) = {{құлдырау}} 8,763&lt;ref name=IMF /&gt;
 |Жан басына шаққандағы ЖІӨ (номинал) орны = 71-ші
 |АДИ                    = {{өсім}} 0,800
 |АДИ жылдық есебі       = 2017
 |АДИ бойынша орны           = 58-ші
 |АДИ деңгейі            = &lt;span style=&quot;color:#090;&quot;&gt;өте жоғары&lt;/span&gt;
 |Әуе компаниясы            = [[Air Astana]], [[SCAT]], [[Qazaq Air]], [[FlyArystan]]
 |Валютасы                  = [[Қазақстан теңгесі]] '''{{Unicode|₸}}'''&lt;br /&gt;([[ISO 4217|KZT, код 82]])
 |Интернет үйшігі           = [[.kz]], [[.қаз]]
 |ISO                     = KZ
 |Телефон коды          = 7-6xx, +7-7xx
 |Уақыт белдеулері            = +5, +6
 |Түсініктемелер              = 
}}
{{мағына|Қазақстан (айрық)}}
'''Қазақстан''' ({{audio-nohelp|Kk-kazakhstan.ogg|Қазақстан}} {{IPA|[qɑzɑqˈstɑn]}}), толық атауы '''Қазақстан Республикасы''' ({{audio-nohelp|Kk-republic-of-kazakhstan.ogg|Қазақстан Республикасы}}) — [[Шығыс Еуропа]] мен [[Орталық Азия]]да орналасқан [[мемлекет]]. Батысында [[Еділ|Еділдің төменгі ағысынан]], шығысында [[Алтай таулары]]на дейін 3 000 км-ге, солтүстіктегі [[Батыс Сібір жазығы]]нан, оңтүстіктегі [[Қызылқұм (шөл)|Қызылқұм шөлі]] мен [[Тәңір тауы|Тянь-Шань тау жүйесіне]] 1 600 км-ге созылып жатыр. Қазақстан [[Каспий теңізі]] арқылы [[Әзірбайжан]], [[Иран]] елдеріне, Еділ өзені және [[Еділ-Дон каналы]] арқылы [[Азов теңізі|Азов]] және [[Қара теңіз]]дерге шыға алады. Мұхитқа тікелей шыға алмайтын мемлекеттердің ішінде Қазақстан — ең үлкені.

Қазақстан бес мемлекетпен шекаралас, соның ішінде әлемдегі құрлықтағы ең ұзын шекара, солтүстігінде және батысында [[Ресей]]мен — 7591 км құрайды. Оңтүстігінде: [[Түрікменстан]] — 426 км, [[Өзбекстан]] — 2354 км және [[Қырғызстан]] — 1241 км, ал шығысында: [[Қытай|Қытаймен]] — 1782 км шектеседі. Жалпы құрлық шекарасының ұзындығы — 13394 км. Батыста [[Каспий теңізі]]мен (2000 км), оңтүстік батыста [[Арал теңізі]]мен шайылады&lt;ref&gt;[https://kk.wikipedia.org/wiki/Қазақстанның_географиялық_орны_мен_шекаралары#Шекарасы Қазақстанның географиялық орны мен шекаралары]&lt;/ref&gt;.

[[2022 жыл]]дың [[1 маусым]]дағы елдегі тұрғындар саны — 19 222 625&lt;ref name=&quot;stat2022&quot;/&gt;, [[Халық саны бойынша мемлекеттер және тәуелді аймақтар тізімі|бұл әлем бойынша 62-орын]]. Жер көлемі жағынан [[Жер аумағы бойынша мемлекеттер және тәуелді аймақтар тізімі|әлем елдерінің ішінде 9-орын алады]] (2 724 902 км²).

Елдің астанасы — [[Нұр-Сұлтан|Нұр-Сұлтан қаласы]]. [[Мемлекеттік тіл]]і — [[қазақ тілі]]. Ресми тілі — [[орыс тілі]]. 

Қазақстанның ұлттық құрамы алуан түрлі. Халықтың басым бөлігін тұрғылықты [[қазақтар|қазақ]] халқы құрайды, пайыздық үлесі — 70,18%&lt;ref&gt;[https://qazaqstan.tv/news/149278/ Биылғы Ұлттық халық санағының алғашқы нәтижесі белгілі болды]&lt;/ref&gt;, [[орыстар]] — 18,42%, [[өзбектер]] — 3,29%, [[украиндар]] — 1,36%, [[ұйғырлар]] — 1,48%, [[татарлар]] — 1,06%, басқа халықтар 5,38% &lt;ref name=&quot;etno2021&quot;&gt;{{Cite web|url=https://stat.gov.kz/api/getFile/?docId=ESTAT414397|title=Численность населения Казахстана по отдельным этносам на начало 2021 года|author=|website=[[Комитет по статистике МНЭ РК|Комитет по статистике Министерства национальной экономики Казахстана]]|date=|publisher=|lang=ru|accessdate=2021-05-01}}&lt;/ref&gt;. 
Халықтың 75% астамын [[Мұсылман|мұсылмандар]] құрайды, [[Православ шіркеуі|православты]] [[Христиандық|христиандар]] — 21%, қалғаны басқа да дін өкілдері.&lt;ref name=&quot;2009 Census&quot;&gt;{{cite web |url=http://www.eng.stat.kz/news/Pages/n1_12_11_10.aspx|title=The results of the national population census in 2009|date=12 қараша 2010|publisher=Agency of Statistics of the Republic of Kazakhstan|accessdate=21 January 2010}}&lt;/ref&gt;

Экономикалық көрсеткіштері бойынша дамушы экономика ретінде қарастырылады. Елдің жалпы ішкі өнімі ЖІӨ (номинал) = $205,539 млрд (2018). Экономиканың негізгі бағыты — отын-энергетика саласындағы шикізат өндіру, ауыл шаруашылығы (егіншілік). Елдің негізгі валютасы — [[Қазақстан теңгесі|теңге]].

[[1991 жыл]]дың [[16 желтоқсан]] күні [[Кеңестік Социалистік Республикалар Одағы|КСРО]]-ның ыдырауына байланысты өз егемендігін жариялады және халықаралық қауымдастық тарапынан тәуелсіз мемлекет ретінде мойындалды. [[1992 жыл]]дың [[2 наурыз]]ынан бастап [[Біріккен Ұлттар Ұйымы|БҰҰ-ның толыққанды мүшесі]]. Сонымен қатар [[Еуропадағы қауіпсіздік және ынтымақтастық ұйымы]]на, [[Ұжымдық қауіпсіздік келісімі]] ұйымына, [[Шанхай Ынтымақтастық Ұйымы]]на және [[Еуразия Экономикалық Қауымдастығы|Еуразиялық Экономикалық Қауымдастығы]] сияқты басқа да бірнеше [[халықаралық ұйымдар]]дың құрамына кіреді.

== Этимологиясы ==
Қазақстан сөзі '''''[[Қазақтар|Қазақ]]''''' &lt;ref&gt;[http://www.abai.kz/content/kazak-sozinin-magynasy  &quot;Қазақ&quot; сөзінің мағынасы] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20101214222829/http://abai.kz/content/kazak-sozinin-magynasy |date=2010-12-14 }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[http://abai.kz/node/655   «ҚАЗАҚ» ДЕГЕН ЭТНОНИМНІҢ ШЫҒУ ТЕГІ. ОНЫ «КАЗАК» ЭТНОНИМІНЕ ҚАНДАЙ ҚАТЫСЫ БАР?]&lt;/ref&gt; және '''''Стан''''' сөздерінен құралған, яғни ''Қазақ елі'' деген мағына береді. Соңғы кездері халық арасында '''''Қазақ елі''''', '''''Ұлы дала елі''''' және '''''Қазақия''''' деген атаулар қолданылуда&lt;ref&gt;[http://www.nlrk.kz/page.php?page_id=826&amp;lang=1  Қазақстан Республикасының Ұлттық кітапханасы, Батырғалиұлы Мағаз. Әдебиет қазақия, 1908 жыл] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130601155000/http://www.nlrk.kz/page.php?page_id=826&amp;lang=1 |date=2013-06-01 }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[http://www.namys.kz/?p=680  Үздіктер ішінде Қазақия жоқ] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20140831045202/http://www.namys.kz/?p=680 |date=2014-08-31 }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[http://anatili.kz/?cat=20 &quot;Ана тілі&quot; газеті, ҚАЗАҚИЯ ҚАЛАЛАРЫ]&lt;/ref&gt;.

== Тарихы ==
{{main|Қазақстан тарихы}}
{{Қазақстан тарихы}}

=== Ежелгі Қазақстан ===
Қазіргі Қазақстан жерін ежелгі адамзат баласы бұдан 1 миллиондай жыл бұрын мекен еткен. Қола дәуірінде Сібірдің, Жайық өңірінің, Қазақстан мен [[Орта Азия]]ның ұлан-ғайыр далаларын тегі және тарихи тағдырларының ортақтығы жағынан туыс тайпалар мекендеді. Бұл тайпалар өзінше бір үлгідегі жарқын мәдениет қалдырды. Мұны ғылымда [[Андронов мәдениеті|Андрон мәдениеті]] деп атайды. Ерте [[темір ғасыры]] дәуірінде (біздің заманымыздан бұрынғы I мыңжылдық ортасы) Қазақстанда тайпалық одақтар қалыптасты. Қазақстанның оңтүстік, шығыс және орталық аудандарын мекендеген тайпалар [[сақ]] тайпалар одағына, ал батыс, солтүстік аудандарындағы тайпалар [[савроматтар]] тайпалық бірлестігіне бірікті. Біздің заманымыздан бұрынғы 3-ғасырда Қазақстан жерінде кейбір тайпалар өз мемлекетін құрып, алыс-жақын елдермен саяси қарым-қатынастарға түсті. Олардың алғашқылары сюнну (ғұндар) болатын. Зерттеушілер ғұндарды түріктердің арғы ата-бабалары деп есептейді. Бұл бірлестікті [[Мөде қаған|Мөде]] басқарған кезде ғұндар бүкіл әлемге танылды. Ғұндардың батысқа жорығы “Халықтардың ұлы қоныс аударуына” түрткі болды. Жетісуда ежелгі [[тиграхауда сақтары]]ның жерін мұра етіп алған усундер ([[Үйсін мемлекеті|үйсіндер]]) біздің заманымыздан бұрынғы 160 ж. шамасында Іле алқабында өз мемлекетін құрды. Олар [[Қаңлылар|Қаңлы мемлекетімен]] шектесті. Бұл тайпалар құрған мемлекеттер [[Қытай]], [[Парфия]], [[Рим]] және [[Кушан империясы]] сияқты елдермен саяси, экономикалық және мәдени байланыс орнатқан.

=== Ерте орта ғасырлардағы Қазақстан (Түркі дәуірі)===
====Қазақстан аумағындағы ерте орта ғасырдағы мемлекеттер (VI-IX ғғ)====
VI ғасырдың басында бүгінгі қазақ жерінде аса күрделі бетбұрыстар болған. [[Алтай аймағы|Алтай-Сібір]], [[Моңғолия]] жерінде [[Түркі тайпалары|түркі тайпаларының]] үстем тап өкілдері бірігіп, әскер күшіне сүйенген [[Түрік қағанаты]] атты ерте [[Мемлекеттің тарихи түрлері|феодалдық мемлекет]] құрды. Олардың жері шығыс [[Корея]]дан бастап, [[Орта Азия]]ның жерін де қамтылған. Қазақстан да бұл қағандықтың құрамына кірген.

Бұл [[мемлекет]] туралы жазба деректер түрік тайпаларының өз тілінде жазылған «[[Үлкен күлтегін]]», «[[Тоныкөк]]» [[құлпытас]]тарындағы жазуларынан белгілі. [[Махмұд Қашқари]], [[Рашид-ад-дин]]нің тарихи жазбаларынан көптеген құнды деректер алуға болады. [[Шығыс Рим империясы|Византия]], [[Қытай]] [[тарихшы]]лары да мол мәлімет береді. Қазақстанның тарихында бұл мерзім «[[Түрік дәуірі]]» (VI-XIII ғ. ғ.) деген атпен белгілі. Қазақ жерінде көрсетілген мерзімде бірнеше феодалдық мемлекеттер өздерінің [[саяси-әкімшілік билік]]терін жүргізді.

Қазақстанда [[Алғашқы қауым|алғашқы қауымдық құрылыстан]] кейін V ғасырдан [[феодалдық қатынастар]] орнай бастады (немісше феод- «жер», аль- «иесі», яғни жердің иесі деген ұғымды береді.). [[Ортағасырлық тайпалар]]дың арасында негізгі екі тап: [[феодалдық тап|феодалдық табы]] мен [[шаруалар табы]] қалыптасады. [[Феодал]]дар мал мен жердің негізгі иесі болады. [[Феодалдық қатынастар]]дың орнауы Қазақстанның оңтүстігінде басқа өңірлерге қарағанда жедел жүрді. Орта ғасырлардағы [[Қазақстан тарихы]]ның басты ерекшеліктерінің бірі осы феодалдық-патриархаттық қатынастардың орнауы болды. 
{{See also|Түрік қағанаты|Батыс Түрік қағанаты|Түргеш қағанаты|Қарлұқ қағанаты}}

=== Орта ғасырлардағы Қазақстан (Оғыз дәуірі) ===
{{Толықтыру}}
Орта ғасырларда қазіргі Қазақстан жерін [[Қарахан мемлекеті|Қарахан]], [[Қарақытай мемлекеті|Қарақытай]], [[Оғыз мемлекеті|Оғыз]], [[Қимақ қағанаты|Қимақ]] мемлекеттері өмір сүрді.

=== Ресей империясының құрамындағы Қазақстан ===
Қазақстанды Ресейдің отарлауы 1731 жылы [[Кіші жүз|Кіші Жүз]] ханы [[Әбілқайыр хан (Кіші жүз)|Әбілқайырдың]] [[Ресей империясы|Ресейге]] қосылуынан басталды. Бұл процесс 130 жылдан аса уақытқа созылып, 19 ғасырдың 60 жылдарының ортасына қарай толық жүзеге асырылды. 1731–1860 жылдары Қазақстан Ресейге, көбіне сөз жүзінде ғана бағынып, іс жүзінде ру, тайпа билеушілері дербес саясат жүргізді. Патша өкіметі халық көтерілістерін аяусыз басып отырғанымен, елдің ішкі істеріне (сот жүйесіне, ру аралық мәселелерге) араласпады. Ел ішіндегі беделді адамдарға, ру басыларына жалақы тағайындап, әр түрлі атақтар беріп, екінші жағынан әкімшілік реформалар жасап, көнбегендерін жазалау арқылы өз билігін күшейтті.

* 1822 ж. “Сібір қазақтары туралы жарғы”, 1824 ж. “Орынбор қазақтары жөніндегі жарғы” деген құжаттармен қазақ жерін басқару тәртібі белгіленді. Осы заңдар бойынша Орта жүз бен Кіші жүз хандықтары жойылды. Кіші жүзде хандық биліктің орнына Ресейдегі сияқты әкімшілік басқару жүйесі қалыптасты. Ал Орта жүзде “аға сұлтан” деген басқарушы қызмет енгізілді. Ішкі округтер құрылды. Округтер болыстарға, болыстар ауылдарға бөлінді. 
* 19-ғасырдың басында Хиуа мен Қоқан хандары Оңтүстік Қазақстанға өз бақылауларын орнатты. Қазақтар Қоқан мен Хиуа билеушілеріне қарсы жиі-жиі бас көтеріп отырды. Отарлық езгінің күшеюі, шұрайлы жерлерді тартып алып, бекіністер салу Кенесары Қасымұлы бастаған қазақ халқының ұлт-азаттық қозғалысын (1837–47) тудырды.
* 19-ғасырдың 60-жылдарында Қазақстанның Ресейге қосылу кезеңі аяқталды. 
* 1914 ж. 1-тамызда Ресейдің 1-дүниежүзілік соғысқа тартылуы Қазақстан халқына ауыр соққы болып тиді. 
* Жаппай наразылықтар нәтижесінде 1916 жылғы көтеріліс шықты. Көтерілістің басталуына патшаның 1916 жылғы 25-маусымдағы майдандағы қара жұмысқа Қазақ пен Түркістан өлкелерінің және ішінара Сібірдің 19-дан 43 жас аралығындағы ер-азаматтарын шақыру жөніндегі жарлығы түрткі болды. Көтерілістің аса ірі ошақтары Жетісу мен Торғайда болды. 
* 1917 ж. патшаны тақтан құлатқан Ақпан революциясының оқиғалары көп ұзамай Қазақстанға да жетті. 
* 1917 ж. 21–28 шілдеде Орынборда [[1-Бүкілқазақ съезі]] өтті. Делегаттар ұлттық автономия, жер-су, т. б. мәселелердің шешілуіне, Құрылтай жиналысына әзірлік және қазақ саяси партиясын құру мәселелеріне баса назар аударды. [[Әлихан Нұрмұхамедұлы Бөкейхан|Әлихан Бөкейханов]], [[Мұхаметжан Тынышбайұлы|Мұхамеджан Тынышбаев]], [[Міржақып Дулатұлы|Міржақып Дулатов]], [[Ахмет Байтұрсынұлы]], [[Жаһанша Досмұхамедов|Жанша Досмұхамедұлы]], [[Халел Досмұхамедов|Халел Досмұхамедұлы]], [[Мағжан Жұмабай|Мағжан Жұмабаев]], т. б. қайраткерлер отаршылдыққа қарсы Алаш партиясын құрды. Олар қазақ халқын отарлық езгіден азат ету ұраны төңірегіне топтасып, қазақтың дербес, тәуелсіз [[Алаш Орда|Алашорда]] демократиялық мемлекетін құруға кірісті. Бірақ көп ұзамай бүкіл Ресейдегі сияқты қазақ жерінде де кеңес билігі орнады.

=== Қазақ Кеңестік Социалистік Республикасы ===
1917 жылы большевистік революциядан кейін Қазақстанда Кеңес билігі орнады. Бірінші дүниежүзілік және азамат соғыстары бүкіл ел шаруашылығын күйретті. 1920-1921 жж. қыста болған жұттың салдарынан ірі қараның жартысына жуығы қырылды. 1921 жылы жаз егінсіз болып, аштық орнады. Тек 20-жылдардың соңына қарай Қазақстан қалпына келді. 1920 жылы Қазақстан автономды, ал 1936 жылы КСРО құрамындағы одақтық республика болды.

Аймақтың экономикалық әлсіздігін есепке ала отырып, одақтық үкімет Қазақстан шаруашылығын қарқынды түрде дамытуды алға қойды және 1941 жылы өнеркәсіп өндіріс көлемі 1913 жылмен салыстырғанда сегіз есеге артты. Ірі экономикалық жобаларды орындауға ресурстарды  топтастырудың жоспарлық жүйесінің мүмкіндіктері арқасында Қазақстан 30-жылдары көшпелі өлкесінен ірі және өнеркәсіптік, егіншілік пен мал шаруашылығы дамыған, жоғары мәдени деңгейі бар аймаққа айналды.

Қазақстан аумағында мыңдаған ірі өнеркәсіптік кәсіпорындар құрылды, он мыңдаған шақырымға созылған темір және автомобиль жолдары түсті. Қазақстан түрлі түсті және қара металл, көмір, мұнай, бидай, мал шаруашылығы өнімдерінің ірі өндірушісі болды. 1991 жылы Қазақстан үлесіне қорғасын, мырыш, титан, магний, қалайыны өндіруде одақтық өндірістің 70 пайызы, фосфор мен хром өндірісінің 90 пайызы, күміс пен молибденнің 60 пайыздан астамы тиесілі болды. Қазақстан дәнді дақылдардың ірі өндірушісі болды.

Алайда, экономикалық дамудағы жетістіктер үшін қазақ халқы құнын өтеді. «Социалистік индустриялау» әдісі қайғылы жағдайға әкелді. Нәтижесінде ұжымдастыру бойынша қозғалыс 30-жылдары аштыққа әкеліп тіреді. Қазақтардың бір бөлігі тобымен Қытайға және көршілес ортаазия елдеріне кетті. 1931-1934 жылдары аштық пен аурудан бір жарым миллион адам қаза тапты, ол этностың 40 пайызын құрады.

Қазақстан бұрынғы КСРО аумағындағы негізгі тұрғындардың ең аз бөлігін құраған бірегей республика болды; мұндай жағдай 30-жылдары халықтың көп бөлігінен айырылғаннан емес, КСРО-ның басқа аймақтарынан Қазақстан аумағына жүз мыңдаған адамдарды жарамсыз большевиктік режимде 1937-1938 жж. террор құрбандарына арналған концлагерлер ұйымдастыру арқылы қоныс аудару салдарынан болды.

1935 жылдан 1940 жылға дейінгі кезеңде Батыс Украина, Белоруссия және Литвадан поляктардың жер аударуы көп орын алды (120 мыңға жуық адам). ІІ дүниежүзілік соғыс жылдары Қазақстанға Поволжья немістері, Кавказдан шешендер, ингуштар және басқа да ұлт өкілдері күштеп қоныс аударылды, ал  50-60 жж. тың игеруге байланысты біздің елге Ресей, Украина, Белоруссиядан миллиондаған тұрғындар көшіп келді. Нәтижесінде 1926 жылы республикадағы барлық тұрғынның меншікті салмағы 57,1% құрап, 1939 жылы бұл көрсеткіш  38%-ға дейін төмендеді, ал 1959 жылы небәрі 30 пайызға тең болды. Тек соңғы жылдары қазақтардың меншікті салмағы 50 %-дың көрсеткішке жетті.

70-80 жылдар қарсаңында КСРО-ның экономикалық және әлеуметтік-саяси өміріндегі дағдарыс Қазақстанға да әсер етті. Қатаң жоспарлық жүйе елдің экономикалық дамуын, әлеуметтік саланы тоқыратты. Сондықтан да қайта құру саясаты жариялылық пен демократияға сенген Қазақстан халқынан кең қолдау тапты. Алайда, 1986 жылғы 17 желтоқсанда орын алған Алматыдағы жастардың демократиялық көтерілісінің қатты қысымға алынғаны тағы да «әлеуметтік» жүйенің жарамсыздығын көрсетті.

=== Қазақстан Республикасы ===
==== {{main|Қазақстан тарихы}} ====
'''1990 жылдарда'''

1991 жылы 8 желтоқсанда РКФСР, [[Украина]], [[Беларусь]] басшылары [[Минск]] қаласында кесдесті (Беловеж келісімі). Талқыланған негізгі мәселелер — 1922 жылғы КСРО құру туралы келісім шартты жою, Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығын құру. Бас қосуда осы мәселелер туралы құжаттарға қол қойылды. Бұл кездесуге Қазақстан Президенті Н. Ә. Назарбаев та, басқа Орта азиялық республикалардың басшылары да шақырылмады.

1991 жылы 13 желтоқсанда Қазақстан, Өзбекстан, Қырғызстан, Түркіменстан, Тәжікстан басшылары Ашхабадта бас қосты. Орта Азия мемлекеттерінің басшылары Минск (Беловеж келісімі) шешімін қолдайтындықтарын білдірді. 1991 жылы 20 желтоқсанда Қазақстан, [[Қырғызстан]], [[Өзбекстан]], [[Тәжікстан]], [[Түрікменстан|Түркіменстан]], РКФСР, Украина, Белорусь, [[Армения]], [[Молдова]] Алматыда бас қосты. Оған [[Грузия]] бақылаушы есебінде ғана қатысты.

1991 жылы 21 желтоқсанда аталған 11 республиканың басшылары КСРО-ны ыдыратып, ТМД-ны құру туралы келісімге қол қойды.

Кеңестік жүйенің құрсауынан босап шыққан республикалар «кеңестік», «социалистік» деген атаулардан бас тарта бастады. 1991 жылғы желтоқсанның 10-ы Республика Жоғарғы Кеңесінің сессиясында Қазақ Кеңестік Социалистік Республикасының атауын Қазақстан Республикасы деп өзгертті.

Алматы кездесуі кезінде келісілген мәселелердің аса бір маңыздысы - ядролық қаруға қатысты бірлескен шара жөніндегі келіссөз еді. Оған қолдарында ядролық қаруы бар мемлекет есебінде Белорусь, Қазақстан, Ресей Федерациясы және Украина Республикасының басшылары қол қойды. Мемлекеттер келісімі бойынша — қатысушылар ядролық мәселе жөніндегі саясатты бірлесе жасап, Тәуелсіз Елдер Достастығына енетін барлық республиқалардың ұжымдық қауіпсіздігін қамтамасыз етуге тиісті болды.

КСРО-ның ыдырау процессін тездеткен 1991 жылғы тамыз бүлігі 1991 жылдың қазанына қарай көптеген республикалардың өз тәуелсіздігін жариялауына септігін тигізді. 1991 жылы 16 желтоқсанда Республиканың Жоғарғы Қеңесінің жетінші сессиясында «Қазақстан Республикасының Мемлекеттік тәуелсіздігі туралы» Заң қабылданды. Осы күні Қазақстан өз тәуелсіздігін жариялады. Сонымен, 1991 жылғы 16 желтоқсан Республиканың тәуесіздік алған күні.

'''Екінші мыңжылдықта'''

'''Екінші мыңжылдық 10 жылдарында'''

== Географиясы ==
{{main|Қазақстан географиясы}}
Қазақстан Республикасының жер көлемі 2,7 млн шаршы шақырым. Жерінің ауданы жағынан дүние жүзіндегі ең ірі мемлекеттердің қатарына жатады. Бұл көрсеткіш бойынша Ресей, Канада, Қытай, АҚШ, Бразилия, Австралия, Үндістан және Аргентинадан кейін 9-шы орында тұр.

Республика Еуразия құрлығының орталығында барлық мұхиттардан бірдей қашықтықта орналасқан. Республика батысында [[Еділ|Еділ өзені]] алабынан шығысында [[Алтай таулары|Алтай тауы]] шыңдарына дейін 3 мың км дейін, солтүстіктегі [[Батыс Сібір жазығы]]нан (Солтүстік Қазақстан жазығы) оңтүстігінде Қызылқұм шөлі мен [[Тәңір тауы|Тянь-Шань]] тау жүйесіне 1600 км-ге дейін созылып жатыр. Қиыр солтүстік нүктесі (55 26 с. е.) Шығыс Еуропа жазығының орталық бөлігі мен Британия аралдарының оңтүстігіне, ал оңтүстік нүктесі (40 56 с. е.) Кавказ сырты мен Оңтүстік Еуропаның Жерорта теңізі өңіріндегі елдердің ендігіне сәйкес келеді. Қазақстан қоңыржай белдеудің орта және оңтүстік ендіктерінде орналасқан. Географиялық орнына қарай орманды дала, дала, шөлейт және шөл зоналары қалыптасқан. Елдің батыс шеті (46 27 ш. б.) Елтон және Басқыншақ көлдері маңына, ал шығыс нүктесі (87 20 ш. б.) Бұқтырма өзенінің бастауына тұспа тұс келеді.

Аумағының 10%-ы биік таулы өңірлер, қалған бөлігі [[ойпат]], [[жазық]], [[үстірт]], [[қырат]] жерлер. Қазақстанның ең биік жері — [[Хан Тәңірі шыңы|Хантәңірі шыңы]] (6995 м, қар құрсауымен қосып есептесе 7010 м). Ол [[Тәңір тауы|Тянь-Шань]] тау жүйесінде орналасқан. Каспий теңізінің шығыс жағалауында елдің ең ойпат жері [[Қарақия ойысы]] теңіз деңгейінен 132 м төменде орналасқан.

== Әкімшілік бөлінуі ==
{{main|Қазақстан әкімшілік бірліктері}}
Қазақстан Республикасы — [[унитарлы мемлекет|унитарлы]] мемлекет. Әкішілік құрылымы бойынша құрамына [[Қазақстан әкімшілік бірліктері|14 облыс]], [[Қазақстан қалалары|86 қала]], соның ішінде [[республикалық маңызы бар қала|3 республикалық маңызы бар қалалар]] ([[Нұр-Сұлтан]], [[Алматы]], [[Шымкент]]), [[Қазақстан аудандары|168 аудан]], [[Қазақстанның ауылдық округтері|174 ауылдық округ]] кіреді.

[[Сурет:Kazakhstan provinces and province capitals kz 2022.png|450px|нобай|Қазақстан әкімшілік бірліктері және олардың орталықтары (8 маусым 2022 жылдан бастап)]]

{| class=&quot;wikitable sortable&quot;
! №||Аймақ||Әкімшілік орталығы|| Ауданы, км²|| Тұрғыны&lt;br /&gt;&lt;small&gt;(1 шілде&lt;br /&gt;2017&amp;nbsp;ж. адам)&lt;ref name=&quot;Pop-Jan-2011&quot;&gt;[http://www.stat.kz/publishing/DocLib4/2010/Демография/03_2010-Б-15-07-К.rar 2011 жылғы 1 қаңтарға Қазақстан Республикасының облыстары, қалалары және аудандары бойынша халық саны] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130405220928/http://www.stat.kz/publishing/DocLib4/2010/%D0%94%D0%B5%D0%BC%D0%BE%D0%B3%D1%80%D0%B0%D1%84%D0%B8%D1%8F/03_2010-%D0%91-15-07-%D0%9A.rar |date=2013-04-05 }}&lt;/ref&gt;&lt;/small&gt;|| Тұрғыны (1 қаңтар&lt;br /&gt;2019&amp;nbsp;ж. адам) || 2 жылдық қорытынды (адам) 
|-
| 1||[[Сурет:Almaty.JPG|20px|Туы]] [[Алматы облысы]]||[[Талдықорған]]|| 223&amp;nbsp;924|| 2 003 063 || 2 037 393 ||{{өсім}} 34 330 
|-
| 2||[[Сурет:Coats of arms of East Kazakhstan Province.svg|20px|Туы]] [[Шығыс Қазақстан облысы|Шығыс Қазақстан облысы (ШҚО)]]||[[Өскемен]]|| 283&amp;nbsp;226|| 1&amp;nbsp;386&amp;nbsp;208 || 1 379 079 ||{{құлдырау}} 7 129 
|-
| 3||[[Сурет:Coat of Arms of Karagandy Province.svg|20px|Туы]] [[Қарағанды облысы]]||[[Қарағанды]]|| 427&amp;nbsp;982|| 1 381 501 || 1 378 863 ||{{құлдырау}} 2 638 
|-
| 4||[[Сурет:Zhambyl province seal.png|20px|Туы]] [[Жамбыл облысы]]||[[Тараз]]|| 144&amp;nbsp;264 ||1 116 384 || 1 124 559 ||{{өсім}} 8 175 
|-
| 5||[[Сурет:South Kazakhstan province seal.png|20px|Туы]] [[Түркістан облысы|Түркістан облысы (ОҚО)]]||[[Түркістан (қала)|Түркістан]]|| 117&amp;nbsp;249|| 1 929 000 || 1 977 768 ||{{өсім}} 48 768 
|-
| 6||[[Сурет:Logo kostanay.jpg|20px|Туы]] [[Қостанай облысы]]||[[Қостанай]]|| 196&amp;nbsp;001|| 876 833 || 873 124 ||{{құлдырау}} 3 709 
|-
| 7||[[Сурет:Aktobe seal.png|20px|Туы]] [[Ақтөбе облысы]]||[[Ақтөбе]]|| 300&amp;nbsp;629 || 851 339 || 867 828 ||{{өсім}} 16 489 
|-
| 8||[[Сурет:Kyzylorda province seal.svg|20px|Туы]] [[Қызылорда облысы]]||[[Қызылорда]]|| 226&amp;nbsp;019 || 777 730 || 793 299 ||{{өсім}} 15 568 
|-
| 9||[[Сурет:Coat of Arms of Pavlodar Province.png|20px|Туы]] [[Павлодар облысы]]||[[Павлодар]]|| 124&amp;nbsp;800 || 755 847 || 753 981 ||{{құлдырау}} 1 866 
|-
| 10||[[Сурет:Coat of Arms of Aqmola Province.png|20px|Туы]] [[Ақмола облысы]]|| [[Көкшетау]]|| 146&amp;nbsp;219|| 737 449 || 739 566 ||{{өсім}} 2 117 
|-
| 11||[[Сурет:Лого Мангистау.jpg|20px|Туы]] [[Маңғыстау облысы]]||[[Ақтау]]|| 165&amp;nbsp;642|| 650 509 || 676 835 ||{{өсім}} 26 326 
|-
| 12||[[Сурет:Coats of arms of None.svg|20px|Туы]] [[Батыс Қазақстан облысы|Батыс Қазақстан облысы (БҚО)]]||[[Орал]]|| 151&amp;nbsp;339|| 643 874 || 651 874 ||{{өсім}} 8 000 
|-
| 13||[[Сурет:Coat of arms of Atyrau.svg|20px|Туы]] [[Атырау облысы]]||[[Атырау]]|| 118&amp;nbsp;631|| 613 880 || 632 896 ||{{өсім}} 19 016 
|-
| 14||[[Сурет:North Kazakhstan province seal.png|20px|Туы]] [[Солтүстік Қазақстан облысы|Солтүстік Қазақстан облысы (СҚО)]]||[[Петропавл]]|| 97&amp;nbsp;993|| 560 553 || 555 020 ||{{құлдырау}} 5 533 
|-
| 15||[[Сурет:Coat of arms of Almaty old.svg|20px|Туы]] [[Алматы]] — республикалық маңызы бар қала |||| 451 || 1 772 779 || 1 854 556 ||{{өсім}} 81 777 
|-
| 16||[[Сурет:Astana city seal.png|20px|Туы]] [[Нұр-Сұлтан|Астана]] — республиканың елордасы || || 710,2 || 1 006 570 || 1 078 362 ||{{өсім}} 71 792 
|-
|17
|[[Сурет:Coat of arms of Shymkent.png|20px|Туы]] [[Шымкент]] — республикалық маңызы бар қала
|
|506
|1 002 291
|1 011 511
|{{өсім}} 9 220
|-
| 18||[[Сурет:Baikonur seal.png|20px|Туы]] [[Байқоңыр (қала)|Байқоңыр]] — республикалық маңызы бар қала ||  || 57 || 38 500 || 39 161||{{өсім}} 661 
|-
|  || Барлығы ||  || 2 724 902 || 17 994 200 || 18 592 701 ||{{өсім}} 598 501 
|}

=== Ірі қалалар ===

[[Сурет:Astana centr.JPG|thumb|alt=A.|Астана]]
[[Сурет:Modern Almaty.jpg|thumb| alt=A.|[[Алматы]]]]
[[Сурет:Soyuz TMA-3 launch.jpg|thumb|alt=A.|[[Байқоңыр (ғарыш алаңы)|Байқоңыр ғарыш айлағы]]]]
{| class=&quot;wikitable&quot;
|-
! rowspan = 2| Орыны
! Қала
! Тұрғыны 
|-
! Миллионер қала
! &gt; 1 млн
|- align=center
| 1
|[[Алматы]]
| 1 854 556
|- align=&quot;center&quot;
| 2
|[[Нұр-Сұлтан]]
| &gt;1 млн
|- align=&quot;center&quot;
| 3
|[[Шымкент]]
| &gt;1 млн
|- align=center
!
! Жүз мыңнан астам тұрғынды қалалар
! 100—999 мың тұрғын
|- align=center
| 4
| [[Қарағанды]]
| 497 824
|- align=center
| 5
| [[Ақтөбе]]
| 429 462
|- align=center
| 6
| [[Тараз]]
| 356 069
|- align=center
| 7
|[[Семей]]
| 349 102
|- align=center
| 8
|[[Павлодар]]
| 334 057
|- align=center
| 9
| [[Өскемен]]
| 329 090

|- align=center
| 10
|[[Атырау]] 
| 268 840
|- align=center
| 11
|[[Қостанай]]
| 239 652
|- align=center
| 12
|[[Қызылорда]]
| 238 349
|- align=center
| 13
|[[Орал]]
| 234 167
|- align=center
| 14
|[[Петропавл]]
| 218 031
|- align=center
| 15
|[[Ақтау]]
| 182 033
|- align=center
| 16
|[[Жаңаөзен]]
| 182 000
|- align=center
| 17
|[[Теміртау]]
| 179 248
|- align=center
| 18
|[[Түркістан (қала)|Түркістан]]
| 164 413
|- align=center
| 19
|[[Көкшетау]]
| 163 300
|- align=center
| 20
|[[Талдықорған]]
| 145 652
|- align=center
| 21
|[[Екібастұз]]
| 134 152
|- align=center
| 22
| [[Рудный]]
| 115 448
|- align=center
!
! Барлық тұрғын саны&lt;br /&gt;(ірі қалаларда):
! 8 705 318
|-
|
| Қазақстанның жалпы тұрғын саны:
|           '''18,592,970'''
|-
!
! Ірі қалалардың тұрғын санындағы үлесі %
! 46,9&amp;nbsp;%
|-
|}
* [[Қазақстан қалалары]]
* [[Қазақстан аудандары]]

== Халқы ==
{{main|Қазақстан демографиясы}}

== Мемлекеттік құрылымы ==
Қазақстан — [[1995]] жылғы 30 тамыздағы республикалық [[референдум]]да қабылданған [[Конституция]] бойынша — өзін [[демократия]]лы, зайырлы, құқықты және әлеуметті мемлекет ретінде орнықтырды. Қазақстан Республикасы – президенттік басқару формасындағы біртұтас мемлекет. Республиканың ең жоғ. өкілді [[орган]]ы — [[Парламент]]. Ол республиканың заң шығару құзіретін жүзеге асырады.

Парламент тұрақты жұмыс істейтін екі [[Палата]]дан: [[Қазақстан Парламентінің Сенаты|Сенаттан]] және  [[Қазақстан Республикасы Парламентінің Мәжiлiсі|Мәжілістен]] тұрады. Сенатқа әр облыстан және респ. маңызы бар 2 қаладан екі адамнан сайланады. Сенаттың 15 депутатын Парламент өкілеттігі мерзіміне Республика Президенті тағайындайды. Мәжіліс республиканың әкімш.-аумақтық бөлінісі ескеріле отырып құрылған, сайлаушылар саны шамамен тең болатын бір мандатты аумақтық сайлау округтары бойынша сайланатын алпыс жеті депутаттан және партиялық тізім бойынша сайланатын 10 депутаттан тұрады.

[[Президент]] Үкіметті Конституцияда белгіленген тәртіппен құрады. Тағайындалғаннан кейінгі он күн мерзім ішінде Премьер-Министр Үкіметтің құрылымы мен құрамы туралы республика Президентіне ұсыныс енгізеді. Қазақстан Республикасының Конституциялық Кеңесі жеті мүшеден тұрады, олардың өкілеттігі алты жылға созылады. Конституциялық Кеңестің төрағасын республика Президенті тағайындайды.

Қазақстан Республикасында [[сот]] төрелігін тек сот қана жүзеге асырады. Ол заңмен құрылған Қазақстан Республикасының Жоғ. Соты және республиканың жергілікті соттары болады. Жергілікті мемлекет басқаруды тиісті аумақтағы істің жай-күйіне жауапты жергілікті өкілдік (мәслихат) және атқарушы органдар (әкімдік) жүзеге асырады.

== Табиғаты ==
==== {{main|Қазақстанның жер бедері}} ====
[[Сурет:Steppe of western Kazakhstan in the early spring.jpg|right|thumb|alt=A.|&quot;[[Сарыарқа даласы]]&quot;]]
Қазақстанның қазіргі жер бедері палеогеографиялық дамудың талай ұзақ кезеңдерінен кейін, теңіздік және континенттік жағдайлардың алмасып отыруынан, климаттың үнемі өзгеріске ұшырауынан және тектоник. қозғалыстардың нәтижесінде қалыптасқан. [[Республика]]ның орт. бөлігінде болған варийлік (герциндік) тау жүйелері жоғ. [[палеозой]]дан бастап қарқынды континенттік мүжілуге ұшырау салдарынан, қалдық қырқалы денудациялық жазықтар мен аласа тауларға айналды. Тек қана [[Торғай]] қолаты мен республиканың солт.-шығыс бөлігін кайнозойдың мореналық алаптарының жекелеген шығанақтары, ал оңт.-батыс бөлігін тұтасымен бор және неогендік теңіз басып жатты. Төрттік кезеңде ғана [http://www.caspiy.kz/kz/mangistau/geo/ Маңғыстау түбегі] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130908154416/http://caspiy.kz/kz/mangistau/geo/ |date=2013-09-08 }} мен оған жапсарлас аудандар [[климат]]ы қуаң жазық [[құрлық]]қа айналды. Қазақстанның оңт.-шығысында неоген-төрттік кезеңде түзілген биік таулы аймақтың қалыптасу процесі бүгінге дейін созылуда. Оған жер қыртысының осы аймақтағы қозғалыстары мен сілкінулері дәлел. Таулы өңірді табиғат [[тарих]]ында 3 рет [[мұз]] басқан, соның салдарынан мұнда қар, мұздықтық аңғарлар, мореналық жыныстар ұшырайды.

=== {{main|Қазақстанның геологиялық құрылымы}} ===
Қазақстан [[Шығыс Еуропа]] [[платформа]]сының оңт.-шығыс шетін ([http://www.kitaphana.kz/ru/downloads/referatu-na-kazakskom/217-kolder-men-tenizder/1785-kaspii-tenizi.html Каспий] маңы синеклизасын) және [[Орал]]-[[Моңғолдар|Моңғол]] қатпарлы белдеуінің батыс бөлігін алып жатыр. Қатпарлы белдеу өзінің оңт.-батысында [[Тұран]] ойпатына (тақтасына) жалғасады.

* '''Тақтаның''' (плитаның) мезокайнозойлық тысының астынан [[Мұғалжар тауы|Мұғалжар]] мен [[Қаратау жотасы (Тянь-Шань)|Қаратаудың]] ([[Маңғыстау облысы|Маңғыстауда]]) [[палеозой]]лық құрылымдары шығып жатады. Бұлардың шығысындағы Қазақстанның таулы-қатпарлы бөлігінде Орт. Қазақстан палеозойлық массиві — [[Сарыарқа (Солтүстік Қазақ жазығы)|Сарыарқаны]], бірнеше қатпарлы жүйелер мен облыстарды (Шыңғыс — [[Тарбағатай тауы|Тарбағатай]], [[Обь]] — [[Зайсан (көл)|Зайсан]] және [[Алтай таулары|Алтай]] — Саян қатпарлы облыстарының қазақстандық бөліктері), Солт. Тянь-Шань мен [[Жетісу]] Алатауының ендік бағытқа жуық альпілік белдеулерін ажыратуға болады. [[Каспий теңізі|Каспий]] маңы синеклизасы (ойпаңы) үш бөлікке жіктелген шөгінділерден тұрады. Төм. бөлігі қалыңд. 13 км-ге дейінгі рифей мен төм. және орт. палеозойдың құмды-тақтатасты, сазды, карбонатты-терригендік қат-қабаттарынан, орт. бөлігі кунгур ярусының (қалыңд. 5 км-дей) тұзды сериясынан, беткі жағы жоғ. пермь-мезозойдың теңіздік, континенттік шөгінділерінен (4–6 км) құралған...

=== {{main|Қазақстан климаты}} ===
'''Қазақстанның климаты''' шұғыл континентті. Климаттың континенттігі оның өзіндік ерекшеліктерінен көрінеді. Оларға: қыс пен жаз температурасының үлкен айырмашылықта болуы, ауаның құрғақтығы, республиканың көп жерінде атмосфералық жауын-шашынның әркелкі түсуі, қыстың солтүстікте ұзақ әрі аязды, оңтүстікте қысқа әрі жұмсақ болуы жатады.

Қазақстан өзі орналасқан географиялық ендігі бойынша климаты ылғалды субтропикалы [[Жерорта теңізі]] елдеріне және [[Қоңыржай климат|қоңыржай континентті]] орталық Еуропаға сәйкес келеді. Бірақ еліміз орасан зор Еуразия құрлығының ортасында орналасқандықтан климатының шұғыл континенттігімен ерекше. Өйткені Дүниежүзілік мұхиттардан мыңдаған километр қашық жатқандықтан олардың климат жұмсартарлық әсері өте аз.

Қазақстан коңыржай климаттық белдеудің оңтүстігінде жатыр, сондықтан жылдың төрт мезгілі ([[жаз]], [[күз]], [[қыс]], [[көктем]]) айқын білінеді. Қыста [[Сібір]]дің қатты суығы келеді. Жазда [[Орта Азия]]ның жылы, тіпті ыстық ауасының әсері жақсы байқалады. Жыл мезгілдерінің арасындағы температуралық айырмашылықтар климаттың континенттігін арттырады.
 
Кең байтақ Қазақстан жерінде оның географиялық орнына (яғни [[атмосфера]]лық ылғалдықтың негізгі көзі — [[мұхит]]тардан тым шалғай орналасуына) және жер бедеріне байланысты қуаң континенттік [[климат]] қалыптасқан. Басқа кез келген аумақты аймақтар сияқты [[республика]] климатына да радиациялық және циркуляциялық факторлар кешені ерекше әсер етеді.

'''[http://e.gov.kz/wps/portal/Content?contentPath=/web%20content/citizenry/social_protec/soc_support/support_semsk/article/1247&amp;lang=kk Радиация] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20170204170732/http://e.gov.kz/wps/portal/Content?contentPath=%2Fweb%20content%2Fcitizenry%2Fsocial_protec%2Fsoc_support%2Fsupport_semsk%2Farticle%2F1247&amp;lang=kk |date=2017-02-04 }}'''. Қазақстан аумағы үстінде бүкіл жыл бойы жоғары қысымды [[ауа]] қабаты үстемдік етеді, ал оған көршілес аймақтарға (солт., батыс және оңт.) төм. қысымды қабаттар тән келеді. Жалпы республика аумағының көп бөлігінде антициклондық [[ауа райы]] басым. Сондықтан мұнда шұғылалы ашық күндер ұзақт. жылына солт-тен оңт-ке қарай 2000 сағ-тан 3000 сағ-қа дейін артып отырады. Жылына солт-те 120, оңт-те 260 күн ұдайы ашық болады, бұлтты күндер саны тиісінше 60 күннен 10 күнге дейін (Балқаш ойысында) кемиді. Міне, осылардың нәтижесінде жиынтық [[радиация]] мөлшері де солт-тен оңт-ке қарай 4200-ден 5500 МДж/м&lt;sup&gt;2&lt;/sup&gt;-ге дейін біртіндеп артады. Сол сияқты төсеніш беттің (жер бетінің) сәуле қайтару қабілетіне байланысты сіңірілетін радиация мөлшері де оңтүстікке қарай бірқалыпты көбейеді. Сәуле қайтару қабілетін қыста тұрақты қар жамылғысы қалыптасқанда ең жоғары шегі 70–80%-ға жетіп, жазда көп жерде 20 – 30%-ке дейін төмендейді. Радиацияның жылдық тиімді сәулелену мәні солтүстікте 1500-ден оңтүстікте 2100 МДж/м&lt;sup&gt;2&lt;/sup&gt;-ге дейін өзгереді. Теріс мәнді радиациялық баланстың маусымдық ұзақт. солт-те 3,5 — 4,5 ай (қараша — наурыз), оңтүстікте — 1 ай.

=== {{main|Қазақстанның су қорлары}} ===
Қазақстанның жер үсті суларының [[ресурсы]] сулылығы бойынша орташа жылдық көлемі 100,5 км³; соның ішінде не бары 56,5 км³-і ғана республика аумағында қалыптасады, қалған көлемі [[Орта Азия]] мемлекеттерінен, [[Ресей|Ресей Федерациясынан]] және [[Қытай|Қытай Халық Республикасынан]] келетін [[өзен]] суларынан құралады. Өзен су ағынының көлемі бойынша Қазақстан планетаның сумен ең аз қамтылған елдерінің қатарына жатады. Қажетті су тұтыну көл. 54,5 км³-ді құрайды, мұның сулылығы бойынша орташа жылдық бағаммен шаруашылыққа пайдаланылу мүмкіндігі 46,0 км3-ден аспайды. Су тапшы жылдары су ресурстарының көл. 58 км³-ге дейін, ал пайдаланылатын су тиісінше 26 км³-ге дейін төмендейді. Тұщы жер асты су қоры 15,1 км³-ді құрайды, оны пайдалану деңгейі 11,3% немесе 1,7 км³. Қайтымды сулардың көл. 4 км³, су көздеріне қайта құйылған су 2 км3-ден аспайды, қалған ағынды құрамы сейіледі немесе жерге сіңіп кетеді. Қайтымды сулар табиғи сулар мен қоршаған ортаны ластаудың негізгі көзі болады.

=== {{main|Қазақстанның топырағы}} ===
Топырақ — табиғат компоненттерінің бірі. Жердің [[геология]]лық тарихында алдымен пайда болған топырақ. Палеогеографиялық зерттеулердің деректері бойынша алғашқы жұқа топырақ қабаты 500 млн жыл бұрын кембрий дәуірінде пайда болыпты. Бұл кезде әлі өсімдік жамылғысы қалыптаспаған.

Топырақ жамылғысын зерттейтін топырақтану ғылымы — жас ғылым. Оның негізін салған XIX ғасырдың 80-жылдары орыс ғалымы В. В. Докучаев — топырақтың табиғи және тарихи дене екенін анықтады.

Қазақстанда өзге елдерде кездесетін топырақ түрлерінің түгелдей дерлігі тараған. Мұнда [[тайга]], [[тундра]] топырағына дейін бар, тек ылғалды [[субтропик]] белдеміне тән топырақ қана жоқ.

===Өсімдігі ===
Қазақстанда [[интродукция]]ланған, мәдени дақылға айналдырылған және кездейсоқ әкелінген түрілерін қоспағанда шамаммен 6025 [[Өсімдіктер|өсімдік]] түрі бар. Жабайы өсімдіктердің 18 түрі [[Космополитизм|космополит]] ([[Антарктика]]дан басқа [[құрлық]]тарда өседі), 285-і голарктикалық түр (Евразия мен [[Солтүстік Америка]]да өседі). Бұлардың ішінде 535-і (шамамен 11%-і) тек Қазақстанда кездеседі ([[эндемик]]тер). Мұнда бірнеше [[Зона|ботаникалық зона]] бар. Тау өсімдіктері өздеріне тән биіктік зоналар құрайды. [[Өзен]]-[[көл]], [[батпақ]], [[жайылма]], [[Шалғындық дала|шалғындық]], [[көлтабан]] өсімдіктері ешқандай зонаға жатпайды.

Су өсімдіктерінің түрі аз (63 [[Гидрофильдік|гидрофильді]] түрі). Олардың құрамында барлық космополиттердің жартысы (шылаңдар мен руппияларды қосқанда 9 түрі), 24 голарктикалық түр (сальвиния, тұңғиқ т. б.) бар. Бұлар су өсімдіктерінің 52%-і, яғни ең көне өсімдіктер. [[Палеоботаника]]лық тұрғыдан да осылай; шылаңдар туысы (21 түрі бар) бұдан 70-100 млн жыл (бор дәуірінде), сальвиния, жестер, телорез 40-70 млн жыл бұрын болған. Тегі тропикалық, гидрофильді өсімдіктер тобына жататын су өсімдіктері Қазақстан жерінде 25-40 млн жыл бұрын [[Олигоцен|(олигоценде]]) қаулап өскен.

Батпақ, өзен жайылмасы мен көлтабан өсімдіктерінің 450-ден астам түрі бар. Шалғынды, кейде батпақты жерлерде [[Бидайық (өсімдік)|бидайық]], [[тарғақ]], [[айрауық]], шалғын [[атқонақ|атқонағы]], шалғын [[беде]]сі, шалғын ноғатығы, кәдімгі бекмания, [[қамыс]], [[қоға]], [[қияқ]] сияқты азықтық шөптер көбірек. Олардың топтасуынан өнімділігі әркелкі [[шабындық]] қалыптасады.

*'''Шөл зона өсімдігі'''
** Сұр топырақты қырат жерлерді ([[Оңтүстік Қазақстан]]) алып жатқан ағаш-бұта құрамында [[пісте]] мен (жемісі — кәдімгі пісте) қатар Регель [[алмұрт]]ы, [[таудаған]], [[тобылғы]], қаратау лепидолофасы, тікенекті бадам (бұлардың көпшілігі сирек кездеседі) бар. [[Талас Алатауы]], Қаржантау мен [[Қаратау жотасы (Тянь-Шань)|Қаратау]] бөктерлері селдір орманды, мұнда сары [[долана]], [[зеравшан аршасы]] басым. Тақырда өсетін [[сексеуіл]] тоғайлары негізінен жапырақсыз аласа (2-8м) «шала ағаш» — қара сексеуілден тұрады. Сексеуіл арасында басқа азықтық өсімдіктер де ([[жусан]], күйреуік, изен, теріскен) аз емес.
**[[Қоңыр топырақтар|Қоңыр]] және сұр қоңыр топырақты шөл даладағы шала бұта өсімдіктердің арасында ақ жусан, қара жусан, туран жусаны, ал гипсті қоңыр топырақта [[баялыш]] көбірек кездеседі. Мұнда түрлі [[Эфемероидтер|эфемероидтар]] (әсіресе баданалы қоңырбас пен жуан сабақты [[қияқ]]) мен [[эфемерлер]] де бар.
** Құм топырақты шөл даладағы бұта өсімдіктерінің арасында [[жүзгін]], құм сексеуілі, [[қоянсүйек]], [[қылша]] түрлері, жапырақсыз құланқұйрық және түкті жүзгін ағаштары басым. Мұнда бұта тәрізді аласа өсімдіктер (жусан, изен) мен [[Көп жылдық өсімдіктер|көп жылдық шөптер]] де (құмерке) көп.
**[[Сор топырақ]]ты шала бұта өскен шөл далада [[сарсазан]], [[бұйырғын]] т. б. өсімдіктер басым.
*'''Далалық зона'''

Далалық зонада [[бөденешөп]], қызылбояу, боз, [[бетеге]], қырғыз бетегесі, қылтық бетеге, көде, еркекшөп бітік өседі. [[Реликт|Реликт өсімдіктері]] — сібір бетегесі, [[ши]] мен көп тамырлы [[жуа]].

* '''Тау өсімдіктері'''
[[Алтай таулары|Оңтүстік Алтай]], [[Сауыр жоталары|Сауыр]], [[Жетісу Алатауы|Жоңғар Алатауы]], Солтүстік және [[Батыс Тәңір тауы|Батыс Тянь-Шань]] өсімдіктері далалық, ормандық және альпілік белдеулерге бөлінеді.

Оңтүстік Алтай мен [[Сауыр-Тарбағатай|Тарбағатайдағы]] далалық белдеу далалық зонамен ұласып жатыр, бірақ мұндағы өсімдіктерге [[Бадам (өсімдік)|бадам]], [[майқарағай]], [[тобылғы]] араласқан. Жоңғар Алатауы мен Тянь-Шаньда (шөл зона) бетеге, боз шалғын, бидайық (түкті бидайық), [[арпа]] (баданалы арпа) тұқымдастары өседі, мұнда [[итмұрын]], [[қызыл шие]] т. б. өсімдіктер көп.

Қазақстан тауларында бірнеше [[орман]] түрлері бар:

* [[самырсын]] және [[қарағай]] ормандары (Алтайда);
* [[Жапырақты ағаш|жапырақты]] (Сауыр);
* майқарағай (Алтай және Жоңғар Алатауы);
* [[шырша]] (Алтайдағы сібір шыршасы, Жоңғар Алатауы мен Тянь-Шаньдағы Шренк шыршасы);
* [[Алма|алма ағаш]] (Жоңғар Алатауы мен Тянь-Шань);
* [[өрік]] (Солтүстік Тянь-Шань);
* [[шетен]] (Тянь-Шань);
* [[Қотыр қайың|ақ қайың]] (Тянь-Шань).

Тау ормандарының мұншама кең алқапта орналасуына, республиканың батысында еменді және қарағашты, ал солтүстүігінде қайыңды және қарағайлы ормандардың бар болуына байланысты ормандар мен орман шалғындарының құрамындағы өсімдіктер Қазақстандағы барлық өсімдіктердін 40%-інен асады. Олардың ішінде 1 космополит (кәдімігі қыранқұлақ), 30-дан астам голарктикалық түр — орман папоротнигі, қауырсын папоротник, усасыр, құлмақ, күреңот, ұртшөп бар. Олар көне заман ормандарынан келіп жеткен реликтілер. Мұндай орман өсімдіктеріне [[грек жаңғағы]], семенов үйеңкісі, лепсі таспасы, тянь-шань цицербитасы, семенов айдаршөбі сияқты аз тараған реликтілер, сондай-ақ «Қазақстанның Қызыл кітабына» енгізілген қырғыз қайыңы, бекара терегі, Мушкетов түйесіңірі, мыңжылқы усасыр қырыққұлағы сияқты эндемдер айырықша сипат береді.
* '''Альпі белдеулері'''
** Альпіге [[доңызсырт]] шабындықтары мен майда шөпті шалғындықтар тән. Бұлардың алғашқысы түкті доңызсырттан, ал Алтайда Белларди  доңызсыртынан тарайды. Майда шөпті шабындық құрамында крылов бетегсі, монғол птильагростисі, ал түрлі шөптерден альпі [[маралоты]], [[таран]], сарғыш [[майдажелек]] т. б. бар.
** Субальпілік шалғындықтар тау белдеулерімен шекаралас жерлерде қалыптасқан. Тянь-Шаньда бұл — крылов бетегсінен, жартас [[Қазтамақ тұқымдасы|қазтамағынан]], кәдімгі манжеткадан құралған шалғындықтар. Тек [[мысыққұйрық]]тан тұратын шалғандықтар да кездеседі. Әдетте бұлардың бәрі құнарлы жаздық жайылымдар, шабындық жерлер.&lt;ref name=&quot;ReferenceA&quot;&gt;ҚазССР. Қысқаша энциклопедия, 2-том. Алматы - 1987&lt;/ref&gt;

=== Жануарлар дүниесі ===
Ұлан байтақ Қазақстан жерінде [[сүтқоректілер]]дің 172, [[Құстар|құстың]] 485, [[бауырымен жорғалаушылар]]дың 52, [[қосмекенділер]]дің 12, [[Балықтар|балықтың]] 150-ге жуық түрі бар. Омыртқасыз жәндіктер ([[Жәндіктер|насекомдар]], шаян тәрізділер, [[ұлулар]], [[құрттар]] т. б.) бұдан да көп. Тек жәндік түрлерінің өзі-ақ 30 мыңнан асады. Жануарлар түрінің осыншалық көп болуы республиканың географиялық орнына, жер бедерінің дамуы мен жануар түрлері қалыптасуының ұзақ та күрделі тарихына байланысты.
* '''Жануарлардың табиғат зоналары бойынша мекендеу'''і: 
**'''Орманды дала зонасы'''. Қазақстанның солтүстігіндегі орманды дала зонасында [[бұлан]], [[елік]], [[ақ қоян]], [[Тышқандар|сұр тышқан]], [[Егеуқұйрықтар|су егеуқұйрығы]], орман тышқаны, [[бұлдырық]], [[Аққұр|ақ кекілік]], көл айдындарын суқұстары — [[Аққулар|аққу]], [[Қаздар|қаз]], [[үйрек]], [[Шағалалар|шағала]], [[тарғақ]], [[қасқалдақ]] мекендеген. Оңтүстікке қарай созылып жатқан [[Еділ-Жайық|Еділ]] жағалауынан [[Алтай]] таулы бөктеріне дейінгі астық тұқымдас шөп пен [[жусан]], [[бетеге]] өскен далада [[суыр]], дала [[Дала алақоржыны|алақоржыны]], сүйірбас сұр тышқан, кәдімгі сұр тышқан, дала тышқаны, [[Сарышұнақтар|саршұнақ]] (үлкені, кішісі, жирені), ал құстан — [[дуадақ]], [[безгелдек]], [[Жылқышы (құс)|жылқышы]], [[Сұңқарлар|сұңқар]], дала трикушкасы, [[бозторғайлар]], [[Дала қыраны|қыранқара]], дала [[Құладындар|құладыны]] мен шабындық құландыны қоныстайды. [[Көктем]]нен [[күз]]ге дейін бұл жерлерде [[ақбөкен]] үйірлері жайылады, олар қысқа қарай шөлді аймаққа ығысады.
** '''Далалық зона'''. Едәуір бөлігін [[Жайық]] өзенінің аңғарындағы [[орман]] алып жатқан далалық зонаның батыс бөлігін бұлан, елік жайлаған, мұнда европалық [[қара күзен]], жұпар тышқан, [[орман сусары]] да кездеседі. Қосмекенділерден Жайық т. б. өзендердің аңғарында [[тарбақа]], орман [[Нағыз бақалар|бақасы]] кездеседі. Мұнда бұлдырық, сұр кекілік, тырна, бозторғай көп. Сыңсыған [[қарағай]] өскен тау сілемдері ([[Көкше]] қыраты) бар далалық зонаның орта бөлігінде бұлан, елік, [[сілеусін]], қызыл тоқалтіс сияқты орман тұрғындары, аққоян, [[Тиіндер|ақтиін]] ([[Ертіс]] бойындағы қалың орманда), бұлдырық, қаратоқылдақ, кәдімгі тоқылдақ кездеседі. Далалық зонаның шығысында суыр, дала тышқаны, дала [[Шақылдақтар|шақылдағы]] сияқты жануарлармен қатар аққоян, сілеусін, елік, [[арқар]] мекендеген.
** '''Шөлейт зонасы'''. Өсімдік жамылғысы әркелкі шөлейт зонасында- саршұнақтар (кішісі, орташасы, сарысы) мен [[Қосаяқтар|қосаяқтың]], құм тышқан мен толай қоянның бірнеше түрі мекендеген. Мұнда [[ақбөкен]] де, [[қарақұйрық]] та көптеп кездеседі. Бұл зонада құстан [[дуадақ]], [[Шілдер|шіл]], қылқұйрық, бозторғай т. б. бар.
** '''Шөл зонасы'''. Республиканың оңтүстігін тау бөктеріне дейін алып жатқан шөл зонада тек осында ғана мекендейтін бірнеше жануар түрлері бар, олар оңтүстікте республика шебінен тысқары шығып кетеді. Қыста қар тоқтап, көктемде қар суы жиналатын [[Үстірт (Маңғыстау)|Үстірт]] пен Маңғышылақ жартастарының арасында кездесетін үстірт [[муфлон]]ы жұтаң өсімдіктермен қоректеніп, ащы суды қанағат етеді. Үстіртте ұзын инелі [[Кірпітәрізділер|кірпі]], қарақұйрық, шөл сілеусіні — [[қарақал]] кездеседі. [[Сазды]] және [[Қиыршық тастар|қиыршық тасты]] шөл дала жануарларынан Қазақстаннан басқа жерлерде кездеспейтін ерекше тұқымдас өкілі — жаламан мекендейді. Ол тек [[Бетпақдала]]да, [[Балқаш]] көлінің солтүстік жағалауындағы кейбір аудандарда, [[Алакөл (көл)|Алакөл]] және [[Зайсан (көл)|Зайсан]] қазаншұңқырында ғана табылған. Солтүстік Балқаш маңындағы бірнеше жерден ғана табылған бесбашбайлы ергежейлі қосаяқ та ерекше хайуан. Ірі жануарлардан осы шөл далада ақбөкен, қарақұйрық қыстайды. Құстан — шіл, қылқұйрық, тырна, жек дуадақ кездеседі. Түк аяқты қосаяқ, үшбашбайлы ергежейлі қосаяқ, құм тышқаны, жіңішке башбайлы саршұнақ, ала [[Жертесерлер|жертесер]], құм мысығы т. б. құм ішінде тіршілік етуге бейімделген. Оңтүстік Балқаш құмында осы араға тән сексеуіл жорға торғайы, шөл дала [[Жапалақтәрізділер|жапалағы]] тіршілік етеді. Құмайтты шөлде бірқатар [[Кесірткелер|кесіртке]] (жұмыр бас, ешкіемер), [[Жыландар|жылан]] (оқ жылан, айдаһар, қара шұбар жылан т. б.) түрлері, дала [[Тасбақалар|тасбақасы]] тараған. Өзен-көл аңғарындағы орман-тоғайларда елік, [[жабайы шошқа]], құм қоян, [[қырғауыл]] т. б. кездеседі. Балқаш, [[Сасықкөл (көл, Алматы, Абай облыстары)|Сасықкөл]] және т.б. көлдердің жағалауындағы қалың [[қамыс]] арасында [[Бірқазандар|бірқазан]], [[жалбағай]], [[Үлкен аққұтан|аққұтан]], [[көкқұтан]], [[Суқұзғындар|қарақаз]], шағала бар. Алакөл айдынынан өте сирек кездесетін, «Қазақстан Қызыл кітабына» енгізілген [[реликт шағала]] қоныстайды.
** Қазақстанның шығысы мен оңтүстігін қоршап жатқан таулардың жануарлар дүниесі де сан алуан. Қылқан жапырақты Алтай ормандарында [[бұлан]], [[Кермарал|марал]], [[құдыр]], сібір таутекесі, арқар, алтай көртышқаны, қоңыр аю, бұлғын, құну, күзен, барыс, тиін, борша тышқан, алтай суыры, құр, шіл, тундра кекілігі, ақ кекілік, алтай ұлары, кукша, жорға торғай кездеседі. Зайсан қазаншұңқырынан оңтүстікке қарай созылып жатқан тауларда (Сауыр, Тарбағатай, Жоңғар Алатауы) марал, елік, арқар, сібір таутекесі, қоңыр аю, сілесін, барыс, ұзынқұйрық саршұнақ мекендейді. Жоңғар, Іле Алатауы мен Талас Алатауында көкшіл суырдың орнына қызыл суыр және өте сирек кездесетін Менабир суыры жерсіндірілген. Қазақстанның оңтүстік-шығыс тауларында жыртқыш құстардан қозықұмай, тазқара, бүркіт тіршілік етеді. Бұл жерлерге сондай-ақ гималай ұлары, кекілік, ұзақ қарға, шау қарға, қызыл құйрық торғай, аршалық ементұмсық, тау шымшық, көкқұс тән. Жоңғар Алатауындағы кіші-гірім өзендерде жетісу [[тритон]]ы тіршілік етеді&lt;ref name=&quot;ReferenceA&quot;/&gt;.

=== Ерекше қорғалатын табиғи аумақтар === 
[[Сурет:Piktalgar.jpg|thumb|300 px|[[Алматы қорығы]]ндағы Талғар шыңы]]
[[Сурет:IMG 7431-Sharyn canyon.jpg|thumb|300 px|[[Шарын шатқалы]]]]
{{main|Қазақстан ерекше қорғалатын табиғи аумақтары}}
'''Ерекше қорғалатын табиғи аумақ''' — ерекше қорғау режимі белгіленген мемлекеттік табиғи-қорық қорының табиғи кешендері мен объектілері бар жер, су объектілері және олардың үстіндегі әуе кеңістігінің учаскелері.

Ерекше қорғалатын аумақ  — кеңістігінде бағалы табиғи немесе колдан жасалған (бағалы [[Экологиялық жүйе|экожүйе]], [[гейзерлер]], бау- саябақ ескерткіштері, инженерлік құрылыстар, т. б.) немесе қоршаған ортаға қолайлы әсер ететін кеңістіктер ([[Орман жолақтары|орман жолағы]], [[көгерген аймақтар]]), аумақтар, [[акватория]]лар. Мүндай аумақтар тек заңмен ғана емес, арнайы бақылауда болып, адамдармен қорғалады.&lt;ref&gt;Қазақ тілі терминдерінің салалық ғылыми түсіндірме сөздігі: Экология және табиғат қорғау / Жалпы редакциясын басқарған – түсіндірме сөздіктер топтамасын шығару жөніндегі ғылыми-баспа бағдарламасының ғылыми жетекшісі, педагогика ғылымдарының докторы, профессор, Қазақстан Республикасы Мемлекеттік сыйлығының лауреаты А.Қ.Құсайынов.
 – Алматы: «Мектеп» баспасы» ЖАҚ, 2002 жыл. – 456 бет. ISBN 5-7667-8284-5&lt;/ref&gt;

=== Табиғат ресурстары ===
{{main|Қазақстанның кен ресурстары}}
Қазақстан кен байлықтарының қоры мен әр алуандығы жағынан Жер шарындағы бай аймақтардың бірі. Минералдық шикізат қорлары Қазақстанның ұлттық экономикасының тұрақты дамуы мен қауіпсіздігінің маңызды кепілі. Қуатты минералдық шикізат базасының қазіргі жай-күйі республиканы шет елдердің кен қазбаларына тәуелділіктен толық арылтып, Қазақстанның дүниежүз. рынокқа минералдық шикізат қорлары мен оның өңделген өнімдерін шығаруына мүмкіндік берді. Минералдық шикізат ресурстары еліміздің даму стратегиясын анықтайтын негізгі факторлардың бірі. Маңыздылығы жағынан олар үш топқа бөлінеді. Бірінші топқа негізгі қаржы түсімін қамтамасыз ететін және экон.-саяси мәні бар стратегиялық кен байлықтары жатады: мұнай, газ, көмір, уран, хромит кен орындары. Екінші топты қаржы түсімін қамтамасыз ететін әрі Қазақстанның индустриялық бет-бейнесінің негізі болып табылатын маңызды кен байлықтары құрайды: темір, марганец, мыс, қорғасын, мырыш, алюминий және алтын кен орындары. Үшінші топқа ішкі және сыртқы рыноктарда жоғары сұранымға ие қалайы, күміс, фосфор, барит кен орындары кіреді. Кен байлықтардың барланған қоры негізінде ондаған мұнай-газ және кентас өндіретін кәсіпорындар жұмыс істейді, олар 70-тен аса әр түрлі минералдық шикізат түрлерін өндіреді және өңдейді.

== Саяси жағдайы ==
{{Main|Қазақстанның ішкі саясаты}}

Қазақстан&amp;nbsp;— 1995 жылғы 30 тамызында республикалық [[референдум]]да қабылданған [[Қазақстан Республикасының Конституциясы|Конституция]] бойынша&amp;nbsp;— өзін демократиялы, зайырлы, құқықты және әлеуметтік мемлекет ретінде орнықтырады. Қазақстан Республикасы&amp;nbsp;— президенттік басқару формасындағы біртұтас мемлекет. Республиканың ең жоғары өкілді органы&amp;nbsp;— [[Қазақстан Республикасының Парламенті|Парламент]]. Ол республиканың заң шығару қызметін жүзеге асырады. Парламент тұрақты жұмыс істейтін екі Палатадан: [[Қазақстан Парламентінің Сенаты|Сенаттан]] және [[Қазақстан Республикасы Парламентінің Мәжiлiсі|Мәжілістен]] тұрады.

Сенат әр [[облыс]]тан, [[республикалық маңызы бар қала]]дан және Қазақстан Республикасының елордасынан екі адамнан, тиісінше облыстың, республикалық маңызы бар қаланың және Республика елордасының бірлескен отырысында сайланатын депутаттардан құралады. Сенаттың 15 депутатын Парламент өкілеттігі мерзіміне [[Қазақстан Республикасының Президенті|Республика Президенті]] тағайындайды.

Мәжіліс дәрежелі өкілеттілік және біртұтас жалпыұлттық сайлау округінің аумағы бойынша партиялық тізім негізінде сайланған 98 депутаттардан құралады, және 9 депутатты [[Қазақстан халқы ассамблеясы|Қазақстан халқы Ассамблеясы]] сайлайды.

[[Сурет:Nursultan Nazarbayev 27092007.jpg|150px|нобай|оңға|Нұрсұлтан Назарбаев]]
Президент [[Қазақстан Республикасының Үкіметі|Үкіметті]] Мәжілістегі көпшілік алған партия ұсынысымен құрады. Республика [[Қазақстан Республикасының Премьер-Министрі|Премьер-Министрі]] тағайындалғаннан кейінгі он күн мерзім ішінде Премьер-Министр Үкіметтің құрылымы мен құрамы туралы Республика Президентіне ұсыныс енгізеді. Премьер-Министр Республиканың бүкіл аумағында міндетті күші бар өкімдер шығарады.

Қазақстан Республикасының [[Қазақстан Конституциялық Кеңесі|Конституциялық Кеңесі]] жеті мүшеден тұрады, олардың өкілеттігі алты жылға созылады. Конституциялық Кеңестің Төрағасын Республиканың Президенті тағайындайды.

Қазақстан Республикасында сот төрелігін тек сот қана жүзеге асырады. Заңмен құрылған [[Қазақстан Жоғарғы Соты|Республиканың Жоғарғы Соты]] және Республиканың жергілікті соттары Республиканың соттары болып табылады.

=== Жергілікті мемлекеттік басқару және өзін-өзі басқару ===
Жергілікті мемлекеттік басқаруды тиісті аумақтағы істің жай-күйіне жауапты жергілікті өкілдік ([[мәслихат]]) және атқарушы органдар ([[әкім]]дік) жүзеге асырады.

=== Сыртқы саясат ===
{{main|Қазақстанның сыртқы саясаты}}

Қазақстан Республикасының сыртқы саясаты белсенділігімен, тепе-теңдік сақтауға ұмтылысымен, прагматизмдігімен, сындарлы сұхбат жүргізуге талпынысымен және көпжақты ынтымақтастыққа бағытталғандығымен ерекшеленеді. Халықаралық аренада мемлекетіміз өзінің тарихи, геосаясаттық және экономикалық факторларына байланысты көп ғасырлар бойы сыртқы саясатын халықаралық ынтымақтастық, көршілес мемлекеттермен татуластық және олардың аймақтық біртұтастығын кұрметтеу принципіне негіздеп жүргізіп келеді.

Қазақстанның өзге мемлекеттермен тең құқылы және екі жаққа да тиімді қарым-қатынас құруға ынталы екендігі оның бүгінгі күні дипломатиялық байланыс орнатқан шет мемлекеттердің санының көптігімен дәлелденіп отыр. 1991 жылы тәуелсіздік алған сәттен бастап біздің республика әлемнің 130 мемлекетімен дипломатиялық қарым-қатынас орнатты.

=== Қазақстан Республикасы сыртқы саясатының 2020-2030 жылдарға арналған тұжырымдамасы ===

2020 жылғы 6 наурызда Қазақстан Республикасы сыртқы саясатының 2020-2030 жылдарға арналған тұжырымдамасы жарияланды. Құжатта мынадай басымдықтар негізге алынған: 
- үдемелі сипатқа ие және ел дамуының жаңа кезеңінде Тұңғыш Президент – Елбасының сыртқы саяси бағытын жалғастыруға өзінің сабақтастығын сақтайтын елдің ашық, болжамды және дәйекті сыртқы саясаты;
- адам құқықтарын қорғау, гуманитарлық дипломатияны дамыту және қоршаған ортаны қорғау; 
- халықаралық аренада экономикалық мүдделерді ілгерілету, соның ішінде инвестициялар тарту бойынша мемлекеттік саясатты іске асыру; 
- халықаралық бейбітшілік пен қауіпсіздікті сақтау; 
- ең алдымен, негізгі әріптестер – Ресей, Қытай, АҚШ, Орталық Азия мемлекеттері және Еуропалық Одақ елдері, ал көпжақты құрылымдар бойынша – Біріккен Ұлттар Ұйымы, Еуропадағы қауіпсіздік және ынтымақтастық ұйымы, Шанхай ынтымақтастық ұйымы, Тәуелсіз мемлекеттер достастығы және басқа да ұйымдармен өзара тиімді байланыстарды нығайтуды білдіретін өңірлік және көпжақты дипломатияны дамыту.&lt;ref&gt;https://www.inform.kz/kz/kasym-zhomart-tokaev-kr-syrtky-sayasatynyn-2020-2030-zhyldarga-arnalgan-tuzhyrymdamasyn-bekitti_a3622803&lt;/ref&gt;

=== Қазақстандағы саяси реформалар ===

2019 жылғы маусымда Қазақстан Президенті Қасым-Жомарт Тоқаевтың бастамасымен Ұлттық қоғамдық сенім кеңесі құрылды. Оның негізгі мақсаты – жұртшылық, саяси партиялар, азаматтық қоғам өкілдерінің қатысуымен өтетін талқылаудың негізінде мемлекеттік саясаттың өзекті мәселелері бойынша ұсыныстар мен ұсынымдар әзірлеу.&lt;ref&gt;https://egemen.kz/article/202452-ulttyq-qoghamdyq-senim-kenhesininh-dgugi-salmaqty&lt;/ref&gt;

2019 жылдың шілдесінде Қазақстан Президенті азаматтардың сындарлы сұрауларына жедел әрі тиімді жауап беретін «Халық үніне құлақ асатын мемлекет» тұжырымдамасын жария етті.&lt;ref&gt;https://egemen.kz/article/211354-khalyq-unine-qulaq-asatyn-memleket&lt;/ref&gt; 

Сонымен бірге, Қазақстанда балама көзқарастар мен пікірлерді көтермелеу мақсатында басқа партиялардың өкілдеріне кейбір парламенттік комитеттерде төрағалық етуге мүмкіндік беретін заң қабылданатын болады. Саяси партияларды құру үшін тіркеу кедергісі 40 мыңнан 20 мың адамға дейін төмендетіледі. &lt;ref&gt;https://abai.kz/post/103296&lt;/ref&gt;

Қазақстанда бейбіт жиналыстар туралы жаңа заң қабылданды. Заңда пикет, демонстрация, шеру, митинг сияқты бейбіт жиналыстың негізгі тұжырымдамалары мен нысандарын қалыптастыруға мүмкіндік беретін концептуалды аппаратты енгізу қарастырылған. Заң ұйымдастырушылардың, бейбіт жиналыстарға қатысушылардың және журналистердің мәртебесін, құқықтары мен міндеттерін реттейді. 

Қоғамдық қауіпсіздікті күшейту мақсатында Президент Қ.К.Тоқаев тұлғаға қарсы жасалатын қылмыс үшін қолданылатын жазаны да күшейтті. &lt;ref&gt;https://informburo.kz/kaz/seksualdy-sipattay-ylmystara-zhaa-bap-engzlu-mmkn-za-zhobasyn-taldaymyz-.html&lt;/ref&gt;

=== Қоғам ===
Қазақ техникалық мамандары [[Қазақ инженерлер бірлестігі|Қазақ Инженерлер Бірлестігі]] ұйымына біріккен.

==Мереке және демалыс күндер==
{{lower|0.4em|&lt;ref&gt;[http://www.worldtravelguide.net/kazakhstan/public-holidays Kazakhstan Public Holidays]. Worldtravelguide.net. Тексерілген 2013-01-14.&lt;/ref&gt;}}
{{lower|0.4em|&lt;ref&gt;[http://egov.kz/wps/portal/!ut/p/b1/04_SjzQ0MbUwtLQwMtWP0I_KSyzLTE8syczPS8wB8aPM4v09DN3cTS2NDfxdLFwNPC1Mjf3cfDyM3L2NgAoicSswACogSr8BDuBoQEh_uH4UPiVgF4AV4LHCzyM_N1U_NyrHzdJT1xEAojlmQQ!!/dl4/d5/L0lDUmlTUSEhL3dHa0FKRnNBLzRKVXFDQSEhL2Vu/]&lt;/ref&gt;}}

{|class=&quot;wikitable&quot; style=&quot;font-size:95%;&quot;
|- style=&quot;background:#efefef;&quot;
! style=&quot;width:80px;&quot;|Күн!! style=&quot;width:170px;&quot;|Қазақша аталуы
|-
|[[1 қаңтар|1]]–[[2 қаңтар]]
|[[Жаңа жыл]]
|-
|[[7 қаңтар]]
|Рождество мейрамы (Рождество Христово)
|-
|[[8 наурыз]]
|[[Халықаралық әйелдер күні]]
|-
|[[21 наурыз|21]]–[[23 наурыз]]
|[[Наурыз мейрамы]]
|-
|[[1 мамыр]]
|[[Қазақстан халқының бірлігі күні]]
|-
|[[7 мамыр]]
|[[Отан қорғаушы күні (Қазақстан)|Отан Қорғаушылар күні]]
|-
|[[9 мамыр]]
|[[Жеңіс күні]]
|-
|[[6 шілде]]
|[[Астана күні (Қазақстан мейрамы)|Астана күні]]
|-
|[[30 тамыз]]
|Қазақстан Республикасының Конституциясы күні
|-
|Қажылықтың соңғы күні.
|[[Құрбан айт]]
|-
|[[1 желтоқсан]]
|[[Тұңғыш президент күні (Қазақстан)|Тұңғыш Президент күні]]
|-
|[[16 желтоқсан|16]]-[[17 желтоқсан]]
|[[Қазақстан Республикасының Тәуелсіздік күні|Тәуелсіздік күні]]
|}

== Экономикасы ==

Тәуелсіздік кезеңінде Қазақстанға әлемнің 120-дан аса елінен 330 млрд доллар шетелдік инвестиция тартылды.&lt;ref&gt;https://www.inform.kz/kz/28-zhylda-kazakstanga-kansha-investiciya-tartyldy_a3595458&lt;/ref&gt;

Дүниежүзілік Банктің «2020 жылғы бизнес жүргізу» есебінде Қазақстан әлемде 25-ші орынға ие болды және миноритарлық инвесторлардың құқықтарын қорғау бойынша әлемдегі ең үздік ел атанды.
Қазақстанның ЖІӨ 179,332 млрд. АҚШ долларын құрайды және жылдық өсім қарқыны 4,5%- ға тең. Қазақстанның ЖІӨ жан басына шаққанда 9 686 АҚШ долларын құрайды.&lt;ref&gt;https://stat.gov.kz/official/dynamic&lt;/ref&gt;

Қазақстан Қытай мен Қатардан кейін ХХІ ғасырдың бірінші онжылдығының ең серпінді 25 экономиканың арасында үшінші орынға ие. Қазақстанның әлемдік саудадағы рөлі мен жаңа Жібек жолындағы орталық орында орналасуы елге миллиардтаған адамға өз нарықтарын ашуға мүмкіндік берді. Қазақстан Дүниежүзілік сауда ұйымына 2015 жылы мүше болды.

Қазақстан экономикасының әлемдік экономикадағы үлесін анықтаудың негізгі көрсеткіші — елдің халықаралық саудадағы үлесіне қарап анықтауға болады. Қазақстанның сыртқы сауда айналымы жылдан жылға өсіп келеді: 1995 жылы $9 млрд болатын болса 2008 жылы $109 млрд болды. Негізгі өсім мұнай өндіру және металлугрия саласыныңеншісіне тиесілі. Экспорт өндірілетін өнім көлемінің өсуіне жәнебағаның қымбаттауына байлнысты.

Ал импорттың өсуі тиісінше өнімді өндіруге қажетті машиналар мен жабдықтарды сатып алудың нәтижесінде өсті&lt;ref&gt;[http://forbes.kz/process/expertise/v_mirovoy_ekonomike_kazahstan_vnizu_pischevoy_tsepochki В мировой экономике Казахстан - внизу пищевой цепочки] 2013 жылдың 27 ақпан күні қаралды&lt;/ref&gt;.

2009 жылы сыртқы сауда айналымы 34%-ға төмендеп кеттті, оның негізгі себепшісі мұнай мен металл бағасының төмендеуі. Дегенмен, 2010 жылдан бастап бағалардың қайта өсуіне байланысты қарқынды даму байқалды, Нәтижесінде экспорттық-импорттық операциялар көлемі  $137 млрд. құрады. Экспорт ($92 млрд) иморттан екі есе көп болды ($45 млрд).

Экспорттың 75% — минералды ресурстар, ең үлкен бөлігі мұнай, газ, көмір, уран сияқты пайдалы қазбаларға тиесілі. Қалған 13% — металлдар және 3,4% — ауылшаруашылық өнімдері құрайды (негізгісі бидай), 4,2% — химия өнеркәсібінің өнімдері. Негізгі өндіретін тауар — өңделмеген  табиғи қазбалар құрайды. Қазақстан әлемдік сауда нарығында табиғи ресурстарды қамтамасыз етуші ретінде қызмет етеді.

Қазақстан дүинежүзілік сауда ұйымына 2015 ж. 22 маусымда мүше болды.&lt;ref&gt;[http://kaz.tengrinews.kz/kazakhstan_news/nazarbaev-kazakstannyin-dsu-ga-kru-jonndeg-kelssozderdn-262874/ Назарбаев Қазақстанның ДСҰ-ға кіру жөніндегі келіссөздердің аяқталғанын жария етті]&lt;/ref&gt;
{{main|Қазақстан экономикасы}}
&lt;gallery&gt;
Сурет:Modern Almaty.jpg|Дамыған Алматы
Сурет:Kazah tenge.jpg|[[Қазақстан теңгесі]]
&lt;/gallery&gt;
=== Қазақстанның сыртқы экономикасы ===
Қазақстанның сыртқы экономикасы әлем елдерімен  экономикалық, сауда, валюта, ғылыми-техникалық, мәдени және басқа да қатынастарды қамтып отыр. Бұл сала субъктілері сыртқы экономикалық қызметтерге байланысты меншік түрі бойынша тәуелсіз елімізде тіркелген Қазақстанның немесе шет мемлекеттердің заңды немесе жеке тұлғалары болып табылады. Сыртқы экономика саласында басты және маңызды орында сауда саласы. Соңғы жылдарда қазақстаннан экспортталатын тауардырдың үлесі үш есеге өсті. Оған бірнеше факторлар себепші болып отыр. Қолайлы инвестициялық жағдайлардың жаалуы тікелей шетелдік қомақты инвестициялардың тікелей ағылып келуіне себепші болды, оның негізгі бөлігі еліміздің мұнай өндіру саласына жұмсалады. Біріншеден, бұл өз кезегінде мұнай мен газ конденсатын өндіруді қарқынды дамытты. Екіншіден, дүниежүзілік тауар нарығындағы көмірсутектер шикізатын сату шартының қолайлылығы  экспорт әлеуетінің өсіне жағдай жасады. Дәл осылай деп тау-кен металлургия сала-соңғы оң жыл көлемінде жалпы қазақстандық экспорт және қызмет көрсету үлесінің көбеюі, әлемдік  сауданың дамуымен салыстырғандағы оның қарқынды дамуы мен көлеміне байланысты болып отыр. 
    
Қазақстандығы тауар экспорттау динамикасының деңгейінің өсуі оның жоғары, екпінді дамуын көрсетеді. Орташа есеппен он жыл ішінде тауар экспорттау төрт есеге өссе, импорт үш жарым есеге өсті. Әлемдік деңгеймен салыстырмалы түрде қарағанда еліміздің макроэкономикалық көлемі жоғары емес. Осыған қарамастан Қазақстанның сытрқы экономикалық саласын болащақта дамытуына орасан зор шамасы бар. Атап айтқанда, бүгінде 500-ден астам кен орындары барланып, минералды шикізаттың 1220 түрінің барлығы анықталған. Осылардың көпшілігінен біздің еліміз дүние жүзі бойынша алдыңғы орында. Осылайша, Қазастан барланған цинк, вольфрам және барит қорларын әлем бойынша бірінші орында болса, күміс қорғасын және хромит қорынан екінші орында, мыс, марганец, флюорит бойынша үшінші, молибден қорынан төртінші, сонымен қатар алтын қоры жөнінен алдыңғы қатардағы он елдің қатарында. 
    
Елімізде темір рудасы әлемдік қордың 8 пайызын, уранның жобамен 25 пайызын құрайды. Қазақстан мұнай қорын барлаудан әлемдегі он елдің қатарында. 
     
Ғаламдық қаржылық — экономикалық  тоқырау республикамыздың сыртқы экономикалық саласына кері әсерін тигізді.

== Энергетикасы ==
{{main|Қазақстан энергетикасы}}

=== Мәдениет және қоғам ===
{{main |Қазақ мәдениеті}}, {{main|Қазақстанның әдебиеті мен өнері}}, {{main|Қазақ өнері}}

=== Білім беру жүйесі ===
{{main|Қазақстанның білім беру жүйесінің тарихы}}

=== Бұқаралық ақпарат құралдары ===
{{main|Қазақстанның бұқаралық ақпарат құралдары}}

=== Әлеуметтік саласы ===
{{main|Қазақстанның әлеуметі}}

=== Қарулы күштері ===
{{main|Қазақстан Республикасы Қарулы Күштері}}

Қазақстан Республикасының әскери құрылымы әскери басқару органдарын, Қарулы Күштердің түрлерін, арнайы әскерлерді, тыл, әскери оқу орындары мен ғыл. мекемелерді қамтиды. Соғыс уақытында құрамына қорғаныс мин-не қарайтын әскер түрлерінен басқа Ішкі істер мин-нің ішкі әскерлері, Ұлттық қауіпсіздік к-тінің шекара қызметі және басқа да әскерлері, респ. “Ұлан”, азаматтық және аумақтық қорғанысты басқару мен құру органдары кіреді. Қазақстан Республикасы Қарулы Күштерінің басты мақсаты — елдің егемендігін, аумағының тұтастығын, экономикасын, мемл. ин-ттары мен азаматтарын соғыс қатерінен қорғау, жаугершілік немесе әскери қақтығыстар туғызудың алдын алу, Қазақстанның орнықты дамуы үшін қолайлы жағдай туғызу.

Республика Қарулы Күштеріне бейбіт кезеңде мынандай негізгі міндеттерді орындау жүктелген: 
* әскери күшті, жауынгерлік даярлықты қамтамасыз етіп, басқару органдары мен әскерлерді ел ішіндегі қақтығыстарды, 
* Қазақстан Республикасының мемл. шекарасында немесе аум-ның шегінде туған кез келген заңсыз қарулы күш көрсетуді тұмшалап, тойтара алатын деңгейде ұстау; 
* әуе кеңістігін күзету, сондай-ақ, мемл. шекараның жедел-стратег. тұрғыда маңызды өңірлерін жабу; 
* маңызды әскери нысандарды күзету; 
* елдің кез келген ауданында жағдайды тұрақтандыру жөніндегі батыл іс-қимылға әзір болу; 
* халықаралық міндеттемелерге сәйкес бітімгершілік және өзге де операцияларға қатысу.

Бұл міндеттерді орындауды Қарулы Күштер Қазақстан Республикасының басқа да әскерлері мен әскери құрылымдарымен өзара тығыз іс-қимылда жүзеге асырады. Бұл ретте Қазақстан Республикасы Ұлттық қауіпсіздік к-тінің шекара қызметіне құрлықта, теңізде, көлдерде және өзге де су айдындарында мемл. шекараны күзету мен қорғау, сондай-ақ, лаңкестікке (террорға), қару мен есірткі саудасына қарсы күреске қатысу жүктеледі. Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2000 ж. 23 қарашадағы 1579 қаулысына сәйкес елімізде Оңт., Батыс, Шығыс, Орт. әскери округтері құрылған. Оңт. әскери окуругінің қорғайтын жер аумағына: Алматы, Жамбыл, Оңтүстік Қазақстан, Қызылорда облыстары кіреді. Округтің орт. штабы Тараз қаласында. Шығыс әскери округі қорғайтын жер аумағына: Шығ. Қазақстан, Павлодар облыстары кіреді. Округтің орт. штабы Семей қаласында. Батыс әскери округінің қорғайтын аумағына: Ақтөбе, Атырау, Бат. Қазақстан, Маңғыстау облыстары кіреді. Округтің орт. штабы Ақтөбе қаласында. Қазақстанның қалған облыстары Орт. әскери округіне қарайды. Орт. штаб – Қарағанды қаласында.

Қазақстанның геосаяси жағдайы үлкен өзгерістерге (экстремизм, шекараға таяу жерлерде әскери қақтығыстардың өршуі, жаңадан ядр. мемлекеттер пайда болуы, т. б.) ұшырауда. Осыған байланысты Қазақстан Республикасы Қарулы Күштерінің әскери доктринасы орташа мерзімді кезеңге есептеліп жасалған (1999–2005) қорғаныстық сипатқа ғана ие. Ол әлемдегі және аймақтағы әскери-саяси жағдайды кешенді бағалауға, мемлекеттің экон. болмысы мен материалдық қорының мүмкіндіктеріне сүйенеді. Доктрина Қазақстанның ұлттық қауіпсіздігі стратегиясының негізгі ережелерін нақтылайды және шабуыл жасалған жағдайда елдің қорғанысын ұйымдастыруға, ұжымдық әскери қауіпсіздікті қамтамасыз ету жөніндегі одақтас мемлекеттермен бірлескен күш-жігерді үйлестіруге бағытталған.

== Қызықты деректер ==
* 1. Қазақстанда 19 миллионнан астам адам, шамамен 130-дан астам этнос тұрады. Оның 48,71 % — ерлер, 51,29 % — әйелдер. Қазақстан халық саны бойынша әлемде 64-орында.

* 2. Қазақстанның аумағы [[Азия]] мен [[Еуропа]]да орналасқан. Жер көлемі — 2,7 миллион шаршы шақырым. Дүниежүзінде [[Жер аумағы бойынша мемлекеттер және тәуелді аймақтар тізімі#Аумағы бойынша жалпы елдер мен тәуелділіктер|9-орында]] тұр. Қазақстанның территориясына 3 [[Түркия]], 5 [[Франция]] немесе 7 [[Жапония]] сиып кетер еді.

* 3. Қазақстанда екі сағаттық белдеу бар, климаты — күрт континенталды. Ауа температурасы -45-тен +45 градусқа дейін болады. 

* 4. Қазақстан – табиғи ресурстарға өте бай мемлекеттердің бірі. Менделеев кестесіндегі 105 элементтің 99-ы қазақ жерінен табылған. [[Мұнай]] қоры бойынша Қазақстан әлемдегі 20 жетекші елдің қатарына кіреді. Ал [[газ]] қоры бойынша 30-орынға, [[алтын]] қорлары бойынша әлемде 15-орынды, [[Уран (химиялық элемент)|уран]]нан екінші орынға тұрақтаған.

* 5. Қазақстан өз еркімен күштілігі жағынан әлемде төртінші орында тұратын қарудан бас тартып, әлемдегі ең ірі ядролық тәжірибелер полигонын жапты. 1991 жылдың 29 тамызында [[Семей полигоны|Семей ядролық полигоны]] жабылды.

* 6. [[Нұр-Сұлтан]] (бұрынғы атауы Астана) қаласы әлемнің ең жас астанасы болып есептеледі. 1998 жылы [[ЮНЕСКО]] бас қаланы «Бейбітшілік қаласы» деген атауға сай деп танып, медальмен марапаттады. Бразилияда өткен дүниежүзілік байқауда әлем бойынша 12 жас қаланың ішінен Нұр-Сұлтан жоғары атақты иеленді. Ал 2012 жылы елордаға «ТМД мен Түркі әлемінің мәдени астанасы» мәртебесі берілді. 2019 жылдың наурыз айынан бастап қала атауы Тұңғыш Президенттің құрметіне Нұр-Сұлтан деп өзгертілді.

* 7. Әлемдегі ең биiк түтiн мұржасы Қазақстанда ([[Екібастұз]] қаласында) орналасқан. Оның биiктігi — 420 метр. Ол [[Эйфель мұнарасы]]нан 100 метр биік.

* 8. [[Байқоңыр (ғарыш айлағы)|Байқоңыр]] – әлемдегі бірінші және ең үлкен ғарыш айлағы. «Байқоңыр» ғарыш айлағынан тұңғыш рет адамзат ғарышқа ұшқан. Ол Қазақстан жерінде [[Төретам]] кентіне жақын ауданда орналасқан. Көлемі 6717 шаршы шақырым.

* 9. [[Медеу]] — әлемдегі ең биік орналасқан жасанды мұз айдыны. Мұнда 170 әлемдік рекорд орнатылған. «Медеу» атауы ХІХ ғасырдың соңында өмір сүрген қоғам қайраткері [[Медеу Пұсырманұлы]]ның құрметіне берілген.

* 10. Қазақстанда 3,8 млн жеңіл көлік тіркелген (2021 жылғы 1 қазандағы жағдай бойынша)&lt;ref&gt;https://www.inform.kz/kz/kazakstanda-3-8-mln-zhenil-kolik-tirkelgen_a3862967&lt;/ref&gt;. 

* 11. Орталық Азиядағы ең үлкен театр Қазақстанда орналасқан. «[[Астана Опера]]&lt;nowiki/&gt;» театрын 33 елдің мамандары үш жыл салды.

* 12. Қазақстан – [[қызғалдақ]] пен [[алма]]ның отаны. Ал жылқы алғаш рет (б.д.д 4 мыңыншы жылдарда) Қазақстанда қолға үйретілген.

* 13. Қазақстанның [[Қазақстан теңгесі|төл валютасы]] қатарынан үш рет 2011, 2012 және 2013 жылдары дүниежүзіндегі ең үздік қағаз ақша ретінде танылды. Алғашқы қазақстандық ақшалар [[Лондон]]да шығарылды.

* 14. Тәуелсіздік алғалы бері Қазақстанға әлемнің 120-дан астам мемлекеті 370 млрд доллардан астам инвестиция құйды (2022 жылғы деректер бойынша).

* 15. Әлемдегі ең ұзын құрлықтық шекара — Қазақстан мен Ресей шекарасы (7591 шақырым)&lt;ref&gt;[https://qazaqstan.tv/news/119949/ Қазақстан туралы қызықты деректер]&lt;/ref&gt;.

* 16. Қазақстанның екі ескерткіші [[Әлемдік мұра|ЮНЕСКО-ның әлемдік мәдени мұрасы]]ның қатарында. Олар – [[Қожа Ахмет Ясауи кесенесі]] мен [[Тамғалы петроглифтері|Тамғалы тас кешені]]&lt;ref&gt;[https://qazaquni.kz/kogam/62106-kazakstan-turaly-25-kyzykty-derek Қазақстан туралы 25 қызықты дерек]&lt;/ref&gt;.

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер|3}}

== Сыртқы сілтемелер ==
{{Commonscat|Қазақстан}}
* [http://www.mfa.kz Қазақстан Республикасының Сыртқы Істер Министрлігі] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20110929145154/http://www.mfa.kz/ |date=2011-09-29 }}
* [http://www.akorda.kz Президенттің ресми торабы]
* [http://www.parliament.kz Парламенттің ресми торабы]
* [http://e.gov.kz/wps/portal?lang=kk Қазақстан Республикасының Электрондық үкіметі]
* [http://kz.government.kz/ Үкiметтiң ресми торабы]
* [http://www.dmoz.org/World/Kazakh/Региондық/Азия/Қазақстан/ Қазақстан] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20170309094529/http://www.dmoz.org/World/Kazakh/%D0%A0%D0%B5%D0%B3%D0%B8%D0%BE%D0%BD%D0%B4%D1%8B%D2%9B/%D0%90%D0%B7%D0%B8%D1%8F/%D2%9A%D0%B0%D0%B7%D0%B0%D2%9B%D1%81%D1%82%D0%B0%D0%BD |date=2017-03-09 }} [[Ашық Тізімдеме Жобасы|Ашық Тізімдеме Жобасы (ODP)]]
* [http://online.prg.kz/ Қазақстан Республикасының онлайн заңнамасы]
* [http://www.stat.kz/Pages/default.aspx Қазақстанның ресми статистикасы] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20131113142704/http://www.stat.kz/Pages/default.aspx |date=2013-11-13 }}
* [http://www.zakon.kz Қазақстанның бірінші ақпараттық порталы]

{{Қазақстан тақырыптарда}}
{{Навигациялық блок
 |тақырып       = Қазақстан
 |тақырып_стиль = background:{{түс|{{PAGENAME}}}};
 |state         = collapsed
 |Азия елдері
 |Еуропа елдері
 |Орталық Азия
 |Каспий теңізі бойындағы елдер
 |ЭЫҰ
 |ТМД
 |Еуразия Экономикалық Қауымдастығы
 |ҰҚШҰ
 |Түркі кеңесі
 |Шанхай Ынтымақтастық Ұйымы
 |ТҮРКСОЙ
 |Ислам Әріптестік Ұйымы
}}

[[Санат:Қазақстан|*]]
[[Санат:Посткеңестік елдер]]</text>
      <sha1>fizr8g5c0yyvv0rq9to0dueqdqf5jzb</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3053670</id>
      <parentid>3053663</parentid>
      <timestamp>2022-07-21T19:38:12Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ұлы Тұран</username>
        <id>120792</id>
      </contributor>
      <comment>/* Әкімшілік бөлінуі */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="125430" xml:space="preserve">{{Мемлекет
 |Қазақша атауы        = Қазақстан Республикасы&lt;br /&gt;Qazaqstan Respublikasy
 |Шынайы атауы   = 
 |Атау септігі       = Қазақстан
 |Елтаңба                    = Emblem_of_Kazakhstan_latin.svg
 |Байрақ                    = Flag of Kazakhstan.svg
 |Ұраны                   = Алаш! &lt;small&gt;(тарихи)&lt;/small&gt;&lt;br /&gt;Алға Қазақстан! &lt;small&gt;(ресми емес)&lt;/small&gt;
 |Әнұранның аты          = Менің Қазақстаным (әнұран)
 |Аудио                   = Kazakhstan National Anthem 2012.ogg
  |Картада                = Kazakhstan (orthographic projection).svg
  |карта тақырыбы        =
 |Картада2               = 
 |lat_dir = N|lat_deg = 48|lat_min = 57|lat_sec = 0
  |lon_dir = E|lon_deg = 66|lon_min = 14|lon_sec = 0
  |region                 = KZ
  |CoordScale             = 10000000
 |Тілдері             = [[Қазақ тілі]] — мемлекеттік тіл&lt;ref&gt;Қазақстан Республикасындағы мемлекеттік тіл - қазақ тілі. - Қазақстан Республикасының Конституциясы, 7-бап, 1 бөлім&lt;/ref&gt;&lt;br /&gt;[[орыс тілі]] — ресми&lt;ref&gt;Мемлекеттік ұйымдарда және жергілікті өзін-өзі басқару органдарында орыс тілі ресми түрде қазақ тілімен тең қолданылады. - Қазақстан Республикасының Конституциясы, 7-бап, 2 бөлім&lt;/ref&gt;
 |Мемлекеттік діні = Зайырлы мемлекет
 |Үкімет түрі         = [[Президенттік республика|Президенттік]] [[Унитарлы мемлекет|унитарлы]] [[республика]]&lt;ref&gt;Қазақстан Республикасы - президенттік басқару нысанындағы біртұтас мемлекет. - Қазақстан Республикасының Конституциясы, 2-бап, 1 бөлім&lt;/ref&gt;
 |Құрылды       = [[1465 жыл]]&lt;br&gt; [[Қазақ хандығы]]
 |Тәуелсіздік күні      = [[16 желтоқсан]] [[1991 жыл]]ы
 |Тәуелсіздігін алды        = [[Кеңестік Социалистік Республикалар Одағы|КСРО]]-дан
 |Астанасы                 = [[Сурет:Emblem of Nur-Sultan-1.svg|22px]]&amp;nbsp;[[Нұр-Сұлтан]]
 |Ірі қалалары       = [[Алматы]], [[Нұр-Сұлтан]], [[Шымкент]], [[Қарағанды]], [[Ақтөбе]], [[Тараз]], [[Павлодар]], [[Өскемен]]
 |Басшы қызметі = [[Қазақстан Республикасының Президенті|Президенті]]&lt;br /&gt;[[Қазақстан Республикасының Премьер-Министрі|Премьер-министрі]]&lt;br /&gt;[[Қазақстан Парламентінің Сенаты|Парламент Сенатының төрағасы]]&lt;br /&gt;[[Қазақстан Республикасы Парламентінің Мәжiлiсі|Парламент Мәжiлiсі төрағасы]]
 |Басшылары            = [[Қасым-Жомарт Кемелұлы Тоқаев|Қасым-Жомарт Тоқаев]]&lt;br /&gt;[[Әлихан Асханұлы Смайылов|Әлихан Смайылов]]&lt;br /&gt;[[Мәулен Сағатханұлы Әшімбаев|Мәулен Әшімбаев]]&lt;br /&gt;[[Ерлан Жақанұлы Қошанов|Ерлан Қошанов]]
 |Жер аумағы бойынша орны     = 9-шы
 |Жер аумағы              = 2 724 902&lt;ref&gt;[https://www.akorda.kz/kz/republic_of_kazakhstan/kazakhstan ҚР президентінің ресми сайтындағы Қазақстан туралы ақпарат]&lt;/ref&gt;
 |Судың үлесі            = 2,8
 |Этнохороним             = [[Қазақстан халқы|қазақстандық, қазақстандықтар]]
  |Халық саны бойынша орны     = 62-ші
  |Жұрты              = {{өсім}} 19 172 524&lt;ref name=&quot;stat2022&quot;&gt;
{{cite web
 |url         = https://www.stat.gov.kz/api/getFile/?docId=ESTAT459124&amp;lang=kk
 |title       = Қазақстан Республикасы халық санының өзгеруі туралы 
 |author      = 
 |date        = 2022-06-01
 |work        = Әлеуметтік және демографиялық статистика  департаменті
 |publisher   = stat.gov.kz
 |accessdate  = 2022-07-22
 |lang        = kk
}}&lt;/ref&gt;
  |Сарап жылы             = 2022
  |Санақ бойынша халық саны  = {{өсім}} 19 169 550&lt;ref&gt;[https://www.akorda.kz/kz/memleket-basshysy-premer-ministr-askar-mamindi-kabyldady-8114629 Қазақстан халық санын премьер-министр баяндады]&lt;/ref&gt;
  |Санақ жылы           = 2021
  |Халық тығыздығы    = 6,93
  |Тығыздық бойынша орны     = 184-ші
 |ЖІӨ (АҚТ)               = {{өсім}} 534,271 млрд.&lt;ref name=IMF&gt;{{cite web |url=https://www.imf.org/external/pubs/ft/weo/2019/01/weodata/weorept.aspx?pr.x=67&amp;pr.y=1&amp;sy=2017&amp;ey=2021&amp;scsm=1&amp;ssd=1&amp;sort=country&amp;ds=.&amp;br=1&amp;c=916&amp;s=NGDPD%2CPPPGDP%2CNGDPDPC%2CPPPPC&amp;grp=0&amp;a= |title=World Economic Outlook Database, April 2019 |publisher=International Monetary Fund |website=IMF.org |access-date=7 May 2019}}&lt;/ref&gt;
 |ЖІӨ (АҚТ) сараптаған жылы   = 2019
 |ЖІӨ (АҚТ) орны      = 41-ші
 |Жан басына шаққандағы ЖІӨ (АҚТ) = {{өсім}} 28,514&lt;ref name=IMF /&gt;
 |Жан басына шаққандағы ЖІӨ (АҚТ) орны = 53-ші
 |ЖІӨ (номинал)             = {{құлдырау}} 164,207 млрд.&lt;ref name=IMF /&gt;
 |ЖІӨ (номинал) сараптаған жылы = 2019
 |ЖІӨ (номинал) бойынша орны    = 54-ші
 |Жан басына шаққандағы ЖІӨ (номинал) = {{құлдырау}} 8,763&lt;ref name=IMF /&gt;
 |Жан басына шаққандағы ЖІӨ (номинал) орны = 71-ші
 |АДИ                    = {{өсім}} 0,800
 |АДИ жылдық есебі       = 2017
 |АДИ бойынша орны           = 58-ші
 |АДИ деңгейі            = &lt;span style=&quot;color:#090;&quot;&gt;өте жоғары&lt;/span&gt;
 |Әуе компаниясы            = [[Air Astana]], [[SCAT]], [[Qazaq Air]], [[FlyArystan]]
 |Валютасы                  = [[Қазақстан теңгесі]] '''{{Unicode|₸}}'''&lt;br /&gt;([[ISO 4217|KZT, код 82]])
 |Интернет үйшігі           = [[.kz]], [[.қаз]]
 |ISO                     = KZ
 |Телефон коды          = 7-6xx, +7-7xx
 |Уақыт белдеулері            = +5, +6
 |Түсініктемелер              = 
}}
{{мағына|Қазақстан (айрық)}}
'''Қазақстан''' ({{audio-nohelp|Kk-kazakhstan.ogg|Қазақстан}} {{IPA|[qɑzɑqˈstɑn]}}), толық атауы '''Қазақстан Республикасы''' ({{audio-nohelp|Kk-republic-of-kazakhstan.ogg|Қазақстан Республикасы}}) — [[Шығыс Еуропа]] мен [[Орталық Азия]]да орналасқан [[мемлекет]]. Батысында [[Еділ|Еділдің төменгі ағысынан]], шығысында [[Алтай таулары]]на дейін 3 000 км-ге, солтүстіктегі [[Батыс Сібір жазығы]]нан, оңтүстіктегі [[Қызылқұм (шөл)|Қызылқұм шөлі]] мен [[Тәңір тауы|Тянь-Шань тау жүйесіне]] 1 600 км-ге созылып жатыр. Қазақстан [[Каспий теңізі]] арқылы [[Әзірбайжан]], [[Иран]] елдеріне, Еділ өзені және [[Еділ-Дон каналы]] арқылы [[Азов теңізі|Азов]] және [[Қара теңіз]]дерге шыға алады. Мұхитқа тікелей шыға алмайтын мемлекеттердің ішінде Қазақстан — ең үлкені.

Қазақстан бес мемлекетпен шекаралас, соның ішінде әлемдегі құрлықтағы ең ұзын шекара, солтүстігінде және батысында [[Ресей]]мен — 7591 км құрайды. Оңтүстігінде: [[Түрікменстан]] — 426 км, [[Өзбекстан]] — 2354 км және [[Қырғызстан]] — 1241 км, ал шығысында: [[Қытай|Қытаймен]] — 1782 км шектеседі. Жалпы құрлық шекарасының ұзындығы — 13394 км. Батыста [[Каспий теңізі]]мен (2000 км), оңтүстік батыста [[Арал теңізі]]мен шайылады&lt;ref&gt;[https://kk.wikipedia.org/wiki/Қазақстанның_географиялық_орны_мен_шекаралары#Шекарасы Қазақстанның географиялық орны мен шекаралары]&lt;/ref&gt;.

[[2022 жыл]]дың [[1 маусым]]дағы елдегі тұрғындар саны — 19 222 625&lt;ref name=&quot;stat2022&quot;/&gt;, [[Халық саны бойынша мемлекеттер және тәуелді аймақтар тізімі|бұл әлем бойынша 62-орын]]. Жер көлемі жағынан [[Жер аумағы бойынша мемлекеттер және тәуелді аймақтар тізімі|әлем елдерінің ішінде 9-орын алады]] (2 724 902 км²).

Елдің астанасы — [[Нұр-Сұлтан|Нұр-Сұлтан қаласы]]. [[Мемлекеттік тіл]]і — [[қазақ тілі]]. Ресми тілі — [[орыс тілі]]. 

Қазақстанның ұлттық құрамы алуан түрлі. Халықтың басым бөлігін тұрғылықты [[қазақтар|қазақ]] халқы құрайды, пайыздық үлесі — 70,18%&lt;ref&gt;[https://qazaqstan.tv/news/149278/ Биылғы Ұлттық халық санағының алғашқы нәтижесі белгілі болды]&lt;/ref&gt;, [[орыстар]] — 18,42%, [[өзбектер]] — 3,29%, [[украиндар]] — 1,36%, [[ұйғырлар]] — 1,48%, [[татарлар]] — 1,06%, басқа халықтар 5,38% &lt;ref name=&quot;etno2021&quot;&gt;{{Cite web|url=https://stat.gov.kz/api/getFile/?docId=ESTAT414397|title=Численность населения Казахстана по отдельным этносам на начало 2021 года|author=|website=[[Комитет по статистике МНЭ РК|Комитет по статистике Министерства национальной экономики Казахстана]]|date=|publisher=|lang=ru|accessdate=2021-05-01}}&lt;/ref&gt;. 
Халықтың 75% астамын [[Мұсылман|мұсылмандар]] құрайды, [[Православ шіркеуі|православты]] [[Христиандық|христиандар]] — 21%, қалғаны басқа да дін өкілдері.&lt;ref name=&quot;2009 Census&quot;&gt;{{cite web |url=http://www.eng.stat.kz/news/Pages/n1_12_11_10.aspx|title=The results of the national population census in 2009|date=12 қараша 2010|publisher=Agency of Statistics of the Republic of Kazakhstan|accessdate=21 January 2010}}&lt;/ref&gt;

Экономикалық көрсеткіштері бойынша дамушы экономика ретінде қарастырылады. Елдің жалпы ішкі өнімі ЖІӨ (номинал) = $205,539 млрд (2018). Экономиканың негізгі бағыты — отын-энергетика саласындағы шикізат өндіру, ауыл шаруашылығы (егіншілік). Елдің негізгі валютасы — [[Қазақстан теңгесі|теңге]].

[[1991 жыл]]дың [[16 желтоқсан]] күні [[Кеңестік Социалистік Республикалар Одағы|КСРО]]-ның ыдырауына байланысты өз егемендігін жариялады және халықаралық қауымдастық тарапынан тәуелсіз мемлекет ретінде мойындалды. [[1992 жыл]]дың [[2 наурыз]]ынан бастап [[Біріккен Ұлттар Ұйымы|БҰҰ-ның толыққанды мүшесі]]. Сонымен қатар [[Еуропадағы қауіпсіздік және ынтымақтастық ұйымы]]на, [[Ұжымдық қауіпсіздік келісімі]] ұйымына, [[Шанхай Ынтымақтастық Ұйымы]]на және [[Еуразия Экономикалық Қауымдастығы|Еуразиялық Экономикалық Қауымдастығы]] сияқты басқа да бірнеше [[халықаралық ұйымдар]]дың құрамына кіреді.

== Этимологиясы ==
Қазақстан сөзі '''''[[Қазақтар|Қазақ]]''''' &lt;ref&gt;[http://www.abai.kz/content/kazak-sozinin-magynasy  &quot;Қазақ&quot; сөзінің мағынасы] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20101214222829/http://abai.kz/content/kazak-sozinin-magynasy |date=2010-12-14 }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[http://abai.kz/node/655   «ҚАЗАҚ» ДЕГЕН ЭТНОНИМНІҢ ШЫҒУ ТЕГІ. ОНЫ «КАЗАК» ЭТНОНИМІНЕ ҚАНДАЙ ҚАТЫСЫ БАР?]&lt;/ref&gt; және '''''Стан''''' сөздерінен құралған, яғни ''Қазақ елі'' деген мағына береді. Соңғы кездері халық арасында '''''Қазақ елі''''', '''''Ұлы дала елі''''' және '''''Қазақия''''' деген атаулар қолданылуда&lt;ref&gt;[http://www.nlrk.kz/page.php?page_id=826&amp;lang=1  Қазақстан Республикасының Ұлттық кітапханасы, Батырғалиұлы Мағаз. Әдебиет қазақия, 1908 жыл] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130601155000/http://www.nlrk.kz/page.php?page_id=826&amp;lang=1 |date=2013-06-01 }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[http://www.namys.kz/?p=680  Үздіктер ішінде Қазақия жоқ] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20140831045202/http://www.namys.kz/?p=680 |date=2014-08-31 }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[http://anatili.kz/?cat=20 &quot;Ана тілі&quot; газеті, ҚАЗАҚИЯ ҚАЛАЛАРЫ]&lt;/ref&gt;.

== Тарихы ==
{{main|Қазақстан тарихы}}
{{Қазақстан тарихы}}

=== Ежелгі Қазақстан ===
Қазіргі Қазақстан жерін ежелгі адамзат баласы бұдан 1 миллиондай жыл бұрын мекен еткен. Қола дәуірінде Сібірдің, Жайық өңірінің, Қазақстан мен [[Орта Азия]]ның ұлан-ғайыр далаларын тегі және тарихи тағдырларының ортақтығы жағынан туыс тайпалар мекендеді. Бұл тайпалар өзінше бір үлгідегі жарқын мәдениет қалдырды. Мұны ғылымда [[Андронов мәдениеті|Андрон мәдениеті]] деп атайды. Ерте [[темір ғасыры]] дәуірінде (біздің заманымыздан бұрынғы I мыңжылдық ортасы) Қазақстанда тайпалық одақтар қалыптасты. Қазақстанның оңтүстік, шығыс және орталық аудандарын мекендеген тайпалар [[сақ]] тайпалар одағына, ал батыс, солтүстік аудандарындағы тайпалар [[савроматтар]] тайпалық бірлестігіне бірікті. Біздің заманымыздан бұрынғы 3-ғасырда Қазақстан жерінде кейбір тайпалар өз мемлекетін құрып, алыс-жақын елдермен саяси қарым-қатынастарға түсті. Олардың алғашқылары сюнну (ғұндар) болатын. Зерттеушілер ғұндарды түріктердің арғы ата-бабалары деп есептейді. Бұл бірлестікті [[Мөде қаған|Мөде]] басқарған кезде ғұндар бүкіл әлемге танылды. Ғұндардың батысқа жорығы “Халықтардың ұлы қоныс аударуына” түрткі болды. Жетісуда ежелгі [[тиграхауда сақтары]]ның жерін мұра етіп алған усундер ([[Үйсін мемлекеті|үйсіндер]]) біздің заманымыздан бұрынғы 160 ж. шамасында Іле алқабында өз мемлекетін құрды. Олар [[Қаңлылар|Қаңлы мемлекетімен]] шектесті. Бұл тайпалар құрған мемлекеттер [[Қытай]], [[Парфия]], [[Рим]] және [[Кушан империясы]] сияқты елдермен саяси, экономикалық және мәдени байланыс орнатқан.

=== Ерте орта ғасырлардағы Қазақстан (Түркі дәуірі)===
====Қазақстан аумағындағы ерте орта ғасырдағы мемлекеттер (VI-IX ғғ)====
VI ғасырдың басында бүгінгі қазақ жерінде аса күрделі бетбұрыстар болған. [[Алтай аймағы|Алтай-Сібір]], [[Моңғолия]] жерінде [[Түркі тайпалары|түркі тайпаларының]] үстем тап өкілдері бірігіп, әскер күшіне сүйенген [[Түрік қағанаты]] атты ерте [[Мемлекеттің тарихи түрлері|феодалдық мемлекет]] құрды. Олардың жері шығыс [[Корея]]дан бастап, [[Орта Азия]]ның жерін де қамтылған. Қазақстан да бұл қағандықтың құрамына кірген.

Бұл [[мемлекет]] туралы жазба деректер түрік тайпаларының өз тілінде жазылған «[[Үлкен күлтегін]]», «[[Тоныкөк]]» [[құлпытас]]тарындағы жазуларынан белгілі. [[Махмұд Қашқари]], [[Рашид-ад-дин]]нің тарихи жазбаларынан көптеген құнды деректер алуға болады. [[Шығыс Рим империясы|Византия]], [[Қытай]] [[тарихшы]]лары да мол мәлімет береді. Қазақстанның тарихында бұл мерзім «[[Түрік дәуірі]]» (VI-XIII ғ. ғ.) деген атпен белгілі. Қазақ жерінде көрсетілген мерзімде бірнеше феодалдық мемлекеттер өздерінің [[саяси-әкімшілік билік]]терін жүргізді.

Қазақстанда [[Алғашқы қауым|алғашқы қауымдық құрылыстан]] кейін V ғасырдан [[феодалдық қатынастар]] орнай бастады (немісше феод- «жер», аль- «иесі», яғни жердің иесі деген ұғымды береді.). [[Ортағасырлық тайпалар]]дың арасында негізгі екі тап: [[феодалдық тап|феодалдық табы]] мен [[шаруалар табы]] қалыптасады. [[Феодал]]дар мал мен жердің негізгі иесі болады. [[Феодалдық қатынастар]]дың орнауы Қазақстанның оңтүстігінде басқа өңірлерге қарағанда жедел жүрді. Орта ғасырлардағы [[Қазақстан тарихы]]ның басты ерекшеліктерінің бірі осы феодалдық-патриархаттық қатынастардың орнауы болды. 
{{See also|Түрік қағанаты|Батыс Түрік қағанаты|Түргеш қағанаты|Қарлұқ қағанаты}}

=== Орта ғасырлардағы Қазақстан (Оғыз дәуірі) ===
{{Толықтыру}}
Орта ғасырларда қазіргі Қазақстан жерін [[Қарахан мемлекеті|Қарахан]], [[Қарақытай мемлекеті|Қарақытай]], [[Оғыз мемлекеті|Оғыз]], [[Қимақ қағанаты|Қимақ]] мемлекеттері өмір сүрді.

=== Ресей империясының құрамындағы Қазақстан ===
Қазақстанды Ресейдің отарлауы 1731 жылы [[Кіші жүз|Кіші Жүз]] ханы [[Әбілқайыр хан (Кіші жүз)|Әбілқайырдың]] [[Ресей империясы|Ресейге]] қосылуынан басталды. Бұл процесс 130 жылдан аса уақытқа созылып, 19 ғасырдың 60 жылдарының ортасына қарай толық жүзеге асырылды. 1731–1860 жылдары Қазақстан Ресейге, көбіне сөз жүзінде ғана бағынып, іс жүзінде ру, тайпа билеушілері дербес саясат жүргізді. Патша өкіметі халық көтерілістерін аяусыз басып отырғанымен, елдің ішкі істеріне (сот жүйесіне, ру аралық мәселелерге) араласпады. Ел ішіндегі беделді адамдарға, ру басыларына жалақы тағайындап, әр түрлі атақтар беріп, екінші жағынан әкімшілік реформалар жасап, көнбегендерін жазалау арқылы өз билігін күшейтті.

* 1822 ж. “Сібір қазақтары туралы жарғы”, 1824 ж. “Орынбор қазақтары жөніндегі жарғы” деген құжаттармен қазақ жерін басқару тәртібі белгіленді. Осы заңдар бойынша Орта жүз бен Кіші жүз хандықтары жойылды. Кіші жүзде хандық биліктің орнына Ресейдегі сияқты әкімшілік басқару жүйесі қалыптасты. Ал Орта жүзде “аға сұлтан” деген басқарушы қызмет енгізілді. Ішкі округтер құрылды. Округтер болыстарға, болыстар ауылдарға бөлінді. 
* 19-ғасырдың басында Хиуа мен Қоқан хандары Оңтүстік Қазақстанға өз бақылауларын орнатты. Қазақтар Қоқан мен Хиуа билеушілеріне қарсы жиі-жиі бас көтеріп отырды. Отарлық езгінің күшеюі, шұрайлы жерлерді тартып алып, бекіністер салу Кенесары Қасымұлы бастаған қазақ халқының ұлт-азаттық қозғалысын (1837–47) тудырды.
* 19-ғасырдың 60-жылдарында Қазақстанның Ресейге қосылу кезеңі аяқталды. 
* 1914 ж. 1-тамызда Ресейдің 1-дүниежүзілік соғысқа тартылуы Қазақстан халқына ауыр соққы болып тиді. 
* Жаппай наразылықтар нәтижесінде 1916 жылғы көтеріліс шықты. Көтерілістің басталуына патшаның 1916 жылғы 25-маусымдағы майдандағы қара жұмысқа Қазақ пен Түркістан өлкелерінің және ішінара Сібірдің 19-дан 43 жас аралығындағы ер-азаматтарын шақыру жөніндегі жарлығы түрткі болды. Көтерілістің аса ірі ошақтары Жетісу мен Торғайда болды. 
* 1917 ж. патшаны тақтан құлатқан Ақпан революциясының оқиғалары көп ұзамай Қазақстанға да жетті. 
* 1917 ж. 21–28 шілдеде Орынборда [[1-Бүкілқазақ съезі]] өтті. Делегаттар ұлттық автономия, жер-су, т. б. мәселелердің шешілуіне, Құрылтай жиналысына әзірлік және қазақ саяси партиясын құру мәселелеріне баса назар аударды. [[Әлихан Нұрмұхамедұлы Бөкейхан|Әлихан Бөкейханов]], [[Мұхаметжан Тынышбайұлы|Мұхамеджан Тынышбаев]], [[Міржақып Дулатұлы|Міржақып Дулатов]], [[Ахмет Байтұрсынұлы]], [[Жаһанша Досмұхамедов|Жанша Досмұхамедұлы]], [[Халел Досмұхамедов|Халел Досмұхамедұлы]], [[Мағжан Жұмабай|Мағжан Жұмабаев]], т. б. қайраткерлер отаршылдыққа қарсы Алаш партиясын құрды. Олар қазақ халқын отарлық езгіден азат ету ұраны төңірегіне топтасып, қазақтың дербес, тәуелсіз [[Алаш Орда|Алашорда]] демократиялық мемлекетін құруға кірісті. Бірақ көп ұзамай бүкіл Ресейдегі сияқты қазақ жерінде де кеңес билігі орнады.

=== Қазақ Кеңестік Социалистік Республикасы ===
1917 жылы большевистік революциядан кейін Қазақстанда Кеңес билігі орнады. Бірінші дүниежүзілік және азамат соғыстары бүкіл ел шаруашылығын күйретті. 1920-1921 жж. қыста болған жұттың салдарынан ірі қараның жартысына жуығы қырылды. 1921 жылы жаз егінсіз болып, аштық орнады. Тек 20-жылдардың соңына қарай Қазақстан қалпына келді. 1920 жылы Қазақстан автономды, ал 1936 жылы КСРО құрамындағы одақтық республика болды.

Аймақтың экономикалық әлсіздігін есепке ала отырып, одақтық үкімет Қазақстан шаруашылығын қарқынды түрде дамытуды алға қойды және 1941 жылы өнеркәсіп өндіріс көлемі 1913 жылмен салыстырғанда сегіз есеге артты. Ірі экономикалық жобаларды орындауға ресурстарды  топтастырудың жоспарлық жүйесінің мүмкіндіктері арқасында Қазақстан 30-жылдары көшпелі өлкесінен ірі және өнеркәсіптік, егіншілік пен мал шаруашылығы дамыған, жоғары мәдени деңгейі бар аймаққа айналды.

Қазақстан аумағында мыңдаған ірі өнеркәсіптік кәсіпорындар құрылды, он мыңдаған шақырымға созылған темір және автомобиль жолдары түсті. Қазақстан түрлі түсті және қара металл, көмір, мұнай, бидай, мал шаруашылығы өнімдерінің ірі өндірушісі болды. 1991 жылы Қазақстан үлесіне қорғасын, мырыш, титан, магний, қалайыны өндіруде одақтық өндірістің 70 пайызы, фосфор мен хром өндірісінің 90 пайызы, күміс пен молибденнің 60 пайыздан астамы тиесілі болды. Қазақстан дәнді дақылдардың ірі өндірушісі болды.

Алайда, экономикалық дамудағы жетістіктер үшін қазақ халқы құнын өтеді. «Социалистік индустриялау» әдісі қайғылы жағдайға әкелді. Нәтижесінде ұжымдастыру бойынша қозғалыс 30-жылдары аштыққа әкеліп тіреді. Қазақтардың бір бөлігі тобымен Қытайға және көршілес ортаазия елдеріне кетті. 1931-1934 жылдары аштық пен аурудан бір жарым миллион адам қаза тапты, ол этностың 40 пайызын құрады.

Қазақстан бұрынғы КСРО аумағындағы негізгі тұрғындардың ең аз бөлігін құраған бірегей республика болды; мұндай жағдай 30-жылдары халықтың көп бөлігінен айырылғаннан емес, КСРО-ның басқа аймақтарынан Қазақстан аумағына жүз мыңдаған адамдарды жарамсыз большевиктік режимде 1937-1938 жж. террор құрбандарына арналған концлагерлер ұйымдастыру арқылы қоныс аудару салдарынан болды.

1935 жылдан 1940 жылға дейінгі кезеңде Батыс Украина, Белоруссия және Литвадан поляктардың жер аударуы көп орын алды (120 мыңға жуық адам). ІІ дүниежүзілік соғыс жылдары Қазақстанға Поволжья немістері, Кавказдан шешендер, ингуштар және басқа да ұлт өкілдері күштеп қоныс аударылды, ал  50-60 жж. тың игеруге байланысты біздің елге Ресей, Украина, Белоруссиядан миллиондаған тұрғындар көшіп келді. Нәтижесінде 1926 жылы республикадағы барлық тұрғынның меншікті салмағы 57,1% құрап, 1939 жылы бұл көрсеткіш  38%-ға дейін төмендеді, ал 1959 жылы небәрі 30 пайызға тең болды. Тек соңғы жылдары қазақтардың меншікті салмағы 50 %-дың көрсеткішке жетті.

70-80 жылдар қарсаңында КСРО-ның экономикалық және әлеуметтік-саяси өміріндегі дағдарыс Қазақстанға да әсер етті. Қатаң жоспарлық жүйе елдің экономикалық дамуын, әлеуметтік саланы тоқыратты. Сондықтан да қайта құру саясаты жариялылық пен демократияға сенген Қазақстан халқынан кең қолдау тапты. Алайда, 1986 жылғы 17 желтоқсанда орын алған Алматыдағы жастардың демократиялық көтерілісінің қатты қысымға алынғаны тағы да «әлеуметтік» жүйенің жарамсыздығын көрсетті.

=== Қазақстан Республикасы ===
==== {{main|Қазақстан тарихы}} ====
'''1990 жылдарда'''

1991 жылы 8 желтоқсанда РКФСР, [[Украина]], [[Беларусь]] басшылары [[Минск]] қаласында кесдесті (Беловеж келісімі). Талқыланған негізгі мәселелер — 1922 жылғы КСРО құру туралы келісім шартты жою, Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығын құру. Бас қосуда осы мәселелер туралы құжаттарға қол қойылды. Бұл кездесуге Қазақстан Президенті Н. Ә. Назарбаев та, басқа Орта азиялық республикалардың басшылары да шақырылмады.

1991 жылы 13 желтоқсанда Қазақстан, Өзбекстан, Қырғызстан, Түркіменстан, Тәжікстан басшылары Ашхабадта бас қосты. Орта Азия мемлекеттерінің басшылары Минск (Беловеж келісімі) шешімін қолдайтындықтарын білдірді. 1991 жылы 20 желтоқсанда Қазақстан, [[Қырғызстан]], [[Өзбекстан]], [[Тәжікстан]], [[Түрікменстан|Түркіменстан]], РКФСР, Украина, Белорусь, [[Армения]], [[Молдова]] Алматыда бас қосты. Оған [[Грузия]] бақылаушы есебінде ғана қатысты.

1991 жылы 21 желтоқсанда аталған 11 республиканың басшылары КСРО-ны ыдыратып, ТМД-ны құру туралы келісімге қол қойды.

Кеңестік жүйенің құрсауынан босап шыққан республикалар «кеңестік», «социалистік» деген атаулардан бас тарта бастады. 1991 жылғы желтоқсанның 10-ы Республика Жоғарғы Кеңесінің сессиясында Қазақ Кеңестік Социалистік Республикасының атауын Қазақстан Республикасы деп өзгертті.

Алматы кездесуі кезінде келісілген мәселелердің аса бір маңыздысы - ядролық қаруға қатысты бірлескен шара жөніндегі келіссөз еді. Оған қолдарында ядролық қаруы бар мемлекет есебінде Белорусь, Қазақстан, Ресей Федерациясы және Украина Республикасының басшылары қол қойды. Мемлекеттер келісімі бойынша — қатысушылар ядролық мәселе жөніндегі саясатты бірлесе жасап, Тәуелсіз Елдер Достастығына енетін барлық республиқалардың ұжымдық қауіпсіздігін қамтамасыз етуге тиісті болды.

КСРО-ның ыдырау процессін тездеткен 1991 жылғы тамыз бүлігі 1991 жылдың қазанына қарай көптеген республикалардың өз тәуелсіздігін жариялауына септігін тигізді. 1991 жылы 16 желтоқсанда Республиканың Жоғарғы Қеңесінің жетінші сессиясында «Қазақстан Республикасының Мемлекеттік тәуелсіздігі туралы» Заң қабылданды. Осы күні Қазақстан өз тәуелсіздігін жариялады. Сонымен, 1991 жылғы 16 желтоқсан Республиканың тәуесіздік алған күні.

'''Екінші мыңжылдықта'''

'''Екінші мыңжылдық 10 жылдарында'''

== Географиясы ==
{{main|Қазақстан географиясы}}
Қазақстан Республикасының жер көлемі 2,7 млн шаршы шақырым. Жерінің ауданы жағынан дүние жүзіндегі ең ірі мемлекеттердің қатарына жатады. Бұл көрсеткіш бойынша Ресей, Канада, Қытай, АҚШ, Бразилия, Австралия, Үндістан және Аргентинадан кейін 9-шы орында тұр.

Республика Еуразия құрлығының орталығында барлық мұхиттардан бірдей қашықтықта орналасқан. Республика батысында [[Еділ|Еділ өзені]] алабынан шығысында [[Алтай таулары|Алтай тауы]] шыңдарына дейін 3 мың км дейін, солтүстіктегі [[Батыс Сібір жазығы]]нан (Солтүстік Қазақстан жазығы) оңтүстігінде Қызылқұм шөлі мен [[Тәңір тауы|Тянь-Шань]] тау жүйесіне 1600 км-ге дейін созылып жатыр. Қиыр солтүстік нүктесі (55 26 с. е.) Шығыс Еуропа жазығының орталық бөлігі мен Британия аралдарының оңтүстігіне, ал оңтүстік нүктесі (40 56 с. е.) Кавказ сырты мен Оңтүстік Еуропаның Жерорта теңізі өңіріндегі елдердің ендігіне сәйкес келеді. Қазақстан қоңыржай белдеудің орта және оңтүстік ендіктерінде орналасқан. Географиялық орнына қарай орманды дала, дала, шөлейт және шөл зоналары қалыптасқан. Елдің батыс шеті (46 27 ш. б.) Елтон және Басқыншақ көлдері маңына, ал шығыс нүктесі (87 20 ш. б.) Бұқтырма өзенінің бастауына тұспа тұс келеді.

Аумағының 10%-ы биік таулы өңірлер, қалған бөлігі [[ойпат]], [[жазық]], [[үстірт]], [[қырат]] жерлер. Қазақстанның ең биік жері — [[Хан Тәңірі шыңы|Хантәңірі шыңы]] (6995 м, қар құрсауымен қосып есептесе 7010 м). Ол [[Тәңір тауы|Тянь-Шань]] тау жүйесінде орналасқан. Каспий теңізінің шығыс жағалауында елдің ең ойпат жері [[Қарақия ойысы]] теңіз деңгейінен 132 м төменде орналасқан.

== Әкімшілік бөлінуі ==
{{main|Қазақстан әкімшілік бірліктері}}
Қазақстан Республикасы — [[унитарлы мемлекет|унитарлы]] мемлекет. Әкішілік құрылымы бойынша құрамына [[Қазақстан әкімшілік бірліктері|14 облыс]], [[Қазақстан қалалары|86 қала]], соның ішінде [[республикалық маңызы бар қала|3 республикалық маңызы бар қалалар]] ([[Нұр-Сұлтан]], [[Алматы]], [[Шымкент]]), [[Қазақстан аудандары|168 аудан]], [[Қазақстанның ауылдық округтері|174 ауылдық округ]] кіреді.

[[Сурет:Kazakhstan provinces and province capitals kz 2022.png|500px|нобай|Қазақстан әкімшілік бірліктері және олардың орталықтары (8 маусым 2022 жылдан бастап)]]

{| class=&quot;wikitable sortable&quot;
! №||Аймақ||Әкімшілік орталығы|| Ауданы, км²|| Тұрғыны&lt;br /&gt;&lt;small&gt;(1 шілде&lt;br /&gt;2017&amp;nbsp;ж. адам)&lt;ref name=&quot;Pop-Jan-2011&quot;&gt;[http://www.stat.kz/publishing/DocLib4/2010/Демография/03_2010-Б-15-07-К.rar 2011 жылғы 1 қаңтарға Қазақстан Республикасының облыстары, қалалары және аудандары бойынша халық саны] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130405220928/http://www.stat.kz/publishing/DocLib4/2010/%D0%94%D0%B5%D0%BC%D0%BE%D0%B3%D1%80%D0%B0%D1%84%D0%B8%D1%8F/03_2010-%D0%91-15-07-%D0%9A.rar |date=2013-04-05 }}&lt;/ref&gt;&lt;/small&gt;|| Тұрғыны (1 қаңтар&lt;br /&gt;2019&amp;nbsp;ж. адам) || 2 жылдық қорытынды (адам) 
|-
| 1||[[Сурет:Almaty.JPG|20px|Туы]] [[Алматы облысы]]||[[Талдықорған]]|| 223&amp;nbsp;924|| 2 003 063 || 2 037 393 ||{{өсім}} 34 330 
|-
| 2||[[Сурет:Coats of arms of East Kazakhstan Province.svg|20px|Туы]] [[Шығыс Қазақстан облысы|Шығыс Қазақстан облысы (ШҚО)]]||[[Өскемен]]|| 283&amp;nbsp;226|| 1&amp;nbsp;386&amp;nbsp;208 || 1 379 079 ||{{құлдырау}} 7 129 
|-
| 3||[[Сурет:Coat of Arms of Karagandy Province.svg|20px|Туы]] [[Қарағанды облысы]]||[[Қарағанды]]|| 427&amp;nbsp;982|| 1 381 501 || 1 378 863 ||{{құлдырау}} 2 638 
|-
| 4||[[Сурет:Zhambyl province seal.png|20px|Туы]] [[Жамбыл облысы]]||[[Тараз]]|| 144&amp;nbsp;264 ||1 116 384 || 1 124 559 ||{{өсім}} 8 175 
|-
| 5||[[Сурет:South Kazakhstan province seal.png|20px|Туы]] [[Түркістан облысы|Түркістан облысы (ОҚО)]]||[[Түркістан (қала)|Түркістан]]|| 117&amp;nbsp;249|| 1 929 000 || 1 977 768 ||{{өсім}} 48 768 
|-
| 6||[[Сурет:Logo kostanay.jpg|20px|Туы]] [[Қостанай облысы]]||[[Қостанай]]|| 196&amp;nbsp;001|| 876 833 || 873 124 ||{{құлдырау}} 3 709 
|-
| 7||[[Сурет:Aktobe seal.png|20px|Туы]] [[Ақтөбе облысы]]||[[Ақтөбе]]|| 300&amp;nbsp;629 || 851 339 || 867 828 ||{{өсім}} 16 489 
|-
| 8||[[Сурет:Kyzylorda province seal.svg|20px|Туы]] [[Қызылорда облысы]]||[[Қызылорда]]|| 226&amp;nbsp;019 || 777 730 || 793 299 ||{{өсім}} 15 568 
|-
| 9||[[Сурет:Coat of Arms of Pavlodar Province.png|20px|Туы]] [[Павлодар облысы]]||[[Павлодар]]|| 124&amp;nbsp;800 || 755 847 || 753 981 ||{{құлдырау}} 1 866 
|-
| 10||[[Сурет:Coat of Arms of Aqmola Province.png|20px|Туы]] [[Ақмола облысы]]|| [[Көкшетау]]|| 146&amp;nbsp;219|| 737 449 || 739 566 ||{{өсім}} 2 117 
|-
| 11||[[Сурет:Лого Мангистау.jpg|20px|Туы]] [[Маңғыстау облысы]]||[[Ақтау]]|| 165&amp;nbsp;642|| 650 509 || 676 835 ||{{өсім}} 26 326 
|-
| 12||[[Сурет:Coats of arms of None.svg|20px|Туы]] [[Батыс Қазақстан облысы|Батыс Қазақстан облысы (БҚО)]]||[[Орал]]|| 151&amp;nbsp;339|| 643 874 || 651 874 ||{{өсім}} 8 000 
|-
| 13||[[Сурет:Coat of arms of Atyrau.svg|20px|Туы]] [[Атырау облысы]]||[[Атырау]]|| 118&amp;nbsp;631|| 613 880 || 632 896 ||{{өсім}} 19 016 
|-
| 14||[[Сурет:North Kazakhstan province seal.png|20px|Туы]] [[Солтүстік Қазақстан облысы|Солтүстік Қазақстан облысы (СҚО)]]||[[Петропавл]]|| 97&amp;nbsp;993|| 560 553 || 555 020 ||{{құлдырау}} 5 533 
|-
| 15||[[Сурет:Coat of arms of Almaty old.svg|20px|Туы]] [[Алматы]] — республикалық маңызы бар қала |||| 451 || 1 772 779 || 1 854 556 ||{{өсім}} 81 777 
|-
| 16||[[Сурет:Astana city seal.png|20px|Туы]] [[Нұр-Сұлтан|Астана]] — республиканың елордасы || || 710,2 || 1 006 570 || 1 078 362 ||{{өсім}} 71 792 
|-
|17
|[[Сурет:Coat of arms of Shymkent.png|20px|Туы]] [[Шымкент]] — республикалық маңызы бар қала
|
|506
|1 002 291
|1 011 511
|{{өсім}} 9 220
|-
| 18||[[Сурет:Baikonur seal.png|20px|Туы]] [[Байқоңыр (қала)|Байқоңыр]] — республикалық маңызы бар қала ||  || 57 || 38 500 || 39 161||{{өсім}} 661 
|-
|  || Барлығы ||  || 2 724 902 || 17 994 200 || 18 592 701 ||{{өсім}} 598 501 
|}

=== Ірі қалалар ===

[[Сурет:Astana centr.JPG|thumb|alt=A.|Астана]]
[[Сурет:Modern Almaty.jpg|thumb| alt=A.|[[Алматы]]]]
[[Сурет:Soyuz TMA-3 launch.jpg|thumb|alt=A.|[[Байқоңыр (ғарыш алаңы)|Байқоңыр ғарыш айлағы]]]]
{| class=&quot;wikitable&quot;
|-
! rowspan = 2| Орыны
! Қала
! Тұрғыны 
|-
! Миллионер қала
! &gt; 1 млн
|- align=center
| 1
|[[Алматы]]
| 1 854 556
|- align=&quot;center&quot;
| 2
|[[Нұр-Сұлтан]]
| &gt;1 млн
|- align=&quot;center&quot;
| 3
|[[Шымкент]]
| &gt;1 млн
|- align=center
!
! Жүз мыңнан астам тұрғынды қалалар
! 100—999 мың тұрғын
|- align=center
| 4
| [[Қарағанды]]
| 497 824
|- align=center
| 5
| [[Ақтөбе]]
| 429 462
|- align=center
| 6
| [[Тараз]]
| 356 069
|- align=center
| 7
|[[Семей]]
| 349 102
|- align=center
| 8
|[[Павлодар]]
| 334 057
|- align=center
| 9
| [[Өскемен]]
| 329 090

|- align=center
| 10
|[[Атырау]] 
| 268 840
|- align=center
| 11
|[[Қостанай]]
| 239 652
|- align=center
| 12
|[[Қызылорда]]
| 238 349
|- align=center
| 13
|[[Орал]]
| 234 167
|- align=center
| 14
|[[Петропавл]]
| 218 031
|- align=center
| 15
|[[Ақтау]]
| 182 033
|- align=center
| 16
|[[Жаңаөзен]]
| 182 000
|- align=center
| 17
|[[Теміртау]]
| 179 248
|- align=center
| 18
|[[Түркістан (қала)|Түркістан]]
| 164 413
|- align=center
| 19
|[[Көкшетау]]
| 163 300
|- align=center
| 20
|[[Талдықорған]]
| 145 652
|- align=center
| 21
|[[Екібастұз]]
| 134 152
|- align=center
| 22
| [[Рудный]]
| 115 448
|- align=center
!
! Барлық тұрғын саны&lt;br /&gt;(ірі қалаларда):
! 8 705 318
|-
|
| Қазақстанның жалпы тұрғын саны:
|           '''18,592,970'''
|-
!
! Ірі қалалардың тұрғын санындағы үлесі %
! 46,9&amp;nbsp;%
|-
|}
* [[Қазақстан қалалары]]
* [[Қазақстан аудандары]]

== Халқы ==
{{main|Қазақстан демографиясы}}

== Мемлекеттік құрылымы ==
Қазақстан — [[1995]] жылғы 30 тамыздағы республикалық [[референдум]]да қабылданған [[Конституция]] бойынша — өзін [[демократия]]лы, зайырлы, құқықты және әлеуметті мемлекет ретінде орнықтырды. Қазақстан Республикасы – президенттік басқару формасындағы біртұтас мемлекет. Республиканың ең жоғ. өкілді [[орган]]ы — [[Парламент]]. Ол республиканың заң шығару құзіретін жүзеге асырады.

Парламент тұрақты жұмыс істейтін екі [[Палата]]дан: [[Қазақстан Парламентінің Сенаты|Сенаттан]] және  [[Қазақстан Республикасы Парламентінің Мәжiлiсі|Мәжілістен]] тұрады. Сенатқа әр облыстан және респ. маңызы бар 2 қаладан екі адамнан сайланады. Сенаттың 15 депутатын Парламент өкілеттігі мерзіміне Республика Президенті тағайындайды. Мәжіліс республиканың әкімш.-аумақтық бөлінісі ескеріле отырып құрылған, сайлаушылар саны шамамен тең болатын бір мандатты аумақтық сайлау округтары бойынша сайланатын алпыс жеті депутаттан және партиялық тізім бойынша сайланатын 10 депутаттан тұрады.

[[Президент]] Үкіметті Конституцияда белгіленген тәртіппен құрады. Тағайындалғаннан кейінгі он күн мерзім ішінде Премьер-Министр Үкіметтің құрылымы мен құрамы туралы республика Президентіне ұсыныс енгізеді. Қазақстан Республикасының Конституциялық Кеңесі жеті мүшеден тұрады, олардың өкілеттігі алты жылға созылады. Конституциялық Кеңестің төрағасын республика Президенті тағайындайды.

Қазақстан Республикасында [[сот]] төрелігін тек сот қана жүзеге асырады. Ол заңмен құрылған Қазақстан Республикасының Жоғ. Соты және республиканың жергілікті соттары болады. Жергілікті мемлекет басқаруды тиісті аумақтағы істің жай-күйіне жауапты жергілікті өкілдік (мәслихат) және атқарушы органдар (әкімдік) жүзеге асырады.

== Табиғаты ==
==== {{main|Қазақстанның жер бедері}} ====
[[Сурет:Steppe of western Kazakhstan in the early spring.jpg|right|thumb|alt=A.|&quot;[[Сарыарқа даласы]]&quot;]]
Қазақстанның қазіргі жер бедері палеогеографиялық дамудың талай ұзақ кезеңдерінен кейін, теңіздік және континенттік жағдайлардың алмасып отыруынан, климаттың үнемі өзгеріске ұшырауынан және тектоник. қозғалыстардың нәтижесінде қалыптасқан. [[Республика]]ның орт. бөлігінде болған варийлік (герциндік) тау жүйелері жоғ. [[палеозой]]дан бастап қарқынды континенттік мүжілуге ұшырау салдарынан, қалдық қырқалы денудациялық жазықтар мен аласа тауларға айналды. Тек қана [[Торғай]] қолаты мен республиканың солт.-шығыс бөлігін кайнозойдың мореналық алаптарының жекелеген шығанақтары, ал оңт.-батыс бөлігін тұтасымен бор және неогендік теңіз басып жатты. Төрттік кезеңде ғана [http://www.caspiy.kz/kz/mangistau/geo/ Маңғыстау түбегі] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130908154416/http://caspiy.kz/kz/mangistau/geo/ |date=2013-09-08 }} мен оған жапсарлас аудандар [[климат]]ы қуаң жазық [[құрлық]]қа айналды. Қазақстанның оңт.-шығысында неоген-төрттік кезеңде түзілген биік таулы аймақтың қалыптасу процесі бүгінге дейін созылуда. Оған жер қыртысының осы аймақтағы қозғалыстары мен сілкінулері дәлел. Таулы өңірді табиғат [[тарих]]ында 3 рет [[мұз]] басқан, соның салдарынан мұнда қар, мұздықтық аңғарлар, мореналық жыныстар ұшырайды.

=== {{main|Қазақстанның геологиялық құрылымы}} ===
Қазақстан [[Шығыс Еуропа]] [[платформа]]сының оңт.-шығыс шетін ([http://www.kitaphana.kz/ru/downloads/referatu-na-kazakskom/217-kolder-men-tenizder/1785-kaspii-tenizi.html Каспий] маңы синеклизасын) және [[Орал]]-[[Моңғолдар|Моңғол]] қатпарлы белдеуінің батыс бөлігін алып жатыр. Қатпарлы белдеу өзінің оңт.-батысында [[Тұран]] ойпатына (тақтасына) жалғасады.

* '''Тақтаның''' (плитаның) мезокайнозойлық тысының астынан [[Мұғалжар тауы|Мұғалжар]] мен [[Қаратау жотасы (Тянь-Шань)|Қаратаудың]] ([[Маңғыстау облысы|Маңғыстауда]]) [[палеозой]]лық құрылымдары шығып жатады. Бұлардың шығысындағы Қазақстанның таулы-қатпарлы бөлігінде Орт. Қазақстан палеозойлық массиві — [[Сарыарқа (Солтүстік Қазақ жазығы)|Сарыарқаны]], бірнеше қатпарлы жүйелер мен облыстарды (Шыңғыс — [[Тарбағатай тауы|Тарбағатай]], [[Обь]] — [[Зайсан (көл)|Зайсан]] және [[Алтай таулары|Алтай]] — Саян қатпарлы облыстарының қазақстандық бөліктері), Солт. Тянь-Шань мен [[Жетісу]] Алатауының ендік бағытқа жуық альпілік белдеулерін ажыратуға болады. [[Каспий теңізі|Каспий]] маңы синеклизасы (ойпаңы) үш бөлікке жіктелген шөгінділерден тұрады. Төм. бөлігі қалыңд. 13 км-ге дейінгі рифей мен төм. және орт. палеозойдың құмды-тақтатасты, сазды, карбонатты-терригендік қат-қабаттарынан, орт. бөлігі кунгур ярусының (қалыңд. 5 км-дей) тұзды сериясынан, беткі жағы жоғ. пермь-мезозойдың теңіздік, континенттік шөгінділерінен (4–6 км) құралған...

=== {{main|Қазақстан климаты}} ===
'''Қазақстанның климаты''' шұғыл континентті. Климаттың континенттігі оның өзіндік ерекшеліктерінен көрінеді. Оларға: қыс пен жаз температурасының үлкен айырмашылықта болуы, ауаның құрғақтығы, республиканың көп жерінде атмосфералық жауын-шашынның әркелкі түсуі, қыстың солтүстікте ұзақ әрі аязды, оңтүстікте қысқа әрі жұмсақ болуы жатады.

Қазақстан өзі орналасқан географиялық ендігі бойынша климаты ылғалды субтропикалы [[Жерорта теңізі]] елдеріне және [[Қоңыржай климат|қоңыржай континентті]] орталық Еуропаға сәйкес келеді. Бірақ еліміз орасан зор Еуразия құрлығының ортасында орналасқандықтан климатының шұғыл континенттігімен ерекше. Өйткені Дүниежүзілік мұхиттардан мыңдаған километр қашық жатқандықтан олардың климат жұмсартарлық әсері өте аз.

Қазақстан коңыржай климаттық белдеудің оңтүстігінде жатыр, сондықтан жылдың төрт мезгілі ([[жаз]], [[күз]], [[қыс]], [[көктем]]) айқын білінеді. Қыста [[Сібір]]дің қатты суығы келеді. Жазда [[Орта Азия]]ның жылы, тіпті ыстық ауасының әсері жақсы байқалады. Жыл мезгілдерінің арасындағы температуралық айырмашылықтар климаттың континенттігін арттырады.
 
Кең байтақ Қазақстан жерінде оның географиялық орнына (яғни [[атмосфера]]лық ылғалдықтың негізгі көзі — [[мұхит]]тардан тым шалғай орналасуына) және жер бедеріне байланысты қуаң континенттік [[климат]] қалыптасқан. Басқа кез келген аумақты аймақтар сияқты [[республика]] климатына да радиациялық және циркуляциялық факторлар кешені ерекше әсер етеді.

'''[http://e.gov.kz/wps/portal/Content?contentPath=/web%20content/citizenry/social_protec/soc_support/support_semsk/article/1247&amp;lang=kk Радиация] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20170204170732/http://e.gov.kz/wps/portal/Content?contentPath=%2Fweb%20content%2Fcitizenry%2Fsocial_protec%2Fsoc_support%2Fsupport_semsk%2Farticle%2F1247&amp;lang=kk |date=2017-02-04 }}'''. Қазақстан аумағы үстінде бүкіл жыл бойы жоғары қысымды [[ауа]] қабаты үстемдік етеді, ал оған көршілес аймақтарға (солт., батыс және оңт.) төм. қысымды қабаттар тән келеді. Жалпы республика аумағының көп бөлігінде антициклондық [[ауа райы]] басым. Сондықтан мұнда шұғылалы ашық күндер ұзақт. жылына солт-тен оңт-ке қарай 2000 сағ-тан 3000 сағ-қа дейін артып отырады. Жылына солт-те 120, оңт-те 260 күн ұдайы ашық болады, бұлтты күндер саны тиісінше 60 күннен 10 күнге дейін (Балқаш ойысында) кемиді. Міне, осылардың нәтижесінде жиынтық [[радиация]] мөлшері де солт-тен оңт-ке қарай 4200-ден 5500 МДж/м&lt;sup&gt;2&lt;/sup&gt;-ге дейін біртіндеп артады. Сол сияқты төсеніш беттің (жер бетінің) сәуле қайтару қабілетіне байланысты сіңірілетін радиация мөлшері де оңтүстікке қарай бірқалыпты көбейеді. Сәуле қайтару қабілетін қыста тұрақты қар жамылғысы қалыптасқанда ең жоғары шегі 70–80%-ға жетіп, жазда көп жерде 20 – 30%-ке дейін төмендейді. Радиацияның жылдық тиімді сәулелену мәні солтүстікте 1500-ден оңтүстікте 2100 МДж/м&lt;sup&gt;2&lt;/sup&gt;-ге дейін өзгереді. Теріс мәнді радиациялық баланстың маусымдық ұзақт. солт-те 3,5 — 4,5 ай (қараша — наурыз), оңтүстікте — 1 ай.

=== {{main|Қазақстанның су қорлары}} ===
Қазақстанның жер үсті суларының [[ресурсы]] сулылығы бойынша орташа жылдық көлемі 100,5 км³; соның ішінде не бары 56,5 км³-і ғана республика аумағында қалыптасады, қалған көлемі [[Орта Азия]] мемлекеттерінен, [[Ресей|Ресей Федерациясынан]] және [[Қытай|Қытай Халық Республикасынан]] келетін [[өзен]] суларынан құралады. Өзен су ағынының көлемі бойынша Қазақстан планетаның сумен ең аз қамтылған елдерінің қатарына жатады. Қажетті су тұтыну көл. 54,5 км³-ді құрайды, мұның сулылығы бойынша орташа жылдық бағаммен шаруашылыққа пайдаланылу мүмкіндігі 46,0 км3-ден аспайды. Су тапшы жылдары су ресурстарының көл. 58 км³-ге дейін, ал пайдаланылатын су тиісінше 26 км³-ге дейін төмендейді. Тұщы жер асты су қоры 15,1 км³-ді құрайды, оны пайдалану деңгейі 11,3% немесе 1,7 км³. Қайтымды сулардың көл. 4 км³, су көздеріне қайта құйылған су 2 км3-ден аспайды, қалған ағынды құрамы сейіледі немесе жерге сіңіп кетеді. Қайтымды сулар табиғи сулар мен қоршаған ортаны ластаудың негізгі көзі болады.

=== {{main|Қазақстанның топырағы}} ===
Топырақ — табиғат компоненттерінің бірі. Жердің [[геология]]лық тарихында алдымен пайда болған топырақ. Палеогеографиялық зерттеулердің деректері бойынша алғашқы жұқа топырақ қабаты 500 млн жыл бұрын кембрий дәуірінде пайда болыпты. Бұл кезде әлі өсімдік жамылғысы қалыптаспаған.

Топырақ жамылғысын зерттейтін топырақтану ғылымы — жас ғылым. Оның негізін салған XIX ғасырдың 80-жылдары орыс ғалымы В. В. Докучаев — топырақтың табиғи және тарихи дене екенін анықтады.

Қазақстанда өзге елдерде кездесетін топырақ түрлерінің түгелдей дерлігі тараған. Мұнда [[тайга]], [[тундра]] топырағына дейін бар, тек ылғалды [[субтропик]] белдеміне тән топырақ қана жоқ.

===Өсімдігі ===
Қазақстанда [[интродукция]]ланған, мәдени дақылға айналдырылған және кездейсоқ әкелінген түрілерін қоспағанда шамаммен 6025 [[Өсімдіктер|өсімдік]] түрі бар. Жабайы өсімдіктердің 18 түрі [[Космополитизм|космополит]] ([[Антарктика]]дан басқа [[құрлық]]тарда өседі), 285-і голарктикалық түр (Евразия мен [[Солтүстік Америка]]да өседі). Бұлардың ішінде 535-і (шамамен 11%-і) тек Қазақстанда кездеседі ([[эндемик]]тер). Мұнда бірнеше [[Зона|ботаникалық зона]] бар. Тау өсімдіктері өздеріне тән биіктік зоналар құрайды. [[Өзен]]-[[көл]], [[батпақ]], [[жайылма]], [[Шалғындық дала|шалғындық]], [[көлтабан]] өсімдіктері ешқандай зонаға жатпайды.

Су өсімдіктерінің түрі аз (63 [[Гидрофильдік|гидрофильді]] түрі). Олардың құрамында барлық космополиттердің жартысы (шылаңдар мен руппияларды қосқанда 9 түрі), 24 голарктикалық түр (сальвиния, тұңғиқ т. б.) бар. Бұлар су өсімдіктерінің 52%-і, яғни ең көне өсімдіктер. [[Палеоботаника]]лық тұрғыдан да осылай; шылаңдар туысы (21 түрі бар) бұдан 70-100 млн жыл (бор дәуірінде), сальвиния, жестер, телорез 40-70 млн жыл бұрын болған. Тегі тропикалық, гидрофильді өсімдіктер тобына жататын су өсімдіктері Қазақстан жерінде 25-40 млн жыл бұрын [[Олигоцен|(олигоценде]]) қаулап өскен.

Батпақ, өзен жайылмасы мен көлтабан өсімдіктерінің 450-ден астам түрі бар. Шалғынды, кейде батпақты жерлерде [[Бидайық (өсімдік)|бидайық]], [[тарғақ]], [[айрауық]], шалғын [[атқонақ|атқонағы]], шалғын [[беде]]сі, шалғын ноғатығы, кәдімгі бекмания, [[қамыс]], [[қоға]], [[қияқ]] сияқты азықтық шөптер көбірек. Олардың топтасуынан өнімділігі әркелкі [[шабындық]] қалыптасады.

*'''Шөл зона өсімдігі'''
** Сұр топырақты қырат жерлерді ([[Оңтүстік Қазақстан]]) алып жатқан ағаш-бұта құрамында [[пісте]] мен (жемісі — кәдімгі пісте) қатар Регель [[алмұрт]]ы, [[таудаған]], [[тобылғы]], қаратау лепидолофасы, тікенекті бадам (бұлардың көпшілігі сирек кездеседі) бар. [[Талас Алатауы]], Қаржантау мен [[Қаратау жотасы (Тянь-Шань)|Қаратау]] бөктерлері селдір орманды, мұнда сары [[долана]], [[зеравшан аршасы]] басым. Тақырда өсетін [[сексеуіл]] тоғайлары негізінен жапырақсыз аласа (2-8м) «шала ағаш» — қара сексеуілден тұрады. Сексеуіл арасында басқа азықтық өсімдіктер де ([[жусан]], күйреуік, изен, теріскен) аз емес.
**[[Қоңыр топырақтар|Қоңыр]] және сұр қоңыр топырақты шөл даладағы шала бұта өсімдіктердің арасында ақ жусан, қара жусан, туран жусаны, ал гипсті қоңыр топырақта [[баялыш]] көбірек кездеседі. Мұнда түрлі [[Эфемероидтер|эфемероидтар]] (әсіресе баданалы қоңырбас пен жуан сабақты [[қияқ]]) мен [[эфемерлер]] де бар.
** Құм топырақты шөл даладағы бұта өсімдіктерінің арасында [[жүзгін]], құм сексеуілі, [[қоянсүйек]], [[қылша]] түрлері, жапырақсыз құланқұйрық және түкті жүзгін ағаштары басым. Мұнда бұта тәрізді аласа өсімдіктер (жусан, изен) мен [[Көп жылдық өсімдіктер|көп жылдық шөптер]] де (құмерке) көп.
**[[Сор топырақ]]ты шала бұта өскен шөл далада [[сарсазан]], [[бұйырғын]] т. б. өсімдіктер басым.
*'''Далалық зона'''

Далалық зонада [[бөденешөп]], қызылбояу, боз, [[бетеге]], қырғыз бетегесі, қылтық бетеге, көде, еркекшөп бітік өседі. [[Реликт|Реликт өсімдіктері]] — сібір бетегесі, [[ши]] мен көп тамырлы [[жуа]].

* '''Тау өсімдіктері'''
[[Алтай таулары|Оңтүстік Алтай]], [[Сауыр жоталары|Сауыр]], [[Жетісу Алатауы|Жоңғар Алатауы]], Солтүстік және [[Батыс Тәңір тауы|Батыс Тянь-Шань]] өсімдіктері далалық, ормандық және альпілік белдеулерге бөлінеді.

Оңтүстік Алтай мен [[Сауыр-Тарбағатай|Тарбағатайдағы]] далалық белдеу далалық зонамен ұласып жатыр, бірақ мұндағы өсімдіктерге [[Бадам (өсімдік)|бадам]], [[майқарағай]], [[тобылғы]] араласқан. Жоңғар Алатауы мен Тянь-Шаньда (шөл зона) бетеге, боз шалғын, бидайық (түкті бидайық), [[арпа]] (баданалы арпа) тұқымдастары өседі, мұнда [[итмұрын]], [[қызыл шие]] т. б. өсімдіктер көп.

Қазақстан тауларында бірнеше [[орман]] түрлері бар:

* [[самырсын]] және [[қарағай]] ормандары (Алтайда);
* [[Жапырақты ағаш|жапырақты]] (Сауыр);
* майқарағай (Алтай және Жоңғар Алатауы);
* [[шырша]] (Алтайдағы сібір шыршасы, Жоңғар Алатауы мен Тянь-Шаньдағы Шренк шыршасы);
* [[Алма|алма ағаш]] (Жоңғар Алатауы мен Тянь-Шань);
* [[өрік]] (Солтүстік Тянь-Шань);
* [[шетен]] (Тянь-Шань);
* [[Қотыр қайың|ақ қайың]] (Тянь-Шань).

Тау ормандарының мұншама кең алқапта орналасуына, республиканың батысында еменді және қарағашты, ал солтүстүігінде қайыңды және қарағайлы ормандардың бар болуына байланысты ормандар мен орман шалғындарының құрамындағы өсімдіктер Қазақстандағы барлық өсімдіктердін 40%-інен асады. Олардың ішінде 1 космополит (кәдімігі қыранқұлақ), 30-дан астам голарктикалық түр — орман папоротнигі, қауырсын папоротник, усасыр, құлмақ, күреңот, ұртшөп бар. Олар көне заман ормандарынан келіп жеткен реликтілер. Мұндай орман өсімдіктеріне [[грек жаңғағы]], семенов үйеңкісі, лепсі таспасы, тянь-шань цицербитасы, семенов айдаршөбі сияқты аз тараған реликтілер, сондай-ақ «Қазақстанның Қызыл кітабына» енгізілген қырғыз қайыңы, бекара терегі, Мушкетов түйесіңірі, мыңжылқы усасыр қырыққұлағы сияқты эндемдер айырықша сипат береді.
* '''Альпі белдеулері'''
** Альпіге [[доңызсырт]] шабындықтары мен майда шөпті шалғындықтар тән. Бұлардың алғашқысы түкті доңызсырттан, ал Алтайда Белларди  доңызсыртынан тарайды. Майда шөпті шабындық құрамында крылов бетегсі, монғол птильагростисі, ал түрлі шөптерден альпі [[маралоты]], [[таран]], сарғыш [[майдажелек]] т. б. бар.
** Субальпілік шалғындықтар тау белдеулерімен шекаралас жерлерде қалыптасқан. Тянь-Шаньда бұл — крылов бетегсінен, жартас [[Қазтамақ тұқымдасы|қазтамағынан]], кәдімгі манжеткадан құралған шалғындықтар. Тек [[мысыққұйрық]]тан тұратын шалғандықтар да кездеседі. Әдетте бұлардың бәрі құнарлы жаздық жайылымдар, шабындық жерлер.&lt;ref name=&quot;ReferenceA&quot;&gt;ҚазССР. Қысқаша энциклопедия, 2-том. Алматы - 1987&lt;/ref&gt;

=== Жануарлар дүниесі ===
Ұлан байтақ Қазақстан жерінде [[сүтқоректілер]]дің 172, [[Құстар|құстың]] 485, [[бауырымен жорғалаушылар]]дың 52, [[қосмекенділер]]дің 12, [[Балықтар|балықтың]] 150-ге жуық түрі бар. Омыртқасыз жәндіктер ([[Жәндіктер|насекомдар]], шаян тәрізділер, [[ұлулар]], [[құрттар]] т. б.) бұдан да көп. Тек жәндік түрлерінің өзі-ақ 30 мыңнан асады. Жануарлар түрінің осыншалық көп болуы республиканың географиялық орнына, жер бедерінің дамуы мен жануар түрлері қалыптасуының ұзақ та күрделі тарихына байланысты.
* '''Жануарлардың табиғат зоналары бойынша мекендеу'''і: 
**'''Орманды дала зонасы'''. Қазақстанның солтүстігіндегі орманды дала зонасында [[бұлан]], [[елік]], [[ақ қоян]], [[Тышқандар|сұр тышқан]], [[Егеуқұйрықтар|су егеуқұйрығы]], орман тышқаны, [[бұлдырық]], [[Аққұр|ақ кекілік]], көл айдындарын суқұстары — [[Аққулар|аққу]], [[Қаздар|қаз]], [[үйрек]], [[Шағалалар|шағала]], [[тарғақ]], [[қасқалдақ]] мекендеген. Оңтүстікке қарай созылып жатқан [[Еділ-Жайық|Еділ]] жағалауынан [[Алтай]] таулы бөктеріне дейінгі астық тұқымдас шөп пен [[жусан]], [[бетеге]] өскен далада [[суыр]], дала [[Дала алақоржыны|алақоржыны]], сүйірбас сұр тышқан, кәдімгі сұр тышқан, дала тышқаны, [[Сарышұнақтар|саршұнақ]] (үлкені, кішісі, жирені), ал құстан — [[дуадақ]], [[безгелдек]], [[Жылқышы (құс)|жылқышы]], [[Сұңқарлар|сұңқар]], дала трикушкасы, [[бозторғайлар]], [[Дала қыраны|қыранқара]], дала [[Құладындар|құладыны]] мен шабындық құландыны қоныстайды. [[Көктем]]нен [[күз]]ге дейін бұл жерлерде [[ақбөкен]] үйірлері жайылады, олар қысқа қарай шөлді аймаққа ығысады.
** '''Далалық зона'''. Едәуір бөлігін [[Жайық]] өзенінің аңғарындағы [[орман]] алып жатқан далалық зонаның батыс бөлігін бұлан, елік жайлаған, мұнда европалық [[қара күзен]], жұпар тышқан, [[орман сусары]] да кездеседі. Қосмекенділерден Жайық т. б. өзендердің аңғарында [[тарбақа]], орман [[Нағыз бақалар|бақасы]] кездеседі. Мұнда бұлдырық, сұр кекілік, тырна, бозторғай көп. Сыңсыған [[қарағай]] өскен тау сілемдері ([[Көкше]] қыраты) бар далалық зонаның орта бөлігінде бұлан, елік, [[сілеусін]], қызыл тоқалтіс сияқты орман тұрғындары, аққоян, [[Тиіндер|ақтиін]] ([[Ертіс]] бойындағы қалың орманда), бұлдырық, қаратоқылдақ, кәдімгі тоқылдақ кездеседі. Далалық зонаның шығысында суыр, дала тышқаны, дала [[Шақылдақтар|шақылдағы]] сияқты жануарлармен қатар аққоян, сілеусін, елік, [[арқар]] мекендеген.
** '''Шөлейт зонасы'''. Өсімдік жамылғысы әркелкі шөлейт зонасында- саршұнақтар (кішісі, орташасы, сарысы) мен [[Қосаяқтар|қосаяқтың]], құм тышқан мен толай қоянның бірнеше түрі мекендеген. Мұнда [[ақбөкен]] де, [[қарақұйрық]] та көптеп кездеседі. Бұл зонада құстан [[дуадақ]], [[Шілдер|шіл]], қылқұйрық, бозторғай т. б. бар.
** '''Шөл зонасы'''. Республиканың оңтүстігін тау бөктеріне дейін алып жатқан шөл зонада тек осында ғана мекендейтін бірнеше жануар түрлері бар, олар оңтүстікте республика шебінен тысқары шығып кетеді. Қыста қар тоқтап, көктемде қар суы жиналатын [[Үстірт (Маңғыстау)|Үстірт]] пен Маңғышылақ жартастарының арасында кездесетін үстірт [[муфлон]]ы жұтаң өсімдіктермен қоректеніп, ащы суды қанағат етеді. Үстіртте ұзын инелі [[Кірпітәрізділер|кірпі]], қарақұйрық, шөл сілеусіні — [[қарақал]] кездеседі. [[Сазды]] және [[Қиыршық тастар|қиыршық тасты]] шөл дала жануарларынан Қазақстаннан басқа жерлерде кездеспейтін ерекше тұқымдас өкілі — жаламан мекендейді. Ол тек [[Бетпақдала]]да, [[Балқаш]] көлінің солтүстік жағалауындағы кейбір аудандарда, [[Алакөл (көл)|Алакөл]] және [[Зайсан (көл)|Зайсан]] қазаншұңқырында ғана табылған. Солтүстік Балқаш маңындағы бірнеше жерден ғана табылған бесбашбайлы ергежейлі қосаяқ та ерекше хайуан. Ірі жануарлардан осы шөл далада ақбөкен, қарақұйрық қыстайды. Құстан — шіл, қылқұйрық, тырна, жек дуадақ кездеседі. Түк аяқты қосаяқ, үшбашбайлы ергежейлі қосаяқ, құм тышқаны, жіңішке башбайлы саршұнақ, ала [[Жертесерлер|жертесер]], құм мысығы т. б. құм ішінде тіршілік етуге бейімделген. Оңтүстік Балқаш құмында осы араға тән сексеуіл жорға торғайы, шөл дала [[Жапалақтәрізділер|жапалағы]] тіршілік етеді. Құмайтты шөлде бірқатар [[Кесірткелер|кесіртке]] (жұмыр бас, ешкіемер), [[Жыландар|жылан]] (оқ жылан, айдаһар, қара шұбар жылан т. б.) түрлері, дала [[Тасбақалар|тасбақасы]] тараған. Өзен-көл аңғарындағы орман-тоғайларда елік, [[жабайы шошқа]], құм қоян, [[қырғауыл]] т. б. кездеседі. Балқаш, [[Сасықкөл (көл, Алматы, Абай облыстары)|Сасықкөл]] және т.б. көлдердің жағалауындағы қалың [[қамыс]] арасында [[Бірқазандар|бірқазан]], [[жалбағай]], [[Үлкен аққұтан|аққұтан]], [[көкқұтан]], [[Суқұзғындар|қарақаз]], шағала бар. Алакөл айдынынан өте сирек кездесетін, «Қазақстан Қызыл кітабына» енгізілген [[реликт шағала]] қоныстайды.
** Қазақстанның шығысы мен оңтүстігін қоршап жатқан таулардың жануарлар дүниесі де сан алуан. Қылқан жапырақты Алтай ормандарында [[бұлан]], [[Кермарал|марал]], [[құдыр]], сібір таутекесі, арқар, алтай көртышқаны, қоңыр аю, бұлғын, құну, күзен, барыс, тиін, борша тышқан, алтай суыры, құр, шіл, тундра кекілігі, ақ кекілік, алтай ұлары, кукша, жорға торғай кездеседі. Зайсан қазаншұңқырынан оңтүстікке қарай созылып жатқан тауларда (Сауыр, Тарбағатай, Жоңғар Алатауы) марал, елік, арқар, сібір таутекесі, қоңыр аю, сілесін, барыс, ұзынқұйрық саршұнақ мекендейді. Жоңғар, Іле Алатауы мен Талас Алатауында көкшіл суырдың орнына қызыл суыр және өте сирек кездесетін Менабир суыры жерсіндірілген. Қазақстанның оңтүстік-шығыс тауларында жыртқыш құстардан қозықұмай, тазқара, бүркіт тіршілік етеді. Бұл жерлерге сондай-ақ гималай ұлары, кекілік, ұзақ қарға, шау қарға, қызыл құйрық торғай, аршалық ементұмсық, тау шымшық, көкқұс тән. Жоңғар Алатауындағы кіші-гірім өзендерде жетісу [[тритон]]ы тіршілік етеді&lt;ref name=&quot;ReferenceA&quot;/&gt;.

=== Ерекше қорғалатын табиғи аумақтар === 
[[Сурет:Piktalgar.jpg|thumb|300 px|[[Алматы қорығы]]ндағы Талғар шыңы]]
[[Сурет:IMG 7431-Sharyn canyon.jpg|thumb|300 px|[[Шарын шатқалы]]]]
{{main|Қазақстан ерекше қорғалатын табиғи аумақтары}}
'''Ерекше қорғалатын табиғи аумақ''' — ерекше қорғау режимі белгіленген мемлекеттік табиғи-қорық қорының табиғи кешендері мен объектілері бар жер, су объектілері және олардың үстіндегі әуе кеңістігінің учаскелері.

Ерекше қорғалатын аумақ  — кеңістігінде бағалы табиғи немесе колдан жасалған (бағалы [[Экологиялық жүйе|экожүйе]], [[гейзерлер]], бау- саябақ ескерткіштері, инженерлік құрылыстар, т. б.) немесе қоршаған ортаға қолайлы әсер ететін кеңістіктер ([[Орман жолақтары|орман жолағы]], [[көгерген аймақтар]]), аумақтар, [[акватория]]лар. Мүндай аумақтар тек заңмен ғана емес, арнайы бақылауда болып, адамдармен қорғалады.&lt;ref&gt;Қазақ тілі терминдерінің салалық ғылыми түсіндірме сөздігі: Экология және табиғат қорғау / Жалпы редакциясын басқарған – түсіндірме сөздіктер топтамасын шығару жөніндегі ғылыми-баспа бағдарламасының ғылыми жетекшісі, педагогика ғылымдарының докторы, профессор, Қазақстан Республикасы Мемлекеттік сыйлығының лауреаты А.Қ.Құсайынов.
 – Алматы: «Мектеп» баспасы» ЖАҚ, 2002 жыл. – 456 бет. ISBN 5-7667-8284-5&lt;/ref&gt;

=== Табиғат ресурстары ===
{{main|Қазақстанның кен ресурстары}}
Қазақстан кен байлықтарының қоры мен әр алуандығы жағынан Жер шарындағы бай аймақтардың бірі. Минералдық шикізат қорлары Қазақстанның ұлттық экономикасының тұрақты дамуы мен қауіпсіздігінің маңызды кепілі. Қуатты минералдық шикізат базасының қазіргі жай-күйі республиканы шет елдердің кен қазбаларына тәуелділіктен толық арылтып, Қазақстанның дүниежүз. рынокқа минералдық шикізат қорлары мен оның өңделген өнімдерін шығаруына мүмкіндік берді. Минералдық шикізат ресурстары еліміздің даму стратегиясын анықтайтын негізгі факторлардың бірі. Маңыздылығы жағынан олар үш топқа бөлінеді. Бірінші топқа негізгі қаржы түсімін қамтамасыз ететін және экон.-саяси мәні бар стратегиялық кен байлықтары жатады: мұнай, газ, көмір, уран, хромит кен орындары. Екінші топты қаржы түсімін қамтамасыз ететін әрі Қазақстанның индустриялық бет-бейнесінің негізі болып табылатын маңызды кен байлықтары құрайды: темір, марганец, мыс, қорғасын, мырыш, алюминий және алтын кен орындары. Үшінші топқа ішкі және сыртқы рыноктарда жоғары сұранымға ие қалайы, күміс, фосфор, барит кен орындары кіреді. Кен байлықтардың барланған қоры негізінде ондаған мұнай-газ және кентас өндіретін кәсіпорындар жұмыс істейді, олар 70-тен аса әр түрлі минералдық шикізат түрлерін өндіреді және өңдейді.

== Саяси жағдайы ==
{{Main|Қазақстанның ішкі саясаты}}

Қазақстан&amp;nbsp;— 1995 жылғы 30 тамызында республикалық [[референдум]]да қабылданған [[Қазақстан Республикасының Конституциясы|Конституция]] бойынша&amp;nbsp;— өзін демократиялы, зайырлы, құқықты және әлеуметтік мемлекет ретінде орнықтырады. Қазақстан Республикасы&amp;nbsp;— президенттік басқару формасындағы біртұтас мемлекет. Республиканың ең жоғары өкілді органы&amp;nbsp;— [[Қазақстан Республикасының Парламенті|Парламент]]. Ол республиканың заң шығару қызметін жүзеге асырады. Парламент тұрақты жұмыс істейтін екі Палатадан: [[Қазақстан Парламентінің Сенаты|Сенаттан]] және [[Қазақстан Республикасы Парламентінің Мәжiлiсі|Мәжілістен]] тұрады.

Сенат әр [[облыс]]тан, [[республикалық маңызы бар қала]]дан және Қазақстан Республикасының елордасынан екі адамнан, тиісінше облыстың, республикалық маңызы бар қаланың және Республика елордасының бірлескен отырысында сайланатын депутаттардан құралады. Сенаттың 15 депутатын Парламент өкілеттігі мерзіміне [[Қазақстан Республикасының Президенті|Республика Президенті]] тағайындайды.

Мәжіліс дәрежелі өкілеттілік және біртұтас жалпыұлттық сайлау округінің аумағы бойынша партиялық тізім негізінде сайланған 98 депутаттардан құралады, және 9 депутатты [[Қазақстан халқы ассамблеясы|Қазақстан халқы Ассамблеясы]] сайлайды.

[[Сурет:Nursultan Nazarbayev 27092007.jpg|150px|нобай|оңға|Нұрсұлтан Назарбаев]]
Президент [[Қазақстан Республикасының Үкіметі|Үкіметті]] Мәжілістегі көпшілік алған партия ұсынысымен құрады. Республика [[Қазақстан Республикасының Премьер-Министрі|Премьер-Министрі]] тағайындалғаннан кейінгі он күн мерзім ішінде Премьер-Министр Үкіметтің құрылымы мен құрамы туралы Республика Президентіне ұсыныс енгізеді. Премьер-Министр Республиканың бүкіл аумағында міндетті күші бар өкімдер шығарады.

Қазақстан Республикасының [[Қазақстан Конституциялық Кеңесі|Конституциялық Кеңесі]] жеті мүшеден тұрады, олардың өкілеттігі алты жылға созылады. Конституциялық Кеңестің Төрағасын Республиканың Президенті тағайындайды.

Қазақстан Республикасында сот төрелігін тек сот қана жүзеге асырады. Заңмен құрылған [[Қазақстан Жоғарғы Соты|Республиканың Жоғарғы Соты]] және Республиканың жергілікті соттары Республиканың соттары болып табылады.

=== Жергілікті мемлекеттік басқару және өзін-өзі басқару ===
Жергілікті мемлекеттік басқаруды тиісті аумақтағы істің жай-күйіне жауапты жергілікті өкілдік ([[мәслихат]]) және атқарушы органдар ([[әкім]]дік) жүзеге асырады.

=== Сыртқы саясат ===
{{main|Қазақстанның сыртқы саясаты}}

Қазақстан Республикасының сыртқы саясаты белсенділігімен, тепе-теңдік сақтауға ұмтылысымен, прагматизмдігімен, сындарлы сұхбат жүргізуге талпынысымен және көпжақты ынтымақтастыққа бағытталғандығымен ерекшеленеді. Халықаралық аренада мемлекетіміз өзінің тарихи, геосаясаттық және экономикалық факторларына байланысты көп ғасырлар бойы сыртқы саясатын халықаралық ынтымақтастық, көршілес мемлекеттермен татуластық және олардың аймақтық біртұтастығын кұрметтеу принципіне негіздеп жүргізіп келеді.

Қазақстанның өзге мемлекеттермен тең құқылы және екі жаққа да тиімді қарым-қатынас құруға ынталы екендігі оның бүгінгі күні дипломатиялық байланыс орнатқан шет мемлекеттердің санының көптігімен дәлелденіп отыр. 1991 жылы тәуелсіздік алған сәттен бастап біздің республика әлемнің 130 мемлекетімен дипломатиялық қарым-қатынас орнатты.

=== Қазақстан Республикасы сыртқы саясатының 2020-2030 жылдарға арналған тұжырымдамасы ===

2020 жылғы 6 наурызда Қазақстан Республикасы сыртқы саясатының 2020-2030 жылдарға арналған тұжырымдамасы жарияланды. Құжатта мынадай басымдықтар негізге алынған: 
- үдемелі сипатқа ие және ел дамуының жаңа кезеңінде Тұңғыш Президент – Елбасының сыртқы саяси бағытын жалғастыруға өзінің сабақтастығын сақтайтын елдің ашық, болжамды және дәйекті сыртқы саясаты;
- адам құқықтарын қорғау, гуманитарлық дипломатияны дамыту және қоршаған ортаны қорғау; 
- халықаралық аренада экономикалық мүдделерді ілгерілету, соның ішінде инвестициялар тарту бойынша мемлекеттік саясатты іске асыру; 
- халықаралық бейбітшілік пен қауіпсіздікті сақтау; 
- ең алдымен, негізгі әріптестер – Ресей, Қытай, АҚШ, Орталық Азия мемлекеттері және Еуропалық Одақ елдері, ал көпжақты құрылымдар бойынша – Біріккен Ұлттар Ұйымы, Еуропадағы қауіпсіздік және ынтымақтастық ұйымы, Шанхай ынтымақтастық ұйымы, Тәуелсіз мемлекеттер достастығы және басқа да ұйымдармен өзара тиімді байланыстарды нығайтуды білдіретін өңірлік және көпжақты дипломатияны дамыту.&lt;ref&gt;https://www.inform.kz/kz/kasym-zhomart-tokaev-kr-syrtky-sayasatynyn-2020-2030-zhyldarga-arnalgan-tuzhyrymdamasyn-bekitti_a3622803&lt;/ref&gt;

=== Қазақстандағы саяси реформалар ===

2019 жылғы маусымда Қазақстан Президенті Қасым-Жомарт Тоқаевтың бастамасымен Ұлттық қоғамдық сенім кеңесі құрылды. Оның негізгі мақсаты – жұртшылық, саяси партиялар, азаматтық қоғам өкілдерінің қатысуымен өтетін талқылаудың негізінде мемлекеттік саясаттың өзекті мәселелері бойынша ұсыныстар мен ұсынымдар әзірлеу.&lt;ref&gt;https://egemen.kz/article/202452-ulttyq-qoghamdyq-senim-kenhesininh-dgugi-salmaqty&lt;/ref&gt;

2019 жылдың шілдесінде Қазақстан Президенті азаматтардың сындарлы сұрауларына жедел әрі тиімді жауап беретін «Халық үніне құлақ асатын мемлекет» тұжырымдамасын жария етті.&lt;ref&gt;https://egemen.kz/article/211354-khalyq-unine-qulaq-asatyn-memleket&lt;/ref&gt; 

Сонымен бірге, Қазақстанда балама көзқарастар мен пікірлерді көтермелеу мақсатында басқа партиялардың өкілдеріне кейбір парламенттік комитеттерде төрағалық етуге мүмкіндік беретін заң қабылданатын болады. Саяси партияларды құру үшін тіркеу кедергісі 40 мыңнан 20 мың адамға дейін төмендетіледі. &lt;ref&gt;https://abai.kz/post/103296&lt;/ref&gt;

Қазақстанда бейбіт жиналыстар туралы жаңа заң қабылданды. Заңда пикет, демонстрация, шеру, митинг сияқты бейбіт жиналыстың негізгі тұжырымдамалары мен нысандарын қалыптастыруға мүмкіндік беретін концептуалды аппаратты енгізу қарастырылған. Заң ұйымдастырушылардың, бейбіт жиналыстарға қатысушылардың және журналистердің мәртебесін, құқықтары мен міндеттерін реттейді. 

Қоғамдық қауіпсіздікті күшейту мақсатында Президент Қ.К.Тоқаев тұлғаға қарсы жасалатын қылмыс үшін қолданылатын жазаны да күшейтті. &lt;ref&gt;https://informburo.kz/kaz/seksualdy-sipattay-ylmystara-zhaa-bap-engzlu-mmkn-za-zhobasyn-taldaymyz-.html&lt;/ref&gt;

=== Қоғам ===
Қазақ техникалық мамандары [[Қазақ инженерлер бірлестігі|Қазақ Инженерлер Бірлестігі]] ұйымына біріккен.

==Мереке және демалыс күндер==
{{lower|0.4em|&lt;ref&gt;[http://www.worldtravelguide.net/kazakhstan/public-holidays Kazakhstan Public Holidays]. Worldtravelguide.net. Тексерілген 2013-01-14.&lt;/ref&gt;}}
{{lower|0.4em|&lt;ref&gt;[http://egov.kz/wps/portal/!ut/p/b1/04_SjzQ0MbUwtLQwMtWP0I_KSyzLTE8syczPS8wB8aPM4v09DN3cTS2NDfxdLFwNPC1Mjf3cfDyM3L2NgAoicSswACogSr8BDuBoQEh_uH4UPiVgF4AV4LHCzyM_N1U_NyrHzdJT1xEAojlmQQ!!/dl4/d5/L0lDUmlTUSEhL3dHa0FKRnNBLzRKVXFDQSEhL2Vu/]&lt;/ref&gt;}}

{|class=&quot;wikitable&quot; style=&quot;font-size:95%;&quot;
|- style=&quot;background:#efefef;&quot;
! style=&quot;width:80px;&quot;|Күн!! style=&quot;width:170px;&quot;|Қазақша аталуы
|-
|[[1 қаңтар|1]]–[[2 қаңтар]]
|[[Жаңа жыл]]
|-
|[[7 қаңтар]]
|Рождество мейрамы (Рождество Христово)
|-
|[[8 наурыз]]
|[[Халықаралық әйелдер күні]]
|-
|[[21 наурыз|21]]–[[23 наурыз]]
|[[Наурыз мейрамы]]
|-
|[[1 мамыр]]
|[[Қазақстан халқының бірлігі күні]]
|-
|[[7 мамыр]]
|[[Отан қорғаушы күні (Қазақстан)|Отан Қорғаушылар күні]]
|-
|[[9 мамыр]]
|[[Жеңіс күні]]
|-
|[[6 шілде]]
|[[Астана күні (Қазақстан мейрамы)|Астана күні]]
|-
|[[30 тамыз]]
|Қазақстан Республикасының Конституциясы күні
|-
|Қажылықтың соңғы күні.
|[[Құрбан айт]]
|-
|[[1 желтоқсан]]
|[[Тұңғыш президент күні (Қазақстан)|Тұңғыш Президент күні]]
|-
|[[16 желтоқсан|16]]-[[17 желтоқсан]]
|[[Қазақстан Республикасының Тәуелсіздік күні|Тәуелсіздік күні]]
|}

== Экономикасы ==

Тәуелсіздік кезеңінде Қазақстанға әлемнің 120-дан аса елінен 330 млрд доллар шетелдік инвестиция тартылды.&lt;ref&gt;https://www.inform.kz/kz/28-zhylda-kazakstanga-kansha-investiciya-tartyldy_a3595458&lt;/ref&gt;

Дүниежүзілік Банктің «2020 жылғы бизнес жүргізу» есебінде Қазақстан әлемде 25-ші орынға ие болды және миноритарлық инвесторлардың құқықтарын қорғау бойынша әлемдегі ең үздік ел атанды.
Қазақстанның ЖІӨ 179,332 млрд. АҚШ долларын құрайды және жылдық өсім қарқыны 4,5%- ға тең. Қазақстанның ЖІӨ жан басына шаққанда 9 686 АҚШ долларын құрайды.&lt;ref&gt;https://stat.gov.kz/official/dynamic&lt;/ref&gt;

Қазақстан Қытай мен Қатардан кейін ХХІ ғасырдың бірінші онжылдығының ең серпінді 25 экономиканың арасында үшінші орынға ие. Қазақстанның әлемдік саудадағы рөлі мен жаңа Жібек жолындағы орталық орында орналасуы елге миллиардтаған адамға өз нарықтарын ашуға мүмкіндік берді. Қазақстан Дүниежүзілік сауда ұйымына 2015 жылы мүше болды.

Қазақстан экономикасының әлемдік экономикадағы үлесін анықтаудың негізгі көрсеткіші — елдің халықаралық саудадағы үлесіне қарап анықтауға болады. Қазақстанның сыртқы сауда айналымы жылдан жылға өсіп келеді: 1995 жылы $9 млрд болатын болса 2008 жылы $109 млрд болды. Негізгі өсім мұнай өндіру және металлугрия саласыныңеншісіне тиесілі. Экспорт өндірілетін өнім көлемінің өсуіне жәнебағаның қымбаттауына байлнысты.

Ал импорттың өсуі тиісінше өнімді өндіруге қажетті машиналар мен жабдықтарды сатып алудың нәтижесінде өсті&lt;ref&gt;[http://forbes.kz/process/expertise/v_mirovoy_ekonomike_kazahstan_vnizu_pischevoy_tsepochki В мировой экономике Казахстан - внизу пищевой цепочки] 2013 жылдың 27 ақпан күні қаралды&lt;/ref&gt;.

2009 жылы сыртқы сауда айналымы 34%-ға төмендеп кеттті, оның негізгі себепшісі мұнай мен металл бағасының төмендеуі. Дегенмен, 2010 жылдан бастап бағалардың қайта өсуіне байланысты қарқынды даму байқалды, Нәтижесінде экспорттық-импорттық операциялар көлемі  $137 млрд. құрады. Экспорт ($92 млрд) иморттан екі есе көп болды ($45 млрд).

Экспорттың 75% — минералды ресурстар, ең үлкен бөлігі мұнай, газ, көмір, уран сияқты пайдалы қазбаларға тиесілі. Қалған 13% — металлдар және 3,4% — ауылшаруашылық өнімдері құрайды (негізгісі бидай), 4,2% — химия өнеркәсібінің өнімдері. Негізгі өндіретін тауар — өңделмеген  табиғи қазбалар құрайды. Қазақстан әлемдік сауда нарығында табиғи ресурстарды қамтамасыз етуші ретінде қызмет етеді.

Қазақстан дүинежүзілік сауда ұйымына 2015 ж. 22 маусымда мүше болды.&lt;ref&gt;[http://kaz.tengrinews.kz/kazakhstan_news/nazarbaev-kazakstannyin-dsu-ga-kru-jonndeg-kelssozderdn-262874/ Назарбаев Қазақстанның ДСҰ-ға кіру жөніндегі келіссөздердің аяқталғанын жария етті]&lt;/ref&gt;
{{main|Қазақстан экономикасы}}
&lt;gallery&gt;
Сурет:Modern Almaty.jpg|Дамыған Алматы
Сурет:Kazah tenge.jpg|[[Қазақстан теңгесі]]
&lt;/gallery&gt;
=== Қазақстанның сыртқы экономикасы ===
Қазақстанның сыртқы экономикасы әлем елдерімен  экономикалық, сауда, валюта, ғылыми-техникалық, мәдени және басқа да қатынастарды қамтып отыр. Бұл сала субъктілері сыртқы экономикалық қызметтерге байланысты меншік түрі бойынша тәуелсіз елімізде тіркелген Қазақстанның немесе шет мемлекеттердің заңды немесе жеке тұлғалары болып табылады. Сыртқы экономика саласында басты және маңызды орында сауда саласы. Соңғы жылдарда қазақстаннан экспортталатын тауардырдың үлесі үш есеге өсті. Оған бірнеше факторлар себепші болып отыр. Қолайлы инвестициялық жағдайлардың жаалуы тікелей шетелдік қомақты инвестициялардың тікелей ағылып келуіне себепші болды, оның негізгі бөлігі еліміздің мұнай өндіру саласына жұмсалады. Біріншеден, бұл өз кезегінде мұнай мен газ конденсатын өндіруді қарқынды дамытты. Екіншіден, дүниежүзілік тауар нарығындағы көмірсутектер шикізатын сату шартының қолайлылығы  экспорт әлеуетінің өсіне жағдай жасады. Дәл осылай деп тау-кен металлургия сала-соңғы оң жыл көлемінде жалпы қазақстандық экспорт және қызмет көрсету үлесінің көбеюі, әлемдік  сауданың дамуымен салыстырғандағы оның қарқынды дамуы мен көлеміне байланысты болып отыр. 
    
Қазақстандығы тауар экспорттау динамикасының деңгейінің өсуі оның жоғары, екпінді дамуын көрсетеді. Орташа есеппен он жыл ішінде тауар экспорттау төрт есеге өссе, импорт үш жарым есеге өсті. Әлемдік деңгеймен салыстырмалы түрде қарағанда еліміздің макроэкономикалық көлемі жоғары емес. Осыған қарамастан Қазақстанның сытрқы экономикалық саласын болащақта дамытуына орасан зор шамасы бар. Атап айтқанда, бүгінде 500-ден астам кен орындары барланып, минералды шикізаттың 1220 түрінің барлығы анықталған. Осылардың көпшілігінен біздің еліміз дүние жүзі бойынша алдыңғы орында. Осылайша, Қазастан барланған цинк, вольфрам және барит қорларын әлем бойынша бірінші орында болса, күміс қорғасын және хромит қорынан екінші орында, мыс, марганец, флюорит бойынша үшінші, молибден қорынан төртінші, сонымен қатар алтын қоры жөнінен алдыңғы қатардағы он елдің қатарында. 
    
Елімізде темір рудасы әлемдік қордың 8 пайызын, уранның жобамен 25 пайызын құрайды. Қазақстан мұнай қорын барлаудан әлемдегі он елдің қатарында. 
     
Ғаламдық қаржылық — экономикалық  тоқырау республикамыздың сыртқы экономикалық саласына кері әсерін тигізді.

== Энергетикасы ==
{{main|Қазақстан энергетикасы}}

=== Мәдениет және қоғам ===
{{main |Қазақ мәдениеті}}, {{main|Қазақстанның әдебиеті мен өнері}}, {{main|Қазақ өнері}}

=== Білім беру жүйесі ===
{{main|Қазақстанның білім беру жүйесінің тарихы}}

=== Бұқаралық ақпарат құралдары ===
{{main|Қазақстанның бұқаралық ақпарат құралдары}}

=== Әлеуметтік саласы ===
{{main|Қазақстанның әлеуметі}}

=== Қарулы күштері ===
{{main|Қазақстан Республикасы Қарулы Күштері}}

Қазақстан Республикасының әскери құрылымы әскери басқару органдарын, Қарулы Күштердің түрлерін, арнайы әскерлерді, тыл, әскери оқу орындары мен ғыл. мекемелерді қамтиды. Соғыс уақытында құрамына қорғаныс мин-не қарайтын әскер түрлерінен басқа Ішкі істер мин-нің ішкі әскерлері, Ұлттық қауіпсіздік к-тінің шекара қызметі және басқа да әскерлері, респ. “Ұлан”, азаматтық және аумақтық қорғанысты басқару мен құру органдары кіреді. Қазақстан Республикасы Қарулы Күштерінің басты мақсаты — елдің егемендігін, аумағының тұтастығын, экономикасын, мемл. ин-ттары мен азаматтарын соғыс қатерінен қорғау, жаугершілік немесе әскери қақтығыстар туғызудың алдын алу, Қазақстанның орнықты дамуы үшін қолайлы жағдай туғызу.

Республика Қарулы Күштеріне бейбіт кезеңде мынандай негізгі міндеттерді орындау жүктелген: 
* әскери күшті, жауынгерлік даярлықты қамтамасыз етіп, басқару органдары мен әскерлерді ел ішіндегі қақтығыстарды, 
* Қазақстан Республикасының мемл. шекарасында немесе аум-ның шегінде туған кез келген заңсыз қарулы күш көрсетуді тұмшалап, тойтара алатын деңгейде ұстау; 
* әуе кеңістігін күзету, сондай-ақ, мемл. шекараның жедел-стратег. тұрғыда маңызды өңірлерін жабу; 
* маңызды әскери нысандарды күзету; 
* елдің кез келген ауданында жағдайды тұрақтандыру жөніндегі батыл іс-қимылға әзір болу; 
* халықаралық міндеттемелерге сәйкес бітімгершілік және өзге де операцияларға қатысу.

Бұл міндеттерді орындауды Қарулы Күштер Қазақстан Республикасының басқа да әскерлері мен әскери құрылымдарымен өзара тығыз іс-қимылда жүзеге асырады. Бұл ретте Қазақстан Республикасы Ұлттық қауіпсіздік к-тінің шекара қызметіне құрлықта, теңізде, көлдерде және өзге де су айдындарында мемл. шекараны күзету мен қорғау, сондай-ақ, лаңкестікке (террорға), қару мен есірткі саудасына қарсы күреске қатысу жүктеледі. Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2000 ж. 23 қарашадағы 1579 қаулысына сәйкес елімізде Оңт., Батыс, Шығыс, Орт. әскери округтері құрылған. Оңт. әскери окуругінің қорғайтын жер аумағына: Алматы, Жамбыл, Оңтүстік Қазақстан, Қызылорда облыстары кіреді. Округтің орт. штабы Тараз қаласында. Шығыс әскери округі қорғайтын жер аумағына: Шығ. Қазақстан, Павлодар облыстары кіреді. Округтің орт. штабы Семей қаласында. Батыс әскери округінің қорғайтын аумағына: Ақтөбе, Атырау, Бат. Қазақстан, Маңғыстау облыстары кіреді. Округтің орт. штабы Ақтөбе қаласында. Қазақстанның қалған облыстары Орт. әскери округіне қарайды. Орт. штаб – Қарағанды қаласында.

Қазақстанның геосаяси жағдайы үлкен өзгерістерге (экстремизм, шекараға таяу жерлерде әскери қақтығыстардың өршуі, жаңадан ядр. мемлекеттер пайда болуы, т. б.) ұшырауда. Осыған байланысты Қазақстан Республикасы Қарулы Күштерінің әскери доктринасы орташа мерзімді кезеңге есептеліп жасалған (1999–2005) қорғаныстық сипатқа ғана ие. Ол әлемдегі және аймақтағы әскери-саяси жағдайды кешенді бағалауға, мемлекеттің экон. болмысы мен материалдық қорының мүмкіндіктеріне сүйенеді. Доктрина Қазақстанның ұлттық қауіпсіздігі стратегиясының негізгі ережелерін нақтылайды және шабуыл жасалған жағдайда елдің қорғанысын ұйымдастыруға, ұжымдық әскери қауіпсіздікті қамтамасыз ету жөніндегі одақтас мемлекеттермен бірлескен күш-жігерді үйлестіруге бағытталған.

== Қызықты деректер ==
* 1. Қазақстанда 19 миллионнан астам адам, шамамен 130-дан астам этнос тұрады. Оның 48,71 % — ерлер, 51,29 % — әйелдер. Қазақстан халық саны бойынша әлемде 64-орында.

* 2. Қазақстанның аумағы [[Азия]] мен [[Еуропа]]да орналасқан. Жер көлемі — 2,7 миллион шаршы шақырым. Дүниежүзінде [[Жер аумағы бойынша мемлекеттер және тәуелді аймақтар тізімі#Аумағы бойынша жалпы елдер мен тәуелділіктер|9-орында]] тұр. Қазақстанның территориясына 3 [[Түркия]], 5 [[Франция]] немесе 7 [[Жапония]] сиып кетер еді.

* 3. Қазақстанда екі сағаттық белдеу бар, климаты — күрт континенталды. Ауа температурасы -45-тен +45 градусқа дейін болады. 

* 4. Қазақстан – табиғи ресурстарға өте бай мемлекеттердің бірі. Менделеев кестесіндегі 105 элементтің 99-ы қазақ жерінен табылған. [[Мұнай]] қоры бойынша Қазақстан әлемдегі 20 жетекші елдің қатарына кіреді. Ал [[газ]] қоры бойынша 30-орынға, [[алтын]] қорлары бойынша әлемде 15-орынды, [[Уран (химиялық элемент)|уран]]нан екінші орынға тұрақтаған.

* 5. Қазақстан өз еркімен күштілігі жағынан әлемде төртінші орында тұратын қарудан бас тартып, әлемдегі ең ірі ядролық тәжірибелер полигонын жапты. 1991 жылдың 29 тамызында [[Семей полигоны|Семей ядролық полигоны]] жабылды.

* 6. [[Нұр-Сұлтан]] (бұрынғы атауы Астана) қаласы әлемнің ең жас астанасы болып есептеледі. 1998 жылы [[ЮНЕСКО]] бас қаланы «Бейбітшілік қаласы» деген атауға сай деп танып, медальмен марапаттады. Бразилияда өткен дүниежүзілік байқауда әлем бойынша 12 жас қаланың ішінен Нұр-Сұлтан жоғары атақты иеленді. Ал 2012 жылы елордаға «ТМД мен Түркі әлемінің мәдени астанасы» мәртебесі берілді. 2019 жылдың наурыз айынан бастап қала атауы Тұңғыш Президенттің құрметіне Нұр-Сұлтан деп өзгертілді.

* 7. Әлемдегі ең биiк түтiн мұржасы Қазақстанда ([[Екібастұз]] қаласында) орналасқан. Оның биiктігi — 420 метр. Ол [[Эйфель мұнарасы]]нан 100 метр биік.

* 8. [[Байқоңыр (ғарыш айлағы)|Байқоңыр]] – әлемдегі бірінші және ең үлкен ғарыш айлағы. «Байқоңыр» ғарыш айлағынан тұңғыш рет адамзат ғарышқа ұшқан. Ол Қазақстан жерінде [[Төретам]] кентіне жақын ауданда орналасқан. Көлемі 6717 шаршы шақырым.

* 9. [[Медеу]] — әлемдегі ең биік орналасқан жасанды мұз айдыны. Мұнда 170 әлемдік рекорд орнатылған. «Медеу» атауы ХІХ ғасырдың соңында өмір сүрген қоғам қайраткері [[Медеу Пұсырманұлы]]ның құрметіне берілген.

* 10. Қазақстанда 3,8 млн жеңіл көлік тіркелген (2021 жылғы 1 қазандағы жағдай бойынша)&lt;ref&gt;https://www.inform.kz/kz/kazakstanda-3-8-mln-zhenil-kolik-tirkelgen_a3862967&lt;/ref&gt;. 

* 11. Орталық Азиядағы ең үлкен театр Қазақстанда орналасқан. «[[Астана Опера]]&lt;nowiki/&gt;» театрын 33 елдің мамандары үш жыл салды.

* 12. Қазақстан – [[қызғалдақ]] пен [[алма]]ның отаны. Ал жылқы алғаш рет (б.д.д 4 мыңыншы жылдарда) Қазақстанда қолға үйретілген.

* 13. Қазақстанның [[Қазақстан теңгесі|төл валютасы]] қатарынан үш рет 2011, 2012 және 2013 жылдары дүниежүзіндегі ең үздік қағаз ақша ретінде танылды. Алғашқы қазақстандық ақшалар [[Лондон]]да шығарылды.

* 14. Тәуелсіздік алғалы бері Қазақстанға әлемнің 120-дан астам мемлекеті 370 млрд доллардан астам инвестиция құйды (2022 жылғы деректер бойынша).

* 15. Әлемдегі ең ұзын құрлықтық шекара — Қазақстан мен Ресей шекарасы (7591 шақырым)&lt;ref&gt;[https://qazaqstan.tv/news/119949/ Қазақстан туралы қызықты деректер]&lt;/ref&gt;.

* 16. Қазақстанның екі ескерткіші [[Әлемдік мұра|ЮНЕСКО-ның әлемдік мәдени мұрасы]]ның қатарында. Олар – [[Қожа Ахмет Ясауи кесенесі]] мен [[Тамғалы петроглифтері|Тамғалы тас кешені]]&lt;ref&gt;[https://qazaquni.kz/kogam/62106-kazakstan-turaly-25-kyzykty-derek Қазақстан туралы 25 қызықты дерек]&lt;/ref&gt;.

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер|3}}

== Сыртқы сілтемелер ==
{{Commonscat|Қазақстан}}
* [http://www.mfa.kz Қазақстан Республикасының Сыртқы Істер Министрлігі] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20110929145154/http://www.mfa.kz/ |date=2011-09-29 }}
* [http://www.akorda.kz Президенттің ресми торабы]
* [http://www.parliament.kz Парламенттің ресми торабы]
* [http://e.gov.kz/wps/portal?lang=kk Қазақстан Республикасының Электрондық үкіметі]
* [http://kz.government.kz/ Үкiметтiң ресми торабы]
* [http://www.dmoz.org/World/Kazakh/Региондық/Азия/Қазақстан/ Қазақстан] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20170309094529/http://www.dmoz.org/World/Kazakh/%D0%A0%D0%B5%D0%B3%D0%B8%D0%BE%D0%BD%D0%B4%D1%8B%D2%9B/%D0%90%D0%B7%D0%B8%D1%8F/%D2%9A%D0%B0%D0%B7%D0%B0%D2%9B%D1%81%D1%82%D0%B0%D0%BD |date=2017-03-09 }} [[Ашық Тізімдеме Жобасы|Ашық Тізімдеме Жобасы (ODP)]]
* [http://online.prg.kz/ Қазақстан Республикасының онлайн заңнамасы]
* [http://www.stat.kz/Pages/default.aspx Қазақстанның ресми статистикасы] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20131113142704/http://www.stat.kz/Pages/default.aspx |date=2013-11-13 }}
* [http://www.zakon.kz Қазақстанның бірінші ақпараттық порталы]

{{Қазақстан тақырыптарда}}
{{Навигациялық блок
 |тақырып       = Қазақстан
 |тақырып_стиль = background:{{түс|{{PAGENAME}}}};
 |state         = collapsed
 |Азия елдері
 |Еуропа елдері
 |Орталық Азия
 |Каспий теңізі бойындағы елдер
 |ЭЫҰ
 |ТМД
 |Еуразия Экономикалық Қауымдастығы
 |ҰҚШҰ
 |Түркі кеңесі
 |Шанхай Ынтымақтастық Ұйымы
 |ТҮРКСОЙ
 |Ислам Әріптестік Ұйымы
}}

[[Санат:Қазақстан|*]]
[[Санат:Посткеңестік елдер]]</text>
      <sha1>rxhz55j5gyzci2els5yb850tyujizk8</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3053673</id>
      <parentid>3053670</parentid>
      <timestamp>2022-07-21T19:47:17Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ұлы Тұран</username>
        <id>120792</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="125591" xml:space="preserve">{{Мемлекет
 |Қазақша атауы        = Қазақстан Республикасы&lt;br /&gt;Qazaqstan Respublikasy
 |Шынайы атауы   = 
 |Атау септігі       = Қазақстан
 |Елтаңба                    = Emblem_of_Kazakhstan_latin.svg
 |Байрақ                    = Flag of Kazakhstan.svg
 |Ұраны                   = Алаш! &lt;small&gt;(тарихи)&lt;/small&gt;&lt;br /&gt;Алға Қазақстан! &lt;small&gt;(ресми емес)&lt;/small&gt;
 |Әнұранның аты          = Менің Қазақстаным (әнұран)
 |Аудио                   = Kazakhstan National Anthem 2012.ogg
  |Картада                = Kazakhstan (orthographic projection).svg
  |карта тақырыбы        =
 |Картада2               = 
 |lat_dir = N|lat_deg = 48|lat_min = 57|lat_sec = 0
  |lon_dir = E|lon_deg = 66|lon_min = 14|lon_sec = 0
  |region                 = KZ
  |CoordScale             = 10000000
 |Тілдері             = [[Қазақ тілі]] — мемлекеттік тіл&lt;ref&gt;Қазақстан Республикасындағы мемлекеттік тіл - қазақ тілі. - Қазақстан Республикасының Конституциясы, 7-бап, 1 бөлім&lt;/ref&gt;&lt;br /&gt;[[орыс тілі]] — ресми&lt;ref&gt;Мемлекеттік ұйымдарда және жергілікті өзін-өзі басқару органдарында орыс тілі ресми түрде қазақ тілімен тең қолданылады. - Қазақстан Республикасының Конституциясы, 7-бап, 2 бөлім&lt;/ref&gt;
 |Мемлекеттік діні = Зайырлы мемлекет
 |Үкімет түрі         = [[Президенттік республика|Президенттік]] [[Унитарлы мемлекет|унитарлы]] [[республика]]&lt;ref&gt;Қазақстан Республикасы - президенттік басқару нысанындағы біртұтас мемлекет. - Қазақстан Республикасының Конституциясы, 2-бап, 1 бөлім&lt;/ref&gt;
 |Құрылды       = [[1465 жыл]]&lt;br&gt; [[Қазақ хандығы]]
 |Тәуелсіздік күні      = [[16 желтоқсан]] [[1991 жыл]]ы
 |Тәуелсіздігін алды        = [[Кеңестік Социалистік Республикалар Одағы|КСРО]]-дан
 |Астанасы                 = [[Сурет:Emblem of Nur-Sultan-1.svg|22px]]&amp;nbsp;[[Нұр-Сұлтан]]
 |Ірі қалалары       = [[Алматы]], [[Нұр-Сұлтан]], [[Шымкент]], [[Қарағанды]], [[Ақтөбе]], [[Тараз]], [[Павлодар]], [[Өскемен]]
 |Басшы қызметі = [[Қазақстан Республикасының Президенті|Президенті]]&lt;br /&gt;[[Қазақстан Республикасының Премьер-Министрі|Премьер-министрі]]&lt;br /&gt;[[Қазақстан Парламентінің Сенаты|Парламент Сенатының төрағасы]]&lt;br /&gt;[[Қазақстан Республикасы Парламентінің Мәжiлiсі|Парламент Мәжiлiсі төрағасы]]
 |Басшылары            = [[Қасым-Жомарт Кемелұлы Тоқаев|Қасым-Жомарт Тоқаев]]&lt;br /&gt;[[Әлихан Асханұлы Смайылов|Әлихан Смайылов]]&lt;br /&gt;[[Мәулен Сағатханұлы Әшімбаев|Мәулен Әшімбаев]]&lt;br /&gt;[[Ерлан Жақанұлы Қошанов|Ерлан Қошанов]]
 |Жер аумағы бойынша орны     = 9-шы
 |Жер аумағы              = 2 724 902&lt;ref&gt;[https://www.akorda.kz/kz/republic_of_kazakhstan/kazakhstan ҚР президентінің ресми сайтындағы Қазақстан туралы ақпарат]&lt;/ref&gt;
 |Судың үлесі            = 2,8
 |Этнохороним             = [[Қазақстан халқы|қазақстандық, қазақстандықтар]]
  |Халық саны бойынша орны     = 62-ші
  |Жұрты              = {{өсім}} 19 172 524&lt;ref name=&quot;stat2022&quot;&gt;
{{cite web
 |url         = https://www.stat.gov.kz/api/getFile/?docId=ESTAT459124&amp;lang=kk
 |title       = Қазақстан Республикасы халық санының өзгеруі туралы 
 |author      = 
 |date        = 2022-06-01
 |work        = Әлеуметтік және демографиялық статистика  департаменті
 |publisher   = stat.gov.kz
 |accessdate  = 2022-07-22
 |lang        = kk
}}&lt;/ref&gt;
  |Сарап жылы             = 2022
  |Санақ бойынша халық саны  = {{өсім}} 19 169 550&lt;ref&gt;[https://www.akorda.kz/kz/memleket-basshysy-premer-ministr-askar-mamindi-kabyldady-8114629 Қазақстан халық санын премьер-министр баяндады]&lt;/ref&gt;
  |Санақ жылы           = 2021
  |Халық тығыздығы    = 6,93
  |Тығыздық бойынша орны     = 184-ші
 |ЖІӨ (АҚТ)               = {{өсім}} 534,271 млрд.&lt;ref name=IMF&gt;{{cite web |url=https://www.imf.org/external/pubs/ft/weo/2019/01/weodata/weorept.aspx?pr.x=67&amp;pr.y=1&amp;sy=2017&amp;ey=2021&amp;scsm=1&amp;ssd=1&amp;sort=country&amp;ds=.&amp;br=1&amp;c=916&amp;s=NGDPD%2CPPPGDP%2CNGDPDPC%2CPPPPC&amp;grp=0&amp;a= |title=World Economic Outlook Database, April 2019 |publisher=International Monetary Fund |website=IMF.org |access-date=7 May 2019}}&lt;/ref&gt;
 |ЖІӨ (АҚТ) сараптаған жылы   = 2019
 |ЖІӨ (АҚТ) орны      = 41-ші
 |Жан басына шаққандағы ЖІӨ (АҚТ) = {{өсім}} 28,514&lt;ref name=IMF /&gt;
 |Жан басына шаққандағы ЖІӨ (АҚТ) орны = 53-ші
 |ЖІӨ (номинал)             = {{құлдырау}} 164,207 млрд.&lt;ref name=IMF /&gt;
 |ЖІӨ (номинал) сараптаған жылы = 2019
 |ЖІӨ (номинал) бойынша орны    = 54-ші
 |Жан басына шаққандағы ЖІӨ (номинал) = {{құлдырау}} 8,763&lt;ref name=IMF /&gt;
 |Жан басына шаққандағы ЖІӨ (номинал) орны = 71-ші
 |АДИ                    = {{өсім}} 0,800
 |АДИ жылдық есебі       = 2017
 |АДИ бойынша орны           = 58-ші
 |АДИ деңгейі            = &lt;span style=&quot;color:#090;&quot;&gt;өте жоғары&lt;/span&gt;
 |Әуе компаниясы            = [[Air Astana]], [[SCAT]], [[Qazaq Air]], [[FlyArystan]]
 |Валютасы                  = [[Қазақстан теңгесі]] '''{{Unicode|₸}}'''&lt;br /&gt;([[ISO 4217|KZT, код 82]])
 |Интернет үйшігі           = [[.kz]], [[.қаз]]
 |ISO                     = KZ
 |Телефон коды          = 7-6xx, +7-7xx
 |Уақыт белдеулері            = +5, +6
 |Түсініктемелер              = 
}}
{{мағына|Қазақстан (айрық)}}
'''Қазақстан''' ({{audio-nohelp|Kk-kazakhstan.ogg|Қазақстан}} {{IPA|[qɑzɑqˈstɑn]}}), толық атауы '''Қазақстан Республикасы''' ({{audio-nohelp|Kk-republic-of-kazakhstan.ogg|Қазақстан Республикасы}}) — [[Шығыс Еуропа]] мен [[Орталық Азия]]да орналасқан [[мемлекет]]. Батысында [[Еділ|Еділдің төменгі ағысынан]], шығысында [[Алтай таулары]]на дейін 3 000 км-ге, солтүстіктегі [[Батыс Сібір жазығы]]нан, оңтүстіктегі [[Қызылқұм (шөл)|Қызылқұм шөлі]] мен [[Тәңір тауы|Тянь-Шань тау жүйесіне]] 1 600 км-ге созылып жатыр. Қазақстан [[Каспий теңізі]] арқылы [[Әзірбайжан]], [[Иран]] елдеріне, Еділ өзені және [[Еділ-Дон каналы]] арқылы [[Азов теңізі|Азов]] және [[Қара теңіз]]дерге шыға алады. Мұхитқа тікелей шыға алмайтын мемлекеттердің ішінде Қазақстан — ең үлкені.

Қазақстан бес мемлекетпен шекаралас, соның ішінде әлемдегі құрлықтағы ең ұзын шекара, солтүстігінде және батысында [[Ресей]]мен — 7591 км құрайды. Оңтүстігінде: [[Түрікменстан]] — 426 км, [[Өзбекстан]] — 2354 км және [[Қырғызстан]] — 1241 км, ал шығысында: [[Қытай|Қытаймен]] — 1782 км шектеседі. Жалпы құрлық шекарасының ұзындығы — 13394 км. Батыста [[Каспий теңізі]]мен (2000 км), оңтүстік батыста [[Арал теңізі]]мен шайылады&lt;ref&gt;[https://kk.wikipedia.org/wiki/Қазақстанның_географиялық_орны_мен_шекаралары#Шекарасы Қазақстанның географиялық орны мен шекаралары]&lt;/ref&gt;.

[[2022 жыл]]дың [[1 маусым]]дағы елдегі тұрғындар саны — 19 222 625&lt;ref name=&quot;stat2022&quot;/&gt;, [[Халық саны бойынша мемлекеттер және тәуелді аймақтар тізімі|бұл әлем бойынша 62-орын]]. Жер көлемі жағынан [[Жер аумағы бойынша мемлекеттер және тәуелді аймақтар тізімі|әлем елдерінің ішінде 9-орын алады]] (2 724 902 км²).

Елдің астанасы — [[Нұр-Сұлтан|Нұр-Сұлтан қаласы]]. [[Мемлекеттік тіл]]і — [[қазақ тілі]]. Ресми тілі — [[орыс тілі]]. 

Қазақстанның ұлттық құрамы алуан түрлі. Халықтың басым бөлігін тұрғылықты [[қазақтар|қазақ]] халқы құрайды, пайыздық үлесі — 70,18%&lt;ref&gt;[https://qazaqstan.tv/news/149278/ Биылғы Ұлттық халық санағының алғашқы нәтижесі белгілі болды]&lt;/ref&gt;, [[орыстар]] — 18,42%, [[өзбектер]] — 3,29%, [[украиндар]] — 1,36%, [[ұйғырлар]] — 1,48%, [[татарлар]] — 1,06%, басқа халықтар 5,38% &lt;ref name=&quot;etno2021&quot;&gt;{{Cite web|url=https://stat.gov.kz/api/getFile/?docId=ESTAT414397|title=Численность населения Казахстана по отдельным этносам на начало 2021 года|author=|website=[[Комитет по статистике МНЭ РК|Комитет по статистике Министерства национальной экономики Казахстана]]|date=|publisher=|lang=ru|accessdate=2021-05-01}}&lt;/ref&gt;. 
Халықтың 75% астамын [[Мұсылман|мұсылмандар]] құрайды, [[Православ шіркеуі|православты]] [[Христиандық|христиандар]] — 21%, қалғаны басқа да дін өкілдері.&lt;ref name=&quot;2009 Census&quot;&gt;{{cite web |url=http://www.eng.stat.kz/news/Pages/n1_12_11_10.aspx|title=The results of the national population census in 2009|date=12 қараша 2010|publisher=Agency of Statistics of the Republic of Kazakhstan|accessdate=21 January 2010}}&lt;/ref&gt;

Экономикалық көрсеткіштері бойынша дамушы экономика ретінде қарастырылады. Елдің жалпы ішкі өнімі ЖІӨ (номинал) = $205,539 млрд (2018). Экономиканың негізгі бағыты — отын-энергетика саласындағы шикізат өндіру, ауыл шаруашылығы (егіншілік). Елдің негізгі валютасы — [[Қазақстан теңгесі|теңге]].

[[1991 жыл]]дың [[16 желтоқсан]] күні [[Кеңестік Социалистік Республикалар Одағы|КСРО]]-ның ыдырауына байланысты өз егемендігін жариялады және халықаралық қауымдастық тарапынан тәуелсіз мемлекет ретінде мойындалды. [[1992 жыл]]дың [[2 наурыз]]ынан бастап [[Біріккен Ұлттар Ұйымы|БҰҰ-ның толыққанды мүшесі]]. Сонымен қатар [[Еуропадағы қауіпсіздік және ынтымақтастық ұйымы]]на, [[Ұжымдық қауіпсіздік туралы шарт ұйымы|Ұжымдық қауіпсіздік туралы шарт ұйымына]], [[Шанхай Ынтымақтастық Ұйымы]]на және [[Еуразия Экономикалық Қауымдастығы|Еуразиялық Экономикалық Қауымдастығы]] сияқты басқа да бірнеше [[халықаралық ұйымдар]]дың құрамына кіреді.

== Этимологиясы ==
Қазақстан сөзі '''''[[Қазақтар|Қазақ]]''''' &lt;ref&gt;[http://www.abai.kz/content/kazak-sozinin-magynasy  &quot;Қазақ&quot; сөзінің мағынасы] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20101214222829/http://abai.kz/content/kazak-sozinin-magynasy |date=2010-12-14 }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[http://abai.kz/node/655   «ҚАЗАҚ» ДЕГЕН ЭТНОНИМНІҢ ШЫҒУ ТЕГІ. ОНЫ «КАЗАК» ЭТНОНИМІНЕ ҚАНДАЙ ҚАТЫСЫ БАР?]&lt;/ref&gt; және '''''Стан''''' сөздерінен құралған, яғни ''Қазақ елі'' деген мағына береді. Соңғы кездері халық арасында '''''Қазақ елі''''', '''''Ұлы дала елі''''' және '''''Қазақия''''' деген атаулар қолданылуда&lt;ref&gt;[http://www.nlrk.kz/page.php?page_id=826&amp;lang=1  Қазақстан Республикасының Ұлттық кітапханасы, Батырғалиұлы Мағаз. Әдебиет қазақия, 1908 жыл] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130601155000/http://www.nlrk.kz/page.php?page_id=826&amp;lang=1 |date=2013-06-01 }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[http://www.namys.kz/?p=680  Үздіктер ішінде Қазақия жоқ] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20140831045202/http://www.namys.kz/?p=680 |date=2014-08-31 }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[http://anatili.kz/?cat=20 &quot;Ана тілі&quot; газеті, ҚАЗАҚИЯ ҚАЛАЛАРЫ]&lt;/ref&gt;.

== Тарихы ==
{{main|Қазақстан тарихы}}
{{Қазақстан тарихы}}

=== Ежелгі Қазақстан ===
Қазіргі Қазақстан жерін ежелгі адамзат баласы бұдан 1 миллиондай жыл бұрын мекен еткен. Қола дәуірінде Сібірдің, Жайық өңірінің, Қазақстан мен [[Орта Азия]]ның ұлан-ғайыр далаларын тегі және тарихи тағдырларының ортақтығы жағынан туыс тайпалар мекендеді. Бұл тайпалар өзінше бір үлгідегі жарқын мәдениет қалдырды. Мұны ғылымда [[Андронов мәдениеті|Андрон мәдениеті]] деп атайды. Ерте [[темір ғасыры]] дәуірінде (біздің заманымыздан бұрынғы I мыңжылдық ортасы) Қазақстанда тайпалық одақтар қалыптасты. Қазақстанның оңтүстік, шығыс және орталық аудандарын мекендеген тайпалар [[сақ]] тайпалар одағына, ал батыс, солтүстік аудандарындағы тайпалар [[савроматтар]] тайпалық бірлестігіне бірікті. Біздің заманымыздан бұрынғы 3-ғасырда Қазақстан жерінде кейбір тайпалар өз мемлекетін құрып, алыс-жақын елдермен саяси қарым-қатынастарға түсті. Олардың алғашқылары сюнну (ғұндар) болатын. Зерттеушілер ғұндарды түріктердің арғы ата-бабалары деп есептейді. Бұл бірлестікті [[Мөде қаған|Мөде]] басқарған кезде ғұндар бүкіл әлемге танылды. Ғұндардың батысқа жорығы “Халықтардың ұлы қоныс аударуына” түрткі болды. Жетісуда ежелгі [[тиграхауда сақтары]]ның жерін мұра етіп алған усундер ([[Үйсін мемлекеті|үйсіндер]]) біздің заманымыздан бұрынғы 160 ж. шамасында Іле алқабында өз мемлекетін құрды. Олар [[Қаңлылар|Қаңлы мемлекетімен]] шектесті. Бұл тайпалар құрған мемлекеттер [[Қытай]], [[Парфия]], [[Рим]] және [[Кушан империясы]] сияқты елдермен саяси, экономикалық және мәдени байланыс орнатқан.

=== Ерте орта ғасырлардағы Қазақстан (Түркі дәуірі)===
====Қазақстан аумағындағы ерте орта ғасырдағы мемлекеттер (VI-IX ғғ)====
VI ғасырдың басында бүгінгі қазақ жерінде аса күрделі бетбұрыстар болған. [[Алтай аймағы|Алтай-Сібір]], [[Моңғолия]] жерінде [[Түркі тайпалары|түркі тайпаларының]] үстем тап өкілдері бірігіп, әскер күшіне сүйенген [[Түрік қағанаты]] атты ерте [[Мемлекеттің тарихи түрлері|феодалдық мемлекет]] құрды. Олардың жері шығыс [[Корея]]дан бастап, [[Орта Азия]]ның жерін де қамтылған. Қазақстан да бұл қағандықтың құрамына кірген.

Бұл [[мемлекет]] туралы жазба деректер түрік тайпаларының өз тілінде жазылған «[[Үлкен күлтегін]]», «[[Тоныкөк]]» [[құлпытас]]тарындағы жазуларынан белгілі. [[Махмұд Қашқари]], [[Рашид-ад-дин]]нің тарихи жазбаларынан көптеген құнды деректер алуға болады. [[Шығыс Рим империясы|Византия]], [[Қытай]] [[тарихшы]]лары да мол мәлімет береді. Қазақстанның тарихында бұл мерзім «[[Түрік дәуірі]]» (VI-XIII ғ. ғ.) деген атпен белгілі. Қазақ жерінде көрсетілген мерзімде бірнеше феодалдық мемлекеттер өздерінің [[саяси-әкімшілік билік]]терін жүргізді.

Қазақстанда [[Алғашқы қауым|алғашқы қауымдық құрылыстан]] кейін V ғасырдан [[феодалдық қатынастар]] орнай бастады (немісше феод- «жер», аль- «иесі», яғни жердің иесі деген ұғымды береді.). [[Ортағасырлық тайпалар]]дың арасында негізгі екі тап: [[феодалдық тап|феодалдық табы]] мен [[шаруалар табы]] қалыптасады. [[Феодал]]дар мал мен жердің негізгі иесі болады. [[Феодалдық қатынастар]]дың орнауы Қазақстанның оңтүстігінде басқа өңірлерге қарағанда жедел жүрді. Орта ғасырлардағы [[Қазақстан тарихы]]ның басты ерекшеліктерінің бірі осы феодалдық-патриархаттық қатынастардың орнауы болды. 
{{See also|Түрік қағанаты|Батыс Түрік қағанаты|Түргеш қағанаты|Қарлұқ қағанаты}}

=== Орта ғасырлардағы Қазақстан (Оғыз дәуірі) ===
{{Толықтыру}}
Орта ғасырларда қазіргі Қазақстан жерін [[Қарахан мемлекеті|Қарахан]], [[Қарақытай мемлекеті|Қарақытай]], [[Оғыз мемлекеті|Оғыз]], [[Қимақ қағанаты|Қимақ]] мемлекеттері өмір сүрді.

=== Ресей империясының құрамындағы Қазақстан ===
Қазақстанды Ресейдің отарлауы 1731 жылы [[Кіші жүз|Кіші Жүз]] ханы [[Әбілқайыр хан (Кіші жүз)|Әбілқайырдың]] [[Ресей империясы|Ресейге]] қосылуынан басталды. Бұл процесс 130 жылдан аса уақытқа созылып, 19 ғасырдың 60 жылдарының ортасына қарай толық жүзеге асырылды. 1731–1860 жылдары Қазақстан Ресейге, көбіне сөз жүзінде ғана бағынып, іс жүзінде ру, тайпа билеушілері дербес саясат жүргізді. Патша өкіметі халық көтерілістерін аяусыз басып отырғанымен, елдің ішкі істеріне (сот жүйесіне, ру аралық мәселелерге) араласпады. Ел ішіндегі беделді адамдарға, ру басыларына жалақы тағайындап, әр түрлі атақтар беріп, екінші жағынан әкімшілік реформалар жасап, көнбегендерін жазалау арқылы өз билігін күшейтті.

* 1822 ж. “Сібір қазақтары туралы жарғы”, 1824 ж. “Орынбор қазақтары жөніндегі жарғы” деген құжаттармен қазақ жерін басқару тәртібі белгіленді. Осы заңдар бойынша Орта жүз бен Кіші жүз хандықтары жойылды. Кіші жүзде хандық биліктің орнына Ресейдегі сияқты әкімшілік басқару жүйесі қалыптасты. Ал Орта жүзде “аға сұлтан” деген басқарушы қызмет енгізілді. Ішкі округтер құрылды. Округтер болыстарға, болыстар ауылдарға бөлінді. 
* 19-ғасырдың басында Хиуа мен Қоқан хандары Оңтүстік Қазақстанға өз бақылауларын орнатты. Қазақтар Қоқан мен Хиуа билеушілеріне қарсы жиі-жиі бас көтеріп отырды. Отарлық езгінің күшеюі, шұрайлы жерлерді тартып алып, бекіністер салу Кенесары Қасымұлы бастаған қазақ халқының ұлт-азаттық қозғалысын (1837–47) тудырды.
* 19-ғасырдың 60-жылдарында Қазақстанның Ресейге қосылу кезеңі аяқталды. 
* 1914 ж. 1-тамызда Ресейдің 1-дүниежүзілік соғысқа тартылуы Қазақстан халқына ауыр соққы болып тиді. 
* Жаппай наразылықтар нәтижесінде 1916 жылғы көтеріліс шықты. Көтерілістің басталуына патшаның 1916 жылғы 25-маусымдағы майдандағы қара жұмысқа Қазақ пен Түркістан өлкелерінің және ішінара Сібірдің 19-дан 43 жас аралығындағы ер-азаматтарын шақыру жөніндегі жарлығы түрткі болды. Көтерілістің аса ірі ошақтары Жетісу мен Торғайда болды. 
* 1917 ж. патшаны тақтан құлатқан Ақпан революциясының оқиғалары көп ұзамай Қазақстанға да жетті. 
* 1917 ж. 21–28 шілдеде Орынборда [[1-Бүкілқазақ съезі]] өтті. Делегаттар ұлттық автономия, жер-су, т. б. мәселелердің шешілуіне, Құрылтай жиналысына әзірлік және қазақ саяси партиясын құру мәселелеріне баса назар аударды. [[Әлихан Нұрмұхамедұлы Бөкейхан|Әлихан Бөкейханов]], [[Мұхаметжан Тынышбайұлы|Мұхамеджан Тынышбаев]], [[Міржақып Дулатұлы|Міржақып Дулатов]], [[Ахмет Байтұрсынұлы]], [[Жаһанша Досмұхамедов|Жанша Досмұхамедұлы]], [[Халел Досмұхамедов|Халел Досмұхамедұлы]], [[Мағжан Жұмабай|Мағжан Жұмабаев]], т. б. қайраткерлер отаршылдыққа қарсы Алаш партиясын құрды. Олар қазақ халқын отарлық езгіден азат ету ұраны төңірегіне топтасып, қазақтың дербес, тәуелсіз [[Алаш Орда|Алашорда]] демократиялық мемлекетін құруға кірісті. Бірақ көп ұзамай бүкіл Ресейдегі сияқты қазақ жерінде де кеңес билігі орнады.

=== Қазақ Кеңестік Социалистік Республикасы ===
1917 жылы большевистік революциядан кейін Қазақстанда Кеңес билігі орнады. Бірінші дүниежүзілік және азамат соғыстары бүкіл ел шаруашылығын күйретті. 1920-1921 жж. қыста болған жұттың салдарынан ірі қараның жартысына жуығы қырылды. 1921 жылы жаз егінсіз болып, аштық орнады. Тек 20-жылдардың соңына қарай Қазақстан қалпына келді. 1920 жылы Қазақстан автономды, ал 1936 жылы КСРО құрамындағы одақтық республика болды.

Аймақтың экономикалық әлсіздігін есепке ала отырып, одақтық үкімет Қазақстан шаруашылығын қарқынды түрде дамытуды алға қойды және 1941 жылы өнеркәсіп өндіріс көлемі 1913 жылмен салыстырғанда сегіз есеге артты. Ірі экономикалық жобаларды орындауға ресурстарды  топтастырудың жоспарлық жүйесінің мүмкіндіктері арқасында Қазақстан 30-жылдары көшпелі өлкесінен ірі және өнеркәсіптік, егіншілік пен мал шаруашылығы дамыған, жоғары мәдени деңгейі бар аймаққа айналды.

Қазақстан аумағында мыңдаған ірі өнеркәсіптік кәсіпорындар құрылды, он мыңдаған шақырымға созылған темір және автомобиль жолдары түсті. Қазақстан түрлі түсті және қара металл, көмір, мұнай, бидай, мал шаруашылығы өнімдерінің ірі өндірушісі болды. 1991 жылы Қазақстан үлесіне қорғасын, мырыш, титан, магний, қалайыны өндіруде одақтық өндірістің 70 пайызы, фосфор мен хром өндірісінің 90 пайызы, күміс пен молибденнің 60 пайыздан астамы тиесілі болды. Қазақстан дәнді дақылдардың ірі өндірушісі болды.

Алайда, экономикалық дамудағы жетістіктер үшін қазақ халқы құнын өтеді. «Социалистік индустриялау» әдісі қайғылы жағдайға әкелді. Нәтижесінде ұжымдастыру бойынша қозғалыс 30-жылдары аштыққа әкеліп тіреді. Қазақтардың бір бөлігі тобымен Қытайға және көршілес ортаазия елдеріне кетті. 1931-1934 жылдары аштық пен аурудан бір жарым миллион адам қаза тапты, ол этностың 40 пайызын құрады.

Қазақстан бұрынғы КСРО аумағындағы негізгі тұрғындардың ең аз бөлігін құраған бірегей республика болды; мұндай жағдай 30-жылдары халықтың көп бөлігінен айырылғаннан емес, КСРО-ның басқа аймақтарынан Қазақстан аумағына жүз мыңдаған адамдарды жарамсыз большевиктік режимде 1937-1938 жж. террор құрбандарына арналған концлагерлер ұйымдастыру арқылы қоныс аудару салдарынан болды.

1935 жылдан 1940 жылға дейінгі кезеңде Батыс Украина, Белоруссия және Литвадан поляктардың жер аударуы көп орын алды (120 мыңға жуық адам). ІІ дүниежүзілік соғыс жылдары Қазақстанға Поволжья немістері, Кавказдан шешендер, ингуштар және басқа да ұлт өкілдері күштеп қоныс аударылды, ал  50-60 жж. тың игеруге байланысты біздің елге Ресей, Украина, Белоруссиядан миллиондаған тұрғындар көшіп келді. Нәтижесінде 1926 жылы республикадағы барлық тұрғынның меншікті салмағы 57,1% құрап, 1939 жылы бұл көрсеткіш  38%-ға дейін төмендеді, ал 1959 жылы небәрі 30 пайызға тең болды. Тек соңғы жылдары қазақтардың меншікті салмағы 50 %-дың көрсеткішке жетті.

70-80 жылдар қарсаңында КСРО-ның экономикалық және әлеуметтік-саяси өміріндегі дағдарыс Қазақстанға да әсер етті. Қатаң жоспарлық жүйе елдің экономикалық дамуын, әлеуметтік саланы тоқыратты. Сондықтан да қайта құру саясаты жариялылық пен демократияға сенген Қазақстан халқынан кең қолдау тапты. Алайда, 1986 жылғы 17 желтоқсанда орын алған Алматыдағы жастардың демократиялық көтерілісінің қатты қысымға алынғаны тағы да «әлеуметтік» жүйенің жарамсыздығын көрсетті.

=== Қазақстан Республикасы ===
==== {{main|Қазақстан тарихы}} ====
'''1990 жылдарда'''

1991 жылы 8 желтоқсанда РКФСР, [[Украина]], [[Беларусь]] басшылары [[Минск]] қаласында кесдесті (Беловеж келісімі). Талқыланған негізгі мәселелер — 1922 жылғы КСРО құру туралы келісім шартты жою, Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығын құру. Бас қосуда осы мәселелер туралы құжаттарға қол қойылды. Бұл кездесуге Қазақстан Президенті Н. Ә. Назарбаев та, басқа Орта азиялық республикалардың басшылары да шақырылмады.

1991 жылы 13 желтоқсанда Қазақстан, Өзбекстан, Қырғызстан, Түркіменстан, Тәжікстан басшылары Ашхабадта бас қосты. Орта Азия мемлекеттерінің басшылары Минск (Беловеж келісімі) шешімін қолдайтындықтарын білдірді. 1991 жылы 20 желтоқсанда Қазақстан, [[Қырғызстан]], [[Өзбекстан]], [[Тәжікстан]], [[Түрікменстан|Түркіменстан]], РКФСР, Украина, Белорусь, [[Армения]], [[Молдова]] Алматыда бас қосты. Оған [[Грузия]] бақылаушы есебінде ғана қатысты.

1991 жылы 21 желтоқсанда аталған 11 республиканың басшылары КСРО-ны ыдыратып, ТМД-ны құру туралы келісімге қол қойды.

Кеңестік жүйенің құрсауынан босап шыққан республикалар «кеңестік», «социалистік» деген атаулардан бас тарта бастады. 1991 жылғы желтоқсанның 10-ы Республика Жоғарғы Кеңесінің сессиясында Қазақ Кеңестік Социалистік Республикасының атауын Қазақстан Республикасы деп өзгертті.

Алматы кездесуі кезінде келісілген мәселелердің аса бір маңыздысы - ядролық қаруға қатысты бірлескен шара жөніндегі келіссөз еді. Оған қолдарында ядролық қаруы бар мемлекет есебінде Белорусь, Қазақстан, Ресей Федерациясы және Украина Республикасының басшылары қол қойды. Мемлекеттер келісімі бойынша — қатысушылар ядролық мәселе жөніндегі саясатты бірлесе жасап, Тәуелсіз Елдер Достастығына енетін барлық республиқалардың ұжымдық қауіпсіздігін қамтамасыз етуге тиісті болды.

КСРО-ның ыдырау процессін тездеткен 1991 жылғы тамыз бүлігі 1991 жылдың қазанына қарай көптеген республикалардың өз тәуелсіздігін жариялауына септігін тигізді. 1991 жылы 16 желтоқсанда Республиканың Жоғарғы Қеңесінің жетінші сессиясында «Қазақстан Республикасының Мемлекеттік тәуелсіздігі туралы» Заң қабылданды. Осы күні Қазақстан өз тәуелсіздігін жариялады. Сонымен, 1991 жылғы 16 желтоқсан Республиканың тәуесіздік алған күні.

'''Екінші мыңжылдықта'''

'''Екінші мыңжылдық 10 жылдарында'''

== Географиясы ==
{{main|Қазақстан географиясы}}
Қазақстан Республикасының жер көлемі 2,7 млн шаршы шақырым. Жерінің ауданы жағынан дүние жүзіндегі ең ірі мемлекеттердің қатарына жатады. Бұл көрсеткіш бойынша Ресей, Канада, Қытай, АҚШ, Бразилия, Австралия, Үндістан және Аргентинадан кейін 9-шы орында тұр.

Республика Еуразия құрлығының орталығында барлық мұхиттардан бірдей қашықтықта орналасқан. Республика батысында [[Еділ|Еділ өзені]] алабынан шығысында [[Алтай таулары|Алтай тауы]] шыңдарына дейін 3 мың км дейін, солтүстіктегі [[Батыс Сібір жазығы]]нан (Солтүстік Қазақстан жазығы) оңтүстігінде Қызылқұм шөлі мен [[Тәңір тауы|Тянь-Шань]] тау жүйесіне 1600 км-ге дейін созылып жатыр. Қиыр солтүстік нүктесі (55 26 с. е.) Шығыс Еуропа жазығының орталық бөлігі мен Британия аралдарының оңтүстігіне, ал оңтүстік нүктесі (40 56 с. е.) Кавказ сырты мен Оңтүстік Еуропаның Жерорта теңізі өңіріндегі елдердің ендігіне сәйкес келеді. Қазақстан қоңыржай белдеудің орта және оңтүстік ендіктерінде орналасқан. Географиялық орнына қарай орманды дала, дала, шөлейт және шөл зоналары қалыптасқан. Елдің батыс шеті (46 27 ш. б.) Елтон және Басқыншақ көлдері маңына, ал шығыс нүктесі (87 20 ш. б.) Бұқтырма өзенінің бастауына тұспа тұс келеді.

Аумағының 10%-ы биік таулы өңірлер, қалған бөлігі [[ойпат]], [[жазық]], [[үстірт]], [[қырат]] жерлер. Қазақстанның ең биік жері — [[Хан Тәңірі шыңы|Хантәңірі шыңы]] (6995 м, қар құрсауымен қосып есептесе 7010 м). Ол [[Тәңір тауы|Тянь-Шань]] тау жүйесінде орналасқан. Каспий теңізінің шығыс жағалауында елдің ең ойпат жері [[Қарақия ойысы]] теңіз деңгейінен 132 м төменде орналасқан.

== Әкімшілік бөлінуі ==
{{main|Қазақстан әкімшілік бірліктері}}
Қазақстан Республикасы — [[унитарлы мемлекет|унитарлы]] мемлекет. Әкішілік құрылымы бойынша құрамына [[Қазақстан әкімшілік бірліктері|14 облыс]], [[Қазақстан қалалары|86 қала]], соның ішінде [[республикалық маңызы бар қала|3 республикалық маңызы бар қалалар]] ([[Нұр-Сұлтан]], [[Алматы]], [[Шымкент]]), [[Қазақстан аудандары|168 аудан]], [[Қазақстанның ауылдық округтері|174 ауылдық округ]] кіреді.

[[Сурет:Kazakhstan provinces and province capitals kz 2022.png|500px|нобай|Қазақстан әкімшілік бірліктері және олардың орталықтары (8 маусым 2022 жылдан бастап)]]

{| class=&quot;wikitable sortable&quot;
! №||Аймақ||Әкімшілік орталығы|| Ауданы, км²|| Тұрғыны&lt;br /&gt;&lt;small&gt;(1 шілде&lt;br /&gt;2017&amp;nbsp;ж. адам)&lt;ref name=&quot;Pop-Jan-2011&quot;&gt;[http://www.stat.kz/publishing/DocLib4/2010/Демография/03_2010-Б-15-07-К.rar 2011 жылғы 1 қаңтарға Қазақстан Республикасының облыстары, қалалары және аудандары бойынша халық саны] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130405220928/http://www.stat.kz/publishing/DocLib4/2010/%D0%94%D0%B5%D0%BC%D0%BE%D0%B3%D1%80%D0%B0%D1%84%D0%B8%D1%8F/03_2010-%D0%91-15-07-%D0%9A.rar |date=2013-04-05 }}&lt;/ref&gt;&lt;/small&gt;|| Тұрғыны (1 қаңтар&lt;br /&gt;2019&amp;nbsp;ж. адам) || 2 жылдық қорытынды (адам) 
|-
| 1||[[Сурет:Almaty.JPG|20px|Туы]] [[Алматы облысы]]||[[Талдықорған]]|| 223&amp;nbsp;924|| 2 003 063 || 2 037 393 ||{{өсім}} 34 330 
|-
| 2||[[Сурет:Coats of arms of East Kazakhstan Province.svg|20px|Туы]] [[Шығыс Қазақстан облысы|Шығыс Қазақстан облысы (ШҚО)]]||[[Өскемен]]|| 283&amp;nbsp;226|| 1&amp;nbsp;386&amp;nbsp;208 || 1 379 079 ||{{құлдырау}} 7 129 
|-
| 3||[[Сурет:Coat of Arms of Karagandy Province.svg|20px|Туы]] [[Қарағанды облысы]]||[[Қарағанды]]|| 427&amp;nbsp;982|| 1 381 501 || 1 378 863 ||{{құлдырау}} 2 638 
|-
| 4||[[Сурет:Zhambyl province seal.png|20px|Туы]] [[Жамбыл облысы]]||[[Тараз]]|| 144&amp;nbsp;264 ||1 116 384 || 1 124 559 ||{{өсім}} 8 175 
|-
| 5||[[Сурет:South Kazakhstan province seal.png|20px|Туы]] [[Түркістан облысы|Түркістан облысы (ОҚО)]]||[[Түркістан (қала)|Түркістан]]|| 117&amp;nbsp;249|| 1 929 000 || 1 977 768 ||{{өсім}} 48 768 
|-
| 6||[[Сурет:Logo kostanay.jpg|20px|Туы]] [[Қостанай облысы]]||[[Қостанай]]|| 196&amp;nbsp;001|| 876 833 || 873 124 ||{{құлдырау}} 3 709 
|-
| 7||[[Сурет:Aktobe seal.png|20px|Туы]] [[Ақтөбе облысы]]||[[Ақтөбе]]|| 300&amp;nbsp;629 || 851 339 || 867 828 ||{{өсім}} 16 489 
|-
| 8||[[Сурет:Kyzylorda province seal.svg|20px|Туы]] [[Қызылорда облысы]]||[[Қызылорда]]|| 226&amp;nbsp;019 || 777 730 || 793 299 ||{{өсім}} 15 568 
|-
| 9||[[Сурет:Coat of Arms of Pavlodar Province.png|20px|Туы]] [[Павлодар облысы]]||[[Павлодар]]|| 124&amp;nbsp;800 || 755 847 || 753 981 ||{{құлдырау}} 1 866 
|-
| 10||[[Сурет:Coat of Arms of Aqmola Province.png|20px|Туы]] [[Ақмола облысы]]|| [[Көкшетау]]|| 146&amp;nbsp;219|| 737 449 || 739 566 ||{{өсім}} 2 117 
|-
| 11||[[Сурет:Лого Мангистау.jpg|20px|Туы]] [[Маңғыстау облысы]]||[[Ақтау]]|| 165&amp;nbsp;642|| 650 509 || 676 835 ||{{өсім}} 26 326 
|-
| 12||[[Сурет:Coats of arms of None.svg|20px|Туы]] [[Батыс Қазақстан облысы|Батыс Қазақстан облысы (БҚО)]]||[[Орал]]|| 151&amp;nbsp;339|| 643 874 || 651 874 ||{{өсім}} 8 000 
|-
| 13||[[Сурет:Coat of arms of Atyrau.svg|20px|Туы]] [[Атырау облысы]]||[[Атырау]]|| 118&amp;nbsp;631|| 613 880 || 632 896 ||{{өсім}} 19 016 
|-
| 14||[[Сурет:North Kazakhstan province seal.png|20px|Туы]] [[Солтүстік Қазақстан облысы|Солтүстік Қазақстан облысы (СҚО)]]||[[Петропавл]]|| 97&amp;nbsp;993|| 560 553 || 555 020 ||{{құлдырау}} 5 533 
|-
| 15||[[Сурет:Coat of arms of Almaty old.svg|20px|Туы]] [[Алматы]] — республикалық маңызы бар қала |||| 451 || 1 772 779 || 1 854 556 ||{{өсім}} 81 777 
|-
| 16||[[Сурет:Astana city seal.png|20px|Туы]] [[Нұр-Сұлтан|Астана]] — республиканың елордасы || || 710,2 || 1 006 570 || 1 078 362 ||{{өсім}} 71 792 
|-
|17
|[[Сурет:Coat of arms of Shymkent.png|20px|Туы]] [[Шымкент]] — республикалық маңызы бар қала
|
|506
|1 002 291
|1 011 511
|{{өсім}} 9 220
|-
| 18||[[Сурет:Baikonur seal.png|20px|Туы]] [[Байқоңыр (қала)|Байқоңыр]] — республикалық маңызы бар қала ||  || 57 || 38 500 || 39 161||{{өсім}} 661 
|-
|  || Барлығы ||  || 2 724 902 || 17 994 200 || 18 592 701 ||{{өсім}} 598 501 
|}

=== Ірі қалалар ===

[[Сурет:Astana centr.JPG|thumb|alt=A.|Астана]]
[[Сурет:Modern Almaty.jpg|thumb| alt=A.|[[Алматы]]]]
[[Сурет:Soyuz TMA-3 launch.jpg|thumb|alt=A.|[[Байқоңыр (ғарыш айлағы)|Байқоңыр ғарыш айлағы]]]]
{| class=&quot;wikitable&quot;
|-
! rowspan = 2| Орыны
! Қала
! Тұрғыны 
|-
! Миллионер қала
! &gt; 1 млн
|- align=center
| 1
|[[Алматы]]
| 1 854 556
|- align=&quot;center&quot;
| 2
|[[Нұр-Сұлтан]]
| &gt;1 млн
|- align=&quot;center&quot;
| 3
|[[Шымкент]]
| &gt;1 млн
|- align=center
!
! Жүз мыңнан астам тұрғынды қалалар
! 100—999 мың тұрғын
|- align=center
| 4
| [[Қарағанды]]
| 497 824
|- align=center
| 5
| [[Ақтөбе]]
| 429 462
|- align=center
| 6
| [[Тараз]]
| 356 069
|- align=center
| 7
|[[Семей]]
| 349 102
|- align=center
| 8
|[[Павлодар]]
| 334 057
|- align=center
| 9
| [[Өскемен]]
| 329 090

|- align=center
| 10
|[[Атырау]] 
| 268 840
|- align=center
| 11
|[[Қостанай]]
| 239 652
|- align=center
| 12
|[[Қызылорда]]
| 238 349
|- align=center
| 13
|[[Орал]]
| 234 167
|- align=center
| 14
|[[Петропавл]]
| 218 031
|- align=center
| 15
|[[Ақтау]]
| 182 033
|- align=center
| 16
|[[Жаңаөзен]]
| 182 000
|- align=center
| 17
|[[Теміртау]]
| 179 248
|- align=center
| 18
|[[Түркістан (қала)|Түркістан]]
| 164 413
|- align=center
| 19
|[[Көкшетау]]
| 163 300
|- align=center
| 20
|[[Талдықорған]]
| 145 652
|- align=center
| 21
|[[Екібастұз]]
| 134 152
|- align=center
| 22
| [[Рудный]]
| 115 448
|- align=center
!
! Барлық тұрғын саны&lt;br /&gt;(ірі қалаларда):
! 8 705 318
|-
|
| Қазақстанның жалпы тұрғын саны:
|           '''18,592,970'''
|-
!
! Ірі қалалардың тұрғын санындағы үлесі %
! 46,9%
|-
|}
* [[Қазақстан қалалары]]
* [[Қазақстан аудандары]]

== Халқы ==
{{main|Қазақстан демографиясы}}

== Мемлекеттік құрылымы ==
Қазақстан — [[1995 жыл|1995 жылғы]] [[30 тамыз|30 тамыздағы]] республикалық [[референдум]]да қабылданған [[Конституция]] бойынша — өзін [[демократия]]лы, зайырлы, құқықты және әлеуметті мемлекет ретінде орнықтырды. Қазақстан Республикасы – президенттік басқару формасындағы біртұтас мемлекет. Республиканың ең жоғарғы өкілді [[орган]]ы — [[Парламент]]. Ол республиканың заң шығару құзіретін жүзеге асырады.

Парламент тұрақты жұмыс істейтін екі [[Палата]]дан: [[Қазақстан Парламентінің Сенаты|Сенаттан]] және  [[Қазақстан Республикасы Парламентінің Мәжiлiсі|Мәжілістен]] тұрады. Сенатқа әр облыстан және респ. маңызы бар 2 қаладан екі адамнан сайланады. Сенаттың 15 депутатын Парламент өкілеттігі мерзіміне Республика Президенті тағайындайды. Мәжіліс республиканың әкімш.-аумақтық бөлінісі ескеріле отырып құрылған, сайлаушылар саны шамамен тең болатын бір мандатты аумақтық сайлау округтары бойынша сайланатын алпыс жеті депутаттан және партиялық тізім бойынша сайланатын 10 депутаттан тұрады.

[[Президент]] Үкіметті Конституцияда белгіленген тәртіппен құрады. Тағайындалғаннан кейінгі он күн мерзім ішінде Премьер-Министр Үкіметтің құрылымы мен құрамы туралы республика Президентіне ұсыныс енгізеді. Қазақстан Республикасының Конституциялық Кеңесі жеті мүшеден тұрады, олардың өкілеттігі алты жылға созылады. Конституциялық Кеңестің төрағасын республика Президенті тағайындайды.

Қазақстан Республикасында [[сот]] төрелігін тек сот қана жүзеге асырады. Ол заңмен құрылған Қазақстан Республикасының Жоғ. Соты және республиканың жергілікті соттары болады. Жергілікті мемлекет басқаруды тиісті аумақтағы істің жай-күйіне жауапты жергілікті өкілдік (мәслихат) және атқарушы органдар (әкімдік) жүзеге асырады.

== Табиғаты ==
==== {{main|Қазақстанның жер бедері}} ====
[[Сурет:Steppe of western Kazakhstan in the early spring.jpg|right|thumb|alt=A.|&quot;[[Сарыарқа (Солтүстік Қазақ жазығы)|Сарыарқа даласы]]&quot;]]
Қазақстанның қазіргі жер бедері палеогеографиялық дамудың талай ұзақ кезеңдерінен кейін, теңіздік және континенттік жағдайлардың алмасып отыруынан, климаттың үнемі өзгеріске ұшырауынан және тектоник. қозғалыстардың нәтижесінде қалыптасқан. [[Республика]]ның орт. бөлігінде болған варийлік (герциндік) тау жүйелері жоғ. [[палеозой]]дан бастап қарқынды континенттік мүжілуге ұшырау салдарынан, қалдық қырқалы денудациялық жазықтар мен аласа тауларға айналды. Тек қана [[Торғай]] қолаты мен республиканың солт.-шығыс бөлігін кайнозойдың мореналық алаптарының жекелеген шығанақтары, ал оңт.-батыс бөлігін тұтасымен бор және неогендік теңіз басып жатты. Төрттік кезеңде ғана [http://www.caspiy.kz/kz/mangistau/geo/ Маңғыстау түбегі] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130908154416/http://caspiy.kz/kz/mangistau/geo/ |date=2013-09-08 }} мен оған жапсарлас аудандар [[климат]]ы қуаң жазық [[құрлық]]қа айналды. Қазақстанның оңт.-шығысында неоген-төрттік кезеңде түзілген биік таулы аймақтың қалыптасу процесі бүгінге дейін созылуда. Оған жер қыртысының осы аймақтағы қозғалыстары мен сілкінулері дәлел. Таулы өңірді табиғат [[тарих]]ында 3 рет [[мұз]] басқан, соның салдарынан мұнда қар, мұздықтық аңғарлар, мореналық жыныстар ұшырайды.

=== {{main|Қазақстанның геологиялық құрылымы}} ===
Қазақстан [[Шығыс Еуропа]] [[платформа]]сының оңт.-шығыс шетін ([http://www.kitaphana.kz/ru/downloads/referatu-na-kazakskom/217-kolder-men-tenizder/1785-kaspii-tenizi.html Каспий] маңы синеклизасын) және [[Орал]]-[[Моңғолдар|Моңғол]] қатпарлы белдеуінің батыс бөлігін алып жатыр. Қатпарлы белдеу өзінің оңт.-батысында [[Тұран]] ойпатына (тақтасына) жалғасады.

* '''Тақтаның''' (плитаның) мезокайнозойлық тысының астынан [[Мұғалжар тауы|Мұғалжар]] мен [[Қаратау жотасы (Тянь-Шань)|Қаратаудың]] ([[Маңғыстау облысы|Маңғыстауда]]) [[палеозой]]лық құрылымдары шығып жатады. Бұлардың шығысындағы Қазақстанның таулы-қатпарлы бөлігінде Орт. Қазақстан палеозойлық массиві — [[Сарыарқа (Солтүстік Қазақ жазығы)|Сарыарқаны]], бірнеше қатпарлы жүйелер мен облыстарды (Шыңғыс — [[Тарбағатай тауы|Тарбағатай]], [[Обь]] — [[Зайсан (көл)|Зайсан]] және [[Алтай таулары|Алтай]] — Саян қатпарлы облыстарының қазақстандық бөліктері), Солт. Тянь-Шань мен [[Жетісу]] Алатауының ендік бағытқа жуық альпілік белдеулерін ажыратуға болады. [[Каспий теңізі|Каспий]] маңы синеклизасы (ойпаңы) үш бөлікке жіктелген шөгінділерден тұрады. Төм. бөлігі қалыңд. 13 км-ге дейінгі рифей мен төм. және орт. палеозойдың құмды-тақтатасты, сазды, карбонатты-терригендік қат-қабаттарынан, орт. бөлігі кунгур ярусының (қалыңд. 5 км-дей) тұзды сериясынан, беткі жағы жоғ. пермь-мезозойдың теңіздік, континенттік шөгінділерінен (4–6 км) құралған...

=== {{main|Қазақстан климаты}} ===
'''Қазақстанның климаты''' шұғыл континентті. Климаттың континенттігі оның өзіндік ерекшеліктерінен көрінеді. Оларға: қыс пен жаз температурасының үлкен айырмашылықта болуы, ауаның құрғақтығы, республиканың көп жерінде атмосфералық жауын-шашынның әркелкі түсуі, қыстың солтүстікте ұзақ әрі аязды, оңтүстікте қысқа әрі жұмсақ болуы жатады.

Қазақстан өзі орналасқан географиялық ендігі бойынша климаты ылғалды субтропикалы [[Жерорта теңізі]] елдеріне және [[Қоңыржай климат|қоңыржай континентті]] орталық Еуропаға сәйкес келеді. Бірақ еліміз орасан зор Еуразия құрлығының ортасында орналасқандықтан климатының шұғыл континенттігімен ерекше. Өйткені Дүниежүзілік мұхиттардан мыңдаған километр қашық жатқандықтан олардың климат жұмсартарлық әсері өте аз.

Қазақстан коңыржай климаттық белдеудің оңтүстігінде жатыр, сондықтан жылдың төрт мезгілі ([[жаз]], [[күз]], [[қыс]], [[көктем]]) айқын білінеді. Қыста [[Сібір]]дің қатты суығы келеді. Жазда [[Орта Азия]]ның жылы, тіпті ыстық ауасының әсері жақсы байқалады. Жыл мезгілдерінің арасындағы температуралық айырмашылықтар климаттың континенттігін арттырады.
 
Кең байтақ Қазақстан жерінде оның географиялық орнына (яғни [[атмосфера]]лық ылғалдықтың негізгі көзі — [[мұхит]]тардан тым шалғай орналасуына) және жер бедеріне байланысты қуаң континенттік [[климат]] қалыптасқан. Басқа кез келген аумақты аймақтар сияқты [[республика]] климатына да радиациялық және циркуляциялық факторлар кешені ерекше әсер етеді.

'''[http://e.gov.kz/wps/portal/Content?contentPath=/web%20content/citizenry/social_protec/soc_support/support_semsk/article/1247&amp;lang=kk Радиация] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20170204170732/http://e.gov.kz/wps/portal/Content?contentPath=%2Fweb%20content%2Fcitizenry%2Fsocial_protec%2Fsoc_support%2Fsupport_semsk%2Farticle%2F1247&amp;lang=kk |date=2017-02-04 }}'''. Қазақстан аумағы үстінде бүкіл жыл бойы жоғары қысымды [[ауа]] қабаты үстемдік етеді, ал оған көршілес аймақтарға (солт., батыс және оңт.) төм. қысымды қабаттар тән келеді. Жалпы республика аумағының көп бөлігінде антициклондық [[ауа райы]] басым. Сондықтан мұнда шұғылалы ашық күндер ұзақт. жылына солт-тен оңт-ке қарай 2000 сағ-тан 3000 сағ-қа дейін артып отырады. Жылына солт-те 120, оңт-те 260 күн ұдайы ашық болады, бұлтты күндер саны тиісінше 60 күннен 10 күнге дейін (Балқаш ойысында) кемиді. Міне, осылардың нәтижесінде жиынтық [[радиация]] мөлшері де солт-тен оңт-ке қарай 4200-ден 5500 МДж/м&lt;sup&gt;2&lt;/sup&gt;-ге дейін біртіндеп артады. Сол сияқты төсеніш беттің (жер бетінің) сәуле қайтару қабілетіне байланысты сіңірілетін радиация мөлшері де оңтүстікке қарай бірқалыпты көбейеді. Сәуле қайтару қабілетін қыста тұрақты қар жамылғысы қалыптасқанда ең жоғары шегі 70–80%-ға жетіп, жазда көп жерде 20 – 30%-ке дейін төмендейді. Радиацияның жылдық тиімді сәулелену мәні солтүстікте 1500-ден оңтүстікте 2100 МДж/м&lt;sup&gt;2&lt;/sup&gt;-ге дейін өзгереді. Теріс мәнді радиациялық баланстың маусымдық ұзақт. солт-те 3,5 — 4,5 ай (қараша — наурыз), оңтүстікте — 1 ай.

=== {{main|Қазақстанның су қорлары}} ===
Қазақстанның жер үсті суларының [[ресурсы]] сулылығы бойынша орташа жылдық көлемі 100,5 км³; соның ішінде не бары 56,5 км³-і ғана республика аумағында қалыптасады, қалған көлемі [[Орта Азия]] мемлекеттерінен, [[Ресей|Ресей Федерациясынан]] және [[Қытай|Қытай Халық Республикасынан]] келетін [[өзен]] суларынан құралады. Өзен су ағынының көлемі бойынша Қазақстан планетаның сумен ең аз қамтылған елдерінің қатарына жатады. Қажетті су тұтыну көл. 54,5 км³-ді құрайды, мұның сулылығы бойынша орташа жылдық бағаммен шаруашылыққа пайдаланылу мүмкіндігі 46,0 км3-ден аспайды. Су тапшы жылдары су ресурстарының көл. 58 км³-ге дейін, ал пайдаланылатын су тиісінше 26 км³-ге дейін төмендейді. Тұщы жер асты су қоры 15,1 км³-ді құрайды, оны пайдалану деңгейі 11,3% немесе 1,7 км³. Қайтымды сулардың көл. 4 км³, су көздеріне қайта құйылған су 2 км3-ден аспайды, қалған ағынды құрамы сейіледі немесе жерге сіңіп кетеді. Қайтымды сулар табиғи сулар мен қоршаған ортаны ластаудың негізгі көзі болады.

=== {{main|Қазақстанның топырағы}} ===
Топырақ — табиғат компоненттерінің бірі. Жердің [[геология]]лық тарихында алдымен пайда болған топырақ. Палеогеографиялық зерттеулердің деректері бойынша алғашқы жұқа топырақ қабаты 500 млн жыл бұрын кембрий дәуірінде пайда болыпты. Бұл кезде әлі өсімдік жамылғысы қалыптаспаған.

Топырақ жамылғысын зерттейтін топырақтану ғылымы — жас ғылым. Оның негізін салған XIX ғасырдың 80-жылдары орыс ғалымы В. В. Докучаев — топырақтың табиғи және тарихи дене екенін анықтады.

Қазақстанда өзге елдерде кездесетін топырақ түрлерінің түгелдей дерлігі тараған. Мұнда [[тайга]], [[тундра]] топырағына дейін бар, тек ылғалды [[субтропик]] белдеміне тән топырақ қана жоқ.

===Өсімдігі ===
Қазақстанда [[интродукция]]ланған, мәдени дақылға айналдырылған және кездейсоқ әкелінген түрілерін қоспағанда шамаммен 6025 [[Өсімдіктер|өсімдік]] түрі бар. Жабайы өсімдіктердің 18 түрі [[Космополитизм|космополит]] ([[Антарктика]]дан басқа [[құрлық]]тарда өседі), 285-і голарктикалық түр (Евразия мен [[Солтүстік Америка]]да өседі). Бұлардың ішінде 535-і (шамамен 11%-і) тек Қазақстанда кездеседі ([[эндемик]]тер). Мұнда бірнеше [[Зона|ботаникалық зона]] бар. Тау өсімдіктері өздеріне тән биіктік зоналар құрайды. [[Өзен]]-[[көл]], [[батпақ]], [[жайылма]], [[Шалғындық дала|шалғындық]], [[көлтабан]] өсімдіктері ешқандай зонаға жатпайды.

Су өсімдіктерінің түрі аз (63 [[Гидрофильдік|гидрофильді]] түрі). Олардың құрамында барлық космополиттердің жартысы (шылаңдар мен руппияларды қосқанда 9 түрі), 24 голарктикалық түр (сальвиния, тұңғиқ т. б.) бар. Бұлар су өсімдіктерінің 52%-і, яғни ең көне өсімдіктер. [[Палеоботаника]]лық тұрғыдан да осылай; шылаңдар туысы (21 түрі бар) бұдан 70-100 млн жыл (бор дәуірінде), сальвиния, жестер, телорез 40-70 млн жыл бұрын болған. Тегі тропикалық, гидрофильді өсімдіктер тобына жататын су өсімдіктері Қазақстан жерінде 25-40 млн жыл бұрын [[Олигоцен|(олигоценде]]) қаулап өскен.

Батпақ, өзен жайылмасы мен көлтабан өсімдіктерінің 450-ден астам түрі бар. Шалғынды, кейде батпақты жерлерде [[Бидайық (өсімдік)|бидайық]], [[тарғақ]], [[айрауық]], шалғын [[атқонақ|атқонағы]], шалғын [[беде]]сі, шалғын ноғатығы, кәдімгі бекмания, [[қамыс]], [[қоға]], [[қияқ]] сияқты азықтық шөптер көбірек. Олардың топтасуынан өнімділігі әркелкі [[шабындық]] қалыптасады.

*'''Шөл зона өсімдігі'''
** Сұр топырақты қырат жерлерді ([[Оңтүстік Қазақстан]]) алып жатқан ағаш-бұта құрамында [[пісте]] мен (жемісі — кәдімгі пісте) қатар Регель [[алмұрт]]ы, [[таудаған]], [[тобылғы]], қаратау лепидолофасы, тікенекті бадам (бұлардың көпшілігі сирек кездеседі) бар. [[Талас Алатауы]], Қаржантау мен [[Қаратау жотасы (Тянь-Шань)|Қаратау]] бөктерлері селдір орманды, мұнда сары [[долана]], [[зеравшан аршасы]] басым. Тақырда өсетін [[сексеуіл]] тоғайлары негізінен жапырақсыз аласа (2-8м) «шала ағаш» — қара сексеуілден тұрады. Сексеуіл арасында басқа азықтық өсімдіктер де ([[жусан]], күйреуік, изен, теріскен) аз емес.
**[[Қоңыр топырақтар|Қоңыр]] және сұр қоңыр топырақты шөл даладағы шала бұта өсімдіктердің арасында ақ жусан, қара жусан, туран жусаны, ал гипсті қоңыр топырақта [[баялыш]] көбірек кездеседі. Мұнда түрлі [[Эфемероидтер|эфемероидтар]] (әсіресе баданалы қоңырбас пен жуан сабақты [[қияқ]]) мен [[эфемерлер]] де бар.
** Құм топырақты шөл даладағы бұта өсімдіктерінің арасында [[жүзгін]], құм сексеуілі, [[қоянсүйек]], [[қылша]] түрлері, жапырақсыз құланқұйрық және түкті жүзгін ағаштары басым. Мұнда бұта тәрізді аласа өсімдіктер (жусан, изен) мен [[Көп жылдық өсімдіктер|көп жылдық шөптер]] де (құмерке) көп.
**[[Сор топырақ]]ты шала бұта өскен шөл далада [[сарсазан]], [[бұйырғын]] т. б. өсімдіктер басым.
*'''Далалық зона'''

Далалық зонада [[бөденешөп]], қызылбояу, боз, [[бетеге]], қырғыз бетегесі, қылтық бетеге, көде, еркекшөп бітік өседі. [[Реликт|Реликт өсімдіктері]] — сібір бетегесі, [[ши]] мен көп тамырлы [[жуа]].

* '''Тау өсімдіктері'''
[[Алтай таулары|Оңтүстік Алтай]], [[Сауыр жоталары|Сауыр]], [[Жетісу Алатауы|Жоңғар Алатауы]], Солтүстік және [[Батыс Тәңір тауы|Батыс Тянь-Шань]] өсімдіктері далалық, ормандық және альпілік белдеулерге бөлінеді.

Оңтүстік Алтай мен [[Сауыр-Тарбағатай|Тарбағатайдағы]] далалық белдеу далалық зонамен ұласып жатыр, бірақ мұндағы өсімдіктерге [[Бадам (өсімдік)|бадам]], [[майқарағай]], [[тобылғы]] араласқан. Жоңғар Алатауы мен Тянь-Шаньда (шөл зона) бетеге, боз шалғын, бидайық (түкті бидайық), [[арпа]] (баданалы арпа) тұқымдастары өседі, мұнда [[итмұрын]], [[қызыл шие]] т. б. өсімдіктер көп.

Қазақстан тауларында бірнеше [[орман]] түрлері бар:

* [[самырсын]] және [[қарағай]] ормандары (Алтайда);
* [[Жапырақты ағаш|жапырақты]] (Сауыр);
* майқарағай (Алтай және Жоңғар Алатауы);
* [[шырша]] (Алтайдағы сібір шыршасы, Жоңғар Алатауы мен Тянь-Шаньдағы Шренк шыршасы);
* [[Алма|алма ағаш]] (Жоңғар Алатауы мен Тянь-Шань);
* [[өрік]] (Солтүстік Тянь-Шань);
* [[шетен]] (Тянь-Шань);
* [[Қотыр қайың|ақ қайың]] (Тянь-Шань).

Тау ормандарының мұншама кең алқапта орналасуына, республиканың батысында еменді және қарағашты, ал солтүстүігінде қайыңды және қарағайлы ормандардың бар болуына байланысты ормандар мен орман шалғындарының құрамындағы өсімдіктер Қазақстандағы барлық өсімдіктердін 40%-інен асады. Олардың ішінде 1 космополит (кәдімігі қыранқұлақ), 30-дан астам голарктикалық түр — орман папоротнигі, қауырсын папоротник, усасыр, құлмақ, күреңот, ұртшөп бар. Олар көне заман ормандарынан келіп жеткен реликтілер. Мұндай орман өсімдіктеріне [[грек жаңғағы]], семенов үйеңкісі, лепсі таспасы, тянь-шань цицербитасы, семенов айдаршөбі сияқты аз тараған реликтілер, сондай-ақ «Қазақстанның Қызыл кітабына» енгізілген қырғыз қайыңы, бекара терегі, Мушкетов түйесіңірі, мыңжылқы усасыр қырыққұлағы сияқты эндемдер айырықша сипат береді.
* '''Альпі белдеулері'''
** Альпіге [[доңызсырт]] шабындықтары мен майда шөпті шалғындықтар тән. Бұлардың алғашқысы түкті доңызсырттан, ал Алтайда Белларди  доңызсыртынан тарайды. Майда шөпті шабындық құрамында крылов бетегсі, монғол птильагростисі, ал түрлі шөптерден альпі [[маралоты]], [[таран]], сарғыш [[майдажелек]] т. б. бар.
** Субальпілік шалғындықтар тау белдеулерімен шекаралас жерлерде қалыптасқан. Тянь-Шаньда бұл — крылов бетегсінен, жартас [[Қазтамақ тұқымдасы|қазтамағынан]], кәдімгі манжеткадан құралған шалғындықтар. Тек [[мысыққұйрық]]тан тұратын шалғандықтар да кездеседі. Әдетте бұлардың бәрі құнарлы жаздық жайылымдар, шабындық жерлер.&lt;ref name=&quot;ReferenceA&quot;&gt;ҚазССР. Қысқаша энциклопедия, 2-том. Алматы - 1987&lt;/ref&gt;

=== Жануарлар дүниесі ===
Ұлан байтақ Қазақстан жерінде [[сүтқоректілер]]дің 172, [[Құстар|құстың]] 485, [[бауырымен жорғалаушылар]]дың 52, [[қосмекенділер]]дің 12, [[Балықтар|балықтың]] 150-ге жуық түрі бар. Омыртқасыз жәндіктер ([[Жәндіктер|насекомдар]], шаян тәрізділер, [[ұлулар]], [[құрттар]] т. б.) бұдан да көп. Тек жәндік түрлерінің өзі-ақ 30 мыңнан асады. Жануарлар түрінің осыншалық көп болуы республиканың географиялық орнына, жер бедерінің дамуы мен жануар түрлері қалыптасуының ұзақ та күрделі тарихына байланысты.
* '''Жануарлардың табиғат зоналары бойынша мекендеу'''і: 
**'''Орманды дала зонасы'''. Қазақстанның солтүстігіндегі орманды дала зонасында [[бұлан]], [[елік]], [[ақ қоян]], [[Тышқандар|сұр тышқан]], [[Егеуқұйрықтар|су егеуқұйрығы]], орман тышқаны, [[бұлдырық]], [[Аққұр|ақ кекілік]], көл айдындарын суқұстары — [[Аққулар|аққу]], [[Қаздар|қаз]], [[үйрек]], [[Шағалалар|шағала]], [[тарғақ]], [[қасқалдақ]] мекендеген. Оңтүстікке қарай созылып жатқан [[Еділ-Жайық|Еділ]] жағалауынан [[Алтай]] таулы бөктеріне дейінгі астық тұқымдас шөп пен [[жусан]], [[бетеге]] өскен далада [[суыр]], дала [[Дала алақоржыны|алақоржыны]], сүйірбас сұр тышқан, кәдімгі сұр тышқан, дала тышқаны, [[Сарышұнақтар|саршұнақ]] (үлкені, кішісі, жирені), ал құстан — [[дуадақ]], [[безгелдек]], [[Жылқышы (құс)|жылқышы]], [[Сұңқарлар|сұңқар]], дала трикушкасы, [[бозторғайлар]], [[Дала қыраны|қыранқара]], дала [[Құладындар|құладыны]] мен шабындық құландыны қоныстайды. [[Көктем]]нен [[күз]]ге дейін бұл жерлерде [[ақбөкен]] үйірлері жайылады, олар қысқа қарай шөлді аймаққа ығысады.
** '''Далалық зона'''. Едәуір бөлігін [[Жайық]] өзенінің аңғарындағы [[орман]] алып жатқан далалық зонаның батыс бөлігін бұлан, елік жайлаған, мұнда европалық [[қара күзен]], жұпар тышқан, [[орман сусары]] да кездеседі. Қосмекенділерден Жайық т. б. өзендердің аңғарында [[тарбақа]], орман [[Нағыз бақалар|бақасы]] кездеседі. Мұнда бұлдырық, сұр кекілік, тырна, бозторғай көп. Сыңсыған [[қарағай]] өскен тау сілемдері ([[Көкше]] қыраты) бар далалық зонаның орта бөлігінде бұлан, елік, [[сілеусін]], қызыл тоқалтіс сияқты орман тұрғындары, аққоян, [[Тиіндер|ақтиін]] ([[Ертіс]] бойындағы қалың орманда), бұлдырық, қаратоқылдақ, кәдімгі тоқылдақ кездеседі. Далалық зонаның шығысында суыр, дала тышқаны, дала [[Шақылдақтар|шақылдағы]] сияқты жануарлармен қатар аққоян, сілеусін, елік, [[арқар]] мекендеген.
** '''Шөлейт зонасы'''. Өсімдік жамылғысы әркелкі шөлейт зонасында- саршұнақтар (кішісі, орташасы, сарысы) мен [[Қосаяқтар|қосаяқтың]], құм тышқан мен толай қоянның бірнеше түрі мекендеген. Мұнда [[ақбөкен]] де, [[қарақұйрық]] та көптеп кездеседі. Бұл зонада құстан [[дуадақ]], [[Шілдер|шіл]], қылқұйрық, бозторғай т. б. бар.
** '''Шөл зонасы'''. Республиканың оңтүстігін тау бөктеріне дейін алып жатқан шөл зонада тек осында ғана мекендейтін бірнеше жануар түрлері бар, олар оңтүстікте республика шебінен тысқары шығып кетеді. Қыста қар тоқтап, көктемде қар суы жиналатын [[Үстірт (Маңғыстау)|Үстірт]] пен Маңғышылақ жартастарының арасында кездесетін үстірт [[муфлон]]ы жұтаң өсімдіктермен қоректеніп, ащы суды қанағат етеді. Үстіртте ұзын инелі [[Кірпітәрізділер|кірпі]], қарақұйрық, шөл сілеусіні — [[қарақал]] кездеседі. [[Сазды]] және [[Қиыршық тастар|қиыршық тасты]] шөл дала жануарларынан Қазақстаннан басқа жерлерде кездеспейтін ерекше тұқымдас өкілі — жаламан мекендейді. Ол тек [[Бетпақдала]]да, [[Балқаш]] көлінің солтүстік жағалауындағы кейбір аудандарда, [[Алакөл (көл)|Алакөл]] және [[Зайсан (көл)|Зайсан]] қазаншұңқырында ғана табылған. Солтүстік Балқаш маңындағы бірнеше жерден ғана табылған бесбашбайлы ергежейлі қосаяқ та ерекше хайуан. Ірі жануарлардан осы шөл далада ақбөкен, қарақұйрық қыстайды. Құстан — шіл, қылқұйрық, тырна, жек дуадақ кездеседі. Түк аяқты қосаяқ, үшбашбайлы ергежейлі қосаяқ, құм тышқаны, жіңішке башбайлы саршұнақ, ала [[Жертесерлер|жертесер]], құм мысығы т. б. құм ішінде тіршілік етуге бейімделген. Оңтүстік Балқаш құмында осы араға тән сексеуіл жорға торғайы, шөл дала [[Жапалақтәрізділер|жапалағы]] тіршілік етеді. Құмайтты шөлде бірқатар [[Кесірткелер|кесіртке]] (жұмыр бас, ешкіемер), [[Жыландар|жылан]] (оқ жылан, айдаһар, қара шұбар жылан т. б.) түрлері, дала [[Тасбақалар|тасбақасы]] тараған. Өзен-көл аңғарындағы орман-тоғайларда елік, [[жабайы шошқа]], құм қоян, [[қырғауыл]] т. б. кездеседі. Балқаш, [[Сасықкөл (көл, Алматы, Абай облыстары)|Сасықкөл]] және т.б. көлдердің жағалауындағы қалың [[қамыс]] арасында [[Бірқазандар|бірқазан]], [[жалбағай]], [[Үлкен аққұтан|аққұтан]], [[көкқұтан]], [[Суқұзғындар|қарақаз]], шағала бар. Алакөл айдынынан өте сирек кездесетін, «Қазақстан Қызыл кітабына» енгізілген [[реликт шағала]] қоныстайды.
** Қазақстанның шығысы мен оңтүстігін қоршап жатқан таулардың жануарлар дүниесі де сан алуан. Қылқан жапырақты Алтай ормандарында [[бұлан]], [[Кермарал|марал]], [[құдыр]], сібір таутекесі, арқар, алтай көртышқаны, қоңыр аю, бұлғын, құну, күзен, барыс, тиін, борша тышқан, алтай суыры, құр, шіл, тундра кекілігі, ақ кекілік, алтай ұлары, кукша, жорға торғай кездеседі. Зайсан қазаншұңқырынан оңтүстікке қарай созылып жатқан тауларда (Сауыр, Тарбағатай, Жоңғар Алатауы) марал, елік, арқар, сібір таутекесі, қоңыр аю, сілесін, барыс, ұзынқұйрық саршұнақ мекендейді. Жоңғар, Іле Алатауы мен Талас Алатауында көкшіл суырдың орнына қызыл суыр және өте сирек кездесетін Менабир суыры жерсіндірілген. Қазақстанның оңтүстік-шығыс тауларында жыртқыш құстардан қозықұмай, тазқара, бүркіт тіршілік етеді. Бұл жерлерге сондай-ақ гималай ұлары, кекілік, ұзақ қарға, шау қарға, қызыл құйрық торғай, аршалық ементұмсық, тау шымшық, көкқұс тән. Жоңғар Алатауындағы кіші-гірім өзендерде жетісу [[тритон]]ы тіршілік етеді&lt;ref name=&quot;ReferenceA&quot;/&gt;.

=== Ерекше қорғалатын табиғи аумақтар === 
[[Сурет:Piktalgar.jpg|thumb|300 px|[[Алматы қорығы]]ндағы Талғар шыңы]]
[[Сурет:IMG 7431-Sharyn canyon.jpg|thumb|300 px|[[Шарын шатқалы]]]]
{{main|Қазақстан ерекше қорғалатын табиғи аумақтары}}
'''Ерекше қорғалатын табиғи аумақ''' — ерекше қорғау режимі белгіленген мемлекеттік табиғи-қорық қорының табиғи кешендері мен объектілері бар жер, су объектілері және олардың үстіндегі әуе кеңістігінің учаскелері.

Ерекше қорғалатын аумақ  — кеңістігінде бағалы табиғи немесе колдан жасалған (бағалы [[Экологиялық жүйе|экожүйе]], [[гейзерлер]], бау- саябақ ескерткіштері, инженерлік құрылыстар, т. б.) немесе қоршаған ортаға қолайлы әсер ететін кеңістіктер ([[Орман жолақтары|орман жолағы]], [[көгерген аймақтар]]), аумақтар, [[акватория]]лар. Мүндай аумақтар тек заңмен ғана емес, арнайы бақылауда болып, адамдармен қорғалады.&lt;ref&gt;Қазақ тілі терминдерінің салалық ғылыми түсіндірме сөздігі: Экология және табиғат қорғау / Жалпы редакциясын басқарған – түсіндірме сөздіктер топтамасын шығару жөніндегі ғылыми-баспа бағдарламасының ғылыми жетекшісі, педагогика ғылымдарының докторы, профессор, Қазақстан Республикасы Мемлекеттік сыйлығының лауреаты А.Қ.Құсайынов.
 – Алматы: «Мектеп» баспасы» ЖАҚ, 2002 жыл. – 456 бет. ISBN 5-7667-8284-5&lt;/ref&gt;

=== Табиғат ресурстары ===
{{main|Қазақстанның кен ресурстары}}
Қазақстан кен байлықтарының қоры мен әр алуандығы жағынан Жер шарындағы бай аймақтардың бірі. Минералдық шикізат қорлары Қазақстанның ұлттық экономикасының тұрақты дамуы мен қауіпсіздігінің маңызды кепілі. Қуатты минералдық шикізат базасының қазіргі жай-күйі республиканы шет елдердің кен қазбаларына тәуелділіктен толық арылтып, Қазақстанның дүниежүз. рынокқа минералдық шикізат қорлары мен оның өңделген өнімдерін шығаруына мүмкіндік берді. Минералдық шикізат ресурстары еліміздің даму стратегиясын анықтайтын негізгі факторлардың бірі. Маңыздылығы жағынан олар үш топқа бөлінеді. Бірінші топқа негізгі қаржы түсімін қамтамасыз ететін және экон.-саяси мәні бар стратегиялық кен байлықтары жатады: мұнай, газ, көмір, уран, хромит кен орындары. Екінші топты қаржы түсімін қамтамасыз ететін әрі Қазақстанның индустриялық бет-бейнесінің негізі болып табылатын маңызды кен байлықтары құрайды: темір, марганец, мыс, қорғасын, мырыш, алюминий және алтын кен орындары. Үшінші топқа ішкі және сыртқы рыноктарда жоғары сұранымға ие қалайы, күміс, фосфор, барит кен орындары кіреді. Кен байлықтардың барланған қоры негізінде ондаған мұнай-газ және кентас өндіретін кәсіпорындар жұмыс істейді, олар 70-тен аса әр түрлі минералдық шикізат түрлерін өндіреді және өңдейді.

== Саяси жағдайы ==
{{Main|Қазақстанның ішкі саясаты}}

Қазақстан — 1995 жылғы 30 тамызында республикалық [[референдум]]да қабылданған [[Қазақстан Республикасының Конституциясы|Конституция]] бойынша&amp;nbsp;— өзін демократиялы, зайырлы, құқықты және әлеуметтік мемлекет ретінде орнықтырады. Қазақстан Республикасы&amp;nbsp;— президенттік басқару формасындағы біртұтас мемлекет. Республиканың ең жоғары өкілді органы — [[Қазақстан Республикасының Парламенті|Парламент]]. Ол республиканың заң шығару қызметін жүзеге асырады. Парламент тұрақты жұмыс істейтін екі Палатадан: [[Қазақстан Парламентінің Сенаты|Сенаттан]] және [[Қазақстан Республикасы Парламентінің Мәжiлiсі|Мәжілістен]] тұрады.

Сенат әр [[облыс]]тан, [[республикалық маңызы бар қала]]дан және Қазақстан Республикасының елордасынан екі адамнан, тиісінше облыстың, республикалық маңызы бар қаланың және Республика елордасының бірлескен отырысында сайланатын депутаттардан құралады. Сенаттың 15 депутатын Парламент өкілеттігі мерзіміне [[Қазақстан Республикасының Президенті|Республика Президенті]] тағайындайды.

Мәжіліс дәрежелі өкілеттілік және біртұтас жалпыұлттық сайлау округінің аумағы бойынша партиялық тізім негізінде сайланған 98 депутаттардан құралады, және 9 депутатты [[Қазақстан халқы ассамблеясы|Қазақстан халқы Ассамблеясы]] сайлайды.

[[Сурет:Nursultan Nazarbayev 27092007.jpg|150px|нобай|оңға|Нұрсұлтан Назарбаев]]
Президент [[Қазақстан Республикасының Үкіметі|Үкіметті]] Мәжілістегі көпшілік алған партия ұсынысымен құрады. Республика [[Қазақстан Республикасының Премьер-Министрі|Премьер-Министрі]] тағайындалғаннан кейінгі он күн мерзім ішінде Премьер-Министр Үкіметтің құрылымы мен құрамы туралы Республика Президентіне ұсыныс енгізеді. Премьер-Министр Республиканың бүкіл аумағында міндетті күші бар өкімдер шығарады.

Қазақстан Республикасының [[Қазақстан Конституциялық Кеңесі|Конституциялық Кеңесі]] жеті мүшеден тұрады, олардың өкілеттігі алты жылға созылады. Конституциялық Кеңестің Төрағасын Республиканың Президенті тағайындайды.

Қазақстан Республикасында сот төрелігін тек сот қана жүзеге асырады. Заңмен құрылған [[Қазақстан Жоғарғы Соты|Республиканың Жоғарғы Соты]] және Республиканың жергілікті соттары Республиканың соттары болып табылады.

=== Жергілікті мемлекеттік басқару және өзін-өзі басқару ===
Жергілікті мемлекеттік басқаруды тиісті аумақтағы істің жай-күйіне жауапты жергілікті өкілдік ([[мәслихат]]) және атқарушы органдар ([[әкім]]дік) жүзеге асырады.

=== Сыртқы саясат ===
{{main|Қазақстанның сыртқы саясаты}}

Қазақстан Республикасының сыртқы саясаты белсенділігімен, тепе-теңдік сақтауға ұмтылысымен, прагматизмдігімен, сындарлы сұхбат жүргізуге талпынысымен және көпжақты ынтымақтастыққа бағытталғандығымен ерекшеленеді. Халықаралық аренада мемлекетіміз өзінің тарихи, геосаясаттық және экономикалық факторларына байланысты көп ғасырлар бойы сыртқы саясатын халықаралық ынтымақтастық, көршілес мемлекеттермен татуластық және олардың аймақтық біртұтастығын кұрметтеу принципіне негіздеп жүргізіп келеді.

Қазақстанның өзге мемлекеттермен тең құқылы және екі жаққа да тиімді қарым-қатынас құруға ынталы екендігі оның бүгінгі күні дипломатиялық байланыс орнатқан шет мемлекеттердің санының көптігімен дәлелденіп отыр. 1991 жылы тәуелсіздік алған сәттен бастап біздің республика әлемнің 130 мемлекетімен дипломатиялық қарым-қатынас орнатты.

=== Қазақстан Республикасы сыртқы саясатының 2020-2030 жылдарға арналған тұжырымдамасы ===

2020 жылғы 6 наурызда Қазақстан Республикасы сыртқы саясатының 2020-2030 жылдарға арналған тұжырымдамасы жарияланды. Құжатта мынадай басымдықтар негізге алынған: 
- үдемелі сипатқа ие және ел дамуының жаңа кезеңінде Тұңғыш Президент – Елбасының сыртқы саяси бағытын жалғастыруға өзінің сабақтастығын сақтайтын елдің ашық, болжамды және дәйекті сыртқы саясаты;
- адам құқықтарын қорғау, гуманитарлық дипломатияны дамыту және қоршаған ортаны қорғау; 
- халықаралық аренада экономикалық мүдделерді ілгерілету, соның ішінде инвестициялар тарту бойынша мемлекеттік саясатты іске асыру; 
- халықаралық бейбітшілік пен қауіпсіздікті сақтау; 
- ең алдымен, негізгі әріптестер – Ресей, Қытай, АҚШ, Орталық Азия мемлекеттері және Еуропалық Одақ елдері, ал көпжақты құрылымдар бойынша – Біріккен Ұлттар Ұйымы, Еуропадағы қауіпсіздік және ынтымақтастық ұйымы, Шанхай ынтымақтастық ұйымы, Тәуелсіз мемлекеттер достастығы және басқа да ұйымдармен өзара тиімді байланыстарды нығайтуды білдіретін өңірлік және көпжақты дипломатияны дамыту.&lt;ref&gt;https://www.inform.kz/kz/kasym-zhomart-tokaev-kr-syrtky-sayasatynyn-2020-2030-zhyldarga-arnalgan-tuzhyrymdamasyn-bekitti_a3622803&lt;/ref&gt;

=== Қазақстандағы саяси реформалар ===

2019 жылғы маусымда Қазақстан Президенті Қасым-Жомарт Тоқаевтың бастамасымен Ұлттық қоғамдық сенім кеңесі құрылды. Оның негізгі мақсаты – жұртшылық, саяси партиялар, азаматтық қоғам өкілдерінің қатысуымен өтетін талқылаудың негізінде мемлекеттік саясаттың өзекті мәселелері бойынша ұсыныстар мен ұсынымдар әзірлеу.&lt;ref&gt;https://egemen.kz/article/202452-ulttyq-qoghamdyq-senim-kenhesininh-dgugi-salmaqty&lt;/ref&gt;

2019 жылдың шілдесінде Қазақстан Президенті азаматтардың сындарлы сұрауларына жедел әрі тиімді жауап беретін «Халық үніне құлақ асатын мемлекет» тұжырымдамасын жария етті.&lt;ref&gt;https://egemen.kz/article/211354-khalyq-unine-qulaq-asatyn-memleket&lt;/ref&gt; 

Сонымен бірге, Қазақстанда балама көзқарастар мен пікірлерді көтермелеу мақсатында басқа партиялардың өкілдеріне кейбір парламенттік комитеттерде төрағалық етуге мүмкіндік беретін заң қабылданатын болады. Саяси партияларды құру үшін тіркеу кедергісі 40 мыңнан 20 мың адамға дейін төмендетіледі. &lt;ref&gt;https://abai.kz/post/103296&lt;/ref&gt;

Қазақстанда бейбіт жиналыстар туралы жаңа заң қабылданды. Заңда пикет, демонстрация, шеру, митинг сияқты бейбіт жиналыстың негізгі тұжырымдамалары мен нысандарын қалыптастыруға мүмкіндік беретін концептуалды аппаратты енгізу қарастырылған. Заң ұйымдастырушылардың, бейбіт жиналыстарға қатысушылардың және журналистердің мәртебесін, құқықтары мен міндеттерін реттейді. 

Қоғамдық қауіпсіздікті күшейту мақсатында Президент Қ.К.Тоқаев тұлғаға қарсы жасалатын қылмыс үшін қолданылатын жазаны да күшейтті. &lt;ref&gt;https://informburo.kz/kaz/seksualdy-sipattay-ylmystara-zhaa-bap-engzlu-mmkn-za-zhobasyn-taldaymyz-.html&lt;/ref&gt;

=== Қоғам ===
Қазақ техникалық мамандары [[Қазақ инженерлер бірлестігі|Қазақ Инженерлер Бірлестігі]] ұйымына біріккен.

==Мереке және демалыс күндер==
{{lower|0.4em|&lt;ref&gt;[http://www.worldtravelguide.net/kazakhstan/public-holidays Kazakhstan Public Holidays]. Worldtravelguide.net. Тексерілген 2013-01-14.&lt;/ref&gt;}}
{{lower|0.4em|&lt;ref&gt;[http://egov.kz/wps/portal/!ut/p/b1/04_SjzQ0MbUwtLQwMtWP0I_KSyzLTE8syczPS8wB8aPM4v09DN3cTS2NDfxdLFwNPC1Mjf3cfDyM3L2NgAoicSswACogSr8BDuBoQEh_uH4UPiVgF4AV4LHCzyM_N1U_NyrHzdJT1xEAojlmQQ!!/dl4/d5/L0lDUmlTUSEhL3dHa0FKRnNBLzRKVXFDQSEhL2Vu/]&lt;/ref&gt;}}

{|class=&quot;wikitable&quot; style=&quot;font-size:95%;&quot;
|- style=&quot;background:#efefef;&quot;
! style=&quot;width:80px;&quot;|Күн!! style=&quot;width:170px;&quot;|Қазақша аталуы
|-
|[[1 қаңтар|1]]–[[2 қаңтар]]
|[[Жаңа жыл]]
|-
|[[7 қаңтар]]
|Рождество мейрамы (Рождество Христово)
|-
|[[8 наурыз]]
|[[Халықаралық әйелдер күні]]
|-
|[[21 наурыз|21]]–[[23 наурыз]]
|[[Наурыз мейрамы]]
|-
|[[1 мамыр]]
|[[Қазақстан халқының бірлігі күні]]
|-
|[[7 мамыр]]
|[[Отан қорғаушы күні (Қазақстан)|Отан Қорғаушылар күні]]
|-
|[[9 мамыр]]
|[[Жеңіс күні]]
|-
|[[6 шілде]]
|[[Астана күні (Қазақстан мейрамы)|Астана күні]]
|-
|[[30 тамыз]]
|Қазақстан Республикасының Конституциясы күні
|-
|Қажылықтың соңғы күні.
|[[Құрбан айт]]
|-
|[[1 желтоқсан]]
|[[Тұңғыш президент күні (Қазақстан)|Тұңғыш Президент күні]]
|-
|[[16 желтоқсан|16]]-[[17 желтоқсан]]
|[[Қазақстан Республикасының Тәуелсіздік күні|Тәуелсіздік күні]]
|}

== Экономикасы ==

Тәуелсіздік кезеңінде Қазақстанға әлемнің 120-дан аса елінен 330 млрд доллар шетелдік инвестиция тартылды.&lt;ref&gt;https://www.inform.kz/kz/28-zhylda-kazakstanga-kansha-investiciya-tartyldy_a3595458&lt;/ref&gt;

Дүниежүзілік Банктің «2020 жылғы бизнес жүргізу» есебінде Қазақстан әлемде 25-ші орынға ие болды және миноритарлық инвесторлардың құқықтарын қорғау бойынша әлемдегі ең үздік ел атанды.
Қазақстанның ЖІӨ 179,332 млрд. АҚШ долларын құрайды және жылдық өсім қарқыны 4,5%- ға тең. Қазақстанның ЖІӨ жан басына шаққанда 9 686 АҚШ долларын құрайды.&lt;ref&gt;https://stat.gov.kz/official/dynamic&lt;/ref&gt;

Қазақстан Қытай мен Қатардан кейін ХХІ ғасырдың бірінші онжылдығының ең серпінді 25 экономиканың арасында үшінші орынға ие. Қазақстанның әлемдік саудадағы рөлі мен жаңа Жібек жолындағы орталық орында орналасуы елге миллиардтаған адамға өз нарықтарын ашуға мүмкіндік берді. Қазақстан Дүниежүзілік сауда ұйымына 2015 жылы мүше болды.

Қазақстан экономикасының әлемдік экономикадағы үлесін анықтаудың негізгі көрсеткіші — елдің халықаралық саудадағы үлесіне қарап анықтауға болады. Қазақстанның сыртқы сауда айналымы жылдан жылға өсіп келеді: 1995 жылы $9 млрд болатын болса 2008 жылы $109 млрд болды. Негізгі өсім мұнай өндіру және металлугрия саласыныңеншісіне тиесілі. Экспорт өндірілетін өнім көлемінің өсуіне жәнебағаның қымбаттауына байлнысты.

Ал импорттың өсуі тиісінше өнімді өндіруге қажетті машиналар мен жабдықтарды сатып алудың нәтижесінде өсті&lt;ref&gt;[http://forbes.kz/process/expertise/v_mirovoy_ekonomike_kazahstan_vnizu_pischevoy_tsepochki В мировой экономике Казахстан - внизу пищевой цепочки] 2013 жылдың 27 ақпан күні қаралды&lt;/ref&gt;.

2009 жылы сыртқы сауда айналымы 34%-ға төмендеп кеттті, оның негізгі себепшісі мұнай мен металл бағасының төмендеуі. Дегенмен, 2010 жылдан бастап бағалардың қайта өсуіне байланысты қарқынды даму байқалды, Нәтижесінде экспорттық-импорттық операциялар көлемі  $137 млрд. құрады. Экспорт ($92 млрд) иморттан екі есе көп болды ($45 млрд).

Экспорттың 75% — минералды ресурстар, ең үлкен бөлігі мұнай, газ, көмір, уран сияқты пайдалы қазбаларға тиесілі. Қалған 13% — металлдар және 3,4% — ауылшаруашылық өнімдері құрайды (негізгісі бидай), 4,2% — химия өнеркәсібінің өнімдері. Негізгі өндіретін тауар — өңделмеген  табиғи қазбалар құрайды. Қазақстан әлемдік сауда нарығында табиғи ресурстарды қамтамасыз етуші ретінде қызмет етеді.

Қазақстан дүинежүзілік сауда ұйымына 2015 ж. 22 маусымда мүше болды.&lt;ref&gt;[http://kaz.tengrinews.kz/kazakhstan_news/nazarbaev-kazakstannyin-dsu-ga-kru-jonndeg-kelssozderdn-262874/ Назарбаев Қазақстанның ДСҰ-ға кіру жөніндегі келіссөздердің аяқталғанын жария етті]&lt;/ref&gt;
{{main|Қазақстан экономикасы}}
&lt;gallery&gt;
Сурет:Modern Almaty.jpg|Дамыған Алматы
Сурет:Kazah tenge.jpg|[[Қазақстан теңгесі]]
&lt;/gallery&gt;
=== Қазақстанның сыртқы экономикасы ===
Қазақстанның сыртқы экономикасы әлем елдерімен  экономикалық, сауда, валюта, ғылыми-техникалық, мәдени және басқа да қатынастарды қамтып отыр. Бұл сала субъктілері сыртқы экономикалық қызметтерге байланысты меншік түрі бойынша тәуелсіз елімізде тіркелген Қазақстанның немесе шет мемлекеттердің заңды немесе жеке тұлғалары болып табылады. Сыртқы экономика саласында басты және маңызды орында сауда саласы. Соңғы жылдарда қазақстаннан экспортталатын тауардырдың үлесі үш есеге өсті. Оған бірнеше факторлар себепші болып отыр. Қолайлы инвестициялық жағдайлардың жаалуы тікелей шетелдік қомақты инвестициялардың тікелей ағылып келуіне себепші болды, оның негізгі бөлігі еліміздің мұнай өндіру саласына жұмсалады. Біріншеден, бұл өз кезегінде мұнай мен газ конденсатын өндіруді қарқынды дамытты. Екіншіден, дүниежүзілік тауар нарығындағы көмірсутектер шикізатын сату шартының қолайлылығы  экспорт әлеуетінің өсіне жағдай жасады. Дәл осылай деп тау-кен металлургия сала-соңғы оң жыл көлемінде жалпы қазақстандық экспорт және қызмет көрсету үлесінің көбеюі, әлемдік  сауданың дамуымен салыстырғандағы оның қарқынды дамуы мен көлеміне байланысты болып отыр. 
    
Қазақстандығы тауар экспорттау динамикасының деңгейінің өсуі оның жоғары, екпінді дамуын көрсетеді. Орташа есеппен он жыл ішінде тауар экспорттау төрт есеге өссе, импорт үш жарым есеге өсті. Әлемдік деңгеймен салыстырмалы түрде қарағанда еліміздің макроэкономикалық көлемі жоғары емес. Осыған қарамастан Қазақстанның сытрқы экономикалық саласын болащақта дамытуына орасан зор шамасы бар. Атап айтқанда, бүгінде 500-ден астам кен орындары барланып, минералды шикізаттың 1220 түрінің барлығы анықталған. Осылардың көпшілігінен біздің еліміз дүние жүзі бойынша алдыңғы орында. Осылайша, Қазастан барланған цинк, вольфрам және барит қорларын әлем бойынша бірінші орында болса, күміс қорғасын және хромит қорынан екінші орында, мыс, марганец, флюорит бойынша үшінші, молибден қорынан төртінші, сонымен қатар алтын қоры жөнінен алдыңғы қатардағы он елдің қатарында. 
    
Елімізде темір рудасы әлемдік қордың 8 пайызын, уранның жобамен 25 пайызын құрайды. Қазақстан мұнай қорын барлаудан әлемдегі он елдің қатарында. 
     
Ғаламдық қаржылық — экономикалық  тоқырау республикамыздың сыртқы экономикалық саласына кері әсерін тигізді.

== Энергетикасы ==
{{main|Қазақстан энергетикасы}}

=== Мәдениет және қоғам ===
{{main |Қазақ мәдениеті}}, {{main|Қазақстанның әдебиеті мен өнері}}, {{main|Қазақ өнері}}

=== Білім беру жүйесі ===
{{main|Қазақстанның білім беру жүйесінің тарихы}}

=== Бұқаралық ақпарат құралдары ===
{{main|Қазақстанның бұқаралық ақпарат құралдары}}

=== Әлеуметтік саласы ===
{{main|Қазақстанның әлеуметі}}

=== Қарулы күштері ===
{{main|Қазақстан Республикасы Қарулы Күштері}}

Қазақстан Республикасының әскери құрылымы әскери басқару органдарын, Қарулы Күштердің түрлерін, арнайы әскерлерді, тыл, әскери оқу орындары мен ғыл. мекемелерді қамтиды. Соғыс уақытында құрамына қорғаныс мин-не қарайтын әскер түрлерінен басқа Ішкі істер мин-нің ішкі әскерлері, Ұлттық қауіпсіздік к-тінің шекара қызметі және басқа да әскерлері, респ. “Ұлан”, азаматтық және аумақтық қорғанысты басқару мен құру органдары кіреді. Қазақстан Республикасы Қарулы Күштерінің басты мақсаты — елдің егемендігін, аумағының тұтастығын, экономикасын, мемл. ин-ттары мен азаматтарын соғыс қатерінен қорғау, жаугершілік немесе әскери қақтығыстар туғызудың алдын алу, Қазақстанның орнықты дамуы үшін қолайлы жағдай туғызу.

Республика Қарулы Күштеріне бейбіт кезеңде мынандай негізгі міндеттерді орындау жүктелген: 
* әскери күшті, жауынгерлік даярлықты қамтамасыз етіп, басқару органдары мен әскерлерді ел ішіндегі қақтығыстарды, 
* Қазақстан Республикасының мемл. шекарасында немесе аум-ның шегінде туған кез келген заңсыз қарулы күш көрсетуді тұмшалап, тойтара алатын деңгейде ұстау; 
* әуе кеңістігін күзету, сондай-ақ, мемл. шекараның жедел-стратег. тұрғыда маңызды өңірлерін жабу; 
* маңызды әскери нысандарды күзету; 
* елдің кез келген ауданында жағдайды тұрақтандыру жөніндегі батыл іс-қимылға әзір болу; 
* халықаралық міндеттемелерге сәйкес бітімгершілік және өзге де операцияларға қатысу.

Бұл міндеттерді орындауды Қарулы Күштер Қазақстан Республикасының басқа да әскерлері мен әскери құрылымдарымен өзара тығыз іс-қимылда жүзеге асырады. Бұл ретте Қазақстан Республикасы Ұлттық қауіпсіздік к-тінің шекара қызметіне құрлықта, теңізде, көлдерде және өзге де су айдындарында мемл. шекараны күзету мен қорғау, сондай-ақ, лаңкестікке (террорға), қару мен есірткі саудасына қарсы күреске қатысу жүктеледі. Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2000 ж. 23 қарашадағы 1579 қаулысына сәйкес елімізде Оңт., Батыс, Шығыс, Орт. әскери округтері құрылған. Оңт. әскери окуругінің қорғайтын жер аумағына: Алматы, Жамбыл, Оңтүстік Қазақстан, Қызылорда облыстары кіреді. Округтің орт. штабы Тараз қаласында. Шығыс әскери округі қорғайтын жер аумағына: Шығ. Қазақстан, Павлодар облыстары кіреді. Округтің орт. штабы Семей қаласында. Батыс әскери округінің қорғайтын аумағына: Ақтөбе, Атырау, Бат. Қазақстан, Маңғыстау облыстары кіреді. Округтің орт. штабы Ақтөбе қаласында. Қазақстанның қалған облыстары Орт. әскери округіне қарайды. Орт. штаб – Қарағанды қаласында.

Қазақстанның геосаяси жағдайы үлкен өзгерістерге (экстремизм, шекараға таяу жерлерде әскери қақтығыстардың өршуі, жаңадан ядр. мемлекеттер пайда болуы, т. б.) ұшырауда. Осыған байланысты Қазақстан Республикасы Қарулы Күштерінің әскери доктринасы орташа мерзімді кезеңге есептеліп жасалған (1999–2005) қорғаныстық сипатқа ғана ие. Ол әлемдегі және аймақтағы әскери-саяси жағдайды кешенді бағалауға, мемлекеттің экон. болмысы мен материалдық қорының мүмкіндіктеріне сүйенеді. Доктрина Қазақстанның ұлттық қауіпсіздігі стратегиясының негізгі ережелерін нақтылайды және шабуыл жасалған жағдайда елдің қорғанысын ұйымдастыруға, ұжымдық әскери қауіпсіздікті қамтамасыз ету жөніндегі одақтас мемлекеттермен бірлескен күш-жігерді үйлестіруге бағытталған.

== Қызықты деректер ==
* 1. Қазақстанда 19 миллионнан астам адам, шамамен 130-дан астам этнос тұрады. Оның 48,71 % — ерлер, 51,29 % — әйелдер. Қазақстан халық саны бойынша әлемде 64-орында.

* 2. Қазақстанның аумағы [[Азия]] мен [[Еуропа]]да орналасқан. Жер көлемі — 2,7 миллион шаршы шақырым. Дүниежүзінде [[Жер аумағы бойынша мемлекеттер және тәуелді аймақтар тізімі#Аумағы бойынша жалпы елдер мен тәуелділіктер|9-орында]] тұр. Қазақстанның территориясына 3 [[Түркия]], 5 [[Франция]] немесе 7 [[Жапония]] сиып кетер еді.

* 3. Қазақстанда екі сағаттық белдеу бар, климаты — күрт континенталды. Ауа температурасы -45-тен +45 градусқа дейін болады. 

* 4. Қазақстан – табиғи ресурстарға өте бай мемлекеттердің бірі. Менделеев кестесіндегі 105 элементтің 99-ы қазақ жерінен табылған. [[Мұнай]] қоры бойынша Қазақстан әлемдегі 20 жетекші елдің қатарына кіреді. Ал [[газ]] қоры бойынша 30-орынға, [[алтын]] қорлары бойынша әлемде 15-орынды, [[Уран (химиялық элемент)|уран]]нан екінші орынға тұрақтаған.

* 5. Қазақстан өз еркімен күштілігі жағынан әлемде төртінші орында тұратын қарудан бас тартып, әлемдегі ең ірі ядролық тәжірибелер полигонын жапты. 1991 жылдың 29 тамызында [[Семей полигоны|Семей ядролық полигоны]] жабылды.

* 6. [[Нұр-Сұлтан]] (бұрынғы атауы Астана) қаласы әлемнің ең жас астанасы болып есептеледі. 1998 жылы [[ЮНЕСКО]] бас қаланы «Бейбітшілік қаласы» деген атауға сай деп танып, медальмен марапаттады. Бразилияда өткен дүниежүзілік байқауда әлем бойынша 12 жас қаланың ішінен Нұр-Сұлтан жоғары атақты иеленді. Ал 2012 жылы елордаға «ТМД мен Түркі әлемінің мәдени астанасы» мәртебесі берілді. 2019 жылдың наурыз айынан бастап қала атауы Тұңғыш Президенттің құрметіне Нұр-Сұлтан деп өзгертілді.

* 7. Әлемдегі ең биiк түтiн мұржасы Қазақстанда ([[Екібастұз]] қаласында) орналасқан. Оның биiктігi — 420 метр. Ол [[Эйфель мұнарасы]]нан 100 метр биік.

* 8. [[Байқоңыр (ғарыш айлағы)|Байқоңыр]] – әлемдегі бірінші және ең үлкен ғарыш айлағы. «Байқоңыр» ғарыш айлағынан тұңғыш рет адамзат ғарышқа ұшқан. Ол Қазақстан жерінде [[Төретам]] кентіне жақын ауданда орналасқан. Көлемі 6717 шаршы шақырым.

* 9. [[Медеу]] — әлемдегі ең биік орналасқан жасанды мұз айдыны. Мұнда 170 әлемдік рекорд орнатылған. «Медеу» атауы ХІХ ғасырдың соңында өмір сүрген қоғам қайраткері [[Медеу Пұсырманұлы]]ның құрметіне берілген.

* 10. Қазақстанда 3,8 млн жеңіл көлік тіркелген (2021 жылғы 1 қазандағы жағдай бойынша)&lt;ref&gt;https://www.inform.kz/kz/kazakstanda-3-8-mln-zhenil-kolik-tirkelgen_a3862967&lt;/ref&gt;. 

* 11. Орталық Азиядағы ең үлкен театр Қазақстанда орналасқан. «[[Астана Опера]]&lt;nowiki/&gt;» театрын 33 елдің мамандары үш жыл салды.

* 12. Қазақстан – [[қызғалдақ]] пен [[алма]]ның отаны. Ал жылқы алғаш рет (б.д.д 4 мыңыншы жылдарда) Қазақстанда қолға үйретілген.

* 13. Қазақстанның [[Қазақстан теңгесі|төл валютасы]] қатарынан үш рет 2011, 2012 және 2013 жылдары дүниежүзіндегі ең үздік қағаз ақша ретінде танылды. Алғашқы қазақстандық ақшалар [[Лондон]]да шығарылды.

* 14. Тәуелсіздік алғалы бері Қазақстанға әлемнің 120-дан астам мемлекеті 370 млрд доллардан астам инвестиция құйды (2022 жылғы деректер бойынша).

* 15. Әлемдегі ең ұзын құрлықтық шекара — Қазақстан мен Ресей шекарасы (7591 шақырым)&lt;ref&gt;[https://qazaqstan.tv/news/119949/ Қазақстан туралы қызықты деректер]&lt;/ref&gt;.

* 16. Қазақстанның екі ескерткіші [[Әлемдік мұра|ЮНЕСКО-ның әлемдік мәдени мұрасы]]ның қатарында. Олар – [[Қожа Ахмет Ясауи кесенесі]] мен [[Тамғалы петроглифтері|Тамғалы тас кешені]]&lt;ref&gt;[https://qazaquni.kz/kogam/62106-kazakstan-turaly-25-kyzykty-derek Қазақстан туралы 25 қызықты дерек]&lt;/ref&gt;.

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер|3}}

== Сыртқы сілтемелер ==
{{Commonscat|Қазақстан}}
* [http://www.mfa.kz Қазақстан Республикасының Сыртқы Істер Министрлігі] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20110929145154/http://www.mfa.kz/ |date=2011-09-29 }}
* [http://www.akorda.kz Президенттің ресми торабы]
* [http://www.parliament.kz Парламенттің ресми торабы]
* [http://e.gov.kz/wps/portal?lang=kk Қазақстан Республикасының Электрондық үкіметі]
* [http://kz.government.kz/ Үкiметтiң ресми торабы]
* [http://www.dmoz.org/World/Kazakh/Региондық/Азия/Қазақстан/ Қазақстан] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20170309094529/http://www.dmoz.org/World/Kazakh/%D0%A0%D0%B5%D0%B3%D0%B8%D0%BE%D0%BD%D0%B4%D1%8B%D2%9B/%D0%90%D0%B7%D0%B8%D1%8F/%D2%9A%D0%B0%D0%B7%D0%B0%D2%9B%D1%81%D1%82%D0%B0%D0%BD |date=2017-03-09 }} [[Ашық Тізімдеме Жобасы|Ашық Тізімдеме Жобасы (ODP)]]
* [http://online.prg.kz/ Қазақстан Республикасының онлайн заңнамасы]
* [http://www.stat.kz/Pages/default.aspx Қазақстанның ресми статистикасы] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20131113142704/http://www.stat.kz/Pages/default.aspx |date=2013-11-13 }}
* [http://www.zakon.kz Қазақстанның бірінші ақпараттық порталы]

{{Қазақстан тақырыптарда}}
{{Навигациялық блок
 |тақырып       = Қазақстан
 |тақырып_стиль = background:{{түс|{{PAGENAME}}}};
 |state         = collapsed
 |Азия елдері
 |Еуропа елдері
 |Орталық Азия
 |Каспий теңізі бойындағы елдер
 |ЭЫҰ
 |ТМД
 |Еуразия Экономикалық Қауымдастығы
 |ҰҚШҰ
 |Түркі кеңесі
 |Шанхай Ынтымақтастық Ұйымы
 |ТҮРКСОЙ
 |Ислам Әріптестік Ұйымы
}}

[[Санат:Қазақстан|*]]
[[Санат:Посткеңестік елдер]]</text>
      <sha1>1llgf83qjy535vrandf1wczuz19p7q7</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Шымкент</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1032</id>
    <revision>
      <id>3053754</id>
      <parentid>3053293</parentid>
      <timestamp>2022-07-22T09:20:31Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Білгіш Шежіреші</username>
        <id>68287</id>
      </contributor>
      <comment>/* Халқы */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="48321" xml:space="preserve">{{Елді мекен-Қазақстан
 |статусы                 = Қала
 |атауы                   = Шымкент
 |сурет                   = Shymkent city downtown.jpg
 |әкімшілік күйі          = [[Республикалық маңызы бар қала]]
 |елтаңба                 = Coat of arms of Shymkent.gif
 |ту                      = 
 |елтаңба сипаттамасы     = 
 |ту сипаттамасы          = 
 |елтаңба ені             = 
 |ту ені                  = 
  |lat_deg= 42|lat_min= 18|lat_sec=
  |lon_deg= 69|lon_min= 36|lon_sec=
  |CoordAddon=type:
  |CoordScale             = 
 |ел картасының өлшемi    = 300 
 |облыс картасының өлшемi = 
 |аудан картасының өлшемi = 
 |облысы                  = 
 |кестедегі облыс         = Түркістан облысы
 |ауданы                  = 
 |кестедегі аудан         = 
 |мекен түрі              = Аудандар саны
 |мекені                  = 
 |кестедегі мекен         = 
 |ішкі бөлінісі           = 4 аудан
 |әкімі                   = [[Мұрат Әйтенов]]
 |құрылған уақыты         = XIІ ғ.
 |алғашқы дерек           = 
 |бұрынғы атаулары        = Чимкент, Черняев, Неджикет
 |статус алуы             = 
 |жер аумағы              =  1162,8&lt;ref name=&quot;Түркістан облыстық мәслихатының 2018 жылғы 5 маусымдағы кезектен тыс жиырма үшінші сессиясы&quot;&gt;[http://maslikhat.ontustik.gov.kz/news/%D0%BE%D2%A3%D1%82%D2%AF%D1%81%D1%82%D1%96%D0%BA-%D2%9B%D0%B0%D0%B7%D0%B0%D2%9B%D1%81%D1%82%D0%B0%D0%BD-%D0%BE%D0%B1%D0%BB%D1%8B%D1%81%D1%82%D1%8B%D2%9B-%D0%BC%D3%99%D1%81%D0%BB%D0%B8%D1%85%D0%B0-32/ Түркістан облыстық мәслихатының 2018 жылғы 5 маусымдағы кезектен тыс жиырма үшінші сессиясында мынадай мәселелер қаралды] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20190103210341/http://maslikhat.ontustik.gov.kz/news/%D0%BE%D2%A3%D1%82%D2%AF%D1%81%D1%82%D1%96%D0%BA-%D2%9B%D0%B0%D0%B7%D0%B0%D2%9B%D1%81%D1%82%D0%B0%D0%BD-%D0%BE%D0%B1%D0%BB%D1%8B%D1%81%D1%82%D1%8B%D2%9B-%D0%BC%D3%99%D1%81%D0%BB%D0%B8%D1%85%D0%B0-32/ |date=2019-01-03 }}&lt;/ref&gt;
 |уақыт белдеуі           = +6:00
 |биiктiктiң түрi         = 
 |орталығының биiктігі    = 506
 |климаты                 = 
 |ресми тілі              = 
  |тұрғыны                = {{өсім}} 1 028 673&lt;ref name=&quot;stat.gov.kz&quot;&gt;[https://stat.gov.kz/api/getFile/?docId=ESTAT333984 Қазақстан Республикасы халқының облыстар және астана, қалалар, аудандар, аудан орталықтары және кенттер бөлінісіндегі жынысы бойынша саны]&lt;/ref&gt;
  |санақ жылы             = 2019
  |тығыздығы              = 865
  |шоғырлануы             = {{өсім}} 1,8 млн&lt;ref name=&quot;kazinform&quot;&gt;{{Cite web|url=http://www.inform.kz/ru/proekt-razvitiya-aglomeracii-shymkenta-obsudili-v-akimate-yuko_a3082052|title=Проект развития агломерации Шымкента обсудили в акимате ЮКО|автор=kazinform|archiveurl=https://archive.is/Rz3Lf|archivedate=2018-05-05}}&lt;/ref&gt;
  |ұлттық құрамы          = [[қазақтар]] 65,04 %&lt;br&gt;[[өзбектер]] 18,50 %&lt;br&gt;[[орыстар]] 10,17 %&lt;br&gt;[[әзірбайжандар]] 1,78 %&lt;br&gt;[[татарлар]] 1,12 %&lt;br&gt;[[түріктер]] 0,75 %&lt;br&gt;[[корейлер]] 0,72 %&lt;br&gt;[[украиндар]] 0,30 %&lt;br&gt;басқалары 1,62 %&lt;ref&gt;{{Cite web|url=http://stat.gov.kz/getImg?id=ESTAT242525|title=2017 ж. Қазақстан Республикасы халқының жекелеген этностары бойынша саны|author=|website=|date=|publisher=}}&lt;/ref&gt;
  |конфессионалдық құрамы =[[мұсылман]]дар, [[Христиандық|христиан]]дар
  |этнохороним            = шымкенттік
 |телефон коды            = 7252
 |пошта индекстері        = 160000
 |автомобиль коды         = 17
 |идентификатор түрі      = КАТО
 |сандық идентификаторы   = 511010000
 |ортаққордағы санаты     = Shymkent
 |сайты                   = http://www.shymkent.gov.kz
 |сайт тілі               = kz
 |сайт тілі 2             = ru
 |сайт тілі 3             = en 
}}
'''Шымкент''' — [[Қазақстан]]дағы қала, Республикалық маңызы бар қала&lt;ref&gt;[https://kaz.nur.kz/1738055-nazarbaev-trkistan-oblysyn-kru-turaly-zarlykka-kol-kojdy.html Назарбаев Түркістан облысын құру туралы жарлыққа қол қойды]&lt;/ref&gt;, 2018 жылдың 19 маусымына дейінгі [[Түркістан облысы]]ның орталығы.

Қалада 1 121 809 адам тұрады (1 қазан 2019)&lt;ref name=&quot;stat.gov.kz&quot;&gt;[https://stat.gov.kz/api/getFile/?docId=ESTAT333984 Қазақстан Республикасы халқының облыстар және астана, қалалар, аудандар, аудан орталықтары және кенттер бөлінісіндегі жынысы бойынша саны]&lt;/ref&gt;. Қазақстанның басқа қалаларымен салыстырғанда тұрғыны жөнінен 3-ші орында. Осымен қатар, Шымкент Қазақстанның негізгі [[өнеркәсіп]], сауда және [[мәдениет|мәдени]] орталықтарының бірі болып табылады. Шымкент қаласы [[Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығы|ТМД]]-ның 2020 жылғы мәдени астанасы мәртебесіне ие болды.&lt;ref&gt;https://inbusiness.kz/kz/last/2020-zhyly-shymkent-kalasy-tmd-nin-madeni-astanasy-bolmak&lt;/ref&gt;

== Этимологиясы ==
Ғалымдар Шымкент туралы кездесетін әр түрлі тарихи деректерді атай отырып, қала атауының мағынасын &quot;бау-бақшалы қала&quot;, &quot;Жасыл қала&quot;, &quot;Шыммен қоршалған қала&quot; - деп түсіндіреді. Мысалы, шымға қатысты қала атауы былай деп түсіндіріледі: Шымкент [[түркі тілдері|түркінің]] &quot;Шым&quot; және [[парсы тілі|иранның]] &quot;Кент&quot; - қала, мекен деген сөздерінен құралған. Ал басқа түсіндірмеде қала атауы соғдының (иранның) &quot;чиминь-чемень&quot; яғни, көгалды, гүлденген алқап, ал бұған &quot;Кент&quot; сөзінің жалғануымен, &quot;жасыл (гүлденген) қала&quot; деген мағынаны білдіреді.

== Тарихы ==
[[Сурет:Ordabasy Plaza (Shymkent).jpg|thumb|350px| Ордабасы алаңы]]
Осы уақытқа дейін ғалымдардың көпшілігі қазіргі Шымкент қаласының аумағындағы қоныс мекендер [[11 ғасыр|XI]]−[[12 ғасыр|XII]] ғасырларда болған деген [[гипотеза]] болатын. Сонымен қатар Шымкенттің бұдан да ертеректе пайда болғаны жөнінде болжам бар. Бұған дәлел - археологиялық қазбалар мен құрылыс барысында табылған қабырлардың жерлеуші, мамандардың болжамы бойынша, біздің эрамызға дейінгі V-VІ ғасырларға тән.

Өткен ғасырдың басындағы қала қамалы болған жерде жақында бір еркек пен әйелдің мәйіті табылды, және ол зороастрлық салтпен жерленгендігі анықталып отыр, олай болса бұл мәйітке 1500 жыл. Бірқатар археолог-ғалымдардың пікірлері бойынша, бұл жерде үлкен қорым болған, егер бұл расталса, онда қаланың пайда болған мерзімі қайта қаралуы мүмкін. Біздің заманымызға жеткен жазба деректерде Шымкент алғаш рет елді мекен ретінде парсы тарихшысы Шараф ад-Дин Әли Йаздидің (1425 ж.) біздің жыл санауымыз бойынша 1365-1366 жылдардағы [[Әмір Темір]]дің әскери жорық-тары туралы жазған &quot;[[Зафар-Наме-Ий Тимури|Зафар Наме]]&quot; атты (&quot;Жеңіс кітабы&quot;) кітабында кездеседі.

Қандай болғанда да, қала ескі заманнан-ақ адамдардың өмір сүруіне қолайлы мекен болған. Оған ежелгі қоныстарға жүргізілген археологиялық қазба жұмыстары кезінде табылған мәдениет мұралары дәлел бола алады. Тау етегінде өзен бойындағы алқаптарда егіншілік пен жүзімдік, ал көгалды таулы жайылымдарда - мал шаруашылығы дамыған.

=== Көне Шымкент ===
Шымкент қаласының аймағы жүздеген жылдар бойы көптеген тарихи оқиғалардың куәсі болған. Қала бірнеше рет басқыншылардың жойқын шабуылдарына ұшыраған. [[Шыңғыс хан]] жорықтарға жасақтарымен қала арқылы өтіп, ақырында Шымкент Шыңғыс хан ұрпақтарының қол астына өткен. [[Ақ Орда (мемлекет)|Ақ Орда]] және [[Алтын Орда]] хандары жүргізген соғыстардың нәтижесінде қала [[Әмір Темір]]дің қол астына кіреді. [[XV ғасыр]]дың басынан Шымкент [[18 ғасыр|XVIII ғасыр]]дың жартысына дейін [[Жоңғар шапқыншылығы|Жоңғар шапқыншыларының]] тонауына ұшырайды. Сансыз соғыстар мен өзара тартыстар жергілікті халықтардың өміріне қайғы-қасірет әкелгенімен, Сайрам оазисі-жер өңдеу мен бау-бақша және қол өнері өркендеген аймақ болып қала берді.

[[XVII ғасыр]]да және [[XIX ғасыр]]дың бірінші жартысында Шымкентті билеп алу мақсатында [[Қоқан хандығы|Қоқан]] және [[Бұхара хандығы|Бұхара]] хандықтары күрес жүргізді. 1810-1864 ж.ж. Шымкент [[Қоқан хандығы]]ның билігіне өтіп, хан өкілінің резиденциясы болды. Мұнда Қоқан әскерлерінің саны жағынан үлкен гарнизоны тұрақтап, қала негізінен әскери қамал ретінде пайдаланылды. 1864 жылы қала орыс әскерлерінің тіке шабуылымен алынды. Қазақстан мен [[Орта Азия]]ның [[Ресей]]ге қосылуы аяқталған соң, Шымкент Жаңақоқан бағытының құрамында болып, соңынан [[Түркістан уезі]]ның, ал 1867 жылдан Түркістан генерал-губернаторлығына қарасты [[Сырдария облысы (Ресей империясы)|Сырдария облысының]] уездік қаласы болды. Осы кезден бастап Шымкент Еуропалық Ресей мен Батыс Сібірді Орта Азиямен жалғайтын, маңызды транзиттік мекенге айналды. XIX ғасырдың соңында қалада сауда-саттық дамыған: - 19 мануфактуралык, 70 ұсақ-түйек дүкені, 50 шайхана, 10 [[Керуен Сарай|керуенсарай]], 9 тамақ-тандыру орны, 27 ұн дүкені, ал XX ғасырдың басында - 3 май шайқататын, 5 тері илейтін, 15 кірпіш шығаратын, 26 диірмен, 4 мақта тазалайтын, ұсақ өнеркәсіп, 15 ұстахана және 15 сабын қайнататын өндіріс орындары бар үлкен өнеркәсіп қалаға айналды.

Қала экономикасының дамуында 1883 ж. ашылған дәрі-дәрмек өндіретін сантонин (кейінгі &quot;Химфарм&quot; АҚ химия-фармацевтикалық зауыты) зауыты маңызды рөл атқарып, оның өнімдері экспортқа шығарылатын. Шымкент сантониносының сапасы өте жоғары болды, сондықтан ол ішкі нарықта үлкен сұранысқа ие болды. Оңтүстік Қазақстанның табиғи-климаты дермененің өсуіне қолайлы, ал дермене сантонино өндіріс жершарында өте сирек кездеседі. Сондықтан да Шымкенттің алғашқы және қазіргі таңбасында (герб) дермене бұтақшасы бейнеленген.

1914 жылы Қазақстанның [[Ресей империясы]]на қосылуының 50 жылдығына орай қалаға орыс генералы [[Михаил Григорьевич Черняев|Черняевтің]] есімі берілді, бірақ 1921 жылы қала Шымкент атауына қайта ие болды. [[XX ғасыр]]да қала тарихының жаңа кезеңі басталды. Қала халқы елдегі үлкен өзгерістер нәтижесінде жаңа жетістіктерге жете бастады. Қалада жаңа өндіріс орындары салынып, оқу орындары мен [[ғылым]], [[мәдениет]] ошақтары ашылды. Қала келбеті жаңа тұрғын үйлер, гүлзар, көшелері, саябақтарымен ажарлана түсті. 30-шы жылдары Шымкентте қорғасын зауыты салынды. Бүл алып өндіріс орны [[Кеңестік Социалистік Республикалар Одағы|КСРО]]-дағы өндірілетін қорғасынның 70%-н беріп отырды. Қалада май комбинаты, шұлық және айна фабрикалары іске қосылды. 1932 жылы ауылшаруашылық авиациясының базасы құрылып, бұл [[Шымкент Халықаралық Әуежайы|Шымкент әуежайы]]ның негізін қалады.

[[Ұлы Отан соғысы]] жылдары Шымкент қаласы [[Кеңестік Социалистік Республикалар Одағы|КСРО]]-дағы маңызды қалалардың біріне айналды. Соғыс жүріп жатқан аймақтардан бұл жерге елдегі бірқатар өндіріс орындары, 17 [[Фабрика|зауыт]] пен [[фабрика]]лар көшіріліп әкелінді. Қала [[танк]]терге қажетті қосалқы бөлшектер, снарядтар, [[Металдар|металл]],  [[қорғасын]], оптикалық қүралдар және басқа да өнімдерді өндірді. Шымкентке өсімдіктер ғылыми-зерттеу институты және Харьковтегі авиация училищесі көшірілді. Ұлы Отан соғысы жылдары майдан даласында ондаған мың шымкенттіктер жаумен шай-қасып, 7 жерлесімізге Кеңес Одағының батыры атағы берілді.

Соғыстан кейінгі 50-80-інші жылдары экономика дами бастады. Қалада жаңадан ірі кәсіпорындар құрылды. Олардың ішінен мақта-қағаз комбинаты, қаракөл, цемент, гидролиз зауыттары, &quot;Восход&quot; тігін фабрикасы, металлқұрастыру және тұрғын үй құрылысына қажетті материалдарды өндіретін кәсіпорынды, &quot;Электроаппарат&quot; зауыты, ал, тамақ өнер-кәсібінен ет, сүт, сыра, салқындатылған сусындарды шығаратын кәсіпорындарды атауға болады. Химия өнеркәсібі жедел дамыды. Шымкентте фосфор, шина және мұнай өңдеу сияқты алып зауыттар салынып, Омбы-Павлодар-Шымкент мұнай құбыры тартылды. Тұрғын үй салу қарқындап жүріп жатты. Жаңа мөлтекаудандар, көшелер, даңғылдар, саябақтар, скверлер пайда болды. Білім беру, медицина және мәдениет мекемелерінің саны өсіп, спорттық-сауықтыру кешендері салынды. Жаңадан салынған демалыс кешені құрамында дендробақ, [[Шымкент хайуанаттар бағы|зообақ]], жасанды көл және ипподром бар.

== Қала гербі ==

{| class=&quot;wikitable&quot;
|-
! 1866 жылғы Шымкент гербінің жобасы &lt;ref name=&quot;geraldika&quot;&gt;-{&quot;Материалы геральдического архива В.Маркова&quot;}-&lt;/ref&gt;:
! 1909 жылдың 21-көкегінде бекітілген Шымкент уездік қаласының гербі&lt;ref name=&quot;geraldika&quot; /&gt;:
! Шымкент қаласының ескірген бейресми гербі (2008ж. тамыз айына дейін) &lt;ref name=&quot;geraldika3&quot;&gt;[http://geraldika.ru/symbols/6489 -{&quot;ГЕРАЛЬДИКА.РУ&quot;}-]&lt;/ref&gt;:
! Шымкенттің қазіргі гербі&lt;ref name=&quot;geraldika2&quot;&gt;[http://www.shymkent.gov.kz/ &quot;Шымкент қаласы әкімшілігінің ресми сайты&quot;] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20080818213220/http://www.shymkent.gov.kz/ |date=2008-08-18 }}&lt;/ref&gt;:
|-
| [[Сурет:Chimkent (Semirechye Oblast, 1866).gif|90px]]
| [[Сурет:Chimkent (Semirechye Oblast, 1909).gif|90px]]
| [[Сурет:Шымкент.png|90px]]
| [[Сурет:Coat_of_arms_of_Shymkent.png|90px]]
|}

== Халқы ==

Шымкент  қаласы халқының саны&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://pop-stat.mashke.org/kazakhstan-cities.htm|title=City &amp; town of Kazakhstan|publisher=pop-stat.mashke.org|lang=en|accessdate=2016-03-29}}&lt;/ref&gt;

{| class=&quot;wikitable&quot;
|-
! 1897!!	1908!!	1913!!1939!!	1959!!	1970!!	1977!!	1979!!	1989!!	1992
|-
|11 194	
|17 000	
|19 000	
|74 000	
|153 000	
|247 000	
|303 000	
|321 535	
|392 977	
|405 500
|}

{| class=&quot;wikitable&quot;
|-
! 1993!!	1994!!	1995!!	1996!!	1997!!	1998!!	1999!!	2000!!	2001!!	2002
|-
|409 700	
|411 400	
|414 400	
|417 900	
|417 400	
|419 700	
|435 300	
|482 900	
|502 700	
|506 700
|}

{| class=&quot;wikitable&quot;
|-
! 2003!!	2004!!	2005!!	2006!!	2007!!	2008!!	2009!!	2010!!	2011!!	2012
|-
|513 100	
|521 200	
|526 100	
|535 100	
|554 600	
|602 300	
|615 000	
|629 100	
|642 600	
|662 300
|}

{| class=&quot;wikitable&quot;
|-
! 2013!!	2015!!	2016
|-
|683 300	
|858 147	
|885 799
|}

== Әкімшілік-аумақтық бөлінісі ==
Алғаш рет қаланы аудандарға бөлу 1945 жылы енгізілді. Сол кезде Центральный, Железнодорожный және Заводской әкімшілік аудандары құрылды.&lt;ref name=&quot;АТД 1945&quot;&gt;{{Cite web |url=http://elib.nklibrary.kz/pdf/kaz_ssr/unik1.htm#akmo |title=КАЗАХСКАЯ ССР. АДМИНИСТРАТИВНО-ТЕРРИТОРИАЛЬНОЕ ДЕЛЕНИЕ. На 1 января 1945 года. |accessdate=2017-03-28 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20170829134325/http://elib.nklibrary.kz/pdf/kaz_ssr/unik1.htm#akmo |archivedate=2017-08-29 |deadlink=yes }}&lt;/ref&gt;.

КСРО-ның тарауы қарсаңында 1989 жылғы Бүкілодақтық халық санағы мәліметтері бойынша қала 3 ауданнан тұрған: Абай, Еңбекші, Дзержинский (кейінірек Әл-Фараби болып өзгерген).

Қазіргі таңда Шымкент 4 әкімшілік ауданнан тұрады: [[Абай ауданы (Шымкент)|Абай]], [[Еңбекші ауданы]], [[Әл-Фараби ауданы]] және [[Қаратау ауданы]].

== Экономика және бизнес ==

[[Сурет:Mega Center Shymkent.jpg|thumb|350px|left| Мега-орталық Шымкент]]
Шымкент – [[инфрақұрылым]]ы жақсы дамыған, [[Қазақстан]]ның жетекші [[өнеркәсіп]] және [[экономика]]лық орталықтарының бірі. Қалада [[түсті металлургия]], [[машина жасау]], химия, мұнай өңдеу және тамақ өнеркәсібін дамытып отырған 69 өнеркәсіптік кәсіпорын бар.

Мұнай, химия және фармацевтика өнеркәсібінде &quot;Петро Казахстан Ойл Продактс&quot; АҚ (мұнай өңдеу), &quot;Интеркомшина&quot; (доңғалақ өңдеу), &quot;Химфарм&quot; (дәрі-дәрмек ендіру) сияқты ірі кәсіпорындар жұмыс істеуде. Ал, металлургияда &quot;Южполиметалл&quot; АҚ (қорғасын және т.б. өнімдер), машина жасауда &quot;Карданвал&quot; (автомобильдер мен тракторларға қажетті қосалқы бөлшектер өндіру), &quot;Южмаш&quot; (ұсталық пресс машиналарын, қосалқы белшектер және қүрал-жабдықтар өндіру), &quot;Электроаппарат&quot; (қуатты электр қосқыштары және т.б. өнімдерді өндіру) кәсіпорындары бар.

Жеңіл өнеркәсіпте алдыңғы қатардағы кәсіпорындарға – &quot;Восход&quot; фабрикасы (жүннен костюм, пальто, күртке тоқу), &quot;Адал&quot; (тоқыма өнеркәсібі), &quot;Эластик&quot; (шүлық тоқу) жатады. Құрылыс материалдарын өндіруде &quot;Шымкентцемент&quot; АҚ (цемент өндіру) және &quot;Құрылыс материалдары&quot; (құрылысқа қажетті кірпіштерді өндіру) және басқа да кәсіпорындар бар.

Тамақ өнеркәсібін өндіретін ірі кәсіпорындардың ішінен &quot;Шымкентмай&quot; және &quot;Қайнар&quot; (мақта шитінен, күнбағыстан зығыр, соядан тазартылған май шығаратын және т.б. өнімдер), &quot;Шымкентпиво&quot; (сыра өндіру), &quot;Визит&quot; (салқындатылған сусындар) акционерлік қоғамдарын атауға болады. Сонымен қатар, қала шаруашылығында өздерінің дамыған бизнесімен және сапалы өнімдерімен көзге түскен түрлі саладағы фирмалар жұмыс істеп келеді. Коммуналдық қызметжүйесі: қалалықжәне қала-аралық көліктер даму үстінде.

2002 жылдың қорытындысы бойынша [[Түркістан облысы|Оңтүстік Қазақстан облысы]] тұрғындарының жеке қаржысымен үй салу жағынан Астанадан кейінгі қатардан көрінді (республика көлемінде 17%). Тұрғын үй салумен қоса, жаңа кәсіпорындардың қүрылысын салу қарқынды түрде жүріп жатыр. Кейбір компаниялар жарамсыз қалған ескі ғимаратттардың орнына сәулетті де, сәнді тұрғын үйлерін салуда.

Қалада 2000 жылға дейін болған қонақтар Шымкенттің көркейіп келе жатқанына таңғалып, тамсанады. &quot;Қала келбеті саябақтар, скверлер, демалыс орындары және сәнді ғимараттармен ажарланып келеді. Мұнда іссапармен келушілер бизнеске қатысты мәселелерді сәтті шешумен қатар, бос уақыттарын да қызықты өткізе алады&quot; – деп жылы лебіздерін білдіреді.

Шымкент қаласының өнеркәсіп өнімі 2018 жылмен салыстырғанда 15 пайызға өсті. Ауыл шаруашылық өнімі 6,3 пайызға, тұрғын үй құрылысы 19,2 пайызға, ал, бөлшек сауда 7,1 пайызға артты. 
 
Индустриалды-инновациялық даму бағдарламасы аясында Шымкентте 3 жылда 24 кәсіпорын ашылып, 1300 тұрақты жұмыс орны пайда болды.

Қалада 2 индустриалды аймақ тиімді жұмыс істейді. Қазіргі таңда, 64 млрд.теңге инвестициялар тартылып, 72 жоба іске қосылды, 4 мыңнан астам адам жұмыспен қамтылды.

== Инвестициялық әлеуеті ==
2019 жылдың соңында Шымкент қаласының экономикасына 194,5 млрд. теңге инвестиция тартылды. 2019 жылы қалада жалпы құны 25,6 млрд.теңгеге 10 инвестициялық жоба жүзеге асырылып, жаңа 420 жұмыс орны ашылды. Қалада 2 индустриалды аймақ бар (Оңтүстік - 337 га және Тассай - 89 га). Индустриалды аймақтарға бөлінген жердің жалпы ауданы 426 га құрайды.

Шымкентте жалпы құны 33 млрд. теңгені құрайтын алты инвестициялық жобамен көліктік-логистикалық аймақ құру жобасы жүзеге асырылуда. Жалпы жер көлемі 92 га құрайды.

Қалаға инвесторларды тарту мақсатында ауданы 306 гектар болатын «Жұлдыз» атты жаңа индустриалды аймақ құрылуда. Бірінші кезеңде 76 га (2020–2021), екінші кезеңде - 230 га (2021–2022) жер игеру жоспарлануда.

Сонымен қатар, әлеуетті инвесторларды қосымша ынталандыру мақсатында аумағы 136 гектар болатын Шымкент агроөнеркәсіптік аймағын құру процесі басталды, онда көтерме және бөлшек сауда қоймалары мен ауылшаруашылық кәсіпорындары орналасатын болады. Құны 8 млрд. теңге болатын 6 инвестициялық жобаны жүзеге асыру жоспарлануда.

Сондай-ақ, қалада 427 гектар аумақта «Шымкент сити» қала құрылысы бойынша арнайы экономикалық аймағын құру жұмыстары жүргізілуде. Жобаны іске асыру барысында «Highvill» ([[Корея Республикасы|Оңтүстік Корея]]), «Kinder World» ([[Сингапур]]), «Eryapi» ([[Түркия]]) компанияларын тарту көзделген. Жоба аясында қала экономикасына 1,5 млрд. [[Америка Құрама Штаттары|АҚШ]] доллары көлемінде  шетелдік инвестиция тартылатын болады. Жоба қаланың 50 мың тұрғынын баспанамен қамтамасыз етуді көздейді.

== Қаланың БАҚ-ы ==
* «[[Оңтүстік Қазақстан (газет)|Оңтүстік Қазақстан»]] сондай-ақ, орыс және өзбек тілдерінде шығады [http://www.oks.kz Газет сайты]
* «[[Шымкент келбеті|Шымкент Келбеті»]] қалалық қоғамдық-саяси газет,  [http://www.shymkent.com/panorama Газеттің Шымкент бизнес-порталындағы мұрағаты] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20100204044345/http://www.shymkent.com/panorama |date=2010-02-04 }}
* «[[Рабат (газет)|Рабат»]] облыстық апталық қоғамдық газет,  [http://www.texac.kz/ Газет сайты]
* «[[Замана]]» газеті [http://www.zamana.kz Газет сайты]
* «[[Шара-Бара]]» апталық жарнама газеті [http://sharabara.kz/ Газет сайты] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20100305194836/http://sharabara.kz/ |date=2010-03-05 }}

== Өнер және мәдениет ==

Қалада жүзеге асырылып жатқан мәдениет саясаты Оңтүстік Қазақстанда жасайтын ұлттық мәдени-полиэтникалық қоғамдардың қалыптасқан мәдениетін, салт-дәстүрлерін, достықты, татуластықты жандандыруға бағытталған. Шымқалада қазақ, славян, өзбек, башқұрт, татар, неміс, еврей, корей, әзірбайжан және басқа, барлығы 16 ұлттық мәдени орталықтар жұмыс істеуде. Олардың белсене қатысуы және қолдауымен ұлттық саясат және тұрғындардың бос уақытын ұтымды ұйымдастыру мәселелері оң шешімін тауып келеді.

2002 жылы Шымкентте «Ардагерлер аллеясы» қайта жандандырылды. Қалада 8 саябақ пен сквер жұмыс істейді. Олардың үшеуінің негізі XIX ғ. ортасы мен XX ғ. басында қаланған. [[Шәмші Қалдаяқов]] атындағы облыстық филармония жемісті жұмыс істеуде. 3 мәдениет сарайының залдары ешқашан да бос болмайды. Үш кинотеатрда қазіргі заманның фильмдерін тамашалауға болады. Қангүй мемлекеті дәуірінің бірегей экспонаттары облыстық өлкетану мұражайында қойылған. Қалада 28 кітапхана бар.

Облыстың мәдени өміріндегі атаулы оқиға – 1967 жылы қазақ және орыс драмалық театрлары ғимаратының құрылысы. Ол жерлерде ҚазКСР халық әртістері [[Айша Төкебайқызы Абдуллина|Айша Абдуллина]], [[Жұмабике Серікбаева]] жұмыс істеген. 60-80 жылдары ақын [[Омарбай Малқаров]], халық ақындары [[Көпбай Омаров]], [[Әселхан Қалыбекова]], жазушылар [[Әбжапар Жылқышиев]], [[Нәмет Сүлейменов]], [[Уәлихан Сүлейменов]], [[Ханбибі Есенқарақызы|Ханбибі Есенқараева]], [[Олег Постников]], [[Юрий Васильевич Кунгурцев|Юрий Кунгурцев]], [[Мархабат Байғұт]] шығармашылық шарықтау кездері. Қазақ театрлық өнерінің негізін қалаушылар халық әртістері [[Хадиша Бөкеева]], [[Ғайни Хайруллина]], [[Құрманбек Жандарбеков]], ақын әрі қоғамдық қайраткер [[Мұхтар Шаханов]], композитор [[Шәмші Қалдаяқов]], жазушылар [[Федор Ермолаевич Чирва|Фёдор Чирва]] мен [[Еділбаев Жұмабек|Жұмабек Еділбаев]] біздің жерлестеріміз.

[[Сурет:The Technology University (Shymkent).jpg|thumb|300px|right|М. Әуезов атындағы Оңтүстік Қазақстан мемлекеттік университеті]]
Абай атындағы мәдениет және демалыс саябағы, аквабағы, техносаябағы, «Кең-баба» этнографиялық саябағы, «Nimex Land» пен «Бамзик» ойын-сауық орталықтары балалар мен үлкендердің сүйікті демалыс орындарына айналған. Әрине, қаланың солтүстік бөлігін дендробақ, зообақ, [[ипподром]]мен байланыстыратын ұзындығы 6 шақырымдай балалар темір жолының алатын орыны айрықша.

Қала аумағындағы көне қалашық пен қамалдарда археологиялық қазба жұмыстары жүргізіліп, қала тарихы жөнінде кешен жасау қолға алынып отыр. Қалада көрнекті ғалым, мәдениет, спорт майталмандары мен халық батырларына ескерткіштер орнатылған. Облыс және қала өз жерлестерін мақтан тұтады. Мұнда тілтанушы, мүше-корреспондент М.Балақаев, геология ғылымдарының докторы П.Тәжібаева, түркітанушы, академик С.Кеңесбаев, филология ғылымдарының докторлары Қ.Бектаев пен А.Байтанаев, академик Т.Тәжібаев туған.

== Туризм және демалыс ==

Шымкент ежелден-ақ саяхатшылар мен ғалымдардың назарын өзіне аударған. Қала [[Түркістан облысы]]ның әкімшілік орталығы болғандықтан, аумақтың түкпір-түкпіріне апаратын барлық туристік бағыттар заңды түрде осы жерден басталады. Қалада жиырма арнайы мамандандырылған фирмалар мен мекемелер туристік қызмет көрсетумен айналысуда.

Туристік бағыттар тарихи орындар мен экзотикалық аудандарға бару, аң-құс пен балық аулау, тау туризмі секілді салаларды қамтиды. Оңтүстік Қазақстан өңірінде калың [[жұртшылық]] зиянат жасайтын [[Ислам]] дінінің қасиетті орындары мен сәулеттік құрылыстары жеткілікті десек жаңылыспаймыз.

Өлкенің тарихи құндылықтары мен зиянат ету орындарына барудағы алғашқы қадам, екінші [[Мекке]] атанған-тарихи [[Түркістан облысы|Түркістаннан]] басталады. Мұнда түркі халықтарының рухани астанасы, көне дәуірдегі өркениет орталыктарының бірі ретінде [[ЮНЕСКО]]-ның тізіміне енген, әлемге танымал тарих және мәдениет ескерткіштері мол қасиетті қалаға барып, әулие-әмбиелергетәуету мүмкіндігі жасалған. Шымкент шаhарының пайда болуына өзіндік үлесін қосқан көне Сайрам каласы [[Ұлы Жібек жолы|Ұлы жібек жолының]] бойындағы басты сауда және қолөнер орталығы болған [[Отырар]] қалашығы. [[Қожа Ахмет Ясауи|Қожа Ахмет Яссауи]], [[Арыстан баб кесенесі|Арыстан-баб кесенелері]] мен басқа да құндылықтар туристер жүрегінде терең әсер қалдырады.
[[Сурет:KazakhMountains.jpg|thumb|350px|left]]
[[Тәңір тауы|Тянь-Шань]] сілемдері мен [[Қызылқұм (шөл)|Қызылқұм]] шөлінің арасында орналасқан Оңтүстік Қазақстанның бірегей аумақтық жағдайы бір күннің ішінде қар жамылған таудан қыздырылған құмға ойысуға мүмкіндік жасайды. Осыдан келіп бір облыстың өзінде сан алуан: заңғар таулық, далалық, қүмдық , және жартылай құмдық табиғи-климаттық аймақтарға бөлініп, онда аң-қүс пен өсімдіктің түр-түрін кездестіре аласыздар. Аумағы 100 мың шаршы шақырым жерден қар барысы, аю, дала түлкісі-қарсак, тау ешкісі мен шөлейттерде жасайтын жайран, тағылан, борсық, [[Гималай]] ұлары мен дуадақты кездестіру - әлемде сирек болатын жайт.

Осы аумақтағы табиғаттың қайталанбас інжу-маржандарының бірі - Орта Азиядағы байырғы қорық - [[Ақсу-Жабағылы қорығы|Ақсу-Жабағылы]] болып табылады. Батыс Тянь-Шань сілемдерінде орналасқан оның теңіз деңгейінен биіктігі 1000 метрден 4280 метрге жетсе, көлемі 75043 гектарды алып жатыр. Қорықтың ландшафты әдемі, ауқымды әрі ғылым мен өнер үшін баға жетпес қүндылыққа ие. Мүнда көне дәуірге тән өсімдік пен жануарлардың көптеген түрі бастапқы қалпында сақталған. Қасқабүлақ тауының тас қатпарларына ата-бабаларымыз салып кеткен көне кескін, бейнелердің ғалымдар мен туристер үшін айрықша қызығушылық туғызатыны анық.

Аталмыш аумақтағы рекреациялық қорға бай экзотикалық орындар катарына Қаратау бөктеріне жақын жайғасқан Қызылкөл, табиғаты ғажайып «Бадам» шатқалындағы «Қырыққыз» туристік базасы мен Батыс Тянь-Шань сілемдеріндегі «Ақмешіт» және «Біркөлік» демалыс аймақтары, «Сайрам-су» шатқалындағы «Альтекс» спорт кешені, [[Машат өзені]]ндегі шатқал, Шардара су қоймасы, емдік минералдық бүлақ суы бар Сарыағаш ауданының шипажай аймағы және т.б. жатқызамыз.

Ойын-сауықтық, мәдени және боулинг орталықтары, бильярд клубтары, жоғары дәрежедегі қонақ үй сервистері, күн талабына сай дәмханалар мен мейрамханалар, ғажайып қалалық демалыс аймағы, туристер мен демалушыларға мінсіз қызмет көрсетуге әзір. Бұған көне де, мәңгі жас Шымқала түрғындарының ақкөңіл, ақ жарқын жүздері мен қонакқжайлылығын қосыңыз.

== Спорт және денсаулық ==
[[Сурет:The Region hospital of South Kazakhstan (Shymkent-city).jpg|thumb|300px|Облыстық клиникалық аурухана]]
Қаладағы 100-ге жуық спорт залдар, 7 стадион, 5 жүзу бассейні, 3 спорт кешені, жеңіл атлетикалық манеж көпшіліктің игілігіне қызмет көрсетуде. Бізден есімдері әлемге әйгілі талай чемпиондар шыққан. Келешекте 4 олимпиада резервін дайындайтын балалар мен жас өспірімдердің мамандандырылған спорт-мектебі мен жекеменшік спорт секциялары, клубтары талай чемпиондарды дайындап, шығаратынына күмәніміз жоқ. Қалалық ипподромда балалардың ат спорт мектебі жұмыс істейді.

Шымкент қаласының тұрғыны бола отырып, атақты қазақстандық спортсмен, бірнеше дүркін Еуропа мен әлем чемпионы, гимнастшы Нелли Ким бес олимпиядалық медаль жеңіп алып, әлем спортының аңызына айналды.

Шымкентте облыстық және қалалық бағыныстағы бірқатар ауруды алдын-алу мекемелері жұмыс істейді. 21 стационарлық аурухана мекемесі (15 аурухана мен 6 диспансер), 19 дербес ауруханалық-емханалық мекеме, 2 фельдшерлік-акушерлік пункт, жедел медициналық жәрдем стансасы тұрғындарға қызмет көрсетуде.

Бұған Ана мен бала денсаулығын қалпына келтіру, салауатты өмір сүру, медицина және апат, қан қүю, диагностика және кардиология орталықтары, балалар үйі, «Қарлығаш» шипажайы, дезинфекциялык станса, басқа да мемлекеттік және жекеменшік медицина мекемелерін қосуға болады. Медицина Академиясы мен медициналық колледжде жоғары білікті оқытушылар, соның ішінде медицина саласына еңбегі сіңген денсаулық сақтау қызметкерлері істеп жүр.

== Шымкент қаласының суреттері ==

&lt;gallery&gt;
Сурет:Shymkent night panorama.jpg|Қаланың түнгі көрінісі
Сурет:Alley in Shymkent-city.jpg|Шымкент аллеясы
Сурет:Turkistanakaya street (Shymkent-city).jpg|Түркістан көшесі
Сурет:The ark in Shymkent-city.jpg|Шымкенттің аркадасы
Сурет:The Railway staishon The in Shymkent.jpg|Шымкент Темір жол вокзалы
Сурет:Building of the South Kazakhstan region's Administration (Shymkent).jpg|Түркістан облысының әкімшілігі
Сурет:Tauke-Khan Avenue at Night (Shymkent-city).jpg|Тәуке хан көшесінің түнгі көрінісі
Сурет:New Buildings in Kunaev's Boulevard2.jpg|Қаланың жаңа ғимараттары
&lt;/gallery&gt;

== Бауырлас қалалар ==
* {{flagicon|Turkey}} [[Измир]] ([[Түркия]])
* {{flagicon|Italy}} [[Гроссето]] ([[Италия]])
* {{flagicon|Belarus}} [[Могилев|Могилёв]] ([[Беларусь|Белоруссия]])
* {{flagicon|Thailand}} [[Паттайя]] ([[Тайланд|Таиланд]])
* {{flagicon|Tajikistan}} [[Ходжент]] ([[Тәжікстан]])
* {{flagicon|England}} [[Стивенедж]] ([[Англия]])
* {{flagicon|China}} [[Байинь]] ([[Қытай]])
* {{flagicon|Greece}} [[Ахарнон]] ([[Грекия]])
* {{flagicon|Turkey}} [[Ескішехир]] ([[Түркия]])

== Ескертпелер ==
&lt;references/&gt;

== Ақпарат көздері ==

* Шымкент қаласы әкімдігінің ресми сайты [http://www.shymkent.gov.kz/kaz/] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120806011842/http://www.shymkent.gov.kz/kaz/ |date=2012-08-06 }}
* Түркістан облысы әкімдігінің ресми сайты [http://www.ontustik.gov.kz/] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120704135542/http://ontustik.gov.kz/ |date=2012-07-04 }}
* [http://www.e-shymkent.kz &quot;Шымкент аймақтық порталы&quot;]
* Подушкин Н. П. Когда родился Шымкент?//Шымкент. Историко-информационный путеводитель. Шымкент, 1998.
* ОҚО Статистика департаменті

== Сілтемелер ==
* [http://www.shymkent.gov.kz {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20080818213220/http://www.shymkent.gov.kz/ |date=2008-08-18 }} Шымкент қаласы әкімдігінің ресми сайты]
* [http://www.e-shymkent.kz Виртуалды Шымкент]

{{Қазақстан Республикасының әкімшілік аумақтары}}
{{Қазақстан қалалары}}

[[Санат:Шымкент]]
[[Санат:Жібек жолының бойындағы қалалар]]
[[Санат:Республикалық маңызы бар қалалар]]</text>
      <sha1>7arfc6xqa0iq52oa1r8zd2cvqg3ock8</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3053759</id>
      <parentid>3053754</parentid>
      <timestamp>2022-07-22T10:01:23Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Білгіш Шежіреші</username>
        <id>68287</id>
      </contributor>
      <comment>/* Әкімшілік-аумақтық бөлінісі */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="48349" xml:space="preserve">{{Елді мекен-Қазақстан
 |статусы                 = Қала
 |атауы                   = Шымкент
 |сурет                   = Shymkent city downtown.jpg
 |әкімшілік күйі          = [[Республикалық маңызы бар қала]]
 |елтаңба                 = Coat of arms of Shymkent.gif
 |ту                      = 
 |елтаңба сипаттамасы     = 
 |ту сипаттамасы          = 
 |елтаңба ені             = 
 |ту ені                  = 
  |lat_deg= 42|lat_min= 18|lat_sec=
  |lon_deg= 69|lon_min= 36|lon_sec=
  |CoordAddon=type:
  |CoordScale             = 
 |ел картасының өлшемi    = 300 
 |облыс картасының өлшемi = 
 |аудан картасының өлшемi = 
 |облысы                  = 
 |кестедегі облыс         = Түркістан облысы
 |ауданы                  = 
 |кестедегі аудан         = 
 |мекен түрі              = Аудандар саны
 |мекені                  = 
 |кестедегі мекен         = 
 |ішкі бөлінісі           = 4 аудан
 |әкімі                   = [[Мұрат Әйтенов]]
 |құрылған уақыты         = XIІ ғ.
 |алғашқы дерек           = 
 |бұрынғы атаулары        = Чимкент, Черняев, Неджикет
 |статус алуы             = 
 |жер аумағы              =  1162,8&lt;ref name=&quot;Түркістан облыстық мәслихатының 2018 жылғы 5 маусымдағы кезектен тыс жиырма үшінші сессиясы&quot;&gt;[http://maslikhat.ontustik.gov.kz/news/%D0%BE%D2%A3%D1%82%D2%AF%D1%81%D1%82%D1%96%D0%BA-%D2%9B%D0%B0%D0%B7%D0%B0%D2%9B%D1%81%D1%82%D0%B0%D0%BD-%D0%BE%D0%B1%D0%BB%D1%8B%D1%81%D1%82%D1%8B%D2%9B-%D0%BC%D3%99%D1%81%D0%BB%D0%B8%D1%85%D0%B0-32/ Түркістан облыстық мәслихатының 2018 жылғы 5 маусымдағы кезектен тыс жиырма үшінші сессиясында мынадай мәселелер қаралды] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20190103210341/http://maslikhat.ontustik.gov.kz/news/%D0%BE%D2%A3%D1%82%D2%AF%D1%81%D1%82%D1%96%D0%BA-%D2%9B%D0%B0%D0%B7%D0%B0%D2%9B%D1%81%D1%82%D0%B0%D0%BD-%D0%BE%D0%B1%D0%BB%D1%8B%D1%81%D1%82%D1%8B%D2%9B-%D0%BC%D3%99%D1%81%D0%BB%D0%B8%D1%85%D0%B0-32/ |date=2019-01-03 }}&lt;/ref&gt;
 |уақыт белдеуі           = +6:00
 |биiктiктiң түрi         = 
 |орталығының биiктігі    = 506
 |климаты                 = 
 |ресми тілі              = 
  |тұрғыны                = {{өсім}} 1 028 673&lt;ref name=&quot;stat.gov.kz&quot;&gt;[https://stat.gov.kz/api/getFile/?docId=ESTAT333984 Қазақстан Республикасы халқының облыстар және астана, қалалар, аудандар, аудан орталықтары және кенттер бөлінісіндегі жынысы бойынша саны]&lt;/ref&gt;
  |санақ жылы             = 2019
  |тығыздығы              = 865
  |шоғырлануы             = {{өсім}} 1,8 млн&lt;ref name=&quot;kazinform&quot;&gt;{{Cite web|url=http://www.inform.kz/ru/proekt-razvitiya-aglomeracii-shymkenta-obsudili-v-akimate-yuko_a3082052|title=Проект развития агломерации Шымкента обсудили в акимате ЮКО|автор=kazinform|archiveurl=https://archive.is/Rz3Lf|archivedate=2018-05-05}}&lt;/ref&gt;
  |ұлттық құрамы          = [[қазақтар]] 65,04 %&lt;br&gt;[[өзбектер]] 18,50 %&lt;br&gt;[[орыстар]] 10,17 %&lt;br&gt;[[әзірбайжандар]] 1,78 %&lt;br&gt;[[татарлар]] 1,12 %&lt;br&gt;[[түріктер]] 0,75 %&lt;br&gt;[[корейлер]] 0,72 %&lt;br&gt;[[украиндар]] 0,30 %&lt;br&gt;басқалары 1,62 %&lt;ref&gt;{{Cite web|url=http://stat.gov.kz/getImg?id=ESTAT242525|title=2017 ж. Қазақстан Республикасы халқының жекелеген этностары бойынша саны|author=|website=|date=|publisher=}}&lt;/ref&gt;
  |конфессионалдық құрамы =[[мұсылман]]дар, [[Христиандық|христиан]]дар
  |этнохороним            = шымкенттік
 |телефон коды            = 7252
 |пошта индекстері        = 160000
 |автомобиль коды         = 17
 |идентификатор түрі      = КАТО
 |сандық идентификаторы   = 511010000
 |ортаққордағы санаты     = Shymkent
 |сайты                   = http://www.shymkent.gov.kz
 |сайт тілі               = kz
 |сайт тілі 2             = ru
 |сайт тілі 3             = en 
}}
'''Шымкент''' — [[Қазақстан]]дағы қала, Республикалық маңызы бар қала&lt;ref&gt;[https://kaz.nur.kz/1738055-nazarbaev-trkistan-oblysyn-kru-turaly-zarlykka-kol-kojdy.html Назарбаев Түркістан облысын құру туралы жарлыққа қол қойды]&lt;/ref&gt;, 2018 жылдың 19 маусымына дейінгі [[Түркістан облысы]]ның орталығы.

Қалада 1 121 809 адам тұрады (1 қазан 2019)&lt;ref name=&quot;stat.gov.kz&quot;&gt;[https://stat.gov.kz/api/getFile/?docId=ESTAT333984 Қазақстан Республикасы халқының облыстар және астана, қалалар, аудандар, аудан орталықтары және кенттер бөлінісіндегі жынысы бойынша саны]&lt;/ref&gt;. Қазақстанның басқа қалаларымен салыстырғанда тұрғыны жөнінен 3-ші орында. Осымен қатар, Шымкент Қазақстанның негізгі [[өнеркәсіп]], сауда және [[мәдениет|мәдени]] орталықтарының бірі болып табылады. Шымкент қаласы [[Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығы|ТМД]]-ның 2020 жылғы мәдени астанасы мәртебесіне ие болды.&lt;ref&gt;https://inbusiness.kz/kz/last/2020-zhyly-shymkent-kalasy-tmd-nin-madeni-astanasy-bolmak&lt;/ref&gt;

== Этимологиясы ==
Ғалымдар Шымкент туралы кездесетін әр түрлі тарихи деректерді атай отырып, қала атауының мағынасын &quot;бау-бақшалы қала&quot;, &quot;Жасыл қала&quot;, &quot;Шыммен қоршалған қала&quot; - деп түсіндіреді. Мысалы, шымға қатысты қала атауы былай деп түсіндіріледі: Шымкент [[түркі тілдері|түркінің]] &quot;Шым&quot; және [[парсы тілі|иранның]] &quot;Кент&quot; - қала, мекен деген сөздерінен құралған. Ал басқа түсіндірмеде қала атауы соғдының (иранның) &quot;чиминь-чемень&quot; яғни, көгалды, гүлденген алқап, ал бұған &quot;Кент&quot; сөзінің жалғануымен, &quot;жасыл (гүлденген) қала&quot; деген мағынаны білдіреді.

== Тарихы ==
[[Сурет:Ordabasy Plaza (Shymkent).jpg|thumb|350px| Ордабасы алаңы]]
Осы уақытқа дейін ғалымдардың көпшілігі қазіргі Шымкент қаласының аумағындағы қоныс мекендер [[11 ғасыр|XI]]−[[12 ғасыр|XII]] ғасырларда болған деген [[гипотеза]] болатын. Сонымен қатар Шымкенттің бұдан да ертеректе пайда болғаны жөнінде болжам бар. Бұған дәлел - археологиялық қазбалар мен құрылыс барысында табылған қабырлардың жерлеуші, мамандардың болжамы бойынша, біздің эрамызға дейінгі V-VІ ғасырларға тән.

Өткен ғасырдың басындағы қала қамалы болған жерде жақында бір еркек пен әйелдің мәйіті табылды, және ол зороастрлық салтпен жерленгендігі анықталып отыр, олай болса бұл мәйітке 1500 жыл. Бірқатар археолог-ғалымдардың пікірлері бойынша, бұл жерде үлкен қорым болған, егер бұл расталса, онда қаланың пайда болған мерзімі қайта қаралуы мүмкін. Біздің заманымызға жеткен жазба деректерде Шымкент алғаш рет елді мекен ретінде парсы тарихшысы Шараф ад-Дин Әли Йаздидің (1425 ж.) біздің жыл санауымыз бойынша 1365-1366 жылдардағы [[Әмір Темір]]дің әскери жорық-тары туралы жазған &quot;[[Зафар-Наме-Ий Тимури|Зафар Наме]]&quot; атты (&quot;Жеңіс кітабы&quot;) кітабында кездеседі.

Қандай болғанда да, қала ескі заманнан-ақ адамдардың өмір сүруіне қолайлы мекен болған. Оған ежелгі қоныстарға жүргізілген археологиялық қазба жұмыстары кезінде табылған мәдениет мұралары дәлел бола алады. Тау етегінде өзен бойындағы алқаптарда егіншілік пен жүзімдік, ал көгалды таулы жайылымдарда - мал шаруашылығы дамыған.

=== Көне Шымкент ===
Шымкент қаласының аймағы жүздеген жылдар бойы көптеген тарихи оқиғалардың куәсі болған. Қала бірнеше рет басқыншылардың жойқын шабуылдарына ұшыраған. [[Шыңғыс хан]] жорықтарға жасақтарымен қала арқылы өтіп, ақырында Шымкент Шыңғыс хан ұрпақтарының қол астына өткен. [[Ақ Орда (мемлекет)|Ақ Орда]] және [[Алтын Орда]] хандары жүргізген соғыстардың нәтижесінде қала [[Әмір Темір]]дің қол астына кіреді. [[XV ғасыр]]дың басынан Шымкент [[18 ғасыр|XVIII ғасыр]]дың жартысына дейін [[Жоңғар шапқыншылығы|Жоңғар шапқыншыларының]] тонауына ұшырайды. Сансыз соғыстар мен өзара тартыстар жергілікті халықтардың өміріне қайғы-қасірет әкелгенімен, Сайрам оазисі-жер өңдеу мен бау-бақша және қол өнері өркендеген аймақ болып қала берді.

[[XVII ғасыр]]да және [[XIX ғасыр]]дың бірінші жартысында Шымкентті билеп алу мақсатында [[Қоқан хандығы|Қоқан]] және [[Бұхара хандығы|Бұхара]] хандықтары күрес жүргізді. 1810-1864 ж.ж. Шымкент [[Қоқан хандығы]]ның билігіне өтіп, хан өкілінің резиденциясы болды. Мұнда Қоқан әскерлерінің саны жағынан үлкен гарнизоны тұрақтап, қала негізінен әскери қамал ретінде пайдаланылды. 1864 жылы қала орыс әскерлерінің тіке шабуылымен алынды. Қазақстан мен [[Орта Азия]]ның [[Ресей]]ге қосылуы аяқталған соң, Шымкент Жаңақоқан бағытының құрамында болып, соңынан [[Түркістан уезі]]ның, ал 1867 жылдан Түркістан генерал-губернаторлығына қарасты [[Сырдария облысы (Ресей империясы)|Сырдария облысының]] уездік қаласы болды. Осы кезден бастап Шымкент Еуропалық Ресей мен Батыс Сібірді Орта Азиямен жалғайтын, маңызды транзиттік мекенге айналды. XIX ғасырдың соңында қалада сауда-саттық дамыған: - 19 мануфактуралык, 70 ұсақ-түйек дүкені, 50 шайхана, 10 [[Керуен Сарай|керуенсарай]], 9 тамақ-тандыру орны, 27 ұн дүкені, ал XX ғасырдың басында - 3 май шайқататын, 5 тері илейтін, 15 кірпіш шығаратын, 26 диірмен, 4 мақта тазалайтын, ұсақ өнеркәсіп, 15 ұстахана және 15 сабын қайнататын өндіріс орындары бар үлкен өнеркәсіп қалаға айналды.

Қала экономикасының дамуында 1883 ж. ашылған дәрі-дәрмек өндіретін сантонин (кейінгі &quot;Химфарм&quot; АҚ химия-фармацевтикалық зауыты) зауыты маңызды рөл атқарып, оның өнімдері экспортқа шығарылатын. Шымкент сантониносының сапасы өте жоғары болды, сондықтан ол ішкі нарықта үлкен сұранысқа ие болды. Оңтүстік Қазақстанның табиғи-климаты дермененің өсуіне қолайлы, ал дермене сантонино өндіріс жершарында өте сирек кездеседі. Сондықтан да Шымкенттің алғашқы және қазіргі таңбасында (герб) дермене бұтақшасы бейнеленген.

1914 жылы Қазақстанның [[Ресей империясы]]на қосылуының 50 жылдығына орай қалаға орыс генералы [[Михаил Григорьевич Черняев|Черняевтің]] есімі берілді, бірақ 1921 жылы қала Шымкент атауына қайта ие болды. [[XX ғасыр]]да қала тарихының жаңа кезеңі басталды. Қала халқы елдегі үлкен өзгерістер нәтижесінде жаңа жетістіктерге жете бастады. Қалада жаңа өндіріс орындары салынып, оқу орындары мен [[ғылым]], [[мәдениет]] ошақтары ашылды. Қала келбеті жаңа тұрғын үйлер, гүлзар, көшелері, саябақтарымен ажарлана түсті. 30-шы жылдары Шымкентте қорғасын зауыты салынды. Бүл алып өндіріс орны [[Кеңестік Социалистік Республикалар Одағы|КСРО]]-дағы өндірілетін қорғасынның 70%-н беріп отырды. Қалада май комбинаты, шұлық және айна фабрикалары іске қосылды. 1932 жылы ауылшаруашылық авиациясының базасы құрылып, бұл [[Шымкент Халықаралық Әуежайы|Шымкент әуежайы]]ның негізін қалады.

[[Ұлы Отан соғысы]] жылдары Шымкент қаласы [[Кеңестік Социалистік Республикалар Одағы|КСРО]]-дағы маңызды қалалардың біріне айналды. Соғыс жүріп жатқан аймақтардан бұл жерге елдегі бірқатар өндіріс орындары, 17 [[Фабрика|зауыт]] пен [[фабрика]]лар көшіріліп әкелінді. Қала [[танк]]терге қажетті қосалқы бөлшектер, снарядтар, [[Металдар|металл]],  [[қорғасын]], оптикалық қүралдар және басқа да өнімдерді өндірді. Шымкентке өсімдіктер ғылыми-зерттеу институты және Харьковтегі авиация училищесі көшірілді. Ұлы Отан соғысы жылдары майдан даласында ондаған мың шымкенттіктер жаумен шай-қасып, 7 жерлесімізге Кеңес Одағының батыры атағы берілді.

Соғыстан кейінгі 50-80-інші жылдары экономика дами бастады. Қалада жаңадан ірі кәсіпорындар құрылды. Олардың ішінен мақта-қағаз комбинаты, қаракөл, цемент, гидролиз зауыттары, &quot;Восход&quot; тігін фабрикасы, металлқұрастыру және тұрғын үй құрылысына қажетті материалдарды өндіретін кәсіпорынды, &quot;Электроаппарат&quot; зауыты, ал, тамақ өнер-кәсібінен ет, сүт, сыра, салқындатылған сусындарды шығаратын кәсіпорындарды атауға болады. Химия өнеркәсібі жедел дамыды. Шымкентте фосфор, шина және мұнай өңдеу сияқты алып зауыттар салынып, Омбы-Павлодар-Шымкент мұнай құбыры тартылды. Тұрғын үй салу қарқындап жүріп жатты. Жаңа мөлтекаудандар, көшелер, даңғылдар, саябақтар, скверлер пайда болды. Білім беру, медицина және мәдениет мекемелерінің саны өсіп, спорттық-сауықтыру кешендері салынды. Жаңадан салынған демалыс кешені құрамында дендробақ, [[Шымкент хайуанаттар бағы|зообақ]], жасанды көл және ипподром бар.

== Қала гербі ==

{| class=&quot;wikitable&quot;
|-
! 1866 жылғы Шымкент гербінің жобасы &lt;ref name=&quot;geraldika&quot;&gt;-{&quot;Материалы геральдического архива В.Маркова&quot;}-&lt;/ref&gt;:
! 1909 жылдың 21-көкегінде бекітілген Шымкент уездік қаласының гербі&lt;ref name=&quot;geraldika&quot; /&gt;:
! Шымкент қаласының ескірген бейресми гербі (2008ж. тамыз айына дейін) &lt;ref name=&quot;geraldika3&quot;&gt;[http://geraldika.ru/symbols/6489 -{&quot;ГЕРАЛЬДИКА.РУ&quot;}-]&lt;/ref&gt;:
! Шымкенттің қазіргі гербі&lt;ref name=&quot;geraldika2&quot;&gt;[http://www.shymkent.gov.kz/ &quot;Шымкент қаласы әкімшілігінің ресми сайты&quot;] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20080818213220/http://www.shymkent.gov.kz/ |date=2008-08-18 }}&lt;/ref&gt;:
|-
| [[Сурет:Chimkent (Semirechye Oblast, 1866).gif|90px]]
| [[Сурет:Chimkent (Semirechye Oblast, 1909).gif|90px]]
| [[Сурет:Шымкент.png|90px]]
| [[Сурет:Coat_of_arms_of_Shymkent.png|90px]]
|}

== Халқы ==

Шымкент  қаласы халқының саны&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://pop-stat.mashke.org/kazakhstan-cities.htm|title=City &amp; town of Kazakhstan|publisher=pop-stat.mashke.org|lang=en|accessdate=2016-03-29}}&lt;/ref&gt;

{| class=&quot;wikitable&quot;
|-
! 1897!!	1908!!	1913!!1939!!	1959!!	1970!!	1977!!	1979!!	1989!!	1992
|-
|11 194	
|17 000	
|19 000	
|74 000	
|153 000	
|247 000	
|303 000	
|321 535	
|392 977	
|405 500
|}

{| class=&quot;wikitable&quot;
|-
! 1993!!	1994!!	1995!!	1996!!	1997!!	1998!!	1999!!	2000!!	2001!!	2002
|-
|409 700	
|411 400	
|414 400	
|417 900	
|417 400	
|419 700	
|435 300	
|482 900	
|502 700	
|506 700
|}

{| class=&quot;wikitable&quot;
|-
! 2003!!	2004!!	2005!!	2006!!	2007!!	2008!!	2009!!	2010!!	2011!!	2012
|-
|513 100	
|521 200	
|526 100	
|535 100	
|554 600	
|602 300	
|615 000	
|629 100	
|642 600	
|662 300
|}

{| class=&quot;wikitable&quot;
|-
! 2013!!	2015!!	2016
|-
|683 300	
|858 147	
|885 799
|}

== Әкімшілік-аумақтық бөлінісі ==
Алғаш рет қаланы аудандарға бөлу 1945 жылы енгізілді. Сол кезде Центральный, Железнодорожный және Заводской әкімшілік аудандары құрылды.&lt;ref name=&quot;АТД 1945&quot;&gt;{{Cite web |url=http://elib.nklibrary.kz/pdf/kaz_ssr/unik1.htm#akmo |title=КАЗАХСКАЯ ССР. АДМИНИСТРАТИВНО-ТЕРРИТОРИАЛЬНОЕ ДЕЛЕНИЕ. На 1 января 1945 года. |accessdate=2017-03-28 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20170829134325/http://elib.nklibrary.kz/pdf/kaz_ssr/unik1.htm#akmo |archivedate=2017-08-29 |deadlink=yes }}&lt;/ref&gt;.

КСРО-ның тарауы қарсаңында 1989 жылғы Бүкілодақтық халық санағы мәліметтері бойынша қала 3 ауданнан тұрған: Абай, Еңбекші, Дзержинский (кейінірек Әл-Фараби болып өзгерген).

Қазіргі таңда Шымкент 5 әкімшілік ауданнан тұрады: [[Абай ауданы (Шымкент)|Абай]], [[Еңбекші ауданы]], [[Әл-Фараби ауданы]],[[Қаратау ауданы]] және [[Тұран ауданы]].

== Экономика және бизнес ==

[[Сурет:Mega Center Shymkent.jpg|thumb|350px|left| Мега-орталық Шымкент]]
Шымкент – [[инфрақұрылым]]ы жақсы дамыған, [[Қазақстан]]ның жетекші [[өнеркәсіп]] және [[экономика]]лық орталықтарының бірі. Қалада [[түсті металлургия]], [[машина жасау]], химия, мұнай өңдеу және тамақ өнеркәсібін дамытып отырған 69 өнеркәсіптік кәсіпорын бар.

Мұнай, химия және фармацевтика өнеркәсібінде &quot;Петро Казахстан Ойл Продактс&quot; АҚ (мұнай өңдеу), &quot;Интеркомшина&quot; (доңғалақ өңдеу), &quot;Химфарм&quot; (дәрі-дәрмек ендіру) сияқты ірі кәсіпорындар жұмыс істеуде. Ал, металлургияда &quot;Южполиметалл&quot; АҚ (қорғасын және т.б. өнімдер), машина жасауда &quot;Карданвал&quot; (автомобильдер мен тракторларға қажетті қосалқы бөлшектер өндіру), &quot;Южмаш&quot; (ұсталық пресс машиналарын, қосалқы белшектер және қүрал-жабдықтар өндіру), &quot;Электроаппарат&quot; (қуатты электр қосқыштары және т.б. өнімдерді өндіру) кәсіпорындары бар.

Жеңіл өнеркәсіпте алдыңғы қатардағы кәсіпорындарға – &quot;Восход&quot; фабрикасы (жүннен костюм, пальто, күртке тоқу), &quot;Адал&quot; (тоқыма өнеркәсібі), &quot;Эластик&quot; (шүлық тоқу) жатады. Құрылыс материалдарын өндіруде &quot;Шымкентцемент&quot; АҚ (цемент өндіру) және &quot;Құрылыс материалдары&quot; (құрылысқа қажетті кірпіштерді өндіру) және басқа да кәсіпорындар бар.

Тамақ өнеркәсібін өндіретін ірі кәсіпорындардың ішінен &quot;Шымкентмай&quot; және &quot;Қайнар&quot; (мақта шитінен, күнбағыстан зығыр, соядан тазартылған май шығаратын және т.б. өнімдер), &quot;Шымкентпиво&quot; (сыра өндіру), &quot;Визит&quot; (салқындатылған сусындар) акционерлік қоғамдарын атауға болады. Сонымен қатар, қала шаруашылығында өздерінің дамыған бизнесімен және сапалы өнімдерімен көзге түскен түрлі саладағы фирмалар жұмыс істеп келеді. Коммуналдық қызметжүйесі: қалалықжәне қала-аралық көліктер даму үстінде.

2002 жылдың қорытындысы бойынша [[Түркістан облысы|Оңтүстік Қазақстан облысы]] тұрғындарының жеке қаржысымен үй салу жағынан Астанадан кейінгі қатардан көрінді (республика көлемінде 17%). Тұрғын үй салумен қоса, жаңа кәсіпорындардың қүрылысын салу қарқынды түрде жүріп жатыр. Кейбір компаниялар жарамсыз қалған ескі ғимаратттардың орнына сәулетті де, сәнді тұрғын үйлерін салуда.

Қалада 2000 жылға дейін болған қонақтар Шымкенттің көркейіп келе жатқанына таңғалып, тамсанады. &quot;Қала келбеті саябақтар, скверлер, демалыс орындары және сәнді ғимараттармен ажарланып келеді. Мұнда іссапармен келушілер бизнеске қатысты мәселелерді сәтті шешумен қатар, бос уақыттарын да қызықты өткізе алады&quot; – деп жылы лебіздерін білдіреді.

Шымкент қаласының өнеркәсіп өнімі 2018 жылмен салыстырғанда 15 пайызға өсті. Ауыл шаруашылық өнімі 6,3 пайызға, тұрғын үй құрылысы 19,2 пайызға, ал, бөлшек сауда 7,1 пайызға артты. 
 
Индустриалды-инновациялық даму бағдарламасы аясында Шымкентте 3 жылда 24 кәсіпорын ашылып, 1300 тұрақты жұмыс орны пайда болды.

Қалада 2 индустриалды аймақ тиімді жұмыс істейді. Қазіргі таңда, 64 млрд.теңге инвестициялар тартылып, 72 жоба іске қосылды, 4 мыңнан астам адам жұмыспен қамтылды.

== Инвестициялық әлеуеті ==
2019 жылдың соңында Шымкент қаласының экономикасына 194,5 млрд. теңге инвестиция тартылды. 2019 жылы қалада жалпы құны 25,6 млрд.теңгеге 10 инвестициялық жоба жүзеге асырылып, жаңа 420 жұмыс орны ашылды. Қалада 2 индустриалды аймақ бар (Оңтүстік - 337 га және Тассай - 89 га). Индустриалды аймақтарға бөлінген жердің жалпы ауданы 426 га құрайды.

Шымкентте жалпы құны 33 млрд. теңгені құрайтын алты инвестициялық жобамен көліктік-логистикалық аймақ құру жобасы жүзеге асырылуда. Жалпы жер көлемі 92 га құрайды.

Қалаға инвесторларды тарту мақсатында ауданы 306 гектар болатын «Жұлдыз» атты жаңа индустриалды аймақ құрылуда. Бірінші кезеңде 76 га (2020–2021), екінші кезеңде - 230 га (2021–2022) жер игеру жоспарлануда.

Сонымен қатар, әлеуетті инвесторларды қосымша ынталандыру мақсатында аумағы 136 гектар болатын Шымкент агроөнеркәсіптік аймағын құру процесі басталды, онда көтерме және бөлшек сауда қоймалары мен ауылшаруашылық кәсіпорындары орналасатын болады. Құны 8 млрд. теңге болатын 6 инвестициялық жобаны жүзеге асыру жоспарлануда.

Сондай-ақ, қалада 427 гектар аумақта «Шымкент сити» қала құрылысы бойынша арнайы экономикалық аймағын құру жұмыстары жүргізілуде. Жобаны іске асыру барысында «Highvill» ([[Корея Республикасы|Оңтүстік Корея]]), «Kinder World» ([[Сингапур]]), «Eryapi» ([[Түркия]]) компанияларын тарту көзделген. Жоба аясында қала экономикасына 1,5 млрд. [[Америка Құрама Штаттары|АҚШ]] доллары көлемінде  шетелдік инвестиция тартылатын болады. Жоба қаланың 50 мың тұрғынын баспанамен қамтамасыз етуді көздейді.

== Қаланың БАҚ-ы ==
* «[[Оңтүстік Қазақстан (газет)|Оңтүстік Қазақстан»]] сондай-ақ, орыс және өзбек тілдерінде шығады [http://www.oks.kz Газет сайты]
* «[[Шымкент келбеті|Шымкент Келбеті»]] қалалық қоғамдық-саяси газет,  [http://www.shymkent.com/panorama Газеттің Шымкент бизнес-порталындағы мұрағаты] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20100204044345/http://www.shymkent.com/panorama |date=2010-02-04 }}
* «[[Рабат (газет)|Рабат»]] облыстық апталық қоғамдық газет,  [http://www.texac.kz/ Газет сайты]
* «[[Замана]]» газеті [http://www.zamana.kz Газет сайты]
* «[[Шара-Бара]]» апталық жарнама газеті [http://sharabara.kz/ Газет сайты] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20100305194836/http://sharabara.kz/ |date=2010-03-05 }}

== Өнер және мәдениет ==

Қалада жүзеге асырылып жатқан мәдениет саясаты Оңтүстік Қазақстанда жасайтын ұлттық мәдени-полиэтникалық қоғамдардың қалыптасқан мәдениетін, салт-дәстүрлерін, достықты, татуластықты жандандыруға бағытталған. Шымқалада қазақ, славян, өзбек, башқұрт, татар, неміс, еврей, корей, әзірбайжан және басқа, барлығы 16 ұлттық мәдени орталықтар жұмыс істеуде. Олардың белсене қатысуы және қолдауымен ұлттық саясат және тұрғындардың бос уақытын ұтымды ұйымдастыру мәселелері оң шешімін тауып келеді.

2002 жылы Шымкентте «Ардагерлер аллеясы» қайта жандандырылды. Қалада 8 саябақ пен сквер жұмыс істейді. Олардың үшеуінің негізі XIX ғ. ортасы мен XX ғ. басында қаланған. [[Шәмші Қалдаяқов]] атындағы облыстық филармония жемісті жұмыс істеуде. 3 мәдениет сарайының залдары ешқашан да бос болмайды. Үш кинотеатрда қазіргі заманның фильмдерін тамашалауға болады. Қангүй мемлекеті дәуірінің бірегей экспонаттары облыстық өлкетану мұражайында қойылған. Қалада 28 кітапхана бар.

Облыстың мәдени өміріндегі атаулы оқиға – 1967 жылы қазақ және орыс драмалық театрлары ғимаратының құрылысы. Ол жерлерде ҚазКСР халық әртістері [[Айша Төкебайқызы Абдуллина|Айша Абдуллина]], [[Жұмабике Серікбаева]] жұмыс істеген. 60-80 жылдары ақын [[Омарбай Малқаров]], халық ақындары [[Көпбай Омаров]], [[Әселхан Қалыбекова]], жазушылар [[Әбжапар Жылқышиев]], [[Нәмет Сүлейменов]], [[Уәлихан Сүлейменов]], [[Ханбибі Есенқарақызы|Ханбибі Есенқараева]], [[Олег Постников]], [[Юрий Васильевич Кунгурцев|Юрий Кунгурцев]], [[Мархабат Байғұт]] шығармашылық шарықтау кездері. Қазақ театрлық өнерінің негізін қалаушылар халық әртістері [[Хадиша Бөкеева]], [[Ғайни Хайруллина]], [[Құрманбек Жандарбеков]], ақын әрі қоғамдық қайраткер [[Мұхтар Шаханов]], композитор [[Шәмші Қалдаяқов]], жазушылар [[Федор Ермолаевич Чирва|Фёдор Чирва]] мен [[Еділбаев Жұмабек|Жұмабек Еділбаев]] біздің жерлестеріміз.

[[Сурет:The Technology University (Shymkent).jpg|thumb|300px|right|М. Әуезов атындағы Оңтүстік Қазақстан мемлекеттік университеті]]
Абай атындағы мәдениет және демалыс саябағы, аквабағы, техносаябағы, «Кең-баба» этнографиялық саябағы, «Nimex Land» пен «Бамзик» ойын-сауық орталықтары балалар мен үлкендердің сүйікті демалыс орындарына айналған. Әрине, қаланың солтүстік бөлігін дендробақ, зообақ, [[ипподром]]мен байланыстыратын ұзындығы 6 шақырымдай балалар темір жолының алатын орыны айрықша.

Қала аумағындағы көне қалашық пен қамалдарда археологиялық қазба жұмыстары жүргізіліп, қала тарихы жөнінде кешен жасау қолға алынып отыр. Қалада көрнекті ғалым, мәдениет, спорт майталмандары мен халық батырларына ескерткіштер орнатылған. Облыс және қала өз жерлестерін мақтан тұтады. Мұнда тілтанушы, мүше-корреспондент М.Балақаев, геология ғылымдарының докторы П.Тәжібаева, түркітанушы, академик С.Кеңесбаев, филология ғылымдарының докторлары Қ.Бектаев пен А.Байтанаев, академик Т.Тәжібаев туған.

== Туризм және демалыс ==

Шымкент ежелден-ақ саяхатшылар мен ғалымдардың назарын өзіне аударған. Қала [[Түркістан облысы]]ның әкімшілік орталығы болғандықтан, аумақтың түкпір-түкпіріне апаратын барлық туристік бағыттар заңды түрде осы жерден басталады. Қалада жиырма арнайы мамандандырылған фирмалар мен мекемелер туристік қызмет көрсетумен айналысуда.

Туристік бағыттар тарихи орындар мен экзотикалық аудандарға бару, аң-құс пен балық аулау, тау туризмі секілді салаларды қамтиды. Оңтүстік Қазақстан өңірінде калың [[жұртшылық]] зиянат жасайтын [[Ислам]] дінінің қасиетті орындары мен сәулеттік құрылыстары жеткілікті десек жаңылыспаймыз.

Өлкенің тарихи құндылықтары мен зиянат ету орындарына барудағы алғашқы қадам, екінші [[Мекке]] атанған-тарихи [[Түркістан облысы|Түркістаннан]] басталады. Мұнда түркі халықтарының рухани астанасы, көне дәуірдегі өркениет орталыктарының бірі ретінде [[ЮНЕСКО]]-ның тізіміне енген, әлемге танымал тарих және мәдениет ескерткіштері мол қасиетті қалаға барып, әулие-әмбиелергетәуету мүмкіндігі жасалған. Шымкент шаhарының пайда болуына өзіндік үлесін қосқан көне Сайрам каласы [[Ұлы Жібек жолы|Ұлы жібек жолының]] бойындағы басты сауда және қолөнер орталығы болған [[Отырар]] қалашығы. [[Қожа Ахмет Ясауи|Қожа Ахмет Яссауи]], [[Арыстан баб кесенесі|Арыстан-баб кесенелері]] мен басқа да құндылықтар туристер жүрегінде терең әсер қалдырады.
[[Сурет:KazakhMountains.jpg|thumb|350px|left]]
[[Тәңір тауы|Тянь-Шань]] сілемдері мен [[Қызылқұм (шөл)|Қызылқұм]] шөлінің арасында орналасқан Оңтүстік Қазақстанның бірегей аумақтық жағдайы бір күннің ішінде қар жамылған таудан қыздырылған құмға ойысуға мүмкіндік жасайды. Осыдан келіп бір облыстың өзінде сан алуан: заңғар таулық, далалық, қүмдық , және жартылай құмдық табиғи-климаттық аймақтарға бөлініп, онда аң-қүс пен өсімдіктің түр-түрін кездестіре аласыздар. Аумағы 100 мың шаршы шақырым жерден қар барысы, аю, дала түлкісі-қарсак, тау ешкісі мен шөлейттерде жасайтын жайран, тағылан, борсық, [[Гималай]] ұлары мен дуадақты кездестіру - әлемде сирек болатын жайт.

Осы аумақтағы табиғаттың қайталанбас інжу-маржандарының бірі - Орта Азиядағы байырғы қорық - [[Ақсу-Жабағылы қорығы|Ақсу-Жабағылы]] болып табылады. Батыс Тянь-Шань сілемдерінде орналасқан оның теңіз деңгейінен биіктігі 1000 метрден 4280 метрге жетсе, көлемі 75043 гектарды алып жатыр. Қорықтың ландшафты әдемі, ауқымды әрі ғылым мен өнер үшін баға жетпес қүндылыққа ие. Мүнда көне дәуірге тән өсімдік пен жануарлардың көптеген түрі бастапқы қалпында сақталған. Қасқабүлақ тауының тас қатпарларына ата-бабаларымыз салып кеткен көне кескін, бейнелердің ғалымдар мен туристер үшін айрықша қызығушылық туғызатыны анық.

Аталмыш аумақтағы рекреациялық қорға бай экзотикалық орындар катарына Қаратау бөктеріне жақын жайғасқан Қызылкөл, табиғаты ғажайып «Бадам» шатқалындағы «Қырыққыз» туристік базасы мен Батыс Тянь-Шань сілемдеріндегі «Ақмешіт» және «Біркөлік» демалыс аймақтары, «Сайрам-су» шатқалындағы «Альтекс» спорт кешені, [[Машат өзені]]ндегі шатқал, Шардара су қоймасы, емдік минералдық бүлақ суы бар Сарыағаш ауданының шипажай аймағы және т.б. жатқызамыз.

Ойын-сауықтық, мәдени және боулинг орталықтары, бильярд клубтары, жоғары дәрежедегі қонақ үй сервистері, күн талабына сай дәмханалар мен мейрамханалар, ғажайып қалалық демалыс аймағы, туристер мен демалушыларға мінсіз қызмет көрсетуге әзір. Бұған көне де, мәңгі жас Шымқала түрғындарының ақкөңіл, ақ жарқын жүздері мен қонакқжайлылығын қосыңыз.

== Спорт және денсаулық ==
[[Сурет:The Region hospital of South Kazakhstan (Shymkent-city).jpg|thumb|300px|Облыстық клиникалық аурухана]]
Қаладағы 100-ге жуық спорт залдар, 7 стадион, 5 жүзу бассейні, 3 спорт кешені, жеңіл атлетикалық манеж көпшіліктің игілігіне қызмет көрсетуде. Бізден есімдері әлемге әйгілі талай чемпиондар шыққан. Келешекте 4 олимпиада резервін дайындайтын балалар мен жас өспірімдердің мамандандырылған спорт-мектебі мен жекеменшік спорт секциялары, клубтары талай чемпиондарды дайындап, шығаратынына күмәніміз жоқ. Қалалық ипподромда балалардың ат спорт мектебі жұмыс істейді.

Шымкент қаласының тұрғыны бола отырып, атақты қазақстандық спортсмен, бірнеше дүркін Еуропа мен әлем чемпионы, гимнастшы Нелли Ким бес олимпиядалық медаль жеңіп алып, әлем спортының аңызына айналды.

Шымкентте облыстық және қалалық бағыныстағы бірқатар ауруды алдын-алу мекемелері жұмыс істейді. 21 стационарлық аурухана мекемесі (15 аурухана мен 6 диспансер), 19 дербес ауруханалық-емханалық мекеме, 2 фельдшерлік-акушерлік пункт, жедел медициналық жәрдем стансасы тұрғындарға қызмет көрсетуде.

Бұған Ана мен бала денсаулығын қалпына келтіру, салауатты өмір сүру, медицина және апат, қан қүю, диагностика және кардиология орталықтары, балалар үйі, «Қарлығаш» шипажайы, дезинфекциялык станса, басқа да мемлекеттік және жекеменшік медицина мекемелерін қосуға болады. Медицина Академиясы мен медициналық колледжде жоғары білікті оқытушылар, соның ішінде медицина саласына еңбегі сіңген денсаулық сақтау қызметкерлері істеп жүр.

== Шымкент қаласының суреттері ==

&lt;gallery&gt;
Сурет:Shymkent night panorama.jpg|Қаланың түнгі көрінісі
Сурет:Alley in Shymkent-city.jpg|Шымкент аллеясы
Сурет:Turkistanakaya street (Shymkent-city).jpg|Түркістан көшесі
Сурет:The ark in Shymkent-city.jpg|Шымкенттің аркадасы
Сурет:The Railway staishon The in Shymkent.jpg|Шымкент Темір жол вокзалы
Сурет:Building of the South Kazakhstan region's Administration (Shymkent).jpg|Түркістан облысының әкімшілігі
Сурет:Tauke-Khan Avenue at Night (Shymkent-city).jpg|Тәуке хан көшесінің түнгі көрінісі
Сурет:New Buildings in Kunaev's Boulevard2.jpg|Қаланың жаңа ғимараттары
&lt;/gallery&gt;

== Бауырлас қалалар ==
* {{flagicon|Turkey}} [[Измир]] ([[Түркия]])
* {{flagicon|Italy}} [[Гроссето]] ([[Италия]])
* {{flagicon|Belarus}} [[Могилев|Могилёв]] ([[Беларусь|Белоруссия]])
* {{flagicon|Thailand}} [[Паттайя]] ([[Тайланд|Таиланд]])
* {{flagicon|Tajikistan}} [[Ходжент]] ([[Тәжікстан]])
* {{flagicon|England}} [[Стивенедж]] ([[Англия]])
* {{flagicon|China}} [[Байинь]] ([[Қытай]])
* {{flagicon|Greece}} [[Ахарнон]] ([[Грекия]])
* {{flagicon|Turkey}} [[Ескішехир]] ([[Түркия]])

== Ескертпелер ==
&lt;references/&gt;

== Ақпарат көздері ==

* Шымкент қаласы әкімдігінің ресми сайты [http://www.shymkent.gov.kz/kaz/] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120806011842/http://www.shymkent.gov.kz/kaz/ |date=2012-08-06 }}
* Түркістан облысы әкімдігінің ресми сайты [http://www.ontustik.gov.kz/] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120704135542/http://ontustik.gov.kz/ |date=2012-07-04 }}
* [http://www.e-shymkent.kz &quot;Шымкент аймақтық порталы&quot;]
* Подушкин Н. П. Когда родился Шымкент?//Шымкент. Историко-информационный путеводитель. Шымкент, 1998.
* ОҚО Статистика департаменті

== Сілтемелер ==
* [http://www.shymkent.gov.kz {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20080818213220/http://www.shymkent.gov.kz/ |date=2008-08-18 }} Шымкент қаласы әкімдігінің ресми сайты]
* [http://www.e-shymkent.kz Виртуалды Шымкент]

{{Қазақстан Республикасының әкімшілік аумақтары}}
{{Қазақстан қалалары}}

[[Санат:Шымкент]]
[[Санат:Жібек жолының бойындағы қалалар]]
[[Санат:Республикалық маңызы бар қалалар]]</text>
      <sha1>mcm9t06gaobs15petkkungkjmcqh057</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3053760</id>
      <parentid>3053759</parentid>
      <timestamp>2022-07-22T10:01:41Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Білгіш Шежіреші</username>
        <id>68287</id>
      </contributor>
      <comment>/* Әкімшілік-аумақтық бөлінісі */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="48350" xml:space="preserve">{{Елді мекен-Қазақстан
 |статусы                 = Қала
 |атауы                   = Шымкент
 |сурет                   = Shymkent city downtown.jpg
 |әкімшілік күйі          = [[Республикалық маңызы бар қала]]
 |елтаңба                 = Coat of arms of Shymkent.gif
 |ту                      = 
 |елтаңба сипаттамасы     = 
 |ту сипаттамасы          = 
 |елтаңба ені             = 
 |ту ені                  = 
  |lat_deg= 42|lat_min= 18|lat_sec=
  |lon_deg= 69|lon_min= 36|lon_sec=
  |CoordAddon=type:
  |CoordScale             = 
 |ел картасының өлшемi    = 300 
 |облыс картасының өлшемi = 
 |аудан картасының өлшемi = 
 |облысы                  = 
 |кестедегі облыс         = Түркістан облысы
 |ауданы                  = 
 |кестедегі аудан         = 
 |мекен түрі              = Аудандар саны
 |мекені                  = 
 |кестедегі мекен         = 
 |ішкі бөлінісі           = 4 аудан
 |әкімі                   = [[Мұрат Әйтенов]]
 |құрылған уақыты         = XIІ ғ.
 |алғашқы дерек           = 
 |бұрынғы атаулары        = Чимкент, Черняев, Неджикет
 |статус алуы             = 
 |жер аумағы              =  1162,8&lt;ref name=&quot;Түркістан облыстық мәслихатының 2018 жылғы 5 маусымдағы кезектен тыс жиырма үшінші сессиясы&quot;&gt;[http://maslikhat.ontustik.gov.kz/news/%D0%BE%D2%A3%D1%82%D2%AF%D1%81%D1%82%D1%96%D0%BA-%D2%9B%D0%B0%D0%B7%D0%B0%D2%9B%D1%81%D1%82%D0%B0%D0%BD-%D0%BE%D0%B1%D0%BB%D1%8B%D1%81%D1%82%D1%8B%D2%9B-%D0%BC%D3%99%D1%81%D0%BB%D0%B8%D1%85%D0%B0-32/ Түркістан облыстық мәслихатының 2018 жылғы 5 маусымдағы кезектен тыс жиырма үшінші сессиясында мынадай мәселелер қаралды] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20190103210341/http://maslikhat.ontustik.gov.kz/news/%D0%BE%D2%A3%D1%82%D2%AF%D1%81%D1%82%D1%96%D0%BA-%D2%9B%D0%B0%D0%B7%D0%B0%D2%9B%D1%81%D1%82%D0%B0%D0%BD-%D0%BE%D0%B1%D0%BB%D1%8B%D1%81%D1%82%D1%8B%D2%9B-%D0%BC%D3%99%D1%81%D0%BB%D0%B8%D1%85%D0%B0-32/ |date=2019-01-03 }}&lt;/ref&gt;
 |уақыт белдеуі           = +6:00
 |биiктiктiң түрi         = 
 |орталығының биiктігі    = 506
 |климаты                 = 
 |ресми тілі              = 
  |тұрғыны                = {{өсім}} 1 028 673&lt;ref name=&quot;stat.gov.kz&quot;&gt;[https://stat.gov.kz/api/getFile/?docId=ESTAT333984 Қазақстан Республикасы халқының облыстар және астана, қалалар, аудандар, аудан орталықтары және кенттер бөлінісіндегі жынысы бойынша саны]&lt;/ref&gt;
  |санақ жылы             = 2019
  |тығыздығы              = 865
  |шоғырлануы             = {{өсім}} 1,8 млн&lt;ref name=&quot;kazinform&quot;&gt;{{Cite web|url=http://www.inform.kz/ru/proekt-razvitiya-aglomeracii-shymkenta-obsudili-v-akimate-yuko_a3082052|title=Проект развития агломерации Шымкента обсудили в акимате ЮКО|автор=kazinform|archiveurl=https://archive.is/Rz3Lf|archivedate=2018-05-05}}&lt;/ref&gt;
  |ұлттық құрамы          = [[қазақтар]] 65,04 %&lt;br&gt;[[өзбектер]] 18,50 %&lt;br&gt;[[орыстар]] 10,17 %&lt;br&gt;[[әзірбайжандар]] 1,78 %&lt;br&gt;[[татарлар]] 1,12 %&lt;br&gt;[[түріктер]] 0,75 %&lt;br&gt;[[корейлер]] 0,72 %&lt;br&gt;[[украиндар]] 0,30 %&lt;br&gt;басқалары 1,62 %&lt;ref&gt;{{Cite web|url=http://stat.gov.kz/getImg?id=ESTAT242525|title=2017 ж. Қазақстан Республикасы халқының жекелеген этностары бойынша саны|author=|website=|date=|publisher=}}&lt;/ref&gt;
  |конфессионалдық құрамы =[[мұсылман]]дар, [[Христиандық|христиан]]дар
  |этнохороним            = шымкенттік
 |телефон коды            = 7252
 |пошта индекстері        = 160000
 |автомобиль коды         = 17
 |идентификатор түрі      = КАТО
 |сандық идентификаторы   = 511010000
 |ортаққордағы санаты     = Shymkent
 |сайты                   = http://www.shymkent.gov.kz
 |сайт тілі               = kz
 |сайт тілі 2             = ru
 |сайт тілі 3             = en 
}}
'''Шымкент''' — [[Қазақстан]]дағы қала, Республикалық маңызы бар қала&lt;ref&gt;[https://kaz.nur.kz/1738055-nazarbaev-trkistan-oblysyn-kru-turaly-zarlykka-kol-kojdy.html Назарбаев Түркістан облысын құру туралы жарлыққа қол қойды]&lt;/ref&gt;, 2018 жылдың 19 маусымына дейінгі [[Түркістан облысы]]ның орталығы.

Қалада 1 121 809 адам тұрады (1 қазан 2019)&lt;ref name=&quot;stat.gov.kz&quot;&gt;[https://stat.gov.kz/api/getFile/?docId=ESTAT333984 Қазақстан Республикасы халқының облыстар және астана, қалалар, аудандар, аудан орталықтары және кенттер бөлінісіндегі жынысы бойынша саны]&lt;/ref&gt;. Қазақстанның басқа қалаларымен салыстырғанда тұрғыны жөнінен 3-ші орында. Осымен қатар, Шымкент Қазақстанның негізгі [[өнеркәсіп]], сауда және [[мәдениет|мәдени]] орталықтарының бірі болып табылады. Шымкент қаласы [[Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығы|ТМД]]-ның 2020 жылғы мәдени астанасы мәртебесіне ие болды.&lt;ref&gt;https://inbusiness.kz/kz/last/2020-zhyly-shymkent-kalasy-tmd-nin-madeni-astanasy-bolmak&lt;/ref&gt;

== Этимологиясы ==
Ғалымдар Шымкент туралы кездесетін әр түрлі тарихи деректерді атай отырып, қала атауының мағынасын &quot;бау-бақшалы қала&quot;, &quot;Жасыл қала&quot;, &quot;Шыммен қоршалған қала&quot; - деп түсіндіреді. Мысалы, шымға қатысты қала атауы былай деп түсіндіріледі: Шымкент [[түркі тілдері|түркінің]] &quot;Шым&quot; және [[парсы тілі|иранның]] &quot;Кент&quot; - қала, мекен деген сөздерінен құралған. Ал басқа түсіндірмеде қала атауы соғдының (иранның) &quot;чиминь-чемень&quot; яғни, көгалды, гүлденген алқап, ал бұған &quot;Кент&quot; сөзінің жалғануымен, &quot;жасыл (гүлденген) қала&quot; деген мағынаны білдіреді.

== Тарихы ==
[[Сурет:Ordabasy Plaza (Shymkent).jpg|thumb|350px| Ордабасы алаңы]]
Осы уақытқа дейін ғалымдардың көпшілігі қазіргі Шымкент қаласының аумағындағы қоныс мекендер [[11 ғасыр|XI]]−[[12 ғасыр|XII]] ғасырларда болған деген [[гипотеза]] болатын. Сонымен қатар Шымкенттің бұдан да ертеректе пайда болғаны жөнінде болжам бар. Бұған дәлел - археологиялық қазбалар мен құрылыс барысында табылған қабырлардың жерлеуші, мамандардың болжамы бойынша, біздің эрамызға дейінгі V-VІ ғасырларға тән.

Өткен ғасырдың басындағы қала қамалы болған жерде жақында бір еркек пен әйелдің мәйіті табылды, және ол зороастрлық салтпен жерленгендігі анықталып отыр, олай болса бұл мәйітке 1500 жыл. Бірқатар археолог-ғалымдардың пікірлері бойынша, бұл жерде үлкен қорым болған, егер бұл расталса, онда қаланың пайда болған мерзімі қайта қаралуы мүмкін. Біздің заманымызға жеткен жазба деректерде Шымкент алғаш рет елді мекен ретінде парсы тарихшысы Шараф ад-Дин Әли Йаздидің (1425 ж.) біздің жыл санауымыз бойынша 1365-1366 жылдардағы [[Әмір Темір]]дің әскери жорық-тары туралы жазған &quot;[[Зафар-Наме-Ий Тимури|Зафар Наме]]&quot; атты (&quot;Жеңіс кітабы&quot;) кітабында кездеседі.

Қандай болғанда да, қала ескі заманнан-ақ адамдардың өмір сүруіне қолайлы мекен болған. Оған ежелгі қоныстарға жүргізілген археологиялық қазба жұмыстары кезінде табылған мәдениет мұралары дәлел бола алады. Тау етегінде өзен бойындағы алқаптарда егіншілік пен жүзімдік, ал көгалды таулы жайылымдарда - мал шаруашылығы дамыған.

=== Көне Шымкент ===
Шымкент қаласының аймағы жүздеген жылдар бойы көптеген тарихи оқиғалардың куәсі болған. Қала бірнеше рет басқыншылардың жойқын шабуылдарына ұшыраған. [[Шыңғыс хан]] жорықтарға жасақтарымен қала арқылы өтіп, ақырында Шымкент Шыңғыс хан ұрпақтарының қол астына өткен. [[Ақ Орда (мемлекет)|Ақ Орда]] және [[Алтын Орда]] хандары жүргізген соғыстардың нәтижесінде қала [[Әмір Темір]]дің қол астына кіреді. [[XV ғасыр]]дың басынан Шымкент [[18 ғасыр|XVIII ғасыр]]дың жартысына дейін [[Жоңғар шапқыншылығы|Жоңғар шапқыншыларының]] тонауына ұшырайды. Сансыз соғыстар мен өзара тартыстар жергілікті халықтардың өміріне қайғы-қасірет әкелгенімен, Сайрам оазисі-жер өңдеу мен бау-бақша және қол өнері өркендеген аймақ болып қала берді.

[[XVII ғасыр]]да және [[XIX ғасыр]]дың бірінші жартысында Шымкентті билеп алу мақсатында [[Қоқан хандығы|Қоқан]] және [[Бұхара хандығы|Бұхара]] хандықтары күрес жүргізді. 1810-1864 ж.ж. Шымкент [[Қоқан хандығы]]ның билігіне өтіп, хан өкілінің резиденциясы болды. Мұнда Қоқан әскерлерінің саны жағынан үлкен гарнизоны тұрақтап, қала негізінен әскери қамал ретінде пайдаланылды. 1864 жылы қала орыс әскерлерінің тіке шабуылымен алынды. Қазақстан мен [[Орта Азия]]ның [[Ресей]]ге қосылуы аяқталған соң, Шымкент Жаңақоқан бағытының құрамында болып, соңынан [[Түркістан уезі]]ның, ал 1867 жылдан Түркістан генерал-губернаторлығына қарасты [[Сырдария облысы (Ресей империясы)|Сырдария облысының]] уездік қаласы болды. Осы кезден бастап Шымкент Еуропалық Ресей мен Батыс Сібірді Орта Азиямен жалғайтын, маңызды транзиттік мекенге айналды. XIX ғасырдың соңында қалада сауда-саттық дамыған: - 19 мануфактуралык, 70 ұсақ-түйек дүкені, 50 шайхана, 10 [[Керуен Сарай|керуенсарай]], 9 тамақ-тандыру орны, 27 ұн дүкені, ал XX ғасырдың басында - 3 май шайқататын, 5 тері илейтін, 15 кірпіш шығаратын, 26 диірмен, 4 мақта тазалайтын, ұсақ өнеркәсіп, 15 ұстахана және 15 сабын қайнататын өндіріс орындары бар үлкен өнеркәсіп қалаға айналды.

Қала экономикасының дамуында 1883 ж. ашылған дәрі-дәрмек өндіретін сантонин (кейінгі &quot;Химфарм&quot; АҚ химия-фармацевтикалық зауыты) зауыты маңызды рөл атқарып, оның өнімдері экспортқа шығарылатын. Шымкент сантониносының сапасы өте жоғары болды, сондықтан ол ішкі нарықта үлкен сұранысқа ие болды. Оңтүстік Қазақстанның табиғи-климаты дермененің өсуіне қолайлы, ал дермене сантонино өндіріс жершарында өте сирек кездеседі. Сондықтан да Шымкенттің алғашқы және қазіргі таңбасында (герб) дермене бұтақшасы бейнеленген.

1914 жылы Қазақстанның [[Ресей империясы]]на қосылуының 50 жылдығына орай қалаға орыс генералы [[Михаил Григорьевич Черняев|Черняевтің]] есімі берілді, бірақ 1921 жылы қала Шымкент атауына қайта ие болды. [[XX ғасыр]]да қала тарихының жаңа кезеңі басталды. Қала халқы елдегі үлкен өзгерістер нәтижесінде жаңа жетістіктерге жете бастады. Қалада жаңа өндіріс орындары салынып, оқу орындары мен [[ғылым]], [[мәдениет]] ошақтары ашылды. Қала келбеті жаңа тұрғын үйлер, гүлзар, көшелері, саябақтарымен ажарлана түсті. 30-шы жылдары Шымкентте қорғасын зауыты салынды. Бүл алып өндіріс орны [[Кеңестік Социалистік Республикалар Одағы|КСРО]]-дағы өндірілетін қорғасынның 70%-н беріп отырды. Қалада май комбинаты, шұлық және айна фабрикалары іске қосылды. 1932 жылы ауылшаруашылық авиациясының базасы құрылып, бұл [[Шымкент Халықаралық Әуежайы|Шымкент әуежайы]]ның негізін қалады.

[[Ұлы Отан соғысы]] жылдары Шымкент қаласы [[Кеңестік Социалистік Республикалар Одағы|КСРО]]-дағы маңызды қалалардың біріне айналды. Соғыс жүріп жатқан аймақтардан бұл жерге елдегі бірқатар өндіріс орындары, 17 [[Фабрика|зауыт]] пен [[фабрика]]лар көшіріліп әкелінді. Қала [[танк]]терге қажетті қосалқы бөлшектер, снарядтар, [[Металдар|металл]],  [[қорғасын]], оптикалық қүралдар және басқа да өнімдерді өндірді. Шымкентке өсімдіктер ғылыми-зерттеу институты және Харьковтегі авиация училищесі көшірілді. Ұлы Отан соғысы жылдары майдан даласында ондаған мың шымкенттіктер жаумен шай-қасып, 7 жерлесімізге Кеңес Одағының батыры атағы берілді.

Соғыстан кейінгі 50-80-інші жылдары экономика дами бастады. Қалада жаңадан ірі кәсіпорындар құрылды. Олардың ішінен мақта-қағаз комбинаты, қаракөл, цемент, гидролиз зауыттары, &quot;Восход&quot; тігін фабрикасы, металлқұрастыру және тұрғын үй құрылысына қажетті материалдарды өндіретін кәсіпорынды, &quot;Электроаппарат&quot; зауыты, ал, тамақ өнер-кәсібінен ет, сүт, сыра, салқындатылған сусындарды шығаратын кәсіпорындарды атауға болады. Химия өнеркәсібі жедел дамыды. Шымкентте фосфор, шина және мұнай өңдеу сияқты алып зауыттар салынып, Омбы-Павлодар-Шымкент мұнай құбыры тартылды. Тұрғын үй салу қарқындап жүріп жатты. Жаңа мөлтекаудандар, көшелер, даңғылдар, саябақтар, скверлер пайда болды. Білім беру, медицина және мәдениет мекемелерінің саны өсіп, спорттық-сауықтыру кешендері салынды. Жаңадан салынған демалыс кешені құрамында дендробақ, [[Шымкент хайуанаттар бағы|зообақ]], жасанды көл және ипподром бар.

== Қала гербі ==

{| class=&quot;wikitable&quot;
|-
! 1866 жылғы Шымкент гербінің жобасы &lt;ref name=&quot;geraldika&quot;&gt;-{&quot;Материалы геральдического архива В.Маркова&quot;}-&lt;/ref&gt;:
! 1909 жылдың 21-көкегінде бекітілген Шымкент уездік қаласының гербі&lt;ref name=&quot;geraldika&quot; /&gt;:
! Шымкент қаласының ескірген бейресми гербі (2008ж. тамыз айына дейін) &lt;ref name=&quot;geraldika3&quot;&gt;[http://geraldika.ru/symbols/6489 -{&quot;ГЕРАЛЬДИКА.РУ&quot;}-]&lt;/ref&gt;:
! Шымкенттің қазіргі гербі&lt;ref name=&quot;geraldika2&quot;&gt;[http://www.shymkent.gov.kz/ &quot;Шымкент қаласы әкімшілігінің ресми сайты&quot;] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20080818213220/http://www.shymkent.gov.kz/ |date=2008-08-18 }}&lt;/ref&gt;:
|-
| [[Сурет:Chimkent (Semirechye Oblast, 1866).gif|90px]]
| [[Сурет:Chimkent (Semirechye Oblast, 1909).gif|90px]]
| [[Сурет:Шымкент.png|90px]]
| [[Сурет:Coat_of_arms_of_Shymkent.png|90px]]
|}

== Халқы ==

Шымкент  қаласы халқының саны&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://pop-stat.mashke.org/kazakhstan-cities.htm|title=City &amp; town of Kazakhstan|publisher=pop-stat.mashke.org|lang=en|accessdate=2016-03-29}}&lt;/ref&gt;

{| class=&quot;wikitable&quot;
|-
! 1897!!	1908!!	1913!!1939!!	1959!!	1970!!	1977!!	1979!!	1989!!	1992
|-
|11 194	
|17 000	
|19 000	
|74 000	
|153 000	
|247 000	
|303 000	
|321 535	
|392 977	
|405 500
|}

{| class=&quot;wikitable&quot;
|-
! 1993!!	1994!!	1995!!	1996!!	1997!!	1998!!	1999!!	2000!!	2001!!	2002
|-
|409 700	
|411 400	
|414 400	
|417 900	
|417 400	
|419 700	
|435 300	
|482 900	
|502 700	
|506 700
|}

{| class=&quot;wikitable&quot;
|-
! 2003!!	2004!!	2005!!	2006!!	2007!!	2008!!	2009!!	2010!!	2011!!	2012
|-
|513 100	
|521 200	
|526 100	
|535 100	
|554 600	
|602 300	
|615 000	
|629 100	
|642 600	
|662 300
|}

{| class=&quot;wikitable&quot;
|-
! 2013!!	2015!!	2016
|-
|683 300	
|858 147	
|885 799
|}

== Әкімшілік-аумақтық бөлінісі ==
Алғаш рет қаланы аудандарға бөлу 1945 жылы енгізілді. Сол кезде Центральный, Железнодорожный және Заводской әкімшілік аудандары құрылды.&lt;ref name=&quot;АТД 1945&quot;&gt;{{Cite web |url=http://elib.nklibrary.kz/pdf/kaz_ssr/unik1.htm#akmo |title=КАЗАХСКАЯ ССР. АДМИНИСТРАТИВНО-ТЕРРИТОРИАЛЬНОЕ ДЕЛЕНИЕ. На 1 января 1945 года. |accessdate=2017-03-28 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20170829134325/http://elib.nklibrary.kz/pdf/kaz_ssr/unik1.htm#akmo |archivedate=2017-08-29 |deadlink=yes }}&lt;/ref&gt;.

КСРО-ның тарауы қарсаңында 1989 жылғы Бүкілодақтық халық санағы мәліметтері бойынша қала 3 ауданнан тұрған: Абай, Еңбекші, Дзержинский (кейінірек Әл-Фараби болып өзгерген).

Қазіргі таңда Шымкент 5 әкімшілік ауданнан тұрады: [[Абай ауданы (Шымкент)|Абай]], [[Еңбекші ауданы]], [[Әл-Фараби ауданы]], [[Қаратау ауданы]] және [[Тұран ауданы]].

== Экономика және бизнес ==

[[Сурет:Mega Center Shymkent.jpg|thumb|350px|left| Мега-орталық Шымкент]]
Шымкент – [[инфрақұрылым]]ы жақсы дамыған, [[Қазақстан]]ның жетекші [[өнеркәсіп]] және [[экономика]]лық орталықтарының бірі. Қалада [[түсті металлургия]], [[машина жасау]], химия, мұнай өңдеу және тамақ өнеркәсібін дамытып отырған 69 өнеркәсіптік кәсіпорын бар.

Мұнай, химия және фармацевтика өнеркәсібінде &quot;Петро Казахстан Ойл Продактс&quot; АҚ (мұнай өңдеу), &quot;Интеркомшина&quot; (доңғалақ өңдеу), &quot;Химфарм&quot; (дәрі-дәрмек ендіру) сияқты ірі кәсіпорындар жұмыс істеуде. Ал, металлургияда &quot;Южполиметалл&quot; АҚ (қорғасын және т.б. өнімдер), машина жасауда &quot;Карданвал&quot; (автомобильдер мен тракторларға қажетті қосалқы бөлшектер өндіру), &quot;Южмаш&quot; (ұсталық пресс машиналарын, қосалқы белшектер және қүрал-жабдықтар өндіру), &quot;Электроаппарат&quot; (қуатты электр қосқыштары және т.б. өнімдерді өндіру) кәсіпорындары бар.

Жеңіл өнеркәсіпте алдыңғы қатардағы кәсіпорындарға – &quot;Восход&quot; фабрикасы (жүннен костюм, пальто, күртке тоқу), &quot;Адал&quot; (тоқыма өнеркәсібі), &quot;Эластик&quot; (шүлық тоқу) жатады. Құрылыс материалдарын өндіруде &quot;Шымкентцемент&quot; АҚ (цемент өндіру) және &quot;Құрылыс материалдары&quot; (құрылысқа қажетті кірпіштерді өндіру) және басқа да кәсіпорындар бар.

Тамақ өнеркәсібін өндіретін ірі кәсіпорындардың ішінен &quot;Шымкентмай&quot; және &quot;Қайнар&quot; (мақта шитінен, күнбағыстан зығыр, соядан тазартылған май шығаратын және т.б. өнімдер), &quot;Шымкентпиво&quot; (сыра өндіру), &quot;Визит&quot; (салқындатылған сусындар) акционерлік қоғамдарын атауға болады. Сонымен қатар, қала шаруашылығында өздерінің дамыған бизнесімен және сапалы өнімдерімен көзге түскен түрлі саладағы фирмалар жұмыс істеп келеді. Коммуналдық қызметжүйесі: қалалықжәне қала-аралық көліктер даму үстінде.

2002 жылдың қорытындысы бойынша [[Түркістан облысы|Оңтүстік Қазақстан облысы]] тұрғындарының жеке қаржысымен үй салу жағынан Астанадан кейінгі қатардан көрінді (республика көлемінде 17%). Тұрғын үй салумен қоса, жаңа кәсіпорындардың қүрылысын салу қарқынды түрде жүріп жатыр. Кейбір компаниялар жарамсыз қалған ескі ғимаратттардың орнына сәулетті де, сәнді тұрғын үйлерін салуда.

Қалада 2000 жылға дейін болған қонақтар Шымкенттің көркейіп келе жатқанына таңғалып, тамсанады. &quot;Қала келбеті саябақтар, скверлер, демалыс орындары және сәнді ғимараттармен ажарланып келеді. Мұнда іссапармен келушілер бизнеске қатысты мәселелерді сәтті шешумен қатар, бос уақыттарын да қызықты өткізе алады&quot; – деп жылы лебіздерін білдіреді.

Шымкент қаласының өнеркәсіп өнімі 2018 жылмен салыстырғанда 15 пайызға өсті. Ауыл шаруашылық өнімі 6,3 пайызға, тұрғын үй құрылысы 19,2 пайызға, ал, бөлшек сауда 7,1 пайызға артты. 
 
Индустриалды-инновациялық даму бағдарламасы аясында Шымкентте 3 жылда 24 кәсіпорын ашылып, 1300 тұрақты жұмыс орны пайда болды.

Қалада 2 индустриалды аймақ тиімді жұмыс істейді. Қазіргі таңда, 64 млрд.теңге инвестициялар тартылып, 72 жоба іске қосылды, 4 мыңнан астам адам жұмыспен қамтылды.

== Инвестициялық әлеуеті ==
2019 жылдың соңында Шымкент қаласының экономикасына 194,5 млрд. теңге инвестиция тартылды. 2019 жылы қалада жалпы құны 25,6 млрд.теңгеге 10 инвестициялық жоба жүзеге асырылып, жаңа 420 жұмыс орны ашылды. Қалада 2 индустриалды аймақ бар (Оңтүстік - 337 га және Тассай - 89 га). Индустриалды аймақтарға бөлінген жердің жалпы ауданы 426 га құрайды.

Шымкентте жалпы құны 33 млрд. теңгені құрайтын алты инвестициялық жобамен көліктік-логистикалық аймақ құру жобасы жүзеге асырылуда. Жалпы жер көлемі 92 га құрайды.

Қалаға инвесторларды тарту мақсатында ауданы 306 гектар болатын «Жұлдыз» атты жаңа индустриалды аймақ құрылуда. Бірінші кезеңде 76 га (2020–2021), екінші кезеңде - 230 га (2021–2022) жер игеру жоспарлануда.

Сонымен қатар, әлеуетті инвесторларды қосымша ынталандыру мақсатында аумағы 136 гектар болатын Шымкент агроөнеркәсіптік аймағын құру процесі басталды, онда көтерме және бөлшек сауда қоймалары мен ауылшаруашылық кәсіпорындары орналасатын болады. Құны 8 млрд. теңге болатын 6 инвестициялық жобаны жүзеге асыру жоспарлануда.

Сондай-ақ, қалада 427 гектар аумақта «Шымкент сити» қала құрылысы бойынша арнайы экономикалық аймағын құру жұмыстары жүргізілуде. Жобаны іске асыру барысында «Highvill» ([[Корея Республикасы|Оңтүстік Корея]]), «Kinder World» ([[Сингапур]]), «Eryapi» ([[Түркия]]) компанияларын тарту көзделген. Жоба аясында қала экономикасына 1,5 млрд. [[Америка Құрама Штаттары|АҚШ]] доллары көлемінде  шетелдік инвестиция тартылатын болады. Жоба қаланың 50 мың тұрғынын баспанамен қамтамасыз етуді көздейді.

== Қаланың БАҚ-ы ==
* «[[Оңтүстік Қазақстан (газет)|Оңтүстік Қазақстан»]] сондай-ақ, орыс және өзбек тілдерінде шығады [http://www.oks.kz Газет сайты]
* «[[Шымкент келбеті|Шымкент Келбеті»]] қалалық қоғамдық-саяси газет,  [http://www.shymkent.com/panorama Газеттің Шымкент бизнес-порталындағы мұрағаты] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20100204044345/http://www.shymkent.com/panorama |date=2010-02-04 }}
* «[[Рабат (газет)|Рабат»]] облыстық апталық қоғамдық газет,  [http://www.texac.kz/ Газет сайты]
* «[[Замана]]» газеті [http://www.zamana.kz Газет сайты]
* «[[Шара-Бара]]» апталық жарнама газеті [http://sharabara.kz/ Газет сайты] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20100305194836/http://sharabara.kz/ |date=2010-03-05 }}

== Өнер және мәдениет ==

Қалада жүзеге асырылып жатқан мәдениет саясаты Оңтүстік Қазақстанда жасайтын ұлттық мәдени-полиэтникалық қоғамдардың қалыптасқан мәдениетін, салт-дәстүрлерін, достықты, татуластықты жандандыруға бағытталған. Шымқалада қазақ, славян, өзбек, башқұрт, татар, неміс, еврей, корей, әзірбайжан және басқа, барлығы 16 ұлттық мәдени орталықтар жұмыс істеуде. Олардың белсене қатысуы және қолдауымен ұлттық саясат және тұрғындардың бос уақытын ұтымды ұйымдастыру мәселелері оң шешімін тауып келеді.

2002 жылы Шымкентте «Ардагерлер аллеясы» қайта жандандырылды. Қалада 8 саябақ пен сквер жұмыс істейді. Олардың үшеуінің негізі XIX ғ. ортасы мен XX ғ. басында қаланған. [[Шәмші Қалдаяқов]] атындағы облыстық филармония жемісті жұмыс істеуде. 3 мәдениет сарайының залдары ешқашан да бос болмайды. Үш кинотеатрда қазіргі заманның фильмдерін тамашалауға болады. Қангүй мемлекеті дәуірінің бірегей экспонаттары облыстық өлкетану мұражайында қойылған. Қалада 28 кітапхана бар.

Облыстың мәдени өміріндегі атаулы оқиға – 1967 жылы қазақ және орыс драмалық театрлары ғимаратының құрылысы. Ол жерлерде ҚазКСР халық әртістері [[Айша Төкебайқызы Абдуллина|Айша Абдуллина]], [[Жұмабике Серікбаева]] жұмыс істеген. 60-80 жылдары ақын [[Омарбай Малқаров]], халық ақындары [[Көпбай Омаров]], [[Әселхан Қалыбекова]], жазушылар [[Әбжапар Жылқышиев]], [[Нәмет Сүлейменов]], [[Уәлихан Сүлейменов]], [[Ханбибі Есенқарақызы|Ханбибі Есенқараева]], [[Олег Постников]], [[Юрий Васильевич Кунгурцев|Юрий Кунгурцев]], [[Мархабат Байғұт]] шығармашылық шарықтау кездері. Қазақ театрлық өнерінің негізін қалаушылар халық әртістері [[Хадиша Бөкеева]], [[Ғайни Хайруллина]], [[Құрманбек Жандарбеков]], ақын әрі қоғамдық қайраткер [[Мұхтар Шаханов]], композитор [[Шәмші Қалдаяқов]], жазушылар [[Федор Ермолаевич Чирва|Фёдор Чирва]] мен [[Еділбаев Жұмабек|Жұмабек Еділбаев]] біздің жерлестеріміз.

[[Сурет:The Technology University (Shymkent).jpg|thumb|300px|right|М. Әуезов атындағы Оңтүстік Қазақстан мемлекеттік университеті]]
Абай атындағы мәдениет және демалыс саябағы, аквабағы, техносаябағы, «Кең-баба» этнографиялық саябағы, «Nimex Land» пен «Бамзик» ойын-сауық орталықтары балалар мен үлкендердің сүйікті демалыс орындарына айналған. Әрине, қаланың солтүстік бөлігін дендробақ, зообақ, [[ипподром]]мен байланыстыратын ұзындығы 6 шақырымдай балалар темір жолының алатын орыны айрықша.

Қала аумағындағы көне қалашық пен қамалдарда археологиялық қазба жұмыстары жүргізіліп, қала тарихы жөнінде кешен жасау қолға алынып отыр. Қалада көрнекті ғалым, мәдениет, спорт майталмандары мен халық батырларына ескерткіштер орнатылған. Облыс және қала өз жерлестерін мақтан тұтады. Мұнда тілтанушы, мүше-корреспондент М.Балақаев, геология ғылымдарының докторы П.Тәжібаева, түркітанушы, академик С.Кеңесбаев, филология ғылымдарының докторлары Қ.Бектаев пен А.Байтанаев, академик Т.Тәжібаев туған.

== Туризм және демалыс ==

Шымкент ежелден-ақ саяхатшылар мен ғалымдардың назарын өзіне аударған. Қала [[Түркістан облысы]]ның әкімшілік орталығы болғандықтан, аумақтың түкпір-түкпіріне апаратын барлық туристік бағыттар заңды түрде осы жерден басталады. Қалада жиырма арнайы мамандандырылған фирмалар мен мекемелер туристік қызмет көрсетумен айналысуда.

Туристік бағыттар тарихи орындар мен экзотикалық аудандарға бару, аң-құс пен балық аулау, тау туризмі секілді салаларды қамтиды. Оңтүстік Қазақстан өңірінде калың [[жұртшылық]] зиянат жасайтын [[Ислам]] дінінің қасиетті орындары мен сәулеттік құрылыстары жеткілікті десек жаңылыспаймыз.

Өлкенің тарихи құндылықтары мен зиянат ету орындарына барудағы алғашқы қадам, екінші [[Мекке]] атанған-тарихи [[Түркістан облысы|Түркістаннан]] басталады. Мұнда түркі халықтарының рухани астанасы, көне дәуірдегі өркениет орталыктарының бірі ретінде [[ЮНЕСКО]]-ның тізіміне енген, әлемге танымал тарих және мәдениет ескерткіштері мол қасиетті қалаға барып, әулие-әмбиелергетәуету мүмкіндігі жасалған. Шымкент шаhарының пайда болуына өзіндік үлесін қосқан көне Сайрам каласы [[Ұлы Жібек жолы|Ұлы жібек жолының]] бойындағы басты сауда және қолөнер орталығы болған [[Отырар]] қалашығы. [[Қожа Ахмет Ясауи|Қожа Ахмет Яссауи]], [[Арыстан баб кесенесі|Арыстан-баб кесенелері]] мен басқа да құндылықтар туристер жүрегінде терең әсер қалдырады.
[[Сурет:KazakhMountains.jpg|thumb|350px|left]]
[[Тәңір тауы|Тянь-Шань]] сілемдері мен [[Қызылқұм (шөл)|Қызылқұм]] шөлінің арасында орналасқан Оңтүстік Қазақстанның бірегей аумақтық жағдайы бір күннің ішінде қар жамылған таудан қыздырылған құмға ойысуға мүмкіндік жасайды. Осыдан келіп бір облыстың өзінде сан алуан: заңғар таулық, далалық, қүмдық , және жартылай құмдық табиғи-климаттық аймақтарға бөлініп, онда аң-қүс пен өсімдіктің түр-түрін кездестіре аласыздар. Аумағы 100 мың шаршы шақырым жерден қар барысы, аю, дала түлкісі-қарсак, тау ешкісі мен шөлейттерде жасайтын жайран, тағылан, борсық, [[Гималай]] ұлары мен дуадақты кездестіру - әлемде сирек болатын жайт.

Осы аумақтағы табиғаттың қайталанбас інжу-маржандарының бірі - Орта Азиядағы байырғы қорық - [[Ақсу-Жабағылы қорығы|Ақсу-Жабағылы]] болып табылады. Батыс Тянь-Шань сілемдерінде орналасқан оның теңіз деңгейінен биіктігі 1000 метрден 4280 метрге жетсе, көлемі 75043 гектарды алып жатыр. Қорықтың ландшафты әдемі, ауқымды әрі ғылым мен өнер үшін баға жетпес қүндылыққа ие. Мүнда көне дәуірге тән өсімдік пен жануарлардың көптеген түрі бастапқы қалпында сақталған. Қасқабүлақ тауының тас қатпарларына ата-бабаларымыз салып кеткен көне кескін, бейнелердің ғалымдар мен туристер үшін айрықша қызығушылық туғызатыны анық.

Аталмыш аумақтағы рекреациялық қорға бай экзотикалық орындар катарына Қаратау бөктеріне жақын жайғасқан Қызылкөл, табиғаты ғажайып «Бадам» шатқалындағы «Қырыққыз» туристік базасы мен Батыс Тянь-Шань сілемдеріндегі «Ақмешіт» және «Біркөлік» демалыс аймақтары, «Сайрам-су» шатқалындағы «Альтекс» спорт кешені, [[Машат өзені]]ндегі шатқал, Шардара су қоймасы, емдік минералдық бүлақ суы бар Сарыағаш ауданының шипажай аймағы және т.б. жатқызамыз.

Ойын-сауықтық, мәдени және боулинг орталықтары, бильярд клубтары, жоғары дәрежедегі қонақ үй сервистері, күн талабына сай дәмханалар мен мейрамханалар, ғажайып қалалық демалыс аймағы, туристер мен демалушыларға мінсіз қызмет көрсетуге әзір. Бұған көне де, мәңгі жас Шымқала түрғындарының ақкөңіл, ақ жарқын жүздері мен қонакқжайлылығын қосыңыз.

== Спорт және денсаулық ==
[[Сурет:The Region hospital of South Kazakhstan (Shymkent-city).jpg|thumb|300px|Облыстық клиникалық аурухана]]
Қаладағы 100-ге жуық спорт залдар, 7 стадион, 5 жүзу бассейні, 3 спорт кешені, жеңіл атлетикалық манеж көпшіліктің игілігіне қызмет көрсетуде. Бізден есімдері әлемге әйгілі талай чемпиондар шыққан. Келешекте 4 олимпиада резервін дайындайтын балалар мен жас өспірімдердің мамандандырылған спорт-мектебі мен жекеменшік спорт секциялары, клубтары талай чемпиондарды дайындап, шығаратынына күмәніміз жоқ. Қалалық ипподромда балалардың ат спорт мектебі жұмыс істейді.

Шымкент қаласының тұрғыны бола отырып, атақты қазақстандық спортсмен, бірнеше дүркін Еуропа мен әлем чемпионы, гимнастшы Нелли Ким бес олимпиядалық медаль жеңіп алып, әлем спортының аңызына айналды.

Шымкентте облыстық және қалалық бағыныстағы бірқатар ауруды алдын-алу мекемелері жұмыс істейді. 21 стационарлық аурухана мекемесі (15 аурухана мен 6 диспансер), 19 дербес ауруханалық-емханалық мекеме, 2 фельдшерлік-акушерлік пункт, жедел медициналық жәрдем стансасы тұрғындарға қызмет көрсетуде.

Бұған Ана мен бала денсаулығын қалпына келтіру, салауатты өмір сүру, медицина және апат, қан қүю, диагностика және кардиология орталықтары, балалар үйі, «Қарлығаш» шипажайы, дезинфекциялык станса, басқа да мемлекеттік және жекеменшік медицина мекемелерін қосуға болады. Медицина Академиясы мен медициналық колледжде жоғары білікті оқытушылар, соның ішінде медицина саласына еңбегі сіңген денсаулық сақтау қызметкерлері істеп жүр.

== Шымкент қаласының суреттері ==

&lt;gallery&gt;
Сурет:Shymkent night panorama.jpg|Қаланың түнгі көрінісі
Сурет:Alley in Shymkent-city.jpg|Шымкент аллеясы
Сурет:Turkistanakaya street (Shymkent-city).jpg|Түркістан көшесі
Сурет:The ark in Shymkent-city.jpg|Шымкенттің аркадасы
Сурет:The Railway staishon The in Shymkent.jpg|Шымкент Темір жол вокзалы
Сурет:Building of the South Kazakhstan region's Administration (Shymkent).jpg|Түркістан облысының әкімшілігі
Сурет:Tauke-Khan Avenue at Night (Shymkent-city).jpg|Тәуке хан көшесінің түнгі көрінісі
Сурет:New Buildings in Kunaev's Boulevard2.jpg|Қаланың жаңа ғимараттары
&lt;/gallery&gt;

== Бауырлас қалалар ==
* {{flagicon|Turkey}} [[Измир]] ([[Түркия]])
* {{flagicon|Italy}} [[Гроссето]] ([[Италия]])
* {{flagicon|Belarus}} [[Могилев|Могилёв]] ([[Беларусь|Белоруссия]])
* {{flagicon|Thailand}} [[Паттайя]] ([[Тайланд|Таиланд]])
* {{flagicon|Tajikistan}} [[Ходжент]] ([[Тәжікстан]])
* {{flagicon|England}} [[Стивенедж]] ([[Англия]])
* {{flagicon|China}} [[Байинь]] ([[Қытай]])
* {{flagicon|Greece}} [[Ахарнон]] ([[Грекия]])
* {{flagicon|Turkey}} [[Ескішехир]] ([[Түркия]])

== Ескертпелер ==
&lt;references/&gt;

== Ақпарат көздері ==

* Шымкент қаласы әкімдігінің ресми сайты [http://www.shymkent.gov.kz/kaz/] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120806011842/http://www.shymkent.gov.kz/kaz/ |date=2012-08-06 }}
* Түркістан облысы әкімдігінің ресми сайты [http://www.ontustik.gov.kz/] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120704135542/http://ontustik.gov.kz/ |date=2012-07-04 }}
* [http://www.e-shymkent.kz &quot;Шымкент аймақтық порталы&quot;]
* Подушкин Н. П. Когда родился Шымкент?//Шымкент. Историко-информационный путеводитель. Шымкент, 1998.
* ОҚО Статистика департаменті

== Сілтемелер ==
* [http://www.shymkent.gov.kz {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20080818213220/http://www.shymkent.gov.kz/ |date=2008-08-18 }} Шымкент қаласы әкімдігінің ресми сайты]
* [http://www.e-shymkent.kz Виртуалды Шымкент]

{{Қазақстан Республикасының әкімшілік аумақтары}}
{{Қазақстан қалалары}}

[[Санат:Шымкент]]
[[Санат:Жібек жолының бойындағы қалалар]]
[[Санат:Республикалық маңызы бар қалалар]]</text>
      <sha1>fzf7tiyorixz5aqht9bfo9dmwszxvje</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Қырғызстан</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1035</id>
    <revision>
      <id>3053733</id>
      <parentid>3053359</parentid>
      <timestamp>2022-07-22T07:07:35Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Malik Nursultan B</username>
        <id>111493</id>
      </contributor>
      <minor />
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="89621" xml:space="preserve">{{Мемлекет
 |Қазақша атауы        = Қырғыз Республикасы
 |Шынайы атауы   = {{lang-ky|Кыргыз Республикасы}}
 |Атау септігі       = Қырғызстан
 |Елтаңба                    = National emblem of Kyrgyzstan.svg
 |Байрақ                    = Flag of Kyrgyzstan.svg
 |Ұраны                   = 
 |Әнұранның аты          = Кыргыз Республикасынын Мамлекеттик гимни
 |Аудио                   = National Anthem of Kyrgyzstan.ogg
 |Картада                = Kyrgyzstan (orthographic projection).svg
  |карта тақырыбы        = 
 |Картада2               = 
 |lat_dir = N|lat_deg = 41|lat_min = 16|lat_sec = 0
  |lon_dir = E|lon_deg = 74|lon_min = 59|lon_sec = 0
  |region                 = KG
  |CoordScale             =
 |Тілдері             = [[Қырғыз тілі|қырғызша]] — мемлекеттік&lt;br /&gt;[[Орыс тілі|орысша]] — ресми&lt;ref&gt;{{cite web |url=http://cbd.minjust.gov.kg/act/view/ru-ru/202913?cl=ru-ru|title=Раздел первый. Основы конституционного строя. Статья 10 |website=Конституция Кыргызской Республики}}&lt;/ref&gt;
 |Мемлекеттік діні = Зайырлы мемлекет
 |Үкімет түрі         = [[Президенттік республика]]
 |Құрылды       = [[840 жыл]] — [[Қырғыз қағандығы]]
 |Тәуелсіздік күні      = [[31 тамыз]] [[1991 жыл]]ы
 |Тәуелсіздігін алды        = [[КСРО]]-дан
 |Астанасы                 = [[Сурет:Coat of arms of Bishkek Kyrgyzstan.svg|22px]] [[Бішкек]]
 |Ірі қалалары       = Бішкек, [[Ош]], [[Жалалабат]], [[Қарақол]]
 |Басшы қызметі = [[Қырғызстан президенті|Президенті]]&lt;br /&gt;[[Қырғызстан премьер-министрі|Министрлер кабинетінің төрағасы]]&lt;br/&gt;[[Жоғарғы Кеңес (Қырғызстан)|Жоғарғы Кеңес]] төрағасы
 |Басшылары            = [[Садыр Нұрғожаұлы Жапаров|Садыр Жапаров]]&lt;br /&gt;[[Ақылбек Үсенбекұлы Жапаров|Ақылбек Жапаров]]&lt;br /&gt;[[Талант Тұрдымаматұлы Мамытов|Талант Мамытов]]
 |Жер аумағы              = 199 951
 |Жер аумағы бойынша орны     = 85-ші
 |Судың үлесі            = 3,6
 |Этнохороним             = [[қырғыздар]], қырғызстандықтар
  |Жұрты              = {{өсім}} 6 523 529&lt;ref name=number&gt;{{cite web | url=http://www.stat.kg/ru/statistics/naselenie/| title=Численность постоянного населения Кыргызской Республики в 2019г. | publisher=stat.kg}}&lt;/ref&gt;
  |Халық саны бойынша орны     = 110-шы
  |Сарап жылы             = 2020
  |Санақ бойынша халық саны  = 5 362 800
  |Санақ жылы           = 2009
  |Халық тығыздығы    = 27,4
  |Тығыздық бойынша орны     = 176-шы
 |ЖІӨ (АҚТ)             = {{өсім}} 24,531 млрд.&lt;ref name=&quot;IMFWEOKG&quot;&gt;{{cite web |url=https://www.imf.org/external/pubs/ft/weo/2019/01/weodata/weorept.aspx?pr.x=61&amp;pr.y=20&amp;sy=2017&amp;ey=2021&amp;scsm=1&amp;ssd=1&amp;sort=country&amp;ds=.&amp;br=1&amp;c=917&amp;s=NGDPD%2CPPPGDP%2CNGDPDPC%2CPPPPC&amp;grp=0&amp;a= |title=World Economic Outlook Database, April 2019 |publisher=[[International Monetary Fund]] |website=IMF.org |access-date=24 August 2019}}&lt;/ref&gt;
 |ЖІӨ (АҚТ) сараптаған жылы  = 2018
 |ЖІӨ (АҚТ) орны        = 139-шы
 |Жан басына шаққандағы ЖІӨ (АҚТ)       = {{өсім}} 3,844&lt;ref name=&quot;IMFWEOKG&quot;/&gt;
 |Жан басына шаққандағы ЖІӨ (АҚТ) орны  = 147-ші
 |ЖІӨ (номинал)         = {{өсім}} 8,093 млрд.&lt;ref name=&quot;IMFWEOKG&quot;/&gt;
 |ЖІӨ (номинал) сараптаған жылы         = 2018
 |ЖІӨ (номинал) бойынша орны            = 145-ші
 |Жан басына шаққандағы ЖІӨ (номинал)   = {{өсім}} 1,268&lt;ref name=&quot;IMFWEOKG&quot;/&gt;
 |Жан басына шаққандағы ЖІӨ (номинал) орны  = 157-ші
 |АДИ                    = {{Өсім}} 0,672&lt;ref name=&quot;HDI&quot;&gt;{{cite web |url=http://hdr.undp.org/sites/default/files/2018_human_development_statistical_update.pdf|title=Human Development Report 2017|date=2017|quote=Table 1: Human Development Index and its components|publisher=United Nations Development Programme }}&lt;/ref&gt;
 |АДИ жылдық есебі       = 2017
 |АДИ бойынша орны           = 122-ші
 |АДИ деңгейі            = &lt;span style=&quot;color:#fc0;&quot;&gt;'''орташа'''&lt;/span&gt;
 |Әуе компаниясы            = 
 |Валютасы                  = [[қырғыз сомы]]&lt;br&gt;([[ISO 4217|KGS, код 417]])
 |Интернет үйшігі            = [[.kg]]
 |ISO                     = 
 |Телефон коды          = 996
 |Уақыт белдеуі            = [[UTC+6]]
 |Түсініктемелер              = 
}}
'''Қырғызстан''' ({{Lang-ky|Кыргызстан}}), ресми '''Қырғыз Республикасы''' ({{lang-ky|Кыргыз Республикасы}}) — [[Орта Азия]]да орналасқан мемлекет. Жер аумағы – 198,5 мың км&lt;sup&gt;2&lt;/sup&gt;. Халқы – 6 миллион адам. [[Қырғыздар]] (72,6%), [[орыстар]] (6,4%), [[өзбектер]] (14,5%), [[украиндар]], [[татарлар]], [[қазақтар]], [[ұйғырлар]], [[немістер]], [[тәжіктер]], [[дүнгендер]], т.б. ұлт өкілдері тұрады. Астанасы – [[Бішкек]] қаласы (624 мың адам). Конституциясы бойынша – [[Президенттік республика|Президенттік басқару]] нысанындағы мемлекет. Заң шығарушы органы ([[Жоғарғы Кеңес (Қырғызстан)|Жогорку Кеңеш]]) 2 палатадан тұрады. Ресми тілдері – [[Қырғыз тілі|қырғыз]] және [[Орыс тілі|орыс]] тілдері. Ұлттық мерекесі – 31 тамыз – Тәуелсіздік күні. Ақша бірлігі – [[Қырғыз сомы|сом]]. — 6 523 529 адам (2020 жылғы 1 қаңтарға).&lt;ref name=&quot;stat.kg&quot;&gt;http://www.stat.kg/ru/news/chislennost-naseleniya-kyrgyzskoj-respubliki-na-1-yanvarya-2017-goda/&lt;/ref&gt;

Аумақтың аумағы 199 951 км² құрайды. [[Жер аумағы бойынша мемлекеттер және тәуелді аймақтар тізімі|Ол әлем бойынша 85-ші орынға ие]], [[Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығы|ТМД]] елдерінің арасында 7-орын, [[ЖІӨ (АҚТ) бойынша елдер тізімі|140-інші орын - ЖІӨ бойынша PPP]] және [[Халық саны бойынша мемлекеттер және тәуелді аймақтар тізімі|111-ші орында]].

Әкімшілік-аумақтық мағынада ол 7 ауданға және республикалық маңызы бар 2 қалаға бөлінген, [[Бішкек]] және [[Ош]]. Экономикалық-географиялық жағынан, [[Орталық Қырғызстан]], [[Солтүстік Қырғызстан|Солтүстік]] және [[Оңтүстік Қырғызстан|Оңтүстік]] өңірлер.

== Географиялық орны ==
''Тағы қара: [[Қырғызстанның географиясы]]''
[[Сурет:Kyrgyzstan satellite photo.jpg|нобай|солға|Қырғызстан спутниктен.]]

Қырғызстан — [[Орта Азия]]да орналасқан [[ел]], солтүстігінде [[Қазақстан]]мен, шығысы мен оңтүстік-шығысында [[Қытай Халық Республикасы|Қытаймен]], оңтүстік-батысында [[Тәжікстан]]мен, ал батысында [[Өзбекстан]]мен шектеседі. Солүстіктен оңтүстікке 454 км, ал батыстан шығысқа қарай 925 км-ге созылып жатыр. Мемлекеттік шекаралары, негізінен, таулар аркылы өтеді. Сол [[себеп]]ті тәуелсіздігін алғаннан кейінгі кезеңде шекараларын айқындау [[мақсат]]ында көршілес [[мемлекет]]термен келісімдер жүргізілді. Геосаяси жағынан алғанда ел аумағы аса маңызды [[аймақ]] болып табылады. Елдің географиялық орнының бұл ерекшеліғін НАТО-ға [[мүше]] елдер халықаралық [[терроризм]]ге қарсы күресте маңызды тірек пункті ретінде пайдалануда.

== Тарих ==
Қазіргі Қырғызстан жеріндегі алғашқы мемлекеттік [[құрылым]]дар б.з.д. II ғасырда [[пайда]] болған. Біздің заманымыздың VI—XII ғасырлары аралығында бұл [[аймақ]]қа [[Енисей]] бойынан түркі тайпалары қоныс аударған болатын. Кейіннен олар моңғол-татар шапкыншылықтарына ұшырап қуғындалды.

XIX ғасырда алдымен [[Қоқан Хандығы|Қоқан хандығының]] иелігінде болып, кейіннен [[Түркістан]] губерниясы құрамында [[Ресей империясы]]на өз еркімен қосылды. Қырғызстанның табиғат [[жағдай]]ы өте қолайлы, таулы жерлеріне Ресейдің ішкі аудандарынан шаруалардың жаппай қоныс аударуы жүрді. Бұл жағдай бұрын тек қана көшпелі мал шаруашылығымен айналысып келген қырғыз жерінде, жаңа [[шаруашылық]] түрлерінін; дамуына қозғаушы күш болды.

Қазан революциясынан кейін бұл [[аймақ]] Қара Қырғыз автономиялық облысы деп аталды, ал 1926 жылы Қырғыз КСР-і болып қайта құрылды. 1991 жылы Қырғызстан [[Тәуелсіздік|тәуелсіздігін]] жариялады.

Бүгінде Қырғыз Республикасы [[әкімшілік]] жағынан 6 облыстан және Бішкек қалалық кеңесінен тұрады.

== Табиғат жағдайы мен ресурстары ==
[[Сурет:Uncia uncia 2.jpg|нобай|солға|[[Барыс (жануар)|Ақ Барыс]] ([[Қырғыз тілі|қырғ.]] ''илбирс'').]]

Қырғыз жері, негізінен, таулы болып келеді, мұнда [[Тянь-Шань]] тауының ең биік нүктесі — Жеңіс шыңы (7439 м) орналасқан. Бір-бірінен кең тауаралық аңғарлар ([[Шу (өзені)|Шу]], [[Ыстықкөл]], [[Талас]]) арқылы бөлініп жатқан тау жоталары басым түрде ендік [[бағыт]]та орналасады. Олардың геологиялық-тектоникалық [[құрылыс]]ы, ландшафтылық сипаты өте күрделі. Таулы аудандар қуаты 8—10 балдың күшті жерсілкінулер байқалатын сейсмикалық белдеуде орналасқан.

Қырғыз жерінің 95%-дан астам бөлігі [[теңіз]] деңгейінен 1000 м биікте орналасқан, ал оның 40%-дан артық бөлігі 3000 м биіктікте жатыр. Биік таулы жер бедері мен соған сәйкес қалыптасатын [[табиғат]] [[жағдай]]лары елдің [[экономика]]сын өркендетуге күшті әсерін тигізеді.

Жер қойнауы пайдалы [[қазба]]ларға аса бай. Солтүстігінде түсті металдардың ([[молибден]], мыс, сурьма), Ішкі Тянь-Шань қойнауларында метаморфтық жыныстармен бірге кездесетін молибден, [[темір]] және қалайы кен орындары таралған. Оңтүстігінде сынап, [[сурьма]], [[алтын]], сондай-ақ қоры онша мол емес [[темір]], [[марганец]], [[алюминий]], [[полиметалл]] кездеседі. Тауалды иіндері мен қазаншұңқырларда қоңыр [[көмір]] және таскөмір, [[мұнай]] коры барланған. Көптеген кең орындары биік таулы аудандарда орналасқандықтан, оларды игеру мәселесін қиындатады.

Қырғыз жері таулы болғандықтан, су ресурсымен жеткілікті дәрежеде қамтамасыз етілген. Ең ірі өзені — Нарын, сондай-ақ Шу, [[Шатқал]], [[Ақсай]] өзендері бар. [[Өзен]] сулары суландыру мақсатында көбірек пайдаланылады. Ондағы беткі ағынның 20%-ға жуығы жер суаруға жұмсалады.

[[Климат]]ы шұғыл континентті сипатта, [[жаз]] ыстық, [[қыс]] суық болып келеді. Таулы жер бедері [[ауа]] температурасы мен ылғалдын таралуына өте күшті ықпал етеді. Ауаның орташа температурасы жазық жерлерде қыста -4°С, жазда +25°, +27°С-қа дейін көтеріледі. Мұндай [[жағдай]] топырақ-өсімдік жамылғысының ете күрделі [[құрылым]]ын қалыптастырады. Әсіресе бұл жағдай биік тауларда өте айқын байқалады. Сондықтан елдің табиғат жағдайы [[ауыл шаруашылығы]]ның көптеген салаларын өркендетуге мүмкіндік береді.

[[Тянь-Шань таулары]] аралығында орналасқан [[Ыстықкөл]] елдің ең басты рекреациялық байлығы болып есептеледі, оны &quot;Тянь-Шаньның [[інжу]]-[[маржан]]ы&quot; деп атайды.

Шатқал жотасының оңтүстік беткейінде орналасқан Сарышелек көлі және оның айналасындағы [[жеміс]] [[ағаш]]тары мен сирек кездесетін [[жаңғақ]]ты [[орман]]дар алқабы Сарышелек қорығының құрамына енеді. Мұнда Қырғызстанның көрікті демалыс-сауықтыру орындары орналасқан.

== Ерекше қорғалатын табиғи аумақтар ==
Қырғызстанда әртүрлі мәртебелерден тұратын 88 ерекше қорғалатын ([[ООПТ]]) табиғи аумақ бар: табиғат қорлары, қорлар, табиғи парктер, ғибадатханалар, биосфералық аумақтар. [[00ПТ]] барлығы 1 476 121,6 гектар, немесе 14 761,21 км ² (республика аумағының 7,38%). Мысалы, Бүгінгі таңда:
* 10 табиғат қорлары (509 952,7 га);
* 13 табиғи парктер (724 670,2 га);
* 64 резерві (оның ішінде 8 орман, 23 ботаникалық, 2 кешенді және 12 аң аулау (зоологиялық), 19 геологиялық (жалпы ауданы 241 498,7 га));
* 1 биосфералық аумақ (4 314,4 мың гектар).
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+ҚР мемлекеттік табиғи паркі
!№
!Атауы
!Құрылған жылы
!Ауданы, га
|-
|1
|Ыстықкөл
|1948
|18 999
|-
|2
|Сары-Челек (биосферный)
|1959
|23 868
|-
|3
|Беш-Араль
|1979
|112 463,3
|-
|4
|Нарындық
|1983
|36 969
|-
|5
|Қаратал-Жапырық
|1994
|36 392,6
|-
|6
|Сарычат-Эрташ
|1995
|149 117,9
|-
|7
|Падыш-Атин
|2003
|30 556,4
|-
|8
|Кулун-Атин
|2004
|27 434
|-
|9
|Сурма-Таш
|2009
|66 194,4
|-
|10
|Дашман
|2012
|7958,1
|-
| colspan=&quot;3&quot; |'''Бітіуі:'''
|'''509 952,7'''
|}
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+ҚР мемлекеттік табиғи паркі
!№
!Атауы
!Құрылған жылы
!Ауданы, га
|-
|1
|Ала-Арча
|1972
|16 484,5
|-
|2
|Қырғыз-Ата
|1992
|11 172
|-
|3
|Кара-Шоро
|1996
|14 440,2
|-
|4
|Беш-Таш
|1996
|13 731,5
|-
|5
|Чоң-Кеминский
|1997
|123 654
|-
|6
|Қаракөл
|1997
|38 095,3
|-
|7
|Салкын-Төр
|2001
|10 419
|-
|8
|Саймалуу-Таш
|2001
|32 007,2
|-
|9
|Саркент
|2009
|39 999,4
|-
|10
|Кара-Буура
|2013
|61 543,9
|-
|11
|Кан-Ачуу
|2015
|30 496,5
|-
|12
|Алатай
|2016
|56 826,4
|-
|13
|Хан-Тәнірі
|2016
|275 800,3
|-
| colspan=&quot;3&quot; |'''Бітіуі:'''
|'''724 670,2'''
|}
1998 жылы «Ыссық-Құл» биосфералық аумағы 4 314,4 мың га (әкімшілік аумақ) [[Ыстықкөл облысы|Ыстықкөл]]), қолданыстағы заңнамаға сәйкес ерекше қорғалатын табиғи режиммен ұлттық деңгейде қорғалатын табиғи аумақтар мәртебесіне теңестіріледі. 2001 жылдан бастап [[ЮНЕСКО]] шешімімен биосфералық аумақ «Ыссык-Кол» биосфералық қорлардың әлемдік желісіне енгізілді.

Республиканың сақталған аумақтарына, халықаралық маңызы бар: 1976 жылдан бері [[Ыстықкөл]] көлімен бірге, сулы-батпақты алқаптардың халықаралық тізіміне [[Рамсар конвенциясы]] енгізілген)
суару және су құстарын ұшу және қыстайтын жерлерде демалыс орны. Бұл тізім сондай-ақ [[Хартиясы-Құл]] (2005) көлдер кіреді және [[Шатыр көлі|Сонкёль-өл]] (2011) [[Қаратал-Zhapyryk мемлекеттік қорығы|Қаратал-Жапырық]] қорығы,
бұл Халықаралық Қызыл кітабына енгізілген тау қазына түрлеріне арналған ұя, және мұнда тұратын екі құс, [[лебедь-кликун]] және [[Журавль-Красавка|журавль красавка]], Қырғызстанның Қызыл кітабына енгізілген.

[[Сары-Челек қорығы|Сары-Челек]] 1979 жылы мемлекеттік табиғи биосфералық қорығы бағдарламасының шешімімен [[ЮНЕСКО]] «Адам және биосфера» [[биосфера қорығы|биосфералық резерваты]] халықаралық желісіне енгізілді. Мұнда бүкіл табиғи кешен мен кешен бақыланады. Қорық аумағында ауа райы бақылау-өткізу пункті жабдықталған және жұмыс істейді&lt;ref&gt;{{Cite web|url=http://www.ecology.gov.kg/page/view/id/201|title=Ерекше қорғалатын табиғи аумақтар|publisher=www.ecology.gov.kg|lang=en|accessdate=2018-01-21}}&lt;/ref&gt;.

=== Пайдалы қазбалар ===

асыл депозиттері бойынша ел шот минералдық-шикізат базасын, түсті және сирек металдар, металл емес шикізат, отын-энергетикалық ресурстар. Қырғызстан табиғи минералды шикізаттың көптеген түрлеріне айтарлықтай әлеуетке ие. Өз аумағында руда мен металл емес минералдардың бірнеше мыңға жуық кен орны мен руда пайда болуы анықталды. Пайдалы қазбалардың негізгі түрлері: алтын, сынап, сурьма, сирек жер, қалайы, вольфрам, көмір, металл емес шикізат&lt;ref name=&quot;www.mfa.gov.kg&quot;&gt;{{Cite web|url=http://www.mfa.gov.kg/contents/view/id/90|title=http://www.mfa.gov.kg/contents/view/id/90|publisher=www.mfa.gov.kg|accessdate=2018-02-07}}&lt;/ref&gt;.

=== Алтын ===
Қазіргі уақытта республика территориясында 2500 жуық байырғы көрініс табылды [[Алтын]]дар. Олардың басым көпшілігі өте аз, өнеркәсiптiк мүдделердi көрсетпейдi. Республикадағы алтынның жалпы баланстық қоры 500 тоннадан асады.

1992 жылы «ҚазМұнайГаз» ҰК АҚ-дағы ең ірі алтын кен орны табылды ([[Қырғыз тілі|қырғ.]] ''Кум-Төр;'' Алтын қорлары бойынша әлемде 7-орын&lt;ref&gt;{{Cite web|url=http://limon.kg/news:62730|title=Қырғызстан табиғатының қазынасы|publisher=limon.kg|lang=ru|accessdate=2018-02-07}}&lt;/ref&gt;), даму 1996 жылы басталды. «Кумтөр» кен орны Жеті-Өгүз ауданында орналасқан, [[Ыстықкөл облысы]].

Қазіргі уақытта «Макмал», «Кумтор», «Салтон-Сары», «Терек», «Тереккан», «Жамгыр», «Иштамберды»&lt;ref name=&quot;www.mfa.gov.kg&quot;/&gt;.

=== Сүрме ===
Республиканың сурьма әлеуеті 7 кен орнында (264 мың тонна) шоғырланған&lt;ref name=&quot;www.mfa.gov.kg&quot;/&gt;.

Кадамжай [[сүрме]] зауыты елдегі ең ірі, 1936 жылы пайдалануға берілді. Тарихи жолмен, КСРО металл комбинаты өндірісіндегі ең ірі зауыт болды және әлемдегі ең ірі зауыттардың бірі болып саналды: 1991 жылға дейін өндіріс жылына 17 мың тоннаға жетті (Әлемдік өндірістің 10% -ы). Өндірістік кешеннің өндірісі металдың сурьманын және оның қосылыстарының 14 түрін ұсынды. Кадамжай сүрмлер комбинатының ашылуымен КСРО суретті импорттаудан бас тартып, толығымен ауысты. Осы зауытта шығарылған сурьма ұзақ уақыт бойы бұл металдың әлемдік стандарты болды&lt;ref&gt;{{Cite news|title=«Кадамжай сурьма зауыты» АҚ|url=http://rus.gateway.kg/industry/?page_id=115|work=Қырғызстан өнеркәсібі|accessdate=2018-02-07|language=kk-KZ}}&lt;/ref&gt;.

=== Сынап ===
Қырғызстан маңызды сынап қорлары бар елдердің бірі болып табылады, сондай-ақ, әлемде әлемдегі ең ірі сынап өндіруші екінші болып табылады, Қытайдан кейін. Республикада екі сынапты кен орны бар: Хайдаркан және Жаңа&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://marketpublishers.ru/lists/9510/news.html|title=Әлемдік тұтыну және сынап шығару өндірісі төмендейді {{!}} Merchant Research &amp; Consulting Ltd.|publisher=marketpublishers.ru|accessdate=2018-02-07}}&lt;/ref&gt;.

Соғыс жылдарында [[Ұлы Отан соғысы]]да, [[Никитов сынап комбинаты]] [[Донбасс]]та аумағында неміс әскерлері болған кезде, елге металл сынаппен Хайдаркан және Чауваның шахталарына толығымен берілді. Хайдаркан және Новое кен орнының сурьмы-сынапты кен орнының негізінде 70 жылдан астам уақыт бойы Хайдарканың Меркурий комбинаты&lt;ref&gt;{{Cite web|url=http://slovo.kg/?p=83219|title=Әлем, ашылуларға толы - «Қырғызстан сөзі»|publisher=slovo.kg|lang=ru-RU|accessdate=2018-02-07}}&lt;/ref&gt;.

=== Мұздықтар ===
Қырғызстан [[мұздық]]тары республиканың тұщы су қорын құрайды, сонымен бірге Орталық Азия аймағы және өзендер үшін азық-түліктің негізгі көздері болып табылады. Республикада 8000-ға жуық мұздақ бар, Қырғызстан аумағының 4% (шамамен 8000 км2). бірақ мәңгі қармен бірге, олар елдің аумағының 40,5% -ын (шамамен 81 000 км2) алады. Бұл Кавказ және Альпі мұздықтарының ауданынан әлдеқайда көп, бірге жиналды. Мұздақтарда шамамен 650 км 3 мұз сақталады&lt;sup&gt;3&lt;/sup&gt; льда&lt;ref&gt;{{Cite news|title=Қырғызстан мұздықтары|url=https://www.open.kg/about-kyrgyzstan/nature/mountains-and-glaciers/glaciers/1404-ledniki-kyrgyzstana.html|work=Қырғызстан туралы ақпараттық портал, Қырғызстанның жаңалықтары және туризм|accessdate=2018-02-05}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web|url=http://www.tourstokyrgyzstan.com/ru/blog/priroda-kyrgyzstana/ledniki-kyrgyzstana.html|title=Қырғызстан мұздықтары, Қырғызстанның табиғаты, Қырғызстан туралы қызықты деректер|author=Anur Tour Uzbekistan|publisher=www.tourstokyrgyzstan.com|accessdate=2018-02-05}}&lt;/ref&gt;.

=== Өзен ===
[[Сурет:Naryn.River.jpg|нобай|солға|230x230px|[[Нарын (өзені)|Нарын өзені]] — республиканың ең үлкен өзені.]]

Қырғызстанда шамамен 30 мың өзен бар. жалпы ұзындығы шамамен 150 000 км, және басқа деректер бойынша 35 000 км. Республиканың барлық ірі өзендерінде тауларда, олар көбінесе мұздықтар мен қардың еріген суларына тамақтанады. Республиканың түрлі рельефтеріне байланысты, өзен мен жазық таулы бөлігін ажырату. Арал бассейніне өзен жүйелерінің басым бөлігі жатады, Орта Азияның негізгі өзендерінің - [[Сырдария]] мен [[Амудария]]ның жүйелеріне. [[Арал теңізі]]нің бассейніне жатса да, Шу және Талас өзендерінің бассейндері, алайда олардың суы негізгі су жолдарына және [[Ыстықкөл]] (Қырғыз-Ыстық көл) су айдыны гидрографиялық жүйесімен бірге жетпейді. Республиканың аумағының оңтүстік-шығыс бөлігі - бұл Батыс Қытайдың су артериясы - [[Тарим]] өзені ағынын қалыптастыру, ал Карқыра өзенінің бассейнінің шағын ауданы [[Балқаш көлі]]нің бассейніне жатады.

Республиканың ең үлкен өзені - [[Нарын (өзені)|Нарын]]. Ол Сырдария өзенінің негізгі компоненті болып табылады, Арал теңізі бассейніне жатады. Республика бойынша ұзындығы 535 км, бассейндік алаңы 53,7 мың км2, Үлкен және Кіші Нарындың бірігуінен қалыптасады.

Қырғызстанда екі гидрологиялық аймақ бар: Ағынның қалыптасу аймағы және ағынның таралу аймағы. Ағынның қалыптасуы республика аумағының 87% -ын құрайды, ағынның дисперстік аймағы 13% құрайды. Үлкен өзендердің ағынының таралу аумағы Қырғызстан аумағынан тыс жерлерде. Ағынның дисперсиясы, Облыстық Ағын ағынын бөлу, атмосфералық жауын-шашынның шамалы жауын-шашынымен сипатталады, тау бөктерінде және қарқынды буланғаннан гөрі. Осылайша, бетінің ағынын қалыптастыру шектелген, кейде жоқ. Сонымен қатар, тауларда дренаж жасаған, осы аумақтар арқылы өтіп кету, тау бөктеріндегі шөгінділер мен жазықшалардың шөгінділеріне, сондай-ақ суаруға арналған. Тау үстіндегі жазық жерлерде жер асты суларының беткейлері қалыптасады, онда көптеген өзендерге қосымша азық-түліктер беріледі. Жер асты суларының ағымы, айтарлықтай мөлшерде орын, өзендерді қалыптастырады, ағымдар, олардағы судың мөлдірлігі үшін «кара-су» деп аталады.

Ағын режиміне сәйкес, Қырғызстан өзендері Тянь-Шань мен Алтай түрлеріне жатады. Бірінші типтегі өзендер, ең алдымен, жоғары таулар мен мұздақтардың балқытылған суларында. Олардағы су тұтыну жазда жылдам еру кезеңінде артады, шілденің ең жоғарғы шегі, Тамызда. Алтай түрінің өзендері негізінен орташа деңгейдегі маусымдық қардың еріген суларына арналған. Олардағы судың ағымы көктемде өседі, әртүрлі биіктіктегі қар әр түрлі уақытта ериді, жоғары су созылған. Жазда бұл қатыгез және бұл өзендер төмендейді&lt;ref&gt;{{Cite news|title=Қырғызстанның өзені|url=https://www.open.kg/about-kyrgyzstan/nature/water-resources/river/1401-reki-kyrgyzstana.html|work=Қырғызстан туралы ақпараттық портал, жаңалықтар Қырғызстан және туризм|accessdate=2018-02-02}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://kyrgyzstan.orexca.com/rus/rivers_lakes_kyrgyzstan.shtml|title=Қырғызстанның өзендері мен көлдері :: Қырғызстандағы ауа-райы. Қырғызстандағы маусымдар|publisher=kyrgyzstan.orexca.com|lang=kk|accessdate=2018-02-02}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite news|title=Қырғызстанның өзені - Kyrgyzstan Review|url=http://rus.gateway.kg/geografiya-kyrgyzstana/reki-kyrgyzstana/|work=Kyrgyzstan Review|accessdate=2018-02-02|language=kz-KZ}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://www.advantour.com/rus/kyrgyzstan/nature/rivers.htm|title=Қырғызстанның өзені|publisher=www.advantour.com|lang=ru|accessdate=2018-02-02}}&lt;/ref&gt;.

=== Ыстықкөл ===
[[Сурет:Issyk-Kulmeer.jpg|thumb|200px|right|[[Ыстықкөл]]]]
Ыстықкөл — [[Орта Азия]]ның ең ірі көлі, ол [[теңіз]] деңгейінен 1608 м биіктікте орналасқан. Жалпы [[аудан]]ы 6280 км&lt;sup&gt;2&lt;/sup&gt;, ұзындығы 182 км-ге созылып жатыр. Пайда болу [[тарих]]ы жағынан тектоникалық көл болып саналатын Ыстықкөлдің тереңдігі 702 метрге жетеді. [[Су]] көлемі көп болғандықтан, Ыстықкөл қыста қатпайды, көл атауы да сонымен байланысты. [[Көл]] айналасымен қоса, айрықша қорғауға алынған Ыстықкөл қорығының аумағына енеді. Ыстықкөл жағалауында жалпы саны 100-ден асатын [[демалыс]] орындары, емдеу-сауықтыру мекемелері орналасқан. [[Емдеу]]-сауықтыру мақсатында көлдің шипалы тұзды суы ғана емес, жағалаудағы емдік [[балшық]]тар да пайдаланылады. Ыстықкөл қазаншұңқырында минералды [[бұлақтар]] да өте көп. [[Шолпан-Ата]], [[Ыстық-Ата]], [[Жетіөгіз]], [[Алтын-Арашан]] шипалы су көздері көпшілікке танымал.

== Өнеркәсіп ==
[[Кеңес Одағы]] ыдыраған соң, бұрынғы дәстүрлі [[байланыс]]тар үзіліп, ел экономикасына едәуір нұқсан келді. Бүгінгі таңда Қырғызстан нарықтық [[экономика]] [[жүйе]]сіне көшуге талпыныстар мен әрекеттер жасауда. Елдегі жиынтық жалпы өнім мөлшері 2008 жылғы мәлімет бойынша 12 миллиард [[АҚШ доллары]]н құрайды. Оның 47%-ы [[ауыл шаруашылығы]] өнімдерінің, 12%-ы өнеркәсіп, ал 41%-ы өндіруші емес саланың үлесіне тиесілі.

Өнеркәсіптің негізгі маманданған салалары электр энергетикасы, [[тамақ]] өнеркәсібі және жеңіл өнеркәсіп, тірсті [[металлургия]] болып табылады. Электр энергиясын өндіру оңтүстіктегі Нарын өзені мен оның салаларында орналасқан СЭС тізбегіне негізделеді. Олардың ең ірісі—Тоқтағұл СЭС-і, жылына 4 миллиард кВт/сағ электр энергиясын өндіреді. Бұл салаға қазіргі кезде өте көп шетел және Ресей қаржысы жұмсалуда. Отын өнеркәсібі Ош және Жалалабад облыстарындағы қоңыр [[көмір]] мен Ыстықкөл қазаншұңқырынан өндірілетін таскөмір негізінде өркендеуде.

Жеңіл өнеркәсіп өнімдері [[көлем]]і күннен-күнге артуда, [[жүн]] түту, кігіз басу, [[кілем]] тоқу, тері-былғары илеу сияқты [[сала]]лары өркендеуде. Елдің оңтүстігінде [[мақта]] өңдеу мен [[жібек]] шаруашылығы дамыған. Тамақ өнеркәсібі жергілікті [[шикізат]]ты өндеуге бағытталған.

Түсті металлургия, негізінен, сыртқа [[өнім]] шығаруға маманданған. Ош облысындағы [[Қадамжай]] комбинаты өндіретін сурьма халықаралық нарықта эталон ретінде бағаланады. Осы облыстағы Хайдарқан елді мекені жанындағы сынап кенінің маңызы аса зор. Мұнда қосымша қорғасын-мырыш концентраты алынып, одан әрі өңдеуге [[Қазақстан]]ға жіберіледі. Жаңа іске қосылған алтын (Жалалабат облысындағы &quot;Макмалалтын&quot;), сондай-ақ қалайы (Ыстыккөл облысының оңтүстік-шығысы) комбинаттары шетелдік қаржы көмегімен ғана [[жұмыс]] істеуде.

== Ауыл шаруашылығы ==
Қырғызстан — [[Орта Азия]]дағы бірден-бір [[мал шаруашылығы]] басым ел. Ол Қырғызстан жерінің басым бөлігінің таулы болуымен, өнделетін [[жер]] үлесі көрсеткітттінің төмендігімен түсіндіріледі. Өнделетін жерлердің басым көпшілігі [[Шу облысы]]нда шоғырланған, оның 25%-ы шабындықтардың [[үлес]]іне тиеді. Шу аңғарын бойлай 200 км-ге созылған Үлкен Шу каналы өтеді, одан егістіктер мен бау-бақшаларға [[су]] жеткізетін көптеген [[тармақ]]тар бөлінеді. [[Нарын облысы]]нда жайылымдардың, әсіресе қысқы жайылымдардың үлесі басым. Елдің оңтүстігіндегі [[Ферғана жотасы]]ның беткейлерінде пішен дайындалады.

Қырғызстан [[қой]] малының саны мен жүн өндіруден ТМД елдері арасында [[Ресей]] мен Қазақстаннан кейін 3-орын алады. Соңғы жылдары қой саны 4,5 млн басқа дейін қысқарды. Негізінен, биязы [[жүн]]ді, жартылай биязы жүнді қойлар бағылады. Тауалды белдеуі мен орта таулы [[аудан]]дарда етті-сүтті бағыттағы ірі қара мал, биік тауларда қодас өсіріледі. [[Жылқы]] малының саны салыстырмалы түрде кеп (300 мың бас), Қазакстанда бұл көрсеткіш 985 мың басқа жеткен. Таулы аудандардағы [[шаруашылық]]тарда қырғыз халқының сүйікті [[сусын]]ы — [[қымыз]] дайындалады. [[Ыстықкөл]] жағалауында асыл тұқымды жылқылар есіретін шаруашылықтар бар.

[[Егіншілік]] [[құрылым]]ында 50%-ын дәнді дақылдар, 41%-ын малазықтық [[шөп]]тер құрайды, қалғаны техникалық және көкөніс-бақша дақылдарының үлесіне тиеді. Ферғана [[аңғар]]ында [[мақта]] және [[темекі]] өсіріледі, Шу облысында қант қызылшасының егістіктері қалпына келтірілуде. Елдің солтүстігі мен оңтүстігінде [[жүзімдіктер]] мен [[жеміс]] бақтары едәуір алқаптарды қамтиды. Жалалабад облысында табиғаттың қайталанбас ескерткіші болып саналатын [[грек жаңғағы]]ның реликтілік ормандары өседі.&lt;ref&gt;География: Дүниежүзіне жалпы шолу. ТМД елдері. Жалпы білім беретін мектептің жаратылыстану-математика бағытындағы 10-сыныбына арналған оқулық/ Ө. Бейсенова, К. Каймулдинова, С. Әбілмөжінова, т.б. — Өңд., толықт. 2-бас. — Алматы: Мектеп, 2010. — 304 б., сур.ISBN 978-601-293-170-9&lt;/ref&gt;

==Көлік және сыртқы экономикалық байланыстар==
Қырғыстан аумағы арқылы елді көршілес мемлекеттермен байланыстыратын маңызды теміржолдар және тасжолдар жүйесі өтіп жатыр. Қырғыз жері арқылы Памирдің ішкі аудандарымен жыл бойы байланыстыратын Памир тас жолы (Ош-Мургаб-Хорог) өтеді. Республиканың таулы аудандарында [[Қытай]]мен байланыстыратын бірнеше шекаралық өткелдер бар.

Негізгі көлік түрі-автокөлік, тасжолдардың жалпы ұзындығы 40 мың км-ге жетеді. Автокөлік үлесіне жүк айналымының 90%-ы тиесілі. Теміржолдар өте қысқа. Республиканың оңтүстік бөлігі арқылы  Өзбекстанның көмір өндіруші аудандары мен облыс орталықтарына бағытталған бірнеше теміржол тармақтары тартылған. Ел астанасын Ыстықкөлмен жалғастыратын тұйық теміржол тармағы бар. Қазіргі кезде Алматы қаласын Ыстықкөл жағалауымен байланыстыратын теміржол тармағын салу туралы халықаралық жобалар жасалуда. Бұл жоба екі ел арасындағы байланыстарды дамытумен қатар, туризм саласын өркендетуге мүмкіндік береді.

Қырғызстан ТМД елдерімен соның ішінде [[Ресей Федерациясы]]мен, Қазақстанмен тығыз қарым-қатынас орнатқан. Ресей- ел экономикасына күрделі қаржы әкеліп отырған бірден-бір ірі ел. Қырғызстан мен Қазақстанның қатынастарының дамуына 1993 жылы 8 щілдеде қол қойылған келісімшарт негіз болуда. 2008 жылы екі ел арасындағы сыртқы сауда айналымы 310 млн [[АҚШ]] долларын құрады. біздің елімізде Қырғызстанме бірлескен 70-тен астам кәсәпорын жұмыс істейді. Қазақстан жыл сайын бұл елден келетін мыңдаған адамдарды жұмыспен қамтамасыз етеді. Қырғызстанда бірнеше қазақстандық банктердің бөлімшелері жұмыс істейді.

== Үкімет құрылымы ==
''Тағы қара: [[Қырғызстанның әкімшілік бөлінісі]]''

=== Әкімшілік құрылымы ===
Қырғызстан құрамына 7 аймақ кіреді, 31 қала (жалпы республикалық маңызы бар 2 қала ([[Бішкек]], [[Ош]]), 12 облыстық маңызы бар қалалық және 17 облыстық маңызы бар қалалар), 44 аудан (соның ішінде Бішкектегі 4 аудан), 12 посёлков и 453 айылных аймака&lt;ref&gt;{{Cite web|url=http://cbd.minjust.gov.kg/act/view/ru-ru/202276/10?mode=tekst|title=«Қырғыз Республикасының әкімшілік-аумақтық құрылысы туралы» Қазақстан Республикасының 2008 жылғы 25 сәуірдегі № 65 Заңы|publisher=cbd.minjust.gov.kg|accessdate=2018-01-21}}&lt;/ref&gt;.
Тоқмақ қаласының әкімшілік орталығы болып табылады.

==Сыртқы саясат==
{{main|Қырғызстанның сыртқы саясаты}}
Қырғызстан әлемнің 155 мемлекетімен дипломатиялық қатынас орнатты.

Қырғызстанның маңызды серіктестері - [[Ресей]], [[Қазақстан]] және [[Қытай]]. [[Өзбекстан]] мен қарым-қатынас екіұшты. 1999-2012 жылдары Бішкекке жалпы сомасы 12,5 миллион АҚШ долларын құрайтын әскери көмек көрсеткен, 2012 жылы Қырғызстанның 50 миллион доллар қарызын жойған Түркияға жақын тілді Түркия республиканы қызықтырады.&lt;ref&gt;Кожемякин С.В. Орталық Азиядағы интеграциялық процестердің айнасындағы Қырғызстанның сыртқы саясаты // Посткеңестік континент. - 2014. - No 1 (1). - P. 105.&lt;/ref&gt;

Ресей - Қырғызстанның маңызды экономикалық және саяси серіктесі, маңызды гуманитарлық және әскери-техникалық көмек көрсетеді, Қырғызстан азаматтарының едәуір бөлігі Ресейде жұмыс істейді. 2000 жылдардың басына дейін Қытайдың қатысуы минималды болды, бірақ шекара делимитацияланып, өткізу пункттері ашылғаннан кейін ҚХР жалпы Орталық Азияға, атап айтқанда Қырғызстанға енуін күрт күшейтті. Қазақстанмен қарым-қатынас барлық көрші мемлекеттер арасында ең жақын болып табылады. 2015 жылы кедендік шекара ашылғаннан кейін сауда көбейді.

==== [[Бішкек]] ====
Бішкек, Қырғыз Республикасы, саяси, экономикалық ғылыми, өндірістік және мәдени орталығы және елдің ең ірі қаласы. Арнайы әкімшілік бірлік. 1878 жылмен жылы құрылған. 12,7 га ауданы. Халықтың саны - 874,4 мың (2012).

Бішкек - саяси, экономикалық ғылыми, әкімшілік және мәдени орталығы, Республикасы Үкіметінің жоғары органдарының, шетелдік елшіліктер мен өкілдіктердің орналасқан жері.

==== [[Шу облысы]] ====
[[Сурет:Kyrgyzstan rus.png|350px|thumbnail|right|Қырғызстанның картасы]]
[[Сурет:Gorkiy Peak from South Inylchek Glacier.jpg|350px|thumbnail|right|Хан-Тәңірі]]
[[Сурет:KyrgyzAlatauMtns2 Kyrgyzstan.jpg|350px|thumbnail|right|Алатау]]
[[Сурет:SongKolHorses.jpg|350px|thumbnail|right|Кідірістен кейін көлінің жанында]]
Тоқмақ қаласының әкімшілік орталығы болып табылады.
* [[Аламүдүн ауданы]] ([[Лебединовка]] ауылы)
* [[Жайыл ауданы]]  ([[Қарабалта]] қаласы)
* [[Кемин ауданы]] ([[Кемин]] қаласы)
* [[Москва ауданы (Қырғызстан)|Москва ауданы]] (Беловодское ауылы)
* [[Панфилов ауданы (Қырғызстан)|Панфилов ауданы]] ([[Қайыңды (Қырғызстан)|Қайыңды]] қаласы)
* [[Соқұлық ауданы]] (Соқұлық ауылы)
* [[Шу ауданы (Қырғызстан)|Шу ауданы]] ([[Тоқмақ]] қаласы)
* [[Ыстық-Ата ауданы]] ([[Қант (қала)|Қант]] қаласы)

=== [[Ыстықкөл облысы]] ===
Қарақол қаласының әкімшілік орталығы болып табылады.
* [[Қарақол]] қаласы - орталығы
* [[Ақ-Су ауданы]] (Қарақол қаласы)
* [[Тоң ауданы]] (Бөкенбаев ауылы)
* [[Жеті-Өгіз ауданы]] (Қызыл-Су ауылы)
* [[Ыстықкөл ауданы]] ([[Чолпон-Ата]] қаласы)
* [[Түп ауданы]]

=== [[Талас облысы]] ===
* [[Талас (қала)|Талас]] қаласы - орталығы
* [[Бақай-Ата ауданы]]
* [[Талас ауданы (Қырғызстан)|Талас ауданы]]
* [[Манас ауданы]]
* [[Қара-Бура ауданы]]

=== [[Нарын облысы]] ===
Нарын қаласының әкімшілік орталығы болып табылады
* Нарын қаласы — орталығы
* [[Қошқар ауданы]] (Кочкор ауылы)
* [[Нарын ауданы]] ([[Нарын (қала)|Нарын]] қаласы)
* [[Ат-Башы ауданы]] (Ат-Башы ауылы)
* [[Жұмғал ауданы]] (Чаек ауылы)
* [[Ақ-Тала ауданы]] (Баетов ауылы)

=== [[Жалалабат облысы]] ===
Жалалабат қаласының әкімшілік орталығы болып табылады
* [[Жалалабат]] қаласы — орталығы
* [[Ақсы ауданы]] (Кербен қаласы)
* [[Алабұқа ауданы]] (Алабұқа ауылы)
* [[Базар-Қорған ауданы]] (Базар-Қорған ауыылы)
* [[Наукен ауданы]] (Масы ауылы)
* [[Созақ ауданы (Қырғызстан)]] (Созақ ауылы)
* [[Шатқал ауданы]] (Шатқал ауылы)
* [[Тоғыз-Тарау ауданы]] (Казарман ауылы)
* [[Тоқтоғұл ауданы]]

=== [[Шу облысы]] ===
Ош қаласының әкімшілік орталығы болып табылады
* [[Ош]] (қаласы)  — орталығы
* [[Алай ауданы]] (Гүлшө ауылы)
* [[Араван ауданы]] (Араван ауылы)
* [[Қара-Су ауданы]] ([[Қара-Су қаласы]])
* [[Қара-Құлжа ауданы]] (Қара-Құлжа ауылы)
* [[Ноокат ауданы]] ([[Ноокат қаласы]])
* [[Өзгөн ауданы]] ([[Өзгөн|Өзгөн қаласы]])
* [[Чон-Алай ауданы]] (Дароот-Қорған ауылы)

=== [[Баткен облысы]] ===
Баткен қаласының әкімшілік орталығы болып табылады
* [[Баткен]] қаласы — орталығы
* [[Қызылқия қаласы (Қырғызстан)|Қызылқия]] - қаласы
* [[Баткен ауданы]] (Баткен қаласы)
* [[Лейлек ауданы]] [[Исфана]] қаласы
* [[Кадамжай ауданы|Қадамжай ауданы]] (Пульгон ауылы)

{| class=&quot;wikitable sortable&quot;
! width=&quot;20&quot; | Байрақ
! width=&quot;170&quot; | Облыс/Қала
! width=&quot;100&quot; | Әкімшілік орталығы
! width=&quot;80&quot; | Ауданы, км²
! width=&quot;80&quot; | Халық, адамдар&lt;br&gt;&lt;small&gt;қол жетімді (1.01.2017)&lt;ref name=&quot;stat.kg&quot;/&gt;
! width=&quot;80&quot; | Тығыздығы,&lt;br&gt; адам./км²
|-
| align=&quot;left&quot;| [[Сурет:Flag of Bishkek.png|100px]]
| [[Бішкек]] — астанасы, республикалық маңызы бар қала
|
| style=&quot;text-align:right&quot;|{{nts|160}}
| style=&quot;text-align:right&quot; |{{nts|1010200}}
| style=&quot;text-align:right&quot;|6 313,75
|-
| align=&quot;left&quot;| [[Сурет:Flag of Osh.svg|100px]]
| [[Ош]] — республикалық маңызы бар қала
|
| style=&quot;text-align:right&quot;|{{nts|182}}
| style=&quot;text-align:right&quot; |{{nts|267000}}
| style=&quot;text-align:right&quot;|1 467,03
|-
| align=&quot;center&quot;| [[Сурет:Batken obl flag.svg|100px]]
| [[Баткен облысы]]
| [[Баткен]]
| style=&quot;text-align:right&quot;|{{nts|17000}}
| style=&quot;text-align:right&quot;|{{nts|455100}}
| style=&quot;text-align:right&quot;|26,77
|-
| 
| [[Жалалабат облысы]]
| [[Жалалабат]]
| style=&quot;text-align:right&quot;|{{nts|33700}}
| style=&quot;text-align:right&quot; |{{nts|1097400}}
| style=&quot;text-align:right&quot;|32,56
|-
| align=&quot;left&quot;|[[Сурет:Issyk kul obl flag.svg|100px]]
| [[Ыстықкөл облысы]]
| [[Қаракөл]]
| style=&quot;text-align:right&quot;|{{nts|43100}}
| style=&quot;text-align:right&quot;|{{nts|463500}}
| style=&quot;text-align:right&quot;|10,75
|-
| align=&quot;left&quot;|[[Сурет:Naryn obl flag.svg|100px]]
| [[Нарын облысы]]
| [[Нарын]]
| style=&quot;text-align:right&quot;|{{nts|45200}}
| style=&quot;text-align:right&quot;|{{nts|268600}}
| style=&quot;text-align:right&quot;|5,94
|-
| 
| [[Ош облысы]]
| [[Ош (қырғызстан)|Ош]]
| style=&quot;text-align:right&quot;|{{nts|29200}}
| style=&quot;text-align:right&quot; |{{nts|1182800}}
| style=&quot;text-align:right&quot;|40,51
|-
| align=&quot;center&quot;| [[Сурет:Flag of Talas Province Kyrgyzstan.svg|100px]]
| [[Талас облысы]]
| [[Талас]]
| style=&quot;text-align:right&quot;|{{nts|11400}}
| style=&quot;text-align:right&quot;|{{nts|248000}}
| style=&quot;text-align:right&quot;|21,75
|-
| align=&quot;center&quot;| [[Сурет:Flag of Chuy Province.svg|100px]]
| [[Шу облысы]]
| [[Бішкек]]
| style=&quot;text-align:right&quot;|{{nts|20200}}
| style=&quot;text-align:right&quot;|{{nts|892400}}
| style=&quot;text-align:right&quot;|44,18
|- style=&quot;background: #CCC;&quot;
| ||'''Барлығы'''||  ||'''{{nts|199951}}'''||'''{{nts|5885000}}'''||'''29,43'''
|}

== Қырғызстан және халықаралық индекстер ==
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+
!рейтинг
!орын/барлық ел
!индикаторлардың динамикасы'''*'''
!жыл
!ұйым зерттеу жүргізеді
|-
|'''Corruption Perceptions Index''' (Сыбайлас жемқорлықты қабылдау индексі)
|135/176&lt;ref&gt;{{Cite news|title=Corruption Perceptions Index 2017|first=Transparency International|last=e.V.|url=https://www.transparency.org/news/feature/corruption_perceptions_index_2017|work=www.transparency.org|accessdate=2018-02-22}}&lt;/ref&gt;
|{{profit}} 29
|2017
|Transparency International
|-
|'''ICT Development Index ('''Ақпараттық және коммуникациялық технологияларды дамыту индексі)
|109/176&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://www.itu.int/en/ITU-D/Statistics/Pages/default.aspx|title=ICT STATISTICS Home Page|publisher=www.itu.int|lang=en-US|accessdate=2018-02-10}}&lt;/ref&gt;
|{{profit}}4,37
|2017
|International Telecommunication Union
|-
|'''Doing Bisiness''' (Бизнесті жүргізу)
|77/190&lt;ref&gt;{{Cite web|url=http://www.doingbusiness.org/reports/global-reports/doing-business-2018|title=Doing Business 2018 - Reforming to Create Jobs - World Bank Group|publisher=www.doingbusiness.org|accessdate=2018-02-10}}&lt;/ref&gt;
|{{profit}}65,7
|2018
|The World Bank
|-
|'''Worldwide Press Freedom Index''' (Дүниежүзілік баспасөз бостандығы индексі)
|89/180&lt;ref&gt;{{Cite news|title=Classement mondial de la liberté de la presse 2017 {{!}} Reporters sans frontières|url=https://rsf.org/ranking|work=RSF|accessdate=2018-02-10|language=fr}}&lt;/ref&gt;
|30,92
|2017
|Reporters Without Borders
|-
|'''Military Strength Ranking''' (Әскери қуат рейтингі)
|108/133&lt;ref&gt;{{Cite news|title=2017 Military Strength Ranking|url=https://www.globalfirepower.com/countries-listing.asp|accessdate=2018-02-10|language=en-US}}&lt;/ref&gt;
|{{profit}}2,2661
|2017
|Global Firepower
|-
|'''Freedom on the Net''' (Интернеттің бостандығы әлемде)
|ішінара еркін/65&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://freedomhouse.org/report/freedom-net/freedom-net-2017|title=Freedom on the Net 2017: Manipulating Social Media to Undermine Democracy|publisher=freedomhouse.org|lang=en|accessdate=2018-02-10}}&lt;/ref&gt;
|37
|2016
|Freedom House
|-
|'''The Global Enabling Trade Index''' (Халықаралық саудадағы елдерді тарту индексі)
|113/136&lt;ref&gt;{{Cite news|title=The Global Enabling Trade Report 2016|url=http://reports.weforum.org/global-enabling-trade-report-2016/|work=Global Enabling Trade Report 2016|accessdate=2018-02-10|language=en-US}}&lt;/ref&gt;
|{{апат}}3,76
|2016
|World Economic Forum.
|-
| colspan=&quot;5&quot; |*''алдыңғы басылыммен салыстырғанда''
|}

== Халық ==
''Тағы қара: [[Қырғызстан халқы]]''
[[Сурет:Kyrghyzstan demography.png|350px|нобай|солға|left|Қырғызстанның демографиялық қисығы]]

Қырғызстанның тұрақты тұрғындары - 6 140 200 адам, ақшалай халық - 5 885 000 адам (2017 жылғы 1 қаңтарға)&lt;ref name=&quot;халық 2017&quot; /&gt;. Бұл әлдеқайда көп, 1959 жылы елде өмір сүрген (2 065 000), 1970 (2,935,000), 1979 (3,523,000), 1989 (4,258,000), 1999 (4 823 000) жылдары. 1960 жылдарға дейін республика тұрғындары көші-қон мен табиғи өсімнің арқасында тез өсті, соңғы ауылдық қырғыз әсіресе маңызды болды, Өзбектер және басқа да Орталық Азия халықтарымен. 2015 жылдың 26 қарашасында Қырғызстан халқының саны 6 миллионға жетті&lt;ref&gt;{{Cite web|url=http://www.president.kg/ru/archive/2015/11/26/|title=26 қараша, 2015 » Мұрағат »Қырғыз Республикасы Президентінің ресми сайты|publisher=www.president.kg|accessdate=2018-02-13}}&lt;/ref&gt;.

Халықтың басым бөлігі республиканың оңтүстік аймақтарында - [[Ош Облысы|Ош]], [[Жалал-Абад]], [[Баткен облысы|Баткен]] (3 241 600 немесе республиканың тұрақты тұрғындарының 52,8%), Халықы негізінен [[Ферғана аңғары|Ферғана алқабын]]да тұрады. Сондай-ақ, халықтың басым бөлігі [[Шу аңғары]]нда шоғырланған (1 885 600 тұрғын немесе республикадағы тұрақты халықтың 30,7% -ы) және [[Талас алқабы]] (255 200 тұрғын немесе республиканың тұрақты тұрғындарының 4,2%). [[Ыстықкөл облысы|Ыстықкөл]] және [[Нарын облысы|Нарын облыстарын]]да 757,800 немесе республикадағы тұрақты халықтың 12,3% -ы тұрады&lt;ref name=&quot;халық 2017&quot;&gt;[http://stat.kg/ru/statistics/download/operational/718/ 2017 жылы облыстардың, аудандардың, қалалардың, қалалық типтегі елді мекендердің саны.]&lt;/ref&gt;. Ең тығыз елді мекендер - [[Ош облысы|Ош]] және [[Шу облысы|Шу]]&lt;ref&gt;{{Cite web|url=http://stat.kg/ru/publications/kratkij-statisticheskij-spravochnik-kyrgyzstan/|title=Қысқаша статистикалық анықтамалық «Қырғызстан» - Жарияланымдардың мұрағаты
 - Қырғызстан статистикасы|publisher=stat.kg|lang=en|accessdate=2018-02-13}}&lt;/ref&gt;.

=== Этнодемография ===
Негізгі халқы - 4.393.057 адам, немесе 73,2% - [[Қырғыздар|Қырғыз]] саны. [[Қырғыздар]] бүкіл ел бойынша өмір сүріп жатыр және көптеген ауылдық жерлерде басым. Өзбектер екінші ең көп саны бар - 898 363 адам, бұл халықтың 14,6% құрайды, Өзбекстанның шекаралас өңірлерінде елдің оңтүстік-батысында шоғырланған. [[Орыстар]] - 356 637 адам, 5,8%. негізінен республиканың солтүстігіндегі қалалар мен ауылдарда шоғырланған. Басқа ұлт өкілдері: дүнгендер 69 093, ұйғырлар 56 015, тәжіктер 53,848, түріктер 42,829, қазақтар 35,087, татарлар 27,341, азербайджандар 20,010, корейлер 17,015, украиндер 11 915, немістер - 8340&lt;ref name=&quot;нац 2017&quot;&gt;[http://stat.kg/ru/statistics/download/operational/729/ Қырғыз Республикасының тұрақты халқы 2009-2017 жж. Жеке азаматтардың саны.]&lt;/ref&gt;.
{{bar box
|title=Ұлттық құрамы&lt;ref&gt;http://stat.kg/media/publicationarchive/5b9a991d-7133-4f31-85b5-84ba6c206e3e.pdf&lt;/ref&gt;
|titlebar=#ddd
|float=right
|bars= 
{{bar percent|[[қырғыздар]]|yellowgreen|73.2}}
{{bar percent|[[өзбектер]]|green|14.6}}
{{bar percent|[[орыстар]]|blue|5.8}}
{{bar percent|[[дүңгендер]]|pink|1.1}}
{{bar percent|[[ұйғырлар]]|purple|0.9}}
{{bar percent|[[тәжіктер]]|purple|0.9}}
{{bar percent|басқалар|red|3.5}}
}}

;Қазақтар

Шу облысының 13,000 [[қазақтар|қазақ]] тұрады. Ыстықкөлде - 7000, Бішкекте - 10 000; елдің кез келген басқа аймақта қазақтардың саны 700 (2016) артық емес. 1926 жылы Қырғызстандағы қазақтардың саны 1,7 мыңға жетті. Қырғыз халқының саны 661 000 адаммен салыстырғанда&lt;ref&gt;[http://demoscope.ru/weekly/ssp/rus_nac_26.php?reg=1582 1926 жылғы Бүкілодақтық халық санағы. РСФСР өңірлері бойынша халықтың ұлттық құрамы. Қырғыз АССР.]&lt;/ref&gt;. 1932-[[Қазақстандағы 1932—1933 жж. аштық|1933 жылдардағы Қазақстандағы ашаршылық кезеңін]]де мәжбүрлеп ұжымдастыру кезінде, қазіргі заманғы Қазақстан аумағында қатал болды, көптеген қазақстандықтар Қырғызстан аумағына көшіп, Осыған байланысты, 1939 жылғы санақ деректеріне сәйкес, қазақтардың саны 24 мың адамға дейін өсті. Тіпті 2007 жылы, Осы қазақтардың кейбірі әлі де Бішкекте тұрады&lt;ref&gt;Petr KOKAISL, Jan Pargač a kol. [https://books.google.com/books?id=zxzX5K_8TQ8C&amp;printsec=frontcover&amp;dq=kokaisl&amp;hl=cs ''Pastevecká společnost v proměnách času: Kyrgyzstán a Kazachstán'' : Kyrgyzstán: Cesta pastevců od tradice k modernitě. Praha: Univerzita Karlova, 2006.] ISBN 80-7308-119-9&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Petr KOKAISL et al. [https://books.google.com/books?id=V2m26LIiq74C&amp;pg=PT149&amp;vq=кыргызы&amp;dq=kokaisl&amp;hl=cs&amp;source=gbs_selected_pages&amp;cad=2 ''Kyrgyzstán a Kyrgyzové. Қырғызстан мен қырғыз.'' Plzeň: Západočeská univerzita, 2008.] ISBN 978-80-7043-772-8&lt;/ref&gt;. 1989 жылғы санақпен 37 000 адам қарағанда қазақтардың санын сәйкес. Осы кезеңде, тәуелсіз Қырғызстан қалыптастыру кейін келді, Қазақстан қауымдастығының Қазақстанға қайта оралуы болды (жалпы алғанда 12 мыңнан астам халықтың теріс қалдықтары), ол 34 615 адам деңгейіне Қырғызстандағы қазақтардың санының қысқаруына әкелді. (2016 жылғы 1 қаңтардағы жағдай бойынша).

Ыстықкөл облысында үй қазақтардың бірқатар, сондай-ақ бар. Қара-Суу қаласында өмір сүріп қазақтардың аз мөлшерде Ош облысы, («Казак-махалля»).

;Украинндар

Қырғызстан аумағында [[украиндар]] орыстармен бірге - бірінші кезекте Украинаның Полтава аймағынан және Ресейден көшіп келген.

;Немістер

Немістердің бір бөлігі ХІХ ғасырда аймақта өмір сүрді, Бұл аймақта алғашқы неміс маннондары қона бастаған кезде, діни қудалау салдарынан үйлерін тастап кеткен. Ол бірнеше мың ғана адам болды, солтүстікте тұратын, Талас ауданында, олар Николайполдың қоныс аударатын ауылдарын құрды, Владимир, Андреевка, Романовка кейінірек Николайополямен байланысты.

1944 жылы Қырғызстан КСР-да 4 мыңға жуық немістер тұрды. 1941-1945 жж. Орталық Азия республикаларында шамамен 500 мың неміс қоныс аударылды. 1989 жылы Қырғыз ССР-да тұратын 101 мың неміс, бұл республика халқының жалпы санының 2,4% -ын құрады.

;Дағыстандықтар

Дағыстандықтар, Кавказдағы көптеген басқа халықтар сияқты, әртүрлі төлемдер бойынша депортациялау процесінде, депортациялауға және қуғынға ұшырады, діни және діни қызмет үшін. 1936 жылы КСРО халық комиссарлары Кеңесі қаулы қабылдады (21 мамыр, № 911-150 cc) «Дагестан мен Шешен-Ингуш аймағынан 1000 құлақ шаруашылығын көшіру туралы, оның негізінде бірнеше мың адам қырғыз ССР-ге көшірілген.

;Татарлар

[[Татарлар]] 27 341 адам көлемінде Қырғызстанда өмір сүреді. «Татарлар» термині Волга аймағының көптеген түпнұсқалық топтарын білдіреді, оңтүстік Орал, Сібірде, сондай-ақ Орталық Азиядан келген мигранттар. Олардың ортақ ерекшелігі түркі тілдерінің Қыпшақ кіші топтағы татар тілінің түрлі диалектілерін қолдану болып табылады. Волга татарлары Мишар тобын да қамтиды (можари, мечера), Симбирск пен «Қазақ» губерниясында түркітілдес тұрғындар, Төменгі Волгада және Оңтүстік Оралда тұратын.

;Дүңгендер

XIX ғасырдың соңында, Қытайдың солтүстік-батысындағы Қытайдың орталық үкіметінің [[Дүнган көтерілісі]]н басып озғаннан кейін, мыңдаған [[дүнгендер]] (мұсылман қытайлар). Дәстүрлі түрде дүнгендер жақсы фермерлер мен бағбандар, олардың суармалы бақтары көршілерге үлгі болды. («Дүнгендер» этнонимі негізінен Ресей мен ТМД-ның басқа елдерінде қолданылады: Қытайда өзіндік аты орыс тілінде (эуфония мақсатында) ретінде «Хуэй». Ауыл шаруашылығы, көгалдандыру және көгалдандырудан басқа, [[Орта Азия|Орталық Азиядағы]] дәстүрлі Дунган кәсіптері - сауда және шағын бизнес (мысалы, мейрамхана). Бұл азшылықты жеңілдікті көшіру облысы - бұл Шу алқабы (Токмок, Александровка ауылы, Милянфан, Кен-Булун) Ташыров ауылы (Қара-Су ауданы Ош облысы) және Ыстықкөл көлінің ауданы (Каракол, Ирдық ауылы). Бүгінгі Киевтің Бішкектегі Дунганская көшесі деп аталатын көше. Қырғыз Дунганның бір бөлігі 2000-шы жылдары Ресейге көшіп, негізінен [[Саратов облысы]]ның [[Ровно ауданы (Саратов облысы)|Ривне ауданы]]нда, онда дунгандар тығыз қоныстанған, бірінші кезекте [[Привольное]], [[Скатьковка]], [[Кочетное]] ауылында.

;Ұйғырлар

Ұйғырлардың бір бөлігі 1820 жылдары Қытайға [[Шыңжаң Ұйғыр автономиялық ауданы|Шыңжаң]] провинциясынан Қырғызстанға келді, Эмигранттардың екінші толқыны 1950 жылдан бері жалғасып келеді, бірнеше мың адамның ішінде (әсіресе қытай «мәдени революция» кезінде).

Дүңганнан айырмашылығы, ұйғыр этносы түркі тілдесіне жатады, Осылайша, Қытайдағы адамдардың басым бөлігінен ғана емес, дінмен ғана емес, сонымен бірге мәдени және лингвистикалық дәстүрлер (ұйғыр тілі Алтай тілінің отбасының түрік бөлімшесінің шығыс тобына жатады). Дегенмен, ТМД аумағында, Дүңгандар ретінде, ұйғырлар кейбір мәдени ұқсастықтармен сипатталады. Бүгінгі таңда Қырғызстанда 54810 ұйғыр тұрады, негізінен Бішкекте, және оның айналасы, сондай-ақ Ош және Жалал-Абад қалаларында. Бішкекте ұйғырлар Токолдош елді мекендерінде тығыз тұрады, Лебединовка, Новопокровка, Қырғызстанның оңтүстігінде Қашқар-Кыштак үлкен ұйғырлы ауылы орналасқан. Елдің оңтүстігінде ұйғырлар (сондай-ақ дүнгендер мен қазақтар) көбінесе өзбектермен ассимиляцияланды.

қаласында ұйғыр қауымдастықтар, негізінен шағын және орта бизнесте жұмыс істейтін, қоғамдық тамақтандыру және сауда саласында, соның ішінде Қытаймен ірі көтерме сату, Қашқар-Кыштақ ауылында, негізінен ауыл шаруашылығында.

;Түріктер

[[Түріктер]] ең маңызды ұлттық азшылықтардың бірін құрайды.

Сондай-ақ, Қырғызстан аумағында [[КСРО халықтарын жер аудару|1943 жылғы депортация]]дан кейін осында болатын [[Қарашайлар|Қарашай]] мен [[Малқарлар|малқардардың]] саны аз.

Пікір бар, формалды негіздер бойынша жарияланған ресми деректер бойынша халық, өйткені ресми дереккөздердегі деректерді растау мүмкін емес. Қырғызстан халқының соңғы санағы (2009) осы сипаттағы бұзушылықтардан өтті, олар объективті ақпарат ретінде қарастырыла алмайды.

== Қырғызстан тілдері ==
Қырғызстан мен Қазақстан Орталық Азиядағы бұрынғы КСРО-ның жалғыз республикалары болып табылады, орыс тілін мемлекеттік тіл ретінде қалыптастырған. 1989 жылдың қыркүйегінде [[Қырғыз тілі]] мемлекеттік тілге айналды.

Оңтүстік Алтайға Қырғыз тілі түркі тілдерінің қыпшақ тобына Қырғыз-қыпшақ iшкi топтың жатады. бірге Оңтүстік Алтай жатады тілі, [[қырғыз-қыпшақ тілдерінде|Қырғыз-қыпшақ]] топ [[Қыпшақ тілі|қыпшақ тобы]] [[түркі тілдері]]. Басқа қыпшақ тілдерінде [[Ноғай тілі|Ноғай тілдері]] кіші топтары ([[ноғай тілі|Ноғай]] Ноғай қырғыз тіліне ең жақын деп саналуы мүмкін, [[Қарақалпақ тілі|Қарақалпақ]] және т.б.). [1920 жылдарға дейін [[араб әліпбиі]] қолданылды. 1920 жылдары [[араб әліпбиі]] қолданылды. 1928 жылы [[латын әліпбиі]] енгізілді және бейімделді, ол 1941 жылы ауыстырылды [кириллица|кириллица]. оңтүстік Альтаичпен қатар, қыпшақ түркі тілдерінің топтарының Қырғыз-Қыпшақ кіші тобына жатады. бірге Оңтүстік Алтай жатады тілі, [[қырғыз-қыпшақ тілдерінде|Қырғыз-қыпшақ]] топ [[Қыпшақ тілі|қыпшақ тобы]] [[түркі тілдері]]. тілдерді топ ([[Ноғай тілі|Ноғай]], [[Қазақ тілі|қазақ]], [[қарақалпақ тілі|Қарақалпақ]], т.б. басқа қыпшақ тілінде арасында қырғыз жақын, сондай-ақ [[ноғай тілі|Ноғай тілдері]] деп санауға болады .). [[Қазақ тілі|қазақша]], [[Қарақалпақ тілі|Қарақалпақ]] және т.б.). 1920 жылдарға дейін [[араб әліпбиі]] қолданылды. 1928 жылы [[латын әліпбиі]] енгізілді және бейімделді, ол 1941 жылы ауыстырылды [[кириллица]].

2009 жылғы санақ бойынша,&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://212.42.101.100:8088/nacstat/node/23|title=Қырғыз Республикасы халқының санағы және тұрғын үй қоры 2009 ж|archiveurl=https://web.archive.org/web/20130121143551/http://212.42.101.100:8088/nacstat/node/23|archivedate=2013-01-21}}&lt;/ref&gt; 4,1 млн. адамға, қырғыз тілі - екінші немесе екінші тіл, 2,5 млн. адамға орыс немесе орыс тілі жатады. Өзбек тілі ана тілі болып табылады, содан кейін орыс. Орыс тілі ең кең таралған екінші тіл болып табылады, Өзбек және ағылшын тілдерінде.
{| class=&quot;wikitable&quot;
!Тіл атауы
!Ана тілі
!Екінші тіл
!Тасымалдаушылардың жалпы саны
|-
|Қырғыз тілі
|3 830 556
|271 187
|4 121 743
|-
|Орыс тілі
|482 243
|2 109 393
|2 591 636
|-
|Өзбек тілі
|772 561
|97 753
|870 314
|-
|Ағылшын тілі
|
|28 416
|28 416
|-
|Француз тілі
|
|641
|641
|-
|Неміс тілі
|50
|10
|60
|-
|Басқалар
|277 433
|31 411
|
|}

== Мерекелер ==
Ақпарат көзі&lt;ref&gt;Қырғыз Республикасының Еңбек кодексінің 113-бабы&lt;/ref&gt;:
{| class=&quot;standard&quot;
! style=&quot;background:#efefef;&quot; | Күндері
! style=&quot;background:#efefef;&quot; | Атауы
|-
| [[желтоқсан]] айы нын 13 [[желтоқсан|күн]]і
|Мұхаммед пайғамбардын(САВ) туғандар [[желтоқсан|айы күн]]і
|-
| Айдың өту бар
| [[Ораза айт]]
|-
| Ораза айттан  70 күннен кейін
| Құрбан айт
|-
| [[бұғы]] айынын 1и
| 1-май Эмгекчилердин күнү
|-
| [[бұғы]] айынын 5и
| Конституция күні
|-
| [[бұғы]] айынын 9у
| Жеңіс күні
|-
| [[Тамыз]] айына 31 күн
| ҚР егемендттік күндеі
|}

== Қырғызстандағы дін ==
''Тағы қара: [[Қырғызстандағы дін]] [[Қырғызстандағы Ислам]] [[Қырғызстандағы христиан]]''
Қырғызстандағы сенушілердің басым көпшілігі - суннит мұсылмандары. Христиандар бар: православиелік, [[Қырғызстанның Апостолиялық әкімшілігі|Католиктер]] және түрлі протестанттық ағымдар. Сонымен бірге Қырғызстан - зайырлы мемлекет.
Ел билігі діни қызметкерлердің діни рәсімдерді орындау үшін, республиканың заңнамасына қайшы келеді. Мысалы, 2016 жылы заң қабылданды, діни қызметкерлер өкілдерінің қылмыстық іс жүргізуде (3 жылдан 6 жылға дейін бас бостандығынан айыру) адаммен некеге тұруға қатысатын, кәбенеттік жасқа [[Некеге тұрудың ең төменгі жасы|үйленген емес]]&lt;ref&gt;[http://www.pravo.by/main.aspx?guid=238463 Қырғыз Республикасында кәмелетке толмаған балаларды тартуға тыйым салынады] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20161120013504/http://www.pravo.by/main.aspx?guid=238463 |date=2016-11-20 }}&lt;/ref&gt;.

== Қылмыс ==
2011 жылы елде 9199 адам сотталды, оның ішінде белгілі бір мамандықтары жоқ еңбекке қабілетті адамдар 79,1%&lt;ref name=autogenerated3&gt;Турдиев Т.И. Қырғызстанның экономикалық қауіпсіздігі мен орнықты дамуына шұғыл қауіптер туралы // Қырғыз-орыс Славян университетінің хабаршысы. — 2014. — Т. 14. — № 8. — С. 163.&lt;/ref&gt;. 2011 жылы ұрлық (1,713 адам) үшін басым көпшілігі сотталды, есірткінің заңсыз айналымы (1,248 адам) және бұзақылық (766 адам)&lt;ref name=autogenerated3 /&gt;. Тұтастай алғанда [[Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығы|ТМД]], сотталғандардың басым көпшілігі ерлер (2011 жылы 89,5%)&lt;ref name=autogenerated3/&gt;.

== Білім ==
Қырғызстандағы қазіргі заманғы білім беру үшін негіз кеңестік жүйе болып табылады. Тәуелсіздік алғаннан кейін білім беру саласында реформалар жүргізілді. Мектептегі білім 11 жылға есептелген, Олардың 9-ы міндетті. Бастауыш мектеп - 1-ден 4 сыныпқа дейін, 6-7 жастан 11 жасқа дейінгі балалар білім алады. Бастауыш мектепте балаларға базалық білім беріледі, Мұндай жазбаша ретінде, оқу, оқу тілдері, арифметика, Отан сабақтары, жұмыс, этика және дене тәрбиесі. Орта сыныптар 5-ден 9-шы сыныптарға дейін, 12 жастан 16 жасқа дейінгі балалар. Орта класстарда ғылыми тақырыптарды зерттей бастайды, математика, ақпараттық технологиялар, шет тілдерін тереңдетіп оқыту және т.б. Жоғары сыныптар 10-11 сыныпты құрайды. Қарамастан, 10-11 сыныпты таңдау міндетті емес, Мектеп оқушыларының 80% -ы орта мектепте оқиды. Мұнда студенттер сол тақырыпты оқып жатыр, орта сыныптағыдай, әскери істерді бастайды, сондай-ақ университетке түсуге дайындық. 11-сыныптың соңында, мектеп оқушылары қорытынды емтихандар мен Бүкіл республикалық тестілеуді (ОРТ) алады, оның қорытындысы бойынша университеттерге жұмысқа қабылдау жүргізілуде.

90-жылдардың басында мектептер жеке пәндер мен мамандықтарды жоғары деңгейде оқып-үйренді. 2000 жылы, орта қоғамдық мектептер саны болды - 1975 мектеп. Қазір олардың 2000-нан астамы бар. Үлкен қалаларда жекеменшік элиталық мектептер ашылды. Сонымен қатар, 7-17 жас аралығындағы балалар саны көп емес - 2013 жылы республикада 2901 адам болды, оның ішінде 1021 адам жұмыс істеді&lt;ref&gt;Сорочайкина Е. В. Тұтынушылар қоғамын қалыптастыру жағдайында заманауи жастарды әлеуметтендірудің ерекшеліктері (қырғызстанның мысалында) // Әлеуметтік ғылымдардың өзекті сұрақтары: әлеуметтану, саясаттану, философия, тарих. — 2015. — № 46. — С. 49&lt;/ref&gt;.

=== ЖОО ===
1990 жылы республикада тек 9 ЖОО болды, онда 58,8 мың оқушы оқиды, Тәуелсіздік жылдарында жоғары оқу орындарының саны айтарлықтай өсті және 2010 жылдың басында 52-ге жетті, оның 36-сы мемлекет. Студенттердің саны да артып, 2010 жылдың басында болды 220 мың. Республикада халықаралық «бірлескен» университеттер бар: Қырғыз-орыс (славян) университеті, Қырғыз-Түрік университетінің «Манас» және Қырғыз-түрік университетінің «Ала-Тоо», Орталық Азиядағы Америка университеті.

* Қырғыз Республикасы Президентінің жанындағы Мемлекеттік басқару академиясы
* Шығыс университеті. Махмуд Қашғари-Барсакан
* Қырғыз Республикасының Сыртқы істер министрлігінің Дипломатиялық академиясы
* Халықаралық Ататюрк-Алатоо Университеті (MOAA)
* {{аударылмаған 4|Орталық Азиядағы Америка университеті||en|American university of central asia}} (АУЦА)
* Бішкек қаржы-экономикалық академиясы (БФЭА)
* Бішкек гуманитарлық университеті (БГУ)
* Қырғыз экономикалық университеті (КЭУ)
* Экономика және бизнес университеті (УЭП)
* Қырғыз Республикасы Үкіметі жанындағы Қырғыз Мемлекеттік Құқық Академиясы (КСКА)
* Қырғыз мемлекеттік медицина академиясы (ҚММА)
* Қырғыз мемлекеттік дене тәрбиесі және спорт академиясы (КГАФКИ)
* Қырғыз ұлттық аграрлық университеті. К.И. Скрябин (КУАУ)
* Ыстықкөл мемлекеттік университеті. Қасым Тыныстанов (ИГУ)
* Қырғыз мемлекеттік педагогикалық университеті ат. Арабаева
* Нарын мемлекеттік университеті. С.Нааматова (НГУ)
* Ош мемлекеттік университеті (Ош мемлекеттік университеті)
* Ош технологиялық университеті. Академик М.Адышев (Ошту)
* [[А.Мырсабеков атындағы Ош гуманитарлық-педагогикалық институты|Ош гуманитарлық-педагогикалық институты (ОГПИ)]]
* Ош мемлекеттік әлеуметтік университеті (ОҚМУ)
* МС-ның Ош филиалы
* Орталық Азиядағы Ош университеті
* Қырғыз мемлекеттік заң академиясы. Әділ Мұрат ұлы
* Қырғыз мемлекеттік құрылыс, көлік және сәулет университеті (КМКТАУ)
* [[Жүсіп Баласағұни атындағы Қырғыз Ұлттық Универсиеті]]
* Борис Ельцин атындағы Қырғыз-Ресей Славян Университеті (КРСУ)
* Қырғыз мемлекеттік техникалық университеті И.Раззакова (ҚарМТУ)
* Орталық Азиядағы Халықаралық Университет (МУЦА)
* Қырғызстанның халықаралық университеті (МУК)
* Қырғыз-түрік университеті «Манас» (КТМУ)
* Қырғыз Республикасы Қарулы Күштерінің Әскери институты Кеңес Одағының Батыры генерал-лейтенанты К. Усенбековтың есімі берілген
* Жалал-Абад мемлекеттік университеті (ДжАГУ)
* Баткен мемлекеттік университеті (БатГУ)

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер|2}}

{{Навигациялық блок
 |тақырып       = Қырғызстан
 |тақырып_стиль = background:{{түс|{{PAGENAME}}}};
 |state         = collapsed
 |Азия елдері
 |Орталық Азия
 |ЭЫҰ
 |ТМД
 |Еуразия Экономикалық Қауымдастығы
 |ҰҚШҰ
 |Түркі кеңесі
 |Шанхай Ынтымақтастық Ұйымы
 |ТҮРКСОЙ
 |Ислам Әріптестік Ұйымы
}}

[[Санат:Қырғызстан|*]]
[[Санат:Посткеңестік елдер]]</text>
      <sha1>05ggov37m4wcvla5xh3ko7zn9czgglo</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Халықаралық фонетикалық әліпби</title>
    <ns>0</ns>
    <id>2304</id>
    <revision>
      <id>3053616</id>
      <parentid>3053285</parentid>
      <timestamp>2022-07-21T14:08:27Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>NusrTansj</username>
        <id>121413</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4799" xml:space="preserve">__NOTITLECONVERT__
[[Сурет:IPA Chart Rev 1993.png|300px|thumb|right]]

'''Халықаралық фонетикалық әліпби''' ('''IPA''') - негізінен латын әліпбиіне негізделген фонетикалық нотацияның алфавиттік жүйесі. Ол XIX ғасырдың соңында халықаралық фонетикалық қауымдастықпен әзірленген ауызекі тілдің дыбыстарының стандартталған көрінісі.&lt;ref name=&quot;IPA 1999&quot;&gt;International Phonetic Association (IPA), ''Handbook''.&lt;/ref&gt; ХФӘ-ны [[лексикограф]]тар, шет тілі [[студент]]тері мен [[оқытушы]]лары, [[лингвист]]ер, [[дефектолог]]тар, [[әнші]]лер, [[актёр]]лер, тіл жасаушылар мен [[аудармашы]]лар пайдаланады.&lt;ref name=&quot;world&quot;&gt;{{Cite book|last=MacMahon|first=Michael K. C.|chapter=Phonetic Notation|editor=P. T. Daniels|editor2=W. Bright|title=The World's Writing Systems|pages=[https://archive.org/details/isbn_9780195079937/page/821 821–846]|publisher=Oxford University Press|year=1996|location=New York|isbn=0-19-507993-0|url=https://archive.org/details/isbn_9780195079937/page/821}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite book|first=Joan |last=Wall |title=International Phonetic Alphabet for Singers: A Manual for English and Foreign Language Diction |publisher=Pst |year=1989 |isbn=1-877761-50-8 }}&lt;/ref&gt;

== Әріптер ==

== Тарихы ==
1886 жылы француз лингвисті Пол Пасси бастаған бір топ француз және британ тілі мұғалімдері ұйым құрды, ол 1897 жылдан бастап Халықаралық фонетикалық қауымдастық (французша: Association phonétique internationale) деп аталды. Түпнұсқа әліпби ром алфавиті деп аталатын ағылшын тіліне арналған Г.Свит ұсынған емле реформасына негізделген, бірақ оны басқа тілдерге қолайлы ету үшін таңбалардың мағыналары тілден тілге өзгеруі мүмкін. Мысалы, ағылшын тілінде [ʃ] дыбысы «c» әрпімен, ал француз тілінде «ch» әріп тіркесімімен берілген. Дегенмен, 1888 жылы әліпби әртүрлі тілдер үшін біркелкі пішінге келтірілді, осылайша барлық кейінгі түзетулердің негізін қалады.

Құрылғаннан бері ХФӘ бірнеше рет қайта қараудан өтті. 1900 және 1932 жылдардағы елеулі өзгерістерден кейін ХФӘ 1989 жылғы Киль конгресіне дейін өзгеріссіз қалды. 1993 жылы кішігірім түзету жасалды - төрт орта ортаңғы дауысты дыбыстар қосылды және дауыссыз импласивті дауыссыз таңбалар жойылды. Соңғы өзгеріс 2005 жылы жасалды - лабио-дентальдық (labio-тіс) бір екпінді дауыссыз дыбыстың таңбасы - ⱱ қосылды. Таңбаларды қосу және алып тастаудан басқа, IPA өзгертулері негізінен таңбалар мен санаттардың атын өзгертуден, сондай-ақ қаріп түрлерін өзгертуден тұрды.

Детунды сөйлеудің фонетикалық транскрипциясына арналған ХФӘ кеңейтімдері 1990 жылы жасалды және 1994 жылы Халықаралық клиникалық фонетика және лингвистика қауымдастығы ресми түрде мойындады.

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}

== Сілтемелер ==
{{commonscat|IPA charts|ХФӘ}}
* [http://www.internationalphoneticassociation.org| ХФӘ] ресми сайты
* [https://www.internationalphoneticassociation.org/IPAcharts/inter_chart_2018/IPA_2018.html ХФӘ интерактивті кестесі]
* [http://www.unicode.org/charts/collation/ Юникодты сұрыптау кестесі] – Латын және ХФӘ әріптері форма бойынша сұрыпталған

[[Санат:Юникод ауқымдары]]
[[Санат:Фонетикалық әліппелер]]
[[Санат:Транслитерация және транскрипция]]</text>
      <sha1>bkkd9l4px081084nsjcf8gyic0hcgxy</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Қазақстан аудандары</title>
    <ns>0</ns>
    <id>4788</id>
    <revision>
      <id>3053762</id>
      <parentid>3046150</parentid>
      <timestamp>2022-07-22T10:04:36Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Білгіш Шежіреші</username>
        <id>68287</id>
      </contributor>
      <comment>/* Шымкент қаласы */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="23576" xml:space="preserve">[[Сурет:Kazakhstan rayons.png|400px|thumb|right|Қазақстан аудандары]]
Қазақстанда барлығы 17 облыста 166 ауылдық, 5 қалада 20 қалалық аудан бар.

== [[Абай облысы]] ==
8 аудан бар:
# [[Абай ауданы (Абай облысы)|Абай ауданы]] (14 418 ад.) — [[Қарауыл (Абай ауданы)|Қарауыл]] ауылы (5 222 ад.)
# [[Ақсуат ауданы]] — [[Ақсуат (Абай облысы)|Ақсуат]] ауылы (4 549 ад.)
# [[Аягөз ауданы]] (72 695 ад.) — [[Аягөз]] қаласы (38 496 ад.)
# [[Бесқарағай ауданы]] (16 689 ад.) — [[Бесқарағай (Абай облысы)|Бесқарағай]] ауылы (4 268 ад.)
# [[Бородулиха ауданы]] (35 925 ад.) — [[Бородулиха]] ауылы (4 434 ад.)
# [[Жарма ауданы]] (38 048 ад.) — [[Қалбатау]] ауылы (9 680 ад.)
# [[Көкпекті ауданы]] — [[Көкпекті (Абай облысы)|Көкпекті]] ауылы (3 651 ад.)
# [[Үржар ауданы]] (73 760 ад.) — [[Үржар (ауыл)|Үржар]] ауылы (12 915 ад.)

== [[Ақмола облысы]] ==
17 аудан бар:
# [[Ақкөл ауданы]] (25 793 ад.) – [[Ақкөл (қала)|Ақкөл]] қаласы (13 678 ад.)
# [[Аршалы ауданы]] (27 404 ад.) – [[Аршалы (Ақмола облысы)|Аршалы]] кенті (5 975 ад.)
# [[Астрахан ауданы]] (23 615 ад.) – [[Астраханка (Ақмола облысы)|Астраханка]] ауылы (4 984 ад.)
# [[Атбасар ауданы]] (48 234 ад.) – [[Атбасар]] қаласы (28 735 ад.)
# [[Бурабай ауданы]] (75 363 ад.) – [[Щучинск]] қаласы (46 810 ад.)
# [[Бұланды ауданы]] (34 331 ад.) – [[Макинск]] қаласы (17 775 ад.)
# [[Біржан сал ауданы]] (14 360 ад.) – [[Степняк]] қаласы (3 508 ад.)
# [[Егіндікөл ауданы]] (6 068 ад.) – [[Егіндікөл (Ақмола облысы)|Егіндікөл]] ауылы (2 976 ад.)
# [[Ерейментау ауданы]] (26 516 ад.) – [[Ерейментау]] қаласы (12 485 ад.)
# [[Есіл ауданы (Ақмола облысы)|Есіл ауданы]] (24 237 ад.)  – [[Есіл (қала)|Есіл]] қаласы (10 546 ад.)
# [[Жақсы ауданы]] (19 088 ад.) – [[Жақсы (ауыл)|Жақсы]] ауылы (4 754 ад.)
# [[Жарқайың ауданы]] (14 110 ад.) – [[Державинск]] қаласы (6 307 ад.)
# [[Зеренді ауданы]] (38 682 ад.) – [[Зеренді]] ауылы (6 665 ад.)
# [[Қорғалжын ауданы]] (8 815 ад.) – [[Қорғалжын (кент)|Қорғалжын]] ауылы (3 189 ад.)
# [[Сандықтау ауданы]] (18 398 ад.) – [[Балкашино]] ауылы (4 322 ад.)
# [[Целиноград ауданы]] (76 891 ад.) – [[Ақмол]] ауылы (6 838 ад.)
# [[Шортанды ауданы]] (29 504 ад.) – [[Шортанды (Шортанды ауданы)|Шортанды]] кенті (5 776 ад.)

== [[Ақтөбе облысы]] ==
12 аудан бар:
# [[Алға ауданы]] (40 783 ад.) – [[Алға]] қаласы (20 562 ад.)
# [[Әйтеке би ауданы]] (24 895 ад.) – [[Темірбек Жүргенов ауылы (Ақтөбе облысы)|Темірбек Жүргенов]] ауылы (6 517 ад.)
# [[Байғанин ауданы]] (22 809 ад.) – [[Қарауылкелді (ауыл)|Қарауылкелді]] ауылы (8 976 ад.)
# [[Қарғалы ауданы]] (17 107 ад.) – [[Бадамшы]] ауылы (5 587 ад.)
# [[Қобда ауданы]] (18 623 ад.) – [[Қобда (ауыл)|Қобда]] ауылы (5 637 ад.)
# [[Мартөк ауданы]] (29 980 ад.) – [[Мәртөк]] ауылы (10 090 ад.)
# [[Мұғалжар ауданы]] (67 416 ад.) – [[Қандыағаш]] қаласы (52 560 ад.)
# [[Ойыл ауданы]] (18 651 ад.) – [[Ойыл (ауыл)|Ойыл]] ауылы (5 643 ад.)
# [[Темір ауданы]] (37 740 ад.) – [[Шұбарқұдық]] кенті (13 583 ад.)
# [[Хромтау ауданы]] (42 951 ад.) – [[Хромтау]] қаласы (26 737 ад.)
# [[Шалқар ауданы]] (45 996 ад.) – [[Шалқар (қала)|Шалқар]] қаласы (27 932 ад.)
# [[Ырғыз ауданы]] (14 999 ад.) – [[Ырғыз (ауыл)|Ырғыз]] ауылы (5 866 ад.)

== [[Алматы облысы]] ==
9 аудан бар:
# [[Балқаш ауданы]] (30 747 ад.) – [[Бақанас (ауыл)|Бақанас]] ауылы (4 135 ад.)
# [[Еңбекшіқазақ ауданы]] (300 427 ад.) – [[Есік]] қаласы (33 032 ад.)
# [[Жамбыл ауданы (Алматы облысы)|Жамбыл ауданы]] (166 347 ад.) – [[Ұзынағаш (Алматы облысы)|Ұзынағаш]] ауылы (39 416 ад.)
# [[Кеген ауданы]] (32 415 ад.)  – [[Кеген (ауыл)|Кеген]] ауылы (5 917 ад.)
# [[Қарасай ауданы]] (270 673 ад.) – [[Қаскелең]] қаласы (64 529 ад.)
# [[Райымбек ауданы]] (41 732 ад.) – [[Нарынқол]] ауылы (7 040 ад.)
# [[Талғар ауданы]] (196 567 ад.) – [[Талғар]] қаласы (42 810 ад.)
# [[Ұйғыр ауданы]] (63 288 ад.) – [[Шонжы]] ауылы (17 263 ад.)
# [[Іле ауданы]] (209 181 ад.) – [[Өтеген батыр]] ауылы (15 180 ад.)

== [[Атырау облысы]] ==
7 аудан бар:
# [[Жылыой ауданы]] (82 962 ад.) – [[Құлсары]] қаласы (60 472 ад.)
# [[Индер ауданы]] (32 145 ад.) – [[Индербор]] кенті (14 086 ад.)
# [[Исатай ауданы]] (26 728 ад.) – [[Аққыстау]] ауылы (8 486 ад.)
# [[Құрманғазы ауданы]] (59 811 ад.) – [[Құрманғазы (Құрманғазы ауданы)|Құрманғазы]] ауылы (13 203 ад.)
# [[Қызылқоға ауданы]] (30 589 ад.) – [[Миялы (Атырау облысы)|Миялы]] ауылы (6 575 ад.)
# [[Мақат ауданы]] (30 589 ад.) – [[Мақат]] кенті (14 833 ад.)
# [[Махамбет ауданы]] (34 811 ад.) – [[Махамбет (Атырау облысы)|Махамбет]] ауылы (9 693 ад.)

== [[Батыс Қазақстан облысы]] ==
12 аудан бар:
# [[Ақжайық ауданы]] (40 574 ад.) – [[Чапаев (Батыс Қазақстан облысы)|Чапаев]] ауылы (9 488 ад.)
# [[Бәйтерек ауданы]] (57 762 ад.) – [[Перемётное]] ауылы (3 754 ад.)
# [[Бөкей ордасы ауданы]] (15 222 ад.) – [[Сайқын]] ауылы (3 426 ад.)
# [[Бөрлі ауданы]] (56 086 ад.) – [[Ақсай (Бөрлі ауданы)|Ақсай]] қаласы (35 310 ад.)
# [[Жаңақала ауданы]] (24 029 ад.) – [[Жаңақала (Батыс Қазақстан облысы)|Жаңақала]] ауылы (8 637 ад.)
# [[Жәнібек ауданы]] (16 147 ад.) – [[Жәнібек (Батыс Қазақстан облысы)|Жәнібек]] ауылы (8 155 ад.)
# [[Казталов ауданы]] (29 129 ад.) – [[Казталовка]] ауылы (4 957 ад.)
# [[Қаратөбе ауданы]] (15 467 ад.) – [[Қаратөбе (Батыс Қазақстан облысы)|Қаратөбе]] ауылы (3 782 ад.)
# [[Сырым ауданы]] (18 924 ад.) – [[Жымпиты]] ауылы (5 139 ад.)
# [[Тасқала ауданы]] (16 701 ад.) – [[Тасқала (Батыс Қазақстан облысы)|Тасқала]] ауылы (7 968 ад.)
# [[Теректі ауданы]] (38 086 ад.) – [[Теректі (Батыс Қазақстан облысы)|Теректі]] ауылы (4 356 ад.)
# [[Шыңғырлау ауданы]] (14 744 ад.) – [[Шыңғырлау (ауыл)|Шыңғырлау]] ауылы (7 323 ад.)

== [[Жамбыл облысы]] ==
10 аудан бар:
# [[Байзақ ауданы]] (105 948 ад.) – [[Сарыкемер]] ауылы (31 461 ад.)
# [[Жамбыл ауданы (Жамбыл облысы)|Жамбыл ауданы]] (82 902 ад.) – [[Аса (ауыл)|Аса]] ауылы (8 326 ад.)
# [[Жуалы ауданы]] (52 169 ад.) – [[Бауыржан Момышұлы ауылы|Бауыржан Момышұлы]] ауылы (11 513 ад.)
# [[Қордай ауданы]] (143 827 ад.) – [[Қордай]] ауылы (25 507 ад.)
# [[Меркі ауданы]] (84 760 ад.) – [[Меркі]] ауылы (11 791 ад.)
# [[Мойынқұм ауданы]] (32 539 ад.) – [[Мойынқұм (Мойынқұм ауданы)|Мойынқұм]] ауылы (8 607 ад.)
# [[Сарысу ауданы]] (44 184 ад.) – [[Жаңатас]] қаласы (22 364 ад.)
# [[Талас ауданы]] (55 117 ад.) – [[Қаратау (қала)|Қаратау]] қаласы (30 204 ад.)
# [[Тұрар Рысқұлов ауданы]] (64 512 ад.) – [[Құлан (Жамбыл облысы)|Құлан]] ауылы (13 592 ад.)
# [[Шу ауданы]] (101 693 ад.) – [[Төле би (Жамбыл облысы)|Төле би]] ауылы (21 168 ад.)

== [[Жетісу облысы]] ==
8 аудан бар:
# [[Ақсу ауданы]] (39 675 ад.)  – [[Жансүгіров  ауылы|Жансүгіров]] ауылы (6 809 ад.)
# [[Алакөл ауданы]] (69 679 ад.) – [[Үшарал (қала)|Үшарал]] қаласы (17 181 ад.)
# [[Ескелді ауданы]] (46 631 ад.) – [[Қарабұлақ (Ескелді ауданы)|Қарабұлақ]] ауылы (13 060 ад.)
# [[Кербұлақ ауданы]] (48 860 ад.) – [[Сарыөзек (Алматы облысы)|Сарыөзек]] ауылы (12 048 ад.)
# [[Көксу ауданы]] (41 578 ад.) – [[Балпық би (ауыл)|Балпық би]] ауылы (13 336 ад.)
# [[Қаратал ауданы]] (46 914 ад.) – [[Үштөбе (қала)|Үштөбе]] қаласы (22 989 ад.)
# [[Панфилов ауданы]] (129 204 ад.) – [[Жаркент]] қаласы (42 809 ад.)
# [[Сарқан ауданы]] (36 962 ад.) – [[Сарқан]] қаласы (11 368 ад.)

== [[Қарағанды облысы]] ==
7 аудан бар:
# [[Абай ауданы (Қарағанды облысы)|Абай ауданы]] (58 673 ад.) – [[Абай (қала)|Абай]] қаласы (28 363 ад.)
# [[Ақтоғай ауданы (Қарағанды облысы)|Ақтоғай ауданы]] (17 474 ад.) – [[Ақтоғай (Қарағанды облысы)|Ақтоғай]] ауылы (2 770 ад.)
# [[Бұқар жырау ауданы]] (57 175 ад.) – [[Ботақара (кент, Ботақара кенттік әкімдігі)|Ботақара]] кенті (5 223 ад.)
# [[Қарқаралы ауданы]] (36 025 ад.) – [[Қарқаралы]] қаласы (8 190 ад.)
# [[Нұра ауданы]] (22 569 ад.) – [[Нұра (Нұра ауданы)|Нұра]] кенті (5 440 ад.)
# [[Осакаров ауданы]] (31 243 ад.) – [[Осакаровка]] кенті (7 924 ад.)
# [[Шет ауданы]] (42 437 ад.) – [[Ақсу-Аюлы]] ауылы (4 098 ад.)

== [[Қостанай облысы]] ==
16 аудан бар:
# [[Алтынсарин ауданы]] (13 846 ад.) — [[Обаған (Алтынсарин ауданы)|Обаған]] ауылы (335 ад.)
# [[Амангелді ауданы]] (16 475 ад.) — [[Амангелді (Амангелді ауданы)|Амангелді]] ауылы (7 308 ад.)
# [[Әулиекөл ауданы]] (42 178 ад.) — [[Әулиекөл]] ауылы (10 692 ад.)
# [[Бейімбет Майлин ауданы]] (24 853 ад.) — [[Әйет (Бейімбет Майлин ауданы)|Әйет]] ауылы (3 221 ад.)
# [[Денисов ауданы]] (18 376 ад.) — [[Денисовка (Қостанай облысы)|Денисовка]] ауылы (4 416 ад.)
# [[Жангелді ауданы]] (12 251 ад.) — [[Торғай (Қостанай облысы)|Торғай]] ауылы (4 581 ад.)	
# [[Жітіқара ауданы]] (47 661 ад.) — [[Жітіқара]] қаласы (34 736 ад.)
# [[Қамысты ауданы]] (12 362 ад.) — [[Қамысты (Қостанай облысы)|Қамысты]] ауылы (4 484 ад.)
# [[Қарабалық ауданы]] (27 534 ад.) — [[Қарабалық (кент)|Қарабалық]] кенті (11 372 ад.)
# [[Қарасу ауданы]] (25 258 ад.) — [[Қарасу (Қарасу ауданы)|Қарасу]] ауылы (3 476 ад.)
# [[Қостанай ауданы]] (71 157 ад.) — [[Тобыл (қала)|Тобыл]] қаласы (24 590 ад.)
# [[Меңдіқара ауданы]] (27 279 ад.) — [[Боровской]] ауылы (9 251 ад.)
# [[Наурызым ауданы]] (10 766 ад.) — [[Қарамеңді]] ауылы (4 425 ад.)
# [[Сарыкөл ауданы]] (20 553 ад.) — [[Сарыкөл (Сарыкөл ауданы)|Сарыкөл]] кенті (8 858 ад.)
# [[Ұзынкөл ауданы]] (21 060 ад.) — [[Ұзынкөл (Қостанай облысы)|Ұзынкөл]] ауылы (5 676 ад.)
# [[Федоров ауданы]] (25 543 ад.) — [[Федоровка (Федоров ауданы)|Федоровка]] ауылы (6 406 ад.)

== [[Қызылорда облысы]] ==
7 аудан бар:
# [[Арал ауданы]] (79 150 ад.) – [[Арал (қала)|Арал]] қаласы (33 141 ад.)
# [[Жалағаш ауданы]] (35 705 ад.) – [[Жалағаш]] ауылы (12 909 ад.)
# [[Жаңақорған ауданы]] (84 474 ад.) – [[Жаңақорған]] ауылы (27 564 ад.)
# [[Қазалы ауданы]] (77 185 ад.) – [[Әйтеке би кенті|Әйтеке би]] кенті (43 155 ад.)
# [[Қармақшы ауданы]] (54 265 ад.) – [[Жосалы (Қызылорда облысы)|Жосалы]] ауылы (18 563 ад.)
# [[Сырдария ауданы (Қызылорда облысы)|Сырдария ауданы]] (38 841 ад.) – [[Тереңөзек (Қызылорда облысы)|Тереңөзек]] ауылы (7 627 ад.)
# [[Шиелі ауданы]] (82 399 ад.) – [[Шиелі (Қызылорда облысы)|Шиелі]] ауылы (31 691 ад.)

== [[Маңғыстау облысы]] ==
5 аудан бар:
# [[Бейнеу ауданы]] (69 639 ад.) — [[Бейнеу]] ауылы (52 836 ад.)
# [[Қарақия ауданы]] (37 621 ад.) — [[Құрық (ауыл)|Құрық]] ауылы (11 248 ад.)
# [[Маңғыстау ауданы]] (39 153 ад.) — [[Шетпе]] ауылы (16 784 ад.)
# [[Мұнайлы ауданы]] (161 270 ад.) — [[Маңғыстау (ауыл)|Маңғыстау]] ауылы (31 368 ад.)
# [[Түпқараған ауданы]] (31 728 ад.) — [[Форт-Шевченко]] қаласы (6 376 ад.)

== [[Павлодар облысы]] ==
10 аудан бар:
# [[Аққулы ауданы]] (12 204 ад.) — [[Аққулы (ауыл)|Аққулы]] ауылы (2 661 ад.)
# [[Ақтоғай ауданы (Павлодар облысы)|Ақтоғай ауданы]] (12 556 ад.) — [[Ақтоғай (Павлодар облысы)|Ақтоғай]] ауылы (3 798 ад.)
# [[Баянауыл ауданы]] (26 859 ад.) — [[Баянауыл]] ауылы (12 354 ад.)
# [[Ертіс ауданы]] (16 469 ад.) — [[Ертіс (Павлодар облысы)|Ертіс]] ауылы (7 072 ад.)
# [[Железин ауданы]] (15 438 ад.) — [[Железинка]] ауылы (4 916 ад.)
# [[Май ауданы]] (10 379 ад.) — [[Көктөбе (Май ауданы)|Көктөбе]] ауылы (3 445 ад.)
# [[Павлодар ауданы]] (26 092 ад.) — [[Павлодар]] қаласы (333 989 ад.)
# [[Тереңкөл ауданы]] (20 176 ад.) — [[Тереңкөл (Тереңкөл ауданы)|Тереңкөл]] ауылы (7 474 ад.)
# [[Успен ауданы]] (11 983 ад.) — [[Успенка (Павлодар облысы)|Успенка]] ауылы (3 810 ад.)
# [[Шарбақты ауданы]] (19 506 ад.) — [[Шарбақты (Шарбақты ауданы)|Шарбақты]] ауылы (7 591 ад.)

== [[Солтүстік Қазақстан облысы]] ==
13 аудан бар:
# [[Айыртау ауданы]] (36 951 ад.) — [[Саумалкөл (Володар ауылдық округі)|Саумалкөл]] ауылы (9 480 ад.)
# [[Ақжар ауданы]] (15 702 ад.) — [[Талшық]] ауылы (3 679 ад.)
# [[Аққайың ауданы]] (18 972 ад.) — [[Смирново (Солтүстік Қазақстан облысы)|Смирново]] ауылы (5 718 ад.)
# [[Ғабит Мүсірепов ауданы]] (40 850 ад.) — [[Новоишим]] ауылы (12 064 ад.)
# [[Есіл ауданы (Солтүстік Қазақстан облысы)|Есіл ауданы]] (22 356 ад.) — [[Явленка]] ауылы (5 478 ад.)
# [[Жамбыл ауданы (Солтүстік Қазақстан облысы)|Жамбыл ауданы]] (19 447 ад.) — [[Пресновка (Жамбыл ауданы)|Пресновка]] ауылы (5 322 ад.)
# [[Қызылжар ауданы]] (44 214 ад.) — [[Бескөл (Солтүстік Қазақстан облысы)|Бескөл]] ауылы (11 331 ад.)
# [[Мағжан Жұмабаев ауданы]] (29 924 ад.) — [[Булаев]] қаласы (7 742 ад.)
# [[Мамлют ауданы]] (17 845 ад.) — [[Мамлют]] қаласы (6 866 ад.)
# [[Тайынша ауданы]] (43 140 ад.) — [[Тайынша]] қаласы (11 422 ад.)
# [[Тимирязев ауданы]] (11 290 ад.) — [[Тимирязевка]] ауылы (4 303 ад.)
# [[Уәлиханов ауданы]] (16 293 ад.) — [[Кішкенекөл]] ауылы (7 421 ад.)
# [[Шал ақын ауданы]] (18 577 ад.) — [[Сергеев]] қаласы (7 687 ад.)

== [[Түркістан облысы]] ==
14 аудан бар:
# [[Бәйдібек ауданы]] (54 030 ад.) — [[Шаян (Бәйдібек ауданы)|Шаян]] ауылы (7 452 ад.)
# [[Жетісай ауданы]] (170 408 ад.) — [[Жетісай]] қаласы (24 484 ад.)
# [[Келес ауданы]] (142 296 ад.) — [[Абай (Келес ауданы)|Абай]] ауылы (21 221 ад.)
# [[Қазығұрт ауданы]] (106 225 ад.) — [[Қазығұрт]] ауылы (11 146 ад.)
# [[Мақтаарал ауданы]] (133 539 ад.) — [[Мырзакент]] кенті (13 339 ад.)
# [[Ордабасы ауданы]] (118 916 ад.) — [[Темірлан]] ауылы (10 489 ад.)
# [[Отырар ауданы]] (53 975 ад.) — [[Шәуілдір]] ауылы (7 263 ад.)
# [[Сайрам ауданы]] (207 948 ад.) — [[Ақсукент]] ауылы (24 491 ад.)
# [[Сарыағаш ауданы]] (186 109 ад.) — [[Сарыағаш]] қаласы (34 303 ад.)
# [[Сауран ауданы]] (98 113 ад.) — [[Шорнақ]] ауылы (2 986 ад.)
# [[Созақ ауданы]] (61 512 ад.) — [[Шолаққорған]] ауылы (12 176 ад.)
# [[Төле би ауданы]] (117 765 ад.) — [[Леңгір]] қаласы (24 045 ад.)
# [[Түлкібас ауданы]] (111 286 ад.) — [[Тұрар Рысқұлов ауылы|Тұрар Рысқұлов]] ауылы (17 977 ад.)
# [[Шардара ауданы]] (78 132 ад.) — [[Шардара (қала)|Шардара]] қаласы (28 443 ад.)

== [[Ұлытау облысы]] ==
2 аудан бар:
# [[Жаңаарқа ауданы]] (34 462 ад.) – [[Жаңаарқа]] кенті (17 559 ад.)
# [[Ұлытау ауданы]] (12 822 ад.) – [[Ұлытау (ауыл)|Ұлытау]] ауылы (1 862 ад.)

== [[Шығыс Қазақстан облысы]] ==
9 аудан бар:
# [[Алтай ауданы]] (66 374 ад.) — [[Алтай (қала)|Алтай]] қаласы (36 116 ад.) 
# [[Глубокое ауданы]] (61 948 ад.) — [[Глубокое (Шығыс Қазақстан облысы)|Глубокое]] кенті (9 548 ад.) 
# [[Зайсан ауданы]] (36 979 ад.) — [[Зайсан (қала)|Зайсан]] қаласы (16 261 ад.) 
# [[Катонқарағай ауданы]] (23 141 ад.) — [[Үлкен Нарын]] ауылы (4 133 ад.)
# [[Күршім ауданы]] (24 343 ад.) — [[Күршім]] ауылы (6 777 ад.)
# [[Самар ауданы]] — [[Самарское (Шығыс Қазақстан облысы)|Самарское]] ауылы  (6 526 ад.)
# [[Тарбағатай ауданы]] — [[Ақжар (Шығыс Қазақстан облысы)|Ақжар]] ауылы (6 396 ад.)
# [[Ұлан ауданы]] (39 178 ад.) — [[Қасым Қайсенов кенті|Қасым Қайсенов]] кенті  (5 312 ад.)
# [[Шемонаиха ауданы]] (43 736 ад.) — [[Шемонаиха]] қаласы  (18 211 ад.)

== [[Нұр-Сұлтан]] қаласы ==
4 аудан бар:
# [[Алматы ауданы (Нұр-Сұлтан қаласы)|Алматы ауданы]]
# [[Байқоңыр ауданы]]
# [[Есіл ауданы (Астана)|Есіл ауданы]]
# [[Сарыарқа ауданы]]

== [[Алматы]] қаласы ==
[[Сурет:Almaty districts.svg|thumb|250px|left|Алматы қаласының әкімшілік бөлінуі]]
8 аудан бар:
# [[Алатау ауданы]]
# [[Алмалы ауданы]]
# [[Әуезов ауданы]]
# [[Бостандық ауданы (Алматы)|Бостандық ауданы]]
# [[Жетісу ауданы]]
# [[Медеу ауданы]]
# [[Наурызбай ауданы]]
# [[Түрксіб ауданы]]

== [[Шымкент]] қаласы ==
5 аудан бар:
# [[Абай ауданы (Шымкент)|Абай ауданы]]
# [[Әл-Фараби ауданы]]
# [[Еңбекші ауданы]]
# [[Қаратау ауданы]]
# [[Тұран ауданы]]

== [[Ақтөбе]] қаласы ==
2 аудан бар:
# [[Алматы ауданы (Ақтөбе қаласы)|Алматы ауданы]]
# [[Астана ауданы]]

== [[Қарағанды]] қаласы ==
2 аудан бар:
# [[Әлихан Бөкейхан ауданы]]
# [[Қазыбек би ауданы (Қарағанды)|Қазыбек би ауданы]]

== Тағы қараңыз ==
* [[Қазақстан кадастрлық нөмірлер тізімі]]

[[Санат:Қазақстан аудандары]]</text>
      <sha1>892km974r4j23749thv93z9li1qglyh</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3053763</id>
      <parentid>3053762</parentid>
      <timestamp>2022-07-22T10:14:41Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Білгіш Шежіреші</username>
        <id>68287</id>
      </contributor>
      <comment>/* Шымкент қаласы */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="23757" xml:space="preserve">[[Сурет:Kazakhstan rayons.png|400px|thumb|right|Қазақстан аудандары]]
Қазақстанда барлығы 17 облыста 166 ауылдық, 5 қалада 20 қалалық аудан бар.

== [[Абай облысы]] ==
8 аудан бар:
# [[Абай ауданы (Абай облысы)|Абай ауданы]] (14 418 ад.) — [[Қарауыл (Абай ауданы)|Қарауыл]] ауылы (5 222 ад.)
# [[Ақсуат ауданы]] — [[Ақсуат (Абай облысы)|Ақсуат]] ауылы (4 549 ад.)
# [[Аягөз ауданы]] (72 695 ад.) — [[Аягөз]] қаласы (38 496 ад.)
# [[Бесқарағай ауданы]] (16 689 ад.) — [[Бесқарағай (Абай облысы)|Бесқарағай]] ауылы (4 268 ад.)
# [[Бородулиха ауданы]] (35 925 ад.) — [[Бородулиха]] ауылы (4 434 ад.)
# [[Жарма ауданы]] (38 048 ад.) — [[Қалбатау]] ауылы (9 680 ад.)
# [[Көкпекті ауданы]] — [[Көкпекті (Абай облысы)|Көкпекті]] ауылы (3 651 ад.)
# [[Үржар ауданы]] (73 760 ад.) — [[Үржар (ауыл)|Үржар]] ауылы (12 915 ад.)

== [[Ақмола облысы]] ==
17 аудан бар:
# [[Ақкөл ауданы]] (25 793 ад.) – [[Ақкөл (қала)|Ақкөл]] қаласы (13 678 ад.)
# [[Аршалы ауданы]] (27 404 ад.) – [[Аршалы (Ақмола облысы)|Аршалы]] кенті (5 975 ад.)
# [[Астрахан ауданы]] (23 615 ад.) – [[Астраханка (Ақмола облысы)|Астраханка]] ауылы (4 984 ад.)
# [[Атбасар ауданы]] (48 234 ад.) – [[Атбасар]] қаласы (28 735 ад.)
# [[Бурабай ауданы]] (75 363 ад.) – [[Щучинск]] қаласы (46 810 ад.)
# [[Бұланды ауданы]] (34 331 ад.) – [[Макинск]] қаласы (17 775 ад.)
# [[Біржан сал ауданы]] (14 360 ад.) – [[Степняк]] қаласы (3 508 ад.)
# [[Егіндікөл ауданы]] (6 068 ад.) – [[Егіндікөл (Ақмола облысы)|Егіндікөл]] ауылы (2 976 ад.)
# [[Ерейментау ауданы]] (26 516 ад.) – [[Ерейментау]] қаласы (12 485 ад.)
# [[Есіл ауданы (Ақмола облысы)|Есіл ауданы]] (24 237 ад.)  – [[Есіл (қала)|Есіл]] қаласы (10 546 ад.)
# [[Жақсы ауданы]] (19 088 ад.) – [[Жақсы (ауыл)|Жақсы]] ауылы (4 754 ад.)
# [[Жарқайың ауданы]] (14 110 ад.) – [[Державинск]] қаласы (6 307 ад.)
# [[Зеренді ауданы]] (38 682 ад.) – [[Зеренді]] ауылы (6 665 ад.)
# [[Қорғалжын ауданы]] (8 815 ад.) – [[Қорғалжын (кент)|Қорғалжын]] ауылы (3 189 ад.)
# [[Сандықтау ауданы]] (18 398 ад.) – [[Балкашино]] ауылы (4 322 ад.)
# [[Целиноград ауданы]] (76 891 ад.) – [[Ақмол]] ауылы (6 838 ад.)
# [[Шортанды ауданы]] (29 504 ад.) – [[Шортанды (Шортанды ауданы)|Шортанды]] кенті (5 776 ад.)

== [[Ақтөбе облысы]] ==
12 аудан бар:
# [[Алға ауданы]] (40 783 ад.) – [[Алға]] қаласы (20 562 ад.)
# [[Әйтеке би ауданы]] (24 895 ад.) – [[Темірбек Жүргенов ауылы (Ақтөбе облысы)|Темірбек Жүргенов]] ауылы (6 517 ад.)
# [[Байғанин ауданы]] (22 809 ад.) – [[Қарауылкелді (ауыл)|Қарауылкелді]] ауылы (8 976 ад.)
# [[Қарғалы ауданы]] (17 107 ад.) – [[Бадамшы]] ауылы (5 587 ад.)
# [[Қобда ауданы]] (18 623 ад.) – [[Қобда (ауыл)|Қобда]] ауылы (5 637 ад.)
# [[Мартөк ауданы]] (29 980 ад.) – [[Мәртөк]] ауылы (10 090 ад.)
# [[Мұғалжар ауданы]] (67 416 ад.) – [[Қандыағаш]] қаласы (52 560 ад.)
# [[Ойыл ауданы]] (18 651 ад.) – [[Ойыл (ауыл)|Ойыл]] ауылы (5 643 ад.)
# [[Темір ауданы]] (37 740 ад.) – [[Шұбарқұдық]] кенті (13 583 ад.)
# [[Хромтау ауданы]] (42 951 ад.) – [[Хромтау]] қаласы (26 737 ад.)
# [[Шалқар ауданы]] (45 996 ад.) – [[Шалқар (қала)|Шалқар]] қаласы (27 932 ад.)
# [[Ырғыз ауданы]] (14 999 ад.) – [[Ырғыз (ауыл)|Ырғыз]] ауылы (5 866 ад.)

== [[Алматы облысы]] ==
9 аудан бар:
# [[Балқаш ауданы]] (30 747 ад.) – [[Бақанас (ауыл)|Бақанас]] ауылы (4 135 ад.)
# [[Еңбекшіқазақ ауданы]] (300 427 ад.) – [[Есік]] қаласы (33 032 ад.)
# [[Жамбыл ауданы (Алматы облысы)|Жамбыл ауданы]] (166 347 ад.) – [[Ұзынағаш (Алматы облысы)|Ұзынағаш]] ауылы (39 416 ад.)
# [[Кеген ауданы]] (32 415 ад.)  – [[Кеген (ауыл)|Кеген]] ауылы (5 917 ад.)
# [[Қарасай ауданы]] (270 673 ад.) – [[Қаскелең]] қаласы (64 529 ад.)
# [[Райымбек ауданы]] (41 732 ад.) – [[Нарынқол]] ауылы (7 040 ад.)
# [[Талғар ауданы]] (196 567 ад.) – [[Талғар]] қаласы (42 810 ад.)
# [[Ұйғыр ауданы]] (63 288 ад.) – [[Шонжы]] ауылы (17 263 ад.)
# [[Іле ауданы]] (209 181 ад.) – [[Өтеген батыр]] ауылы (15 180 ад.)

== [[Атырау облысы]] ==
7 аудан бар:
# [[Жылыой ауданы]] (82 962 ад.) – [[Құлсары]] қаласы (60 472 ад.)
# [[Индер ауданы]] (32 145 ад.) – [[Индербор]] кенті (14 086 ад.)
# [[Исатай ауданы]] (26 728 ад.) – [[Аққыстау]] ауылы (8 486 ад.)
# [[Құрманғазы ауданы]] (59 811 ад.) – [[Құрманғазы (Құрманғазы ауданы)|Құрманғазы]] ауылы (13 203 ад.)
# [[Қызылқоға ауданы]] (30 589 ад.) – [[Миялы (Атырау облысы)|Миялы]] ауылы (6 575 ад.)
# [[Мақат ауданы]] (30 589 ад.) – [[Мақат]] кенті (14 833 ад.)
# [[Махамбет ауданы]] (34 811 ад.) – [[Махамбет (Атырау облысы)|Махамбет]] ауылы (9 693 ад.)

== [[Батыс Қазақстан облысы]] ==
12 аудан бар:
# [[Ақжайық ауданы]] (40 574 ад.) – [[Чапаев (Батыс Қазақстан облысы)|Чапаев]] ауылы (9 488 ад.)
# [[Бәйтерек ауданы]] (57 762 ад.) – [[Перемётное]] ауылы (3 754 ад.)
# [[Бөкей ордасы ауданы]] (15 222 ад.) – [[Сайқын]] ауылы (3 426 ад.)
# [[Бөрлі ауданы]] (56 086 ад.) – [[Ақсай (Бөрлі ауданы)|Ақсай]] қаласы (35 310 ад.)
# [[Жаңақала ауданы]] (24 029 ад.) – [[Жаңақала (Батыс Қазақстан облысы)|Жаңақала]] ауылы (8 637 ад.)
# [[Жәнібек ауданы]] (16 147 ад.) – [[Жәнібек (Батыс Қазақстан облысы)|Жәнібек]] ауылы (8 155 ад.)
# [[Казталов ауданы]] (29 129 ад.) – [[Казталовка]] ауылы (4 957 ад.)
# [[Қаратөбе ауданы]] (15 467 ад.) – [[Қаратөбе (Батыс Қазақстан облысы)|Қаратөбе]] ауылы (3 782 ад.)
# [[Сырым ауданы]] (18 924 ад.) – [[Жымпиты]] ауылы (5 139 ад.)
# [[Тасқала ауданы]] (16 701 ад.) – [[Тасқала (Батыс Қазақстан облысы)|Тасқала]] ауылы (7 968 ад.)
# [[Теректі ауданы]] (38 086 ад.) – [[Теректі (Батыс Қазақстан облысы)|Теректі]] ауылы (4 356 ад.)
# [[Шыңғырлау ауданы]] (14 744 ад.) – [[Шыңғырлау (ауыл)|Шыңғырлау]] ауылы (7 323 ад.)

== [[Жамбыл облысы]] ==
10 аудан бар:
# [[Байзақ ауданы]] (105 948 ад.) – [[Сарыкемер]] ауылы (31 461 ад.)
# [[Жамбыл ауданы (Жамбыл облысы)|Жамбыл ауданы]] (82 902 ад.) – [[Аса (ауыл)|Аса]] ауылы (8 326 ад.)
# [[Жуалы ауданы]] (52 169 ад.) – [[Бауыржан Момышұлы ауылы|Бауыржан Момышұлы]] ауылы (11 513 ад.)
# [[Қордай ауданы]] (143 827 ад.) – [[Қордай]] ауылы (25 507 ад.)
# [[Меркі ауданы]] (84 760 ад.) – [[Меркі]] ауылы (11 791 ад.)
# [[Мойынқұм ауданы]] (32 539 ад.) – [[Мойынқұм (Мойынқұм ауданы)|Мойынқұм]] ауылы (8 607 ад.)
# [[Сарысу ауданы]] (44 184 ад.) – [[Жаңатас]] қаласы (22 364 ад.)
# [[Талас ауданы]] (55 117 ад.) – [[Қаратау (қала)|Қаратау]] қаласы (30 204 ад.)
# [[Тұрар Рысқұлов ауданы]] (64 512 ад.) – [[Құлан (Жамбыл облысы)|Құлан]] ауылы (13 592 ад.)
# [[Шу ауданы]] (101 693 ад.) – [[Төле би (Жамбыл облысы)|Төле би]] ауылы (21 168 ад.)

== [[Жетісу облысы]] ==
8 аудан бар:
# [[Ақсу ауданы]] (39 675 ад.)  – [[Жансүгіров  ауылы|Жансүгіров]] ауылы (6 809 ад.)
# [[Алакөл ауданы]] (69 679 ад.) – [[Үшарал (қала)|Үшарал]] қаласы (17 181 ад.)
# [[Ескелді ауданы]] (46 631 ад.) – [[Қарабұлақ (Ескелді ауданы)|Қарабұлақ]] ауылы (13 060 ад.)
# [[Кербұлақ ауданы]] (48 860 ад.) – [[Сарыөзек (Алматы облысы)|Сарыөзек]] ауылы (12 048 ад.)
# [[Көксу ауданы]] (41 578 ад.) – [[Балпық би (ауыл)|Балпық би]] ауылы (13 336 ад.)
# [[Қаратал ауданы]] (46 914 ад.) – [[Үштөбе (қала)|Үштөбе]] қаласы (22 989 ад.)
# [[Панфилов ауданы]] (129 204 ад.) – [[Жаркент]] қаласы (42 809 ад.)
# [[Сарқан ауданы]] (36 962 ад.) – [[Сарқан]] қаласы (11 368 ад.)

== [[Қарағанды облысы]] ==
7 аудан бар:
# [[Абай ауданы (Қарағанды облысы)|Абай ауданы]] (58 673 ад.) – [[Абай (қала)|Абай]] қаласы (28 363 ад.)
# [[Ақтоғай ауданы (Қарағанды облысы)|Ақтоғай ауданы]] (17 474 ад.) – [[Ақтоғай (Қарағанды облысы)|Ақтоғай]] ауылы (2 770 ад.)
# [[Бұқар жырау ауданы]] (57 175 ад.) – [[Ботақара (кент, Ботақара кенттік әкімдігі)|Ботақара]] кенті (5 223 ад.)
# [[Қарқаралы ауданы]] (36 025 ад.) – [[Қарқаралы]] қаласы (8 190 ад.)
# [[Нұра ауданы]] (22 569 ад.) – [[Нұра (Нұра ауданы)|Нұра]] кенті (5 440 ад.)
# [[Осакаров ауданы]] (31 243 ад.) – [[Осакаровка]] кенті (7 924 ад.)
# [[Шет ауданы]] (42 437 ад.) – [[Ақсу-Аюлы]] ауылы (4 098 ад.)

== [[Қостанай облысы]] ==
16 аудан бар:
# [[Алтынсарин ауданы]] (13 846 ад.) — [[Обаған (Алтынсарин ауданы)|Обаған]] ауылы (335 ад.)
# [[Амангелді ауданы]] (16 475 ад.) — [[Амангелді (Амангелді ауданы)|Амангелді]] ауылы (7 308 ад.)
# [[Әулиекөл ауданы]] (42 178 ад.) — [[Әулиекөл]] ауылы (10 692 ад.)
# [[Бейімбет Майлин ауданы]] (24 853 ад.) — [[Әйет (Бейімбет Майлин ауданы)|Әйет]] ауылы (3 221 ад.)
# [[Денисов ауданы]] (18 376 ад.) — [[Денисовка (Қостанай облысы)|Денисовка]] ауылы (4 416 ад.)
# [[Жангелді ауданы]] (12 251 ад.) — [[Торғай (Қостанай облысы)|Торғай]] ауылы (4 581 ад.)	
# [[Жітіқара ауданы]] (47 661 ад.) — [[Жітіқара]] қаласы (34 736 ад.)
# [[Қамысты ауданы]] (12 362 ад.) — [[Қамысты (Қостанай облысы)|Қамысты]] ауылы (4 484 ад.)
# [[Қарабалық ауданы]] (27 534 ад.) — [[Қарабалық (кент)|Қарабалық]] кенті (11 372 ад.)
# [[Қарасу ауданы]] (25 258 ад.) — [[Қарасу (Қарасу ауданы)|Қарасу]] ауылы (3 476 ад.)
# [[Қостанай ауданы]] (71 157 ад.) — [[Тобыл (қала)|Тобыл]] қаласы (24 590 ад.)
# [[Меңдіқара ауданы]] (27 279 ад.) — [[Боровской]] ауылы (9 251 ад.)
# [[Наурызым ауданы]] (10 766 ад.) — [[Қарамеңді]] ауылы (4 425 ад.)
# [[Сарыкөл ауданы]] (20 553 ад.) — [[Сарыкөл (Сарыкөл ауданы)|Сарыкөл]] кенті (8 858 ад.)
# [[Ұзынкөл ауданы]] (21 060 ад.) — [[Ұзынкөл (Қостанай облысы)|Ұзынкөл]] ауылы (5 676 ад.)
# [[Федоров ауданы]] (25 543 ад.) — [[Федоровка (Федоров ауданы)|Федоровка]] ауылы (6 406 ад.)

== [[Қызылорда облысы]] ==
7 аудан бар:
# [[Арал ауданы]] (79 150 ад.) – [[Арал (қала)|Арал]] қаласы (33 141 ад.)
# [[Жалағаш ауданы]] (35 705 ад.) – [[Жалағаш]] ауылы (12 909 ад.)
# [[Жаңақорған ауданы]] (84 474 ад.) – [[Жаңақорған]] ауылы (27 564 ад.)
# [[Қазалы ауданы]] (77 185 ад.) – [[Әйтеке би кенті|Әйтеке би]] кенті (43 155 ад.)
# [[Қармақшы ауданы]] (54 265 ад.) – [[Жосалы (Қызылорда облысы)|Жосалы]] ауылы (18 563 ад.)
# [[Сырдария ауданы (Қызылорда облысы)|Сырдария ауданы]] (38 841 ад.) – [[Тереңөзек (Қызылорда облысы)|Тереңөзек]] ауылы (7 627 ад.)
# [[Шиелі ауданы]] (82 399 ад.) – [[Шиелі (Қызылорда облысы)|Шиелі]] ауылы (31 691 ад.)

== [[Маңғыстау облысы]] ==
5 аудан бар:
# [[Бейнеу ауданы]] (69 639 ад.) — [[Бейнеу]] ауылы (52 836 ад.)
# [[Қарақия ауданы]] (37 621 ад.) — [[Құрық (ауыл)|Құрық]] ауылы (11 248 ад.)
# [[Маңғыстау ауданы]] (39 153 ад.) — [[Шетпе]] ауылы (16 784 ад.)
# [[Мұнайлы ауданы]] (161 270 ад.) — [[Маңғыстау (ауыл)|Маңғыстау]] ауылы (31 368 ад.)
# [[Түпқараған ауданы]] (31 728 ад.) — [[Форт-Шевченко]] қаласы (6 376 ад.)

== [[Павлодар облысы]] ==
10 аудан бар:
# [[Аққулы ауданы]] (12 204 ад.) — [[Аққулы (ауыл)|Аққулы]] ауылы (2 661 ад.)
# [[Ақтоғай ауданы (Павлодар облысы)|Ақтоғай ауданы]] (12 556 ад.) — [[Ақтоғай (Павлодар облысы)|Ақтоғай]] ауылы (3 798 ад.)
# [[Баянауыл ауданы]] (26 859 ад.) — [[Баянауыл]] ауылы (12 354 ад.)
# [[Ертіс ауданы]] (16 469 ад.) — [[Ертіс (Павлодар облысы)|Ертіс]] ауылы (7 072 ад.)
# [[Железин ауданы]] (15 438 ад.) — [[Железинка]] ауылы (4 916 ад.)
# [[Май ауданы]] (10 379 ад.) — [[Көктөбе (Май ауданы)|Көктөбе]] ауылы (3 445 ад.)
# [[Павлодар ауданы]] (26 092 ад.) — [[Павлодар]] қаласы (333 989 ад.)
# [[Тереңкөл ауданы]] (20 176 ад.) — [[Тереңкөл (Тереңкөл ауданы)|Тереңкөл]] ауылы (7 474 ад.)
# [[Успен ауданы]] (11 983 ад.) — [[Успенка (Павлодар облысы)|Успенка]] ауылы (3 810 ад.)
# [[Шарбақты ауданы]] (19 506 ад.) — [[Шарбақты (Шарбақты ауданы)|Шарбақты]] ауылы (7 591 ад.)

== [[Солтүстік Қазақстан облысы]] ==
13 аудан бар:
# [[Айыртау ауданы]] (36 951 ад.) — [[Саумалкөл (Володар ауылдық округі)|Саумалкөл]] ауылы (9 480 ад.)
# [[Ақжар ауданы]] (15 702 ад.) — [[Талшық]] ауылы (3 679 ад.)
# [[Аққайың ауданы]] (18 972 ад.) — [[Смирново (Солтүстік Қазақстан облысы)|Смирново]] ауылы (5 718 ад.)
# [[Ғабит Мүсірепов ауданы]] (40 850 ад.) — [[Новоишим]] ауылы (12 064 ад.)
# [[Есіл ауданы (Солтүстік Қазақстан облысы)|Есіл ауданы]] (22 356 ад.) — [[Явленка]] ауылы (5 478 ад.)
# [[Жамбыл ауданы (Солтүстік Қазақстан облысы)|Жамбыл ауданы]] (19 447 ад.) — [[Пресновка (Жамбыл ауданы)|Пресновка]] ауылы (5 322 ад.)
# [[Қызылжар ауданы]] (44 214 ад.) — [[Бескөл (Солтүстік Қазақстан облысы)|Бескөл]] ауылы (11 331 ад.)
# [[Мағжан Жұмабаев ауданы]] (29 924 ад.) — [[Булаев]] қаласы (7 742 ад.)
# [[Мамлют ауданы]] (17 845 ад.) — [[Мамлют]] қаласы (6 866 ад.)
# [[Тайынша ауданы]] (43 140 ад.) — [[Тайынша]] қаласы (11 422 ад.)
# [[Тимирязев ауданы]] (11 290 ад.) — [[Тимирязевка]] ауылы (4 303 ад.)
# [[Уәлиханов ауданы]] (16 293 ад.) — [[Кішкенекөл]] ауылы (7 421 ад.)
# [[Шал ақын ауданы]] (18 577 ад.) — [[Сергеев]] қаласы (7 687 ад.)

== [[Түркістан облысы]] ==
14 аудан бар:
# [[Бәйдібек ауданы]] (54 030 ад.) — [[Шаян (Бәйдібек ауданы)|Шаян]] ауылы (7 452 ад.)
# [[Жетісай ауданы]] (170 408 ад.) — [[Жетісай]] қаласы (24 484 ад.)
# [[Келес ауданы]] (142 296 ад.) — [[Абай (Келес ауданы)|Абай]] ауылы (21 221 ад.)
# [[Қазығұрт ауданы]] (106 225 ад.) — [[Қазығұрт]] ауылы (11 146 ад.)
# [[Мақтаарал ауданы]] (133 539 ад.) — [[Мырзакент]] кенті (13 339 ад.)
# [[Ордабасы ауданы]] (118 916 ад.) — [[Темірлан]] ауылы (10 489 ад.)
# [[Отырар ауданы]] (53 975 ад.) — [[Шәуілдір]] ауылы (7 263 ад.)
# [[Сайрам ауданы]] (207 948 ад.) — [[Ақсукент]] ауылы (24 491 ад.)
# [[Сарыағаш ауданы]] (186 109 ад.) — [[Сарыағаш]] қаласы (34 303 ад.)
# [[Сауран ауданы]] (98 113 ад.) — [[Шорнақ]] ауылы (2 986 ад.)
# [[Созақ ауданы]] (61 512 ад.) — [[Шолаққорған]] ауылы (12 176 ад.)
# [[Төле би ауданы]] (117 765 ад.) — [[Леңгір]] қаласы (24 045 ад.)
# [[Түлкібас ауданы]] (111 286 ад.) — [[Тұрар Рысқұлов ауылы|Тұрар Рысқұлов]] ауылы (17 977 ад.)
# [[Шардара ауданы]] (78 132 ад.) — [[Шардара (қала)|Шардара]] қаласы (28 443 ад.)

== [[Ұлытау облысы]] ==
2 аудан бар:
# [[Жаңаарқа ауданы]] (34 462 ад.) – [[Жаңаарқа]] кенті (17 559 ад.)
# [[Ұлытау ауданы]] (12 822 ад.) – [[Ұлытау (ауыл)|Ұлытау]] ауылы (1 862 ад.)

== [[Шығыс Қазақстан облысы]] ==
9 аудан бар:
# [[Алтай ауданы]] (66 374 ад.) — [[Алтай (қала)|Алтай]] қаласы (36 116 ад.) 
# [[Глубокое ауданы]] (61 948 ад.) — [[Глубокое (Шығыс Қазақстан облысы)|Глубокое]] кенті (9 548 ад.) 
# [[Зайсан ауданы]] (36 979 ад.) — [[Зайсан (қала)|Зайсан]] қаласы (16 261 ад.) 
# [[Катонқарағай ауданы]] (23 141 ад.) — [[Үлкен Нарын]] ауылы (4 133 ад.)
# [[Күршім ауданы]] (24 343 ад.) — [[Күршім]] ауылы (6 777 ад.)
# [[Самар ауданы]] — [[Самарское (Шығыс Қазақстан облысы)|Самарское]] ауылы  (6 526 ад.)
# [[Тарбағатай ауданы]] — [[Ақжар (Шығыс Қазақстан облысы)|Ақжар]] ауылы (6 396 ад.)
# [[Ұлан ауданы]] (39 178 ад.) — [[Қасым Қайсенов кенті|Қасым Қайсенов]] кенті  (5 312 ад.)
# [[Шемонаиха ауданы]] (43 736 ад.) — [[Шемонаиха]] қаласы  (18 211 ад.)

== [[Нұр-Сұлтан]] қаласы ==
4 аудан бар:
# [[Алматы ауданы (Нұр-Сұлтан қаласы)|Алматы ауданы]]
# [[Байқоңыр ауданы]]
# [[Есіл ауданы (Астана)|Есіл ауданы]]
# [[Сарыарқа ауданы]]

== [[Алматы]] қаласы ==
[[Сурет:Almaty districts.svg|thumb|250px|left|Алматы қаласының әкімшілік бөлінуі]]
8 аудан бар:
# [[Алатау ауданы]]
# [[Алмалы ауданы]]
# [[Әуезов ауданы]]
# [[Бостандық ауданы (Алматы)|Бостандық ауданы]]
# [[Жетісу ауданы]]
# [[Медеу ауданы]]
# [[Наурызбай ауданы]]
# [[Түрксіб ауданы]]

== [[Шымкент]] қаласы ==
[[Сурет:Шымкент қаласының әкімшілік бөлінісі (2022).jpg|thumb|250px|left|Шымкент қаласының әкімшілік бөлінуі]]
5 аудан бар:
# [[Абай ауданы (Шымкент)|Абай ауданы]]
# [[Әл-Фараби ауданы]]
# [[Еңбекші ауданы]]
# [[Қаратау ауданы]]
# [[Тұран ауданы]]

== [[Ақтөбе]] қаласы ==
2 аудан бар:
# [[Алматы ауданы (Ақтөбе қаласы)|Алматы ауданы]]
# [[Астана ауданы]]

== [[Қарағанды]] қаласы ==
2 аудан бар:
# [[Әлихан Бөкейхан ауданы]]
# [[Қазыбек би ауданы (Қарағанды)|Қазыбек би ауданы]]

== Тағы қараңыз ==
* [[Қазақстан кадастрлық нөмірлер тізімі]]

[[Санат:Қазақстан аудандары]]</text>
      <sha1>s1ryo0gbglreth2ncejxygztzy3h7y9</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3053765</id>
      <parentid>3053763</parentid>
      <timestamp>2022-07-22T10:19:43Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Білгіш Шежіреші</username>
        <id>68287</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="23757" xml:space="preserve">[[Сурет:Kazakhstan rayons.png|400px|thumb|right|Қазақстан аудандары]]
Қазақстанда барлығы 17 облыста 166 ауылдық, 5 қалада 20 қалалық аудан бар.

== [[Абай облысы]] ==
8 аудан бар:
# [[Абай ауданы (Абай облысы)|Абай ауданы]] (14 418 ад.) — [[Қарауыл (Абай ауданы)|Қарауыл]] ауылы (5 222 ад.)
# [[Ақсуат ауданы]] — [[Ақсуат (Абай облысы)|Ақсуат]] ауылы (4 549 ад.)
# [[Аягөз ауданы]] (72 695 ад.) — [[Аягөз]] қаласы (38 496 ад.)
# [[Бесқарағай ауданы]] (16 689 ад.) — [[Бесқарағай (Абай облысы)|Бесқарағай]] ауылы (4 268 ад.)
# [[Бородулиха ауданы]] (35 925 ад.) — [[Бородулиха]] ауылы (4 434 ад.)
# [[Жарма ауданы]] (38 048 ад.) — [[Қалбатау]] ауылы (9 680 ад.)
# [[Көкпекті ауданы]] — [[Көкпекті (Абай облысы)|Көкпекті]] ауылы (3 651 ад.)
# [[Үржар ауданы]] (73 760 ад.) — [[Үржар (ауыл)|Үржар]] ауылы (12 915 ад.)

== [[Ақмола облысы]] ==
17 аудан бар:
# [[Ақкөл ауданы]] (25 793 ад.) – [[Ақкөл (қала)|Ақкөл]] қаласы (13 678 ад.)
# [[Аршалы ауданы]] (27 404 ад.) – [[Аршалы (Ақмола облысы)|Аршалы]] кенті (5 975 ад.)
# [[Астрахан ауданы]] (23 615 ад.) – [[Астраханка (Ақмола облысы)|Астраханка]] ауылы (4 984 ад.)
# [[Атбасар ауданы]] (48 234 ад.) – [[Атбасар]] қаласы (28 735 ад.)
# [[Бурабай ауданы]] (75 363 ад.) – [[Щучинск]] қаласы (46 810 ад.)
# [[Бұланды ауданы]] (34 331 ад.) – [[Макинск]] қаласы (17 775 ад.)
# [[Біржан сал ауданы]] (14 360 ад.) – [[Степняк]] қаласы (3 508 ад.)
# [[Егіндікөл ауданы]] (6 068 ад.) – [[Егіндікөл (Ақмола облысы)|Егіндікөл]] ауылы (2 976 ад.)
# [[Ерейментау ауданы]] (26 516 ад.) – [[Ерейментау]] қаласы (12 485 ад.)
# [[Есіл ауданы (Ақмола облысы)|Есіл ауданы]] (24 237 ад.)  – [[Есіл (қала)|Есіл]] қаласы (10 546 ад.)
# [[Жақсы ауданы]] (19 088 ад.) – [[Жақсы (ауыл)|Жақсы]] ауылы (4 754 ад.)
# [[Жарқайың ауданы]] (14 110 ад.) – [[Державинск]] қаласы (6 307 ад.)
# [[Зеренді ауданы]] (38 682 ад.) – [[Зеренді]] ауылы (6 665 ад.)
# [[Қорғалжын ауданы]] (8 815 ад.) – [[Қорғалжын (кент)|Қорғалжын]] ауылы (3 189 ад.)
# [[Сандықтау ауданы]] (18 398 ад.) – [[Балкашино]] ауылы (4 322 ад.)
# [[Целиноград ауданы]] (76 891 ад.) – [[Ақмол]] ауылы (6 838 ад.)
# [[Шортанды ауданы]] (29 504 ад.) – [[Шортанды (Шортанды ауданы)|Шортанды]] кенті (5 776 ад.)

== [[Ақтөбе облысы]] ==
12 аудан бар:
# [[Алға ауданы]] (40 783 ад.) – [[Алға]] қаласы (20 562 ад.)
# [[Әйтеке би ауданы]] (24 895 ад.) – [[Темірбек Жүргенов ауылы (Ақтөбе облысы)|Темірбек Жүргенов]] ауылы (6 517 ад.)
# [[Байғанин ауданы]] (22 809 ад.) – [[Қарауылкелді (ауыл)|Қарауылкелді]] ауылы (8 976 ад.)
# [[Қарғалы ауданы]] (17 107 ад.) – [[Бадамшы]] ауылы (5 587 ад.)
# [[Қобда ауданы]] (18 623 ад.) – [[Қобда (ауыл)|Қобда]] ауылы (5 637 ад.)
# [[Мартөк ауданы]] (29 980 ад.) – [[Мәртөк]] ауылы (10 090 ад.)
# [[Мұғалжар ауданы]] (67 416 ад.) – [[Қандыағаш]] қаласы (52 560 ад.)
# [[Ойыл ауданы]] (18 651 ад.) – [[Ойыл (ауыл)|Ойыл]] ауылы (5 643 ад.)
# [[Темір ауданы]] (37 740 ад.) – [[Шұбарқұдық]] кенті (13 583 ад.)
# [[Хромтау ауданы]] (42 951 ад.) – [[Хромтау]] қаласы (26 737 ад.)
# [[Шалқар ауданы]] (45 996 ад.) – [[Шалқар (қала)|Шалқар]] қаласы (27 932 ад.)
# [[Ырғыз ауданы]] (14 999 ад.) – [[Ырғыз (ауыл)|Ырғыз]] ауылы (5 866 ад.)

== [[Алматы облысы]] ==
9 аудан бар:
# [[Балқаш ауданы]] (30 747 ад.) – [[Бақанас (ауыл)|Бақанас]] ауылы (4 135 ад.)
# [[Еңбекшіқазақ ауданы]] (300 427 ад.) – [[Есік]] қаласы (33 032 ад.)
# [[Жамбыл ауданы (Алматы облысы)|Жамбыл ауданы]] (166 347 ад.) – [[Ұзынағаш (Алматы облысы)|Ұзынағаш]] ауылы (39 416 ад.)
# [[Кеген ауданы]] (32 415 ад.)  – [[Кеген (ауыл)|Кеген]] ауылы (5 917 ад.)
# [[Қарасай ауданы]] (270 673 ад.) – [[Қаскелең]] қаласы (64 529 ад.)
# [[Райымбек ауданы]] (41 732 ад.) – [[Нарынқол]] ауылы (7 040 ад.)
# [[Талғар ауданы]] (196 567 ад.) – [[Талғар]] қаласы (42 810 ад.)
# [[Ұйғыр ауданы]] (63 288 ад.) – [[Шонжы]] ауылы (17 263 ад.)
# [[Іле ауданы]] (209 181 ад.) – [[Өтеген батыр]] ауылы (15 180 ад.)

== [[Атырау облысы]] ==
7 аудан бар:
# [[Жылыой ауданы]] (82 962 ад.) – [[Құлсары]] қаласы (60 472 ад.)
# [[Индер ауданы]] (32 145 ад.) – [[Индербор]] кенті (14 086 ад.)
# [[Исатай ауданы]] (26 728 ад.) – [[Аққыстау]] ауылы (8 486 ад.)
# [[Құрманғазы ауданы]] (59 811 ад.) – [[Құрманғазы (Құрманғазы ауданы)|Құрманғазы]] ауылы (13 203 ад.)
# [[Қызылқоға ауданы]] (30 589 ад.) – [[Миялы (Атырау облысы)|Миялы]] ауылы (6 575 ад.)
# [[Мақат ауданы]] (30 589 ад.) – [[Мақат]] кенті (14 833 ад.)
# [[Махамбет ауданы]] (34 811 ад.) – [[Махамбет (Атырау облысы)|Махамбет]] ауылы (9 693 ад.)

== [[Батыс Қазақстан облысы]] ==
12 аудан бар:
# [[Ақжайық ауданы]] (40 574 ад.) – [[Чапаев (Батыс Қазақстан облысы)|Чапаев]] ауылы (9 488 ад.)
# [[Бәйтерек ауданы]] (57 762 ад.) – [[Перемётное]] ауылы (3 754 ад.)
# [[Бөкей ордасы ауданы]] (15 222 ад.) – [[Сайқын]] ауылы (3 426 ад.)
# [[Бөрлі ауданы]] (56 086 ад.) – [[Ақсай (Бөрлі ауданы)|Ақсай]] қаласы (35 310 ад.)
# [[Жаңақала ауданы]] (24 029 ад.) – [[Жаңақала (Батыс Қазақстан облысы)|Жаңақала]] ауылы (8 637 ад.)
# [[Жәнібек ауданы]] (16 147 ад.) – [[Жәнібек (Батыс Қазақстан облысы)|Жәнібек]] ауылы (8 155 ад.)
# [[Казталов ауданы]] (29 129 ад.) – [[Казталовка]] ауылы (4 957 ад.)
# [[Қаратөбе ауданы]] (15 467 ад.) – [[Қаратөбе (Батыс Қазақстан облысы)|Қаратөбе]] ауылы (3 782 ад.)
# [[Сырым ауданы]] (18 924 ад.) – [[Жымпиты]] ауылы (5 139 ад.)
# [[Тасқала ауданы]] (16 701 ад.) – [[Тасқала (Батыс Қазақстан облысы)|Тасқала]] ауылы (7 968 ад.)
# [[Теректі ауданы]] (38 086 ад.) – [[Теректі (Батыс Қазақстан облысы)|Теректі]] ауылы (4 356 ад.)
# [[Шыңғырлау ауданы]] (14 744 ад.) – [[Шыңғырлау (ауыл)|Шыңғырлау]] ауылы (7 323 ад.)

== [[Жамбыл облысы]] ==
10 аудан бар:
# [[Байзақ ауданы]] (105 948 ад.) – [[Сарыкемер]] ауылы (31 461 ад.)
# [[Жамбыл ауданы (Жамбыл облысы)|Жамбыл ауданы]] (82 902 ад.) – [[Аса (ауыл)|Аса]] ауылы (8 326 ад.)
# [[Жуалы ауданы]] (52 169 ад.) – [[Бауыржан Момышұлы ауылы|Бауыржан Момышұлы]] ауылы (11 513 ад.)
# [[Қордай ауданы]] (143 827 ад.) – [[Қордай]] ауылы (25 507 ад.)
# [[Меркі ауданы]] (84 760 ад.) – [[Меркі]] ауылы (11 791 ад.)
# [[Мойынқұм ауданы]] (32 539 ад.) – [[Мойынқұм (Мойынқұм ауданы)|Мойынқұм]] ауылы (8 607 ад.)
# [[Сарысу ауданы]] (44 184 ад.) – [[Жаңатас]] қаласы (22 364 ад.)
# [[Талас ауданы]] (55 117 ад.) – [[Қаратау (қала)|Қаратау]] қаласы (30 204 ад.)
# [[Тұрар Рысқұлов ауданы]] (64 512 ад.) – [[Құлан (Жамбыл облысы)|Құлан]] ауылы (13 592 ад.)
# [[Шу ауданы]] (101 693 ад.) – [[Төле би (Жамбыл облысы)|Төле би]] ауылы (21 168 ад.)

== [[Жетісу облысы]] ==
8 аудан бар:
# [[Ақсу ауданы]] (39 675 ад.)  – [[Жансүгіров  ауылы|Жансүгіров]] ауылы (6 809 ад.)
# [[Алакөл ауданы]] (69 679 ад.) – [[Үшарал (қала)|Үшарал]] қаласы (17 181 ад.)
# [[Ескелді ауданы]] (46 631 ад.) – [[Қарабұлақ (Ескелді ауданы)|Қарабұлақ]] ауылы (13 060 ад.)
# [[Кербұлақ ауданы]] (48 860 ад.) – [[Сарыөзек (Алматы облысы)|Сарыөзек]] ауылы (12 048 ад.)
# [[Көксу ауданы]] (41 578 ад.) – [[Балпық би (ауыл)|Балпық би]] ауылы (13 336 ад.)
# [[Қаратал ауданы]] (46 914 ад.) – [[Үштөбе (қала)|Үштөбе]] қаласы (22 989 ад.)
# [[Панфилов ауданы]] (129 204 ад.) – [[Жаркент]] қаласы (42 809 ад.)
# [[Сарқан ауданы]] (36 962 ад.) – [[Сарқан]] қаласы (11 368 ад.)

== [[Қарағанды облысы]] ==
7 аудан бар:
# [[Абай ауданы (Қарағанды облысы)|Абай ауданы]] (58 673 ад.) – [[Абай (қала)|Абай]] қаласы (28 363 ад.)
# [[Ақтоғай ауданы (Қарағанды облысы)|Ақтоғай ауданы]] (17 474 ад.) – [[Ақтоғай (Қарағанды облысы)|Ақтоғай]] ауылы (2 770 ад.)
# [[Бұқар жырау ауданы]] (57 175 ад.) – [[Ботақара (кент, Ботақара кенттік әкімдігі)|Ботақара]] кенті (5 223 ад.)
# [[Қарқаралы ауданы]] (36 025 ад.) – [[Қарқаралы]] қаласы (8 190 ад.)
# [[Нұра ауданы]] (22 569 ад.) – [[Нұра (Нұра ауданы)|Нұра]] кенті (5 440 ад.)
# [[Осакаров ауданы]] (31 243 ад.) – [[Осакаровка]] кенті (7 924 ад.)
# [[Шет ауданы]] (42 437 ад.) – [[Ақсу-Аюлы]] ауылы (4 098 ад.)

== [[Қостанай облысы]] ==
16 аудан бар:
# [[Алтынсарин ауданы]] (13 846 ад.) — [[Обаған (Алтынсарин ауданы)|Обаған]] ауылы (335 ад.)
# [[Амангелді ауданы]] (16 475 ад.) — [[Амангелді (Амангелді ауданы)|Амангелді]] ауылы (7 308 ад.)
# [[Әулиекөл ауданы]] (42 178 ад.) — [[Әулиекөл]] ауылы (10 692 ад.)
# [[Бейімбет Майлин ауданы]] (24 853 ад.) — [[Әйет (Бейімбет Майлин ауданы)|Әйет]] ауылы (3 221 ад.)
# [[Денисов ауданы]] (18 376 ад.) — [[Денисовка (Қостанай облысы)|Денисовка]] ауылы (4 416 ад.)
# [[Жангелді ауданы]] (12 251 ад.) — [[Торғай (Қостанай облысы)|Торғай]] ауылы (4 581 ад.)	
# [[Жітіқара ауданы]] (47 661 ад.) — [[Жітіқара]] қаласы (34 736 ад.)
# [[Қамысты ауданы]] (12 362 ад.) — [[Қамысты (Қостанай облысы)|Қамысты]] ауылы (4 484 ад.)
# [[Қарабалық ауданы]] (27 534 ад.) — [[Қарабалық (кент)|Қарабалық]] кенті (11 372 ад.)
# [[Қарасу ауданы]] (25 258 ад.) — [[Қарасу (Қарасу ауданы)|Қарасу]] ауылы (3 476 ад.)
# [[Қостанай ауданы]] (71 157 ад.) — [[Тобыл (қала)|Тобыл]] қаласы (24 590 ад.)
# [[Меңдіқара ауданы]] (27 279 ад.) — [[Боровской]] ауылы (9 251 ад.)
# [[Наурызым ауданы]] (10 766 ад.) — [[Қарамеңді]] ауылы (4 425 ад.)
# [[Сарыкөл ауданы]] (20 553 ад.) — [[Сарыкөл (Сарыкөл ауданы)|Сарыкөл]] кенті (8 858 ад.)
# [[Ұзынкөл ауданы]] (21 060 ад.) — [[Ұзынкөл (Қостанай облысы)|Ұзынкөл]] ауылы (5 676 ад.)
# [[Федоров ауданы]] (25 543 ад.) — [[Федоровка (Федоров ауданы)|Федоровка]] ауылы (6 406 ад.)

== [[Қызылорда облысы]] ==
7 аудан бар:
# [[Арал ауданы]] (79 150 ад.) – [[Арал (қала)|Арал]] қаласы (33 141 ад.)
# [[Жалағаш ауданы]] (35 705 ад.) – [[Жалағаш]] ауылы (12 909 ад.)
# [[Жаңақорған ауданы]] (84 474 ад.) – [[Жаңақорған]] ауылы (27 564 ад.)
# [[Қазалы ауданы]] (77 185 ад.) – [[Әйтеке би кенті|Әйтеке би]] кенті (43 155 ад.)
# [[Қармақшы ауданы]] (54 265 ад.) – [[Жосалы (Қызылорда облысы)|Жосалы]] ауылы (18 563 ад.)
# [[Сырдария ауданы (Қызылорда облысы)|Сырдария ауданы]] (38 841 ад.) – [[Тереңөзек (Қызылорда облысы)|Тереңөзек]] ауылы (7 627 ад.)
# [[Шиелі ауданы]] (82 399 ад.) – [[Шиелі (Қызылорда облысы)|Шиелі]] ауылы (31 691 ад.)

== [[Маңғыстау облысы]] ==
5 аудан бар:
# [[Бейнеу ауданы]] (69 639 ад.) — [[Бейнеу]] ауылы (52 836 ад.)
# [[Қарақия ауданы]] (37 621 ад.) — [[Құрық (ауыл)|Құрық]] ауылы (11 248 ад.)
# [[Маңғыстау ауданы]] (39 153 ад.) — [[Шетпе]] ауылы (16 784 ад.)
# [[Мұнайлы ауданы]] (161 270 ад.) — [[Маңғыстау (ауыл)|Маңғыстау]] ауылы (31 368 ад.)
# [[Түпқараған ауданы]] (31 728 ад.) — [[Форт-Шевченко]] қаласы (6 376 ад.)

== [[Павлодар облысы]] ==
10 аудан бар:
# [[Аққулы ауданы]] (12 204 ад.) — [[Аққулы (ауыл)|Аққулы]] ауылы (2 661 ад.)
# [[Ақтоғай ауданы (Павлодар облысы)|Ақтоғай ауданы]] (12 556 ад.) — [[Ақтоғай (Павлодар облысы)|Ақтоғай]] ауылы (3 798 ад.)
# [[Баянауыл ауданы]] (26 859 ад.) — [[Баянауыл]] ауылы (12 354 ад.)
# [[Ертіс ауданы]] (16 469 ад.) — [[Ертіс (Павлодар облысы)|Ертіс]] ауылы (7 072 ад.)
# [[Железин ауданы]] (15 438 ад.) — [[Железинка]] ауылы (4 916 ад.)
# [[Май ауданы]] (10 379 ад.) — [[Көктөбе (Май ауданы)|Көктөбе]] ауылы (3 445 ад.)
# [[Павлодар ауданы]] (26 092 ад.) — [[Павлодар]] қаласы (333 989 ад.)
# [[Тереңкөл ауданы]] (20 176 ад.) — [[Тереңкөл (Тереңкөл ауданы)|Тереңкөл]] ауылы (7 474 ад.)
# [[Успен ауданы]] (11 983 ад.) — [[Успенка (Павлодар облысы)|Успенка]] ауылы (3 810 ад.)
# [[Шарбақты ауданы]] (19 506 ад.) — [[Шарбақты (Шарбақты ауданы)|Шарбақты]] ауылы (7 591 ад.)

== [[Солтүстік Қазақстан облысы]] ==
13 аудан бар:
# [[Айыртау ауданы]] (36 951 ад.) — [[Саумалкөл (Володар ауылдық округі)|Саумалкөл]] ауылы (9 480 ад.)
# [[Ақжар ауданы]] (15 702 ад.) — [[Талшық]] ауылы (3 679 ад.)
# [[Аққайың ауданы]] (18 972 ад.) — [[Смирново (Солтүстік Қазақстан облысы)|Смирново]] ауылы (5 718 ад.)
# [[Ғабит Мүсірепов ауданы]] (40 850 ад.) — [[Новоишим]] ауылы (12 064 ад.)
# [[Есіл ауданы (Солтүстік Қазақстан облысы)|Есіл ауданы]] (22 356 ад.) — [[Явленка]] ауылы (5 478 ад.)
# [[Жамбыл ауданы (Солтүстік Қазақстан облысы)|Жамбыл ауданы]] (19 447 ад.) — [[Пресновка (Жамбыл ауданы)|Пресновка]] ауылы (5 322 ад.)
# [[Қызылжар ауданы]] (44 214 ад.) — [[Бескөл (Солтүстік Қазақстан облысы)|Бескөл]] ауылы (11 331 ад.)
# [[Мағжан Жұмабаев ауданы]] (29 924 ад.) — [[Булаев]] қаласы (7 742 ад.)
# [[Мамлют ауданы]] (17 845 ад.) — [[Мамлют]] қаласы (6 866 ад.)
# [[Тайынша ауданы]] (43 140 ад.) — [[Тайынша]] қаласы (11 422 ад.)
# [[Тимирязев ауданы]] (11 290 ад.) — [[Тимирязевка]] ауылы (4 303 ад.)
# [[Уәлиханов ауданы]] (16 293 ад.) — [[Кішкенекөл]] ауылы (7 421 ад.)
# [[Шал ақын ауданы]] (18 577 ад.) — [[Сергеев]] қаласы (7 687 ад.)

== [[Түркістан облысы]] ==
14 аудан бар:
# [[Бәйдібек ауданы]] (54 030 ад.) — [[Шаян (Бәйдібек ауданы)|Шаян]] ауылы (7 452 ад.)
# [[Жетісай ауданы]] (170 408 ад.) — [[Жетісай]] қаласы (24 484 ад.)
# [[Келес ауданы]] (142 296 ад.) — [[Абай (Келес ауданы)|Абай]] ауылы (21 221 ад.)
# [[Қазығұрт ауданы]] (106 225 ад.) — [[Қазығұрт]] ауылы (11 146 ад.)
# [[Мақтаарал ауданы]] (133 539 ад.) — [[Мырзакент]] кенті (13 339 ад.)
# [[Ордабасы ауданы]] (118 916 ад.) — [[Темірлан]] ауылы (10 489 ад.)
# [[Отырар ауданы]] (53 975 ад.) — [[Шәуілдір]] ауылы (7 263 ад.)
# [[Сайрам ауданы]] (207 948 ад.) — [[Ақсукент]] ауылы (24 491 ад.)
# [[Сарыағаш ауданы]] (186 109 ад.) — [[Сарыағаш]] қаласы (34 303 ад.)
# [[Сауран ауданы]] (98 113 ад.) — [[Шорнақ]] ауылы (2 986 ад.)
# [[Созақ ауданы]] (61 512 ад.) — [[Шолаққорған]] ауылы (12 176 ад.)
# [[Төле би ауданы]] (117 765 ад.) — [[Леңгір]] қаласы (24 045 ад.)
# [[Түлкібас ауданы]] (111 286 ад.) — [[Тұрар Рысқұлов ауылы|Тұрар Рысқұлов]] ауылы (17 977 ад.)
# [[Шардара ауданы]] (78 132 ад.) — [[Шардара (қала)|Шардара]] қаласы (28 443 ад.)

== [[Ұлытау облысы]] ==
2 аудан бар:
# [[Жаңаарқа ауданы]] (34 462 ад.) – [[Жаңаарқа]] кенті (17 559 ад.)
# [[Ұлытау ауданы]] (12 822 ад.) – [[Ұлытау (ауыл)|Ұлытау]] ауылы (1 862 ад.)

== [[Шығыс Қазақстан облысы]] ==
9 аудан бар:
# [[Алтай ауданы]] (66 374 ад.) — [[Алтай (қала)|Алтай]] қаласы (36 116 ад.) 
# [[Глубокое ауданы]] (61 948 ад.) — [[Глубокое (Шығыс Қазақстан облысы)|Глубокое]] кенті (9 548 ад.) 
# [[Зайсан ауданы]] (36 979 ад.) — [[Зайсан (қала)|Зайсан]] қаласы (16 261 ад.) 
# [[Катонқарағай ауданы]] (23 141 ад.) — [[Үлкен Нарын]] ауылы (4 133 ад.)
# [[Күршім ауданы]] (24 343 ад.) — [[Күршім]] ауылы (6 777 ад.)
# [[Самар ауданы]] — [[Самарское (Шығыс Қазақстан облысы)|Самарское]] ауылы  (6 526 ад.)
# [[Тарбағатай ауданы]] — [[Ақжар (Шығыс Қазақстан облысы)|Ақжар]] ауылы (6 396 ад.)
# [[Ұлан ауданы]] (39 178 ад.) — [[Қасым Қайсенов кенті|Қасым Қайсенов]] кенті  (5 312 ад.)
# [[Шемонаиха ауданы]] (43 736 ад.) — [[Шемонаиха]] қаласы  (18 211 ад.)

== [[Нұр-Сұлтан]] қаласы ==
4 аудан бар:
# [[Алматы ауданы (Нұр-Сұлтан қаласы)|Алматы ауданы]]
# [[Байқоңыр ауданы]]
# [[Есіл ауданы (Астана)|Есіл ауданы]]
# [[Сарыарқа ауданы]]

== [[Алматы]] қаласы ==
[[Сурет:Almaty districts.svg|thumb|150px|left|Алматы қаласының әкімшілік бөлінуі]]
8 аудан бар:
# [[Алатау ауданы]]
# [[Алмалы ауданы]]
# [[Әуезов ауданы]]
# [[Бостандық ауданы (Алматы)|Бостандық ауданы]]
# [[Жетісу ауданы]]
# [[Медеу ауданы]]
# [[Наурызбай ауданы]]
# [[Түрксіб ауданы]]

== [[Шымкент]] қаласы ==
[[Сурет:Шымкент қаласының әкімшілік бөлінісі (2022).jpg|thumb|150px|left|Шымкент қаласының әкімшілік бөлінуі]]
5 аудан бар:
# [[Абай ауданы (Шымкент)|Абай ауданы]]
# [[Әл-Фараби ауданы]]
# [[Еңбекші ауданы]]
# [[Қаратау ауданы]]
# [[Тұран ауданы]]

== [[Ақтөбе]] қаласы ==
2 аудан бар:
# [[Алматы ауданы (Ақтөбе қаласы)|Алматы ауданы]]
# [[Астана ауданы]]

== [[Қарағанды]] қаласы ==
2 аудан бар:
# [[Әлихан Бөкейхан ауданы]]
# [[Қазыбек би ауданы (Қарағанды)|Қазыбек би ауданы]]

== Тағы қараңыз ==
* [[Қазақстан кадастрлық нөмірлер тізімі]]

[[Санат:Қазақстан аудандары]]</text>
      <sha1>n70of3pq4qioaghiapbck11e4s0he24</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Махамбет (Атырау облысы)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>7934</id>
    <revision>
      <id>3053674</id>
      <parentid>3051134</parentid>
      <timestamp>2022-07-21T20:13:46Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Білгіш Шежіреші</username>
        <id>68287</id>
      </contributor>
      <comment>/* Денсаулық сақтау */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="16175" xml:space="preserve">{{Елді мекен-Қазақстан 
|статусы                 =  Ауыл
|атауы                 = Махамбет
|сурет               =   Махамбет ауылына кіре берістегі арка.jpg
|әкімшілік күйі          = аудан орталығы
|елтаңба                 = 
|ту                      =  
|елтаңба сипаттамасы     = 
|ту сипаттамасы          = 
|елтаңба ені             = 
|ту ені                  =    
   |lat_deg =47 |lat_min =40|lat_sec = 00
   |lon_deg =51|lon_min = 35|lon_sec =00
   |CoordAddon             = type:city(1226000)_region:KZ
   |CoordScale             =
|ел картасы              = 
|облыс картасы           = 
|аудан картасы           = 
|ел картасының өлшемi    = 
|облыс картасының өлшемi = 
|аудан картасының өлшемi = 
|облысы                  = Атырау облысы
|кестедегі облыс         = Атырау облысы{{!}}Атырау
|ауданы                  = Махамбет ауданы
|кестедегі аудан         = Махамбет ауданы{{!}}Махамбет
|мекен түрі              = ауылдық округ{{!}}Ауылдық округі
|мекені                  = Махамбет ауылдық округі (Атырау облысы){{!}}Махамбет
|ішкі бөлінісі           = 
|әкімі                   = 
|құрылған уақыты         = 1928
|алғашқы дерек           = 
|бұрынғы атаулары        =  ''Жаманқала''
|статус алуы               = 
|жер аумағы                  = 
|климаты                 = 
  |тұрғыны                = {{өсім}} 8012
  |санақ жылы             = 2009
  |тығыздығы              = 
  |шоғырлануы             = 
  |ұлттық құрамы          = 
  |конфессионалдық құрамы = 
  |этнохороним            = 
|телефон коды            = 
|пошта индексі           = 
|пошта индекстері        = 
|ортаққордағы санаты     = 
|сайты                   =
|сайт тілі               =
}}
{{мағына|Махамбет}}
'''Махамбет ауылы''' — [[Атырау облысы]] [[Махамбет ауданы]]ндағы ауыл, аудан және [[Махамбет ауылдық округі (Атырау облысы)|Махамбет ауылдық округі]] орталығы.

== Географиялық орны ==
[[Атырау]] қаласынан солтүстікке қарай 68 км жерде, [[Жайық]] өзенінің оң жағасында орналасқан. &lt;ref&gt;Атырау Энциклопедиясы, Алматы 2000&lt;/ref&gt;.

== Тарихы ==
Негізі [[1928 жыл|1928]] жылы қаланған. [[1963 жыл|1963]] жылға дейін “Жаманқала” деп аталып, Бақсай ауданының орталығы болып келді. 1963 жылы Бақсай мен [[Есбол ауданы|Есбол]] аудандары біріктірілгеннен кейін, Махамбет ауданының орталығы болды. Қазіргі атауы [[Махамбет Өтемісұлы]] құрметіне берілген.&lt;ref&gt;Қазақ Энциклопедиясы, 6 том&lt;/ref&gt; Ауылда 2 орта мектеп, мектеп-гимназия, мектеп-интернат, 6 балабақша, балалар саз мектебі, мешіт, мәдениет үйі, кітапхана, емхана мен аудандық аурухана бар. 2021 жылы Шұғыла мөлтек ауданында жаңа мектеп пен интернаттың құрылыс жұмыстары басталды.

== Ауыл көшелері ==
[[Абай Құнанбайұлы|Абай Құнанбаев]], [[Махамбет Өтемісұлы]], [[Исатай Тайманұлы|Исатай Тайманов]], [[Жамбыл Жабайұлы|Жамбыл Жабаев]], [[Құрманғазы Сағырбайұлы]], [[Дина Кенжеқызы Нұрпейісова|Дина Нұрпейісова]], [[Аманкелді Үдербайұлы Иманов|Аманкелді Иманов]], [[Нұрмұхан Сейітахметұлы Жантөрин|Нұрмұхан Жантөрин]], [[Төле би]], [[Қазыбек би]], [[Әйтеке би]], [[Мұхтар Омарханұлы Әуезов|Мұхтар Әуезов]], [[Дінмұхамед Ахметұлы Қонаев|Дінмұхамед Қонаев]], [[Нұрғиса Тілендиев]], Құлшараф Өміршин, Зияда Наурызова, Мырзабай Жұмабаев, Мұхтар Рахметов, Қуаныш Сиранов, Дүйсенғали Төленов, Мырзабек Боранқұлов, Қапизолла Қуанышбаев, Алаш Тұржанов, Атабек Ахметжанов, Зәмзәм Есжанова, Мұрат Ерғалиев, Мұрат Шоқпаров, Аманғали Аслалиев, [[Мағзом Бижанұлы Сүндетов|Мағзом Сүндетов]], Георгий Канцев, Михаил Харкин, [[Боран Нысанбаев]], Тымықбай Шырдабаев, Өтешқали Есмағамбетов, Жұмабай Қартқожақов,  Қабдол Сарин, Құспан Олжабаев, Омар Төлешов, Уәли Жайықов, Дошу Шененов, Қисым Мырзағалиев, Құмар Қабенов, Оңай Шонаев, Өтеміс Ізболов, [[Ахмет Қуанұлы Жұбанов|Ахмет Жұбанов]], Айдынғали Оңайбаев, Қорқыт Байзақов, [[Сұлтанмахмұт Торайғыров]], [[Мұхит Мерәліұлы]], [[Ілияс Жансүгіров]], [[Ыбырай Алтынсарин]], [[Халел Досмұхамедов]], [[Мұқан Төлебаев]], [[Сырым Датұлы]], [[Мұрат Мөңкеұлы]], [[Әбілқайыр хан]], [[Мағжан Жұмабаев]]  атындағы көшелер, [[Жайық шұғыласы]] газетінің 50 жылдығы, Жеңістің 30 жылдығы, [[Қазақстан Республикасының Тәуелсіздік күні|Тәуелсіздік]], Жаңа құрылыс, Ақшолан көшелері.

Ауыл аумағында Жаңа ауыл, Жайық (бұрынғы Северный), Жасыл белдеу, Мерей, Шаттық, Самал, Өткел (бұрынғы Лесхоз), Құрылысшы (бұрынғы ПМК), Бірлік (бұрынғы Противочумный), Ынтымақ, Игілік, Наркескен, Шұғыла, Шұғыла-2 секілді 14 мөлтек аудан бар.

== Халқы == 
[[1999 жыл|1999 жылы]] тұрғындар саны 6685 адам (3191 ер адам және 3494 әйел адам) болса, [[2009 жыл|2009 жылы]] 8012 адамды (3854 ер адам және 4158 әйел адам) құрады.&lt;ref name=&quot;source122&quot;&gt;[http://stat.gov.kz/census/national/2009/region 2009 жылғы Қазақстан Республикасы халқының Ұлттық санағының қорытындылары. Астана 2011. 1 том]&lt;/ref&gt;

== Мәдени-әлеуметтік мекемелері ==
=== Мектептер ===
* Оңай Шонаев атындағы орта мектеп — 1972 жылы 350 орынға арнап сегізжылдық мектеп ретінде салынып, батыр Оңай Шонаевтың есімі берілген. 1982 жылдан бері жалпы орта мектеп.&lt;ref&gt;[https://shonaev.mahambet-bb.kz/kz/mektep-turaly/tarikhy.html О.Шонаев орта мектебінің тарихы]&lt;/ref&gt;
* Есенбай Ағелеуов атындағы Махамбет орта мектебі – 1985 жылы құрылған.&lt;ref&gt;[https://school.makhambet.atyrau.gov.kz/kz/school-registr/view?id=000000001 &quot;ЕСЕНБАЙ АҒЕЛЕУОВ АТЫНДАҒЫ МАХАМБЕТ ОРТА МЕКТЕБІ&quot; КММ]&lt;/ref&gt;
* Дүйсенғали Төленов атындағы мектеп-гимназия — 1938-1940 жылдары салынған. 1940-1949 жылдары Жаманқала балалар үйі, 1950-1960 жылдары пансионат болып, 1960-1961 оқу жылынан бастап Махамбет мектеп-интернаты болып құрылған. 1990-1992 жылдары мектеп-интернат жабылып, сол кездегі аудан әкімі Қ.Сирановтың шешімімен мектеп болып ашылған. 1993 жылы мектеп-гимназия статусын алып, 2000 жылдың 29 қаңтарында аталмыш оқу орнына бірнеше жыл директор болған Дүйсенғали Төленов есімі берілген.&lt;ref&gt;[https://tolenov.mahambet-bb.kz/kz/mektep-turaly/tarikhy.html Д.Төленов мектеп-гимназиясының тарихы]&lt;/ref&gt;
* Атырау облыстық көмекші мектеп-интернаты – 1974 ж. мектеп-интернат іргетасы салынды. Сол жылы Новобогат ауданы Сағыз станциясынан облыстық ақыл-есінде ауытқушылығы бар балалар мектебі Махамбет ауданына көшіп, орналасты.&lt;ref&gt;[https://schools.kundelik.kz/school.aspx?school=1000007354988 	Атырау облыстық көмекші мектеп-интернаты]&lt;/ref&gt;
* З.Ещанова атындағы балалар өнер мектебі – өз жұмысын 1973 жылы бастаған.&lt;ref&gt;[https://zh-shugylasy.kz/zhanalyqtar/bilim/otyz-zhyldy-e-bek-tili-bar-os-staz.html Отыз жылдық еңбек өтілі бар қос ұстаз]&lt;/ref&gt;

=== Мектепке дейінгі білім ===
* &quot;Алтын балық&quot; бөбекжай-бақшасы — № 1 балабақша болып 1954 жылдан бастап жұмыс жасаған. 1980 жылы № 1 балабақша жаңа типтік жобамен салынған 140 орындық жаңа ғимаратқа көшірілген. Балабақшаға &quot;Алтын балық&quot; атауы осы жылдан бастап берілген.&lt;ref&gt;[https://mahambet-bb.kz/kz/bala-ba-shalar/altyn-balik.html Алтын балық]&lt;/ref&gt;
* &quot;Жауқазын&quot; бөбекжай-бақшасы – 1969 жылы 14 тамызда құрылған. 2000 жылы мектеп ғимараты бейімделіп, балабақша орнына берілген. Сыйымдылығы - 140 орын.&lt;ref&gt;[https://mahambet-bb.kz/kz/bala-ba-shalar/zhaykazn.html Жауқазын]&lt;/ref&gt;
* &quot;Қызғалдақ&quot; бөбекжай-бақшасы
* &quot;Шолпан&quot; бөбекжай-бақшасы – балабақша ғимаратының негізі 1973 жылы қаланған. 2014 жылғы қараша айында  балабақша күрделі жөндеуден өтіп, қолданысқа берілді.&lt;ref&gt;[https://sholpan.mahambet-bb.kz/kz/mektep-turaly/balaba-sha-pasporty.html Балабақша паспорты]&lt;/ref&gt;
* &quot;Алтын-Ай&quot; бөбекжай-бақшасы – 2014 жылы 9 қазан күні салынып берілген. Бөбекжай 280 орындық типтік жобамен салынған.&lt;ref&gt;[https://mahambet-bb.kz/kz/bala-ba-shalar/altyn-ay.html Алтын-Ай]&lt;/ref&gt;
* &quot;Нұршуақ&quot; бөбекжай-бақшасы – 2016 жылы маусымнан бері жұмыс жасайды. Сыйымдылығы - 280 орын.&lt;ref&gt;[https://mahambet-bb.kz/kz/bala-ba-shalar/nurshuak.html Нұршуақ]&lt;/ref&gt;

=== Мәдени және спорт мекемелері ===
* Махамбет тарихи-өлкетану мұражайы
* Өнерпаз аудандық мәдениет үйі 
* Махамбет аудандық орталық кітапханасы
* Аудандық балалар-жасөспірімдер спорт мектебі
* Спорт кешені — 2022 жылы 6 мамырда ашылды. Сыйымдылығы 160 орындық. &lt;ref&gt;[https://atyrautv.kz/kz/news/society/zhana-sport-kesheni-ashyldy-10 Жаңа спорт кешені ашылды]&lt;/ref&gt;

=== Денсаулық сақтау ===
* Махамбет аудандық орталық ауруханасы – 2003 жылы  жаңа ғимараты пайдалануға берілген.&lt;ref&gt;[https://zh-shugylasy.kz/zhanalyqtar/audan-tynysy/tauelsizdikpen-birge-nurlangan-makhambet.html Тәуелсіздікпен бірге нұрланған Махамбет]&lt;/ref&gt;
* Аудандық емхана – 2010 жылы желтоқсан айында ашылған. «100 мектеп, 100 аурухана» бағдарламасы бойынша бой көтерген үш қабатты емхана күніне 250 адамға қызмет көрсете алады.&lt;ref&gt;[https://www.inform.kz/kz/mahambet-kentinde-kunine-250-naukaska-kyzmet-korsete-alatyn-emhana-ashyldy-atyrau-oblysy_a2336773 Махамбет кентінде күніне 250 науқасқа қызмет көрсете алатын емхана ашылды]&lt;/ref&gt;

== Инфрақұрылымы ==
Сүт зауыты, Төменгі Жайық суландыру жүйесінің басқармасы, Нарын көгалдандыру-мелиорациялық стансасы, &quot;Агротехника&quot; өндірістік кооперативі бар. Махамбет ауылы арқылы Атырау - Орал электр желісі мен Атырау - Индербор - Самара мұнай құбыры өтеді&lt;ref&gt;Қазақ Энциклопедиясы, 6 том&lt;/ref&gt;. 2018 жылы жаңа көпір ашылды.&lt;ref&gt;[https://lenta.inform.kz/ru/atyraudagy-mahambet-audanynda-elbasy-kunine-oray-zhana-kopir-ashyldy_a3471197 Елбасы күніне орай жаңа көпір ашылды]&lt;/ref&gt;

== Діни ұйымдар қызметі ==
* «Исатай-Махамбет» мешіті —  Ұзындығы 25 метр, ені 15 метр, жалпы көлемі 80 шаршы метр. Биіктігі 22 метрлік бір мұнаралы, биіктігі 4 метрлік бір күмбезді. Ғимаратқа 150 шырағы бар аспалы шам ілінген. Мұнда бір мезгілде 130 ер және 30 әйел намаз оқи алады.&lt;ref&gt;[https://www.muftyat.kz/kk/mosque/2632/ «Исатай-Махамбет» мешіті]&lt;/ref&gt;

== Ауыл суреттері ==
{| class=&quot;wikitable&quot;
|-
! Орталық көше !! Аудандық сот үйі !! Орталық мешіт !! Қазақтелеком 
|-
| [[Сурет:Махамбет. Орталық көше .jpg |орта|200px|]]|| [[Сурет:Махамбет. Аудандық сот үйі .jpg |орта|158px|]]||[[Сурет:Махамбет. Мешіт .jpg |орта|200px|]] ||[[Сурет:Махамбет. Қазақтелеком .jpg |орта|200px|]]
|}
{| class=&quot;wikitable&quot;
|-
! Аудандық әкімдік !! Sultan Palace салтанат сарайы
|-
|[[Сурет:Махамбет. Аудандық әкімдік.jpg|орта|150px|]]
||[[Сурет:Махамбет. Sultan Palace.jpg|орта|150px|]]
|}

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}

{{Махамбет ауданы елді мекендері}}
[[Санат:Махамбет ауданы елді мекендері]]
[[Санат:Жайық казак әскерінің елді мекендері]]</text>
      <sha1>ktda16hhk9i32b55ck1j9h2lfmo0q4n</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3053675</id>
      <parentid>3053674</parentid>
      <timestamp>2022-07-21T20:28:44Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Білгіш Шежіреші</username>
        <id>68287</id>
      </contributor>
      <comment>/* Мәдени және спорт мекемелері */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="16392" xml:space="preserve">{{Елді мекен-Қазақстан 
|статусы                 =  Ауыл
|атауы                 = Махамбет
|сурет               =   Махамбет ауылына кіре берістегі арка.jpg
|әкімшілік күйі          = аудан орталығы
|елтаңба                 = 
|ту                      =  
|елтаңба сипаттамасы     = 
|ту сипаттамасы          = 
|елтаңба ені             = 
|ту ені                  =    
   |lat_deg =47 |lat_min =40|lat_sec = 00
   |lon_deg =51|lon_min = 35|lon_sec =00
   |CoordAddon             = type:city(1226000)_region:KZ
   |CoordScale             =
|ел картасы              = 
|облыс картасы           = 
|аудан картасы           = 
|ел картасының өлшемi    = 
|облыс картасының өлшемi = 
|аудан картасының өлшемi = 
|облысы                  = Атырау облысы
|кестедегі облыс         = Атырау облысы{{!}}Атырау
|ауданы                  = Махамбет ауданы
|кестедегі аудан         = Махамбет ауданы{{!}}Махамбет
|мекен түрі              = ауылдық округ{{!}}Ауылдық округі
|мекені                  = Махамбет ауылдық округі (Атырау облысы){{!}}Махамбет
|ішкі бөлінісі           = 
|әкімі                   = 
|құрылған уақыты         = 1928
|алғашқы дерек           = 
|бұрынғы атаулары        =  ''Жаманқала''
|статус алуы               = 
|жер аумағы                  = 
|климаты                 = 
  |тұрғыны                = {{өсім}} 8012
  |санақ жылы             = 2009
  |тығыздығы              = 
  |шоғырлануы             = 
  |ұлттық құрамы          = 
  |конфессионалдық құрамы = 
  |этнохороним            = 
|телефон коды            = 
|пошта индексі           = 
|пошта индекстері        = 
|ортаққордағы санаты     = 
|сайты                   =
|сайт тілі               =
}}
{{мағына|Махамбет}}
'''Махамбет ауылы''' — [[Атырау облысы]] [[Махамбет ауданы]]ндағы ауыл, аудан және [[Махамбет ауылдық округі (Атырау облысы)|Махамбет ауылдық округі]] орталығы.

== Географиялық орны ==
[[Атырау]] қаласынан солтүстікке қарай 68 км жерде, [[Жайық]] өзенінің оң жағасында орналасқан. &lt;ref&gt;Атырау Энциклопедиясы, Алматы 2000&lt;/ref&gt;.

== Тарихы ==
Негізі [[1928 жыл|1928]] жылы қаланған. [[1963 жыл|1963]] жылға дейін “Жаманқала” деп аталып, Бақсай ауданының орталығы болып келді. 1963 жылы Бақсай мен [[Есбол ауданы|Есбол]] аудандары біріктірілгеннен кейін, Махамбет ауданының орталығы болды. Қазіргі атауы [[Махамбет Өтемісұлы]] құрметіне берілген.&lt;ref&gt;Қазақ Энциклопедиясы, 6 том&lt;/ref&gt; Ауылда 2 орта мектеп, мектеп-гимназия, мектеп-интернат, 6 балабақша, балалар саз мектебі, мешіт, мәдениет үйі, кітапхана, емхана мен аудандық аурухана бар. 2021 жылы Шұғыла мөлтек ауданында жаңа мектеп пен интернаттың құрылыс жұмыстары басталды.

== Ауыл көшелері ==
[[Абай Құнанбайұлы|Абай Құнанбаев]], [[Махамбет Өтемісұлы]], [[Исатай Тайманұлы|Исатай Тайманов]], [[Жамбыл Жабайұлы|Жамбыл Жабаев]], [[Құрманғазы Сағырбайұлы]], [[Дина Кенжеқызы Нұрпейісова|Дина Нұрпейісова]], [[Аманкелді Үдербайұлы Иманов|Аманкелді Иманов]], [[Нұрмұхан Сейітахметұлы Жантөрин|Нұрмұхан Жантөрин]], [[Төле би]], [[Қазыбек би]], [[Әйтеке би]], [[Мұхтар Омарханұлы Әуезов|Мұхтар Әуезов]], [[Дінмұхамед Ахметұлы Қонаев|Дінмұхамед Қонаев]], [[Нұрғиса Тілендиев]], Құлшараф Өміршин, Зияда Наурызова, Мырзабай Жұмабаев, Мұхтар Рахметов, Қуаныш Сиранов, Дүйсенғали Төленов, Мырзабек Боранқұлов, Қапизолла Қуанышбаев, Алаш Тұржанов, Атабек Ахметжанов, Зәмзәм Есжанова, Мұрат Ерғалиев, Мұрат Шоқпаров, Аманғали Аслалиев, [[Мағзом Бижанұлы Сүндетов|Мағзом Сүндетов]], Георгий Канцев, Михаил Харкин, [[Боран Нысанбаев]], Тымықбай Шырдабаев, Өтешқали Есмағамбетов, Жұмабай Қартқожақов,  Қабдол Сарин, Құспан Олжабаев, Омар Төлешов, Уәли Жайықов, Дошу Шененов, Қисым Мырзағалиев, Құмар Қабенов, Оңай Шонаев, Өтеміс Ізболов, [[Ахмет Қуанұлы Жұбанов|Ахмет Жұбанов]], Айдынғали Оңайбаев, Қорқыт Байзақов, [[Сұлтанмахмұт Торайғыров]], [[Мұхит Мерәліұлы]], [[Ілияс Жансүгіров]], [[Ыбырай Алтынсарин]], [[Халел Досмұхамедов]], [[Мұқан Төлебаев]], [[Сырым Датұлы]], [[Мұрат Мөңкеұлы]], [[Әбілқайыр хан]], [[Мағжан Жұмабаев]]  атындағы көшелер, [[Жайық шұғыласы]] газетінің 50 жылдығы, Жеңістің 30 жылдығы, [[Қазақстан Республикасының Тәуелсіздік күні|Тәуелсіздік]], Жаңа құрылыс, Ақшолан көшелері.

Ауыл аумағында Жаңа ауыл, Жайық (бұрынғы Северный), Жасыл белдеу, Мерей, Шаттық, Самал, Өткел (бұрынғы Лесхоз), Құрылысшы (бұрынғы ПМК), Бірлік (бұрынғы Противочумный), Ынтымақ, Игілік, Наркескен, Шұғыла, Шұғыла-2 секілді 14 мөлтек аудан бар.

== Халқы == 
[[1999 жыл|1999 жылы]] тұрғындар саны 6685 адам (3191 ер адам және 3494 әйел адам) болса, [[2009 жыл|2009 жылы]] 8012 адамды (3854 ер адам және 4158 әйел адам) құрады.&lt;ref name=&quot;source122&quot;&gt;[http://stat.gov.kz/census/national/2009/region 2009 жылғы Қазақстан Республикасы халқының Ұлттық санағының қорытындылары. Астана 2011. 1 том]&lt;/ref&gt;

== Мәдени-әлеуметтік мекемелері ==
=== Мектептер ===
* Оңай Шонаев атындағы орта мектеп — 1972 жылы 350 орынға арнап сегізжылдық мектеп ретінде салынып, батыр Оңай Шонаевтың есімі берілген. 1982 жылдан бері жалпы орта мектеп.&lt;ref&gt;[https://shonaev.mahambet-bb.kz/kz/mektep-turaly/tarikhy.html О.Шонаев орта мектебінің тарихы]&lt;/ref&gt;
* Есенбай Ағелеуов атындағы Махамбет орта мектебі – 1985 жылы құрылған.&lt;ref&gt;[https://school.makhambet.atyrau.gov.kz/kz/school-registr/view?id=000000001 &quot;ЕСЕНБАЙ АҒЕЛЕУОВ АТЫНДАҒЫ МАХАМБЕТ ОРТА МЕКТЕБІ&quot; КММ]&lt;/ref&gt;
* Дүйсенғали Төленов атындағы мектеп-гимназия — 1938-1940 жылдары салынған. 1940-1949 жылдары Жаманқала балалар үйі, 1950-1960 жылдары пансионат болып, 1960-1961 оқу жылынан бастап Махамбет мектеп-интернаты болып құрылған. 1990-1992 жылдары мектеп-интернат жабылып, сол кездегі аудан әкімі Қ.Сирановтың шешімімен мектеп болып ашылған. 1993 жылы мектеп-гимназия статусын алып, 2000 жылдың 29 қаңтарында аталмыш оқу орнына бірнеше жыл директор болған Дүйсенғали Төленов есімі берілген.&lt;ref&gt;[https://tolenov.mahambet-bb.kz/kz/mektep-turaly/tarikhy.html Д.Төленов мектеп-гимназиясының тарихы]&lt;/ref&gt;
* Атырау облыстық көмекші мектеп-интернаты – 1974 ж. мектеп-интернат іргетасы салынды. Сол жылы Новобогат ауданы Сағыз станциясынан облыстық ақыл-есінде ауытқушылығы бар балалар мектебі Махамбет ауданына көшіп, орналасты.&lt;ref&gt;[https://schools.kundelik.kz/school.aspx?school=1000007354988 	Атырау облыстық көмекші мектеп-интернаты]&lt;/ref&gt;
* З.Ещанова атындағы балалар өнер мектебі – өз жұмысын 1973 жылы бастаған.&lt;ref&gt;[https://zh-shugylasy.kz/zhanalyqtar/bilim/otyz-zhyldy-e-bek-tili-bar-os-staz.html Отыз жылдық еңбек өтілі бар қос ұстаз]&lt;/ref&gt;

=== Мектепке дейінгі білім ===
* &quot;Алтын балық&quot; бөбекжай-бақшасы — № 1 балабақша болып 1954 жылдан бастап жұмыс жасаған. 1980 жылы № 1 балабақша жаңа типтік жобамен салынған 140 орындық жаңа ғимаратқа көшірілген. Балабақшаға &quot;Алтын балық&quot; атауы осы жылдан бастап берілген.&lt;ref&gt;[https://mahambet-bb.kz/kz/bala-ba-shalar/altyn-balik.html Алтын балық]&lt;/ref&gt;
* &quot;Жауқазын&quot; бөбекжай-бақшасы – 1969 жылы 14 тамызда құрылған. 2000 жылы мектеп ғимараты бейімделіп, балабақша орнына берілген. Сыйымдылығы - 140 орын.&lt;ref&gt;[https://mahambet-bb.kz/kz/bala-ba-shalar/zhaykazn.html Жауқазын]&lt;/ref&gt;
* &quot;Қызғалдақ&quot; бөбекжай-бақшасы
* &quot;Шолпан&quot; бөбекжай-бақшасы – балабақша ғимаратының негізі 1973 жылы қаланған. 2014 жылғы қараша айында  балабақша күрделі жөндеуден өтіп, қолданысқа берілді.&lt;ref&gt;[https://sholpan.mahambet-bb.kz/kz/mektep-turaly/balaba-sha-pasporty.html Балабақша паспорты]&lt;/ref&gt;
* &quot;Алтын-Ай&quot; бөбекжай-бақшасы – 2014 жылы 9 қазан күні салынып берілген. Бөбекжай 280 орындық типтік жобамен салынған.&lt;ref&gt;[https://mahambet-bb.kz/kz/bala-ba-shalar/altyn-ay.html Алтын-Ай]&lt;/ref&gt;
* &quot;Нұршуақ&quot; бөбекжай-бақшасы – 2016 жылы маусымнан бері жұмыс жасайды. Сыйымдылығы - 280 орын.&lt;ref&gt;[https://mahambet-bb.kz/kz/bala-ba-shalar/nurshuak.html Нұршуақ]&lt;/ref&gt;

=== Мәдени және спорт мекемелері ===
* Махамбет тарихи-өлкетану мұражайы — 2003 жылы Махамбет Өтемісұлының 200 жылдығына орай Орталық алаңда ашылған.
* Өнерпаз аудандық мәдениет үйі 
* Махамбет аудандық орталық кітапханасы
* Аудандық балалар-жасөспірімдер спорт мектебі — 2003 жылы жаңа ғимараты пайдалануға берілді.
* Спорт кешені — 2022 жылы мамырда ашылды. Сыйымдылығы 160 орындық. &lt;ref&gt;[https://atyrautv.kz/kz/news/society/zhana-sport-kesheni-ashyldy-10 Жаңа спорт кешені ашылды]&lt;/ref&gt;

=== Денсаулық сақтау ===
* Махамбет аудандық орталық ауруханасы – 2003 жылы  жаңа ғимараты пайдалануға берілген.&lt;ref&gt;[https://zh-shugylasy.kz/zhanalyqtar/audan-tynysy/tauelsizdikpen-birge-nurlangan-makhambet.html Тәуелсіздікпен бірге нұрланған Махамбет]&lt;/ref&gt;
* Аудандық емхана – 2010 жылы желтоқсан айында ашылған. «100 мектеп, 100 аурухана» бағдарламасы бойынша бой көтерген үш қабатты емхана күніне 250 адамға қызмет көрсете алады.&lt;ref&gt;[https://www.inform.kz/kz/mahambet-kentinde-kunine-250-naukaska-kyzmet-korsete-alatyn-emhana-ashyldy-atyrau-oblysy_a2336773 Махамбет кентінде күніне 250 науқасқа қызмет көрсете алатын емхана ашылды]&lt;/ref&gt;

== Инфрақұрылымы ==
Сүт зауыты, Төменгі Жайық суландыру жүйесінің басқармасы, Нарын көгалдандыру-мелиорациялық стансасы, &quot;Агротехника&quot; өндірістік кооперативі бар. Махамбет ауылы арқылы Атырау - Орал электр желісі мен Атырау - Индербор - Самара мұнай құбыры өтеді&lt;ref&gt;Қазақ Энциклопедиясы, 6 том&lt;/ref&gt;. 2018 жылы жаңа көпір ашылды.&lt;ref&gt;[https://lenta.inform.kz/ru/atyraudagy-mahambet-audanynda-elbasy-kunine-oray-zhana-kopir-ashyldy_a3471197 Елбасы күніне орай жаңа көпір ашылды]&lt;/ref&gt;

== Діни ұйымдар қызметі ==
* «Исатай-Махамбет» мешіті —  Ұзындығы 25 метр, ені 15 метр, жалпы көлемі 80 шаршы метр. Биіктігі 22 метрлік бір мұнаралы, биіктігі 4 метрлік бір күмбезді. Ғимаратқа 150 шырағы бар аспалы шам ілінген. Мұнда бір мезгілде 130 ер және 30 әйел намаз оқи алады.&lt;ref&gt;[https://www.muftyat.kz/kk/mosque/2632/ «Исатай-Махамбет» мешіті]&lt;/ref&gt;

== Ауыл суреттері ==
{| class=&quot;wikitable&quot;
|-
! Орталық көше !! Аудандық сот үйі !! Орталық мешіт !! Қазақтелеком 
|-
| [[Сурет:Махамбет. Орталық көше .jpg |орта|200px|]]|| [[Сурет:Махамбет. Аудандық сот үйі .jpg |орта|158px|]]||[[Сурет:Махамбет. Мешіт .jpg |орта|200px|]] ||[[Сурет:Махамбет. Қазақтелеком .jpg |орта|200px|]]
|}
{| class=&quot;wikitable&quot;
|-
! Аудандық әкімдік !! Sultan Palace салтанат сарайы
|-
|[[Сурет:Махамбет. Аудандық әкімдік.jpg|орта|150px|]]
||[[Сурет:Махамбет. Sultan Palace.jpg|орта|150px|]]
|}

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}

{{Махамбет ауданы елді мекендері}}
[[Санат:Махамбет ауданы елді мекендері]]
[[Санат:Жайық казак әскерінің елді мекендері]]</text>
      <sha1>clgcmk5jm7xw13uzpb8y7p7rqv5g25u</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3053679</id>
      <parentid>3053675</parentid>
      <timestamp>2022-07-21T20:42:09Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Білгіш Шежіреші</username>
        <id>68287</id>
      </contributor>
      <comment>/* Діни ұйымдар қызметі */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="16422" xml:space="preserve">{{Елді мекен-Қазақстан 
|статусы                 =  Ауыл
|атауы                 = Махамбет
|сурет               =   Махамбет ауылына кіре берістегі арка.jpg
|әкімшілік күйі          = аудан орталығы
|елтаңба                 = 
|ту                      =  
|елтаңба сипаттамасы     = 
|ту сипаттамасы          = 
|елтаңба ені             = 
|ту ені                  =    
   |lat_deg =47 |lat_min =40|lat_sec = 00
   |lon_deg =51|lon_min = 35|lon_sec =00
   |CoordAddon             = type:city(1226000)_region:KZ
   |CoordScale             =
|ел картасы              = 
|облыс картасы           = 
|аудан картасы           = 
|ел картасының өлшемi    = 
|облыс картасының өлшемi = 
|аудан картасының өлшемi = 
|облысы                  = Атырау облысы
|кестедегі облыс         = Атырау облысы{{!}}Атырау
|ауданы                  = Махамбет ауданы
|кестедегі аудан         = Махамбет ауданы{{!}}Махамбет
|мекен түрі              = ауылдық округ{{!}}Ауылдық округі
|мекені                  = Махамбет ауылдық округі (Атырау облысы){{!}}Махамбет
|ішкі бөлінісі           = 
|әкімі                   = 
|құрылған уақыты         = 1928
|алғашқы дерек           = 
|бұрынғы атаулары        =  ''Жаманқала''
|статус алуы               = 
|жер аумағы                  = 
|климаты                 = 
  |тұрғыны                = {{өсім}} 8012
  |санақ жылы             = 2009
  |тығыздығы              = 
  |шоғырлануы             = 
  |ұлттық құрамы          = 
  |конфессионалдық құрамы = 
  |этнохороним            = 
|телефон коды            = 
|пошта индексі           = 
|пошта индекстері        = 
|ортаққордағы санаты     = 
|сайты                   =
|сайт тілі               =
}}
{{мағына|Махамбет}}
'''Махамбет ауылы''' — [[Атырау облысы]] [[Махамбет ауданы]]ндағы ауыл, аудан және [[Махамбет ауылдық округі (Атырау облысы)|Махамбет ауылдық округі]] орталығы.

== Географиялық орны ==
[[Атырау]] қаласынан солтүстікке қарай 68 км жерде, [[Жайық]] өзенінің оң жағасында орналасқан. &lt;ref&gt;Атырау Энциклопедиясы, Алматы 2000&lt;/ref&gt;.

== Тарихы ==
Негізі [[1928 жыл|1928]] жылы қаланған. [[1963 жыл|1963]] жылға дейін “Жаманқала” деп аталып, Бақсай ауданының орталығы болып келді. 1963 жылы Бақсай мен [[Есбол ауданы|Есбол]] аудандары біріктірілгеннен кейін, Махамбет ауданының орталығы болды. Қазіргі атауы [[Махамбет Өтемісұлы]] құрметіне берілген.&lt;ref&gt;Қазақ Энциклопедиясы, 6 том&lt;/ref&gt; Ауылда 2 орта мектеп, мектеп-гимназия, мектеп-интернат, 6 балабақша, балалар саз мектебі, мешіт, мәдениет үйі, кітапхана, емхана мен аудандық аурухана бар. 2021 жылы Шұғыла мөлтек ауданында жаңа мектеп пен интернаттың құрылыс жұмыстары басталды.

== Ауыл көшелері ==
[[Абай Құнанбайұлы|Абай Құнанбаев]], [[Махамбет Өтемісұлы]], [[Исатай Тайманұлы|Исатай Тайманов]], [[Жамбыл Жабайұлы|Жамбыл Жабаев]], [[Құрманғазы Сағырбайұлы]], [[Дина Кенжеқызы Нұрпейісова|Дина Нұрпейісова]], [[Аманкелді Үдербайұлы Иманов|Аманкелді Иманов]], [[Нұрмұхан Сейітахметұлы Жантөрин|Нұрмұхан Жантөрин]], [[Төле би]], [[Қазыбек би]], [[Әйтеке би]], [[Мұхтар Омарханұлы Әуезов|Мұхтар Әуезов]], [[Дінмұхамед Ахметұлы Қонаев|Дінмұхамед Қонаев]], [[Нұрғиса Тілендиев]], Құлшараф Өміршин, Зияда Наурызова, Мырзабай Жұмабаев, Мұхтар Рахметов, Қуаныш Сиранов, Дүйсенғали Төленов, Мырзабек Боранқұлов, Қапизолла Қуанышбаев, Алаш Тұржанов, Атабек Ахметжанов, Зәмзәм Есжанова, Мұрат Ерғалиев, Мұрат Шоқпаров, Аманғали Аслалиев, [[Мағзом Бижанұлы Сүндетов|Мағзом Сүндетов]], Георгий Канцев, Михаил Харкин, [[Боран Нысанбаев]], Тымықбай Шырдабаев, Өтешқали Есмағамбетов, Жұмабай Қартқожақов,  Қабдол Сарин, Құспан Олжабаев, Омар Төлешов, Уәли Жайықов, Дошу Шененов, Қисым Мырзағалиев, Құмар Қабенов, Оңай Шонаев, Өтеміс Ізболов, [[Ахмет Қуанұлы Жұбанов|Ахмет Жұбанов]], Айдынғали Оңайбаев, Қорқыт Байзақов, [[Сұлтанмахмұт Торайғыров]], [[Мұхит Мерәліұлы]], [[Ілияс Жансүгіров]], [[Ыбырай Алтынсарин]], [[Халел Досмұхамедов]], [[Мұқан Төлебаев]], [[Сырым Датұлы]], [[Мұрат Мөңкеұлы]], [[Әбілқайыр хан]], [[Мағжан Жұмабаев]]  атындағы көшелер, [[Жайық шұғыласы]] газетінің 50 жылдығы, Жеңістің 30 жылдығы, [[Қазақстан Республикасының Тәуелсіздік күні|Тәуелсіздік]], Жаңа құрылыс, Ақшолан көшелері.

Ауыл аумағында Жаңа ауыл, Жайық (бұрынғы Северный), Жасыл белдеу, Мерей, Шаттық, Самал, Өткел (бұрынғы Лесхоз), Құрылысшы (бұрынғы ПМК), Бірлік (бұрынғы Противочумный), Ынтымақ, Игілік, Наркескен, Шұғыла, Шұғыла-2 секілді 14 мөлтек аудан бар.

== Халқы == 
[[1999 жыл|1999 жылы]] тұрғындар саны 6685 адам (3191 ер адам және 3494 әйел адам) болса, [[2009 жыл|2009 жылы]] 8012 адамды (3854 ер адам және 4158 әйел адам) құрады.&lt;ref name=&quot;source122&quot;&gt;[http://stat.gov.kz/census/national/2009/region 2009 жылғы Қазақстан Республикасы халқының Ұлттық санағының қорытындылары. Астана 2011. 1 том]&lt;/ref&gt;

== Мәдени-әлеуметтік мекемелері ==
=== Мектептер ===
* Оңай Шонаев атындағы орта мектеп — 1972 жылы 350 орынға арнап сегізжылдық мектеп ретінде салынып, батыр Оңай Шонаевтың есімі берілген. 1982 жылдан бері жалпы орта мектеп.&lt;ref&gt;[https://shonaev.mahambet-bb.kz/kz/mektep-turaly/tarikhy.html О.Шонаев орта мектебінің тарихы]&lt;/ref&gt;
* Есенбай Ағелеуов атындағы Махамбет орта мектебі – 1985 жылы құрылған.&lt;ref&gt;[https://school.makhambet.atyrau.gov.kz/kz/school-registr/view?id=000000001 &quot;ЕСЕНБАЙ АҒЕЛЕУОВ АТЫНДАҒЫ МАХАМБЕТ ОРТА МЕКТЕБІ&quot; КММ]&lt;/ref&gt;
* Дүйсенғали Төленов атындағы мектеп-гимназия — 1938-1940 жылдары салынған. 1940-1949 жылдары Жаманқала балалар үйі, 1950-1960 жылдары пансионат болып, 1960-1961 оқу жылынан бастап Махамбет мектеп-интернаты болып құрылған. 1990-1992 жылдары мектеп-интернат жабылып, сол кездегі аудан әкімі Қ.Сирановтың шешімімен мектеп болып ашылған. 1993 жылы мектеп-гимназия статусын алып, 2000 жылдың 29 қаңтарында аталмыш оқу орнына бірнеше жыл директор болған Дүйсенғали Төленов есімі берілген.&lt;ref&gt;[https://tolenov.mahambet-bb.kz/kz/mektep-turaly/tarikhy.html Д.Төленов мектеп-гимназиясының тарихы]&lt;/ref&gt;
* Атырау облыстық көмекші мектеп-интернаты – 1974 ж. мектеп-интернат іргетасы салынды. Сол жылы Новобогат ауданы Сағыз станциясынан облыстық ақыл-есінде ауытқушылығы бар балалар мектебі Махамбет ауданына көшіп, орналасты.&lt;ref&gt;[https://schools.kundelik.kz/school.aspx?school=1000007354988 	Атырау облыстық көмекші мектеп-интернаты]&lt;/ref&gt;
* З.Ещанова атындағы балалар өнер мектебі – өз жұмысын 1973 жылы бастаған.&lt;ref&gt;[https://zh-shugylasy.kz/zhanalyqtar/bilim/otyz-zhyldy-e-bek-tili-bar-os-staz.html Отыз жылдық еңбек өтілі бар қос ұстаз]&lt;/ref&gt;

=== Мектепке дейінгі білім ===
* &quot;Алтын балық&quot; бөбекжай-бақшасы — № 1 балабақша болып 1954 жылдан бастап жұмыс жасаған. 1980 жылы № 1 балабақша жаңа типтік жобамен салынған 140 орындық жаңа ғимаратқа көшірілген. Балабақшаға &quot;Алтын балық&quot; атауы осы жылдан бастап берілген.&lt;ref&gt;[https://mahambet-bb.kz/kz/bala-ba-shalar/altyn-balik.html Алтын балық]&lt;/ref&gt;
* &quot;Жауқазын&quot; бөбекжай-бақшасы – 1969 жылы 14 тамызда құрылған. 2000 жылы мектеп ғимараты бейімделіп, балабақша орнына берілген. Сыйымдылығы - 140 орын.&lt;ref&gt;[https://mahambet-bb.kz/kz/bala-ba-shalar/zhaykazn.html Жауқазын]&lt;/ref&gt;
* &quot;Қызғалдақ&quot; бөбекжай-бақшасы
* &quot;Шолпан&quot; бөбекжай-бақшасы – балабақша ғимаратының негізі 1973 жылы қаланған. 2014 жылғы қараша айында  балабақша күрделі жөндеуден өтіп, қолданысқа берілді.&lt;ref&gt;[https://sholpan.mahambet-bb.kz/kz/mektep-turaly/balaba-sha-pasporty.html Балабақша паспорты]&lt;/ref&gt;
* &quot;Алтын-Ай&quot; бөбекжай-бақшасы – 2014 жылы 9 қазан күні салынып берілген. Бөбекжай 280 орындық типтік жобамен салынған.&lt;ref&gt;[https://mahambet-bb.kz/kz/bala-ba-shalar/altyn-ay.html Алтын-Ай]&lt;/ref&gt;
* &quot;Нұршуақ&quot; бөбекжай-бақшасы – 2016 жылы маусымнан бері жұмыс жасайды. Сыйымдылығы - 280 орын.&lt;ref&gt;[https://mahambet-bb.kz/kz/bala-ba-shalar/nurshuak.html Нұршуақ]&lt;/ref&gt;

=== Мәдени және спорт мекемелері ===
* Махамбет тарихи-өлкетану мұражайы — 2003 жылы Махамбет Өтемісұлының 200 жылдығына орай Орталық алаңда ашылған.
* Өнерпаз аудандық мәдениет үйі 
* Махамбет аудандық орталық кітапханасы
* Аудандық балалар-жасөспірімдер спорт мектебі — 2003 жылы жаңа ғимараты пайдалануға берілді.
* Спорт кешені — 2022 жылы мамырда ашылды. Сыйымдылығы 160 орындық. &lt;ref&gt;[https://atyrautv.kz/kz/news/society/zhana-sport-kesheni-ashyldy-10 Жаңа спорт кешені ашылды]&lt;/ref&gt;

=== Денсаулық сақтау ===
* Махамбет аудандық орталық ауруханасы – 2003 жылы  жаңа ғимараты пайдалануға берілген.&lt;ref&gt;[https://zh-shugylasy.kz/zhanalyqtar/audan-tynysy/tauelsizdikpen-birge-nurlangan-makhambet.html Тәуелсіздікпен бірге нұрланған Махамбет]&lt;/ref&gt;
* Аудандық емхана – 2010 жылы желтоқсан айында ашылған. «100 мектеп, 100 аурухана» бағдарламасы бойынша бой көтерген үш қабатты емхана күніне 250 адамға қызмет көрсете алады.&lt;ref&gt;[https://www.inform.kz/kz/mahambet-kentinde-kunine-250-naukaska-kyzmet-korsete-alatyn-emhana-ashyldy-atyrau-oblysy_a2336773 Махамбет кентінде күніне 250 науқасқа қызмет көрсете алатын емхана ашылды]&lt;/ref&gt;

== Инфрақұрылымы ==
Сүт зауыты, Төменгі Жайық суландыру жүйесінің басқармасы, Нарын көгалдандыру-мелиорациялық стансасы, &quot;Агротехника&quot; өндірістік кооперативі бар. Махамбет ауылы арқылы Атырау - Орал электр желісі мен Атырау - Индербор - Самара мұнай құбыры өтеді&lt;ref&gt;Қазақ Энциклопедиясы, 6 том&lt;/ref&gt;. 2018 жылы жаңа көпір ашылды.&lt;ref&gt;[https://lenta.inform.kz/ru/atyraudagy-mahambet-audanynda-elbasy-kunine-oray-zhana-kopir-ashyldy_a3471197 Елбасы күніне орай жаңа көпір ашылды]&lt;/ref&gt;

== Діни ұйымдар қызметі ==
* «Исатай-Махамбет» мешіті —  2003 жылы ашылған. Ұзындығы 25 метр, ені 15 метр, жалпы көлемі 80 шаршы метр. Биіктігі 22 метрлік бір мұнаралы, биіктігі 4 метрлік бір күмбезді. Ғимаратқа 150 шырағы бар аспалы шам ілінген. Мұнда бір мезгілде 130 ер және 30 әйел намаз оқи алады.&lt;ref&gt;[https://www.muftyat.kz/kk/mosque/2632/ «Исатай-Махамбет» мешіті]&lt;/ref&gt;

== Ауыл суреттері ==
{| class=&quot;wikitable&quot;
|-
! Орталық көше !! Аудандық сот үйі !! Орталық мешіт !! Қазақтелеком 
|-
| [[Сурет:Махамбет. Орталық көше .jpg |орта|200px|]]|| [[Сурет:Махамбет. Аудандық сот үйі .jpg |орта|158px|]]||[[Сурет:Махамбет. Мешіт .jpg |орта|200px|]] ||[[Сурет:Махамбет. Қазақтелеком .jpg |орта|200px|]]
|}
{| class=&quot;wikitable&quot;
|-
! Аудандық әкімдік !! Sultan Palace салтанат сарайы
|-
|[[Сурет:Махамбет. Аудандық әкімдік.jpg|орта|150px|]]
||[[Сурет:Махамбет. Sultan Palace.jpg|орта|150px|]]
|}

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}

{{Махамбет ауданы елді мекендері}}
[[Санат:Махамбет ауданы елді мекендері]]
[[Санат:Жайық казак әскерінің елді мекендері]]</text>
      <sha1>aisnt5z5ttc2ol7rv4qwz2yqqd88nds</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Иран</title>
    <ns>0</ns>
    <id>9592</id>
    <revision>
      <id>3053780</id>
      <parentid>3049907</parentid>
      <timestamp>2022-07-22T11:48:18Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Malik Nursultan B</username>
        <id>111493</id>
      </contributor>
      <minor />
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="69604" xml:space="preserve">{{Мемлекет
 |Қазақша атауы          = Иран Ислам Республикасы
 |Шынайы атауы           = {{lang-fa|جمهوری اسلامی ایران}}
 |Атау септігі           = Иран
 |Елтаңба                = Coat of arms of Iran.svg
 |Байрақ                 = Flag of Iran.svg
 |Ұраны                  = «Тәуелсіздік, Бостандық, Ислам республикасы»&lt;br&gt;«{{lang-fa|اﺳﺘﻘﻼﻝ، ﺁﺯﺍﺩﻯ، جمهوری اسلامی}}»&lt;br&gt;«''Эстекляль, азади, джомхурийе эслами''
 |Әнұранның аты          = Иран Ислам Республикасының Мемлекеттік Әнұраны
 |Аудио                  = Sorud-e Mellí-e Yomhurí-e Eslamí-e Irán (instrumental).oga
 |lat_dir = N |lat_deg = 35 |lat_min = 41 |lat_sec = 0
  |lon_dir = E |lon_deg = 51 |lon_min = 25 |lon_sec = 0
  |region                 = IR
  |CoordScale             =
 |Картада                = Iran (orthographic projection).svg
  |карта тақырыбы        =
 |Картада2               = 
 |Үкімет түрі             = [[Унитарлы мемлекет|Унитарлы]] [[Хомейни Рухолла Мусави|Хомейнистік]] [[Президенттік республика|президенттік]] [[Ислам мемлекеті (ұғым)|Ислам Республикасы]]&lt;ref&gt;[http://www.iranchamber.com/geography/articles/flag_anthem.php www.iranchamber.com]&lt;/ref&gt;
 |Құрылды                 = [[1 сәуір]] [[1979 жыл]] 
 |Тәуелсіздік күні        = 
 |Тәуелсіздігін алды      = 
 |Тілі                    = [[парсы тілі]]
 |Мемлекеттік діні        = [[Сурет:Star and Crescent.svg|22px]] [[Ислам]] дінінің [[Шииттер|Шиитт]] бағыты
 |Астанасы                = [[Тегеран]]
 |Ірі қалалары            = Тегеран, [[Машһад]], [[Кередж]], [[Тебриз]], [[Шираз]], [[Исфаһан]], [[Ахваз]]
 |Басшы қызметі           = [[Иран Жоғарғы басшысы|Жоғарғы басшы]]&lt;br /&gt;[[Иран президенті|Президенті]]&lt;br /&gt;[[Иран вице-президенті|Вице-президенті]]&lt;br /&gt;[[Иран Междлисі|Меджлис]] төрағасы&lt;br /&gt;Сот төрағасы
 |Басшылары               = [[Әли Хосейни Хаменеи]]&lt;br /&gt;[[Ибрахим Раиси]]&lt;br /&gt;Мұхаммед Мохбер&lt;br /&gt;Мохаммад-Багер Галибаф&lt;br /&gt;Голям Хоссейн Мохсени-Эджеи
 |Жер аумағы              = 1 648 195
 |Жер аумағы бойынша орны = 17-ші
 |Судың үлесі             = 7,07
 |Этнохороним             = ирандықтар
  |Жұрты                  = 82 531 700&lt;ref name=&quot;amar.org.ir&quot;&gt;{{cite web|url= https://www.amar.org.ir/دادهها-و-اطلاعات-آماری |title=داده‌ها و اطلاعات آماری |website=www.amar.org.ir}}&lt;/ref&gt;
  |Халық саны бойынша орны     = 18-ші
  |Сарап жылы             = 2018
  |Санақ бойынша халық саны    = 
  |Санақ жылы             = 
  |Халық тығыздығы        = 48 
  |Тығыздық бойынша орны       = 162-ші
 |ЖІӨ                     = 
 |ЖІӨ сараптаған жылы     = 
 |ЖІӨ бойынша орны         = 
 |Жан басына шаққандағы ЖІӨ       = 
 |Жан басына шаққандағы ЖІӨ бойынша орны   = 
 |ЖІӨ (АҚТ)               = 1,540 трлн.&lt;ref name=&quot;imf.org&quot;&gt;{{cite web|url=https://www.imf.org/external/pubs/ft/weo/2019/01/weodata/weorept.aspx?pr.x=48&amp;pr.y=4&amp;sy=2019&amp;ey=2019&amp;scsm=1&amp;ssd=1&amp;sort=country&amp;ds=.&amp;br=1&amp;c=429&amp;s=NGDPD%2CPPPGDP%2CNGDPDPC%2CPPPPC&amp;grp=0&amp;a= |title=Report for Selected Countries and Subjects }}&lt;/ref&gt;
 |ЖІӨ (АҚТ) сараптаған жылы    = 2019
 |ЖІӨ (АҚТ) орны          = 18-ші
 |Жан басына шаққандағы ЖІӨ (АҚТ)       = 18,504&lt;ref name=&quot;imf.org&quot;/&gt;
 |Жан басына шаққандағы ЖІӨ (АҚТ) орны  = 
 |ЖІӨ (номинал)           = 484 млрд.&lt;ref name=&quot;imf.org&quot;/&gt;
 |ЖІӨ (номинал) сараптаған жылы         = 2019
 |ЖІӨ (номинал) бойынша орны            = 27-ші
 |Жан басына шаққандағы ЖІӨ (номинал)   = 5,820&lt;ref name=&quot;imf.org&quot;/&gt;
 |Жан басына шаққандағы ЖІӨ (номинал) орны  = 
 |АДИ                     = {{өсім}} 0,798&lt;ref name=&quot;HDI&quot;&gt;{{cite web |url=http://hdr.undp.org/en/2018-update |title=Human Development Index Update 2018 |year=2018 |publisher=United Nations |accessdate=14 September 2018}}&lt;/ref&gt;
 |АДИ жылдық есебі        = 2017 
 |АДИ бойынша орны        = 60-шы 
 |АДИ деңгейі             = &lt;span style=&quot;color:#090;&quot;&gt;жоғары&lt;/span&gt;
 |Әуе компаниясы          = 
 |Валютасы                = [[Иран риалы|риал]] 
 |Интернет үйшігі         = [[.ir]]
 |ISO                     = IRR
 |Телефон коды            = 98 
 |Уақыт белдеуі           = +3:30 (жазда — UTC+4:30)
 |Түсініктемелер          = 
}}
'''Иран''' ({{lang-fa|ایران}} {{IPA|[ʔiˈɾɒn]}}), 1979 жылдан бастап '''Иран Ислам Республикасы''' ({{lang-fa|جمهوری اسلامی ایران}}; ''Джомхури-йе Эслами-йе Иран''), [[1935 жыл]]ға дейін '''Парсы елі''' — [[Азия]]ның [[Оңтүстік-Батыс Азия|оңтүстік-батыс бөлігінде]] орналасқан [[мемлекет]]. Астанасы — [[Тегеран]] қаласы.

Батысында — [[Ирак]]пен, солтүстік-батысында — [[Әзірбайжан]], [[Армения]], [[Түркия]]мен, солтүстігінде — [[Түрікменстан]]мен, шығысында [[Ауғанстан]] және [[Пәкістан]]мен шектеседі. Иран солтүстіктен [[Каспий теңізі]]мен, оңтүстіктен [[Үнді мұхиты]]ның [[Парсы шығанағы|Парсы]] және [[Оман шығанағы|Оман]] шығанақтарымен қоршалып жатыр.

Ғасырлар бойы бұл ел [[Таяу Шығыс|Шығыста]] шешуші рөл атқарды, ал қазіргі Иран [[ислам|ислам әлемі]]нде [[Жалпы ішкі өнім|ЖІӨ]] ([[Аларман қабілет тепетендігі|АҚТ]]) экономикасы бойынша төртінші, Батыс Азияда екінші орында ([[Түркия]]дан кейін&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/fields/2001.html|deadlink=yes|title=Сравнение ВВП|lang=en|accessdate=2008-01-31|archiveurl=https://web.archive.org/web/20140625150555/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/fields/2001.html|archivedate=2014-06-25}}&lt;/ref&gt;). Иран — аймақтағы технология жағынан ең дамыған мемлекеттердің бірі. Иран [[Еуразия]]ның стратегиялық маңызды аймағында орналасқан және [[мұнай]] мен [[табиғи газ]]дың үлкен қорына ие.

Жер көлемі 1,648 млн. км². Халқы 83,1 млн. адам. Халқының ұлттық құрамы: [[парсылар]] (51%), [[әзірбайжандар]] (27%), [[күрдтер]] (5%), [[арабтар]], [[түрікмендер]], [[белудждар]], [[армяндар]], [[еврейлер]], т.б. Қала халқы 58,3%. Ірі қалалары: [[Тегеран]] (айналасын қосқанда 14 млн-нан астам тұрғын), [[Машһад]] (2,5 млн.), [[Исфаһан]] (1,6 млн.), [[Тебриз]] (1,4 млн), Кередж (1,3 млн), [[Шираз]] (1,2 млн). [[Ресми тіл|Ресми тілі]] — [[парсы тілі]]. Мемлекеттік діні — [[ислам]] дінінің [[Шииттер|шиит]] тармағы. Иран — діни мемлекет. Елдегі саяси және діни билік аятолла Сейд Әли Хаменеидің қолында. Президент (2021 жылдан бастап Сейид Ибрахим Раиси) 4 жылға сайланады және Министр Кабинетін басқарады. Жоғарғы [[заң шығарушы орган]] — бір палаталы парламент — Ислам кеңесі жиналысы (межлис, mejlis) 4 жыл сайын сайланып отыратын 290 депутаттан тұрады. 1981 жылғы конституциясы бойынша, елде саяси және діни емес ұйымдарға тыйым салынған. Ұлттық мейрамы 11 ақпан — Революция күні (1979). Ұлттық ақша бірлігі — риал.

== Табиғаты ==
Иран Армян таулы қыратының оңтүстік-шығысы мен Иран таулы қыратының батыс бөлігінде орналасқан. Шет жақтарында [[Солтүстік Иран]] (Эльбурс), Оңтүстік Иран (Загрос, Мекран), [[Шығыс Иран таулары|Шығыс Иран]] (Серхед, Пеленган, Боран, Келат) таулары, ортасында Кухруд жотасы, Деште-Кевир, Деште-Лух шөлдері орналасқан. Солтүстік-батысын Оңтүстік [[Каспий теңізі|Каспий]] және Кура-Аракс ойпаттары, солтүстік-шығысын Горган жазығы, оңтүстігін — Гермезир шөлі алып жатыр. Жері, негізінен, таулы. Климаты субтропиктік, континенттік, жазы ыстық, қысы солтүстігінде салқын, оңтүстігінде жылы. Парсы және Оман шығанақтары жағалауларының климаты тропиктік.

Қаңтардағы орташа температура 2°С-тан 19,4°С-қа дейін, шілде айында 29,4 — 32,5°С. Жауын-шашынның жылдық мөлш. 500 мм. Эльбурс тауы беткейінде 2000 мм, Систан ойысында 50 — 60 мм. Жер беті суы аз. Ірі өзендері — [[Карун]], [[Сефидруд]], [[Гильменд]], Қиыр солтүстігінде Атрек, Аракс өзендері бар. Таулы аудандарда көптеген көлдер кездеседі. Жері сары, қоңыр және қызғылт топырақты. Тау беткейлері орманды, өзендер бойы шалғын, ішкі аудандары шөл, шөлейт. Иран жерінде сүтқоректілердің 100-ге тарта, құстардың 400-ге жуық, бауырымен жорғалаушылардың 80-ге жуық түрі бар. Шектес теңіздері балыққа бай. Пайдалы қазындылары: мұнай, газ, тас көмір, темір, хромит, т.б.

== Тарихы ==
[[Сурет:Elam Map.jpg|right|frame|Ежелгі Иран. Бірінші мемлекеттік білім — [[Элам]] (қызыл түсті жайлыды) және көрші халықтары — [[парсылар]], [[парфяндар]], [[мидиялықтар]], [[касситтер]]; мемлекет [[Вавилония]] және [[Ассирия]].]]

Иран жеріне адам баласы тым ерте заманнан бері қоныстанған. Б.з.б. 3-мыңжылдықта қазіргі Иранның оңтүстік-батысында алғашқы мемлекеттер құрыла бастады. Б.з.б. 2-мыңжылдықта бұл аймаққа Орталық Азиядан арий тайпалары келіп қоныстанды. Б.з.б. 673–672 ж. қазіргі Иранның солтүстік-батысында Мидия мемлекеті пайда болып, 616–605 ж. Ассирияны талқандап, аса ірі мемлекетке айналды.

Б.з.б. 550 ж. өкімет билігі парсылық [[Ахемен әулеті]]не көшті. Ахемен әулеті мемлекетінің шекарасы шығыста Үнді өзеннен батыста Эгей теңізіне дейін, солтүстікте Армениядан оңтүстікте Ніл өзендеріне дейін жетті. Батыс пен Шығысты жалғастыратын сауда жолдары үшін бұл мемлекет гректермен ұзаққа созылған соғыс жүргізді. Сақтар еліне бірнеше дүркін басқыншылық жорықтар жасады (мысалы, [[Кир II|Кир ІІ]], [[Дарий I|Дарий І]]).
[[Сурет:Map achaemenid empire en.png|нобай|солға|300px|Ахеменид империясы өзінің гүлденуінде]]

Ахемен әулеті мемлекетін б.з.б. 330 ж. Александр Македонский талқандады. Иран эллиндік мемлекеттердің билігіне көшіп, б.з.б. 2 ғасырдың орта тұсынан бастап Парфия патшалығына бағынды. 224 ж. Парфия мемлекеті құлап, орнына Сасани әулеті мемлекеті құрылды. Сасани әулеті мемлекеті Оңтүстік Арабияны, Сирияны, Палестинаны, Мысырды жаулап алды. Византияға қауіп төндірді, Түрік қағанатымен соғыс жүргізді. Бірақ Сасани әулеті мемлекеті арабтардың шабуылынан құлап, VII ғасырдың 2-жартысында Иран Араб халифаты құрамына қосылды.

VIII ғасырда Араб халифатының билеушісі Әбу әл-Аббас әс-Саффах халифат астанасын Бағдадқа көшірді. Иран аумағы ұзақ жылдар бойы Аббас әулеті билеген Бағдад халифаты құрамында болып, мәдени және экон. дамуды басынан кешірді. IX — X ғасырларда елде Араб халифатына шартты түрде ғана тәуелді болған әмірліктер құрылды. Елде экономикалық және мәдени өрлеу байқалып, қалалар өсе бастады. Сондай әмірліктердің бірі Самани әулеті биліктен кеткеннен кейін Шығыс Иран Ауғанстанмен және Орта Азияның бір бөлігімен бірге түркі текті [[Ғазнауи әулеті]] билеген мемлекеттің құрамына кірді. XI ғасырда Иранға түрік-оғыздар (селжүк) басып кіре бастады. Көп ұзамай олар Ғазнауи әулеті әскерін талқандап, бүкіл Иранды және көрші елдерді басып алып салжұқтар мемлекетін құрды. 12 ғасырда салжұқтар бірнеше сұлтандыққа бөлініп кетті де, осы ғасырдың аяғына таман бүкіл Иранды түркі қыпшақ тайпасынан шыққан Хорезм шаїы Текеш басып алды.

1220 — 56 ж. Иранды Шыңғыс хан әулеті жаулап алды. Олар елде Хулагу әулетіне қарайтын ильхандар мемлекетін құрды. XIV ғасырдың 30-жылдары илхандар мемлекеті бірнеше иелікке бөлініп кетті де, 1380 — 93 ж. Иранды Әмір Темір әскерлері басып алды. Әмір Темір өлгеннен кейін Шығыс Иран Темір әулетінің билігінде қалып, Батыс Иранда Қарақойлы мемлекеті құрылды. XVI ғасырда Кіші Азиядан шыққан түркі тайпалары (қызылбастар) Иранға басып кіріп, 1501 — 1610 ж. елді толығымен бағындырып, Сефеви әулеті мемлекетін құрды. XVII — XVIII ғасырларда Иранның экономикасы құлдырап, халықтың жағдайы нашарлап кетті. Ұсақ халықтар (ауғандар, түрікмендер, Әзірбайжандар, күрдтер, армяндар, грузиндер) орталықтың езгісіне қарсы жиі-жиі көтеріліс жасап тұрды. Әсіресе, XVIII ғасырдың 2-жартысында елдегі үстемдік үшін екі әулеттің (Зенд және Каджар) арасындағы үздіксіз соғыс халықты әбден қалжыратты. XVIII ғасырдың аяғында билікке Каджар әулеті келді. Осы кезден елдің ішкі істеріне еур. мемлекеттер (Англия, Франция) араласа бастады. XIX ғасырдың басында болған орыс-иран соғысынан кейін елде шетелдіктердің билігі күшейіп кетті.

19 ғасырдың аяғына таман Иран еур. мемлекеттердің жартылай отарына айнала бастады. 1901 ж. ағылшындар Иран мұнайын шығаруға рұқсат алып, 1909 ж. бірлескен ағылшын-парсы мұнай компаниясы құрылды. Елдің солтүстігіне [[Ресей]], оңтүстігіне [[Ұлыбритания]] қожалық ете бастады. 1905 — 11 ж. елде шетелдіктерге қарсы ұлт-азаттық қозғалысы болып өтті. Оның барысында конституция жарияланып, меджлис шақырылды, ақсүйектік дәрежелер жойылды. Бірақ 1918 ж. ағылшындар бүкіл Иранды басып алып, 1919 ж. оны кіріптарлық шарттарға қол қоюға мәжбүр етті. Елде ағылшын үстемдігіне қарсы жаңа толқулар басталды. 1921 ж. 21 ақпанда әскерилер Реза ханның басшылығымен мемл. төңкеріс ұйымдастырып, жаңа үкімет құрды. Жаңа үкімет халықтың қысымымен 1919 ж. ағылшын-парсы шартын жойылды деп жариялады. Армияға сүйенген Реза хан Орталықтың билігін күшейту үшін сепаратистік пиғылдағы Иран ақсүйектерімен үздіксіз күрес жүргізді. 1925 ж. 31 қазанда 5-меджлис Каджар әулетін тақтан түсті деп жариялады, 12 желтоқсанда Құрылтай жиналысы Реза ханды Реза шаї Пехлеви деп жариялады.

Елде нарықтық қатынастар тез дами бастады. Халықтың мәдени және тұрмыстық өмірінде көптеген өзгерістер болып өтті. Алайда, 1929 — 33 ж. болған дүниежүз. экономикалық дағдарыс Иран экономикасын тұралатып тастады. Халықтың тұрмысы нашарлап, елде толқулар басталды. Ол толқулар күшпен басылып отырды. 2-дүниежүз. соғыс жылдарында Иранға одақтастар әскерлері енгізілді (1941 ж. тамызда ағылшын және кеңес әскерлері, 1942 ж. аяғына таман [[АҚШ]] әскерлері). 1941 ж. 16 қыркүйекте Реза шаї тақтан өз еркімен бас тартып, орнына баласы Мұхаммед Реза Пехлеви шаї болды. 1942 ж. 29 қаңтарда Иран КСРО және [[Ұлыбритания]] мемлекеттерімен одақтастық туралы шартқа қол қойды. 1943 ж. 9 қыркүйекте Иран [[Германия]]ға соғыс жариялады, бірақ соғыс қимылдарына араласқан жоқ.

Тегеран конференциясы кезінде 1943 ж. 1 желтоқсанда КСРО, [[АҚШ]], [[Ұлыбритания]] үкіметтері Иранға территориялық тұтастығын сақтауға әзір екендіктерін мәлімдеді. Соғыстан кейін Иран үкіметі Батыс елдерімен тығыз байланыс орнатты. 1953 ж. ел тәуелсіздігін күшейтуге тырысқан М.Мосаддық үкіметі құлатылды. Иран шаһы М.Р. Пехлевидің көмегімен [[АҚШ]] елдің ішкі өміріне белсене араласа бастады. Ел 1955 ж. [[АҚШ]]-пен әскери келісімдер жасасты, 1960 жылдан бастап Батыс үлгісінде дами бастады. Елде шет ел капиталының үстемдік алуы, ұлттық құндылықтардың аяққа басылуы 1978 — 79 ж. халықтың шаһ үкіметіне қарсы жаппай бас көтеруіне алып келді. Оны елдегі шиит дінбасылары басқарды. 1979 ж. 11 ақпанда болған революция нәтижесінде шаї үкіметі құлап, 1 сәуірден бастап Иран Ислам Республикасы жарияланды. Үкімет басына шиит дінбасыларының көсемі аятолла Р.Хомейни келді. Саяси партияларға тыйым салынды, шаһ үкіметі жойылды, Батыстың иелігіндегі барлық компаниялар мүлкі мемлекет меншігіне алынды, ел СЕАТО блогынан шығып, Блоктарға қосылмау қозғалысына мүше болып енді.

1980–1990 ж. болған иран-ирак соғысы ел экономикасына өте ауыр (700 млрд. АҚШ долларынан астам) зардаптар әкелді. Қазіргі кезде Иран үкіметі Батыс елдері қолданып отырған оқшаулау саясаты ықпалын бәсеңдету үшін белсенді сыртқы саясат жүргізуде.

=== Иран-Ирак соғысы ===
Дәл осы кезде көршілес Ирак президенті [[Саддам Хусейн]] Ирандағы ішкі тұрақсыздық пен оның Батыс елдерімен қарым -қатынасының шиеленіскенін пайдалануға шешім қабылдады. Иранға (бірінші рет емес) Парсы шығанағының жағалауындағы Шатт әл-Араб өзенінің шығысындағы аудандарға қатысты аумақтық шағымдар жасалды. Атап айтқанда, Хусейн Иракқа Батыс [[Хузестан]]ды беруді талап етті, онда халықтың көпшілігі [[арабтар]] болды және [[мұнай]]дың үлкен қоры бар. Бұл талаптарды Иран елемеді және Хусейн ауқымды соғысқа дайындықты бастады. [[1980 жыл]]ы [[22 қыркүйек]]те Ирак әскері [[Шатт әл-Араб]]тан өтіп, Хузестанға басып кірді, бұл Иран басшылығы үшін толық күтпегендік еді.
[[File:Mujahedin was killed in Operation Mersad by Pasdaran in Kermanshah.jpg|thumb|Иран-Ирак соғысы]]
Саддам Хусейн соғыстың алғашқы айларында айтарлықтай жетістікке жеткенімен, көп ұзамай Ирак армиясының шабуылы тоқтатылды, Иран әскерлері қарсы шабуылға шықты, [[1982 жыл]]дың ортасына қарай ирактықтарды елден қуып шықты. Хомейни революцияны Ираққа «экспорттауды» жоспарлап, соғысты тоқтатпауға шешім қабылдады. Бұл жоспар негізінен Ирактың шығысындағы шиіттердің көпшілігіне сүйенді. Енді Иран әскері Саддам Хусейнді құлату ниетімен Иракқа басып кірді. Алайда, кейінгі жылдары Иранның әскери жетістіктері шамалы болды, ал [[1988 жыл]]ы Ирак армиясы қарсы шабуылға шығып, Иран басып алған барлық территорияларды азат етті. Осыдан кейін бейбіт келісімге қол қойылды. Иран-Ирак шекарасы өзгеріссіз қалды.
[[Сурет:Chemical weapon1.jpg|нобай|Иран-Ирак соғысы кезінде майданда газқағар киген ирандық сарбаз]]
Соғыс кезінде Ирак көптеген араб елдерінің, Кеңес Одағының, Қытайдың, АҚШ пен оның одақтастарының саяси, қаржылық және әскери қолдауына ие болды. Иранды Қытай, Америка Құрама Штаттары, Израиль және басқа да елдер қандай да бір жолмен қолдады. Соғыс кезінде Ирак армиясы бірнеше рет химиялық қаруды бейбіт ирандықтарға қарсы қолданды. Иранда улы заттардың әсерінен 100 мыңнан астам адам өлген болуы мүмкін. Сегіз жылға созылған соғыста Иранның жалпы шығыны 500 мыңнан асады.

[[1997 жыл]]ы Мохаммед Хатами Иран президенті болып сайланды, ол мәдениетке төзімділікпен қарау саясатының басталуын және Батыс елдерімен тығыз байланыс орнатуды жариялады. 90-шы жылдардың соңында Еуропа мемлекеттері төңкеріспен үзілген Иранмен экономикалық байланыстарды қалпына келтіре бастады. Соған қарамастан, АҚШ өз ұстанымында өзгеріссіз қалды. Америка басшылығы Иранды терроризмге демеушілік жасады және жаппай қырып-жою қаруын жасады деп айыптады. Кейінірек АҚШ президенті [[Джордж Уокер Буш|Джордж Буш]] Иранға «Зұлымдық осі» елінің белгісін берді.

2019 жылғы 20 маусымда Ислам революциясының сақшылар корпусының (ИРСК) әуе күштері [[Ормуз бұғазы]] маңында американдық ұшқышсыз аппаратты атып түсірді. Ислам Республикасы ақпарат агенттігінің (ИРАА) хабарлауынша, АҚШ-тың RQ—4 Global Hawk дроны Иранның әуе кеңістігін бұзып, [[Хормозган]] провинциясының үстінен «жер — ауа» зымыранымен атып түсірілген. АҚШ мәліметі бойынша, MQ-4C Triton дроны халықаралық әуе кеңістігінде ұшып, Иран шекарасын бұзған жоқ. АҚШ Ирандағы үш әскери нысанаға кері соққы беруді жоспарлады, алайда Дональд Трамптың айтуынша, ол шабуылдан 10 минут бұрын бұл шешімінен бас тартты.

== Мемлекеттік құрылымы ==
[[Сурет:Ali khamenei in March 2021.jpg|нобай|Иранның Жоғарғы көсемі, рахбар&lt;br /&gt;Әли Хаменеи]]
1979 жылы қабылданған [[конституция]] бойынша Иран — ислам республикасы. 2019 жылы Иран әлемдегі санаулы [[теократия]]лық елдердің бірі болып табылады.

Мемлекет басшысы — '''Жоғарғы көсем'''. Ол елдің жалпы саясатын анықтайды. '''Рахбар''' — Иран қарулы күштерінің жоғарғы қолбасшысы, әскери барлаудың жетекшісі. Жоғарғы көсем адамдарды мемлекеттегі басты лауазымдарға тағайындайды: соттардың төрағалары, полиция бастығы мен барлық әскер түрлерінің қолбасшылары, сондай-ақ Конституция сақшылары кеңесінің он екі мүшесінің алтауы. Жоғарғы көсемді Сарапшылар кеңесі сайлайды және оған есеп береді.
[[Сурет:Raisi in 2021-02 (cropped).jpg|нобай|Иранның қазіргі президенті&lt;br /&gt;Ибрахим Раиси]]
Ирандағы екінші маңызды лауазымды тұлға — '''[[президент]]'''. Президент конституцияның кепілі және [[атқарушы билік]]тің басшысы. Негізгі мәселелер бойынша шешімдер Жоғарғы көсем мақұлдағаннан кейін ғана қабылданады. Президент Министрлер кеңесінің мүшелерін тағайындайды және [[үкімет]]тің жұмысын үйлестіреді. Он [[вице-президент]] пен үкіметтің 21 министрін [[парламент]] бекітеді. Президент қорғаныс және барлау министрлерін тағайындағанымен, кандидатураларды Жоғарғы көсем алдын ала мақұлдауы керек. Президент тікелей жалпыхалықтық дауыс беру арқылы төрт жылдық мерзімге сайланады. Президенттікке үміткерлерді Сақшылар кеңесі алдын ала мақұлдауы керек.
[[Сурет:Iranian Majlis.jpg|нобай|Иран парламенті деп те аталатын Ислам кеңесі жиналысы (Меджлис)]]
[[Заң шығарушы билік]]ті бір палаталы [[парламент]] — '''Меджлис''' ({{lang-fa|مجلس شورای اسلام}}— «Ислам консультативтік кеңесі») қамтиды. Жоғарғы палата 1979 жылғы төңкерістен кейін таратылды. Меджлис төрт жылдық мерзімге жалпыхалықтық дауыс беру арқылы сайланған 290 мүшеден тұрады. Парламент заң жобаларын әзірлеуге, халықаралық шарттарды ратификациялауға және [[бюджет]]ті дайындауға жауап береді. Меджлис депутаттығына үміткерлердің барлығын Сақшылар кеңесі бекітеді.

'''Конституцияны қорғаушылар кеңесі''' немесе '''Сақшылар кеңесі''' 12 мүшеден тұрады, оның 6-ын Жоғарғы көсем тағайындайды. Қалған 6 мүшені Жоғарғы сот төрағасының ұсынысы бойынша парламент тағайындайды. Сақшылар кеңесі негізгі лауазымдарға кандидаттарды, соның ішінде президенттікке кандидаттарды, үкімет пен парламент мүшелігіне кандидаттарды бекітеді. Кеңестің негізгі міндеті — заң жобаларының [[шариғат|ислам құқығына]] сәйкестігін тексеру. Егер шариғат заңымен келіспеушіліктер болса, онда заң жобасы қайта қарауға жіберіледі. Сонымен қатар, Кеңес Мәжілістің кез келген шешіміне [[вето]] қоюға құқылы.

'''Сәйкестікті анықтау жөніндегі кеңес''' Меджлис пен Сақшылар кеңесі арасында туындаған даулы мәселелерді шешеді. Сәйкестік кеңесі сонымен қатар Жоғарғы көсемнің жанындағы кеңесші орган болып табылады. Кеңестің төрағасы — Иран сот билігінің бұрынғы басшысы Садек Лариджани — Рахбардың жеке кеңесшісі.

'''Сарапшылар кеңесі''' ислам дініндегі [[Ислам дініндегі діни лауазымдар мен атақтар|дін басылардың]] 86 өкілінен тұрады және жыл сайын бір аптаға жиналады. Сарапшылар кеңесі Жоғарғы көсемді сайлайды және оны кез келген уақытта қызметінен кетіруге құқылы (бірақ мұндай жағдай ешқашан болған емес: қазіргі Жоғарғы басшы Әли Хаменеи — ел тарихында екінші, ал біріншісі [[Хомейни Рухолла Мусави|Хомейни]], қызметте болған кезде қайтыс болды). Кеңестің отырыстары жабық түрде өтеді. Кеңес мүшелері жалпыхалықтық дауыс беру арқылы сегіз жылдық мерзімге сайланады.

'''[[Жергілікті өзін-өзі басқару|Жергілікті өзін-өзі басқару органдары]]''' Иранның барлық қалалары мен ауылдарында бар және төрт жылдық мерзімге жалпыхалықтық дауыс беру арқылы сайланады. Қалалық (селолық) кеңестер әкімді сайлайды, шенеунік аппаратының жұмысын бақылайды, білім беруді, медицинаны, тұрғын үй-коммуналдық шаруашылықты дамытуға және басқа да тұрмыстық мәселелерге жауап береді. Жергілікті кеңестерге сайлау алғаш рет 1999 жылы өтті. Кеңестердің қызметі тек әкімшілік-атқарушылық сипатта болғандықтан, кеңес мүшелігіне кандидаттар Сарапшылар Кеңесінің бекітуіне мұқтаж емес.

'''[[Сот билігі|Сот жүйесі]]''' 2 соттан тұрады:

• азаматтық және қылмыстық істерді қарайтын ''Халық соты'';

• құзыретіне ерекше ауыр қылмыстар, оның ішінде мемлекетке қарсы қылмыстар кіретін ''Революциялық сот''.

Революциялық соттың үкімі шағымдануға жатпайды. Бұдан басқа, ''Арнайы рухани сот'' бар. Бұл соттың шешімдері де шағымдануға жатпайды, ол жалпы сот жүйесінен бөлек жұмыс істейді. Рухани соттың жоғарғы сатысы — Рахбар. Ол сондай-ақ халықтық және революциялық соттардың төрағаларын тағайындайды.

== Экономикасы ==
Ел экономикасының негізі мұнай және мұнай мен газ өңдеу өнеркәсіптері. Мемл. кірістің 1/3 және экспорттың 90%-ына жуығы осы салалардан алынады. Елде жыл сайын 180 млн. т-ға жуық мұнай, 58 млрд. м&lt;sup&gt;3&lt;/sup&gt; газ (қоры 14 трл. м&lt;sup&gt;3&lt;/sup&gt; шамасында) өндіріледі. Экономиканың басқа салалары да дамыған, бірақ сыртқы экон. байланыстардың нашарлығынан және қаржы жетіспеушілігінен толық қуатымен жұмыс істей алмауда. Өнеркәсіпке қажетті құрал-саймандар 90%-ға дейін шеттен әкелінеді.

Ауыл шаруашылығы нашар дамыған. Тұрғындар үшін бидай, күріш, қант, өсімдік майы, т.б. шеттен (жыл сайын 2 млрд. АҚШ долл-на) әкелінеді. Соңғы жылдары туризм дами бастады. Ұлттық байлықтың 36%-ы өнеркәсіптен, 22%-ы ауыл шаруашылығынан, қалғаны қызмет көрсету секторынан тұрады. Мұнай экспортынан жыл сайын 16,3 млрд. АҚШ доллары түседі. Ұлттық табыс 75 млрд. АҚШ доллар көлемінде, жан басына шаққанда — 1250 долл. шамасында. Елдегі басты проблеманың бірі — жұмыссыздық (3,5 млн. адам). Мұнайдан басқа экспортқа кейбір өнеркәсіп тауарлары, ауыл шаруашылығы өнімдері, кілем, халық тұтыну тауарлары шығарылады. Шеттен — азық-түлік өнімдері (30%), машина, құрал-жабдықтар, кейбір өнеркәсіп шикізаттары әкелінеді. Негізгі сауда серіктестері: [[Германия]], [[Жапония]], [[Ұлыбритания]], [[Италия]], араб елдері, [[Түркия]], [[Қазақстан]]мен дипломатиялық және экономикалық байланыс 1992 ж. орнады.

Қазақстан Президенті [[Нұрсұлтан Назарбаев]] екі рет (1992; 1996) Иранда болып қайтты. Сол кезегінде Иран басшылары да (1993 ж. А.Хашеми Рафсанджани, 1998 ж. М.Хатами) Қазақстанда болды. Екі жақ арасында 40-қа жуық келісімдерге қол қойылған, соның ішінде ең маңыздылары мұнай мен газды Иран арқылы шетке шығару, жаңа астанадағы құрылысқа Иран жағының қатысуы, Каспий тенізі мәртебесін шешу, т.б. мәселелер. 2002 ж. [[Алматы]] — [[Тегеран]] бағытында темір жол байланысы орнатылды.

== Әдебиеті ==
Иран әдебиеті ежелгі дәуірде және орта ғасырларда парсы тілі тобына жататын халықтар (парсы, тәжік, ауған, күрд, т.б.) мен түркі тілінде сөйлейтін (өзбек, түрікмен, Әзірбайжан, түрік) халықтардың әдебиеті арқылы қалыптасты. Иран әдебиетінің классикалық дәуірін (7 — 16 ғасырлар) парсы не парсы-тәжік әдебиеті деп атанды.

Сасани әулеті мемлекетін Араб халифаты басып алған соң (7 ғасыр), араб тілі негізгі әдеби тіл болып, парсы тіліндегі құнды шығармалар араб тіліне аударылды (“Қалила мен Димна”, т.б.). Парсы тіліндегі әдебиет, әсіресе, [[Рудаки]] (860 — 941) тұсында толық қалыптасты, кейін Фирдауси (940 — 1020 ж.ш.) “Шаһнама” эпопеясын жазды. Көрнекті ақын әрі ғалым [[Омар Хайям]] (1048 ж. ш. т. — 1122 жылдан кейін) сол заманның әлеум. болмысын жырлады. Әзірбайжан ақыны [[Низами]]дің (1141 —1209) “Бестік” (“Хамса”) атты шығармасы жазылған кезден бастап Иран әдебиетінде адамгершілік тақырыбы өріс алды. Иран әдебиетінің гүлденген кезі — 13 — 14 ғасырлар. Бұл кезде Закани, ибн-Ямин, Сағди, [[Хафиз]] сияқты атақты ақындар шықты.

Иран революциясы (1905 — 11) және азаматтық қозғалыс (1918 — 21) кезінде А.Фарахани, М.Кермани, М.Т. Бехар, т.б. ақындар демокр. идеяның жыршысы болды. Бұл кезде С.Хедаяттың “Қаңғыбас төбет” (1943), “Азғындық” (1944) әңгімелер жинақтары мен “Хаджи аға” повесі (1945), Б.Алевидің “Елу үш” (1942), “Түрме жазбалары” (1941) сияқты түнек жылдарын суреттеген романдары жарияланды. Ирандағы әлеуметтік проблемаларды көрсеткен Ускуидің “Періште жылағанда” (1963), Саркоштың “Көз жасының зары” (1965), А.М. Афганидің “Аху-ханумның күйеуі” (1962), т.б. роман-повестері жарияланды. Иран әдебиетінен “Парсы ертегілері” (1958), Омар Хайям рубаилары (1965), Сағдидың “Бустан” дастаны (1970), т.б. қазақ тіліне аударылды.

== Өнері ==
Иран территориясында неолит дәуіріне жататын, қабырғалары өрнектелген егіншілік құрылыстары, адам және жануарлар бейнелері, әшекейлі қыш ыдыстар (б.з.б. 5 — 4 ғасырлар, Сузы, Тепе-Сиалк, Тали-Бакун) сақталған. Хұзыстан, Курдстан жартастарындағы рельефтер, Сұзыдан табылған, асыл металдан жасалған көркем заттар Иран өнерінің өз заманында жоғары дәрежеде болғанын дәлелдейді. Иран жерінде сақтар тарихына қатысты мәдени ескерткіштер де мол сақталған (қ. Бехистун сына жазуы, т.б.). Сасани әулеті дәуірінде (3 — 7 ғасырлар) қалаларды қорған ішіне жүйелі жоба бойынша салу қанат жайды (мыс., Нишапур қаласы шахмат жүйесімен салынған). Мүсін жасау, жартастарға рельеф қашау елеулі орын алды. Алтын, күміс, қола және әйнектен әр түрлі бұйымдар жасау, жүн және жібек мата тоқу өркен жайды. 7 ғасырда арабтардың ислам дінін таратуына байланысты мұнаралы мешіттер, медреселер, күмбездер пайда болды. 1305 — 13 ж. осы дәуірдегі сәулет өнерінің көрнекті ескерткіші Ольджейту-Ходабенде кесенесі (сәулетші Әли шаї) тұрғызылды. 14 ғасырдан кейін қолжазба көркемдеу, қабырғаға сурет салу дамыды.

15 ғасырда Иран миниатюрасының өркендеуіне Герат мектебі үлкен әсер етті. 16 — 17 ғасырларда пайда болған Тебриз, Шираз, Исфаһан (Риза Аббаси, т.б.) мектептері миниатюра өнерін жоғары дәрежеге көтерді. 18 — 19 ғасырларда еур. өнердің ықпалымен сулы және майлы бояумен орындалған алғашқы туындылар өмірге келді. 20 ғасырда жаңа типті архитектуралық құрылыстар салына бастады. Иранның жаңа архитектуралық мұралары қазіргі стиль мен ұлттық үлгідегі сәулет өнерін ұштастырған. 20 ғасырдың басынан мүсін, графика, кескіндеме жанры дамып келеді. Сән және қосалқы өнердің дәстүрлі түрлері сақталған.

Кәсіби және халық музыкасының ғасырлық дәстүрі бар. Иран музыкасы, негізінен, монодиялық (бір дауысты) түрде кездеседі. Халық музыкасының теснифа (баллада), теране (жергілікті әуен), қасида (ода), ғазел (лирикалық ән) түрлері көп тараған. Музыкалық аспаптары: саз, тар (ішекті), кеманча (әшекті-ысқылы), керней, зурна (үрлемелі), зарб (соқпалы). Арабтар жаулап алғаннан кейін Иран музыкасына мұсылмандық араб мәдениетінің ықпалы тиді. 9 ғасырдан бастап сарай өнері дамып, халық арасында мутребтердің (әнші-бишілер) даңқы жойылды. 19 ғасырдың 2-жартысынан Иран музыкасына еур. муз мәдениеті әсер етті. 20 ғасырдың 20-жылдары композитор әрі шебер орындаушы, Тегеран университетінің профессоры Әли Наги Уәзири ұлттық музыканы оқып-үйренудің негізін салды, музыкалық теориясынан оқулық жазып, Тегеранда музыкалық мектебін ашты. Иранда [[Рудаки]] атынд. Опера және балет театры (1967, Тегеран), Телевизия балет труппасы, филармония (1953), 2 симф. оркестр жұмыс істейді.

Театр өнерінің негізі халықтық салт-дәстүрлерде жатыр. Ежелгі базигер театры жайлы деректер сақталған. Пантомима, көлеңке және қуыршақ театрлары болған. 10 ғасырда пайда болған мистерия діни ғұрып шахсей-вахсейдің құрамына енді. 17 — 18 ғасырларда ол трагедиялық мистерия түрлерінің бірі — тазийенің негізін қалады. 20 ғасырдың 30-жылдарына дейін кезбе актерлер — масқарапаздар өнер көрсетіп келді. 1911 — 12 ж. еур. театрлар тәжірибелерін пайдалана отырып Ұлттық театр, 1917 ж. Иранның комедия театры ашылды. Бұл театрларды құруда актер Сейед Әли Нәсірдің еңбегі зор. 1929 жылдан бастап әйел актерлер көріне бастады.

1930 — 40 ж. театр репертуарларынан өңделген Батыс [[Еуропа]] драмалары мен мелодрамалар орын алды. 1940 жылдан Иран театры дағдарысқа ұшырады, 1960 жылдардың басында қайта өрлеу жолына түсті. 1963 ж. Тегеранда кәсіби актерлер дайындайтын драм. студия ашылды. Тегеранда “25-шахривар”, “Касра”, “Нәсір”, “Жамейе Барбод”, Мешхедте Ұлттық театр, Исфаһанда “Сепахан”, Хамаданда “Були” театрлары жұмыс істеді. 1968 жылдан бастап Ширазда театр фестивалы өткізіліп тұрды. 1973 ж. осы фестивальға Қазақ драма театрының труппасы қатысып, Ш.Айтматовтың “Ана — Жер-ана” спектаклін көрсетті.

1930 ж. тұңғыш “Әб аби” атты фарстық фильм (реж. Эханиян), 1934 ж. дыбысты “Лор қызы” фильмі (реж. А.Х. Сепента) түсірілді. 20 ғасырдың 40-жылдарына дейін, көбінесе, шетелдік фильмдер көрсетіліп келді. 1946 ж. Тегеранда “Митра-фильм” киностудиясы құрылды. 1960 — 1970 ж. музыкалық комедияларға, шағын драмаларға, мифтік және тарихи сюжеттерге құрылған фильмдер қойылды. Тегеранда 1955 жылдан халықар., 1970 жылдан ұлттық кинофестивальдер өткізіліп тұрады. Иран кинематографиясының дамуына реж. И.Кушан, М.Мисагие, Мохтасем, М.Мохсени, С.Ясеми, Ш.Рафия елеулі үлес қосты.&lt;ref&gt;Қазіргі дүние географиясы: Хрестоматия. Жалпы білім беретін мектептің қоғамдық-гуманитарлық бағытындағы 11-
сыныбына арналған оқу құралы. / Қ. Ахметов, Т. Увалиев, Г. Түсіпбекова. —Алматы: &quot;Мектеп&quot; баспасы, 2007. ISBN 9965-36-216-5&lt;/ref&gt;
=== Климаты ===
[[Сурет:Geographic sample iran.jpg|thumb|300px]]

Иранның климаты құрғақ бастап [[Арид климаты|Арид]], елдің басым аумағына тән, Каспий теңізінің жағалауы бойындағы [[Субтропиктер|субтропикалық]] және солтүстік орман алқаптарында. Қыс мезгілінде температура сирек 0&amp;nbsp;°C-тан төмен түседі, жазғы сирек 29 ° С артық Каспий маңындағы батыста орташа жылдық жауын-шашын 1700 мм және шығысында 680 мм. Иранның батысында, [[Қыс]]та Загрос тауларында температура әрдайым 0 ° төмен, қатты қармен және күшті желмен сипатталады. Елдің орталық және шығыс аймақтарында климат орташа жылдық жауын-шашын мөлшері 200 мм-ден кем, орташа жазғы температура 38&amp;nbsp;°C жоғары болады. Оман Парсы шығанағы бойымен жазық және қысқы негізінен жұмсақ, бойынша, және [[жаз]]да — ыстық және ылғалды. Орташа жылдық жауын-шашын - 135-355 мм&lt;ref&gt;[http://www.en.iran.ir/about/climate Climate] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20121125043809/http://www.en.iran.ir/about/climate |date=2012-11-25 }}&lt;/ref&gt;.

== Негізгі қалалары ==
{{main|Иран Қалалары|100 мыңнан астам тұрғыны бар Ирандағы қалалар тізімі}}
Иран халқының 67,5% -ы қалаларда тұрады. 2030 жылға қарай, бұл мәні, шамасы, 80% жетеді. Ең үлкен қала — 8,7 миллион халқы [[Тегеран]]да бар (14 млн агломерациялық). Тегеранда елдің өндірістік қуатының жартысынан астамы шоғырланған, соның ішінде — автомобильдік, электрондық, қару-жарақ, химия және тамақ өндірісі. Екінші үлкен қалалар — [[Мешһед]], қасиетті қала шииттер. Ең ішкі мигранттар [[Тегеран]], [[Исфаһан]], [[Ахвазе]] қалаларының айналасында қоныстануға, және [[Қом]]. Аталған популяциялар 2006/07 (1385 AP) санағынан алынған.

Халқы бар қалалар:&lt;ref&gt;[https://www.webcitation.org/query?url=http://world-gazetteer.com/wg.php?x=%26men=gcis%26lng=en%26des=wg%26srt=npan%26col=abcdefghinoq%26msz=1500%26pt=c%26va=%26srt=pnan&amp;date=2010-01-10+15:19:25 WebCite query result&lt;!-- Заголовок добавлен ботом --&gt;]&lt;/ref&gt;
* [[Сурет:red pog.svg|22px]] — бастап 5 000 000 до 10 000 000 адам.
* [[Сурет:orange pog.svg|19px]] — бастап 2 000 000 до 4 999 999 адам.
* [[Сурет:yellow pog.svg|17px]] — бастап 1 000 000 до 1 999 999 адам.
* [[Сурет:green pog.svg|14px]] — бастап 800 000 до 999 999 адам.
* [[Сурет:blue pog.svg|10px]] — бастап 500 000 до 749 999 адам.
* [[Сурет:purple pog.svg|8px]] — бастап 300 000 до 499 999 адам.
&lt;center&gt;
{{ПозКарта+|Иран|width=900|float=|caption=Иран халқының саны 300 мың адам. және тағы басқалар (2011 жылғы жағдай бойынша)&lt;ref&gt;[https://www.citypopulation.de/Iran-MajorCities.html Iran: Major Cities]&lt;/ref&gt;|places=
{{ПозКарта~|Иран|lat_deg=35|lat_min=42|lon_deg=51|lon_min=25|background=|mark=red pog.svg|marksize=22|label_size=100|position=top|label='''[[Тегеран]]'''}}
{{ПозКарта~|Иран|lat_deg=36|lat_min=27|lon_deg=59|lon_min=57|background=|mark=orange pog.svg|marksize=19|label_size=100|position=right|label='''[[Мешһед]]'''}}
{{ПозКарта~|Иран|lat_deg=32|lat_min=68|lon_deg=51|lon_min=68|background=|mark=yellow pog.svg|marksize=17|label_size=100|position=right|label='''[[Исфаһан]]'''}}
{{ПозКарта~|Иран|lat_deg=35|lat_min=49|lon_deg=50|lon_min=58|background=|mark=yellow pog.svg|marksize=17|label_size=100|position=left|label='''[[Кередж]]'''}}
{{ПозКарта~|Иран|lat_deg=38|lat_min=05|lon_deg=46|lon_min=17|background=|mark=yellow pog.svg|marksize=17|label_size=100|position=right|label='''[[Тебриз]]'''}}
{{ПозКарта~|Иран|lat_deg=29|lat_min=36|lon_deg=52|lon_min=31|background=|mark=yellow pog.svg|marksize=17|label_size=100|position=right|label='''[[Шираз]]'''}}
{{ПозКарта~|Иран|lat_deg=31|lat_min=19|lon_deg=48|lon_min=40|background=|mark=yellow pog.svg|marksize=17|label_size=100|position=top|label='''[[Ахваз]]'''}}
{{ПозКарта~|Иран|lat_deg=34|lat_min=38|lon_deg=50|lon_min=52|background=|mark=yellow pog.svg|marksize=17|label_size=100|position=bottom|label='''[[Қом (қала)|Қом]]'''}}
{{ПозКарта~|Иран|lat_deg=34|lat_min=19|lon_deg=47|lon_min=04|background=|mark=green pog.svg|marksize=14|label_size=100|position=right|label='''[[Керманшах]]'''}}
{{ПозКарта~|Иран|lat_deg=37|lat_min=33|lon_deg=45|lon_min=06|background=|mark=blue pog.svg|marksize=12|label_size=100|position=right|label='''[[Урмия (город)|Урмия]]'''}}
{{ПозКарта~|Иран|lat_deg=37|lat_min=17|lon_deg=49|lon_min=36|background=|mark=blue pog.svg|marksize=12|label_size=100|position=right|label='''[[Решт]]'''}}
{{ПозКарта~|Иран|lat_deg=29|lat_min=29|lon_deg=60|lon_min=52|background=|mark=blue pog.svg|marksize=12|label_size=100|position=top|label='''[[Захедан]]'''}}
{{ПозКарта~|Иран|lat_deg=30|lat_min=17|lon_deg=57|lon_min=04|background=|mark=purple pog.svg|marksize=10|label_size=100|position=bottom|label='''[[Керман]]'''}}
{{ПозКарта~|Иран|lat_deg=34|lat_min=04|lon_deg=49|lon_min=42|background=|mark=purple pog.svg|marksize=10|label_size=100|position=right|label='''[[Эрак]]'''}}
{{ПозКарта~|Иран|lat_deg=34|lat_min=48|lon_deg=48|lon_min=30|background=|mark=purple pog.svg|marksize=10|label_size=100|position=left|label='''[[Хамадан]]'''}}
{{ПозКарта~|Иран|lat_deg=31|lat_min=51|lon_deg=54|lon_min=22|background=|mark=purple pog.svg|marksize=10|label_size=75|position=left|label='''[[Йезд]]'''}}
{{ПозКарта~|Иран|lat_deg=38|lat_min=15|lon_deg=48|lon_min=18|background=|mark=purple pog.svg|marksize=10|label_size=75|position=right|label='''[[Ардебиль]]'''}}
{{ПозКарта~|Иран|lat_deg=27|lat_min=12|lon_deg=56|lon_min=15|background=|mark=purple pog.svg|marksize=10|label_size=75|position=right|label='''[[Бендер-Аббас]]'''}}
{{ПозКарта~|Иран|lat_deg=36|lat_min=32|lon_deg=51|lon_min=12|background=|mark=purple pog.svg|marksize=10|label_size=75|position=top|label='''[[Исламшехр]]'''}}
{{ПозКарта~|Иран|lat_deg=36|lat_min=16|lon_deg=50|lon_min=00|background=|mark=purple pog.svg|marksize=10|label_size=75|position=bottom|label='''[[Казвин]]'''}}
{{ПозКарта~|Иран|lat_deg=36|lat_min=40|lon_deg=48|lon_min=29|background=|mark=purple pog.svg|marksize=10|label_size=75|position=left|label='''[[Зенджан]]'''}}
{{ПозКарта~|Иран|lat_deg=33|lat_min=28|lon_deg=48|lon_min=21|background=|mark=purple pog.svg|marksize=10|label_size=75|position=right|label='''[[Хорремабад]]'''}}
{{ПозКарта~|Иран|lat_deg=35|lat_min=18|lon_deg=46|lon_min=59|background=|mark=purple pog.svg|marksize=10|label_size=75|position=top|label='''[[Сенендедж]]'''}} 
}}&lt;/center&gt;

&lt;gallery class=&quot;center&quot;&gt;
Сурет:Shahyad.jpg|{{lang-fa|'''تهران'''}}&lt;br /&gt;[[Тегеран]]&lt;br /&gt;8 778 535
Сурет:RezaShrine.jpg|{{lang-fa|'''مشهد'''}}&lt;br /&gt;[[Мешһед]]&lt;br /&gt;2 427 316
Сурет:Karaj dam.jpg|{{lang-fa|'''کرج'''}}&lt;br /&gt;[[Кередж]]&lt;br /&gt;1 602 350
Сурет:40sotoon.jpg|{{lang-fa|'''اصفهان'''}}&lt;br /&gt;[[Исфаһан]]&lt;br /&gt;1 600 554
Сурет:Panorama of Tabriz.jpg|{{lang-fa|'''تبریز'''}}&lt;br /&gt;[[Тебриз]]&lt;br /&gt;1 496 319
Сурет:Eram garden.JPG|{{lang-fa|'''شیراز'''}}&lt;br /&gt;[[Шираз]]&lt;br /&gt;1 307 552
Сурет:Qom masjed-e-hazrat-masumeh.jpg|{{lang-fa|'''قم'''}}&lt;br /&gt;[[Қом]]&lt;br /&gt;1 081 745
Сурет:Ahvaz Bridge.jpg|{{lang-fa|'''اهواز'''}}&lt;br /&gt;[[Ахваз]]&lt;br /&gt;832 969
Сурет:Darius I the Great's inscription.jpg|{{lang-fa|'''کرمانشاه'''}}&lt;br /&gt;[[Керманшах]]&lt;br /&gt;784 602
Сурет:Rayen Castle Kerman.jpg|{{lang-fa|'''کرمان'''}}&lt;br /&gt;[[Керман]]&lt;br /&gt;721 374
&lt;/gallery&gt;

== Әкімшілік бөлінісі ==
{{main|Иранның әкімшілік бөлінісі}}
Иранның негізгі әкімшілік бірлігі - бұл [[Иранның әкімшілік бөлінісі|останда]] ({{lang-fa|استان}} — ''ostān''; мн. ч. — استانﻫﺎ — ''ostānhā''), олар шахтерлерге бөлінеді ({{lang-fa|شهرستان}}), ал өз кезегінде - Бахшиге ({{lang-fa|بخش}}).
Останның ең үлкен қаласы жиі оның астанасы ({{lang-fa|مرکز}} — ''markaz''). Әркімде остан губернатор басқарады (остандаром — استاندار). Иран 31 останға бөлінеді:
Иран 31 останға бөлінеді:&lt;!-- Карта басы --&gt;
{{Image label begin|image=Blank-Map-Iran-With-Water-Bodies.PNG|width={{{width|500}}}|float=right}}
{{Image label small|x=0.038|y=0.184|scale={{{width|480}}}|text=[[Батыс Әзірбайжан|Батыс&lt;br /&gt;Әзірбайжан]]}}
{{Image label small|x=0.087|y=0.122|scale={{{width|480}}}|text=[[Шығыс Әзірбайжан|Шығыс&lt;br /&gt;Әзірбайжан]]}}
{{Image label small|x=0.176|y=0.102|scale={{{width|480}}}|text=[[Ардебил]]}}
{{Image label small|x=0.255|y=0.180|scale={{{width|480}}}|text=[[Гилян]]}}
{{Image label small|x=0.360|y=0.245|scale={{{width|480}}}|text=[[Мазандаран]]}}
{{Image label small|x=0.180|y=0.220|scale={{{width|480}}}|text=[[Занжан (остан)|Занжан]]}}
{{Image label small|x=0.100|y=0.271|scale={{{width|480}}}|text=[[Күрдістан (остан)|Күрдістан]]}}
{{Image label small|x=0.260|y=0.240|scale={{{width|480}}}|text=[[Қазвин (остан)|Қазвин]]}}
{{Image label small|x=0.370|y=0.290|scale={{{width|480}}}|text=[[Тегеран (остан)|Тегеран]]}}
{{Image label small|x=0.075|y=0.360|scale={{{width|480}}}|text=[[Керманшаһ (остан)|Керманшаһ]]}}
{{Image label small|x=0.195|y=0.311|scale={{{width|480}}}|text=[[Һамадан (остан)|Һамадан]]}}
{{Image label small|x=0.090|y=0.427|scale={{{width|480}}}|text=[[Илам (остан)|Илам]]}}
{{Image label small|x=0.169|y=0.425|scale={{{width|480}}}|text=[[Лұрстан]]}}
{{Image label small|x=0.244|y=0.382|scale={{{width|480}}}|text=[[Орталық остан|Меркези]]}}
{{Image label small|x=0.340|y=0.350|scale={{{width|480}}}|text=[[Қом]]}}
{{Image label small|x=0.190|y=0.538|scale={{{width|480}}}|text=[[Хузистан]]}}
{{Image label small|x=0.260|y=0.505|scale={{{width|480}}}|text=&lt;center&gt;[[Чахармақал және Бахтиари|Чахармақал&lt;br /&gt;және Бахтиари]]&lt;/center&gt;}}
{{Image label small|x=0.275|y=0.580|scale={{{width|480}}}|text=&lt;center&gt;[[Кугилуя және Буйир-Аһмад|Кугилуя және&lt;br /&gt;Буйир-Аһмад]]&lt;/center&gt;}}
{{Image label small|x=0.310|y=0.265|scale={{{width|480}}}|text=[[Эльбурс]]}}
{{Image label small|x=0.375|y=0.440|scale={{{width|480}}}|text=[[Исфаған (остан)|Исфаған]]}}
{{Image label small|x=0.520|y=0.305|scale={{{width|480}}}|text=[[Симнан (остан)|Симнан]]}}
{{Image label small|x=0.510|y=0.200|scale={{{width|480}}}|text=[[Гүлстан]]}}
{{Image label small|x=0.630|y=0.175|scale={{{width|480}}}|text=&lt;center&gt;[[Солтүстік Қорасан|Солтүстік&lt;br /&gt;Қорасан]]&lt;/center&gt;}}
{{Image label small|x=0.750|y=0.270|scale={{{width|480}}}|text=&lt;center&gt;[[Ризауи Қорасан|Ризауи &lt;br /&gt;Қорасан]]&lt;/center&gt;}}
{{Image label small|x=0.740|y=0.451|scale={{{width|480}}}|text=&lt;center&gt;[[Оңтүстік Қорасан|Оңтүстік&lt;br /&gt;Қорасан]]&lt;/center&gt;}}
{{Image label small|x=0.570|y=0.490|scale={{{width|480}}}|text=[[Язд (остан)|Язд]]}}
{{Image label small|x=0.640|y=0.630|scale={{{width|480}}}|text=[[Керман (остан)|Керман]]}}
{{Image label small|x=0.327|y=0.704|scale={{{width|480}}}|text=[[Бушеһр (остан)|Бушеһр]]}}
{{Image label small|x=0.600|y=0.810|scale={{{width|480}}}|text=[[Құрмұзған]]}}
{{Image label small|x=0.450|y=0.700|scale={{{width|480}}}|text=[[Парс (остан)|Парс]]}}
{{Image label small|x=0.830|y=0.760|scale={{{width|480}}}|text=&lt;center&gt;[[Сейістан және Белужстан|Сейістан және&lt;br /&gt;Белужстан]]
&lt;/center&gt;}}
{{Image label end}}
&lt;!-- Карта соңы --&gt;
{| border=&quot;0&quot; cellpadding=&quot;5&quot; cellspacing=&quot;0&quot; align=&quot;center&quot;
|
# [[Tегеран (остан)|Tегеран]]
# [[Құм (остан)|Құм]]
# [[Маркази]]
# [[Қазвин]]
# [[Гилан]]
# [[Ардабил]]
# [[Занчан]]
# [[Шығыс Әзірбайжан]]
# [[Батыс Әзірбайжан]]
# [[Күрдістан]]
# [[Һамадан]]
# [[Керманшаһ]]
# [[Илам]]
# [[Лұрстан]]
# [[Хузистан]]
# [[Эльбурс (остан)|Эльбурс]]
||
&lt;ol start=17&gt;
&lt;li&gt;[[Чахармақал және Бахтиари]]
&lt;li&gt;[[Кугилуя және Буйир-Аһмад]]
&lt;li&gt;[[Бушеһр]]
&lt;li&gt;[[Парс]]
&lt;li&gt;[[Құрмұзған]]
&lt;li&gt;[[Сейістан және Белуджстан]]
&lt;li&gt;[[Керман]]
&lt;li&gt;[[Язд]]
&lt;li&gt;[[Исфаһан]]
&lt;li&gt;[[Симнан]]
&lt;li&gt;[[Мазандаран]]
&lt;li&gt;Гүлстан
&lt;li&gt;[[Солтүстік Хорасан]]
&lt;li&gt;[[Ризауи Хорасан]] 
&lt;li&gt;[[Оңтүстік Хорасан]]
|}

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}
== Сыртқы сілтемелер ==
* [http://kazakh.irib.ir IRIB Қазақ радиосы]
; Үкіметтік сайттары
* [http://www.khamenei.ir/ Иран жоғарғы жетекшісі]
* [http://www.president.ir/en/ Иран президенті]
* [http://www.shora-gc.ir/portal/Home/ Совет стражей] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160509151131/http://www.shora-gc.ir/portal/home/ |date=2016-05-09 }}
* [http://majles.ir/ Ислам консультациялық кеңес] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20071207205120/http://majles.ir/ |date=2007-12-07 }}
* [http://www.khobregan.ir/ Эксперттер кеңесі] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20070513180857/http://www.khobregan.ir/ |date=2007-05-13 }}
* [http://www.maslehat.ir/ Мақсаттық кеңесі] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20090207212203/http://www.maslehat.ir/ |date=2009-02-07 }}
* [http://www.anobanini.ir/index/fa/ Иран туризмі] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20180217210508/http://www.anobanini.ir/index/fa/ |date=2018-02-17 }}
* [http://www.iranjudiciary.org/home-en.html заң министрлігі] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20080512005418/http://www.iranjudiciary.org/home-en.html |date=2008-05-12 }}
* [http://www.aeoi.org.ir/NewWeb/default1.asp Атом энергиясының ұйымы] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20070630133411/http://www.aeoi.org.ir/NewWeb/default1.asp |date=2007-06-30 }}

{{Иран тақырыптарда}}
{{Навигациялық блок
 |тақырып       = Иран
 |тақырып_стиль = background:{{түс|{{PAGENAME}}}};
 |state         = collapsed
 |Азия елдері
 |Орта Шығыс елдері
 |Парсы шығанағы бойындағы елдер
 |Арабия теңізімен шектесетін елдер
 |Каспий теңізі бойындағы елдер
 |ЭЫҰ
 |Ислам Әріптестік Ұйымы
 |Шанхай Ынтымақтастық Ұйымы
 |SAARC
}}

[[Санат:Иран|*]]</text>
      <sha1>b94qkaayh2n6vd4zsayfyjflfi6st3x</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Махамбет ауданы</title>
    <ns>0</ns>
    <id>14269</id>
    <revision>
      <id>3053681</id>
      <parentid>3052398</parentid>
      <timestamp>2022-07-21T21:20:59Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Білгіш Шежіреші</username>
        <id>68287</id>
      </contributor>
      <comment>/* Әкімдері */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="17485" xml:space="preserve">{{Қазақстан ауданы
 |ауданның атауы      = Махамбет ауданы
 |елтаңба             = Махамбет ауданының эмблемасы.gif
 |ту                  = 
 |елтаңба сипаттамасы   = 
 |ту сипаттамасы        = 
  |lat_dir = N |lat_deg =  |lat_min =  |lat_sec = 
  |lon_dir = E |lon_deg =  |lon_min =  |lon_sec = 
 |облысы              = Атырау
 |аудан орталығы          = [[Махамбет (Атырау облысы)|Махамбет]]
 |ауылдық округтер саны   = 9
 |кенттік әкімдіктер саны = 
 |қалалық әкімдіктер саны = 
 |ауылдар саны       = 21
 |қалалар саны       = 
 |әкімі              = Ринат Бауыржанұлы Джанглишов
 |әкімдіктің мекенжайы  = Махамбет ауылы, Абай көшесі, 16
 |құрылған уақыты    = 1938 жыл
 |жер аумағы          = 9,6
 |жер аумағы бойынша орны  = 6-шы
 |тұрғыны             = 33 305&lt;ref&gt;http://www.stat.gov.kz/faces/wcnav_externalId/homeNumbersPopulation?_adf.ctrl-state=2bicwwe72_136&amp;_afrLoop=251353845968305#%40%3F_afrLoop%3D251353845968305%26_adf.ctrl-state%3D118livt873_4&lt;/ref&gt;
 |халық саны бойынша орны  = 3-ші
 |санақ жылы          = 2014
 |тығыздығы           = 3,5
 |тығыздығы бойынша орны   = 
 |ұлттық құрамы       = қазақ 97,1%, орыс 1,9%, корей 0,4%
 |телефон коды        = +7 71236
 |пошта индексі       = 0607XX
 |сайты               = 
 |карта               = Makhambet District Kazakhstan.png
 |әкімшілік бірліктің картасы = Makhambet District in Atyrau Region.svg
 |ортаққордағы санаты = 
}}
'''Махамбет ауданы''' — [[Атырау облысы]]ның орталық бөлігінде орналасқан аудан. Орталығы - [[Махамбет (Атырау облысы)|Махамбет ауылы]]. Ауданға 9 ауылдық округ, 21 елді мекен&lt;ref&gt;[http://www.gov.kz/memleket/entities/atyrau-mahambet?lang=kz Махамбет ауданының әкімдігі]&lt;/ref&gt; қарайды.

== Жалпы сипаттамасы ==
[[Сурет:Жайық өзені. Махамбет ауданы.jpeg|thumb|солға|200px|Аудан Жайық өзенінің екі жақ бетіне орналасқан]]Аудан жері Атырау қаласының іргесінен басталып, солтүстікке қарай [[Жайық]] өзенінің екі жақ бетіне орналасқан. Батысында [[Исатай ауданы|Исатай]], солтүстігінде [[Индер ауданы|Индер]], шығысында [[Мақат ауданы|Мақат]] аудандарымен шектеседі. Аудан жері [[Каспий маңы ойпаты|Каспий ойпатының]] орталық бөлігін алып жатыр. Жер бедері тегіс және теңіз деңгейінен 9 м-ден (солтүстігінде) 27 м-ге (оңтүстігінде) дейін төмен. Жайық өзенінің оң жағасымен Каспий теңізінің солтүстігіндегі жіңішке өңірді қызғылт қоңыр топырақты, басым бөлігін сортаңды сұр топырақты және Жамансор деп аталатын [[сор]] жерлер алып жатыр.&lt;ref&gt;Атамекен. Географиялық энциклопедия Алматы 2011&lt;/ref&gt;

== Тарихы ==
1920 жылдың 21 шілде сінде Орал революциялық Комитеті Президиумының шешімімен Гурьев уезі болыстарының тізімі бекітілді. Осы бекітілген шешімдегі 20 болыстың бірі болып Жаманқала болысы да Гурьев уезі құрамына енгізілді.

1920 жылдың 4 қаңтарында Жаманқалада Кеңес өкіметі орнады. Сол жылы Гурьев уезінде 23 болыс қараған. 1923 жылы 28 маусымда болыстарды ірілендіру жүргізіліп, Гурьев уезінде 11 болыс қалды. Жаманқала болысы Зеленый болысымен бірге Қызылқоға болысына қосылады.

1920 жылдың 5-6 қаңтар күндері Сарайшық, Новобогат селоларында, сол қаңтар айында Редут, Сорочинко, Кандаур, №8, №13 сияқты ауылдарда селолық кеңестер құрылды. Гурьев уезі бойынша 23 болыстық кеңестер құрылған болса, оның үшеуі Есбол, Самар, Редут қазіргі Махамбет ауданы көлемінде болды. Редут болыстық Кеңесі әуелі 1920 жылдың 30 қаңтар күні 4-армияның өкілі Черечиннің қатысуымен сайланып, орталығы Сарайшық болып белгіленіпті. Есбол болыстық Кеңесі Жайықтың сол жақ бетіндегі жоғарыдан бастап №13 ауылға дейінгі елді қамту негізінде құрылған. Самар болыстық Кеңесінде Бесарал, Таңқы, Сарайшық, Жалғансай, Бақсай, Жаманқала кеңестері қарайды. Сол жылғы 17 қыркүйекте Редут, Сарайшық, Жалғансай, Жаманқала т.б жерлерден балықшылардың шағын артельдері ашылған.

Қазақ атқару комитетінің 1928 жылғы 17 қаңтардағы VІ шақырылған 11-ші сессиясының қаулысымен [[Гурьев округі]] құрылып, оның құрамына алты аудан- Жаманқала, Есбол, Доссор, Жилкоса, Қызылқоға, Теңіз аудандары енгізілді. Сонымен Жаманқала ауданы Тополи болысының Харкин, Краснояр Советінсіз Редут болысының Сорочинко, Сарайшық, Редут, Кандаур селолық Советтерінен, Қарасамар болысының 7-ші ауылдық Кеңесінен құрылды. Мінеки Махамбет ауданының тарихы осыдан басталады. Орталығы болып Яманка ауылы белгіленген. Аудан құрылған жылы 2 пошта-телефон бөлімшесі, 3 клуб, 4 медпункт, 14 бірінші басқышты мектеп, 1 жеті жылдық мектеп болған.

Бүкілодақтық Орталық Комитеті1930 жылы 23 шілдесіндегі қаулысымен округтерді жойып, аудандарды ірілендіру жүргізілді. Есбол, Новобогат және Жаманқала аудандары бірігіп, Гурьев ауданын құрады. 1930 жылдың 17 желтоқсаны мен 1933 жылдың 1 шілдесі аралығында Гурьев ауданы Батыс Қазақстан облысына қараса, 1933 жылдың 1 шілдесінен құрамында 4 ауданы бар Гурьев округі қайта құрылды. Қазақстан Орталық Атқару Комитеті алқасының 1938 жылғы 4 ақпандағы қаулысымен Гурьев округі жойылып, Гурьев облысы құрылды.Оның әкімшілік жер аумағы Гурьев облысының атқару комитетінің шешімімен бекітілді. Сонымен 1938 жылдың 15 қаңтарында құрылған Гурьев облысының құрамында Бақсай, Есбол, Жилкоса, Мақат, Маңғыстау, Теңіз аудандары енгізілді. Екінші рет құрылған Бақсай ауданы бұл жолы Жайық өзенінің екі бетіндегі ауылдарды қамтитын болды. Яғни ауданға Гурьев ауданынан Жаманқала, Жалғансай, Редут, Сарайшық, Сорочинко, Қызыл Жұлдыз, Алға, Тегісшіл, Еңбекшіл, Жаңа шаруа, Жаңа тұрмыс, Бақсай, Манаш, Жанбай, Таңдай селолық және ауылдық Кеңестері, Есбол ауданынан Топайлы, Зеленый, Карманов, Қазбек, Құмшығанақ, Қарашығанақ, Қызылүй, Жаңа күш, Есбол, Дуаберген, Кетешағыл ауылдық және селолық Кеңестерінің жері қарайтын болды. Аудан орталығы болып Яманка поселкесі белгіленген.

1939 жылы Новобогат ауданының құрылуына байланысты Бақсай ауданынан Бегайдар, Жамбыл, Жамбай, Кетешағыл, Манаш, Новобогат ауылдық Кеңестері бөлініп шықты.

1963 жылдың 2 қаңтарында Қазақ КСР-ның Жоғарғы Кеңесі Президиумның Жарлығымен Есбол және Бақсай аудандары біріктіріліп, олардың негізінде Махамбет ауданы құрылды. Қазақ КСР Жоғары Кеңесі Президиумының 15 маусым 1963 жылғы Жарлығымен бұрынғы Яманка поселкесі Махамбет болып өзгертілді. 1963 жылғы 3 қарашада Гурьев облысының атқару және партия комитеттері бюросының қаулысымен Балықшы өнеркәсіптік ауданының таратуына байланысты ол аудандағы ауылдық және селолық Кеңестер Махамбет ауданына берілді.

== Климаты ==
Климаты тым [[Континенттік климат|континенттік]]. Ауаның орташа температурасы қаңтарда -10&lt;sup&gt;о&lt;/sup&gt;С, шілдеде 25&lt;sup&gt;о&lt;/sup&gt;С. Кейде қыста температура -38&lt;sup&gt;о&lt;/sup&gt;С-қа дейін төмендейді, ал жазда 45&lt;sup&gt;о&lt;/sup&gt;С-қа дейін көтеріледі.
Жылдық жауын-шашынның мөлшері 100-150 мм.

== Әкімшілік-аумақтық бөлінісі ==
Ауданның әкімшілік-аумақтық бөлінуі:
{| class=&quot;wikitable&quot;
|-
! Ауылдық округ/қала !! Халқы (2009) !! Елді мекендері
|-
| [[Ақжайық ауылдық округі (Атырау облысы)|Ақжайық ауылдық округі]] || 1 179 || [[Ақжайық (Махамбет ауданы)|Ақжайық]] ауылы
|-
| [[Ақтоғай ауылдық округі (Атырау облысы)|Ақтоғай ауылдық округі]] || 1 147|| [[Ақтоғай (Атырау облысы)|Ақтоғай]], [[Бала Ораз ауылы|Бала Ораз]], [[Кеңөріс]], [[Өтешқали Атамбаев ауылы|Өтешқали Атамбаев]] ауылдары
|-
| [[Алға ауылдық округі (Атырау облысы)|Алға ауылдық округі]] || 1 859 || [[Алға (Махамбет ауданы)|Алға]] ауылы
|-
| [[Бақсай ауылдық округі]] || 2 412 || [[Таңдай (ауыл)|Таңдай]], [[Есмахан]], [[Көздіқора]], [[Томан (ауыл)|Томан]] ауылдары
|-
| [[Бейбарыс ауылдық округі]] || 3 435 || [[Бейбарыс (ауыл)|Бейбарыс]], [[Қызылжар (Махамбет ауданы)|Қызылжар]], [[Талдыкөл (Атырау облысы)|Талдыкөл]], [[Аққайың (Атырау облысы)|Аққайың]] ауылдары
|-
| [[Есбол ауылдық округі (Махамбет ауданы)|Есбол ауылдық округі]]|| 2 355 || [[Ортақшыл (Атырау облысы)|Ортақшыл]], [[Еңбекшіл (Атырау облысы)|Еңбекшіл]], [[Есбол (Махамбет ауданы)|Есбол]] ауылдары
|-
|[[Жалғансай ауылдық округі]] ||1 246 || [[Жалғансай]] ауылы
|-
| [[Махамбет ауылдық округі (Атырау облысы)|Махамбет ауылдық округі]] || 9 764|| [[Махамбет (Атырау облысы)|Махамбет]], [[Сарытоғай (Атырау облысы)|Сарытоғай]] ауылдары
|-
| [[Сарайшық ауылдық округі]]|| 2 562 || [[Сарайшық (ауыл)|Сарайшық]], [[Ескі Сарайшық]] ауылдары
|}

== Әкімдері ==
* Ұзаққали Елеубаев 1994-2011
* Ерлан Жаңабаев 2011-2015
* Әлібек Нәутиев 2015-2016
* Әлимұхаммед Құттымұратұлы 2016-2017
* Сырым Рысқалиев 2017-2018
* Жәрдемғали Ахметов 2018-2021
* Ринат Джанглишов 2021 жылдан

== Жер беті сулары ==
Жер беті суларын Жайық өзенінің төменгі ағысы мен оның салалары ([[Бақсай (өзен, Атырау облысы)|Бақсай]], Бұғыл, [[Бағырлайсай]], [[Ақсай (өзен, Атырау облысы)|Ақсай]] және Ащысай) шығысында Қурайлы каналы, сондай ақ Каспий теңізінің солтүстік жағалауындағы көлдер құрайды. Олардың ең үлкені -[[Жалтыр (көл, Атырау облысы)|Жалтыр]] көлі.

== Өсімдіктер мен жануарлар дүниесі ==
Далалық өңірде [[жусан]], [[селеу]], [[сораңшөп|сораң]], [[Шағыр (өсімдік)|шағыр]], [[қаңбақ]], [[құмаршық]], [[жүзгін]], [[жыңғыл]], [[сүттіген]], [[қызылмия]], [[құланқұйрық]], [[адыраспан]], [[Алабота (өсімдік)|алабота]], [[изен]] т.б.өсімдіктер, өзен бойында [[қарағаш]], [[терек]], [[тал]] өседі. Жануарлар дүниесінен [[қасқыр]], [[түлкі]], [[қояндар]], [[қарсақ]], [[борсық]], [[күзендер]], [[қосаяқтар]], [[сарышұнақтар]], [[ала қарға]], [[бүркіт]], [[үкі]], [[байғыз]], [[бөктергі]], суларында [[қаздар]], [[үйрек]], [[аққулар]] т.б.кездеседі.

== Халқы ==
Тұрғыны 33 305 (2014) адам. Негізінен қазақтар тұрады 97,1%, орыстар 1,9%, корейтер 0,4%. Халқының көпшілігі [[Жайық]] өзені бойына орналасқан.

== Шаруашылығы ==
Махамбет ауданы – негізінен ауыл шаруашылығы саласы кең өрістеген аудан. 
Соңғы жылдары ауданның ауыл шаруашылығы саласында жұмыс жасайтын өндірістік кооперативтер, серіктестік және шаруа қожалықтарындаығы төрт түлік саны артып келеді. Ауданда мал және егін шаруашылығымен айналысатын «1 Мамыр» ЖШС-гі, «Райхан», «Раушан», «Қорған» шаруа қожалықтары, «АтырауАгроөнімдері» АҚ-ы, «Мұра», «Дастан» ӨК-рі бар.

== Әлеуметтік нысандары ==
Ауданда 25 мектепке дейінгі мекемелер, 18 мектеп, Махамбет көпбейінді ауыл-шаруашылығы колледжі, 1 орталық аурухана, 1 өкпе аурулар ауруханасы, 6 ФАП, 2 ФП, 11 мәдениет үйі жұмыс істеуде. Аудан жерінен Атырау-Орал, Атырау-Индер, Махамбет-Аққыстау тас жолдары, Ресей және Кавказ бағыттарына қарай мұнай-газ құбырлары өтеді.&lt;ref&gt;Атырау: Энциклопедия. -Алматы: Атамұра, 2000&lt;/ref&gt;

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}

{{Атырау облысы}}
{{Махамбет ауданы елді мекендері}}

[[Санат:Махамбет ауданы]]</text>
      <sha1>ltiaho98bz25q8vex6qfkigm925v0bv</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3053682</id>
      <parentid>3053681</parentid>
      <timestamp>2022-07-21T21:23:03Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Білгіш Шежіреші</username>
        <id>68287</id>
      </contributor>
      <comment>/* Әкімдері */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="17485" xml:space="preserve">{{Қазақстан ауданы
 |ауданның атауы      = Махамбет ауданы
 |елтаңба             = Махамбет ауданының эмблемасы.gif
 |ту                  = 
 |елтаңба сипаттамасы   = 
 |ту сипаттамасы        = 
  |lat_dir = N |lat_deg =  |lat_min =  |lat_sec = 
  |lon_dir = E |lon_deg =  |lon_min =  |lon_sec = 
 |облысы              = Атырау
 |аудан орталығы          = [[Махамбет (Атырау облысы)|Махамбет]]
 |ауылдық округтер саны   = 9
 |кенттік әкімдіктер саны = 
 |қалалық әкімдіктер саны = 
 |ауылдар саны       = 21
 |қалалар саны       = 
 |әкімі              = Ринат Бауыржанұлы Джанглишов
 |әкімдіктің мекенжайы  = Махамбет ауылы, Абай көшесі, 16
 |құрылған уақыты    = 1938 жыл
 |жер аумағы          = 9,6
 |жер аумағы бойынша орны  = 6-шы
 |тұрғыны             = 33 305&lt;ref&gt;http://www.stat.gov.kz/faces/wcnav_externalId/homeNumbersPopulation?_adf.ctrl-state=2bicwwe72_136&amp;_afrLoop=251353845968305#%40%3F_afrLoop%3D251353845968305%26_adf.ctrl-state%3D118livt873_4&lt;/ref&gt;
 |халық саны бойынша орны  = 3-ші
 |санақ жылы          = 2014
 |тығыздығы           = 3,5
 |тығыздығы бойынша орны   = 
 |ұлттық құрамы       = қазақ 97,1%, орыс 1,9%, корей 0,4%
 |телефон коды        = +7 71236
 |пошта индексі       = 0607XX
 |сайты               = 
 |карта               = Makhambet District Kazakhstan.png
 |әкімшілік бірліктің картасы = Makhambet District in Atyrau Region.svg
 |ортаққордағы санаты = 
}}
'''Махамбет ауданы''' — [[Атырау облысы]]ның орталық бөлігінде орналасқан аудан. Орталығы - [[Махамбет (Атырау облысы)|Махамбет ауылы]]. Ауданға 9 ауылдық округ, 21 елді мекен&lt;ref&gt;[http://www.gov.kz/memleket/entities/atyrau-mahambet?lang=kz Махамбет ауданының әкімдігі]&lt;/ref&gt; қарайды.

== Жалпы сипаттамасы ==
[[Сурет:Жайық өзені. Махамбет ауданы.jpeg|thumb|солға|200px|Аудан Жайық өзенінің екі жақ бетіне орналасқан]]Аудан жері Атырау қаласының іргесінен басталып, солтүстікке қарай [[Жайық]] өзенінің екі жақ бетіне орналасқан. Батысында [[Исатай ауданы|Исатай]], солтүстігінде [[Индер ауданы|Индер]], шығысында [[Мақат ауданы|Мақат]] аудандарымен шектеседі. Аудан жері [[Каспий маңы ойпаты|Каспий ойпатының]] орталық бөлігін алып жатыр. Жер бедері тегіс және теңіз деңгейінен 9 м-ден (солтүстігінде) 27 м-ге (оңтүстігінде) дейін төмен. Жайық өзенінің оң жағасымен Каспий теңізінің солтүстігіндегі жіңішке өңірді қызғылт қоңыр топырақты, басым бөлігін сортаңды сұр топырақты және Жамансор деп аталатын [[сор]] жерлер алып жатыр.&lt;ref&gt;Атамекен. Географиялық энциклопедия Алматы 2011&lt;/ref&gt;

== Тарихы ==
1920 жылдың 21 шілде сінде Орал революциялық Комитеті Президиумының шешімімен Гурьев уезі болыстарының тізімі бекітілді. Осы бекітілген шешімдегі 20 болыстың бірі болып Жаманқала болысы да Гурьев уезі құрамына енгізілді.

1920 жылдың 4 қаңтарында Жаманқалада Кеңес өкіметі орнады. Сол жылы Гурьев уезінде 23 болыс қараған. 1923 жылы 28 маусымда болыстарды ірілендіру жүргізіліп, Гурьев уезінде 11 болыс қалды. Жаманқала болысы Зеленый болысымен бірге Қызылқоға болысына қосылады.

1920 жылдың 5-6 қаңтар күндері Сарайшық, Новобогат селоларында, сол қаңтар айында Редут, Сорочинко, Кандаур, №8, №13 сияқты ауылдарда селолық кеңестер құрылды. Гурьев уезі бойынша 23 болыстық кеңестер құрылған болса, оның үшеуі Есбол, Самар, Редут қазіргі Махамбет ауданы көлемінде болды. Редут болыстық Кеңесі әуелі 1920 жылдың 30 қаңтар күні 4-армияның өкілі Черечиннің қатысуымен сайланып, орталығы Сарайшық болып белгіленіпті. Есбол болыстық Кеңесі Жайықтың сол жақ бетіндегі жоғарыдан бастап №13 ауылға дейінгі елді қамту негізінде құрылған. Самар болыстық Кеңесінде Бесарал, Таңқы, Сарайшық, Жалғансай, Бақсай, Жаманқала кеңестері қарайды. Сол жылғы 17 қыркүйекте Редут, Сарайшық, Жалғансай, Жаманқала т.б жерлерден балықшылардың шағын артельдері ашылған.

Қазақ атқару комитетінің 1928 жылғы 17 қаңтардағы VІ шақырылған 11-ші сессиясының қаулысымен [[Гурьев округі]] құрылып, оның құрамына алты аудан- Жаманқала, Есбол, Доссор, Жилкоса, Қызылқоға, Теңіз аудандары енгізілді. Сонымен Жаманқала ауданы Тополи болысының Харкин, Краснояр Советінсіз Редут болысының Сорочинко, Сарайшық, Редут, Кандаур селолық Советтерінен, Қарасамар болысының 7-ші ауылдық Кеңесінен құрылды. Мінеки Махамбет ауданының тарихы осыдан басталады. Орталығы болып Яманка ауылы белгіленген. Аудан құрылған жылы 2 пошта-телефон бөлімшесі, 3 клуб, 4 медпункт, 14 бірінші басқышты мектеп, 1 жеті жылдық мектеп болған.

Бүкілодақтық Орталық Комитеті1930 жылы 23 шілдесіндегі қаулысымен округтерді жойып, аудандарды ірілендіру жүргізілді. Есбол, Новобогат және Жаманқала аудандары бірігіп, Гурьев ауданын құрады. 1930 жылдың 17 желтоқсаны мен 1933 жылдың 1 шілдесі аралығында Гурьев ауданы Батыс Қазақстан облысына қараса, 1933 жылдың 1 шілдесінен құрамында 4 ауданы бар Гурьев округі қайта құрылды. Қазақстан Орталық Атқару Комитеті алқасының 1938 жылғы 4 ақпандағы қаулысымен Гурьев округі жойылып, Гурьев облысы құрылды.Оның әкімшілік жер аумағы Гурьев облысының атқару комитетінің шешімімен бекітілді. Сонымен 1938 жылдың 15 қаңтарында құрылған Гурьев облысының құрамында Бақсай, Есбол, Жилкоса, Мақат, Маңғыстау, Теңіз аудандары енгізілді. Екінші рет құрылған Бақсай ауданы бұл жолы Жайық өзенінің екі бетіндегі ауылдарды қамтитын болды. Яғни ауданға Гурьев ауданынан Жаманқала, Жалғансай, Редут, Сарайшық, Сорочинко, Қызыл Жұлдыз, Алға, Тегісшіл, Еңбекшіл, Жаңа шаруа, Жаңа тұрмыс, Бақсай, Манаш, Жанбай, Таңдай селолық және ауылдық Кеңестері, Есбол ауданынан Топайлы, Зеленый, Карманов, Қазбек, Құмшығанақ, Қарашығанақ, Қызылүй, Жаңа күш, Есбол, Дуаберген, Кетешағыл ауылдық және селолық Кеңестерінің жері қарайтын болды. Аудан орталығы болып Яманка поселкесі белгіленген.

1939 жылы Новобогат ауданының құрылуына байланысты Бақсай ауданынан Бегайдар, Жамбыл, Жамбай, Кетешағыл, Манаш, Новобогат ауылдық Кеңестері бөлініп шықты.

1963 жылдың 2 қаңтарында Қазақ КСР-ның Жоғарғы Кеңесі Президиумның Жарлығымен Есбол және Бақсай аудандары біріктіріліп, олардың негізінде Махамбет ауданы құрылды. Қазақ КСР Жоғары Кеңесі Президиумының 15 маусым 1963 жылғы Жарлығымен бұрынғы Яманка поселкесі Махамбет болып өзгертілді. 1963 жылғы 3 қарашада Гурьев облысының атқару және партия комитеттері бюросының қаулысымен Балықшы өнеркәсіптік ауданының таратуына байланысты ол аудандағы ауылдық және селолық Кеңестер Махамбет ауданына берілді.

== Климаты ==
Климаты тым [[Континенттік климат|континенттік]]. Ауаның орташа температурасы қаңтарда -10&lt;sup&gt;о&lt;/sup&gt;С, шілдеде 25&lt;sup&gt;о&lt;/sup&gt;С. Кейде қыста температура -38&lt;sup&gt;о&lt;/sup&gt;С-қа дейін төмендейді, ал жазда 45&lt;sup&gt;о&lt;/sup&gt;С-қа дейін көтеріледі.
Жылдық жауын-шашынның мөлшері 100-150 мм.

== Әкімшілік-аумақтық бөлінісі ==
Ауданның әкімшілік-аумақтық бөлінуі:
{| class=&quot;wikitable&quot;
|-
! Ауылдық округ/қала !! Халқы (2009) !! Елді мекендері
|-
| [[Ақжайық ауылдық округі (Атырау облысы)|Ақжайық ауылдық округі]] || 1 179 || [[Ақжайық (Махамбет ауданы)|Ақжайық]] ауылы
|-
| [[Ақтоғай ауылдық округі (Атырау облысы)|Ақтоғай ауылдық округі]] || 1 147|| [[Ақтоғай (Атырау облысы)|Ақтоғай]], [[Бала Ораз ауылы|Бала Ораз]], [[Кеңөріс]], [[Өтешқали Атамбаев ауылы|Өтешқали Атамбаев]] ауылдары
|-
| [[Алға ауылдық округі (Атырау облысы)|Алға ауылдық округі]] || 1 859 || [[Алға (Махамбет ауданы)|Алға]] ауылы
|-
| [[Бақсай ауылдық округі]] || 2 412 || [[Таңдай (ауыл)|Таңдай]], [[Есмахан]], [[Көздіқора]], [[Томан (ауыл)|Томан]] ауылдары
|-
| [[Бейбарыс ауылдық округі]] || 3 435 || [[Бейбарыс (ауыл)|Бейбарыс]], [[Қызылжар (Махамбет ауданы)|Қызылжар]], [[Талдыкөл (Атырау облысы)|Талдыкөл]], [[Аққайың (Атырау облысы)|Аққайың]] ауылдары
|-
| [[Есбол ауылдық округі (Махамбет ауданы)|Есбол ауылдық округі]]|| 2 355 || [[Ортақшыл (Атырау облысы)|Ортақшыл]], [[Еңбекшіл (Атырау облысы)|Еңбекшіл]], [[Есбол (Махамбет ауданы)|Есбол]] ауылдары
|-
|[[Жалғансай ауылдық округі]] ||1 246 || [[Жалғансай]] ауылы
|-
| [[Махамбет ауылдық округі (Атырау облысы)|Махамбет ауылдық округі]] || 9 764|| [[Махамбет (Атырау облысы)|Махамбет]], [[Сарытоғай (Атырау облысы)|Сарытоғай]] ауылдары
|-
| [[Сарайшық ауылдық округі]]|| 2 562 || [[Сарайшық (ауыл)|Сарайшық]], [[Ескі Сарайшық]] ауылдары
|}

== Әкімдері ==
* Ұзаққали Елеубаев 1994-2012
* Ерлан Жаңабаев 2012-2015
* Әлібек Нәутиев 2015-2016
* Әлимұхаммед Құттымұратұлы 2016-2017
* Сырым Рысқалиев 2017-2018
* Жәрдемғали Ахметов 2018-2021
* Ринат Джанглишов 2021 жылдан

== Жер беті сулары ==
Жер беті суларын Жайық өзенінің төменгі ағысы мен оның салалары ([[Бақсай (өзен, Атырау облысы)|Бақсай]], Бұғыл, [[Бағырлайсай]], [[Ақсай (өзен, Атырау облысы)|Ақсай]] және Ащысай) шығысында Қурайлы каналы, сондай ақ Каспий теңізінің солтүстік жағалауындағы көлдер құрайды. Олардың ең үлкені -[[Жалтыр (көл, Атырау облысы)|Жалтыр]] көлі.

== Өсімдіктер мен жануарлар дүниесі ==
Далалық өңірде [[жусан]], [[селеу]], [[сораңшөп|сораң]], [[Шағыр (өсімдік)|шағыр]], [[қаңбақ]], [[құмаршық]], [[жүзгін]], [[жыңғыл]], [[сүттіген]], [[қызылмия]], [[құланқұйрық]], [[адыраспан]], [[Алабота (өсімдік)|алабота]], [[изен]] т.б.өсімдіктер, өзен бойында [[қарағаш]], [[терек]], [[тал]] өседі. Жануарлар дүниесінен [[қасқыр]], [[түлкі]], [[қояндар]], [[қарсақ]], [[борсық]], [[күзендер]], [[қосаяқтар]], [[сарышұнақтар]], [[ала қарға]], [[бүркіт]], [[үкі]], [[байғыз]], [[бөктергі]], суларында [[қаздар]], [[үйрек]], [[аққулар]] т.б.кездеседі.

== Халқы ==
Тұрғыны 33 305 (2014) адам. Негізінен қазақтар тұрады 97,1%, орыстар 1,9%, корейтер 0,4%. Халқының көпшілігі [[Жайық]] өзені бойына орналасқан.

== Шаруашылығы ==
Махамбет ауданы – негізінен ауыл шаруашылығы саласы кең өрістеген аудан. 
Соңғы жылдары ауданның ауыл шаруашылығы саласында жұмыс жасайтын өндірістік кооперативтер, серіктестік және шаруа қожалықтарындаығы төрт түлік саны артып келеді. Ауданда мал және егін шаруашылығымен айналысатын «1 Мамыр» ЖШС-гі, «Райхан», «Раушан», «Қорған» шаруа қожалықтары, «АтырауАгроөнімдері» АҚ-ы, «Мұра», «Дастан» ӨК-рі бар.

== Әлеуметтік нысандары ==
Ауданда 25 мектепке дейінгі мекемелер, 18 мектеп, Махамбет көпбейінді ауыл-шаруашылығы колледжі, 1 орталық аурухана, 1 өкпе аурулар ауруханасы, 6 ФАП, 2 ФП, 11 мәдениет үйі жұмыс істеуде. Аудан жерінен Атырау-Орал, Атырау-Индер, Махамбет-Аққыстау тас жолдары, Ресей және Кавказ бағыттарына қарай мұнай-газ құбырлары өтеді.&lt;ref&gt;Атырау: Энциклопедия. -Алматы: Атамұра, 2000&lt;/ref&gt;

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}

{{Атырау облысы}}
{{Махамбет ауданы елді мекендері}}

[[Санат:Махамбет ауданы]]</text>
      <sha1>ppl6r3gr1j1eknmsmwywcvycr6yqcg7</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ұйғырлар</title>
    <ns>0</ns>
    <id>16090</id>
    <revision>
      <id>3053779</id>
      <parentid>3053296</parentid>
      <timestamp>2022-07-22T11:31:28Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Asantashanov</username>
        <id>121296</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="30089" xml:space="preserve">{{Халық
|атауы= Ұйғыр&lt;br /&gt;ئۇيغۇر&lt;br /&gt;维吾尔族
|сурет=  [[Сурет:Uyghur-hunter-Kashgar.jpg|250px]] 
|сурет тақырыбы= Кашкардагы уйгур мергенчи
|саны=  '''13,000,000''' шақты
|аймақ1={{flagcountry|People's Republic of China}} 
|саны1=10,069,346
|түсініктемелер1= (2010)&lt;ref&gt;中华人民共和国国家统计局: [http://www.stats.gov.cn/tjsj/pcsj/rkpc/6rp/excel/A0201.xls 2-1  全国各民族分年龄、性别的人口]&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Rubin&quot;&gt;{{Cite book|title=Guide to Islamist Movements|volume=1|first=Barry|last=Rubin|publisher=[[M.E. Sharpe]]|year=2009|page=69}}&lt;/ref&gt;
|аймақ2={{flagcountry|Kazakhstan}}
|саны2=251 525
|түсініктемелер2= (2015)&lt;ref name=&quot;KZ2015&quot;&gt;[http://stat.gov.kz/getImg?id=ESTAT100232 2015 жыл басына Қазақстан Республикасы халқының жекелеген этностары бойынша саны]&lt;/ref&gt;
|аймақ3={{flagcountry|Kyrgyzstan}}
|саны3=46,944 (1999)
|түсініктемелер3=&lt;ref&gt;{{citation|url=http://www.stat.kg/stat.files/census.pdf|publisher=Национальный статистический комитет|publication-place=Kyrgyzstan|title=Итоги Первой национальной переписи населения Кыргызской Республики|year=1999|accessdate=2010-04-13}}&lt;/ref&gt;
|аймақ4={{flagcountry|Uzbekistan}}
|саны4=45,800 (2000)
|түсініктемелер4=
|аймақ5={{flagcountry|Pakistan}}
|саны5=3,000 (2009)
|түсініктемелер5=&lt;ref&gt;{{citation|url=http://www.chinaqw.com/hqhr/hrdt/200907/19/172004.shtml|periodical=[[Global Times]] Chinese Edition|title=巴基斯坦维族华人领袖：新疆维族人过得比我们好/Pakistan Uyghur leader: Xinjiang Uyghurs live better than us|date=2009-07-19|accessdate=2009-09-14|last=Sun|first=Jincheng}}&lt;/ref&gt;
|тілдері= [[Ұйғыр тілі]], [[Мандарин тілі|Мандарин]] ([[Қытай]])
|этникалық топтары= [[Түркілер]]
|діні= [[Ислам]] [[Сүннит]]
}}

'''Ұйғырлар''' — [[Орталық Азия]]дағы көне [[түркі халықтары]]ның бірі. [[Қытай]]дың [[Шыңжаң Ұйғыр автономиялық ауданы]]ның жергілікті халқы. Сондай-ақ [[Қазақстан]]да, [[Қырғызстан]]да, [[Өзбекстан]]да және [[Таяу Шығыс]] елдерінде тұрады. Жалпы саны 13 млн адам (2022).
Тілі - [[түркі тілі]]нің оңт. -шығыс тобына жатады. XV ғ-да Жетісуға қоныс аударған ұйғырларды тараншы (дихан)деп атаған. [[Абай Құнанбайұлы|Абай]] «Біраз сөз қазақтың түбі қайдан шыққаны туралы» деген тарихи еңбегінде ертеректе [[Енисей]] жағалауларынан [[Алатау]]ға келген көшпелі халықтар (қырғыздардың ағайындары) тағдыры туралы: «Арғы жер бұрыннан ұйғыр нәсілді халықтың орнығып, иеленген жері болып, онан әрі бара алмапты. Ол ұйғыр халқының ханы өзіне қараған халыққа есептеп жүріпті» деген құнды мағлұматтар береді. Одан әрі қырғыздардың арғы тегін талдай отырып: «Қырғызға қырғыз деп ұйғыр хандарының бірі ат қойса керек. Шабуыл кезінде олардың атты әскері алдымен ұрысқа кірісетін болғандықтан ұйғыр хандары «Пруттарды» қырғыз атандырыпты» деген дерек келтіреді. Абайдың бұл мағлұматынан қырғыздардың бір кездерде Ұйғыр хандығының қарамағында болғанын білеміз.&lt;ref&gt;Абай. Энциклопедия. – Алматы: «Қазақ энциклопедиясының» Бас редакциясы, «Атамұра» баспасы, ISBN 5-7667-2949-9&lt;/ref&gt;

== Тарихы ==
Ұйғырдың ата қонысы ерте кезден-ақ [[Шығыс Түркістан]] аталған. [[1760]] ж. бұл өлкені [[Цинь империясы]] жаулап алып, [[Шығыс Түркістан]] атауын [[Синьцзян]] ([[Шыңжаң]]) (жаңа жер, жаңа шекара) деп өзгертті. Кейіннен өлке атауы [[ШҰАР]] ([[Шыңжаң]] — [[Ұйғыр автономиялы районы]]) деп өзгертілді. Қытайлар Ұйғырды басқа да [[мұсылман]] ұлыстарымен қосып [[хуэйцзу]], [[хуэйхуэй]] деп, кейде [[чантоу]] деп те атаған. [[Моңғолдар]] Ұйғырды [[хотан]] деп атайды. “[[Ұйғыр мемлекеті]]”, “[[Ұйғыр жазуы]]”, “[[Көне ұйғыр тілі]]” деген тарихи атаулар туралы қазіргі Ұйғырдың этнографиясы арасындағы байланыс, сабақтастық туралы әр қилы пікірлер бар. Көне [[ұйғыр тілі]] — [[Қарахан]] әулеті дәуіріндегі түркі тіліне қарағанда [[Орхон]] түріктерінің тіліне жақын (5 — 9 ғ-лар). Ал қазіргі жаңа ұйғыр тілі [[өзбек]] тілімен бірге түркі тілдерінің оңт.-шығыс тобының қарлұқ бұтағын құрайды. Ұзақ жылдар Ұйғыр шет ел басқыншыларының қол астында болып, ішінара қақтығыстарға ұшырады. Осының салдарынан 15 ғ-да этнонимі сирек естіліп, оның орнына — тұрағына байланысты қашғарлық, [[хоталик]], ақсулық, т.б. деп аталды. Ал Жетісу мен [[Орта Азия]]ға қоныс аударған Ұйғыр тараншы (диқаншы) делінді. 19 ғ. мен 20 ғ-дың басындағы [[Ресей]] зерттеушілерінің еңбектерінде осы атау жиі ұшырасады. [[1921]]ж. [[Ташкент]] қаласында өткен зиялы қауымның бас қосқан мәжілісінде түркітанушы проф. С.Е. [[Маловтың]] ұсынысымен ұйғыр атауы жалпы халықтық атау ретінде қалпына келтірілді.

=== Ұйғыр қағандығы ===
[[Сурет:Uyghur Khaganate.png|thumb|left|500x400px]]
'''Ұйғыр қағандығы''' (745 — 840) — [[Орталық Азия]]ның шығыс бөлігінде түркі тілдес тайпалар құрған ортағасырлық мемлекет. Селенга, Орхон, Тола өзендері бойында орналасқан. 8 ғ-дың бас кезінен бастап яглакар руы бастаған тоғыз-оғыз тайпалар одағы Шығыс түрік қағандығына қарсы өз тәуелсіздіктері үшін кескілескен ұрыс жүргізді. Бірте-бірте олар бір мемлекетке бірікті. Жаңа мемлекет Ұйғыр қағандығы деп аталды. 744 ж. Шығыс түрік қағандығының әскерін күйрете талқандаған олар саяси әскери билікті тұңғыш рет өз қолдарына алды. Шығыс түрік қағандығының орнына жаңа мемлекет — Ұйғыр қағандығы пайда болды. Оның астанасы — Орхон өз. бойындағы Қарабаласағұн қаласына орналасты. Алғашқы қаған Пэйло (746) болды. Оның кезінде қағандық аумағы [[Алтай]] тауларынан Үлкен Хинганга, Саян жоталарынан оңт-те [[Гоби]] шөліне дейін созылды. Пэйло өлгеннен кейін оның баласы [[Мойыншор]] таққа отырды (746 — 759). Ол мемлекетті нығайтып, [[Орта Азия]]мен және [[Қытай]]мен қарым-қатынас орнатты. Мойыншор [[Тыва]]ны өз қол астына қаратты. Ұйғыр қағандығының әскери және саяси қуатының артқаны соншалық 757 ж. [[Қытай]]да соғдылық Ань Лу-шань бастаған көтерілісшілер бас көтергенде Қытай императоры Мойыншордан көмек сұрады. Ұйғыр қағандығы түркі тектес көшпелі тайпалардың одағынан тұратын ортағасырлық мемлекет болды. Бас билік қағанның қолында шоғырланды. Халық негізінен мал ш-мен және егіншілікпен айналысты. Қала, бекініс, елді мекен салу дами түсті. Қолөнер кәсібі өрге басты. [[Сирия]] алфавиті негізінде ұйғыр жазуы пайда болды. Ұйғырлардың бір бөлігі буддизм дінін қабылдаса, 8 ғ-дың аяғынан манихей дініне көше бастады. Дегенмен, халықтың негізі тәңіршілдікті ұстанды. Ұйғыр ақсүйектерінің өзара қырқысулары мен тайпалардың қағанның билігіне қарсы күресі салдарынан 8 ғ-дың аяғында қағандық әлсіреді. Ақыры 840 ж. Енисей (Енесай) қырғыздарының соққысынан күйреді. Ұйғырлардың бір бөлігі (15 аймақ) [[Алтай]] мен [[Тарбағатай]] аралығындағы Қарлұқ қағандығына қашты. Қалғаны Шығыс Түркістан мен Ганьсу аймағына қоныс аударды. Ұйғыр қағандығы жүз жылдай Қытайдың Орт. Азияға шығуына күшті кедергі болды. Ғалымдар бір ауыздан көне ұйғыр халқы мен қазіргі ұйғырлар арасында байланыс жоқ дегенді құптайды. Қазіргі ұйғырлар Тохар ұлттың ассимиляцияға түскен түрі. Олар ХХғ басында ғана ұйғыр атала бастаған. 
[[Сурет:Сражение при Ешилькуле, 1759, уйгуры-кашкарцыvsманьчжуро-монголы-ханьцы.jpg|thumb|300x400px]]
Халықтық этногенезіне қатысқан тайпалардың әр алуандығына сәйкес бүгінгі Ұ-дың антропол. жағынан біртекті еместігі байқалады. [[Қашғария]]ның оңт-нде еур. нәсілдің [[памир]] тобы басым болса, [[Шығыс Түркістан]]ның солт-н мекендеушілерде еур., [[моңғолоид]]тық элемент тең түседі (тұранаралық нәсіл). [[Ұйғыр]] этнонимі 3 ғ-дан белгілі. Көне заманда [[моңғол]] даласын мекендеген көшпелі Ұ-дың арғы тектері ғұндардың тайпалық одақтарына енген. Кейіннен Жужан, [[Түрік қағандығы]]ның құрамында болды. [[Түрік]] қағандығы ыдырағаннан кейін (8 ғ.) [[Селенга]], [[Орхон]], [[Тола]] өзендерінің бойындағы Ұ-лар [[Ұйғыр]] қағандығын құрды. Ұ. атауы [[Орхон жазба ескерткіштері]]нен де белгілі (8 ғ.). 840 ж. [[Ұйғыр қағандығы]]н қырғыздар күйретті. Содан кейін олар [[Шығыс Түркістан]] мен [[Ганьсудың]] батыс бөлігіне қоныс аударып, [[Тұрфан ойпаты]]нда (847 — 1369), [[Ганьсу]]да (847 — 1036) дербес мемлекет құрды. [[Ганьсу]]дағы мемлекетті таңғұттар жойды да [[Шығыс Түркістан]] 14 ғ-да [[Шағатай ұлысы]]на, кейін [[Моғолстан]]ға қарады. [[Шығыс Түркістан]]ға ауып келген Ұ. [[қыпшақ]], [[қарлұқ]], [[шігіл]], [[ячма]], [[құман]], т.б. [[түркі тайпалары]]мен бірге жергілікті иран тектес халықпен араласып, бертін келе бір этн. топқа бірікті. 9 — 10 ғ-ларда Ұ-да [[буддизм]], кейіннен оның жаңа тармағы — [[махаяна]] (Ұ-ларда 8 ғ-дың 60-жылдары) тарады. 11 — 17 ғ-ларда Ислам дінін қабылдады. 17 — 18 ғ-ларда Ұ. [[Жоңғар]] хандығына, 18 ғ-дың 50-жылдарынан бастап [[Цинь империясы]]на бағынды. Ұ. маньчжур-қытай] езгісіне қарсы ұзақ жылдар ұлт-азаттық күрес жүргізді. [[1944]] — 49 ж. елдің солт-ндегі 3 аймақта [[Шығыс Түркістан]] халық республикасы орнады. [[1949]] ж. Қытайда [[коммунистік партия]] жеңіске жеткеннен кейін [[Шығыс Түркістан]] қайтадан [[Қытай]]ға бағынуға мәжбүр болды. Жергілікті жағдайды ескере отырып, [[ҚХР]] өкіметі [[1955]] ж. [[ШҰАР]]-ды құрды. [[1950]] — 60 ж. жергілікті өкімет жазалау шараларын жүргізді. Ұ-дың бір бөлігін басқа жерлерге көшіріп, орнына қытайлар қоныстандырылды. Бұл жағдай жергілікті ұлттың арасында наразылық тудырды. Ұ. — ежелден отырықшы өмір кешкен халық. Олар суармалы егіншілік пен бау-бақша өсірудің шебері. Өзіндік ерекшелігі мол мәдениеті мен ән-жырының, монументті діни архитектурасының шығыс елдері мәдениетіне елеулі әсері болды. Ұ-дың [[Қазақстан]]дағы саны 210,3 мың адам ([[1999]]). Олар Жетісуға 19 ғ-дың соңына қарай Қытайдағы мұсылмандар көтерілісінен кейін Цинь билеушілерінің қысымына ұшырап, ауып келген. Қазақстанда Ұ. мектептері, Респ. ұйғыр театры, [[ҰҒА]]-ның Тіл білімі ин-тында ұйғыртану бөлімі жұмыс істейді.

== Ұйғыр тілі ==
'''Ұйғыр тілі''', [[түркі]] тілдерінің оңт.-шығыс тобындағы [[қарлұқ]] бұтағына жатады. Көне Ұйғыр тілінен ажырату мақсатында қазіргі Ұйғыр тілі, жаңа Ұйғыр тілі деген атаулар қолданылады. Ұйғыр тілі. [[ҚХР]]-ның [[Шыңжаң-Ұйғыр автономиялы районы]]на (8 млн., 2004) және [[Қазақстан]], [[Өзбекстан]], [[Қырғызстан]], [[Түрікменстан]] республикаларына (300 мың), [[Үндістан]], [[Пәкістан]], [[Ауғанстан]] елдеріне (200 мың) таралған. [[Ұйғыр]] халқы ертеректе өз тілін қәшқәр тили, таранчи тили деп те атаған. Ұйғыр тілі. орт. (Іле бойы), оңт. ([[хотан]]), шығыс ([[лобнор]]) диалектілеріне бөлінеді, онда [[өзбек]] тілімен салыстырғанда [[қыпшақ]]тық элементтер сирек кездеседі. Ұйғыр тілінде үндестік заңы сақтала бермейді, сөз басында қазақ тіліндегі “ж” дыбысының орнына “й” қолданылады (мыс., йәл-жел, йол-жол). Бір буынды сөздердегі а, ә дауыстылары сол сөзге жалғанатын қосымшалардың кері ықпалының әсерінен е, о, ө дыбыстарына ауысады (мыс., аты-ети, балық-белик). Ұйғыр тілінде а, ә дауыстылары редукциясының басымдығы байқалады, сөйлеу тілінде р, л дыбыстары түсіріліп айтылады (мыс., бар-ба, барса-баса, кел-кә, т.б.). Ұйғырлар 11 ғ-дан араб жазуын қолданған. [[Қазақстан]] мен [[Орта Азия]] ұйғырлары [[1930]] жылдан латын жазуын, [[1947]] жылдан кириллицаны тұтынып келеді. Орыс әліпбиіне қосымша ә, ө, ү, қ, ғ, ң, ї, җ әріптері таңбаланған Ұйғыр тілі [[ШҰАР]]-да мемл. тіл ретінде қызмет атқарады. Бұл тіл [[Қазақстан]]да да дамыған, қазақ жерінде Ұйғыр тілінде көркем, қоғамдық-саяси, ғыл. әдебиеттер ұдайы басылып тұрады, бұқаралық ақпарат құралдарында түрлі хабарлар тарайды.

== Ұйғыр жазуы ==
'''Ұйғыр жазуы''' — соғды жазуынан (б.з.б. 1 ғ. — б.з. 9 ғ-лар) бастау алатын ежелгі ұйғыр тайпалары пайдаланған жазу. Жоғарыдан төмен қарай тік әріптермен солдан оңға бағыттала жазылатын бұл жазу түрі сирия-арамей әліпбилерінің біріне саяды. Ұйғыр жазуының әліпбиін кейінірек басқа да түркі тайпалары (наймандар), олардан моңғолдар үйренген. 13 — 14 ғ-ларда Орт. [[Азия]]да құрылған түркі-моңғол ұлыстарының көпшілігі Ұйғыр жазуын пайдаланған. 16 ғ-да кейбір өзгерістермен маньчжурлар қабылдады. Кей халықтар Ұйғыр жазуын 18 ғ-ға дейін, ал сары ұйғырлар 19 ғ-ға дейін қолданып келді. ҚХР-ның Ішкі Моңғолия автономиялы районында қазірге дейін қолданылады. Ұйғыр жазуының ескерткіштері бізге Шығыс Түркістаннан табылған қолжазбалар арқылы жетті. Олардың ішіндегі ең көрнектісі — Жүсіп Баласағұнидың “Құ-тадғу біліг” (1069) дастанының Вена нұсқасы. Ұйғыр жазуы туралы мәліметтерді [[Махмұт Қашқари]]дың “[[Диуани лұғат-ит-түрк]]” (1073) еңбегінен де кездестіруге болады. Ұйғыр жазуы ескерткіштері қатарында “Манихейлердің жалбарыну дұғасын” (6 ғ.), “Һибатул-хақайық”, “Алтын яруқ” (“Алтын жарық”), будда дініне қатысты қолжазбалар (11 ғ.) мен заңи құжаттарды (10 — 13 ғ-лар) атауға болады. Ұйғыр жазуының әліпбиі 22 әріптен тұрады. Таңбалауда ы/і, о/у, ө/ү дауыстылары мен п/б, к/г, т/д дауыссыз дыбыстары бірдей жазылғанымен, дыбысталуы әр түрлі. Жазудағы әріптер сөз басында, ортасында, аяғында түрліше таңбаланады.

== Өнері ==
=== Ұйғыр музыкалы комедия театры ===
[[Ұйғыр]] [[музыка]]лы [[комедия]] [[театр]]ы [[1934]] ж. [[Алматы]] қаласында ұйымдастырылып, сол жылы 24 қыркүйекте Д.Асимов пен А.Садыровтың “Анархан” атты музыкалы драмасымен тұңғыш рет шымылдығын ашты. Алғашында Ұйғыр облысы музыкалы драма театры деп аталды. [[1941]] — 61 ж. аралығында [[Шелек]]те (Алматы облысы) орналасып, ал [[1961]] ж. Алматы қаласына қайта қоныс аударды. Театр труппасы 1940 —50 ж. ұлттық драматургиямен қатар аударма музыкалы драм. шығармаларға да (У.А. Гаджибеков, Л.А. Юхвид пен А.Б. Александров, Ж.Б. Мольер, т.б.) ден қойды. Актерлер М.Бақиев, М.[[Мариям Тохтаханқызы Семятова|Семятова]], С.Саттарова, А.Шәмиев, А.Ақбаров, З.Ақбарова, М.Ахмадиев, Қ.Әбдірәсілов, реж-лер А.Ибрагимов, А.Марджанов, Д.Садырова, театр суретшілері К.Пак, П.Ибрагимов, комп-лар Қ.Қожамияров, Ғ.Зайнаутдинов, И.Масимов, И.Исаев, т.б. театрдың нығайып, қалыптасуына елеулі үлес қосты. 20 ғ-дың 60 — 90-жылдары ұйғыр жазушыларының (М.Зұлпұхаров, С.Хасанов, М.Қабиров, З.Самеди, Х.Абуллин, Ж.Босақов, Ш.Шаваев) драм. шығармалары қойылып, театрдың ұлттық бағыт-бағдары айқындала түсті. [[1964]] ж. Респ. ұйғыр музыкалы драма театрына айналды, ал [[1967]] жылдан қазіргі атымен аталады. [[2005]] ж. театрға комп. Қ.Қожамияровтың есімі берілді. Әр жылдары театр репертуарынан [[орыс]],[[өзбек]], [[қырғыз]], [[башқұрт]], [[Әзірбайжан]], грузин және [[қазақ]] жазушыларының М.Әуезовтің (“Айман — Шолпан”), Ғ.Мүсіреповтің (“Қозы Көрпеш — Баян сұлу” мен “Қыз Жібек”), С.Мұқановтың (“Қашғар қызы”), Ш.Хұсайыновтың]] (“Шолпан” мен “Қайран Гәкку”), Қ.Мұхамеджановтың (“Бөлтірік бөрік астында”), Қ.Байсейітов пен Қ.Шаңғытбаевтың (“Беу, қыздар-ай”, “Ой, жігіттер-ой”), С.Шәймерденовтің (“Дөкей келе жатыр”), шет ел драматургиясының (У.Шекспир, Лопе де Вега, А.В. Вальехо) туындылары да орын алды. Театрдың жанында “[[Яшлық]]”, “Нава” және “Сада” ансамбльдері жұмыс істеді. Театр ұжымы [[1984]] ж. “Құрмет белгісі” орденімен марапатталды.&lt;ref&gt;[[Қазақ Энциклопедиясы|&quot;Қазақ Энциклопедиясы&quot;]], 9 том&lt;/ref&gt;

=== Cәулет өнері ===
{|class=&quot;graytable&quot;
 |+ 
 | align=&quot;center&quot; | [[Сурет:Turpan-bezeklik-cuevas-d01.jpg|center|200px]]
 | width=&quot;2%&quot;|
 | align=&quot;center&quot; | [[Сурет:Sutuq Bughraxan Qebrisi.JPG|center|200px]]
 | width=&quot;2%&quot;|
 | align=&quot;center&quot; | [[Сурет:Yarkand-tumbas-reyes-d06.jpg|center|200px]]
 |-
 | align=&quot;center&quot; |  ''Мын Уй'' Үңгірі (қаз. &quot;''Мың үйлер''&quot;))
 | 
 | align=&quot;center&quot; |  Султан ел негізін салушының кесенесі
 |
 | align=&quot;center&quot; | Ел билеушінін кесенесі 
|}

== Қазақстандағы ұйғырлар ==
Қазақстан аумағындағы ұйғыр диаспорасы ХІХ ғ. соңына қарай Шығыс Түркістаннан (қазіргі ҚХР ШҰАА) шыққан ұйғырлардан қалыптасты. 1897 жылғы санақтың қорытындысы бойынша Қазақстандағы ұйғырлардың саны 55815 адамды құрады. 1910 жылы Жетісудың қалалары мен ауылдарында 86426 адам тұрды; 1926 жылғы халық санағы Қазақстанда 63434 ұйғырды тіркеді, бұл топқа санақта көрсетілген мынадай топтар біріктірілді: тараншылар (51803 адам), қашқарлықтар (1121 адам) және ұйғырлардың өзі (10510 адам), олардың саны 55815 адамды құрады, олар Жетісу губерниясында шоғырланды. 
Қазақстанның ұйғыр диаспорасы санының жалпы динамикасы диаспораның ұлғайғанын дәлелдей отырып, мынадай түрде болды: 
*120 881 (1970 ж.), 
*147 943 (1979 ж.), 
*181 526 (1989 ж.), 
*210 365 (1999 ж.)
*246 700 (2014 ж.) адам, олар елдің оңтүстігінде тұрды. 2020 жылдың басындағы мəліметтер бойынша бұл этностың шоғырлана қоныстанған жерлері [[Алматы облысы]]нда – 57,96%, [[Жамбыл облысы]]нда – 1,05%, [[Алматы]] қаласында – 37,82%.

Білім алушылар контингенті мен ұйғыр мектептерінің саны да тиісінше өзгерді: 1931 жылы сауатсыздықты жою (ликбез) мектептерінде 2500 ұйғыр, ал 1935 жылы Алматы облысында 1044 сауатсыздықты (ликбез) жою пунктінде 48220 адам оқыды. 1951–1952 жылдары 52 ұйғыр мектебі, 1969–1970 жылдары – 64, 1986–1987 жылдары – 11 және 38 аралас, 2006 ж. – 15 ұйғыр мектебі жұмыс істеді. Ұйғыр тілі мен мәдениетін дамыту үшін Абай атындағы Қазақ педагогикалық университетінің филология факультетінде ұйғыр бөлімінің ашылуы үлкен маңызға ие болды. Ұйғыр мектептерінің жұмысын ұйғыр тілінде оқулықтар шығаратын «Рауан» баспасы да қолдайды. 1949 жылы Қазақстан Ғылым Академиясында ұйғыр-дүнген мәдениеті секторы құрылды, одан әрі Сектор ұйғыртану бөлімі болып қайта құрылды, оның негізінде 1986 жылы Ұйғыртану институты ұйымдастырылды.
1989 жылы Қазақстанда тұратын ұйғырлардың 95%-ы өз ұлтының тілін ана тілі деп санайтындықтарын айтты, алайда ұйғырлардың ана тілін меңгергені туралы мәліметтер жоқ; ұйғырлардың 1,5%-ы қазақ тілін ана тілі деп таныды, олардың 9,1%-ы оны біледі; 3%-ы орыс тілін ана тілі деп санайды, ал олардың 62%-ы оны меңгерген. 
1999 жылғы санаққа сәйкес 171,1 мың ұйғыр немесе 81,3%-ы ана тілін, 169,3 мың немесе 80,5%-ы мемлекеттік тілді, 160,2 мың немесе 76,1%-ы орыс тілін меңгерген.
1999 жылғы санақ бойынша Қазақстан ұйғырларының қостілділік дәрежесі былайша анықталған: біртілділер – 27859 адам (13,2%), қостілділер – 182506 адам (86,8%).&lt;ref&gt;Э.Д. Сүлейменова, Д.Х.Ақанова, Н.Ж.Шаймерденова «Қазақстан тілдері: әлеуметтік лингвистика анықтамалығы»: Кітап.–Алматы: «Издательство Золотая Книга» ЖШС, 2020 ж. 191-бет.&lt;/ref&gt;

== Дереккөздер ==
&lt;references/&gt;

[[Санат:Түркі этникалық топтары]]</text>
      <sha1>g5nxyb1lp2w81yfmlbaaz6rd8p3yqbh</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Мақат ауданы</title>
    <ns>0</ns>
    <id>20349</id>
    <revision>
      <id>3053770</id>
      <parentid>3052230</parentid>
      <timestamp>2022-07-22T10:55:46Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Білгіш Шежіреші</username>
        <id>68287</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="14848" xml:space="preserve">{{Қазақстан ауданы
 |ауданның атауы      = Мақат ауданы
 |елтаңба             = Мақат ауданы логотипі.gif
 |ту                  = 
 |елтаңба сипаттамасы   = 
 |ту сипаттамасы        = 
  |lat_dir = N |lat_deg =  |lat_min =  |lat_sec = 
  |lon_dir = E |lon_deg =  |lon_min =  |lon_sec = 
 |облысы              = Атырау облысы
 |аудан орталығы          = [[Мақат]]
 |ауылдық округтер саны   = 1
 |кенттік әкімдіктер саны = 2
 |қалалық әкімдіктер саны = 
 |ауылдар саны       = 3
 |қалалар саны       = 
 |әкімі              = Ибрагимов Ринат Хисаевич&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://lenta.inform.kz/kz/atyrau-oblysynyn-makat-audanyna-zhana-akim-tagayyndaldy_a3908117|title=Атырау облысының Мақат ауданына жаңа әкім тағайындалды|website=lenta.inform.kz}}&lt;/ref&gt;
 |әкімдіктің мекенжайы  = Мақат кенті, Сәтбаев көшесі, №1
 |құрылған уақыты    = [[1924]]-[[1963]], [[1966]]-[[1988]], [[1990]]
 |жер аумағы          = 4,9
 |жер аумағы бойынша орны  =7-ші
 |тұрғыны             = 29 833&lt;ref&gt;http://www.stat.gov.kz/faces/wcnav_externalId/homeNumbersPopulation?_adf.ctrl-state=2bicwwe72_136&amp;_afrLoop=251353845968305#%40%3F_afrLoop%3D251353845968305%26_adf.ctrl-state%3D118livt873_4&lt;/ref&gt;
 |халық саны бойынша орны  = 6-шы
 |санақ жылы          = 2014
 |тығыздығы           = 5,3
 |тығыздығы бойынша орны   = 
 |ұлттық құрамы       = қазақ 97,6%, орыс 1,5%, өзбек 0,3%
 |телефон коды        = +7 71236
 |пошта индексі       = 
 |сайты               = 
 |карта               = Makat District Kazakhstan.png
 |әкімшілік бірліктің картасы = Makat District in Atyrau Region.svg
 |ортаққордағы санаты = 
}}
'''Мақат ауданы''' — [[Атырау облысы]]ның орталық аумағындағы [[әкімшілік]] бөлік. 1924 жылы құрылған. Жер аумағы 4,9 мың км². Халқы 29,8 мың адам (2014). Құрамында 2 [[кент]], 1 [[ауыл]] бар. Орталығы — [[Мақат]] кенті.

== Жалпы сипаттама ==
Аудан аумағы [[Каспий маңы ойпаты]]ның оңтүстік шығысында, [[Каспий теңізі]]нің солтүстік шығыс жағалауында орналаскан. Ойпат дүниежүзілік мұхит деңгейінен 28 м. төменде жатыр. [[Сурет:Мақат ауданы. Стелла.jpg|солға|250px|]] 
Жер бедері көбіне тегіс, аз тілімделінген, топырағы тұзды. еліміздегі ен ірі жазықтардың бірі болып есептеледі. Аудан аумағында айта қаларлықтай биіктіктік кездеспейді. 
Аудан жері теңізге қарай біртіндеп кұлдилай беретін жазықтық болып келеді. Бүкіл аумағы теңіз деңгейінен төмен жатыр: солтүстігінде -10 м. болып, оңтүстігінде -22 м-ге дейін барады.&lt;ref&gt;Мақат ауданы: Шежіре.-Алматы: &quot;Исламнұр&quot; баспасы 2004. ISBN 9965-9628-0-4&lt;/ref&gt;

Мақат ауданы аумағында [[пермь-триас]], ортаңғы [[юра]] және [[бор]] дәуірлерінің жыныстарында түзілген тұзды күмбездерде шоғырланған ірі 23 [[мұнай]], [[газ]] кен орындары бар. Одан басқа [[калий]] тұзы және [[гипс]] кен орындары да кездеседі. Ірі мұнай кен орындарына [[Бекбике мұнай кен орны|Бекбике]], [[Қошқар мұнай кен орны|Қошқар]], [[Сағыз мұнай кен орны|Сағыз]], [[Мақат мұнай кен орны|Мақат]], [[Доссор мұнай кен орны|Доссор]], [[Таңатар мұнай кен орны|Таңатар]], [[Байшонас мұнай кен орны|Байшонас]], [[Комсомол мұнай кен орны|Комсомол]], [[Ескене мұнай кен орны|Ескене]], [[Қарсақ мұнай кен орны|Қарсақ]], [[Ботақан мұнай кен орны|Ботақан]], т.б. жатады.

== Климаты ==
Мақат ауданының [[климат]]ы тым континенттік және құрғақ; қысы біршама суық ([[қараша]] — [[наурыз]] айларында). Ауа райының орташа температурасы қаңтарда –10°С (кейде –35 — 40°С-қа дейін төмендейді), шілдеде 25°С (кейде 40°С-тан да жоғары). Жауын-шашынның жылдық орташа мөлшері 150 — 175 мм. Тымық күндер аз. Желдің жылдық орташа жылдамдығы 4,5 — 5 м/с, қатты желдер де (10 — 15 м/с-қа дейін) болып тұрады.

== Өзен-сулары ==
Аудан көлемінде тұрақты ағынды су көзі жоқ. Жер беті суларынан тек ауданның шығыс бөлігі бойымен ағып өтетін суы тұзды [[Сағыз өзені]] ғана бар. Бұл өзеннің өзі де көктемгі қар суларымен ғана толығып отырады. Тереңде жатқан жер асты суларының минералдығы жоғары.

== Өсімдіктері мен жануарлары ==
Егіншілікке жарамсыз [[сор]], сортаңды, бозғылт және сұр топырақ қабаттарында, көбінесе, [[жусан]], [[көкпек]], [[бұйырғын]] [[жантақ]], [[қаңбақ]]өседі.  Жануарлар дүниесін шөлге бейім [[кемірушілер]] мен [[бауырымен жорғалаушылар]] құрайды. [[Қасқыр]], [[түлкі]], [[қарсақ]], [[киік]], [[сарышұнақтар]], [[қосаяқ]], [[жылан]], [[кесіртке]]; құстардан [[қарақұс]], [[қарға]], [[торғай]] кездеседі.

== Халқы ==
Мақат ауданының халқы түгелімен дерлік қалалық жерде қоныстанған. Халықтың 1 км²-ге шаққандағы орташа тығыздығы 5,3 адам. Оның басым көпшілігі [[қазақтар]] (97,6%). Басқа ұлт өкілдерінен [[орыстар]], [[өзбектер]], т.б. тұрады.

== Әкімшілік-аумақтық бөлінісі ==
Ауданның әкімшілік-аумақтық бөлінуі:
{| class=&quot;wikitable&quot;
|-
! Ауылдық округ/қала !! Халқы (2009) !! Елді мекендері
|-
| [[Бәйгетөбе ауылдық округі]] || 2 000 || [[Бәйгетөбе]], Мұнай айдаушылар елді мекендері, [[№402 - темір жол бекеті (Атырау облысы)|№402]] және [[№472 – темір жол бекеті (Атырау облысы)|№472]] темір жол бекеттері.
|-
| [[Доссор кенттік әкімдігі]] || 11 470|| [[Доссор]]
|-
| [[Мақат кенттік әкімдігі]] || 14 266 || [[Мақат]]
|}

== Шаруашылығы ==
Мақат ауданында, негізінен, мұнай мен газ өнеркәсібі дамыған. Мұнай өнеркәсібін мұнда алғаш рет 1911 жылы орыс-ағылшын кәсіпорны ұйымдастырды. 1917 жылға дейін оның құрамында тек қана [[Доссор мұнай кен орны|Доссор]] (1911) мен [[Мақат мұнай кен орны|Мақат]] (1915) мұнай кәсіпшіліктері жұмыс істеді. 1920 жылы олар [[Ембімұнайгаз|“Ембімұнай”]] тресіне біріктірілді. Кейіннен оның құрамы жаңадан ұйымдасқан [[Байшонас мұнай кен орны|Байшонас]], [[Сағыз мұнай кен орны|Сағыз]], [[Комсомол мұнай кен орны|Комсомол]], [[Қошқар мұнай кен орны|Қошқар]], т.б. мұнай кәсіпшіліктерімен толықты. Мұнай тасымалын іске асыру мақсатында 1939 — 40 жылы Атырау — Ор темір жол мен [[мұнай құбыры]] және оны өзге кәсіпшіліктермен қосатын мұнай құбырының тарамдары салынды. Аудандағы ірі кәсіпорындар қатарына Мақат мұнай басқармасы, локомотив депосы, Мақат темір жол желілік басқармасы, Мақат темір жол станциясы, Доссор мұнай басқармасы, “Доссормұнаймаш” ЖШС, т.б. жатады.

== Пайдалы қазбалары ==
Аудан аумағы геологиялық кұрылымы жөнінен Онтүстік Ембі мұнайлы-газ аймағына жатады. 

Қазақстанда мұнай өнеркәсібінің дамуы Доссор кенішінен бастау алады. Кен орнында 1911 жылы 31 сәуірде Жайық-Каспий мұнай қоғамы бұрғылаған №3 ұңғымадан қуатты [[мұнай]] атқылаған. Осы күннен бастап, мұнайлы алқапты игеру жеделдетіп қолға алынады. Соның нәтижесінде 1915 жылы Мақат кеніші іске қосылады. Қазіргі уақытта аудан аумағында 14 кен орнынан мұнай өндіріледі. Жаңа кеніштер ашу мүмкіндігі мол. Геофизикалық және геологиялық зерттеулер тұз үсті және тұз асты жер қыртыстарының бәрінде де мұнай-газ белгілері бар екенін көрсеткен.  

Қорлары анықталып, әлі де игерілмей жатқан пайдалы қазбалар да жоқ емес. Аудан аумағында онға тарта [[қоңыр көмір]]лі кен қабаттары бар екені белгілі. Есепке алынған қоры 80 млн.тоннадан асады. Бірақ олар әлі де толықтай зерттеліп, шаруашылық кәдесіне жаратыла қойған жоқ. 

Ауданда құрылысқа қажетті құм, кірпіш соғатын топырақ, [[керамзит]] және цемент өңдіретін шикізаттың барлығы анықталған. Мақат маңайында тас қалайтын ерітінділер үшін, сондай-ақ аса жауапты емес бетон құюға жарайтын құм бар екені белгілі. Оның қоры 20 млн.текше метрге жетеді деп есептелген. [[Мақат]], [[Доссор]], Қошқар жерлерінде тас илейтін топырақ қорының бар екені ертеден мәлім. Доссор мен Мақатта шағын кірпіш цехтары тұрғызылып, біраз жыл бойы өнім алынды. Есептеулерге қарағанда бағалы шикізаттың қоры аудан аумағында 100 млн.текше метрден асады. Іздестіру-бағалау және барлау жұмыстарына кеңінен пайдаланатын бор, саз, мергел жыныстарының көлемі 340 млн.текше метрдей деп болжанған. 

Мақат ауданында [[ас тұзы]] мен калий тұзының жеткілікті қоры бар. Сондай-ақ, емдік балшық пен бұрғылау ерітіндісіне пайдаланатын шикізаттың көлемі мыңдаған текше метрмен өлшенеді. Қарабатан көлінің балшығын Атырау қаласындағы шипажайлар емдік мақсатқа кеңінен пайдалануда. 

== Әлеуметтік нысандары==
Білім беру және денсаулық сақтау мекемелерінен жалпы білім беретін 12 мектеп,мәдениет үйі, 4 клуб, аудандық аурухана мен емхана, Доссор кенттік ауруханасы, 6 фельдшерлік-акушерлік пункт, 2 отбасылық амбулатория бар. 1937 жылдан бастап “[[Мұнайшы (газет)|Мұнайшы]]” атты аудандық газет шығады. Аудан жері арқылы Мақат — Бейнеу — Қоңырат, Мақат — Индербор т. ж. және Атырау — Мақат — Қандыағаш — Ақтөбе, Доссор — Құлсары, Доссор — Байшонас, Мақат — Сағыз автомобиль жолдары өтеді.

Ауданда 10 клуб, мәдениет үйі, 3 кітапхана, жалпы білім беретін 12 мектеп, 8 емдеу- сауықтыру мекемелері бар. 
Политехникалық колледжде 300 жас әр түрлі мамандық алуда.&lt;ref&gt;«Қазақстан»: Ұлттық энциклопедия / Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы «[[Қазақ энциклопедиясы|Қазақ энциклопедиясы»]] Бас редакциясы, 1998 ISBN 5-89800-123-9, VI том&lt;/ref&gt;

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}
{{wikify}}

{{Атырау облысы}}
{{Мақат ауданы елді мекендері}}

[[Санат:Мақат ауданы]]</text>
      <sha1>gxn2elddo5jerxf5mstw11rol58umoj</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Шопан ата мешіті</title>
    <ns>0</ns>
    <id>21754</id>
    <revision>
      <id>3053583</id>
      <parentid>2819533</parentid>
      <timestamp>2022-07-21T12:10:00Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>JrawX</username>
        <id>99398</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3592" xml:space="preserve">{{Мешіт
| мешіт атауы     = Шопан ата мешіті
| шынайы аты      = 
| суреті          = Shopan_Ata_Mosque.jpg
| сурет атауы     = 
| позициялық карта   = Қазақстан
  |lat_dir = N |lat_deg = 43.3636281 |lat_min =  |lat_sec = 
  |lon_dir = E |lon_deg = 53.39630 |lon_min =  |lon_sec = 
| карта атауы        = 
| карта ені          = 
| мемлекет           = {{KAZ}}
| қала               = [[Сенек]]
| статусы            =
| ағымы              = [[суфизм]]
| мұсылмандардың діни басқармасы  = [[Қазақстан мұсылмандары діни басқармасы|Қазақстан МДБ]]
| иесі         = 
| мешіт түрі               = 
| сәулет стилі           = классикалық ислам
| жобаның авторы   = [[Шопан ата]]
| сәулетшісі  = [[Шопан ата]]
| құрылысшысы  = [[Шопан ата]]
| құрылыстың бастамашысы  = 
| құрылыс құны     = 
| қайырымгері   = 
| алғашқы деректер    = [[14 ғасыр]]
| құрылысы    = 
| құрылысы басталды               = 
| құрылысы аяқталды        = 
| жәдігерлер           = 
| имамы       = 
| қазіргі жағдайы             = 
| жалпы ауданы  = 
| көлемі             = 
| ішкі ауданы     = 
| сыйымдылығы       = 
| күмбездердің саны     = 
| күмбездің биіктігі      =
| күмбездің диаметрі = 
| мұнаралар саны      = 
| мұнаралардың биіктігі    = 
| материал           = 
| таравих    = 
| ифтар және сухур          = 
| кітапхана    = 
| мектеп         = 
| медресе     = 
| сайты             = 
| Commons           = 
}}
'''Шопан ата мешіті''' — Маңғыстау облысында орналасқан мешіті.

== Тарихы ==
Аңыз бойынша Ақтау қаласынан 200 шақырымнан астам жерде Сенек кенті аумағында орналасқан бұл мешіт Қожа Ахмет Иасауи әулиенің шәкірті сопы Шопан-ата салған. Аңызда Шопан-ата мұнда тәлімгерлерінің асатаяғын тауып алып, сол жерде он бір жер асты камералардан тұратын мешіт тұрғызу шешіміне келді. 

Аңызда одан әрі баяндалады: жерге шаншылған асатаяқтан ағаш өсіп, ол осы күнге дейін өсіп келеді, оның жасағанына 800 жыл болды. Аңыз-әңгімеге нансақ, ағашты үш рет айналсаң, барлық аурулардан құтыласың екен. 

== Сипаттамасы ==
Шопан-Ата мешіті көп ғасырлар ішінде абажадай некропольмен қоршалған және үш мыңнан астам қорғандар бар.

{{бастама}}
{{Маңғыстау облысындағы республикалық маңызы бар тарих және мәдениет ескерткіштері}}
[[Санат:Маңғыстау облысы мешіттері]]
[[Санат:Маңғыстау облысы сәулеті]]</text>
      <sha1>1uyk6ychaqkxsjn75ofnglqttkyxsfr</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ғылыми стиль</title>
    <ns>0</ns>
    <id>22774</id>
    <revision>
      <id>3053725</id>
      <parentid>2600141</parentid>
      <timestamp>2022-07-22T06:41:36Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Didar.Bayan21NS</username>
        <id>120910</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3644" xml:space="preserve">'''Ғылыми-стиль''' —зат не құбылыс ғылыми негізде сипатталып, дәлелдеуді қажет ететін стильдің бір түрі. Ал, пікір дұрыстығын дәлелдеу үшін ғылыми стильге нақтылық, [[логика]]лық, [[мазмұн]] дәлелділігі қажет. 

== Ғылыми стиль ерекшелігі ==
Ғылыми стильде [[сөйлем]]дегі [[сөз]]дердің қалыпты орны, [[тіл]] нормасы қатаң сақталады.Яғни،ғылыми стильде сөз көп мағыналы болып келмейді.Тек сөздің белгілі бір анықтамасы арқылы қолданылады.Сонымен қатар ол сөздің мағынасын ашу үшін де ғылыми стиль қолданылады.Қазіргі таңда [[ғылым]] даму үстінде.Сол себепті күннен-күнге жаңа ғылыми сөздер пайда болуда.Адамдар осы сөздерді ғылыми стильді қолдана отырып мағынасын жазуда.Сол арқылы жаңа пайда болған сөздер жалпы халықтық лексикаға айналады.

== Ғылыми стильдің лексикалық ерекшелігі ==
*лексикалық құрамы кітаби-жазба стиль негізінде қалыптасады;
*сөз нақты өз мағынасында қолданылады;
*көп мағыналылы сөздер, образды сөздер аз кездеседі;
*ғылым саласының ерекшелігіне байланысты термин сөздер,интернациональдық терминдер мол қолданылады;
*нақты зат есімдер жалпылама мағынада қолданылады;
*күрделі сөздер, қысқарған сөздер және символ-белгілер кездеседі;
*неологизм сөздер жиі кездеседі.&lt;ref&gt;Жұмағұлова А.Ж. Ғылыми стильді оқыту: Биология факультеті студенттеріне  арналған оқу құралы. - Алматы: Қазақ университеті, 2013. - 85 б.&lt;/ref&gt;
== Ғылыми стиль түрлері ==
Ғылыми-стильдегі еңбектерге [[монография]], [[оқулық]], [[мақала]], [[ғылыми есеп]], [[диссертация]], [[реферат]], [[баяндама]], [[тезистер]], [[патенттер]], т.б. жатады.

== Ғылыми стильді қолданған әйгілі адамдар == 
Ғылыми стиль негізінен халықтық әдеби түрде жазылады.Бұл стильді қазақ елінің қайталанбас дарын иесі [[Мұхтар Әуезов]] қолданған.Оған мысал [[Абай жолы]] шығармасы.Негізінен [[Абай жолы]] шығармасы [[Мұхтар Әуезов]]тың зерттеу еңбегі болып табылады.Бұл жазушының шығармаларынан бөлек ғылыми стильді Пушкин،Лермонтов،Белинский еңбектерінен байқауға болады.

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}
&lt;ref&gt;Қазақ Энциклопедиясы&lt;/ref&gt;


{{Суретсіз мақала}}

[[Санат:Ғылым]]</text>
      <sha1>7vn7z6vfe2qr7xfen01yw7k15hdli6e</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Барселона (футбол клубы)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>24418</id>
    <revision>
      <id>3053633</id>
      <parentid>3053125</parentid>
      <timestamp>2022-07-21T17:26:59Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ұлы Тұран</username>
        <id>120792</id>
      </contributor>
      <comment>/* Тағы қараңыз */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="36429" xml:space="preserve">{{мағына|Барселона (айрық)}}
{{Футбол клубы
 |атауы = {{ту|Испания}} Барселона
 |ағымдағы маусым = 
 |логотипі = FC Barcelona logo.png
 |толық атауы = Futbol Club Barcelona
 |лақап аты = ''Barça (Барса), Blaugranas (көк-анар түстілер), Cataloness (Каталондықтар), Cule (Бөксе)
 |құрылған = [[29 қараша]] [[1899 жыл|1899]]
 |стадионы = [[Камп Ноу]]
 |сыйымдылығы = 99 354
 |иесі = 
 |президенті = {{ту|Испания}} [[Жоан Лапорта]]
 |директоры = 
 |бас директоры = 
 |жаттықтырушы = {{ту|Испания}} [[Хави]]
 |капитаны = {{ту|Испания}} [[Серхио Бускетс]]
 |рейтингі = '''[[УЕФА]]''' рейтингінде '''6-шы орын'''
 |демеушісі = [[Spotify]]
 |жарыс = [[Футболдан Испания чемпионаты|Ла Лига]]
 |маусым = [[Футболдан Испания чемпионаты 2021/22|2021/22]]
 |орын = '''2-ші орын'''
 |сайты = {{URL|fcbarcelona.com}}
&lt;!-- Форма --&gt;
&lt;!-- негізгі формасы --&gt;
| pattern_la1 = 
| pattern_b1 = _barcelona2223h
| pattern_ra1 = 
| pattern_sh1 = _barcelona2223h
| pattern_so1 = _barcelona2223h
| leftarm1 = 000040
| body1 = 000040
| rightarm1 = 000040
| shorts1 = 000040
| socks1 = 000040
&lt;!-- қонақтық формасы --&gt;
| pattern_la2 = _barcelona2223a
| pattern_b2 = _barcelona2223a
| pattern_ra2 = _barcelona2223a
| pattern_sh2 = _barcelona2223a
| pattern_so2 = _barcelona2223al
| leftarm2 = DEB566
| body2 = DEB566
| rightarm2 = DEB566
| shorts2 = DEB566
| socks2 = DEB566
&lt;!-- резервтік форма --&gt;
| pattern_la3 = _fcbarcelona2122t
| pattern_b3 = _fcbarcelona2122t
| pattern_ra3 = _fcbarcelona2122t
| pattern_sh3 = _fcbarcelona2122t
| pattern_so3 = _fcbarcelona2122t
| leftarm3 = 4055C0
| body3 = 4055C0
| rightarm3 = 4055C0
| shorts3 = 4055C0
| socks3 = 001041
}}
'''&quot;Барселона&quot; футбол клубы''' ([[Испан тілі|исп]]. ''Fútbol Club Barcelona'' және [[Каталан тілі|кат.]] ''Futbol Club Barcelona'') — [[Футболдан Испания чемпионаты|Испания біріншілігінде]] өнер көрсететін, каталондық [[Барселона|Барселона қаласының]] супер клубы. Барселона атауына қоса &quot;Барса&quot; (исп. ''Barça'' және кат. ''Barça'') атымен де әлемге әйгілі футбол клубы.

== Тарихы ==
=== ХХ ғасырда ===
Барселона клубы [[1899 жыл]]ы [[Жоан Гампер]] басқарған швейцариялық, британдық, испандық және каталониялық футболшыларымен құрылған. ФК &quot;Барселонының&quot; фанаттар («кулес» атымен белгілі ) саны 2006 жылың мамырында 140 000 адамға жетті. 

Барселона және Барса атымен кәсіби [[баскетбол]], [[Қол добы|гандбол]], роликтік хоккей және футзал командалары да әлемдік деңгейде өнер көрсетеді.

Испанияның футбол біріншілігін, Ла Лиганының негізін Барселона Мадридтық [[Реал Мадрид|&quot;Реал]]&quot; және Бильбаолық &quot;[[Атлетик Бильбао|Атлетик]]&quot; қалыптастырған болатын.

Барселона Испанияның жоғарғы дивизионынан түспеген үш клубтардың бірі . Мұндай көрсеткішке жеткен басқа екі клуб &quot;[[Реал Мадрид]]&quot; және &quot;[[Атлетик Бильбао]]&quot;. 

Жалпы, клуб тарихында дәуірлеген екі кезең бар, біріншісі — 1988 жылы клубтың тізгінін [[Йохан Кройф]] ұстады да, команда көптеген жүлдені иеленді. 1989 жылы [[УЕФА Кубок иелері кубогы|УЕФА Кубок иелерінің кубогын,]] 1992 жылы [[УЕФА Чемпиондар Лигасы|УЕФА Чемпиондары кубогын]] ұтып алды. Бір қызығы, осы екі финалда да клубтың қарсыласы &quot;[[Сампдория]]&quot; болды. 1992 жылы сондай-ақ УЕФА суперкубогына қол жеткізді. 1990-1994 жыл аралығында төрт рет Испания чемпионы атанды. Осы жылдарда клубта Амор, [[Хосеп Гвардиола|Гвардиола]], Хосе Мария Бакеро, Чики Бегиристайн, Надаль, Эусебио, Гойкоэчеа, [[Георге Хаджи]], [[Рональд Куман|Рональд Куман,]] Микаэль Лаудруп, [[Ромарио]], [[Христо Стоичков]], Хуан Унсуэ секілді футболшылар доп тепті. 

1994/95, 1995/96 жылғы маусымдар &quot;Барселона&quot; үшін көңілдегідей болмады да, Йохан Кройф жаттықтырушылық қызметінен кетті.

=== Жаңа ғасырда ===
Екінші дәуір 2004 жылдары басталды. Бұл кезде клуб тізгінін тағы бір нидерландтық маман [[Франк Райкаард]] ұстады, клубқа [[Роналдиньо]], [[Хенрик Ларссон]], Людовик Жюли, Деку секілді футболшылар келді, және де өз кантерасынан шыққан болашақ жұлдыздары [[Лионель Месси]], [[Хави]], [[Андрес Иньеста]] секілді футболшылар жетіліп келе жатты. Клуб 2005, 2006 жылдары Испания чемпионы атанды, [[УЕФА Чемпиондар Лигасы 2005/06|УЕФА Чемпиондар Лигасында]] топ жарды. 

2006/07 жылы &quot;Барса&quot; ең бай клубтар тізімін анықтау кезеінде үшінші орын иеленді.  Оның жылдық табысы - 291,1 млн евроны құрады. Алдыңғы екі орында Мадридтік &quot;Реал&quot; Және &quot;Манчестер Юнайтед&quot; орналасты.

2006/07, 2007/08 жылдары &quot;Барселона&quot; онша ойнай алмады да, 2008 жылы жазда бапкер боп [[Хосеп Гвардиола]] келді. Бұл кезде клубтан [[Деку|Деку,]] [[Роналдиньо]], [[Джанлука Дзамбротта|Дзамбротта]], [[Лилиан Тюрам|Тюрам]] секілді футболшылар кетіп, құрам едәуір жаңарған-ды, сондай-ақ 2007 жылы жазда &quot;Арсеналдан&quot; [[Тьерри Анри]] келді. Оның үстіне [[Серхио Бускетс]], [[Лионель Месси]], [[Педро Родригес|Педро]] секілді футболшылар жетіліп келе жатты. Алғашқы маусымда-ақ Гвардиола жүлде біткеннің бәрін ұтты — Испания чемпионаты, [[УЕФА Чемпиондар Лигасы 2008/09|УЕФА Чемпиондар Лигасы]], Испания кубогы. 2009/10 жылғы маусым да сәтті басталды, Испания суперкубогы мен УЕФА Суперкубогы олжаланды. Сол жылы қыста [[Футболдан клубтар арасындағы әлем біріншілігі 2009|клубтар арасындағы әлем чемпионатында]] топ жарды.  

2011 жылы Гвардиола екінші рет УЕФА Чемпиондар лигасы мен Клубтар арасындағы әлем біріншілікті және УЕФА Суперкубогын ұтты. 

2012 жылы жазда Гвардиола кетті де, клуб шамалы бәсең тартты. 2013 жылы жазда [[Неймар|Неймардың]] клубқа келуі де қайта бұрынғы биігіне шығуына көмектеспеді. Тек 2014/15 жылғ маусымның басында клубқа бапкер боп [[Луис Энрике]] келді де, 2015 жылы тағы требл жасады: УЕФА Чемпиодар Лигасын, Испания чемпионатын, Испания кубогын ұтты. 

2017 жылы клубқа бапкер боп [[Эрнесто Вальверде]] келді. Осы жылы жазда [[Неймар]] клубтан кетті. Соған қарамастан клуб 2017/18, 2018/19 жылдары қатарынан екі рет  Испания чемпионы атанды. 2020 жылы [[Футболдан Испания суперкубогы 2019/20|Испания суперкубогында]] клуб жартылай финалда &quot;[[Атлетико Мадрид|Атлетико Мадридтен]]&quot; ұтылып қалды да, артынша Вальверде қызметтен босатылды. Орнына 13 қаңтарда [[Кике Сетьен]] келді. 2019/20 жылғы маусымда клуб Испания чемпионатында екінші орында қалды, Чемпиондар лигасының ширек финалында &quot;Бавариядан&quot; 2:8 есебімен ойсырай ұтылып, Кике Сетьеннің орнына [[Рональд Куман]] бас бапкер болды. Осыдан кейін командада буын алмасу жүріп жатыр. Клубтың жағдайыда күрт нашарлап кетті. 

2021 жылы 1 шілдеде клубтың көпжылдық жетекші ойыншысы [[Лионель Месси]] командадан кетті. Сол жылы күзде Рональд Куман Райо Валекано клубынан 1:0 есебімен ұтылып қалған соң клубтан қуылды. Куман қызметінен кеткеннен кейін [[Хави]] бас бапкер болып тағайындалды. 

==Камп Ноу стадионы==
{{main|Камп Ноу}}

Клубтың негізгі ойнайтын алаңы — [[Камп Ноу]] стадионы, Еуропадағы сыйымдылығы жағынан ең үлкен футбол стадионы. Стадионның ресми ашылуы 1957 жылдың 24 қыркүйегінде өтті. 1957 жылы ашылғаннан бері стадион Каталан футбол клубына тиесілі болды және алдымен Estadi del FC Barcelona (Барселона ФК стадионы) деп аталды, соған қарамастан ол Камп Ноу деп атап кеткен. Ресми түрде ол өзінің қазіргі атауын 2000 жылы алды. &quot;Камп Ноу&quot; - бұл Испаниядағы ғана емес, бүкіл Еуропадағы ең үлкен стадион: сыйымдылығы 99,354 көрермен. 

&quot;Камп Ноу&quot; бірнеше рет қайта құрылды. Бұл алғаш рет 1981 жылы болды: стадион Испанияда өткен 1982 жылғы Әлем кубогының матчтарын өткізу үшін кеңейтілді; &quot;Камп Ноу&quot; сыйымдылығы 120 000 көрерменге дейін ұлғайтылды. Екінші қайта құру 1998 жылы УЕФА-ның барлық орындар орындықтармен қамтамасыз етілуі керек деген жаңа ережелерді енгізуіне байланысты жүзеге асырылды. Стадион мүмкіндігінше көп орынды сақтап қалуы үшін көгалдардың деңгейін төмендетуге тура келді. Қазіргі уақытта стадионның сыйымдылығы 99 354 көрерменді құрайды. Футбол алаңының көлемі-105x68 метр. 

&quot;Камп Ноу&quot; - УЕФА бес жұлдызды бағалайтын бірнеше еуропалық стадиондардың бірі. 

Стадион аумағында Барселона ФК ресми қызметкерлер орталығы, басшылық Кеңсесі және Каталониядағы ең көп баратын мұражай болып табылатын футбол клубының мұражайы орналасқан. Бұдан басқа,&quot; Камп Ноу &quot;— бұл кешеннің негізгі бөлігі, оған&quot; Мини-эстади &quot;(исп. Mini estadi) — клубтың спорт мектебінің командалары жаттығатын жиырма мыңдық стадион,&quot; Ла Масия &quot;(исп. La Masía) — клубтың ең жас тәрбиеленушілері тұратын ғимарат және &quot;Көк-анар сарайы&quot; (исп. Palau Blaugrana)-8 000 көрерменге арналған корпус, мұнда клубтың баскетбол, гандбол, хоккей және шағын футбол командалары өнер көрсетеді. 
[[Сурет:Camp Nou aerial (cropped).jpg|нобай|206x206 нүкте|Камп ноу]]
2007 жылдың қыркүйегінде клуб ашылған күнінен бастап елу жылдық құрметіне стадионды қайта құру жобасын қабылдады. Халықаралық байқау ұйымдастырылды, оның барысында әлемнің сәулетшілері өз жобаларын ұсынды. Қазылар алқасының құрамына клуб өкілдері, мемлекеттік әкімшілік және каталан сәулетшілері қауымдастығының мүшелері кірді. 2007 жылдың 18 қыркүйегінде жеңімпаз белгілі болды-ол жаңа Уэмбли стадионын, Мийо Виадукін, Колсерол мұнарасын, Нью-Йорктегі Жаңа сауда орталығын салумен танымал болған ағылшын Фостерлері мен серіктестері болды. Жоба моделі алғаш рет 2007 жылы 22 қыркүйекте өткен Барселона мен Севилья арасындағы матч басталар алдында көпшілік назарына ұсынылды. Бастапқы бюджет 250 миллион еуроны құрады. 

2022 жылы Spotify Барселона серіктесі болғаннан кейін Камп Ноу стадионы келісімге сәйкес 4 жылға атын ауыстырады. 2023/24 жылғы маусымда стадион күрделі жөндеуден өтеді.

== Құрамы ==
''2022 жылғы 15 шілдедегі жағдай бойынша''
{| class=&quot;wikitable&quot;
!№
!Қақпашылар
!Туған күні
!Азаматтығы
|-
|1
|[[Марк-Андре тер Штеген]]
|{{туғанкүні|30|4|1992}}
|{{байрақ|Германия}}
|-
|13
|[[Норберту Мурара Нето|Нето]]
|{{туғанкүні|19|7|1989}}
|{{байрақ|Бразилия}}
|-
!№
!Қорғаушылар
!Туған күні
!Азаматтығы
|-
|2
|[[Сержиньо Дест]]
|{{туғанкүні|3|11|2000}}
|{{байрақ|АҚШ}}
|-
|3
|[[Жерар Пике]]
|{{туғанкүні|2|2|1987}}
|{{байрақ|Испания}}
|-
|4
|[[Рональд Араухо]]
|{{туғанкүні|7|3|1999}}
|{{байрақ|Уругвай}}
|-
|18
|[[Жорди Альба]]
|{{туғанкүні|21|3|1989}}
|{{байрақ|Испания}}
|-
|20
|[[Серхи Роберто]]
|{{туғанкүні|7|2|1992}}
|{{байрақ|Испания}}
|-
|22
|[[Оскар Мингеса]]
|{{туғанкүні|13|5|1999}}
|{{байрақ|Испания}}
|-
|23
|[[Самюэль Юмтити|Самюэль Умтити]]
|{{туғанкүні|14|11|1993}}
|{{байрақ|Франция}}
|-
|24
|[[Эрик Гарсия]]
|{{туғанкүні|9|1|2001}}
|{{байрақ|Испания}}
|-
|24
|[[Алехандро Бальде]]
|{{туғанкүні|18|10|2003}}
|{{байрақ|Испания}}
|-
|—
|[[Андреас Кристенсен]]
|{{туғанкүні|10|4|1996}}
|{{байрақ|Дания}}
|-
!№
!Жартылай қорғаушылар
!Туған күні
!Азаматтығы
|-
|5
|[[Серхио Бускетс]]
|{{туғанкүні|16|7|1988}}
|{{байрақ|Испания}}
|-
|6
|[[Рики Пуч]]
|{{туғанкүні|13|8|1999}}
|{{байрақ|Испания}}
|-
|14
|[[Нико Гонсалес]]
|{{туғанкүні|3|1|2002}}
|{{байрақ|Испания}}
|-
|16
|[[Педри]]
|{{туғанкүні|25|11|2002}}
|{{байрақ|Испания}}
|-
|21
|[[Френки де Йонг]]
|{{туғанкүні|12|5|1997}}
|{{байрақ|Нидерланд}}
|-
|30
|[[Гави (футболшы)|Гави]]
|{{туғанкүні|5|8|2004}}
|{{байрақ|Испания}}
|-
|—
|[[Франк Кессье]]
|{{туғанкүні|19|12|1996}}
|{{байрақ|Кот-д’Ивуар}} 
|-
!№
!Шабуылшылар
!Туған күні
!Азаматтығы
|-
|9
|[[Мемфис Депай]]
|{{туғанкүні|13|2|1994}}
|{{байрақ|Нидерланд}}
|-
|10
|[[Ансу Фати]]
|{{туғанкүні|31|10|2002}}
|{{байрақ|Испания}}
|-
|12
|[[Мартин Брейтуэйт]]
|{{туғанкүні|5|6|1991}}
|{{байрақ|Дания}}
|-
|19
|[[Ферран Торрес]]
|{{туғанкүні|29|2|2000}}
|{{байрақ|Испания}}
|-
|25
|[[Пьер-Эмерик Обамеянг]]
|{{туғанкүні|18|6|1989}}
|{{байрақ|Габон}}
|-
|33
|[[Абде Эззалзули]]
|{{туғанкүні|17|12|2001}}
|{{байрақ|Марокко}}
|-
|—
|[[Роберт Левандовский]] 
|{{туғанкүні|21|08|1988}} 
|{{байрақ|Польша}} 
|-
|— 
|[[Рафинья (футболшы, 1996)|Рафинья]]
|{{туғанкүні|14|12|1996}} 
|{{байрақ|Бразилия}}
|-
|— 
|[[Усман  Дембеле]] 
|{{туғанкүні|15|06|1996}} 
|{{байрақ|Франция}} 
|-
|}

== Атақты бапкерлері ==
{{main|Барселона футбол клубының Бас бапкерлер тізімі}}

{| class=&quot;wikitable&quot;
|-
! # !! Жылдар  !! Аты-жөні  !! Азаматтығы !!Жетістіктері 
|-
| 1.||1987 — 1988||[[Луис Арагонес]]|| {{Flag|Испания}} ||Король Кубогы (1)
|-
| 2. ||1988 — 1996||[[Йохан Кройф|Йохан Круифф]]||{{flag|Нидерланд}}||Ла Лигa чемпионы (4), Король Кубогы (1), Суперкубак (1), Еуропа Чемпионлар Кубогы (1), Кубок иелерінің кубогы (1),  УЕФА Суперкубогы (1)
|-
| 3. ||1996 — 1997||[[Бобби Робсон]] || {{Байрақ|Англия}}||Король Кубогы (1),  Суперкубок (2), Кубок иелерінің кубогы (1)
|-
| 4. ||1997 — 2000, 
2002 — 2003
|[[Луи ван Галь|Луи Ван галь]]||{{байрақ|Нидерланд}} ||Ла Лигa чемпионы (2), Испания Кубогы (1)
|-
| 5. ||2003 — 2008||[[Франк Райкаард]] ||{{байрақ|Нидерланд}} ||Ла Лигa чемпионы (2), Суперкубок (2), [[Сурет:500px-UEFA Champions League.png|35px]] Чемпиондар лигасы (1)
|-
| 6. ||2008 — 2012||[[Хосеп Гвардиола]] ||{{Flag|Испания}}  ||Ла Лигa чемпионы (3), Король Кубогы (2), Суперкубак (3), [[Сурет:500px-UEFA Champions League.png|35px]] Чемпиондар лигасы (2), УЕФА Суперкубогы (2), Әлем клубтарының арасындағы кубак (2)
|}

==Атақты ойыншылары ==
'''Бұл ойыншылар [[Барселона (футбол клубы)|Барселона]] құрамында жеткен жетістіктері'''
=== «Алтын Доп» иегерлері: ===
* {{ту|Испания|1945}} [https://ru.wikipedia.org/wiki/%D0%A1%D1%83%D0%B0%D1%80%D0%B5%D1%81_%D0%9C%D0%B8%D1%80%D0%B0%D0%BC%D0%BE%D0%BD%D1%82%D0%B5%D1%81,_%D0%9B%D1%83%D0%B8%D1%81 Луис Суарес] — '''1960'''
* {{ту|Нидерланд}} [[Йохан Кройф|Йохан Кройф]] — '''1973''', '''1974'''
* {{ту|Болгария}} [[Христо Стоичков|Христо Стоичков]] — '''1994'''
* {{ту|Бразилия}} [[Ривалдо]] — '''1999'''
* {{ту|Бразилия}} [[Роналдиньо]] — '''2005'''
* {{ту|Аргентина}} [[Лионель Месси|Лионель Месси]] — '''2009, 2010, 2011, 2012, 2015, 2019'''

=== «Алтын Бутсы» иегерлері: ===
* {{ту|Бразилия}} [[Роналдо]] — '''1997'''
* {{ту|Аргентина}} [[Лионель Месси|Лионель Месси]] — '''2010, 2012, 2013, 2017, 2018, 2019'''
* {{ту|Уругвай}} [[Луис Суарес|Луис Суарес]] — '''2016'''

=== УЕФА жыл ойыншылары: ===
* {{ту|Бразилия}} [[Роналдиньо]] — '''2005'''
* {{ту|Аргентина}} [[Лионель Месси|Лионель Месси]] — '''2009'''

=== ФИФА жыл ойыншылары: ===
* {{ту|Бразилия}} [[Ромарио]] — '''1994'''
* {{ту|Бразилия}} [[Роналдо]] — '''1996'''
* {{ту|Бразилия}} [[Ривалдо]] — '''1999'''
* {{ту|Бразилия}} [[Роналдиньо]] — '''2004''', '''2005'''
* {{ту|Аргентина}} [[Лионель Месси|Лионель Месси]] — '''2009''', '''2019'''

=== УЕФА жыл бапкерлері: ===
* {{ту|Нидерланд}} [[Франк Райкаард|Франк Райкард]] — '''2005/06'''

=== ФИФА жыл бапкерлері: ===
* {{ту|Испания}} [[Хосеп Гвардиола|Хосеп Гвардиола]] — '''2011'''
* {{ту|Испания}} [[Луис Энрике]] — '''2015'''

=== Еуропадағы үздік ойыншы марапатының иегерлері: ===
* {{ту|Аргентина}} [[Лионель Месси|Лионель Месси]] — '''2011, 2015'''
* {{ту|Испания}} [[Андрес Иньеста|Андрес Иньеста]] — '''2012'''

=== УЕФА Чемпиондар Лигасының сұрмергендері: ===
* {{ту|Нидерланд}} [[Рональд Куман|Рональд Куман]] — '''1993/94'''
* {{ту|Бразилия}} [[Ривалдо]] — '''1999/00'''
* {{ту|Аргентина}} [[Лионель Месси|Лионель Месси]] — '''2008/09''', '''2009/10''', '''2010/11''', '''2011/12''', '''2014/15''', '''2018/19'''
* {{ту|Бразилия}} [[Неймар]] — '''2014/15'''

=== УЕФА Чемпиондар Лигасының ассистенттері: ===
* {{ту|Португалия}} [[Луиш Фигу|Луиш Фигу]] — '''1999/00'''
* {{ту|Бразилия}} [[Роналдиньо]] — '''2005/06'''
* {{ту|Испания}} [[Хави]] — '''2008/09'''
* {{ту|Аргентина}} [[Лионель Месси|Лионель Месси]] — '''2014/15'''
* {{ту|Испания}} [[Андрес Иньеста|Андрес Иньеста]] — '''2014/2015'''
* {{ту|Бразилия}} [[Неймар]] — '''2016/2017'''
* {{ту|Уругвай}} [[Луис Суарес|Луис Суарес]] — '''2018/2019'''

=== Клубтық әлем чемпионатының «Алтын доп» иегерлері: ===
* {{ту|Португалия}} [[Деку]]  — '''2006'''
* {{ту|Аргентина}} [[Лионель Месси|Лионель Месси]] — '''2009''', '''2011'''
* {{ту|Уругвай}} [[Луис Суарес|Луис Суарес]] — '''2015'''

=== Клубтық әлем чемпионатының сұрмергендері: ===
* {{ту|Аргентина}} [[Лионель Месси|Лионель Месси]] — '''2011'''
* {{ту|Бразилия}} [[Адриано Коррея Кларо|Адриано]] — '''2011'''
* {{ту|Уругвай}} [[Луис Суарес|Луис Суарес]] — '''2015'''

=== Әлем чемпионатының үздік ойыншылары: ===
* {{ту|Нидерланд}} [[Йохан Кройф|Йохан Кройф]] — '''1974'''
* {{ту|Бразилия}} [[Ромарио]] — '''1994'''
* {{ту|Аргентина}} [[Лионель Месси|Лионель Месси]] — '''2014'''

=== Еуропа чемпионатының үздік ойыншылары: ===
* {{ту|Испания}} [[Хави]] — '''2008'''
* {{ту|Испания}} [[Андрес Иньеста|Андрес Иньеста]] — '''2012'''

=== Америка кубогының үздік ойыншылары: ===
* {{ту|Бразилия}} [[Роналдо]] — '''1997'''
* {{ту|Бразилия}} [[Ривалдо]] — '''1999'''
* {{ту|Аргентина}} [[Лионель Месси]] — '''2015'''*&lt;ref&gt;жүлдеден бас тартты&lt;/ref&gt;
* {{ту|Аргентина}} [[Лионель Месси]] — '''2021'''

=== Әлем чемпиондары: ===
* {{ту|Бразилия}} [[Ромарио]] — [[Футболдан 1994 жылғы әлем біріншілігі|1994]]
* {{ту|Бразилия}} [[Ривалдо]] — [[Футболдан 2002 жылғы әлем біріншілігі|2002]]
* {{ту|Испания}} [[Виктор Вальдес|Виктор Вальдес]] — [[Футболдан 2010 жылғы әлем біріншілігі|2010]]
* {{ту|Испания}} [[Карлес Пуйоль|Карлес Пуйоль]] — [[Футболдан 2010 жылғы әлем біріншілігі|2010]]
* {{ту|Испания}} [[Жерар Пике|Жерар Пике]] — [[Футболдан 2010 жылғы әлем біріншілігі|2010]]
* {{ту|Испания}} [[Серхио Бускетс|Серхио Бускетс]] — [[Футболдан 2010 жылғы әлем біріншілігі|2010]]
* {{ту|Испания}} [[Хави]] — [[Футболдан 2010 жылғы әлем біріншілігі|2010]]
* {{ту|Испания}} [[Андрес Иньеста|Андрес Иньеста]] — [[Футболдан 2010 жылғы әлем біріншілігі|2010]]
* {{ту|Испания}} [[Педро Родригес|Педро]] — [[Футболдан 2010 жылғы әлем біріншілігі|2010]]
* {{ту|Испания}} [[Давид Вилья|Давид Вилья]] — [[Футболдан 2010 жылғы әлем біріншілігі|2010]]
* {{ту|Франция}} [[Усман Дембеле|Усман Дембеле]] — [[Футболдан 2018 жылғы әлем біріншілігі|2018]]
* {{ту|Франция}} [[Самюэль Юмтити|Самюэль Умтити]] — [[Футболдан 2018 жылғы әлем біріншілігі|2018]]

=== Еуропа чемпиондары: ===
* {{ту|Испания|1945}} [[Ферран Оливелья|Ферран Оливелья]] — [[Футболдан 1964 жылғы Еуропа біріншілігі|1964]]
* {{ту|Испания|1945}} [[Хесус Мария Переда]] — [[Футболдан 1964 жылғы Еуропа біріншілігі|1964]]
* {{ту|Испания|1945}} [[Педро Сабалья|Педро Сабалья]] — [[Футболдан 1964 жылғы Еуропа біріншілігі|1964]]
* {{ту|Испания|1945}} [[Сальвадор Садурни|Сальвадор Садурни]] — [[Футболдан 1964 жылғы Еуропа біріншілігі|1964]]
* {{ту|Испания|1945}} [[Хосеп Фусте]] — [[Футболдан 1964 жылғы Еуропа біріншілігі|1964]]
* {{ту|Испания}} [[Карлес Пуйоль|Карлес Пуйоль]] — [[Футболдан 2008 жылғы Еуропа біріншілігі|2008]]
* {{ту|Испания}} [[Хави]] — [[Футболдан 2008 жылғы Еуропа біріншілігі|2008]], [[Футболдан 2012 жылғы Еуропа біріншілігі|2012]]
* {{ту|Испания}} [[Андрес Иньеста|Андрес Иньеста]] — [[Футболдан 2008 жылғы Еуропа біріншілігі|2008]], [[Футболдан 2012 жылғы Еуропа біріншілігі|2012]]
* {{ту|Испания}} [[Виктор Вальдес|Виктор Вальдес]] — [[Футболдан 2012 жылғы Еуропа біріншілігі|2012]]
* {{ту|Испания}} [[Жерар Пике|Жерар Пике]] — [[Футболдан 2012 жылғы Еуропа біріншілігі|2012]]
* {{ту|Испания}} [[Серхио Бускетс|Серхио Бускетс]] — [[Футболдан 2012 жылғы Еуропа біріншілігі|2012]]
* {{ту|Испания}} [[Франсеск Фабрегас|Франсеск Фабрегас]] — [[Футболдан 2012 жылғы Еуропа біріншілігі|2012]]
* {{ту|Испания}} [[Педро Родригес|Педро]] — [[Футболдан 2012 жылғы Еуропа біріншілігі|2012]]

=== Олимпиада чемпиондары: ===
* {{ту|Испания}} [[Хосеп Гвардиола|Хосеп Гвардиола]] — '''1992'''
* {{ту|Испания}} [[Альберт Феррер|Альберт Феррер]] — '''1992'''
* {{ту|Аргентина}} [[Хавьер Савиола|Хавьер Савиола]] — '''2004'''
* {{ту|Аргентина}} [[Лионель Месси|Лионель Месси]] — '''2008'''
* {{ту|Бразилия}} [[Рафинья (футболшы, 1993)|Рафа Алкантара]] — '''2016'''
* {{ту|Бразилия}} [[Неймар]] — '''2016'''

=== Америка кубогының иегерлері: ===
* {{ту|Бразилия}} [[Джованни Силва де Оливейра|Джованни]] — '''1997'''
* {{ту|Бразилия}} [[Роналдо]] — '''1997'''
* {{ту|Бразилия}} [[Ривалдо]] — '''1999'''
* {{ту|Чили}} [[Клаудио Браво|Клаудио Браво]] — '''2015''', '''2016'''
* {{ту|Бразилия}} [[Артур Мело|Артур]] — '''2019'''
* {{ту|Бразилия}} [[Филиппе Коутиньо|Коутиньо]] — '''2019'''
* {{ту|Аргентина}} [[Серхио Агуэро]] — '''2021'''

=== Конфедерация кубогының иегерлері: ===
* {{ту|Бразилия}} [[Ривалдо]] — '''1997'''
* {{ту|Бразилия}} [[Роналдиньо]] — '''2005'''
* {{ту|Бразилия}} [[Даниэл Алвес|Даниэл Алвес]] — '''2009''', '''2013'''
* {{ту|Германия}} [[Марк-Андре тер Штеген|Марк Андре Тер Штеген]] — '''2017'''

=== УЕФА Ұлттар лигасының жеңімпаздары:===
* {{ту|Португалия}} [[Нелсон Семеду|Нелсон Семеду]] — '''2019'''

== Жетістіктері ==

=== Ұлттық ===

* '''[[Футболдан Испания чемпионаты|Испания чемпионаты]]'''
** '''Чемпион (26):''' 1929, 1944/45, 1947/48, 1948/49, 1951/52, 1952/53, 1958/59, 1959/60, 1973/74, 1984/85, 1990/91, 1991/92, 1992/93, 1993/94, 1997/98, 1998/99, 2004/05, 2005/06, 2008/09, 2009/10, 2010/11, 2012/13, 2014/15, 2015/16, 2017/18, 2018/19
** '''Вице-чемпион (26):''' 1929/30, 1945/46, 1953/54, 1954/55, 1955/56, 1961/62, 1963/64, 1966/67, 1967/68, 1970/71, 1972/73, 1975/76, 1976/77, 1977/78, 1981/82, 1985/86, 1986/87, 1988/89, 1996/97, 1999/2000, 2002/04, 2006/07, 2011/12, 2013/14, 2016/17, 2019/20
* '''[[Футболдан Испания Кубогы|Испания Кубогы]]''' 
** '''Жеңімпаз (31, рекорд):''' 1910, 1912, 1913, 1920, 1922, 1925, 1926, 1928, 1942, 1951, 1952, 1952/53, 1957, 1958/59, 1962/63, 1967/68, 1970/71, 1977/78, 1980/81, 1982/83, 1987/88, 1989/90, 1996/97, 1997/98, 2008/09, 2011/12, 2014/15, 2015/16, 2016/17, 2017/18, 2020/21
** '''Финалист (12):''' 1902, 1919, 1932, 1936, 1954, 1973/74, 1983/84, 1985/86, 1995/96, 2010/11, 2013/14, 2018/19
* '''[[Футболдан Испания суперкубогы|Испания Суперкубогы]]''' 
** '''Жеңімпаз (13, рекорд):''' 1983, 1991, 1992, 1994, 1996, 2005, 2006, 2009, 2010, 2011, 2013, 2016, 2018
** '''Финалист (10):''' 1985, 1988, 1990, 1993, 1997, 1998, 1999, 2012, 2015, 2017, 2020/21
* '''Лига кубогы'''
** '''Жеңімпаз (2, рекорд):''' 1982/83, 1985/86
* '''Каталония чемпионаты'''
** '''Чемпион (21, рекорд):''' 1904/05, 1908/09, 1909/10, 1910/11, 1912/13, 1915/16, 1918/19, 1919/20, 1920/21, 1921/22, 1923/24, 1924/25, 1925/26, 1926/27, 1927/28, 1929/30, 1930/31, 1931/32, 1934/35, 1935/36, 1937/38
** '''Вице-чемпион (7):''' 1906/07, 1907/08, 1911/12, 1914/15, 1922/23, 1932/33, 1936/37
* '''''Каталония кубогы'''''
** '''Жеңімпаз (8, рекорд):''' 1990/91, 1992/93, 1999/00, 2003/04, 2004/05, 2006/07, 2012/13, 2013/14
** '''Финалист (9):''' 1995/96, 1996/97, 1997/98, 2000/01, 2001/02, 2005/06, 2007/08, 2009/10, 2010/11

=== Халықаралық ===

* '''[[УЕФА Чемпиондар Лигасы|УЕФА Чемпиондар Лигасы]]'''
** '''Жеңімпаз (5):''' 1992, 2006, 2009, 2011, 2015
** '''Финалист (3):''' 1961, 1986, 1994
* '''Жәрмеңкелер кубогы'''
** '''Жеңімпаз (3, рекорд):''' 1955/58, 1958/60, 1965/66
** '''Финалист (1):''' 1961/62
* '''[[УЕФА Кубок иелері кубогы|Кубок иелері кубогы]]'''
** '''Жеңімпаз (4, рекорд):''' 1979, 1982, 1989, 1997
** '''Финалист (2):''' 1969, 1991
* '''[[УЕФА Суперкубогы]]'''
** '''Жеңімпаз (5):''' 1992, 1997, 2009, 2011, 2015
** '''Финалист (4):''' 1979, 1982, 1989, 2006
* '''[[Құрлықаралық кубок]]'''
** '''Финалист (1):''' 1992
* '''[[Футболдан клубтар арасындағы әлем біріншілігі|Клубтар әлем чемпионаты]]'''
** '''Жеңімпаз (3):''' 2009, 2011, 2015
** '''Финалист (1):''' 2006

=== Жолдастық турнирлер ===

* '''Жоан Гампер кубогы'''
** '''Жеңімпаз (44, рекорд):''' 1966, 1967, 1968, 1969, 1971, 1973, 1974, 1975, 1976, 1977, 1979, 1980, 1983, 1984, 1985, 1986, 1988, 1990, 1991, 1992, 1995, 1996, 1997, 1998, 1999, 2000, 2001, 2002, 2003, 2004, 2006, 2007, 2008, 2010, 2011, 2013, 2014, 2015, 2016, 2017, 2018, 2019, 2020, 2021

== Тағы қараңыз ==
* [[Ел класико]]
* [[Барселона — Пари Сен-Жермен футбол матчы (2017)]]

== Дереккөздер ==
&lt;references/&gt;


[[Санат:Испания футбол клубтары]]
[[Санат:Барселона ФК]]
[[Санат:1899 жылы құрылған футбол клубтары]]</text>
      <sha1>bnt1e6nkozvpefy4ltin1unqv80xgf2</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Шәкір Әбенов</title>
    <ns>0</ns>
    <id>25837</id>
    <revision>
      <id>3053749</id>
      <parentid>3024661</parentid>
      <timestamp>2022-07-22T07:44:42Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ерқанат Рыскулбеков</username>
        <id>70798</id>
      </contributor>
      <comment>/* Дереккөздер */[[Санат:КСРО жазушылар одағы мүшелері]]</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5287" xml:space="preserve">'''Шәкір Әбенов'''(азан шақырып қойған аты — ''Мұхаммедшәкһүр'') (01.03.[[1900]], қазіргі [[Шығыс Қазақстан облысы]] [[Абай ауданы (Шығыс Қазақстан облысы)|Абай ауданы]] [[Құндызды (Шығыс Қазақстан облысы)|Құндызды]] ауылы — 23.10.[[1994]] ж., сонда) — [[халық]] ақыны, фольклоршы, сазгер. [[Арғын]] тайпасының [[Тобықты]] руынан шыққан.&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://abaialemi.kz/post/view?id=1543|title=«МЕН НЕ ҚЫЛДЫМ, ЯПЫРМАУ?!»|website=abaialemi.kz|accessdate=2021-02-10}}&lt;/ref&gt;

Мұсылманша сауат ашқан соң, Семейдегі “приходская школада” 3 жыл оқыған. [[Сәкен Сейфуллин|С. Сейфуллин]], [[Ілияс Жансүгіров|І. Жансүгіров]], [[Майлин Бейімбет|Б. Майлиндермен]] жақын таныс болған. [[Сәкен Сейфуллин|Сейфуллинге]] атқосшы болып, ақынмен бірге [[Қазақстан]]ның көп жерлерін аралаған. Әбеновтың халықтық дастанды жаңаша толғаммен жырлаған  “[[Қозы Көрпеш — Баян сұлу]]” поэмасы 1937 ж. “[[Әдебиет және искусство]]” журналында жарияланған соң ақындық атағы шықты. Сол жылы “[[халық жауы]]” атанып, ақыры көрші [[қырғыз]] еліне асып кетеді. 1939 ж. Алматыға қайтып оралып, Жанақ, Сабырбай, [[Түбек]], Дулат, Байкөкше ақындардың әдеби мұраларын алғаш қағаз бетіне түсіріп Қазақстан ғылыми-зерттеу ордаларына тапсырды. [[Маман]]-зерттеушілер Әбеновтың орындауында ондаған ән-күйді нотаға түсірді. 1940 — 41 ж. [[Жамбыл Жабайұлы|Жамбыл]]дың әдеби хатшылық қызметін атқарып жүргенде жалған айыптау негізінде ұсталып, [[Семей]] түрмесіне қамалды. [[Ұлы Отан соғысы]] басталған соң өз еркімен соғысқа аттанып, [[Сталинград]] майданында ауыр жарақат алып, елге қайтып келеді. 
1945 ж. [[саяси қуғындау]] қайта басталып, Әбенов [[Сібір]]ге, Александров абақтысына айдалды. 1955 ж. түрмеден босап, 1961 ж. толықтай ақталды. Абайдың әдеби мектебінің Кеңес дәуіріндегі белді өкілдерінің бірі ретінде танылған. Әбеновтың тарихи-танымдық тақырыптарды қозғаған “Кейпін батыр” (1939), “Таңшебер — Жапал” (1962), “Ортақ арал” (1968), “Қорқыт қобызы”, “Пәрмен”, “Алданған қыз”, “Патша мен байғыз”, “Ана махаббаты”, “Тоқтамыс батыр” атты дастандарды “Шыңғыстау” (1980), “Шыңғыстау сазы” (1985), “Дастандар” (1991) деп аталатын жыр жинақтарына т.б. басылымдарға енген. Айтыс ақыны ретінде кеңінен танымал оның Т. Әміреновпен айтысы “Айтыс” (3-т., 1968) жинағында жарияланады. “Алтай аруы”, “Сары жұлдыз” т.б. 20-дан астам төл ән-күйлері бар.&lt;ref&gt;“ Қазақ әдебиеті. Энциклопедиялық анықтамалық. - Алматы: «Аруна Ltd.» ЖШС, 2010.ISBN 9965-26-096-6&lt;/ref&gt;

Қарт [[шежіреші]], батагөй қария Қазақстанның тұңғыш Президенті [[Назарбаев Нұрсұлтан Әбішұлы|Н.Ә. Назарбаевқа]] ұлттық дәстүрде салтанатты жағдайда халық атынан ақ бата берген (10.12.1991).&lt;ref&gt;Мұхтар Әуезов энциклопедиясы — Алматы, «Атамұра» баспасы, 2011 жыл. ISBN 978-601-282-175-8&lt;/ref&gt;

==Дереккөздер==
&lt;references/&gt;

{{Stub: Қазақ әдебиеті}}


{{Суретсіз мақала}}

[[Санат:1900 жылы туғандар]]
[[Санат:1994 жылы қайтыс болғандар]]
[[Санат:Шығыс Қазақстан облысында туғандар]]
[[Санат:Қазақстан ақындары]]
[[Санат:Қазақ әдебиетін зерттеушілер]]
[[Санат:Ұлы Отан соғысының қатысушылары]]
[[Санат:Қазақстан сазгерлері]]
[[Санат:КСРО жазушылар одағы мүшелері]]</text>
      <sha1>29vukfy3uaukecwxq4iuqj86iw8rxzb</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Тархан</title>
    <ns>0</ns>
    <id>31481</id>
    <revision>
      <id>3053610</id>
      <parentid>2349904</parentid>
      <timestamp>2022-07-21T13:42:16Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>NusrTansj</username>
        <id>121413</id>
      </contributor>
      <minor />
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1889" xml:space="preserve">'''Тархан'''– 1) әскери атақ. 

Түркі-моңғол халықтарында Тархан атауы өте ертеде пайда болып [[ақсүйек | ақсүйектерге]], әскери адамдарға берілген. Бұл дәрежесі жағынан [[хан | ханнан]] кейінгі екінші дәрежелі ақсүйектер. Батырлар да ерекше әскери еңбегі үшін Тархан лауазымын алғаннан кейін салық жинау құқығын иеленген. Қала, уәлаяттарға әкімдікке тағайындалған. Шыңғыс хан атақты әскербасыларға Тархан атағын берген. Олар бас киімдеріне қауырсын (“қылшан тағушылар”) таққан. Шыңғыс хан Тархан, нояндарға ұлыстарды меншікке беріп, Тархан дәрежесін алғандарды 9 жазадан босатқан. [[Ресей]] патшасы да көшпелілердің көне дәстүрі бойынша көрсеткен қызметі үшін қазақ батырларына (мысалы, Есет, [[Жәнібек тархан]]) Тархан атағын берген. 2) Ресей өкіметінің [[Кавказ]], Орта Азия, Қырым хандықтарынан шыққан әйгілі адамдарға берген атағы. Тархан атанғандар алым-салықтан босатылған болатын. 

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}

{{бастама}}
{{Суретсіз мақала}}

==Сілтемелер==
[[Қазақ Энциклопедиясы | &quot;Қазақ Энциклопедиясы&quot;]], 8 том


[[Санат:Әскери шендер]]</text>
      <sha1>8ymqyf75u29opk50vtsu7twus7lh6e0</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Үлкен Тораңғыл</title>
    <ns>0</ns>
    <id>31815</id>
    <revision>
      <id>3053701</id>
      <parentid>2739888</parentid>
      <timestamp>2022-07-22T05:26:32Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Салиха</username>
        <id>17167</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3920" xml:space="preserve">{{Көл
 |Атауы             = Үлкен Тораңғыл
  |Төл атауы        = 
 |Сурет             = 
  |Сурет тақырыбы   = 
 |Координаттары     = 54/2/10/N/68/21/59/E
  |CoordScale       = 
 |Теңiз деңгейiнен биіктігі   = 
 |Ұзындығы       = 10
 |Ені            = 4,9
 |Ауданы         = 42,2
 |Көлемі         = 
 |Жағалау сызығының ұзындығы   = 29,6
 |Тереңдігі   = 5-6
  |Орташа тереңдігі      = 
 |Судың тұздылығы        =
 |Судың мөлдірлігі       = 
 |Суды жинау ауданы      = 2000
  |Құятын өзендер     = Қамысақты/Есіл-Үлкен Тораңғыл
  |Шығатын өзендер    = Басқарасу
 |Ел       = Қазақстан
  |Аймақ     = Солтүстік Қазақстан облысы
  |Аудан     = Есіл ауданы (Солтүстік Қазақстан облысы)
 |Позициялық карта       = 
  |Позициялық карта 1    = Қазақстан Солтүстік Қазақстан облысы 
 |Ортаққордағы санаты    = 
}}
'''Үлкен Тораңғыл''', ''Үлкен Таранкөл'' – [[Есіл]] алабындағы көл.

== Географиялық орны ==
[[Солтүстік Қазақстан облысы]] [[Есіл ауданы (Солтүстік Қазақстан облысы)|Есіл ауданы]]ндағы [[Корнеевка (Солтүстік Қазақстан облысы)|Корнеевка]] және [[Советское (Есіл ауданы)|Советское]] ауылдары жанында.

== Гидрографикасы ==
Аумағы 42,2 км&lt;sup&gt;2&lt;/sup&gt;, ұзындығы 10 км, енді жері 4,9 км, жағалауының ұзындығы 29,6 км. Ең терең жері 5-6 м. Су жиналатын алабының аумағы 2000 км&lt;sup&gt;2&lt;/sup&gt;-дей. Көл түбі құмайтты-саз балшықты. Суы тұщы (0,5-1,0 г/л), кермектілігі 4-6 мг/экв.

== Сипаты ==
Алабының 80%-ы жыртылған. Жағалау бойы құмдауытты, ені 70-00 м.  Мұнда суда гүлдейтін гүлді өсімдіктің 25, балдырдың 5, мүктің бір түрі өседі. Көлде балықтың 21 түрі, олардың ішінде байырғылары мен жерсіндірілгендері ([[пелядь]], рипус, сиг, [[тұқы]], т.б.) бар. Көл ағынды. Батыстан [[Қамысақты]] өзен, солтүстіктен Есіл-Үлкен Тораңғыл каналы келіп құяды. Көлдің шығыс жағынан Басқарасу өзені ағып шығады. Көл суы мал, сонымен қатар егістік, шабындыққа, бау-бақшаны суғаруға пайдаланылады. Көл облыстың балық аулайтын маңызды кәсіпшілігінің бірі саналады. Аумағы жағынан [[Сергеев бөгені]]нен кейінгі 2-орында. Үлкен Тораңғыл ([[Иманбұрлық өзені]]–Питное көлі) суландыру жүйесіне кіреді.&lt;ref&gt;АТАМЕКЕН: Географиялық энциклопедия. / Бас ред. Б.Ө.Жақып. – Алматы: «Қазақ энциклопедиясы», 2011. – 648 бет. ISBN 9965-893-70-5&lt;/ref&gt;

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}

[[Санат:Солтүстік Қазақстан облысы көлдері]]
[[Санат:Есіл ауданы (Солтүстік Қазақстан облысы) көлдері]]
[[Санат:Есіл су алабы]]</text>
      <sha1>05u1mznqcn0iu01hswwzrvhqwys9mo0</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3053702</id>
      <parentid>3053701</parentid>
      <timestamp>2022-07-22T05:27:39Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Салиха</username>
        <id>17167</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3918" xml:space="preserve">{{Көл
 |Атауы             = Үлкен Тораңғыл
  |Төл атауы        = 
 |Сурет             = 
  |Сурет тақырыбы   = 
 |Координаттары     = 54/2/10/N/68/21/59/E
  |CoordScale       = 
 |Теңiз деңгейiнен биіктігі   = 
 |Ұзындығы       = 10
 |Ені            = 4,9
 |Ауданы         = 42,2
 |Көлемі         = 
 |Жағалау сызығының ұзындығы   = 29,6
 |Тереңдігі   = 6
  |Орташа тереңдігі      = 
 |Судың тұздылығы        =
 |Судың мөлдірлігі       = 
 |Суды жинау ауданы      = 2000
  |Құятын өзендер     = Қамысақты/Есіл/Үлкен Тораңғыл
  |Шығатын өзендер    = Басқарасу
 |Ел       = Қазақстан
  |Аймақ     = Солтүстік Қазақстан облысы
  |Аудан     = Есіл ауданы (Солтүстік Қазақстан облысы)
 |Позициялық карта       = 
  |Позициялық карта 1    = Қазақстан Солтүстік Қазақстан облысы 
 |Ортаққордағы санаты    = 
}}
'''Үлкен Тораңғыл''', ''Үлкен Таранкөл'' – [[Есіл]] алабындағы көл.

== Географиялық орны ==
[[Солтүстік Қазақстан облысы]] [[Есіл ауданы (Солтүстік Қазақстан облысы)|Есіл ауданы]]ндағы [[Корнеевка (Солтүстік Қазақстан облысы)|Корнеевка]] және [[Советское (Есіл ауданы)|Советское]] ауылдары жанында.

== Гидрографикасы ==
Аумағы 42,2 км&lt;sup&gt;2&lt;/sup&gt;, ұзындығы 10 км, енді жері 4,9 км, жағалауының ұзындығы 29,6 км. Ең терең жері 5-6 м. Су жиналатын алабының аумағы 2000 км&lt;sup&gt;2&lt;/sup&gt;-дей. Көл түбі құмайтты-саз балшықты. Суы тұщы (0,5-1,0 г/л), кермектілігі 4-6 мг/экв.

== Сипаты ==
Алабының 80%-ы жыртылған. Жағалау бойы құмдауытты, ені 70-00 м.  Мұнда суда гүлдейтін гүлді өсімдіктің 25, балдырдың 5, мүктің бір түрі өседі. Көлде балықтың 21 түрі, олардың ішінде байырғылары мен жерсіндірілгендері ([[пелядь]], рипус, сиг, [[тұқы]], т.б.) бар. Көл ағынды. Батыстан [[Қамысақты]] өзен, солтүстіктен Есіл-Үлкен Тораңғыл каналы келіп құяды. Көлдің шығыс жағынан Басқарасу өзені ағып шығады. Көл суы мал, сонымен қатар егістік, шабындыққа, бау-бақшаны суғаруға пайдаланылады. Көл облыстың балық аулайтын маңызды кәсіпшілігінің бірі саналады. Аумағы жағынан [[Сергеев бөгені]]нен кейінгі 2-орында. Үлкен Тораңғыл ([[Иманбұрлық өзені]]–Питное көлі) суландыру жүйесіне кіреді.&lt;ref&gt;АТАМЕКЕН: Географиялық энциклопедия. / Бас ред. Б.Ө.Жақып. – Алматы: «Қазақ энциклопедиясы», 2011. – 648 бет. ISBN 9965-893-70-5&lt;/ref&gt;

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}

[[Санат:Солтүстік Қазақстан облысы көлдері]]
[[Санат:Есіл ауданы (Солтүстік Қазақстан облысы) көлдері]]
[[Санат:Есіл су алабы]]</text>
      <sha1>t0hoc0c3caj3ep5fn4mlxgyg48rkaiu</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Кенесары үңгірі</title>
    <ns>0</ns>
    <id>33446</id>
    <revision>
      <id>3053627</id>
      <parentid>2530262</parentid>
      <timestamp>2022-07-21T15:33:00Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>JrawX</username>
        <id>99398</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2180" xml:space="preserve">[[Сурет:Kenesary cave.jpg|нобай|Кенесары үңгірі]]
'''Кенесары үңгірі''', [[Көкшетау үңгірі]], [[Бурабай көлі]]нен оңтүстік-батыста 0,5 км жерде, [[Ақмола облысы]]ның [[Бурабай ауданы]] жерінде орналасқан. [[Үңгір]] [[Көкшетау қыраты]]ның [[гранит]]ті сілемінің үгілуінен пайда болған және ол аласа шоқының үстінде жатыр. Үңгірге кіре берістегі қуыстың биіктігі 3 м-дей. Ол екі бөліктен тұрады. Оларды бір-бірімен тар қуыс жалғастырады. Екінші бөліктен сыртқа шығатын ауыз бар. Негізгі үңгір дөңгелек пішінді диаметрі 5 – 6 м, биіктігі 1 – 3 м. Үңгір ішіндегі температураның сыртқы температурадан айырмашылығы 2 – 3°С. Кенесары үңгірі «[[Бурабай]]» курортындағы туристер көп баратын орындардың бірі.&lt;ref&gt;[[Қазақ Энциклопедиясы]]&lt;/ref&gt;

== Аңыз ==
Ауыздан ауызға тараған аңыз бойынша, Хан Абылайдың немересі, Қасым сұлтанның баласы Кенесары бала кезінен атқа мініп, садақпен нысананы дәл көздеуді үйренген. Бурабайдың тоғайлы сай-саласында аңшылыққа шығуды жақсы көріпті. Аңға шығып, қанжығасы майланып қайтқаннан кейін өзінің жасағымен осы үңгірде қонған екен. Сол себепті, ел аузында ол «Кенесары үңгірі» деп аталып кеткен.

== Дереккөздер ==
&lt;references/&gt;

{{wikify}}

{{Суретсіз мақала}}

[[Санат:Көкшетау]]
[[Санат:Қазақстан үңгірлері]]


{{stub}}</text>
      <sha1>esj3gstw0p9dbjxgz5qqs2im620bth7</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Кіші Тобылжан</title>
    <ns>0</ns>
    <id>34052</id>
    <revision>
      <id>3053699</id>
      <parentid>2622190</parentid>
      <timestamp>2022-07-22T05:21:08Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Салиха</username>
        <id>17167</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2541" xml:space="preserve">{{Көл
 |Атауы             = Кіші Тобылжан
  |Төл атауы        = 
 |Сурет             = 
  |Сурет тақырыбы   = 
 |Координаттары     = 52/46/42/N/77/27/32/E
  |CoordScale       = 
 |Теңiз деңгейiнен биіктігі   = 92
 |Ұзындығы       = 7,2
 |Ені            = 2,8
 |Ауданы         = 10,9
 |Көлемі         = 
 |Жағалау сызығының ұзындығы   = 18
 |Тереңдігі   = 
  |Орташа тереңдігі      = 
 |Судың тұздылығы        =
 |Судың мөлдірлігі       = 
 |Суды жинау ауданы      = 
  |Құятын өзендер     = 
  |Шығатын өзендер    = 
 |Ел       = Қазақстан
  |Аймақ     = Павлодар облысы
  |Аудан     = Успен ауданы
 |Позициялық карта       = Қазақстан
  |Позициялық карта 1    = Қазақстан Павлодар облысы
 |Ортаққордағы санаты    = 
}}
'''Кіші Тобылжан''' – [[Ертіс]] алабындағы тұзды [[тұйық көл]]. 

== Географиялық орны ==
[[Павлодар облысы]] [[Успен ауданы]] [[Равнополь (Павлодар облысы)|Равнополь]] ауылының шығысында 10 км жерде орналасқан. Теңіз деңгейінен 92 м биіктікте.

== Гидрографикасы ==
Аумағы 10,9 км&lt;sup&gt;2&lt;/sup&gt;, ұзындығы 7,2 км, енді жері 2,8 км, жағалау бойының ұзындығы 18 км. Жағалауы жайпақ, көбіне сортаңды, оңтүстік батпақты болып келеді. Көктемгі еріген [[қар]] және [[жер асты суы|жер асты сулары]]мен толысады. Қараша айының аяғында суы қатып, сәуірде ериді. Түбі лайлы. Көлден кәсіптік маңызы бар ас тұзы алынады.&lt;ref&gt;АТАМЕКЕН: Географиялық энциклопедия. / Бас ред. Б.Ө.Жақып. – Алматы: «Қазақ энциклопедиясы», 2011. – 648 бет. ISBN 9965-893-70-5&lt;/ref&gt; 

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}

[[Санат:Павлодар облысы көлдері]]
[[Санат:Ертіс су алабы]]
[[Санат:Успен ауданы көлдері]]</text>
      <sha1>biqvcaowojzyd9lltibhy9tadgcqnws</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Айғыржал (тау, Алматы облысы)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>34534</id>
    <revision>
      <id>3053748</id>
      <parentid>3049224</parentid>
      <timestamp>2022-07-22T07:25:30Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Салиха</username>
        <id>17167</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2028" xml:space="preserve">{{Тау
 |Түрі                     = Тау сілемі
 |Атауы                = Айғыржал тауы
  |Шынайы атауы  = 
 |Сурет             =     
  |Сурет ені     = 
  |Сурет атауы                =       
  |lat_dir = |lat_deg =  42|lat_min =54|lat_sec =46 
  |lon_dir = |lon_deg =  79|lon_min =53|lon_sec =40  
  |region                 =  
  |CoordScale             = 
 |Орналасуы            =  {{KAZ}}, [[Алматы облысы]] [[Райымбек ауданы]] 
  |Тау жүйесі         =   [[Қаратау (тау, Райымбек ауданы)|Қаратау жотасы]]
 |Пайда болған кезеңі     =     
 |Аумағы                 =  
  |Ұзындығы                  =  
  |Ені                 =   
 |Ең биік шыңы      = 
  |Биіктігі                 = 2475
 |Карта                   = 
 |Позициялық карта 1     = Қазақстан 
  |ПозКарта 1 ені     = 
  |crosses180             = 
 |Позициялық карта 2     = Қазақстан Алматы облысы 
  |ПозКарта 2 ені     = 
 |Ортаққордағы санаты = 
}}
{{мағына|Айғыржал}}
'''Айғыржал''' – [[Қаратау (тау, Райымбек ауданы)|Қаратау жотасы]]ның оңтүстік-батысында орналасқан тау.

== Географиялық орны ==
[[Алматы облысы]] [[Райымбек ауданы]]ндағы тау. Абсолюттiк биіктігі 2475 м. 

== Жер бедері ==
Тау етегінен ірілі-ұсақты бірнеше өзендер бастау алады. Беткейлері жайпақтау келген.&lt;ref&gt;[[Қазақ энциклопедиясы]]&lt;/ref&gt;

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}
 
[[Санат:Алматы облысы таулары]]
[[Санат:Райымбек ауданы географиясы]]</text>
      <sha1>42pcobqij05allmtpy1qjp41zqdfsi6</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Айғыржал (тау, Қарқаралы ауданы)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>34536</id>
    <revision>
      <id>3053747</id>
      <parentid>2977082</parentid>
      <timestamp>2022-07-22T07:24:41Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Салиха</username>
        <id>17167</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2538" xml:space="preserve">{{Тау
 |Түрі                     = Тау сілемі
 |Атауы                = Айғыржал тауы
  |Шынайы атауы  = 
 |Сурет             =     
  |Сурет ені     = 
  |Сурет атауы                =       
  |lat_dir = |lat_deg = 49|lat_min =  39|lat_sec = 20
  |lon_dir = |lon_deg = 77|lon_min =  05|lon_sec = 05
  |region                 =  
  |CoordScale             = 
 |Орналасуы            =  {{KAZ}}, [[Қарағанды облысы]] [[Қарқаралы ауданы]]ның шығыс шеті
  |Тау жүйесі         =  
 |Пайда болған кезеңі     =  [[Карбон кезеңі|Тас көмір]]   
 |Аумағы                 =  
  |Ұзындығы                  = 2
  |Ені                 =  1
 |Ең биік шыңы      = 
  |Биіктігі                 = 761
 |Карта                   = 
 |Позициялық карта 1     =  Қазақстан
  |ПозКарта 1 ені     = 
  |crosses180             = 
 |Позициялық карта 2     = Қазақстан Қарағанды облысы
  |ПозКарта 2 ені     = 
 |Ортаққордағы санаты = 
}}
{{мағына|Айғыржал}}
'''Айғыржал''' – [[Қарағанды облысы]] [[Қарқаралы ауданы]]ның шығыс шетін ала [[Егіндібұлақ (Қарағанды облысы)|Егіндібұлақ]] ауылының шығысына қарай 50 км жерде орналасқан тау. Абсолюттiк биіктігі 761 м. Ұзындығы 2 км, енді жері 1 км. 

== Жер бедері, геологиясы ==
Солтүстік беткейі тік, түпкі жыныстары жалаңаштанған [[Карбон кезеңі|тас көмір]] дәуірінің [[гранитоидтар]]ынан түзілген.

== Өсімдігі ==
Қызғылт қоңыр топырағында бетеге, қызғылт көде өседі, шоқ-шоқ қараған кездеседі.&lt;ref&gt;Қазақстан табиғаты:Энциклопедия / Бас ред. Б.Ө.Жақып. - Алматы:&quot; Қазақ энциклопедиясы&quot; ЖШС, 2011. Т.З. - 304 бет. ISBN 9965-893-64-0 (Т.З.), ISBN 9965-893-19-5&lt;/ref&gt; 

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}

[[Санат:Қарағанды облысы таулары]]
[[Санат:Қарқаралы ауданы географиясы]]</text>
      <sha1>9q8pfchbpl2x0xvjohe00d1nvgvddw2</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Айғыржал (тау, Ақмола облысы)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>34537</id>
    <revision>
      <id>3053742</id>
      <parentid>2626675</parentid>
      <timestamp>2022-07-22T07:21:49Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Салиха</username>
        <id>17167</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2427" xml:space="preserve">{{Тау
 |Түрі                     = Тау сілемі
 |Атауы                = Айғыржал тауы
  |Шынайы атауы  = 
 |Сурет             =     
  |Сурет ені     = 
  |Сурет атауы                =      
  |lat_dir = |lat_deg =  51|lat_min = 27|lat_sec =04 
  |lon_dir = |lon_deg =  73|lon_min = 39|lon_sec =18  
  |region                 =  
  |CoordScale             = 
 |Орналасуы            =  {{KAZ}}, [[Ақмола облысы]] [[Ерейментау]] қаласынан оңтүстік-шығысқа қарай 40 км жерде
  |Тау жүйесі         =  
 |Пайда болған кезеңі     =    
 |Аумағы                 =  
  |Ұзындығы                  = 9-10
  |Ені                 =  2-3
 |Ең биік шыңы      = 
  |Биіктігі                 = 440
 |Карта                   = 
 |Позициялық карта 1     =  Қазақстан
  |ПозКарта 1 ені     = 
  |crosses180             = 
 |Позициялық карта 2     = Қазақстан Ақмола облысы  
  |ПозКарта 2 ені     = 
 |Ортаққордағы санаты = 
}}
'''Айғыржал''' – [[Өлеңті (өзен, Ертіс алабы)|Өлеңті]] өзенінің сол жағалауында орналасқан тау. 

== Географиялық орны ==
[[Ақмола облысы]] [[Ерейментау]] қаласынан оңтүстік-шығысқа қарай 40 км жерде. Абсолюттк биіктігі 440 м. Оңтүстік-батыстан солтүстік-шығысқа қарай ұзындығы 9 – 10 км, ені 2 – 3 км доға тәріздес созыла орналасқан. 

== Геологиялық құрылымы ==
Эрозия-тектоникалық ыдырау нәтижесінде түзілген аласа таулар қатарына жатады. 

== Жер бедері  ==
Шығысы, батысы мен оңтүстігі жазық, солтүстігі тік жарлы келген. Солтүстік беткейінің баурайында Қызылсор тұзды көлі жатыр.

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}
 
[[Санат:Ақмола облысы таулары]]
[[Санат:Ерейментау ауданы географиясы]]</text>
      <sha1>fexdw4a318jnzehj5e9z0id5ollla57</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3053743</id>
      <parentid>3053742</parentid>
      <timestamp>2022-07-22T07:22:54Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Салиха</username>
        <id>17167</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2645" xml:space="preserve">{{Тау
 |Түрі                     = Тау сілемі
 |Атауы                = Айғыржал тауы
  |Шынайы атауы  = 
 |Сурет             =     
  |Сурет ені     = 
  |Сурет атауы                =      
  |lat_dir = |lat_deg =  51|lat_min = 27|lat_sec =04 
  |lon_dir = |lon_deg =  73|lon_min = 39|lon_sec =18  
  |region                 =  
  |CoordScale             = 
 |Орналасуы            =  {{KAZ}}, [[Ақмола облысы]] [[Ерейментау]] қаласынан оңтүстік-шығысқа қарай 40 км жерде
  |Тау жүйесі         =  
 |Пайда болған кезеңі     =    
 |Аумағы                 =  
  |Ұзындығы                  = 9-10
  |Ені                 =  2-3
 |Ең биік шыңы      = 
  |Биіктігі                 = 440
 |Карта                   = 
 |Позициялық карта 1     =  Қазақстан
  |ПозКарта 1 ені     = 
  |crosses180             = 
 |Позициялық карта 2     = Қазақстан Ақмола облысы  
  |ПозКарта 2 ені     = 
 |Ортаққордағы санаты = 
}}
'''Айғыржал''' – [[Өлеңті (өзен, Ертіс алабы)|Өлеңті]] өзенінің сол жағалауында орналасқан тау. 

== Географиялық орны ==
[[Ақмола облысы]] [[Ерейментау]] қаласынан оңтүстік-шығысқа қарай 40 км жерде. Абсолюттк биіктігі 440 м. Оңтүстік-батыстан солтүстік-шығысқа қарай ұзындығы 9 – 10 км, ені 2 – 3 км доға тәріздес созыла орналасқан. 

== Геологиялық құрылымы ==
Эрозия-тектоникалық ыдырау нәтижесінде түзілген аласа таулар қатарына жатады. 

== Жер бедері  ==
Шығысы, батысы мен оңтүстігі жазық, солтүстігі тік жарлы келген. Солтүстік беткейінің баурайында Қызылсор тұзды көлі жатыр.&lt;ref&gt;АТАМЕКЕН: Географиялық энциклопедия. / Бас ред. Б.Ө.Жақып. – Алматы: «Қазақ энциклопедиясы», 2011. – 648 бет. ISBN 9965-893-70-5&lt;/ref&gt;

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}
 
[[Санат:Ақмола облысы таулары]]
[[Санат:Ерейментау ауданы географиясы]]</text>
      <sha1>80g4divg2f57fdniey65ur37ir65qun</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3053745</id>
      <parentid>3053743</parentid>
      <timestamp>2022-07-22T07:23:28Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Салиха</username>
        <id>17167</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2679" xml:space="preserve">{{Тау
 |Түрі                     = Тау сілемі
 |Атауы                = Айғыржал тауы
  |Шынайы атауы  = 
 |Сурет             =     
  |Сурет ені     = 
  |Сурет атауы                =      
  |lat_dir = |lat_deg =  51|lat_min = 27|lat_sec =04 
  |lon_dir = |lon_deg =  73|lon_min = 39|lon_sec =18  
  |region                 =  
  |CoordScale             = 
 |Орналасуы            =  {{KAZ}}, [[Ақмола облысы]] [[Ерейментау]] қаласынан оңтүстік-шығысқа қарай 40 км жерде
  |Тау жүйесі         =  
 |Пайда болған кезеңі     =    
 |Аумағы                 =  
  |Ұзындығы                  = 9-10
  |Ені                 =  2-3
 |Ең биік шыңы      = 
  |Биіктігі                 = 440
 |Карта                   = 
 |Позициялық карта 1     =  Қазақстан
  |ПозКарта 1 ені     = 
  |crosses180             = 
 |Позициялық карта 2     = Қазақстан Ақмола облысы  
  |ПозКарта 2 ені     = 
 |Ортаққордағы санаты = 
}}
{{мағына|Айғыржал}}
'''Айғыржал''' – [[Өлеңті (өзен, Ертіс алабы)|Өлеңті]] өзенінің сол жағалауында орналасқан тау. 

== Географиялық орны ==
[[Ақмола облысы]] [[Ерейментау]] қаласынан оңтүстік-шығысқа қарай 40 км жерде. Абсолюттк биіктігі 440 м. Оңтүстік-батыстан солтүстік-шығысқа қарай ұзындығы 9 – 10 км, ені 2 – 3 км доға тәріздес созыла орналасқан. 

== Геологиялық құрылымы ==
Эрозия-тектоникалық ыдырау нәтижесінде түзілген аласа таулар қатарына жатады. 

== Жер бедері  ==
Шығысы, батысы мен оңтүстігі жазық, солтүстігі тік жарлы келген. Солтүстік беткейінің баурайында Қызылсор тұзды көлі жатыр.&lt;ref&gt;АТАМЕКЕН: Географиялық энциклопедия. / Бас ред. Б.Ө.Жақып. – Алматы: «Қазақ энциклопедиясы», 2011. – 648 бет. ISBN 9965-893-70-5&lt;/ref&gt;

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}
 
[[Санат:Ақмола облысы таулары]]
[[Санат:Ерейментау ауданы географиясы]]</text>
      <sha1>bu6h5qi10tqrq65ldx9bx5suw27ou5q</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Айғыржал (тау, Жаңаарқа ауданы)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>34538</id>
    <revision>
      <id>3053734</id>
      <parentid>2810286</parentid>
      <timestamp>2022-07-22T07:07:56Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Салиха</username>
        <id>17167</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2654" xml:space="preserve">{{Тау
 |Түрі                     = Тау сілемі
 |Атауы                = Айғыржал тауы
  |Шынайы атауы  = 
 |Сурет             =     
  |Сурет ені     = 
  |Сурет атауы                =    
  |lat_dir = |lat_deg =  48|lat_min =57|lat_sec =18 
  |lon_dir = |lon_deg =  71|lon_min =13|lon_sec =43  
  |region                 =  
  |CoordScale             = 
 |Орналасуы            =  {{KAZ}}, [[Қарағанды облысы]] [[Жаңаарқа ауданы]]
  |Тау жүйесі         =   
 |Пайда болған кезеңі     = [[Карбон кезеңі|тас көмір]], [[протерозой]]  
 |Аумағы                 =  
  |Ұзындығы                  = 30
  |Ені                 =  7
 |Ең биік шыңы      = Омарбек
  |Биіктігі                 = 803
 |Карта                   = 
 |Позициялық карта 1     = Қазақстан 
  |ПозКарта 1 ені     = 
  |crosses180             = 
 |Позициялық карта 2     = Қазақстан Қарағанды облысы 
  |ПозКарта 2 ені     = 
 |Ортаққордағы санаты = 
}}
{{мағына|Айғыржал}}
'''Айғыржал''' – [[Қарағанды облысы]] [[Жаңаарқа ауданы]]ның солтүстігіндегі тау массиві. [[Жаңаарқа]] кентінен солтүстік-батысқа қарай 30 км-ге созылып жатыр, ені 7 км. Ең биік жері 803 м (Омарбек).

== Геологиялық құрылымы ==
Тау массиві [[Карбон кезеңі|тас көмір]] жүйесі мен [[протерозой]]дың гранитті интрузивтерінен түзілген. 

== Жер бедері ==
Беткейлері жайдақ, тегіс болып келеді. Солтүстік беткейінен [[Құланөтпес (өзен)|Құланөтпес]] өзені, оңтүстігінен [[Сарысу өзені|Сарысу]] өзенінің салалары бастау алады. 

== Өсімдігі ==
Қызғылт қоңыр топырағында жусан, боз, бетеге, бұталар өседі. Беткейлері жайылымдыққа, шабындыққа кеңінен пайдаланылады.&lt;ref&gt;Қазақ энциклопедиясы&lt;/ref&gt;

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}
 
[[Санат:Қарағанды облысы таулары]]
[[Санат:Жаңаарқа ауданы географиясы]]</text>
      <sha1>5zw20dr25wkgugwpo5k81nfvj1hivo9</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3053735</id>
      <parentid>3053734</parentid>
      <timestamp>2022-07-22T07:08:32Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Салиха</username>
        <id>17167</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2654" xml:space="preserve">{{Тау
 |Түрі                     = Тау сілемі
 |Атауы                = Айғыржал тауы
  |Шынайы атауы  = 
 |Сурет             =     
  |Сурет ені     = 
  |Сурет атауы                =    
  |lat_dir = |lat_deg =  48|lat_min =57|lat_sec =18 
  |lon_dir = |lon_deg =  71|lon_min =13|lon_sec =43  
  |region                 =  
  |CoordScale             = 
 |Орналасуы            =  {{KAZ}}, [[Қарағанды облысы]] [[Жаңаарқа ауданы]]
  |Тау жүйесі         =   
 |Пайда болған кезеңі     = [[Карбон кезеңі|тас көмір]], [[протерозой]]  
 |Аумағы                 =  
  |Ұзындығы                  = 30
  |Ені                 =  7
 |Ең биік шыңы      = Омарбек
  |Биіктігі                 = 803
 |Карта                   = 
 |Позициялық карта 1     = Қазақстан 
  |ПозКарта 1 ені     = 
  |crosses180             = 
 |Позициялық карта 2     = Қазақстан Қарағанды облысы 
  |ПозКарта 2 ені     = 
 |Ортаққордағы санаты = 
}}
{{мағына|Айғыржал}}
'''Айғыржал''' – [[Қарағанды облысы]] [[Жаңаарқа ауданы]]ның солтүстігіндегі тау массиві. [[Жаңаарқа]] кентінен солтүстік-батысқа қарай 30 км-ге созылып жатыр, ені 7 км. Ең биік жері 803 м (Омарбек).

== Геологиялық құрылымы ==
Тау массиві [[Карбон кезеңі|тас көмір]] жүйесі мен [[протерозой]]дың гранитті интрузивтерінен түзілген. 

== Жер бедері ==
Беткейлері жайдақ, тегіс болып келеді. Солтүстік беткейінен [[Құланөтпес (өзен)|Құланөтпес]] өзені, оңтүстігінен [[Сарысу (өзен)|Сарысу]] өзенінің салалары бастау алады. 

== Өсімдігі ==
Қызғылт қоңыр топырағында жусан, боз, бетеге, бұталар өседі. Беткейлері жайылымдыққа, шабындыққа кеңінен пайдаланылады.&lt;ref&gt;Қазақ энциклопедиясы&lt;/ref&gt;

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}
 
[[Санат:Қарағанды облысы таулары]]
[[Санат:Жаңаарқа ауданы географиясы]]</text>
      <sha1>1an7khzt53rasspp9pfo1mibuh2vbo7</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Араб халифаты</title>
    <ns>0</ns>
    <id>36709</id>
    <redirect title="Халифат" />
    <revision>
      <id>3053775</id>
      <parentid>2529753</parentid>
      <timestamp>2022-07-22T11:17:12Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Malik Nursultan B</username>
        <id>111493</id>
      </contributor>
      <comment>Беттің барлық мағлұматын аластады</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="0" />
      <sha1>phoiac9h4m842xq45sp7s6u21eteeq1</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Үлкен Тобылжан</title>
    <ns>0</ns>
    <id>39594</id>
    <revision>
      <id>3053695</id>
      <parentid>2358912</parentid>
      <timestamp>2022-07-22T05:12:38Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Салиха</username>
        <id>17167</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2156" xml:space="preserve">{{Көл
 |Атауы             =  Үлкен Тобылжан
  |Төл атауы        = 
 |Сурет             = 
  |Сурет тақырыбы   =
 |Координаттары     =  52/43/31/N/77/28/39/E
  |CoordScale       = 
 |Теңiз деңгейiнен биіктігі   = 92,0
 |Ұзындығы       = 7,7
 |Ені            = 2,1
 |Ауданы         = 12,5  
 |Көлемі         = 
 |Жағалау сызығының ұзындығы   = 17,4 
 |Тереңдігі   = 
  |Орташа тереңдігі      = 
 |Судың тұздылығы        =
 |Судың мөлдірлігі       = 
 |Суды жинау ауданы      =  
  |Құятын өзендер     = 
  |Шығатын өзендер    = 
 |Ел       = Қазақстан
  |Аймақ     = Павлодар облысы
  |Аудан     = Успен ауданы
 |Позициялық карта       = Қазақстан
  |Позициялық карта 1    = Қазақстан Павлодар облысы
 |Ортаққордағы санаты    = 
}}
'''Үлкен Тобылжан''' – [[Ертіс]] алабындағы көл. 

== Географиялық орны ==
[[Павлодар облысы]] [[Успен ауданы]] жерінде орналасқан. 

== Гидрографикасы ==
Теңіз деңгейінен 92,0 м. биіктікте. Ауданы 12,5 км&lt;sup&gt;2&lt;/sup&gt;. Ұзындығы 7,7 км, ең енді жері 2,1 км. Жаға сызығы 17,4 км. Жағалауы жайпақ, көбіне сортаңды, шығысы батпақты болып келеді. Көлден кәсіптік маңызы бар шөкпе ас тұзы алынады. Бұл тұзды [[Қазақстан]] және Батыс Сібірдің кейбір аудандары пайдаланады.&lt;ref&gt;&quot;[[Қазақ энциклопедиясы]]&quot;, 9 том&lt;/ref&gt;

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}

[[Санат:Палодар облысы көлдері]]
[[Санат:Ертіс су алабы]]
[[Санат:Успен ауданы географиясы]]</text>
      <sha1>cyezvu6m21a2clbyjp65f0f4rtbvunx</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3053697</id>
      <parentid>3053695</parentid>
      <timestamp>2022-07-22T05:14:22Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Салиха</username>
        <id>17167</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2158" xml:space="preserve">{{Көл
 |Атауы             =  Үлкен Тобылжан
  |Төл атауы        = 
 |Сурет             = 
  |Сурет тақырыбы   =
 |Координаттары     =  52/43/31/N/77/28/39/E
  |CoordScale       = 
 |Теңiз деңгейiнен биіктігі   = 92,0
 |Ұзындығы       = 7,7
 |Ені            = 2,1
 |Ауданы         = 12,5  
 |Көлемі         = 
 |Жағалау сызығының ұзындығы   = 17,4 
 |Тереңдігі   = 
  |Орташа тереңдігі      = 
 |Судың тұздылығы        =
 |Судың мөлдірлігі       = 
 |Суды жинау ауданы      =  
  |Құятын өзендер     = 
  |Шығатын өзендер    = 
 |Ел       = Қазақстан
  |Аймақ     = Павлодар облысы
  |Аудан     = Успен ауданы
 |Позициялық карта       = Қазақстан
  |Позициялық карта 1    = Қазақстан Павлодар облысы
 |Ортаққордағы санаты    = 
}}
'''Үлкен Тобылжан''' – [[Ертіс]] алабындағы көл. 

== Географиялық орны ==
[[Павлодар облысы]] [[Успен ауданы]] жерінде орналасқан. 

== Гидрографикасы ==
Теңіз деңгейінен 92,0 м. биіктікте. Ауданы 12,5 км&lt;sup&gt;2&lt;/sup&gt;. Ұзындығы 7,7 км, ең енді жері 2,1 км. Жаға сызығы 17,4 км. Жағалауы жайпақ, көбіне сортаңды, шығысы батпақты болып келеді. Көлден кәсіптік маңызы бар шөкпе ас тұзы алынады. Бұл тұзды [[Қазақстан]] және Батыс Сібірдің кейбір аудандары пайдаланады.&lt;ref&gt;&quot;[[Қазақ энциклопедиясы]]&quot;, 9 том&lt;/ref&gt;

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}

[[Санат:Павлодар облысы көлдері]]
[[Санат:Ертіс су алабы]]
[[Санат:Успен ауданы географиясы]]</text>
      <sha1>koia9jzsgk01hh67ru5yn81636pdmy1</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Шошқалы (көл)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>47395</id>
    <revision>
      <id>3053706</id>
      <parentid>2757687</parentid>
      <timestamp>2022-07-22T05:44:47Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Салиха</username>
        <id>17167</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3226" xml:space="preserve">{{Көл
 |Атауы             = Шошқалы
  |Төл атауы        = 
 |Сурет             = 
  |Сурет тақырыбы   = 
 |Координаттары     = 52/23/3/N/70/51/10/E
  |CoordScale       = 
 |Теңiз деңгейiнен биіктігі   = 311,9
 |Ұзындығы       = 6,9
 |Ені            = 4,1
 |Ауданы         = 22,08
 |Көлемі         = 
 |Жағалау сызығының ұзындығы   = 
 |Тереңдігі   = 2,2
  |Орташа тереңдігі      = 1,5
 |Судың тұздылығы        =
 |Судың мөлдірлігі       = 
 |Суды жинау ауданы      = 352
  |Құятын өзендер     = 
  |Шығатын өзендер    = 
 |Ел       = Қазақстан
  |Аймақ     = Ақмола облысы
  |Аудан     = Ақкөл ауданы/Біржан сал ауданы
 |Позициялық карта       = Қазақстан
  |Позициялық карта 1    = Қазақстан Ақмола облысы
 |Ортаққордағы санаты    = 
}}
{{мағына|Шошқалы}}
'''Шошқалы''' — [[Ақмола облысы]]ның [[Ақкөл ауданы|Ақкөл]], [[Біржан сал ауданы|Біржан сал]] аудандары аумағындағы ағынсыз көл. [[Баймырза (Ақмола облысы)|Баймырза]] ауылынан оңтүстік-шығыста 6 км жерде орналасқан. Теңіз деңгейінен биіктігі 311,9 м.

== Гидрографикасы ==
Ауданы 22,08 км&lt;sup&gt;2&lt;/sup&gt;, ұзындығы 6,9 км, енді жері 4,1 км, орта тереңдігі 1,5 м, ең терең жері 2,2 м, су жиналатын алабы 352,0 км&lt;sup&gt;2&lt;/sup&gt;. Түбі жайпақ, лайлы, қалыңдығы 0,6 – 0,8 м. Жағасы солтүстік, солтүстік-батыс бөліктерінде жатық, қалған бөліктері тік жарлы, биіктігі 4,5 – 8 м. Көктемде тасып, жазда сабасына түседі, қыста түбіне дейін қатады. Суының минералдылығы көктемде 800 – 1000 мг/л-ден, жазда 1,5 – 2,0 г/л-ге, қыста қатпаған кезде 3 – 5 г/л-ге дейін өзгереді. 

== Жер бедері ==
Алабы белесті жазық, батыс, оңтүстік-батысында ұсақ төбелі. Орталық бөлігі өсімдіктерден таза, ені 0,2 – 0,5 км жағалаулық бөлігін қамыс жайлаған. Суын шаруашылықта пайдаланады.&lt;ref&gt;«Қазақстан»: Ұлттық энциклопедия / Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы «[[Қазақ энциклопедиясы]]» Бас редакциясы, 1998 ISBN 5-89800-123-9, IX том&lt;/ref&gt;

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}

[[Санат:Ақмола облысы көлдері]]
[[Санат:Ақкөл ауданы көлдері]]
[[Санат:Біржан сал ауданы көлдері]]</text>
      <sha1>c7svhx753lw9y4lzq72ndzn4foao2ru</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Шадыралытау</title>
    <ns>0</ns>
    <id>52663</id>
    <revision>
      <id>3053728</id>
      <parentid>2133431</parentid>
      <timestamp>2022-07-22T06:51:14Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Салиха</username>
        <id>17167</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2748" xml:space="preserve">{{Тау
 |Түрі                     = Тау сілемі
 |Атауы                = Шадыралытау 
  |Шынайы атауы  = 
 |Сурет             =     
  |Сурет ені     = 
  |Сурет атауы                =      
  |lat_dir = |lat_deg = |lat_min =|lat_sec =
  |lon_dir = |lon_deg = |lon_min =|lon_sec =  
  |region                 =  
  |CoordScale             = 
 |Орналасуы            =  {{KAZ}}, [[Қарағанды облысы]] [[Ұлытау ауданы]]ның солтүстігі 
  |Тау жүйесі         =    [[Сарыарқа (Солтүстік Қазақ жазығы)|Сарыарқа]]
 |Пайда болған кезеңі     = [[Девон кезеңі]]  
 |Аумағы                 =  
  |Ұзындығы                  = 50
  |Ені                 =  20 
 |Ең биік шыңы      =  
  |Биіктігі                 = 650
 |Карта                   = 
 |Позициялық карта 1     =  Қазақстан
  |ПозКарта 1 ені     = 
  |crosses180             = 
 |Позициялық карта 2     =  Қазақстан Қарағанды облысы
  |ПозКарта 2 ені     = 
 |Ортаққордағы санаты = 
}}
'''Шадыралытау''', Шодыралы – [[Сарыарқа (Солтүстік Қазақ жазығы)|Сарыарқа]]ның орта бөлігіндегі [[Сарысу (өзен)|Сарысу]], [[Құланөтпес]] өзендерінің суайрығы, ұсақ шоқылы тау. 

== Жер бедері ==
Орташа биіктігі теңіз деңгейінен 500 — 600 м; абсолюттік биіктігі 650 м. Ендік бағытта доғаша иіліп 45 – 50 км-ге созылып жатыр, ені 15 – 20 км. Тау бастары бұйратты жұмыр, беткейлері сай-жырамен тілімделген. Аңғарларда шалғын, беткейлерінде жусан өседі. Жайылым ретінде пайдаланылады.

== Геологиялық құрылымы ==
Суайрық бөлігі жоғарғы девонға дейінгі интрузиялық граниттерінен, батыс және шығыс етектері төменгі және орта девон жыныстарынан түзілген.&lt;ref&gt; АТАМЕКЕН: Географиялық энциклопедия. / Бас ред. Б.Ө.Жақып. – Алматы: «Қазақ энциклопедиясы», 2011. – 648 бет. ISBN 9965-893-70-5&lt;/ref&gt;

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}

[[Санат:Қарағанды облысы таулары]]</text>
      <sha1>32xv1bvsx7l618yt5e1r603kdi12sb8</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3053729</id>
      <parentid>3053728</parentid>
      <timestamp>2022-07-22T06:52:08Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Салиха</username>
        <id>17167</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2725" xml:space="preserve">{{Тау
 |Түрі                     = Тау сілемі
 |Атауы                = Шадыралытау 
  |Шынайы атауы  = 
 |Сурет             =     
  |Сурет ені     = 
  |Сурет атауы                =      
  |lat_dir = |lat_deg = |lat_min =|lat_sec =
  |lon_dir = |lon_deg = |lon_min =|lon_sec =  
  |region                 =  
  |CoordScale             = 
 |Орналасуы            =  {{KAZ}}, [[Қарағанды облысы]]   
  |Тау жүйесі         =    [[Сарыарқа (Солтүстік Қазақ жазығы)|Сарыарқа]]
 |Пайда болған кезеңі     = [[Девон кезеңі]]  
 |Аумағы                 =  
  |Ұзындығы                  = 50
  |Ені                 =  20 
 |Ең биік шыңы      =  
  |Биіктігі                 = 650
 |Карта                   = 
 |Позициялық карта 1     =  Қазақстан
  |ПозКарта 1 ені     = 
  |crosses180             = 
 |Позициялық карта 2     =  Қазақстан Қарағанды облысы
  |ПозКарта 2 ені     = 
 |Ортаққордағы санаты = 
}}
'''Шадыралытау''', Шодыралы – [[Сарыарқа (Солтүстік Қазақ жазығы)|Сарыарқа]]ның орта бөлігіндегі [[Сарысу (өзен)|Сарысу]], [[Құланөтпес (өзен)|Құланөтпес]] өзендерінің суайрығы, ұсақ шоқылы тау. 

== Жер бедері ==
Орташа биіктігі теңіз деңгейінен 500 — 600 м; абсолюттік биіктігі 650 м. Ендік бағытта доғаша иіліп 45 – 50 км-ге созылып жатыр, ені 15 – 20 км. Тау бастары бұйратты жұмыр, беткейлері сай-жырамен тілімделген. Аңғарларда шалғын, беткейлерінде жусан өседі. Жайылым ретінде пайдаланылады.

== Геологиялық құрылымы ==
Суайрық бөлігі жоғарғы девонға дейінгі интрузиялық граниттерінен, батыс және шығыс етектері төменгі және орта девон жыныстарынан түзілген.&lt;ref&gt; АТАМЕКЕН: Географиялық энциклопедия. / Бас ред. Б.Ө.Жақып. – Алматы: «Қазақ энциклопедиясы», 2011. – 648 бет. ISBN 9965-893-70-5&lt;/ref&gt;

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}

[[Санат:Қарағанды облысы таулары]]</text>
      <sha1>lpyd964rcrjihf02nk36tyoaslle8cv</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Шағырлышөл</title>
    <ns>0</ns>
    <id>54792</id>
    <revision>
      <id>3053714</id>
      <parentid>2126711</parentid>
      <timestamp>2022-07-22T06:20:33Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Салиха</username>
        <id>17167</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1832" xml:space="preserve">{{Шөл|Атауы=Шағырлышөл|Көлдер=|Позициялық карта=Қазақстан|Ортаққордағы санаты=|Аймақтар=Атырау облысы|Елдер=Қазақстан|CoordScale=|Координаттары= |Жауын-шашын=|Шілдедегі орт. температура=|Қаңтардағы орт. температура=|Орташа жылдық температурасы=|Оазис 1=|Оазистер=|Көл 1=|Канал 1=|Шынайы атауы=|Каналдар=|Өзен 1=|Өзендер=|Ауданы=260|Ені=11|Ұзындығы=37|Теңiз деңгейiнен биіктігі= |Түрі=|Орналасуы=|Карта тақырыбы=|Карта=|Сурет тақырыбы=|Сурет=|Позициялық карта 1=Қазақстан Аьырау облысы}}
'''Шағырлышөл''' – [[Атырау облысы]]ның шығысындағы қырқалы құм. [[Жем (өзен)|Жем]] өзенінің төменгі ағысы мен [[Үстірт (Маңғыстау)|Үстірт]]тің солтүстік аралығында жатыр. 

== Жер бедері ==
Ауданы 260 км&lt;sup&gt;2&lt;/sup&gt;. Ұзындығы 37 км, ені 11 км-ге жетеді. Тұщы грунт су 3 – 8 м тереңдікте кездеседі. Құм төбешіктерінде жусан, изен, теріскен өседі.&lt;ref&gt;АТАМЕКЕН: Географиялық энциклопедия. / Бас ред. Б.Ө.Жақып. – Алматы: «Қазақ энциклопедиясы», 2011. – 648 бет. ISBN 9965-893-70-5&lt;/ref&gt;

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}

[[Санат:Қазақстан құмдары]]
[[Санат:Атырау облысы географиясы]]</text>
      <sha1>r3fvpdpsqf11arhyydmzxbrxo50q35m</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3053715</id>
      <parentid>3053714</parentid>
      <timestamp>2022-07-22T06:21:02Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Салиха</username>
        <id>17167</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1832" xml:space="preserve">{{Шөл|Атауы=Шағырлышөл|Көлдер=|Позициялық карта=Қазақстан|Ортаққордағы санаты=|Аймақтар=Атырау облысы|Елдер=Қазақстан|CoordScale=|Координаттары= |Жауын-шашын=|Шілдедегі орт. температура=|Қаңтардағы орт. температура=|Орташа жылдық температурасы=|Оазис 1=|Оазистер=|Көл 1=|Канал 1=|Шынайы атауы=|Каналдар=|Өзен 1=|Өзендер=|Ауданы=260|Ені=11|Ұзындығы=37|Теңiз деңгейiнен биіктігі= |Түрі=|Орналасуы=|Карта тақырыбы=|Карта=|Сурет тақырыбы=|Сурет=|Позициялық карта 1=Қазақстан Атырау облысы}}
'''Шағырлышөл''' – [[Атырау облысы]]ның шығысындағы қырқалы құм. [[Жем (өзен)|Жем]] өзенінің төменгі ағысы мен [[Үстірт (Маңғыстау)|Үстірт]]тің солтүстік аралығында жатыр. 

== Жер бедері ==
Ауданы 260 км&lt;sup&gt;2&lt;/sup&gt;. Ұзындығы 37 км, ені 11 км-ге жетеді. Тұщы грунт су 3 – 8 м тереңдікте кездеседі. Құм төбешіктерінде жусан, изен, теріскен өседі.&lt;ref&gt;АТАМЕКЕН: Географиялық энциклопедия. / Бас ред. Б.Ө.Жақып. – Алматы: «Қазақ энциклопедиясы», 2011. – 648 бет. ISBN 9965-893-70-5&lt;/ref&gt;

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}

[[Санат:Қазақстан құмдары]]
[[Санат:Атырау облысы географиясы]]</text>
      <sha1>5zwii7kmyj7xbz2har8emukjh0mhwl8</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Досан Тәжіұлы</title>
    <ns>0</ns>
    <id>74599</id>
    <revision>
      <id>3053686</id>
      <parentid>2587497</parentid>
      <timestamp>2022-07-21T21:55:08Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Таир Магзум</username>
        <id>121960</id>
      </contributor>
      <comment>ДОСАН БАТЫРДЫҢ СУРЕТІН САЛАЙЫН ДЕП ЕДІМ</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3875" xml:space="preserve">'''[[Досан батыр|Досан]] Тәжіұлы''' ([[1835]], Маңғыстаудағы [[Бозащы түбегі]]нің [[Жиделі]] деген жері (қазіргі [[Маңғыстау ауданы]], [[Қызан]] ауылы) – [[1876]], [[Форт-Шевченко]] қаласы) – халық батыры, [[Маңғыстау көтерілісі]] басшыларының бірі. 

Досан [[Ресей үкіметі]]нің 1868 жылғы «Уақытша ережесін» әділетсіздік деп бағалап, халықты көтеріліске шығуға үндейді. Онымен бірге [[Иса Тіленбаев]], [[Алғи Жәлімбетов]], [[Тілеуберген Орақов]], [[Шүрен Иманов]], [[Дихан Өтепов]], [[Сүгір Шабаев]]тар халықты көтеріліске бастап шығады. Досан бастаған 400 сарбаз [[Үшауыз]] деген жерде [[Маңғыстау]] приставы подполковник Рукиннің жазалаушы отрядын тас-талқан етіп жеңеді. 1870 жылы сәуірде Досан сарбаздары Фортты қоршап алып, ондағы армян базарын талқандады, саудагерлер мен өндіріс иелерін тұтқындады, Николаевск станциян өртеп, армян слободкасы мен [[Қарағантүп]]тегі маякті қиратты. Кавказдан жіберілген жазалаушы отрядпен Досан сарбаздары кескілескен шайқас жүргізе отырып, [[Хиуа хандығы]]на өтіп кетеді. 1873 жылы Хиуа хандығын бағындыруға жіберілген Ресей әскерлеріне [[Қоңырат]], [[Хожелі]], [[Қарабайлы]] аймағында Досан тұтқиылдан шабуыл жасауды ұйымдастырып отырған. 1873 жылдың күзінде Досан жасағы [[Үстірт]]ке қоныс аударды. 1874 жылы Ресей үкіметінің Аничкин бастаған іздеуші жасағы [[Сам]] құмында отырған Досан ауылын қапыда қоршап алып, жаралы Досан батырды қолға түсіреді. Досан Форт түрмесінде 2 жылдан кейін қаза тапты. Досан батырдың сүйегін туған жері Бозащыға Жанғабыл (халық ақыны Сәттіғұл Жанғабылұлының әкесі) бастаған бір топ азаматтар жеткізген. Мүрдесі сондағы Қаратөбе зиратына қойылған. Досан батырдың ерлігін [[Ақтабан]], [[Бала Ораз]], [[Қашаған]], Қалнияз, Сәттіғұл ақындар жырға қосқан.&lt;ref&gt;[[Маңғыстау энциклопедиясы]], Алматы, 1997&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;«Маңғыстау» энциклопедиясына, Компьютерлік-баспа орталығы, 2007&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;«Қазақ әдебиеті» энциклопедиясы, Алматы, 2001&lt;/ref&gt;


==Тағы қараңыз==
* [[Досан батыр]]

==Дереккөздер==
&lt;references/&gt;

{{Суретсіз мақала}}

[[Санат:1835 жылы туғандар]]
[[Санат:Маңғыстау ауданында туғандар]]
[[Санат:1876 жылы қайтыс болғандар]]
[[Санат:Форт-Шевченкода қайтыс болғандар]]
[[Санат:Қазақ батырлары]]
[[Санат:Ұлт-азаттық қозғалыстардың көсемдері]]</text>
      <sha1>0nlztqvs12u8lrqvhldtvtgjvp6qiq6</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Пшеха</title>
    <ns>0</ns>
    <id>141320</id>
    <revision>
      <id>3053584</id>
      <parentid>3012259</parentid>
      <timestamp>2022-07-21T12:10:58Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Машъал</username>
        <id>107209</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>Машъал [[Чуба]] бетін [[Пшеха]] бетіне жылжытты</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3694" xml:space="preserve">{{Өзен
 |атауы                   = Чуба 
  |шынайы атауы           = 
 |сурет                  = 
  |сурет ені             = 
  |сурет атауы           = 
 |карта                  = 
  |карта ені             = 
  |карта атауы           = 
 |ұзындығы               = 19 
 |су алабының ауданы     = 92,1 
 |су алабы               = [[Белая (Кубань тармағы)|Белая]] 
 |өзендердің су алабы    = Кубань 
 |су шығыны              = 
  |өлшеу орны            = 
 |бастауы                = 
  |бастауының орны        = 
  |бастауының биіктігі    = 
  |s_lat_dir = |s_lat_deg = |s_lat_min = |s_lat_sec = 
  |s_lon_dir = |s_lon_deg = |s_lon_min = |s_lon_sec = 
 |сағасы                 = Пшеха өзенінің сол жағалауынан 125 км қашықтықта 
  |сағасының орны        = 
  |сағасының биіктігі    = 
  |m_lat_dir = |m_lat_deg = |m_lat_min = |m_lat_sec = 
  |m_lon_dir = |m_lon_deg = |m_lon_min = |m_lon_sec = 
 |еңістігі               = 
 |ел                     = [[Ресей]] 
  |аймақ                  = Адыгея Республикасы, Краснодар өлкесі 
 |commons                = 
}}

'''Чуба''' — [[Ресей]]дегі өзен. Адыгея Республикасы, Краснодар өлкесі&lt;ref name='РФГМ'&gt;{{cite journal|title=Ресейлік «Гидротехникалық құрылыстарды және мемлекеттік су кадастрларын» тіркеу орталығы}}&lt;/ref&gt; жер аумақтарынан ағып өтеді. Өзен сағасы Пшеха өзенінің сол жағалауынан 125 км қашықтықта орналасқан.  Өзен ұзындығы 19 км-ді құрайды.

== Су реестрінің мәліметтері ==
[[Ресей мемлекеттік су тізілімі]]нің мәліметі бойынша [[Кубань су алабы өңірі]]не жатады, өзеннің сушаруашылық бөлігі — [[Белая (Кубань тармағы)|Белая]]. Өзен саласы — Сала болмайды, өзен алабы — Кубань&lt;ref name='Ресей МСР'/&gt;.

[[Ресей су ресурстары федералды агенттігі]] дайындаған РФ территориясын сушаруашылығы бойынша аудандастыру жөніндегі геоақпараттық жүйе мәліметтері бойынша&lt;ref name='Ресей МСР'&gt;{{cite web|url=http://textual.ru/gvr/index.php?card=182724|title=РФ мемлекеттік су реестрі: Чуба}}&lt;/ref&gt;:
* Мемлекеттік су реестріндегі су объектісінің коды — 06020001112108100004779
* Гидрологиялық тұрғыдан зерттелу (ГЗ) коды — 108100477
* Су алабының коды — 06.02.00.011
* ГЗ томының нөмірі — 08
* ГЗ бойынша шығарылуы — 1

== Дереккөздер ==
{{reflist}}

== Сыртқы сілтемелер ==
* [http://www.mnr.gov.ru/ Ресей Федерациясы Табиғи ресурстар және экология министрлігі] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20150526193507/http://www.mnr.gov.ru/ |date=2015-05-26 }}

{{Суретсіз мақала}}
{{тексерілмеген өзен}}

[[Санат:Ресей өзендері]]


{{hydro-stub}}</text>
      <sha1>dtsyoe5pelp078ame5hf1rsepxt6k35</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3053588</id>
      <parentid>3053584</parentid>
      <timestamp>2022-07-21T12:12:07Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Машъал</username>
        <id>107209</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3670" xml:space="preserve">{{Өзен
 |атауы                   = Пшеха 
  |шынайы атауы           = 
 |сурет                  = 
  |сурет ені             = 
  |сурет атауы           = 
 |карта                  = 
  |карта ені             = 
  |карта атауы           = 
 |ұзындығы               = 
 |су алабының ауданы     = 
 |су алабы               = [[Белая (Кубань тармағы)|Белая]] 
 |өзендердің су алабы    = Кубань 
 |су шығыны              = 
  |өлшеу орны            = 
 |бастауы                = 
  |бастауының орны        = 
  |бастауының биіктігі    = 
  |s_lat_dir = |s_lat_deg = |s_lat_min = |s_lat_sec = 
  |s_lon_dir = |s_lon_deg = |s_lon_min = |s_lon_sec = 
 |сағасы                 = Белая өзенінің сол жағалауынан
  |сағасының орны        = 
  |сағасының биіктігі    = 
  |m_lat_dir = |m_lat_deg = |m_lat_min = |m_lat_sec = 
  |m_lon_dir = |m_lon_deg = |m_lon_min = |m_lon_sec = 
 |еңістігі               = 
 |ел                     = [[Ресей]] 
  |аймақ                  = Адыгея Республикасы, Краснодар өлкесі 
 |commons                = 
}}

'''Пшеха''' (Чуба) — [[Ресей]]дегі өзен. Адыгея Республикасы, Краснодар өлкесі&lt;ref name='РФГМ'&gt;{{cite journal|title=Ресейлік «Гидротехникалық құрылыстарды және мемлекеттік су кадастрларын» тіркеу орталығы}}&lt;/ref&gt; жер аумақтарынан ағып өтеді. Өзен сағасы Белая өзенінің сол жағалауынан 125 км қашықтықта орналасқан.  Өзен ұзындығы 19 км-ді құрайды.

== Су реестрінің мәліметтері ==
[[Ресей мемлекеттік су тізілімі]]нің мәліметі бойынша [[Кубань су алабы өңірі]]не жатады, өзеннің сушаруашылық бөлігі — [[Белая (Кубань тармағы)|Белая]]. Өзен саласы — Сала болмайды, өзен алабы — Кубань&lt;ref name='Ресей МСР'/&gt;.

[[Ресей су ресурстары федералды агенттігі]] дайындаған РФ территориясын сушаруашылығы бойынша аудандастыру жөніндегі геоақпараттық жүйе мәліметтері бойынша&lt;ref name='Ресей МСР'&gt;{{cite web|url=http://textual.ru/gvr/index.php?card=182724|title=РФ мемлекеттік су реестрі: Чуба}}&lt;/ref&gt;:
* Мемлекеттік су реестріндегі су объектісінің коды — 06020001112108100004779
* Гидрологиялық тұрғыдан зерттелу (ГЗ) коды — 108100477
* Су алабының коды — 06.02.00.011
* ГЗ томының нөмірі — 08
* ГЗ бойынша шығарылуы — 1

== Дереккөздер ==
{{reflist}}

== Сыртқы сілтемелер ==
* [http://www.mnr.gov.ru/ Ресей Федерациясы Табиғи ресурстар және экология министрлігі] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20150526193507/http://www.mnr.gov.ru/ |date=2015-05-26 }}

{{Суретсіз мақала}}
{{тексерілмеген өзен}}

[[Санат:Ресей өзендері]]


{{hydro-stub}}</text>
      <sha1>opuoe1z4r2sl0ag8d8yzm0ys5nzcy60</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Mail.Ru</title>
    <ns>0</ns>
    <id>155504</id>
    <revision>
      <id>3053605</id>
      <parentid>2311948</parentid>
      <timestamp>2022-07-21T13:34:40Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>InternetArchiveBot</username>
        <id>105421</id>
      </contributor>
      <comment>Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.8.8</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="12815" xml:space="preserve">[[File:@MAIL.RU.png|thumb|@MAIL.RU]]
'''Mail.Ru''' – Ресейлік ірі байланыс порталы. Ай сайын оның аудиториясы 50 миллион қатысушыға көбейіп отырады. Ресурсы [[Mail.ru Group]] инвестициялық группасына тиесілі&lt;ref&gt;http://ru.wikipedia.org/wiki/Mail.Ru&lt;/ref&gt;.

==Жобалары==

[[1998 жыл]]ы [[Санкт-Петербург]]тегі кеңсесінде американ DataArt софтверн компаниясында жұмыс істейтін бағдарламашылар веб-сервер поштасы үшін жаңа бағдарламалық қамсыздандыру жүйесін жасайды. Бұл қызметті сынақтан өткізу үшін оны уақытша ғаламтордағы орыс қатысушылары үшін ашық байланысқа түсірген, ал мұндай қызмет түрі кенеттен көпшілікке таныла бастайды.

Порталдың басты қызметі – @mail.ru пошта қызметі. Қолданушылар қолайлығы үшін  пошта жәшігі арқылы іздеу қызметі, мекен-жай кітапшасы, жазбалардың емлесін тексеру, аударма қызметтері, күнделік және  ескерту жүйелері қарастырылған. [[2007 жыл]]дан бастап @mail.ru пошта қызметіндегі пошта жәшігі көлемінде шектеу болмады, яғни қолданушылар ол жерде өздерінің хабарларын сақтай алады.

[[2002 жыл]]дан бастап Mail.ru өзінің пошта қызметтеріндегі спам және вирустарымен күрес жүргізуде. Бұл сала бойынша «ДиалогНаука» (антивирус [[Dr.Web]]), [[«Лаборатория Касперского»]] («Антивирус Касперского») және «Ашманов и партнеры» (Антиспам) компанияларымен серіктес. [[2004 жыл]]дың тамыз айынан бастап Mail.ru хат жолданымындағы сенімділікті тексеру үшін өзінің пошта серверлері жұмысында SPF стандартын қолдана бастады.

[[2002 жыл]]дың көктемінде Mail.ru пошта қызметінде домендер саны ұлғая бастады, сол кезден бастап пошта жәшігіне тіркелу үшін mail.ru доменімен бірге [[inbox.ru]], [[bk.ru]], [[list.ru]] домендерінің қосылуы оңтайлы болды. [[2003 жыл]]ы компания пошта жәшігі өлшемінің шектеуін алып тастағаны туралы мәлімдеп, ақпарат алмасуында өз қолданушыларына толық еркіндік берді.

[[2006 жыл]]дың соңында Яндекс қызметі арқылы құрылған (бұған дейін Mail.ru іздеу қызметін Google қамтамасыз еткен) іздеу қызметі берілуі туралы стратегиялық келісім жасалды. [[2007 жыл]]дың маусым айынан бастап жеке [[GoGo.ru]] іздеу қызметі жүргізілді. [[2009 жыл]]ы 15 желтоқсанда Mail.ru қайтадан [[Google]] іздеу технологиясын қолданатыны мәлім болды.

[[2007 жыл]]ы қазан айында [[Санкт-Санкт-Петербург]], [[Екатеринбург]], [[Новосібір]], [[Самара]], [[Челябі]], [[Киев]] қалаларында түрлі қызмет көрсету кеңселерін ашады.

[[2008 жыл]]дың жазында [[Mamba.ru]]-дың 30%-ы Mail.ru танысу сайты байланысына тиесілі екені мәлім болды. 2009 жылы желтоқсанда Mail.ru [[Astrum Online Entertainment]] компаниясының 100% акциясын сатып алғаны жөнінде мәлімдеп, [[Ресей]]дегі онлайн-көңіл көтеру саласында көшбасшы болады.

[[2010 жыл]]дан бастап Mail.ru іздеу жұмысы қызметінде өздерінің жасаған [[GoGo.ru]] қызметі енгізілді. [[Яндекс]] Mail.ru сайтына іздеу қызметтерін ұсынуды жалғастыру үшін Mail.ru логотипінің жанында Яндекс логотипінің көрсетілуін шарт ретінде ұсынды, бірақ Mail.ru бұл келісімге қарсы шыққаннан кейін Яндекс іздеу қызметін қолдану туралы келісімді ұзартудан бас тартты. Директ Google AdWords ретінде қолданыла бастады.

==Тұтынушылары==

[[МТС]], [[Билайн]], [[МегаФон]], [[Спортмастер]], [[Microsoft]], [[Nokia]], [[Альфа-банк]], [[Nestle]], [[М.видео]], [[RedBull]], [[Apple]], [[Samsung]], [[Alcatel]] және т.б.

==Жабдықтары==

Mail.ru-дың вице-президенті және техникалық директоры [[Владимир Габриелян]]ның айтуы бойынша порталдың қызмет көрсететін сегіз орталығы бар және сервер саны 9000 бірлікті құрайды. Mail.ru-дың техникалық департаментінде жеті жүзден астам маман жұмыс істейді.

==Статистика==
{| class=&quot;infobox&quot; style=&quot;float: right; width: 20em; font-size: 90%; line-height: 1.25em;&quot; cellspacing=&quot;5&quot;
|-
!colspan=&quot;2&quot;|&lt;small&gt;Әр елдердегі сайт беттерін қарау жөніндегі үздік рейтингтер&lt;/small&gt;&lt;ref&gt;[http://www.alexa.com/siteinfo/mail.ru# Сайт статистикасы бойынша үздік рейтингтер Alexa.com 2010 жылдың 26 тамыз айына] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20150315090304/http://www.alexa.com/siteinfo/mail.ru |date=2015-03-15 }}&lt;/ref&gt;
|-
|style=&quot;white-space:nowrap;background-color:#FFBB60;&quot; align=&quot;center&quot;|Ел
|style=&quot;white-space:nowrap;background-color:#40CC40;&quot; align=&quot;center&quot;|Орын
|-
  |{{KAZ}}||1
  |-
  |{{UZB}}||2
  |-
  |{{RUS}}||3
  |-
  |{{UKR}}||4
  |-
  |{{BLR}}||5
  |-
  |{{GER}}||245
  |-
  |{{USA}}||1205
|}

[[2000 жыл]]ы ақпан айында Mail.ru пошта қызметіне тіркелген аккаунттер саны миллионға жетеді. Бұл рекорд ресми түрде тіркеліп, [[Ресейдің Гиннес рекордтар кітабы]]на енгізіледі.
[[2005 жыл]]ы қараша айына дейін Mail.ru сайтында 30 миллион қолданушы және күніне 25 миллион электронды хаттар болды.
[[2008 жыл]]ы компания қаражаты 74,6 млн долларды құрады, таза кірісі 34,3 млн доллар болды.
TNS бойынша 2009 жылы наурызда Mail.ru сайты [[Рунет]]те танымал сайттар арасында екінші орынға ие болды. 2009 жылы мамырда Mail.ru-дың қатысушылар саны шамамен күніне 14 млн-ға жетті. Компания нарықта осы атауымен 2001 жылдың 15 қазанынан бастап жұмыс істейді, осы уақытқа дейін Mail.ru бренді [[Port.ru]] компаниясына тиесілі болған.
[[Alexa.com]] рейтингі бойынша 2001 жылы шілде айының нәтижесінде бұл сайт әлемдегі танымал компаниялар қатарында 33-орыннан көрінді.
Mail.ru-дың Ресейлік портал аудиториясы айына шамамен 27 млн адамды құрайды. Ең танымал қызметтері – пошта (айына 22,7 млн адам), Мой мир@Mail.ru (19,8 млн) және «Одноклассники» (17,3 млн). Сонымен қатар үлкен аудиториясы Mail.ru Агент мессенджері айына 15 миллион адамды құрайды.

==Порталдың басты қызметтері==

Mail.ru порталы өзінің жеке пошта қызметінен бөлек басқа да көптеген интернет-қызметтерді қамтиды.
*Қолданушылардың қарым-қатынасымен байланысты қызмет группасы: [[Mail.ru Агент]] – жедел хат алмасу бағдарламасы, [[Мой Мир@mail.ru]] – әлеуметтік желі, блогохостинг Блоги@mail.ru, Рунеттегі ең белгілі Ответы@mail.ru сұрақ-жауап жүйесі, сонымен қатар файл алмастыру қызметі, фото және бейнехостинг, чаттар және т.б.
*«Тауарлар және қызметтер» қызмет көрсету группасы
*Іздеу қызметтері: Рунетте трафикогенерация бойынша Поиск@mail.ru үшінші орында, фотосурет іздеуқызметі, бейнероликтер, [[Ресей]] қалаларының электронды карталары және т.б.
*ойын-сауық қызметі группасы (Афиша@mail.ru және басқалар)
*Ақпараттық қызмет көрсету группасы (Новости@mail.ru, Hi-Tech@mail.ru, Авто@mail.ru, Леди@mail.ru, Дети@mail.ru, Здоровье@mail.ru және басқалар), сонымен қатар Рейтинг@mail.ru.

==Сын==

[[2009 жыл]]ы 9 сәуірде [[Ресей Федерациясы тергеу комитеті прокуратурасы]]на Мой Мир@mail.ru-дағы әлеуметтік желі қолданушыларының порнография таратқандығы (балалар порнографиясы да), ол модераторлар тарапынан бірден өшіріле қоймай, басқа қолданушыларға тегіс мәлім болғандығына байланысты наразылық білдірген азаматтар тарапынан арыз түседі. Мұндай жағдайды Антон Носик өз тарапынан жанжал коммерциялық тапсырыс болуы мүмкін деп болжайды.

==Қызықты деректер==

Mail.ru қызмет көрсетуінің бар екенін көбісі біле бермейді, өйткені олар аз жарнамаланады. Бұл қызмет көрсетулер ішкі қолданыс үшін жасалынған немесе өңдеу сатысында тұр деп есептелінеді. Мысалдар:
*Pro.mail.ru үшін AJAX оңтайлы болды. AJAX – веб-интерфейс пошта нұсқасы, ол қолайлығымен, жұмысының жеделдігімен және жарнамасының жоқтығымен ерекшеленеді.
*OpenID (openid.mail.ru) – сайттарға кірудің бірыңғай жүйесі, блогтар және форумдар.
*еdu.mail.ru бойынша ұзақ уақыт ішінде жарнамалар мен баннерден бөлек білім беретін порталдар қолданылды. Алайда [[2011 жыл]]дың басында бұл порталға кіру мүмкіндігі жойылды, оның орнына қолданушыларды Mail.ru-дың басты бетіне қайта сілтейді.

==Дереккөздер==
В.А.Аксак Жизнь в сети c @MAil.Ru. Шаг за шагом — М.: Эксмо, 2008. — 416 б. — ISBN 978-5-699-25166-7.

==Дереккөздер==
{{commonscat|Mail.ru}}
{{Үлгі:Әлеуметтік желілер}}
&lt;references/&gt;

{{Суретсіз мақала}}

[[Санат:Бұқаралық ақпарат құралдары]]
[[Санат:Mail.ru]]
[[Санат:Орыс тілді сайттар]]</text>
      <sha1>hfop2r1q794el2yx9ms9qgauozfvbd1</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Александр Шахматов</title>
    <ns>0</ns>
    <id>198466</id>
    <revision>
      <id>3053661</id>
      <parentid>1820599</parentid>
      <timestamp>2022-07-21T19:28:26Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>InternetArchiveBot</username>
        <id>105421</id>
      </contributor>
      <comment>Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.8.8</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="17178" xml:space="preserve">{{Тұлға
 |Есімі = Алексей Александрович Шахматов
 |Шынайы есімі = Алексей Шахматов
 |Сурет = Shakhmatov 1.jpg
 |Сурет ені =
 |Сурет атауы  = 
 |Туылған кездегі есімі =  Алексей Александрович Шахматов
 |Туылған күні = 17 маусым, 1864 жыл
 |Туылған жері = Ресей, Нарва
 |Мансабы = ғалым, лингвист
 |Азаматтығы = 
 |Ұлты = [[орыс]]
 |Қайтыс болған күні = 16 тамыз, 1920 жыл
 |Қайтыс болған жері = [[Санкт-Петербург|Петроград]]
 |Әкесі = [[Александр Шахматов]]
 |Анасы = 
 |Жұбайы = 
 |Балалары = 
 |Марапаттары = 
 |Сайты =  
 |Басқалары = 
 |Commons = 
}}

'''Алексей Александович Шахматов''' (17 маусым,1864|5, Нарва — 16 тамыз, 1920 жыл [[Санкт-Петербург]] (Петроград) — ресейлік танымал филолог және тарихшы, орыс тілінің тарихи тұрғыдан зерттеудің, көне орыс жылнамасы мен әдебиетінің негізін қалаушы ғалым. 
== Өмірдерек ==
Ғалым дворян отбасында Нарва қаласында дүниеге келді. 1883 жылы Мәскеу мемлкеттік университетінің тарих және филилогия факультетіне оқуға түсті. 1884 жылы &quot;Орыс тілін зерттеулерде&quot; ғалымның алғашқы &quot;XIII және XIV  ғасырлардағы новгородтық грамоталадың тілін зерттеу'' атты ғылыми мақаласы жарық көрді. 

Атақты орыс лингвисі  Ф. Ф. Фортунатовтың шәкірті. Ең алғаш ғылыми қауымда А. И. Соболевтің &quot;Прославян тілінің фонемаларының жүйесі&quot; атты магистерлік диссертациясының қоғауында таныла бастады.   Шахматов сол кезеңде ғылыми қауымға танылып қалған Соболевскийдің мәлімдемесіне өте қатаң әрі әділ сын айтып, екі ғалым арасындағы қарым–қатынасты бұзды. Осы кикілжің қарым–қатынас Шахматовтың өмінің соңына дейін сақталып қалған еді.  
1887 жылы ғалым &quot;Жалпыславян тіліндегі екпін мен дыбыс ұзақтығы туралы&quot; тақырыбында диссертация қоғап, университет қабырғасында жұмыс жасап жүріп 1890 жылға таман приват-доцент атағын алды. 
1890 жылдан бастап Алексей Шахматов Мәскеу үниверситетінің қабырғасында орыс тілінің тарихы курсынан дәріс оқиды. Алайда оқытушылық қызметке жаңадан аяқ басқан Шахматов өзінің  ғылымды тастап, Саратовтағы ауылға баратыны туралы филолог–әріптестері үшін күтпеген шешім қабылдады.  Шахматов ұстазы Фортунатовқа Саратовтан жазған хаттарында ғалым өзінің заманауи диқандық шаруашылықты басқаруға қатты қызығып, сол үшін өмірінің барын осы жұмысқа және ауыл халқына  арнайтындығын айтты. 
[[File:Estatua de Mijaíl V. Lomonósov frente al edificio principal de la Universidad Estatal de Moscú.JPG|right|250px|thumb|М.В. Ломоносов атындағы Мәскеу мемлкеттік университеті]]
1891 жылдың  1 шілдесінен бастап Шахматов жер басқармасының бастығы қызметіне ресми түрде кірісе бастады және екі жыл қатарына өзіне тиесілі уездің  шаруашылық жұмысына белсенді қатысты. 1892 жылдың көктемі кезіндегі оба эпидемиясының басталғанда медициналық көмектің ұйымдастырылуын қадағалап, уезге бірнеше мед.бикелер мен фельдшерлерді шақыртты. 
Сол жылы А. А. Шахматов магистерлік диссертация жұмысын қайта жандандырып, 1893 жылы Петербург ғылым академиясының академигі  және орыс тілі бөлімінің төрағасы А. Ф. Бычковтың шақыртуымен академияның адъюнкт дәрежесін алып, ғылыми шығармашылық жұмысқа қайта оралды.&lt;ref&gt;Макаров В. Шахматов Губарёвкада // Волга, 1990 г., № 3&lt;/ref&gt;

1894 жылы магистр дәрежесін алу үшін &quot;Орыс фонетикасы саласындағы зерттеулер&quot; атты жұмысын ғылыми көпшілікке ұсынылып,  орыс тілі мен әдебиетінің докторы жоғарғы дәрежесі беріледі. 

Ғалымның алғашқы зерттеулері диалектология саласында болды. 80-ші жылдар шамасында Архангельск және Олонецк губернияларына арналған екі экспедиция ұйымдастырады.  

Белгілі ғалым–лингвист Я. К. Грот өмірден қайтқаннан соң орыс тілінің алғашқы нормативті сөздігін жасауды өз қолына алды.

== Ғалымның ғылыми дәрежелері мен қызметтері==
1894 жылдан бастап Петербург ғылым академиясының адъюнкті;
1898 жылдан бастап Ғылым академиясының басқарма мүшесі; (академияның 34 жыл өміріндегі ең жас мүшесі).
1899 жылдан бастап Ғылым академиясының толық мүшесі;
1904 жылы Серб ғылым академиясының мүшесі; Прага университетінде философия ғылымдарының докторы; 
1906 жылы — Мемлекеттік кеңестің мүшесі; Орыс жазуының реформалау жөніндегі жұмыстарға қатысқан. Бұл реформа 1917—1918 жылдарды жүзеге асты;
1909 жылы Берлин университетінің философия ғылымдарының докторы;
1910 жылы Петербург университетінің профессоры; Краков университеті ғылым академиясының корреспондент-мүшесі; Витеб архивті ғылыми комиссиясының құрметті мүшесі. &lt;ref name=&quot;h&quot;&gt;{{кітап|аты=Энцыклапедыя гісторыі Беларусі: У 6 т. Т. 2: Беліцк — Гімн|ответственный=Рэдкал.: Б. І. Сачанка і інш|место=Мн.|издательство=БелЭн|год=1994|страниц=537|том=2|isbn=5-85700-142-0|тираж=10&amp;nbsp;000}} (на белор. языке)&lt;/ref&gt; және тағы басқалар.

Ғалым  1920 жылы тамыз айында  Петрогад қаласында жүдеуліктен қайтыс болды. Волков мазарында жерленді. 

Ғалым өлімінен кейін 1925—1927 жылдары  оның көп жағдайда дәстүрлі емес &quot;Орыс тілінің синтаксисі&quot; атты еңбегі жарық көрді. Бұл еңбек Ресейдегі орыс тілінің синтаксисі салсының дамуына әсер етіп, елеулі үлес қосқан дүние. Еңбекте Шахматов орыс тілінің ситаксистік құрылымдарының жүйесін әралуан қырларын танытты. 

Ғалым туралы мемуарларды оның әпкесі — Е. А. Шахматова-Масальская естеліктерді қалдырды.

== Ғылыми үлесі ==
Шахматовтың зерттеулерінен кейін көне Русь тарихы туралы жүргізілген кез келген еңбек ғалымның тұжырымдарына сілтеніп отырды.  Сонымен қатар, ғалым текстология негіздерін ғылым ретінде қалыптастырды. 
Ғалым көне орыс шежіресінің — &quot;Уақытша жылдар повесінің&quot; текстологиялық зерттеулеріне көп көңіл бөлген. Осы жәдігерлікті түрлі нұсқаларының редакцияларын салыстыру барысында Шахматов ертеден бізге жеткен мәтіндерінің көпқабатты және құрылуының бірнеше кезеңдері бар екендігіне көзі жетті. Алғашқы жинақты зерттеу барысында ғалым көптеген сәйкессіздіктерге, логикалық байланыспаған мәселелермен көп ұшырасты. Қорыта келе, А. Шахматов Алғашқы жинақтың түп негізінде  977 –1044 жылдар аралығында жасалған тарихы белгісіз бір шежіре жатыр. Мұны зерттеуші көне шежіре деп атады.&lt;ref&gt;Данилевский И. Н. Уақытша жылдар повесі. Шежірелік мәтіндер деректануының герменевтикалық негіздері, Москва, Аспект-Пресс, 2004 ж.&lt;/ref&gt;

=== Украин тілі бойынша ===
Алексей Шахматов — &quot;Кеше мен бүгінгі күнгі украин халқы&quot; (1916)  атты еңбектің авторларының бірі. &lt;ref name=&quot;озон&quot;&gt;[http://www.ozon.ru/context/detail/id/2763934/ . Кеше мен бүгінгі күнгі украин халқы. Екі томдық]&lt;/ref&gt; Сонымен қатар, Петербург ғылым академиясында &quot;Орыстілді баспасөзді шектеуді болдырмау туралы&quot; декларация жазу ісіне қатысты. &lt;ref name=&quot;болдырмау&quot;&gt;[http://www.ukrstor.com/ukrstor/sokolov_lib-int.html Орыс либералды интеллегенциясы және саяси украинофильділік] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120415220534/http://www.ukrstor.com/ukrstor/sokolov_lib-int.html |date=2012-04-15 }}&lt;/ref&gt; (1905—1906)&lt;ref&gt;[http://www.ras.ru/FStorage/download.aspx?id=aae9c0ba-ceae-4cae-96f4-775bed1b4a53 с. 89]&lt;/ref&gt;, А. Крымский және С. Смаль-Стоцкийдің укарин тілінің грамматикасына толық пікірдің авторы, Б.Гринченконың украин тілінің сөздігі  словарь украинского языка &lt;ref name=&quot;ЕУ&quot;&gt;Юрій Шевельов. Шахматов Алексей // Енциклопедія українознавства (у 10 томах) / Головний редактор Володимир Кубійович. — Париж, Нью-Йорк: «Молоде Життя», 1954—1989&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Тимошенко&quot;&gt;Тимошенко П. О. О. Шахматов про укр. мову // Укр. мова в школі, ч. 4, 1956.&lt;/ref&gt;.

== Еңбектері ==
* ''XIII және XIV  ғасырлардағы новгородтық грамоталадың тілін зерттеу'' (1886)
* ''Нестор шежіресі туралы зерттеулер'' (1890)
* ''Киелі Нестор шығармалары туралы'' (1890)
* ''Орыс фонетикасы саласындағы зерттеулер'' (1893)
* ''Несторовом Житии Феодосия туралы бірер сөз'' (1896)
* ''Уақытша жылдар повесінің көне нұсқалары'' (1897)
* ''Уақытша жылдар повесі шежіресанауының бастапқы нүктесі'' (1897)
* ''Киевск-Печер патеригі және Печер шежіресі'' (1897)
* ''Алғашқы Киевтік шежіре жинағы туралы'' (1897)
* ''Көне орыс шежіре жинақтарының хронологиясы'' (1897)
* ''Eugen Scepkin «Zur Nestorfrage» шығармасы туралы пікір&quot; (1898)
* ''Алғашқы Киевтік шежіре жинағы және оның қайнар көздері'' (1900)
* ''XV ғасырдағы Двин грамоталары туралы зерттеулер'' (1903)
* ''Ермолиндік шежіре және Ростов әміршілік жинағы'' (1904)
* ''Варягтардың міндеті туралы әңгіме (ежелгі скандинавтықтар)'' (1904)
* ''Владимирдің шоқынуы туралы корсундық аңыз'' (1908)
* ''Владимирдің шоқынуы туралы шежірелік деректердің бірі'' (1908)
* ''Көнеорыстық шежірелік жинақтар туралы зерттеулер'' (1908)
* ''Алғашқы Киев жинағы және Нестор шежіресіне алғы сөз'' (1909)
* ''Радзивил шежіре жинағының құрастырылуы туралы мақала''(1913)
* ''Көне славян-кельт қатынасы мәселесі'' (1912)
* ''Нестор шежіресі'' (1913—1914)
* ''Нестор шежіреші'' (1914)
* ''Алғашқы Киевтік шежіре жинағы 1095 ж.''
* ''Қазіргі әдеби тіл очерктері'' (1913)
* ''Орыс тілінің көне заман тарихы туралы'' (1915)
* ''Орыс тілінің тарихы туралы курсқа кіріспе'' (1916)
* ''П. Л. Маштаков шығармасы туралы пікір: «Днепр бассейні өзендерінің тізімі». Академик А. А. Шахматов құрастырған''. Петроград, 1916.
* ''Лужиц тілдері дыбыстарының тарихы туралы мақала'' (1917)
* ''Волга болгарларының тілі туралы мақала'' (1918)
* ''Орыс тілінің синтаксисі'' (1 т. — 1925; 2 т. — 1927)
* ''[http://admgorod.strussa.net/?wiev=145&amp;show Орыс тайпаларының көне тағдырлары (1919)]
* ''XIV—XVI ғасырлардағы орыс шежіре жинақтарына шолу.'' — М.; Л.: 1938.&lt;ref name=&quot;lim&quot;&gt;{{кітап|тақырыбы=Энцыклапедыя літаратуры і мастацтва Беларусі: У 5-і т., Т. 1. А капэла — Габелен|ответственный=Рэдкал.: І. П. Шамякін (гал. рэд.) і інш|баспасы=Петруся Бровки атындағы БелСЭ. |жылы=1984|том=1|беттер саны=727|тираж=10&amp;nbsp;000}}{{ref-be}}&lt;/ref&gt;

== Сілтемелер ==
* [http://feb-web.ru/feb/person/person/feb/shaxmatov.htm?cmd=2&amp;istext=1 Шахматов А. А.: Биография и библиография]
* [http://www.drevnyaya.ru/vyp/2008_3/conf-1.pdf ''А. Поппэ'' А. А. Шахматов және орыс шежіресінің даулы мәселелері] // [[Көне Русь. Медиевистика мәселелері. 2008. № 3 (33). С. 76-85.
== Дереккөздер ==
&lt;references/&gt;http://ru.wikipedia.org
* Шахматовтың жұмыстары Интернет архивтерінде:
** [http://www.archive.org/details/izsliedovaniavo00shakgoog Орыс фонетика саласындағы зерттеулер]
** [http://www.archive.org/details/razyskaniiaodre01shakgoog Көне орыс шежіре жинақтары туралы зерттеулер]
** [http://www.archive.org/details/predisloveknach00shakgoog Алғашқы Киев жинағы және Нестор шежіресіне алғы сөз]</text>
      <sha1>545q2oa5wu7yhovto794vhtv8fqr646</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Эмомали Шәріпұлы Рахмон</title>
    <ns>0</ns>
    <id>204526</id>
    <revision>
      <id>3053641</id>
      <parentid>2934189</parentid>
      <timestamp>2022-07-21T17:57:16Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Malik Nursultan B</username>
        <id>111493</id>
      </contributor>
      <minor />
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="7015" xml:space="preserve">{{Мемлекеттік қайраткер
| түс = президент
| Қазақша есімі        = Эмомали Шәріпұлы Рахмон
| Шынайы есімі   =  {{lang-tg|Эмомалӣ Раҳмон}} &lt;br/&gt; {{lang-fa| امام‌علی رحمان }}
| Суреті           = Emomali Rahmon-1.jpg
| Сурет ені    = 
| Атауы            =
| Титулы              = «Бейбітшілік пен Ұлттық бірліктің негізін салушысы — Елбасы»
| Титулы_2              = [[Тәжікстан]]ның 3-ші [[Тәжікстан президенті|президенті]]
| Ту_2               = Flag of the President of Tajikistan.svg
| Ту2_2              = Coat of arms of Tajikistan .svg
| Басқара бастады_2       = [[16 қараша]] [[1994 жыл]] 
| Басқаруын аяқтады_2        = 
| Ізашары_2     = [[Акбаршо Искандров]]
| Ізбасары_2           = 
| Титулы_3            = Тәжікстан Жоғарғы Кеңес төрағасы
| Ту_3             = Flag of Tajikistan.svg
| Ту2_3            =Coat of arms of Tajikistan 1992-1993.svg
| Басқара бастады_3     = [[27 қараша]] [[1992 жыл]] 
| Басқаруын аяқтады_3      = [[16 қараша]] [[1994 жыл]] 
| Ізашары_3   = [[Акбаршо Искандров]]
| Ізбасары_3         = [[Тәжікстан Меджлиси Оли]] төрағасы ретінде [[Сафарали Раджабов]]
| Титулы_4            = [[Тәжікстан Халық Демократиялық партиясы]]ның басшысы
| Ту_4             =Emblem of Tajikistan.svg
| Ту2_4            = Flag of Tajikistan.svg
| Реті_4             = 
| Басқара бастады_4     = [[10 желтоқсан]] [[1994 жыл]]
| Басқаруын аяқтады_4      =  
| Ізашары_4   = ''лауазым ұйымдастырылды''
| Ізбасары_4         = 
| Туған күні      = 5.10.1952
| Туған жері     = Данғара ауылы, [[Куляб ауданы|Данғара ауданы]], [[Хатлон облысы]], [[Сурет:Flag of Tajik SSR.svg|20px]] [[Тәжік КСР]] (&lt;span style=&quot;font- size:bigger;&quot;&gt;қазіргі [[Тәжікстан]]&lt;/span&gt;), [[КСРО]]
| Қайтыс болған күні        = 
| Қайтыс болған жері       = 
| Жерленді       = 
| Діні       = [[ислам]]
| Әкесі               = Шариф Рахмонов
| Анасы              = Майрам Шарифова
| Жұбайы            = [[Азизмо Асадуллаева]]
| Балалары               = [[Рустам Рахмон]], &lt;br /&gt;[[Сомон Рахмон]], &lt;br /&gt; Фируза Рахмон, &lt;br /&gt; Озода Рахмон, &lt;br /&gt; Рухшона Рахмон, &lt;br /&gt; Тахмина Рахмон, &lt;br /&gt; Парвиза Рахмон, &lt;br /&gt; Зарина Рахмон, &lt;br /&gt; Фарзоба Рахмон
| Партиясы             = [[Тәжікстан Коммунистік партиясы]] (1990–1994)&lt;br&gt;[[Тәжікстан Халық Демократиялық партиясы]] (1994–)
| Білімі        =
| Қолтаңбасы           = 
| Commons            = Emomali Rahmon
| Марапаттары            = 
| Сайты            = [http://www.president.tj www.president.tj]
|Ту=Flag of Tajikistan.svg|Ту2=Emblem of Tajikistan.svg|Басқара бастады=[[25 желтоқсан]] [[2015 жыл]]}}

'''Эмомали Шәріпұлы Рахмон''' ([[5 қазан]] [[1952 жыл]], [[Куляб облысы]], [[Дангара ауданы]], Дангара ауылы) — 1994 жылдан бері [[Тәжікстан|Тәжікстан Республикасының]] 3-ші [[Тәжікстан президенті|Президенті]]. 1998 жыл 18 наурыздан бері [[Тәжікстан парламенті]]нің көбісін алып жатқан [[солшылдар|солшыл]] [[Тәжікстан Халық Демократиялық партиясы]]ның басшысы.

Тәжікстан мемлекеттік университетін бітірген (1982). [[1988 жыл]]ы Дангара ауданында [[ұжымшар]] директоры болды. 1992-94 жылы облыстық атқару комитетінің төрағасы, Тәжікстанның Жоғарғы Кеңесінің төрағасы болды. [[1994 жыл]]дан Тәжікстан Республикасының Президенті. [[1999 жыл]]ы [[26 қыркүйек]]те Тәжікстан Республикасының Конституциясына енгізілген өзгерту мен [[референдум]] нәтижесінде 7 жылдық мерзімге екінші рет Президент болып сайланды.

[[Тәжіктер]] мен [[әлем]]нің парсы тілдес [[халық]]тары форумының төрағасы. [[Ішкі саясат]]та [[азамат соғысы]]нан кейін елде [[бейбітшілік]]ті сақтау, халықтың [[тұрмыс]]тық жағдайын көтеруге, [[сыртқы саясат]]та ол елді [[экономика]]лық тығырықтан алып шығу, [[инвестиция]]лар тарту, Орталық [[Азия]] аймағында шиеленістерді бәсеңдету, [[Ауғанстан]]нан [[Еуропа]]ға жеткізілетін [[есірткі]] жолдарына бірлесе қарсы тұру мәселелеріне баса көңіл бөледі. Осы мақсатта Тәжікстан [[Шанхай Ынтымақтастық Ұйымы|Шанхай Ынтымақтастық ұйымы]] мен [[Еуразия]] экономикалық қауымдастығына мүше болды. [[Қазақстан]]ға ресми сапармен бірнеше рет келген.

Эмомали Рахмонның ұзаққа созылған билігі әлем бақылаушыларымен сынға алынған, оның билігі жиі [[диктатура|диктаторлық]], [[авторитаризм|авторитарлық]] және [[непотизм]] мен [[жемқорлық]]қа толы болып сипатталады. Тәжікстанда Эмомали Рахмонның өзінің [[Жеке басқа табыну|жеке басына табынуы]] бар, елдің билігі толықтай бір адамның қолында.

==Дереккөздер==
{{Дереккөздер}}

{{ТМД елдерінің басшылары}}
{{wikify}}

[[Санат:Тұлғалар]]
[[Санат:Тәжікстан]]
[[Санат:5 қазанда туғандар]]

{{stub}}</text>
      <sha1>581qb0a0rta3p8kib9hf8qj603p7fnn</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ла-Нава</title>
    <ns>0</ns>
    <id>222303</id>
    <revision>
      <id>3053764</id>
      <parentid>1831027</parentid>
      <timestamp>2022-07-22T10:19:17Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>B25es</username>
        <id>13662</id>
      </contributor>
      <comment>#NMESF Photo</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4084" xml:space="preserve">{{Елді мекен
 |статусы                 = муниципалитет 
 |қазақша атауы           = Ла-Нава 
 |шынайы атауы            = La Nava 
 |сурет                   =Iglesia de Nuestra Señora de Gracia, La Nava 01.jpg  
 |жағдайы                 = 
 |ел                      = Испания 
 |елтаңба                 = Escudo de la Nava.svg 
 |ту                      = Flag of La Nava Spain.svg 
 |елтаңба сипаттамасы     = 
 |ту сипаттамасы          = 
 |елтаңба ені             = 
 |ту ені                  = 
  |lat_dir=N |lat_deg=37 |lat_min=58 |lat_sec=0 
  |lon_dir=W |lon_deg=6 |lon_min=32 |lon_sec=0 
  |CoordAddon             = 
  |CoordScale             = 
 |шекара түрі             = 
 |кестедегі шекара        = 
 |ел картасының өлшемi    = 
 |аймақ картасының өлшемi = 
 |аудан картасының өлшемi = 
 |аймақ түрі              = Испания әкімшілік бөлінісі{{!}}Автономды бірлестігі 
 |аймағы                  = Андалусия 
 |кестедегі аймақ         = Андалусия 
 |аудан түрі              = Испания провинциялары{{!}}Провинциясы 
 |ауданы                  = Уэльва (провинция){{!}}Уэльва 
 |кестедегі аудан         = 
 |қауым түрі              = Комарка (Испания){{!}}Ауданы
 |қауым                   = Сьерра-де-Уэльва (комарка){{!}}Сьерра-де-Уэльва
 |кестедегі қауым         = 
 |ішкі бөлінісі           = 
 |басшының түрi           = Мэр{{!}}Мэрі
 |басшысы                  =  
 |құрылған уақыты         = 
 |алғашқы дерек           = 
 |бұрынғы атаулары        = 
 |статус алуы             = 
 |жер аумағы              = 62 
 |биiктiктiң түрi         = Биіктігі 
 |орталығының биiктігі    = 418 
 |климаты                 = 
 |ресми тілі              = 
  |тұрғыны                = 327 
  |санақ жылы             = 2010 
  |тығыздығы              = 4,4 
  |шоғырлануы             = 
  |ұлттық құрамы          = 
  |конфессионалдық құрамы = 
  |этнохороним            = Navenses , Navinos 
 |уақыт белдеуі           = +1 
 |DST                     = бар 
 |телефон коды            =  
 |пошта индексі           = 21294 
 |пошта индекстері        = 
 |автомобиль коды         = 
 |идентификатор түрі      = 
 |сандық идентификаторы   = 
 |ортаққордағы санаты     =  
 |сайты                   =  
 |сайт тілі               = es 
}} 
'''Ла-Нава''' ({{lang-es|La Nava}}) — [[Испания]]дағы [[муниципалитет]]. [[Андалусия]] автономды бірлестігіне қарасты [[Уэльва (провинция)|Уэльва]] провинциясының құрамына кіреді. Муниципалитет [[Сьерра-де-Уэльва (комарка)|Сьерра-де-Уэльва]] ауданында ([[Комарка (Испания)|комарка]]) орналасқан.

[[2010 жыл]]ғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 327 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 62 км² шамасында. Провинцияның әкімшілік орталығына дейінгі қашықтығы — 120 км.


== Сыртқы сілтемелер ==
* 

{{Сьерра-де-Уэльва ауданы муниципалитеттері}}
{{spain-geo-stub}}

[[Санат:Уэльва елді мекендері]]</text>
      <sha1>fe7rln88ccei8yph8ynbjuhg4l41jl7</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Саламеа-ла-Реаль</title>
    <ns>0</ns>
    <id>222323</id>
    <revision>
      <id>3053766</id>
      <parentid>1831270</parentid>
      <timestamp>2022-07-22T10:24:47Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>B25es</username>
        <id>13662</id>
      </contributor>
      <comment>#NMESF Photo</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4035" xml:space="preserve">{{Елді мекен
 |статусы                 = қала 
 |қазақша атауы           = Саламеа-ла-Реаль 
 |шынайы атауы            = Zalamea la Real 
 |сурет                   =Zalamea la Real 183.jpg  
 |жағдайы                 = 
 |ел                      = Испания 
 |елтаңба                 = Escudo Zalamea la Real.svg 
 |ту                      = Zalamea la Real Spain.svg 
 |елтаңба сипаттамасы     = 
 |ту сипаттамасы          = 
 |елтаңба ені             = 
 |ту ені                  = 
  |lat_dir=N |lat_deg=37 |lat_min=41 |lat_sec=0 
  |lon_dir=W |lon_deg=6 |lon_min=39 |lon_sec=0 
  |CoordAddon             = 
  |CoordScale             = 
 |шекара түрі             = 
 |кестедегі шекара        = 
 |ел картасының өлшемi    = 
 |аймақ картасының өлшемi = 
 |аудан картасының өлшемi = 
 |аймақ түрі              = Испания әкімшілік бөлінісі{{!}}Автономды бірлестігі 
 |аймағы                  = Андалусия 
 |кестедегі аймақ         = Андалусия 
 |аудан түрі              = Испания провинциялары{{!}}Провинциясы 
 |ауданы                  = Уэльва (провинция){{!}}Уэльва 
 |кестедегі аудан         = 
 |қауым түрі              = Комарка (Испания){{!}}Ауданы
 |қауым                   = Куэнка-Минера (комарка){{!}}Куэнка-Минера
 |кестедегі қауым         = 
 |ішкі бөлінісі           = 
 |басшының түрi           = Мэр{{!}}Мэрі
 |басшысы                  =  
 |құрылған уақыты         = 
 |алғашқы дерек           = 
 |бұрынғы атаулары        = 
 |статус алуы             = 
 |жер аумағы              = 240 
 |биiктiктiң түрi         = Биіктігі 
 |орталығының биiктігі    = 412 
 |климаты                 = 
 |ресми тілі              = 
  |тұрғыны                = 3407 
  |санақ жылы             = 2010 
  |тығыздығы              = 14,8 
  |шоғырлануы             = 
  |ұлттық құрамы          = 
  |конфессионалдық құрамы = 
  |этнохороним            =  
 |уақыт белдеуі           = +1 
 |DST                     = бар 
 |телефон коды            =  
 |пошта индексі           = 21640 
 |пошта индекстері        = 
 |автомобиль коды         = 
 |идентификатор түрі      = 
 |сандық идентификаторы   = 
 |ортаққордағы санаты     =  
 |сайты                   =  
 |сайт тілі               = es 
}} 
'''Саламеа-ла-Реаль''' ({{lang-es|Zalamea la Real}}) — [[Испания]]дағы [[қала]]. [[Андалусия]] автономды бірлестігіне қарасты [[Уэльва (провинция)|Уэльва]] провинциясының құрамына кіреді. Муниципалитет [[Куэнка-Минера (комарка)|Куэнка-Минера]] ауданында ([[Комарка (Испания)|комарка]]) орналасқан.

[[2010 жыл]]ғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 3407 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 240 км² шамасында. Провинцияның әкімшілік орталығына дейінгі қашықтығы — 67 км.


== Сыртқы сілтемелер ==
* 

{{Куэнка-Минера ауданы муниципалитеттері}}
{{spain-geo-stub}}

[[Санат:Уэльва елді мекендері]]</text>
      <sha1>dne1hyo4tf6992dlom2i7tbb7g0prbs</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Қатысушы талқылауы:Салиха</title>
    <ns>3</ns>
    <id>228899</id>
    <revision>
      <id>3053752</id>
      <parentid>3053060</parentid>
      <timestamp>2022-07-22T08:52:41Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ерден Карсыбеков</username>
        <id>3744</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="43129" xml:space="preserve">{{Мұрағат|2012 жылғы талқылаулар|2013 жылғы талқылаулар|2014 жылғы талқылаулар|2015 жылғы талқылаулар|2016 жылғы талқылаулар|2017 жылғы талқылаулар|2018 жылғы талқылаулар|2019 жылғы талқылаулар|2020 жылғы талқылаулар|2021 жылғы талқылаулар}}

== Қасық (ауыл) ==

Саламатсыз! ''Қасық → Әлжан ана'' деп өзгертіліпті. Өзім көргенмін бірақ шешім бар ма екен? --[[Қатысушы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%&quot;&gt;Kasymov&lt;/span&gt;]]&lt;sup&gt;  &lt;big&gt;[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#FF4500; font-family:Hobo Std;&quot;&gt;Т&lt;/span&gt;]]&lt;/big&gt;&lt;/sup&gt; 12:47, 2021 ж. ақпанның 15 (+06)
:Қайырлы күн! Ауыстырып қойдым.--Салиха 14:56, 2021 ж. ақпанның 15 (+06)
::Көп рақмет --[[Қатысушы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%&quot;&gt;Kasymov&lt;/span&gt;]]&lt;sup&gt;  &lt;big&gt;[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#FF4500; font-family:Hobo Std;&quot;&gt;Т&lt;/span&gt;]]&lt;/big&gt;&lt;/sup&gt; 16:06, 2021 ж. ақпанның 15 (+06)

== Дауан ==

Ассслам Алейкум! Посмотрите интервики [[Дауан]] - Қараағашты.--[[Қатысушы:Takhirgeran Umar|Takhirgeran Umar]] ([[Қатысушы талқылауы:Takhirgeran Umar|талқылауы]]) 19:14, 2021 ж. ақпанның 15 (+06)
::Өзгертілді, бірақ Дауан деген де ауыл бар сияқты.., анықтаймын. Түлкібас ауданына хабарласу әзірге мүмкін болмады. --Салиха 14:39, 2021 ж. ақпанның 16 (+06)

== Арал ==

'''Арал''' - Қазақстанның Ақтөбе облысы, Алға ауданындағы жойылған ауыл. Қарахобдин ауылдық округінің құрамына кірді. 

 Халық саны 
1999 жылы ауыл тұрғындары 0 адамды құрады&lt;ref&gt;[http://www.stat.kz/publishing/DocLib/2000/760175.rar Итоги Национальной переписи населения 1999 года. Численность и размещение населения в Республике Казахстан (том 2)] {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20131017013923/http://www.stat.kz/publishing/DocLib/2000/760175.rar |date=2013-10-17 }}&lt;/ref&gt;.
--[[Арнайы:Үлесі/195.58.61.66|195.58.61.66]] 05:40, 2021 ж. ақпанның 25 (+06)
:::[https://ru.wikipedia.org/wiki/%D0%90%D1%80%D0%B0%D0%BB_(%D0%90%D0%BA%D1%82%D1%8E%D0%B1%D0%B8%D0%BD%D1%81%D0%BA%D0%B0%D1%8F_%D0%BE%D0%B1%D0%BB%D0%B0%D1%81%D1%82%D1%8C) Арал (Актюбинская область)].--[[Арнайы:Үлесі/195.58.61.66|195.58.61.66]] 05:42, 2021 ж. ақпанның 25 (+06)

=== Дереккөздер ===
{{дереккөздер}}

== Таңдаулы/жақсы мақала ==

Саламатсыз! Салиха ханым бізде байқасаңыз таңдаулы/жақсы мақалалар өте сирек жарияланып тұрады. Сізден өтініш (әрине уақыт болып жатса) таңдаулы/жақсы мақалалар жазсаңыз) Көмектесем әрлеуге, үлгіге. --[[Қатысушы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%&quot;&gt;Kasymov&lt;/span&gt;]]&lt;sup&gt;  &lt;big&gt;[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#FF4500; font-family:Hobo Std;&quot;&gt;Т&lt;/span&gt;]]&lt;/big&gt;&lt;/sup&gt; 11:27, 2021 ж. сәуірдің 20 (+06)
::Қайырлы күн! Қандай тақырыпқа жазуға болады? --Салиха 11:50, 2021 ж. сәуірдің 20 (+06)
:::Өзіңіз қалаған тақықырыпқа. Ғылыми бағытта болса тіпті керемет болар еді) --[[Қатысушы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%&quot;&gt;Kasymov&lt;/span&gt;]]&lt;sup&gt;  &lt;big&gt;[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#FF4500; font-family:Hobo Std;&quot;&gt;Т&lt;/span&gt;]]&lt;/big&gt;&lt;/sup&gt; 22:29, 2021 ж. сәуірдің 23 (+06)
:Жақсы, тырысып көрейін.--Салиха 12:59, 2021 ж. сәуірдің 24 (+06)

== Марафон ==

{{WAM
|header = [[meta:m:Turkic_Marathon_2021|Түркі марафоны 2021]] &lt;div style=&quot;margin-right:1em; float:right;&quot;&gt;[[Сурет:Wikimedians of Turkic Languages User Group Logo.svg|150px|link=meta:Түркі тілді Уикимедиа конференциясы]]&lt;/div&gt;
|subheader = Түркі марафоны 2021 — 2021 жылдың 1 - 31 шілде  аралығында өтетін контент дамытуға бағытталған халықаралық жоба.
&lt;div  style=&quot;text-valign:center; margin-left:200px; margin-right:50px; margin-top:10px; position:absolute;&quot;&gt;
|body = 
Жоба мақсаты — түркі тілдерінде сөйлейтін елдер және олардың мәдениеті туралы мақалалар жазып, түркі тілдерінде сөйлейтін уикипедияшылар арасындағы ынтымақтастықты нығайту. Әділқазылар алқасының бағалауынан кейін көрсетілген мерзім аралығында ең көп ұпай жинаған қатысушылар марапатталатын болады.

'''Марапаттар'''

* 1 орын: Meloman дүкендер желісінен 75 АҚШ доллары ( ≈ 32 000 теңге) мөлшеріндегі сыйлық ваучері.
* 2 орын: Meloman дүкендер желісінен 60 АҚШ доллары ( ≈ 25 000 теңге) мөлшеріндегі сыйлық ваучері.
* 3 орын: Meloman дүкендер желісінен 50 АҚШ доллары ( ≈ 21 000 теңге) мөлшеріндегі сыйлық ваучері.
* 4 орын: Meloman дүкендер желісінен 40 АҚШ доллары ( ≈ 17 000 теңге) мөлшеріндегі сыйлық ваучері.
* 5 орын: Meloman дүкендер желісінен 25 АҚШ доллары ( ≈ 10 000 теңге) мөлшеріндегі сыйлық ваучері.

Қазақша Уикипедияға үлес қосқысы келетін кез келген адам жоба бетіне өтіп қатысушылар тізіміне өз атын қосса болады. Іске сәт!
&lt;center&gt;{{Clickable button 2|Жоба:Түркі_марафоны_2021|Жарысқа қатысу|class=mw-ui-progressive}}&lt;/center&gt;&lt;br /&gt;

|footer = Бұл хабарлама [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|бот]] арқылы жіберілген • [[Уикипедия:Хабарлама тарату/Жеткізіп беру тізімі|Жазылу немесе жазылудан бас тарту]]
}}
&lt;!-- https://kk.wikipedia.org/w/index.php?title=%D0%A3%D0%B8%D0%BA%D0%B8%D0%BF%D0%B5%D0%B4%D0%B8%D1%8F:%D0%A5%D0%B0%D0%B1%D0%B0%D1%80%D0%BB%D0%B0%D0%BC%D0%B0_%D1%82%D0%B0%D1%80%D0%B0%D1%82%D1%83/%D0%96%D0%B5%D1%82%D0%BA%D1%96%D0%B7%D1%96%D0%BF_%D0%B1%D0%B5%D1%80%D1%83_%D1%82%D1%96%D0%B7%D1%96%D0%BC%D1%96&amp;oldid=2885974 тізімін пайдаланып User:Arystanbek@kkwiki деген хабарлама жіберген --&gt;

== Дереккөз ==

Саламатсыз. Дереккөздер сөзбен бірге интервалсыз әдемірек көрінеді. Бөлек болып тұрса өзінше бір бөлек сан болып көрінетін сияқты) --[[Қатысушы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%&quot;&gt;Kasymov&lt;/span&gt;]]&lt;sup&gt;  &lt;big&gt;[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#FF4500; font-family:Hobo Std;&quot;&gt;Т&lt;/span&gt;]]&lt;/big&gt;&lt;/sup&gt; 00:23, 2021 ж. шілденің 5 (+06)
:Өңделді.--Салиха 08:52, 2021 ж. шілденің 5 (+06){{like|username=Салиха}}
::Рахмет --[[Қатысушы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%&quot;&gt;Kasymov&lt;/span&gt;]]&lt;sup&gt;  &lt;big&gt;[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#FF4500; font-family:Hobo Std;&quot;&gt;Т&lt;/span&gt;]]&lt;/big&gt;&lt;/sup&gt; 01:47, 2021 ж. шілденің 10 (+06)

== Стефания Туркевич ==

Hello Салиха, Here it is: [[Жоба:Инкубатор/Стефания Туркевич]].  Thank you for helping with this.  This is from the English article: [[en: Stefania Turkewich]], and also there is a Russia version of the article: [[ru: Туркевич-Лукиянович, Стефания Ивановна]].  When you finish, can you link it with the other languages?  Thank you. [[Қатысушы:Nicola Mitchell|Nicola Mitchell]] ([[Қатысушы талқылауы:Nicola Mitchell|талқылауы]]) 18:40, 2021 ж. қыркүйектің 9 (+06)
::Thank you so much for this, Салиха.  It looks great! [[Қатысушы:Nicola Mitchell|Nicola Mitchell]] ([[Қатысушы талқылауы:Nicola Mitchell|талқылауы]]) 17:56, 2021 ж. қыркүйектің 10 (+06)
:I’m always happy to help.--[[Қатысушы:Салиха]] 18:11, 2021 ж. қыркүйектің 10 (+06)
::Hello Салиха, Would it be possible now to delete the tag which keeps popping up: Соңғы рет өңдеген: Kasymov (үлесі, талқылауы) (3x) оның алдында өңдеген: Салиха (үлесі, талқылауы)(?)?  Thank you again for all your work on this article.  [[Қатысушы:Nicola Mitchell|Nicola Mitchell]] ([[Қатысушы талқылауы:Nicola Mitchell|талқылауы]]) 18:25, 2021 ж. қыркүйектің 25 (+06)

== Өңдеме туралы ==

Салиха! Сәләматсыз ба? Артық айтсам кешірім өтінем. Мен де қазір тек Атырауға қатысты мақалаларды өңдеп жүрмін. Жақында орталық кітапханадан театр жайлы толық жазылған кітап тауып алдым. Соны пайдаланып театрды толықтыруға бетшені аша алмай жабылып қалғанына түсіне алмай артық кеткен болармын. Түсіністікпен бірлесе жұмыс жасауға қарсы емеспін. 
Менің қарамағымда тіл мамандары жұмыс жасайды, жазар алдында солармен ақылдасып аламын. Кешегі ескертпеңіздегі сызықша туралы мен солай ойлағам, бірақ егер
Режиссері не суретшісі деп тұрса онда -сызықша қойылу керек. Менде Режиссер. одан кейін нүкте қойылып тұр, сондықтан сызықша қойылмайды. Баспадан шыққан кітапта да солай. Оларда да тексерістен өтеді ғой. Ал пробелдерді өзім жақындаттым, себебі алдында арасы алшақ деген ескертпелер болды. Орысша тырнақша дегенге түсінбедік.
Мен сізбен бірге жұмыс жасағым келеді, пенсионер адамдарда кей қылықтары болады ғой, тағы да кешірім сұраймын! --[[Қатысушы:Мағыпар|Мағыпар]] ([[Қатысушы талқылауы:Мағыпар|талқылауы]]) 13:45, 2021 ж. қыркүйектің 13 (+06)

== Намыс→Ар-намыс ==

Қайырлы кеш, бір кісі '''Намыс → Ар-намыс''' деп атауын өзгертіпті, қаншалықты дұрыс деп ойласыз? Меніңше намыс қала берген дұрыс-ау, ол кісіге жазайын десем дұрыс қабылдамай дүрсе қоя береді. Оның алдында талай мақала атауын өз бетінше өзгерте берген-ді. Сіздің пікіріңізді күтемін --[[Қатысушы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%&quot;&gt;Kasymov&lt;/span&gt;]]&lt;sup&gt;  &lt;big&gt;[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#FF4500; font-family:Hobo Std;&quot;&gt;Т&lt;/span&gt;]]&lt;/big&gt;&lt;/sup&gt; 00:09, 2021 ж. желтоқсанның 3 (+06)

== How we will see unregistered users ==

&lt;div lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt;
&lt;section begin=content/&gt;
Hi!

You get this message because you are an admin on a Wikimedia wiki.

When someone edits a Wikimedia wiki without being logged in today, we show their IP address. As you may already know, we will not be able to do this in the future. This is a decision by the Wikimedia Foundation Legal department, because norms and regulations for privacy online have changed.

Instead of the IP we will show a masked identity. You as an admin '''will still be able to access the IP'''. There will also be a new user right for those who need to see the full IPs of unregistered users to fight vandalism, harassment and spam without being admins. Patrollers will also see part of the IP even without this user right. We are also working on [[m:IP Editing: Privacy Enhancement and Abuse Mitigation/Improving tools|better tools]] to help.

If you have not seen it before, you can [[m:IP Editing: Privacy Enhancement and Abuse Mitigation|read more on Meta]]. If you want to make sure you don’t miss technical changes on the Wikimedia wikis, you can [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|subscribe]] to [[m:Tech/News|the weekly technical newsletter]].

We have [[m:IP Editing: Privacy Enhancement and Abuse Mitigation#IP Masking Implementation Approaches (FAQ)|two suggested ways]] this identity could work. '''We would appreciate your feedback''' on which way you think would work best for you and your wiki, now and in the future. You can [[m:Talk:IP Editing: Privacy Enhancement and Abuse Mitigation|let us know on the talk page]]. You can write in your language. The suggestions were posted in October and we will decide after 17 January.

Thank you. 
/[[m:User:Johan (WMF)|Johan (WMF)]]&lt;section end=content/&gt;
&lt;/div&gt;

00:17, 2022 ж. қаңтардың 5 (+06)
&lt;!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:Johan_(WMF)/Target_lists/Admins2022(5)&amp;oldid=22532651 тізімін пайдаланып User:Johan (WMF)@metawiki деген хабарлама жіберген --&gt;

== Таңдаулы мақалаға үміткер ==

{{WAM
|header = [[Уикипедия:Таңдаулы мақалаға үміткерлер/Қара құрдым]] &lt;div style=&quot;margin-right:1em; float:right;&quot;&gt;[[Сурет:Goldenwiki 2.png|100px|link=Уикипедия:Таңдаулы мақалаға үміткерлер/Қара құрдым]]&lt;/div&gt;
|subheader = Қарақұрдым мақаласының таңдаулы мақалаға үміткерлігі.
&lt;div  style=&quot;text-valign:center; margin-left:200px; margin-right:50px; margin-top:10px; position:absolute;&quot;&gt;
|body = [[Қара құрдым]] мақаласы таңдаулы мақалаға толық лайық деп санаймын. Мұл мақалыны жазған өзім емес {{@|Alphy Haydar}} мырза жеті жылдан бері қазақша Уикипедияға үлес қосып келеді. Мақала тілі өте жаттық, әрі ғылыми стилде жазылған. Қанша жылдан бері [[Басты бет]]тегі таңдаулы мақала өзгерген жоқ. Енді өзгерттетін кез келді. Сонымен қоса осы уақытқа дейін ғылымға қатысты мақалалар таңдаулы мақала статусын көп алған жоқ. Ғылымға басымдық бере отырып осы мақаланы таңдаулы мақала деңгейіне көтерейік. 

&lt;center&gt;{{Clickable button 2|Уикипедия:Таңдаулы мақалаға үміткерлер/Қара құрдым|Дауыс беру|class=mw-ui-progressive}}&lt;/center&gt;&lt;br /&gt;

|footer = Бұл хабарлама [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|бот]] арқылы жіберілген • [[Уикипедия:Хабарлама тарату/Жеткізіп беру тізімі|Жазылу немесе жазылудан бас тарту]]
}}
&lt;!-- https://kk.wikipedia.org/w/index.php?title=%D0%A3%D0%B8%D0%BA%D0%B8%D0%BF%D0%B5%D0%B4%D0%B8%D1%8F:%D0%A5%D0%B0%D0%B1%D0%B0%D1%80%D0%BB%D0%B0%D0%BC%D0%B0_%D1%82%D0%B0%D1%80%D0%B0%D1%82%D1%83/%D0%96%D0%B5%D1%82%D0%BA%D1%96%D0%B7%D1%96%D0%BF_%D0%B1%D0%B5%D1%80%D1%83_%D1%82%D1%96%D0%B7%D1%96%D0%BC%D1%96&amp;oldid=2970000 тізімін пайдаланып User:Arystanbek@kkwiki деген хабарлама жіберген --&gt;

== Жақсы мақалаға дауыс беру ==
Қайырлы кеш! [[Уикипедия:Жақсы мақалаға үміткерлер/Қымыз]] деген бетте өз дауысыңызды қалдырыңыз. --[[Қатысушы:Ерден Карсыбеков|Ерден Карсыбеков]] ([[Қатысушы талқылауы:Ерден Карсыбеков|талқылауы]]) 19:25, 2022 ж. қаңтардың 16 (+06)
: Қосқан пікіріңіз объективті емес деп ойлаймын. --[[Қатысушы:Ерден Карсыбеков|Ерден Карсыбеков]] ([[Қатысушы талқылауы:Ерден Карсыбеков|талқылауы]]) 13:42, 2022 ж. қаңтардың 25 (+06)

== Мал күту тақырыбына қызығады екенсіз ==

Мүмкін сіз [[Зоогигиена|мына мақаланы]] жақсы дәрежеге шығарып, дамытарсыз? --[[Қатысушы:Ерден Карсыбеков|Ерден Карсыбеков]] ([[Қатысушы талқылауы:Ерден Карсыбеков|талқылауы]]) 15:30, 2022 ж. қаңтардың 25 (+06)

== Мақала жазуды үйреніп жүргеніңізге рақмет ==

Сізге тағы бір ұсыныс: [[лактоза]] туралы мақала жазып шығаруға әбден болады. --[[Қатысушы:Ерден Карсыбеков|Ерден Карсыбеков]] ([[Қатысушы талқылауы:Ерден Карсыбеков|талқылауы]]) 14:41, 2022 ж. қаңтардың 26 (+06)

== [[Кентау қалалық әкімдігі]] ==

Қайырлы кеш, Салиха ханым, [[Кентау қалалық әкімдігі]]нің
[[Ащысай (Кентау қалалық әкімдігі)]], 
[[Байылдыр]], 
[[Қарнақ (Түркістан облысы)]], 
[[Хантағы]] аулдарға бөлінеді, ауылдық округтерге бөлінбейді, мен Кентау қаласында тұрам, сол ауылдарға қарасты мекемеде жұмыс істеймін, ауылдық округтер 1 ауылдан тұрмайды, бірнеше ауыл болу керек, &lt;ref&gt; https://www.gov.kz/memleket/entities/turkestan-kentau-kalasy/about/structure?lang=ru&lt;/ref&gt;  осы сайт үкіметтің ресми сайты, осы сайт сізге дәлел болар, ауылдар деп өзгерту керек, хантағы, ащысай, қарнақ, байылдыр деген ауылдық округтер жоқ, сол ауылдық округтерді жою керек [[Қатысушы:Ерқанат Рыскулбеков|Ерқанат Рыскулбеков]] ([[Қатысушы талқылауы:Ерқанат Рыскулбеков|талқылауы]]) 20:08, 2022 ж. ақпанның 14 (+06)

[[Кентау]] деген мақаланың орысшасын көрсеңіз, сол жақтада жазылған, ауылдар деп [[Қатысушы:Ерқанат Рыскулбеков|Ерқанат Рыскулбеков]] ([[Қатысушы талқылауы:Ерқанат Рыскулбеков|талқылауы]]) 20:17, 2022 ж. ақпанның 14 (+06)
::Қайырлы күн! Қате оңды болса, өңдеп қойыңыз. Сайттағы мәлімет түсініксіздеу.--Салиха 11:51, 2022 ж. ақпанның 15 (+06)

Рахмет [[Қатысушы:Ерқанат Рыскулбеков|Ерқанат Рыскулбеков]] ([[Қатысушы талқылауы:Ерқанат Рыскулбеков|талқылауы]]) 13:40, 2022 ж. ақпанның 15 (+06)
{{дереккөздер}}
== Жаңа бастама ==

Қайырлы түн, Салиха! Сізге өзімнің жаңа бастамамды ұсынғым келеді. Өзіңіз білетіндей, қазақша Уикипедиясындағы мақалалардың сапасы шетелдік бөлімдерден айтарлықтай артта қалып отыр. Көптеген мақалалар қысқа, сапасыз, және әшейін, қалай болса солай жазылған. Мен қазақша бөліміндегі мақалалар сапасын көтеру үшін орыс бөлімінің үлгісі бойынша мақалалар жазу арқылы түзетуге тырысып жатырмын. Алайда, көбірек сапалы мақалаларды жазуға уақыт жетпейді. Сол себепті, [[Уикипедия:Сенімді дереккөздер|Сенімді дереккөздерге]] сүйене отырып, нақты, сапалы мақалалар жаза алатын кем дегенде 5-10 адамнан тұратын топты жинау керек. Менің ойымша, мақала жазуды толығымен реформалау керек: ағылшын тіліндегі үлгіге сәйкес сенімді дереккөздермен сапалы мақалалар жазу.

Уикипедия — әркім өз өзгерістерін жасай алатын бос орын. Тәуелсіз сауатты қатысушылар белгілі бір «альянсқа» құрылуы болатын еді. Менің байқауымша, сіз мақала жазу стилін жақсы түсінетін, сонымен қатар шетелдік бөлімдермен таныс білікті қатысушысыз. Сондықтан Мен сізге осы жобаға өзіңіздің жеке салымыныңызды қалдыруға ұсынамын! Сұрақтарыңыз болса сұрай беріңіз!

'''PS'''. ''Сізді менің бастамамды қолдайтын және көмек көрсетуге дайын [[Қатысушы:Kasymov|администратор]] ұсынды''.

Құрметпен, [[Қатысушы:Айвентадор|Айвентадор]] ([[Қатысушы талқылауы:Айвентадор|талқылауы]]) 01:49, 2022 ж. наурыздың 13 (+06)

== Білгенге маржан  ==
Сәлеметсіз бе, Салиха ханым,  қалыңыз қалай. Сіз Уикипедияда көп мақалалар  жазып ат салысып жүрсіз. Енді сол жаңа мақалаларыңыздың арасынан [[Жоба:Білгенге маржан/Ұсыныстар/2022]] айдарына жақсы, қолданушыларға қызықты, пайдалы дәйектеріңізбен бөлісіңіз. Білгенге маржан айдары аз да болса жаңарып тұрсын. Рахмет. 

Ұсынған ақпаратыңыз жаңа мақалаларға сілтеме тастай отырып ұсынылғаны жөн. Рахмет! [[Қатысушы:Madi Dos|Madi Dos]] ([[Қатысушы талқылауы:Madi Dos|талқылауы]]) 17:48, 2022 ж. наурыздың 15 (+06)

== [[Кентау]] ==

Қайырлы кеш, Салиха ханым, Кентау қаласын бұғаттаудан ашуды сұраймын, өткені қала әкімі ауысты, аса маңызды болмасада жаңарту жасап тұрған жөн болар. Алдын ала рахмет [[Қатысушы:Ерқанат Рыскулбеков|Ерқанат Рыскулбеков]] ([[Қатысушы талқылауы:Ерқанат Рыскулбеков|талқылауы]]) 22:22, 2022 ж. наурыздың 19 (+06)

== Разрешение на публикацию статьи ==

Добрый день, [[Қатысушы:Салиха|Салиха]]! Извините, что пишу на русском, я из России. Хочу создать статью про один из районов Дагестана. Дайте, пожалуйста, разрешение на публикацию. С правилами знаком, уже 10 лет как редактирую в Википедии. С уважением, --[[Қатысушы:Buntarion|Buntarion]] ([[Қатысушы талқылауы:Buntarion|талқылауы]]) 04:30, 2022 ж. сәуірдің 12 (+06)

:Қайырлы күн? Ол қандай разрешение? Салиха 17:11, 2022 ж. сәуірдің 12 (+06)

== [[Үш саусақты ергежейлі қосаяқ]] ==

Мына мақаланы жақсартуға тырысыпсыз. Енді сол бетпен арнайы үлгіні пайдалансаңыз болады. --[[Қатысушы:Ерден Карсыбеков|Ерден Карсыбеков]] ([[Қатысушы талқылауы:Ерден Карсыбеков|талқылауы]]) 21:04, 2022 ж. мамырдың 17 (+06)

== Абай облысы ==

Кеш жарық, Салиха ханым. 3 жаңа/ескі облыс пайда болғалы бері қазуикиге жұмыс артты. Әрине жұмыс өте көп, әрі қиын. Сізден өтініш айрық беттерді түзеткенде алфавиттік реттілігін түзетіп кетсеңіз (Абай облысы енді бірінші тұрады). Мен Алматы мен Жетісу облысын реттеуге тырысамын  [[Қатысушы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%&quot;&gt;Kasymov&lt;/span&gt;]]&lt;sup&gt;  &lt;big&gt;[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#FF4500; font-family:Hobo Std;&quot;&gt;Т&lt;/span&gt;]]&lt;/big&gt;&lt;/sup&gt; 01:29, 2022 ж. маусымның 11 (+06)
::Жақсы, рахмет! [[Ақсуат ауданы|Ақсуат ауданы]]н сол бетте жалғастыру керек пе, әлде жаңа бет ашу қажет пе?--Салиха 11:05, 2022 ж. маусымның 11 (+06)
:::Білмедім, сол. Қайыр немесе Нұрлан мырзадан сұрап көріңізші (Жетісу облысын жаңадан бастап кетті) --[[Қатысушы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%&quot;&gt;Kasymov&lt;/span&gt;]]&lt;sup&gt;  &lt;big&gt;[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#FF4500; font-family:Hobo Std;&quot;&gt;Т&lt;/span&gt;]]&lt;/big&gt;&lt;/sup&gt; 01:20, 2022 ж. маусымның 12 (+06)
:::Мен жаңа бет бастамай жалғастырып кетіппін. Қате істемеген шығармын. [[Қатысушы:Білгіш Шежіреші|Білгіш Шежіреші]] ([[Қатысушы талқылауы:Білгіш Шежіреші|талқылауы]]) 20:00, 2022 ж. маусымның 12 (+06)

== Wikidata Trainings For Turkic Wikimedians 2022 ==

{{WAM
|header = [[meta:m:Wikidata Trainings For Turkic Wikimedians 2022|Wikidata Trainings For Turkic Wikimedians 2022]] &lt;div style=&quot;margin-right:1em; float:right;&quot;&gt;[[Сурет:Wikidata 2022 Istanbul social media campaign 02.jpg|right|thumb|300px|Wikidata 2022 Istanbul|link=meta:Wikidata Trainings For Turkic Wikimedians 2022]]&lt;/div&gt;
|subheader = Конференция 2022 жылдың 21-23 қазаны аралығында Түркияның [[Ыстанбұл]] қаласында өтеді.
&lt;div  style=&quot;text-valign:center; margin-left:200px; margin-right:50px; margin-top:10px; position:absolute;&quot;&gt;
|body = Құрметті достар,

Ыстамбұл Уикидерек конференциясына стипендия алуға өтінімдер ашық екенін хабарлауға қуаныштымын. Егер сіз түркі қауымдастығының өкілі болсаңыз және түркі тілдеріндегі Уикимедиа жобаларына белсенді қатысатын болсаңыз, онда сіз стипендияға өтініш бере аласыз. Өтініштер 2022 жылдың 30 маусымы, UTC 23:59 дейін қабылданады.

Үміткерлер толық стипендияға өтініш бере алады. Толық стипендия Түркі қолданушылары тобының Уикимедиа қауымдастығы (Wikimedians of Turkic Languages User Group) ұйымдастыратын конференция кезінде жеке тұлғаның екіжақты саяхат, ортақ тұрғын үй және тамақтану құнын қамтиды.

* Түркі тіліндегі уикимедиашыларға арналған Wikidata Training туралы қосымша ақпарат алу үшін мына сайтқа кіріңіз: https://w.wiki/53dX
* Стипендия, тіркеу және өтініш формасы туралы көбірек білу үшін мына сайтқа кіріңіз: https://w.wiki/5FFv

Бұған қоса, Түркі қолданушылары тобының Уикимедиа қауымдастығы жобалары мен оқиғалары туралы ақпарат пен жаңалықтар алу үшін біздің пошталық тізімге (https://w.wiki/5FFw) жазылуға шақырамыз.

Барлық жақсылықты тілеймін [[User:Mehman97|&lt;span style=&quot;color:#ff0500&quot;&gt;'''''Mehman'''''&lt;/span&gt;]] [[User Talk:Mehman97|&lt;span style=&quot;color:#0500ff&quot;&gt;'''''97'''''&lt;/span&gt;]] 03:48, 2022 ж. маусымның 11 (+06)


|footer = Бұл хабарлама [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|бот]] арқылы жіберілген • [[Уикипедия:Хабарлама тарату/Жеткізіп беру тізімі|Жазылу немесе жазылудан бас тарту]]
}}
&lt;!-- https://kk.wikipedia.org/w/index.php?title=%D0%A3%D0%B8%D0%BA%D0%B8%D0%BF%D0%B5%D0%B4%D0%B8%D1%8F:%D0%A5%D0%B0%D0%B1%D0%B0%D1%80%D0%BB%D0%B0%D0%BC%D0%B0_%D1%82%D0%B0%D1%80%D0%B0%D1%82%D1%83/%D0%96%D0%B5%D1%82%D0%BA%D1%96%D0%B7%D1%96%D0%BF_%D0%B1%D0%B5%D1%80%D1%83_%D1%82%D1%96%D0%B7%D1%96%D0%BC%D1%96&amp;oldid=3014707 тізімін пайдаланып User:Arystanbek@kkwiki деген хабарлама жіберген --&gt;
:Рахмет! Қатысу үшін өтініш бердім. Сіздер (Қазақша Уикипедия администрациясы) қандай талап қоясыздар?--Салиха 13:20, 2022 ж. маусымның 13 (+06)
::Барған адамдар көрген білгенімен бөліссе деген тілек, бұрын да бірнеше рет шетелге конференцияға барған уикипедияшылар болды, бірақ көрген біогенімен тәжірибесімен бөліскен ешкім болмады. Сосын телеграм топқа қосылып алғаныңыз дұрыс болар, жылдам ақпарат алмасқанға жақсы. --&lt;em&gt;&lt;span style=&quot;text-shadow:0px 0px .3em LightSkyBlue;&quot;&gt;[[Қатысушы:Arystanbek |А&lt;font color=&quot;#DA500B&quot;&gt;rys&lt;/font&gt;тan&lt;font color=&quot;#10AD00&quot;&gt;bek&lt;/font&gt;]]&lt;/span&gt;&lt;/em&gt; ([[Қатысушы талқылауы:Arystanbek|талқылауы]]) 14:33, 2022 ж. маусымның 13 (+06)

Қайырлы күн! Конференцияға қатысуға өтпедім, Wikidata Istanbul бүгін хабарлама жіберді. Салиха 16:06, 2022 ж. шілденің 18 (+06)

== Айдын Касымов мақалаларды жойып жүр ==

Осы аталған қатысушы [[А.Байтұрсынов жазуы және емле ережелерінің тарихы]] деген мақаланы жойды, [[Қайта жаңғырту]] деген мақаланы жоюға ниеттенді, Брэнсон және Непомнящий туралы мақалаларды жедел жоюға ұсынды. Олай істеме десе, құлақ аспайды. Бұл нағыз вандал ғой. Оған не істеуге болады екен? --[[Қатысушы:Ерден Карсыбеков|Ерден Карсыбеков]] ([[Қатысушы талқылауы:Ерден Карсыбеков|талқылауы]]) 23:55, 2022 ж. маусымның 13 (+06)
:Қайырлы күн! Өзіңіге белгілі Уикипедия ережесі бойынша енгізлген материал энциклопедиялық түрде болмаса, жойылатынын. Жойылған мақала кітап нұсқасы. Сондықтан ондай жағдайға ашуға берілмей, түсіністікпен қарап, кемшілікті жоюдың амалын жасау қажет. Уикипедия - ұрыс орны емес, ереже бойынша.--Салиха 13:24, 2022 ж. маусымның 14 (+06)
::Ендеше Касымов деген неге кемшілікті түзетпей, мақаланы жақсартпай, оны жоя салды? Бұл қазақ лингвистикасының тарихына байланысты деректер оның ойынша құр бос қоқым ба сонда? --[[Қатысушы:Ерден Карсыбеков|Ерден Карсыбеков]] ([[Қатысушы талқылауы:Ерден Карсыбеков|талқылауы]]) 14:02, 2022 ж. маусымның 14 (+06)
:Қасымов тек ескерту жасайды, сол ескерту бойынша авторлар өздері түзетулер енгізулері қажет. Сіздің енгізген материалдарыңызға көз жүгіртіп өттім, барлығы тартымды, көркемдеуді де жақсы жасайды екенсіз, қуантарлық. Сондықтан тек алға, кемшілікті түсіне білу мәрттік.--Салиха 14:14, 2022 ж. маусымның 14 (+06)
:: Сіз түсініп отырған жоқсыз. Осы талқылауда айтылатын мақалалар мен жазған мақалалар емес. Мәселе онда емес. Касымов неге ескертусіз басқалардың жазғанын жоя береді? --[[Қатысушы:Ерден Карсыбеков|Ерден Карсыбеков]] ([[Қатысушы талқылауы:Ерден Карсыбеков|талқылауы]]) 14:21, 2022 ж. маусымның 14 (+06)
:::Жоғарыда айтылған газет мақаласына келеді, энциклопедиялық мақала емес. --[[Қатысушы талқылауы:Нұрлан Рахымжанов|Нұрлан Рахымжанов]] 21:51, 2022 ж. маусымның 14 (+06)
:::: Газет мақаласы туралы да энциклопедиялық мақала жазуға болады. Уикипедияда ондай толып жатыр, мысалы: [[:Санат:Мұхтар Әуезов мақалалары]]. Бұларды енді жоймайтын шығарсыз?! --[[Қатысушы:Ерден Карсыбеков|Ерден Карсыбеков]] ([[Қатысушы талқылауы:Ерден Карсыбеков|талқылауы]]) 22:25, 2022 ж. маусымның 14 (+06)

== Шығыс Қазақстан облысы Тарбағатай ауданы елді мекендері ==

Салиха ханым, Тарбағатай ауданының орталығы Ақжар болыпты, бұрынғы Ақсуат (Тарбағатай ауданы) атауын Білгіш шежіре мырза Ақсуат (Ақсуат ауданы) дегенге өзгертіпті (бот арқылы бұрынғы сілтемелерді түзетіп шығып ескі атауын жойдым). Ендігі мәселе [[Тарбағатай ауданы]] қарасты елді мекендерде аудан орталығы Ақсуаттан деп сілтеніп тұр. Соның бәрін ретке келтіруге керек сияқты, жұмысты көбейтіп жіберді(((( [[Қатысушы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%&quot;&gt;Kasymov&lt;/span&gt;]]&lt;sup&gt;  &lt;big&gt;[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#FF4500; font-family:Hobo Std;&quot;&gt;Т&lt;/span&gt;]]&lt;/big&gt;&lt;/sup&gt; 01:31, 2022 ж. маусымның 17 (+06)
::Қайырлы күн! Рахмет, Ақсуат ауданын өзгерткеніңіз үшін! Қалай өзгерту орынды деп кейінге қалдырып қойған едім. Ауылдарды ретке келтіріп жатырмын, кейбір ауылдар аудандар арасында қалай бөлінгені туралы белгісіздеу. Мысалы, Көкпекті мен Самар ауданы және Ақсуат пен Тарбағатай аудандары арасында, сайттары әзірге жоқ, басқа информация таба алмадым. Реттеледі біртіндеп, осылай ақпаратпен алмассақ.--Салиха 12:04, 2022 ж. маусымның 17 (+06)
:Сілтемелерді ауыстырып жатырмын, [[Тарбағатай ауданы]]да өңделеді, жалпы [[Шығыс Қазақстан облысы]] бойынша да көптеген өңдеулер бар (атаулары мен айрықтардағы өзгерістер).--Салиха 15:04, 2022 ж. маусымның 17 (+06)
::Мен де шамам келгенше Шығыс Қазақстанда қалып қойған бір аттас ауыл атауларын ретке келтіріп жатырмын: **** (Глубокое ауданы) → *** (Шығыс Қазақстан облысы). Жалпы Алматы және Шығыс Қазақстан бойынша елді мекендер, өзен көлдер өте көп. Олардың атауларын да емес, санаттарын ретке келтіру керек. Миды ашытатын үлкен жұмыс((( --[[Қатысушы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%&quot;&gt;Kasymov&lt;/span&gt;]]&lt;sup&gt;  &lt;big&gt;[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#FF4500; font-family:Hobo Std;&quot;&gt;Т&lt;/span&gt;]]&lt;/big&gt;&lt;/sup&gt; 22:23, 2022 ж. маусымның 17 (+06)
:Ісіңізге сәттілік!--Салиха 13:18, 2022 ж. маусымның 18 (+06)
::[[Құмкөл ауылдық округі]] [[Тарбағатай ауданы]]на жатады ма? Неге ол [[Ақсуат ауданы]]нда тұр? Маған түсініксіз, өңдеуді әзірге тоқтаттым, анықталғанша.--Салиха 14:06, 2022 ж. маусымның 18 (+06)

== Шығыс Қазақстан ==

Қайырлы кеш, мен сіздерге көмектесіп, реттеп жатыр едім. Сіз Абай облысын ретке келтіріп жатыр екенсіз, шығыс Қазақстан қалып қойып жатыр екен. Оны кейін ба, түсінбедім.  [[Қатысушы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%&quot;&gt;Kasymov&lt;/span&gt;]]&lt;sup&gt;  &lt;big&gt;[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#FF4500; font-family:Hobo Std;&quot;&gt;Т&lt;/span&gt;]]&lt;/big&gt;&lt;/sup&gt; 23:31, 2022 ж. маусымның 21 (+06)
:Сосын ''Санат:Абай ауданы (Шығыс Қазақстан облысы)'' назар аударып кетсеңіз--[[Қатысушы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%&quot;&gt;Kasymov&lt;/span&gt;]]&lt;sup&gt;  &lt;big&gt;[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#FF4500; font-family:Hobo Std;&quot;&gt;Т&lt;/span&gt;]]&lt;/big&gt;&lt;/sup&gt; 00:00, 2022 ж. маусымның 22 (+06)
::Оған Абай облысын бітірген соң кірісемін. Мен сіз сияқты бот арқылы өңдеуді білмеймін, сондықтан әр бетті жеке-жеке өңдеп жатырмын.[[File:Face-smile.svg|23px]]--Салиха 11:04, 2022 ж. маусымның 22 (+06)

Қайырлы түн! [[Талдыбұлақ (Қарағанды облысы)]] бетін қорғап қойыпсыз. Өңдейін десем жабық тұр. Енді сол беттегі барлық &quot;Қарағанды&quot;-ларды &quot;Ұлытау&quot;-ға (атауын да) алмастырып жіберсеңіз. [[Қатысушы:Білгіш Шежіреші|Білгіш Шежіреші]] ([[Қатысушы талқылауы:Білгіш Шежіреші|талқылауы]]) 03:09, 2022 ж. маусымның 24 (+06)
::Қайырлы күн! Қорғанысын өзгерттім, өңдей беріңіз.[[Қатысушы талқылауы:Салиха]]--Салиха 11:59, 2022 ж. маусымның 24 (+06)

== Дұрыс үлгі жасай алмайды екенсіз ==
[[Үлгі:Хирургия]] дегенді еш дамытпай тастағаныңыз жаман болды. Негізі, мұндай ұсқынсыз үлгі жасағаннан жасамаған артық. --[[Қатысушы:Ерден Карсыбеков|Ерден Карсыбеков]] ([[Қатысушы талқылауы:Ерден Карсыбеков|талқылауы]]) 14:52, 2022 ж. шілденің 22 (+06)</text>
      <sha1>l1iic2a1xq0f1ee8dyounya1t2bmnah</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Талқылау:Пшеха</title>
    <ns>1</ns>
    <id>416789</id>
    <revision>
      <id>3053586</id>
      <parentid>1374368</parentid>
      <timestamp>2022-07-21T12:10:59Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Машъал</username>
        <id>107209</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>Машъал [[Талқылау:Чуба]] бетін [[Талқылау:Пшеха]] бетіне жылжытты</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="90" xml:space="preserve">{{Ресей жобасының мақаласы|деңгейі=|маңыздылығы=}}</text>
      <sha1>81snmwucs3id8ej0dicjbs2bnakn1xx</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Арабша Уикипедия</title>
    <ns>0</ns>
    <id>483366</id>
    <revision>
      <id>3053684</id>
      <parentid>2975944</parentid>
      <timestamp>2022-07-21T21:28:33Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>InternetArchiveBot</username>
        <id>105421</id>
      </contributor>
      <comment>Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.8.8</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3251" xml:space="preserve">{{Уикипедия
| код          = ar
| аты          = Арабша Уикипедия
| шынайы аты   = الويكيبيديا العربية
| скриншоты    = Arabic_Wikipedia_06082008.jpg
| тілі         = ar
| ашылған уақыты  = шілде 2003
}}
'''Арабша Уикипедия''' ({{lang-ar|الويكيبيديا العربية}} ''Арабша Уикипедия'' немесе {{lang-ar|ويكيبيديا الموسوعة الحرّة}} ''Уикипедия — ашық энциклопедия'') — [[Уикипедия]]ның [[араб тілі]]ндегі бөлімі. Араб Уикипедиясы [[латын әліппесі]]н қолданбайтын бөлімдерінің ең үлкендерінің бірі.

[[2012 жыл]]дың [[желтоқсан]] айының басында Арабша Уикипедия тілдік бөлімдердің арасында 24-ші орында, ал тереңдігі бойынша 100 000 мақаладан асқан бөлімдердің арасында екінші орында тұрды. Бұл көрсеткішпен Арабша Уикипедия тек [[ағылшынша Уикипедия]] мен [[ивритше Уикипедия|иврит тіліндегі Уикипедиядан]] төмен тұрды&lt;ref&gt;[http://s23.org/wikistats/wikipedias_html.php S23 wikistats — List of wikipedias] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20161025143330/http://s23.org/wikistats/wikipedias_html.php |date=2016-10-25 }}&lt;/ref&gt;.

[[Alexa.com]]-ның статистикасы бойынша Арабша Уикипедия сайттың қонақтары саны бойынша Уикипедия бөлімдерінің арасында 11-ші орынды алып, [[Қытайша Уикипедия|қытайша]] және [[Полякша Уикипедия|полякша Уикипедиядан]] кейінгі сатыға жайғасты (wikipedia.org сайтына кірушілердің 0,74%&lt;ref&gt;[http://www.alexa.com/data/details/traffic_details/wikipedia.org Alexa.com статистикасы — wikipedia.org] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20090331035029/http://www.alexa.com/data/details/traffic_details/wikipedia.org |date=2009-03-31 }}&lt;/ref&gt;).

Араб уикипедиясының түрі басқа Уикпедиялардан өзгешеленеді, себебі [[араб жазуы|араб тілінде жазу]] оңнан солға болғасын, ол «кәдімгі» қалыптың қарама-қарсы түрі боп келеді. Сонымен қатар Арабша Уикипедияда фон суреті ретінде кітап емес, [[арабеска]] қолданылады ([[:ar:File:Arabisc1.png|суреті]]).

[[2008 жыл]]дың [[2 сәуір]]інде Уикипедияда араб тілінің диалекті — [[мысыр-араб тілі]]нде [[Мысыр-арабша Уикипедия]] пайда болды.

== Дереккөздер ==
&lt;references/&gt;

{{Уикипедиялар}}
[[Санат:Уикипедия бөлімдері]]
[[Санат:Араб тілі]]</text>
      <sha1>fof9ve24co10rpwtqu6pdomqax0ooti</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Lurkmore.to</title>
    <ns>0</ns>
    <id>483781</id>
    <revision>
      <id>3053604</id>
      <parentid>2997344</parentid>
      <timestamp>2022-07-21T13:32:53Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>InternetArchiveBot</username>
        <id>105421</id>
      </contributor>
      <comment>Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.8.8</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3677" xml:space="preserve">{{Кіші әріп}}
{{Сайт
 |атауы          = lurkmore.to
 |логотипі       = Lurkmore.ru logo.png
 |ені            = 200
 |URL            = http://lurkmore.to
 |скриншоты      = 
 |скриншот ені   = 
 |тақырыбы       = 
 |коммерциялық   = 
 |түрі           = интернет-мемдер мен фольклордың уики-жинағы
 |ұраны          = 
 |тіркелу        = міндетті емес
 |тілдері        = [[орыс тілі]]
 |кірішулер саны    = 
 |орналасқан жері   = [[Амстердам]], [[Нидерланд]]
 |иесі           = Дмитрий Хомак (Xtender)
 |авторы         =  Константин Груша (Zoi), Олег Лобачёв (Oal), Drdaeman, Дмитрий Хомак (құрылтайшы), Валерий Шаповалов (дизайн, 2009-2012)
 |ашылды         = 30 шілде, 2007
 |жабылды        = 
 |қазіргі статусы   = істейді
 |айналымы       = 
 |таза табысы    = 
 |телефоны       = 
}}

'''lurkmore.to''' (немесе [[Орыс тілі|орыс.]] ''Лукоморье'', ''Луркмоар'', ''Лурк'', ''Лурка'', {{lang-en|lurk moar, lurk}} — «жасырыну», [[интернет]]те — форумдар немесе қолданушылар жасайтын кез-келген контентті оқу, бірақ оны жасауға қатыспау, ''moar'' — тағы) — өзін «[[мем]]дердің, [[фольклор]] мен Басқаның Барлығының [[энциклопедия]]сы» деп таныстыратын&lt;ref&gt;{{cite web | url =http://lurkmore.to/Lurkmore:Описание | title =«Lurkmore: Описание» | publisher =lurkmore.to | accessdate =2009-04-18}}&lt;/ref&gt; [[Media Wiki]] негізінде құрылған бейресми энциклопедия&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://yaca.yandex.ru/yca/cat/Reference/Encyclopedias/|title=Яндекс.Каталог — Энциклопедии|first=Яндекс.Каталог|accessdate=2010-07-27|archiveurl=http://www.webcitation.org/66Se2Esqh|archivedate=2012-03-27}}&lt;/ref&gt;.
Lurkomorye 2007 жылы құрылған. 2016 жылғы 13 мамырдағы жағдай бойынша энциклопедияда 7045 мақала бар

[[2012 жыл]]дың [[12 қараша]]сына қараған таңда Луркоморьеде 6093 мақала бар&lt;ref name=&quot;Статистика&quot;&gt;{{cite web | url =http://lurkmore.to/Служебная:Statistics | title =«Статистика» | publisher =lurkmore.to | accessdate =2009-10-06 | lang =ru}}&lt;/ref&gt;. 2016 жылдың 10 қаңтар Луркомореде 6971 мақала бар.

[[Alexa Internet]]-тің статистикасы бойынша ([[11 сәуір]], [[2011]]) Lurkmore.to сайты әлемнің 3000 ең белгілі сайттарның қатарына еніп, [[ресей]] сайттарының арасында танымалдығы бойынша 168-ші орынды алады&lt;ref&gt;[http://www.alexa.com/siteinfo/lurkmore.to Lurkmore.to Site Info] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120108030635/http://www.alexa.com/siteinfo/lurkmore.to |date=2012-01-08 }} — Alexa.com&lt;/ref&gt;.

== Дереккөздер ==
&lt;references/&gt;

== Сыртқы сілтемелер ==
* [http://lurkmore.to lurkmore.to]{{Deadlink|date=March 2022 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} — сайттың өзі.

[[Санат:Энциклопедиялар]]
[[Санат:Интернет]]</text>
      <sha1>rc6nikdbv2tbtftomfzmhhcdykyfxaf</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Уикипедия:Белсенді қатысушылар</title>
    <ns>4</ns>
    <id>492279</id>
    <revision>
      <id>3053581</id>
      <parentid>3053438</parentid>
      <timestamp>2022-07-21T12:03:06Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Jembot</username>
        <id>36112</id>
      </contributor>
      <comment>Bot: Рейтингті жаңарту</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5553" xml:space="preserve">{{/begin|200}}
|-
| 1 || [[User:Мағыпар|Мағыпар]] || [[Special:Contributions/Мағыпар|{{formatnum:840}}]] || {{Permissions|Мағыпар}}
|-
| 2 || [[User:Салиха|Салиха]] || [[Special:Contributions/Салиха|{{formatnum:788}}]] || {{Permissions|Салиха}}
|-
| 3 || [[User:Білгіш Шежіреші|Білгіш Шежіреші]] || [[Special:Contributions/Білгіш Шежіреші|{{formatnum:681}}]] || {{Permissions|Білгіш Шежіреші}}
|-
| 4 || [[User:Kasymov|Kasymov]] || [[Special:Contributions/Kasymov|{{formatnum:386}}]] || {{Permissions|Kasymov}}
|-
| 5 || [[User:Ұлы Тұран|Ұлы Тұран]] || [[Special:Contributions/Ұлы Тұран|{{formatnum:358}}]] || {{Permissions|Ұлы Тұран}}
|-
| 6 || [[User:Kas77777|Kas77777]] || [[Special:Contributions/Kas77777|{{formatnum:310}}]] || {{Permissions|Kas77777}}
|-
| 7 || [[User:Орел Карл|Орел Карл]] || [[Special:Contributions/Орел Карл|{{formatnum:262}}]] || {{Permissions|Орел Карл}}
|-
| 8 || [[User:Қайсар Қылышбек|Қайсар Қылышбек]] || [[Special:Contributions/Қайсар Қылышбек|{{formatnum:156}}]] || {{Permissions|Қайсар Қылышбек}}
|-
| 9 || [[User:Ерқанат Рыскулбеков|Ерқанат Рыскулбеков]] || [[Special:Contributions/Ерқанат Рыскулбеков|{{formatnum:115}}]] || {{Permissions|Ерқанат Рыскулбеков}}
|-
| 10 || [[User:TuranNur|TuranNur]] || [[Special:Contributions/TuranNur|{{formatnum:112}}]] || {{Permissions|TuranNur}}
|-
| 11 || [[User:NusrTansj|NusrTansj]] || [[Special:Contributions/NusrTansj|{{formatnum:92}}]] || {{Permissions|NusrTansj}}
|-
| 12 || [[User:Хомелка|Хомелка]] || [[Special:Contributions/Хомелка|{{formatnum:90}}]] || {{Permissions|Хомелка}}
|-
| 13 || [[User:Dimash Kenesbek|Dimash Kenesbek]] || [[Special:Contributions/Dimash Kenesbek|{{formatnum:84}}]] || {{Permissions|Dimash Kenesbek}}
|-
| 14 || [[User:Malik Nursultan B|Malik Nursultan B]] || [[Special:Contributions/Malik Nursultan B|{{formatnum:70}}]] || {{Permissions|Malik Nursultan B}}
|-
| 15 || [[User:Madi Dos|Madi Dos]] || [[Special:Contributions/Madi Dos|{{formatnum:53}}]] || {{Permissions|Madi Dos}}
|-
| 16 || [[User:Alphy Haydar|Alphy Haydar]] || [[Special:Contributions/Alphy Haydar|{{formatnum:53}}]] || {{Permissions|Alphy Haydar}}
|-
| 17 || [[User:Nurkhan|Nurkhan]] || [[Special:Contributions/Nurkhan|{{formatnum:48}}]] || {{Permissions|Nurkhan}}
|-
| 18 || [[User:Ерден Карсыбеков|Ерден Карсыбеков]] || [[Special:Contributions/Ерден Карсыбеков|{{formatnum:35}}]] || {{Permissions|Ерден Карсыбеков}}
|-
| 19 || [[User:Arris17|Arris17]] || [[Special:Contributions/Arris17|{{formatnum:34}}]] || {{Permissions|Arris17}}
|-
| 20 || [[User:Aseltengebaeva21nis|Aseltengebaeva21nis]] || [[Special:Contributions/Aseltengebaeva21nis|{{formatnum:30}}]] || {{Permissions|Aseltengebaeva21nis}}
|-
| 21 || [[User:Didar.Bayan21NS|Didar.Bayan21NS]] || [[Special:Contributions/Didar.Bayan21NS|{{formatnum:24}}]] || {{Permissions|Didar.Bayan21NS}}
|-
| 22 || [[User:Doc Taxon|Doc Taxon]] || [[Special:Contributions/Doc Taxon|{{formatnum:24}}]] || {{Permissions|Doc Taxon}}
|-
| 23 || [[User:Arystanbek|Arystanbek]] || [[Special:Contributions/Arystanbek|{{formatnum:23}}]] || {{Permissions|Arystanbek}}
|-
| 24 || [[User:Мият|Мият]] || [[Special:Contributions/Мият|{{formatnum:23}}]] || {{Permissions|Мият}}
|-
| 25 || [[User:Gerelyi|Gerelyi]] || [[Special:Contributions/Gerelyi|{{formatnum:21}}]] || {{Permissions|Gerelyi}}
|-
| 26 || [[User:Айвентадор|Айвентадор]] || [[Special:Contributions/Айвентадор|{{formatnum:20}}]] || {{Permissions|Айвентадор}}
|-
| 27 || [[User:Мықтыбек Оразтайұлы|Мықтыбек Оразтайұлы]] || [[Special:Contributions/Мықтыбек Оразтайұлы|{{formatnum:20}}]] || {{Permissions|Мықтыбек Оразтайұлы}}
|-
| 28 || [[User:Сәуір 1|Сәуір 1]] || [[Special:Contributions/Сәуір 1|{{formatnum:19}}]] || {{Permissions|Сәуір 1}}
|-
| 29 || [[User:Coffee86|Coffee86]] || [[Special:Contributions/Coffee86|{{formatnum:17}}]] || {{Permissions|Coffee86}}
|-
| 30 || [[User:B25es|B25es]] || [[Special:Contributions/B25es|{{formatnum:17}}]] || {{Permissions|B25es}}
|-
| 31 || [[User:Asantashanov|Asantashanov]] || [[Special:Contributions/Asantashanov|{{formatnum:17}}]] || {{Permissions|Asantashanov}}
|-
| 32 || [[User:Нұрлан Рахымжанов|Нұрлан Рахымжанов]] || [[Special:Contributions/Нұрлан Рахымжанов|{{formatnum:16}}]] || {{Permissions|Нұрлан Рахымжанов}}
|-
| 33 || [[User:TheWikipedian1250|TheWikipedian1250]] || [[Special:Contributions/TheWikipedian1250|{{formatnum:16}}]] || {{Permissions|TheWikipedian1250}}
|-
| 34 || [[User:Шілбай Амандық|Шілбай Амандық]] || [[Special:Contributions/Шілбай Амандық|{{formatnum:16}}]] || {{Permissions|Шілбай Амандық}}
|-
| 35 || [[User:Jb-90bal|Jb-90bal]] || [[Special:Contributions/Jb-90bal|{{formatnum:16}}]] || {{Permissions|Jb-90bal}}
|-
| 36 || [[User:Gliwi|Gliwi]] || [[Special:Contributions/Gliwi|{{formatnum:11}}]] || {{Permissions|Gliwi}}
|-
| 37 || [[User:Kazman322|Kazman322]] || [[Special:Contributions/Kazman322|{{formatnum:11}}]] || {{Permissions|Kazman322}}
{{/end}}</text>
      <sha1>nth0dozirpy1pmf5afpbjbtiruvy1sb</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Публицистикалық стиль</title>
    <ns>0</ns>
    <id>498549</id>
    <revision>
      <id>3053713</id>
      <parentid>2246318</parentid>
      <timestamp>2022-07-22T06:19:48Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Didar.Bayan21NS</username>
        <id>120910</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="6207" xml:space="preserve">'''Публицистика''' (латынша: көпшілік, әлеумет)—қоғам өмірі үшін маңызды мәселелерді талқылау деген ұғымда жұмсалады.

Публицистикалық стиль қоғамдық талапқа сай жазылған шығармалардың негізінде қалыптасады. Белгілі бір тілде публицистиканың өз алдына бөлек стиль болып қалыптасуы қоғамдық сананың өскенін, артқанын көрсетеді. Тілдің басқа стильдері сияқты публицистикалық стиль де бірыңғай болып келмейді. Бірқатар лингвистер публицистикалық стильдің жазбаша түріне саяси тақырыпқа жазылған [[газет]], [[журнал]]дардағы мақалалар, [[памфлет]], [[очерк]] т. б. шығармаларды, шешендік сөздер публицистикалық стильдің ауызша түріне жатады.

==Қалыптасу кезеңі==
Публицистикалық стильдің жазба түрінің ең алғаш қалыптаса бастауы халықтың жалпы мәдениеті мен экономикасына байланысты. Мәдениеті ерте дамыған елдерде публицистикалық жанр ерте қалыптасады. Оған [[орыс тілі]] мысал бола алады. [[Ресей]]де XVIII ғасырда ең бірінші газет жарық көрді; сықақ журналдар шыға бастайды. [[Радищев]]тің “[[Санкт-Петербург]]тен Москваға саяхаты” сол кезде жалынды публицистикалық шығарма болып есептелген.

XIX ғасырдың екінші жартысы [[публицистика]]ға үлкен өзгерістер енген кез болды. Бұл кезде революцияшыл-демократтар публицистиканы царизмге қарсы күрес құралы етіп жүмсады. В. Г. [[Белинский Виссарион Григорьевич|Белинский]], Н. А. Добролюбов, Н. Г. [[Чернышевский Николай Гаврилович|Чернышевский]] сияқты сыншы-публицистер өздерінің сын мақалаларында қоғамдық құрылысты қатты сынға алып, революциялық идеяны қуаттады. Революциялық публицистиканың ең жоғарғы үлгісі марксистік-лениндік классикалық еңбектер болып саналәды.

Жазба публицистика баспасөз мәдениетінің өркендеп даму дәрежесін көрсетеді. Қазақ баспасөзі — [[Қазан төңкерісі]]нің жемісі. “Қазақстанда революциядан бұрын баспа орны болған жоқ. Бірен-саран шыққан кітаптарда қазақ тілі бұрмаланып басылып жүрді. Қазақ тілінде ең тұңғыш басылған кітаптың бірі — “Қозы Қөрпеш — Баян сұлу” қиссасы (ең алғаш -1816 жылы басылыпты). [[Шоқан Шыңғысұлы Уәлиханов|Шоқан]]ның, [[Ыбырай Алтынсарин|Ыбырай]]дың, [[Абай Құнанбайұлы|Абай]]дың т. б. шығармалары Санкт-Петербургте, Қазан мен Уфада, Орынбор мен Ташкентте шыққан. 1913 жылы басылған азын-аулақ кітаптардың ішінде [[Спандияр Көбеев]]тің “Қалың мал” романы, “Айна”, “Қарлығаш” деген өлеңдері мен поэмалары Қазанда жарық көрді”.&lt;ref&gt;http://megamozg.kz/index.php?page=view_mat&amp;id=2304&amp;partition=other&amp;subpartition=articles_kazakh&lt;/ref&gt;

==Публицистикалық стильдің сипаты==
Публицистикалық стиль жұртқа үндеу, үгіт айтуда пайдаланылады. Мұндай үндеуге, үгітке қоғам үшін және дәл сол кезеңде зор мәні бар мәселелер тақырып болады.  Мысалы, саяси, экономикалық, экологиялық, мәдени, моральдық мәселелер. Үндеудің, үгіттеудің мақсаты -  жұртшылықты қоғамдық мәні бар іске қатыстыру, жұртшылықтың санасына ықпал ету.&lt;ref&gt;Қазақ тілі. Жалпы білім беретін мектептің 9-сыныбына арналған оқулық.&lt;/ref&gt;
==Публицистикалық стиль ерекшеліктері==
*жұртқа үндеу,үгіт айту үшін қолданылады;
*қоғамдағы маңызды мәселелер тақырып болады: саяси, экономикалық, экологиялық, мәдени, моральдық мәселелер;
*сөз нақты, жинақы, тұжырымды құрылады;
*экспрессивті, екпінді болады;
*тыңдаушыларды немесе оқырманды сол мәселеге араласуға жетелейтіндей болып құрылады;
*тақырыбына сай көркем әдебиет не ғылыми стильге жақын болады;
*ауызша, жазбаша формада болады,ауызекі айтылғанда, ауызекі сөйлеу стилінің сипаттарына ие болады.

== Дереккөздер ==
&lt;references/&gt;

[[Санат:Әлеуметтік философия]]</text>
      <sha1>cfbokq1ixj8jdbt6y3yo1gtyv6q1cef</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3053717</id>
      <parentid>3053713</parentid>
      <timestamp>2022-07-22T06:29:07Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Didar.Bayan21NS</username>
        <id>120910</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="7778" xml:space="preserve">'''Публицистика''' (латынша: көпшілік, әлеумет)—қоғам өмірі үшін маңызды мәселелерді талқылау деген ұғымда жұмсалады.

Публицистикалық стиль қоғамдық талапқа сай жазылған шығармалардың негізінде қалыптасады. Белгілі бір тілде публицистиканың өз алдына бөлек стиль болып қалыптасуы қоғамдық сананың өскенін, артқанын көрсетеді. Тілдің басқа стильдері сияқты публицистикалық стиль де бірыңғай болып келмейді. Бірқатар лингвистер публицистикалық стильдің жазбаша түріне саяси тақырыпқа жазылған [[газет]], [[журнал]]дардағы мақалалар, [[памфлет]], [[очерк]] т. б. шығармаларды, шешендік сөздер публицистикалық стильдің ауызша түріне жатады.

==Қалыптасу кезеңі==
Публицистикалық стильдің жазба түрінің ең алғаш қалыптаса бастауы халықтың жалпы мәдениеті мен экономикасына байланысты. Мәдениеті ерте дамыған елдерде публицистикалық жанр ерте қалыптасады. Оған [[орыс тілі]] мысал бола алады. [[Ресей]]де XVIII ғасырда ең бірінші газет жарық көрді; сықақ журналдар шыға бастайды. [[Радищев]]тің “[[Санкт-Петербург]]тен Москваға саяхаты” сол кезде жалынды публицистикалық шығарма болып есептелген.

XIX ғасырдың екінші жартысы [[публицистика]]ға үлкен өзгерістер енген кез болды. Бұл кезде революцияшыл-демократтар публицистиканы царизмге қарсы күрес құралы етіп жүмсады. В. Г. [[Белинский Виссарион Григорьевич|Белинский]], Н. А. Добролюбов, Н. Г. [[Чернышевский Николай Гаврилович|Чернышевский]] сияқты сыншы-публицистер өздерінің сын мақалаларында қоғамдық құрылысты қатты сынға алып, революциялық идеяны қуаттады. Революциялық публицистиканың ең жоғарғы үлгісі марксистік-лениндік классикалық еңбектер болып саналәды.

Жазба публицистика баспасөз мәдениетінің өркендеп даму дәрежесін көрсетеді. Қазақ баспасөзі — [[Қазан төңкерісі]]нің жемісі. “Қазақстанда революциядан бұрын баспа орны болған жоқ. Бірен-саран шыққан кітаптарда қазақ тілі бұрмаланып басылып жүрді. Қазақ тілінде ең тұңғыш басылған кітаптың бірі — “Қозы Қөрпеш — Баян сұлу” қиссасы (ең алғаш -1816 жылы басылыпты). [[Шоқан Шыңғысұлы Уәлиханов|Шоқан]]ның, [[Ыбырай Алтынсарин|Ыбырай]]дың, [[Абай Құнанбайұлы|Абай]]дың т. б. шығармалары Санкт-Петербургте, Қазан мен Уфада, Орынбор мен Ташкентте шыққан. 1913 жылы басылған азын-аулақ кітаптардың ішінде [[Спандияр Көбеев]]тің “Қалың мал” романы, “Айна”, “Қарлығаш” деген өлеңдері мен поэмалары Қазанда жарық көрді”.&lt;ref&gt;http://megamozg.kz/index.php?page=view_mat&amp;id=2304&amp;partition=other&amp;subpartition=articles_kazakh&lt;/ref&gt;

==Публицистикалық стильдің сипаты==
Публицистикалық стиль жұртқа үндеу, үгіт айтуда пайдаланылады. Мұндай үндеуге, үгітке қоғам үшін және дәл сол кезеңде зор мәні бар мәселелер тақырып болады.  Мысалы, саяси, экономикалық, экологиялық, мәдени, моральдық мәселелер. Үндеудің, үгіттеудің мақсаты -  жұртшылықты қоғамдық мәні бар іске қатыстыру, жұртшылықтың санасына ықпал ету.&lt;ref&gt;Қазақ тілі. Жалпы білім беретін мектептің 9-сыныбына арналған оқулық.&lt;/ref&gt;
==Публицистикалық стиль ерекшеліктері==
*жұртқа үндеу,үгіт айту үшін қолданылады;
*қоғамдағы маңызды мәселелер тақырып болады: саяси, экономикалық, экологиялық, мәдени, моральдық мәселелер;
*сөз нақты, жинақы, тұжырымды құрылады;
*экспрессивті, екпінді болады;
*тыңдаушыларды немесе оқырманды сол мәселеге араласуға жетелейтіндей болып құрылады;
*тақырыбына сай көркем әдебиет не ғылыми стильге жақын болады;
*ауызша, жазбаша формада болады,ауызекі айтылғанда, ауызекі сөйлеу стилінің сипаттарына ие болады.
==Публицистикалық стильдің тілдік ерекшеліктері==
[[Лексика]]да – қоғамдық-саяси терминдер мен сөздердің (митинг, ереуіл, демократия, парламент), эмоциялық баға беруші сөздердің (еңбек озаты, көшбасшы, еңбеккер, дем беруші), экспрессивтік бояуы бар сөздердің (қоян-қолтық, нық қадаммен), [[фразеология]]да – перифразалардың (ақалтын – мақта, күріш; қара алтын – көмір, мұнай; екінші тың – қой шаруашылығы, көгілдір тың – құс шаруашылығы); [[морфология]]да қос сөздердің (қоғамдық-әлеуметтік, бұқаралық-саяси, үгіт-насихаттық); бұйрық рай тұлғасының (орындайық, табысқа жетеміз), [[синтаксис]]те – сөйлемдегі сөздердің инверсиялық орын тәртібінің, қаратпа сөздердің, риторикалық сұрақтардың, жай сөйлем бөліктерінің, сан алуан қайталамаларының т.б. жиі қолданысқа түсуі публицистикалық стильдің басқа стильдерден өзгешеліктерін көрсетеді&lt;ref&gt;https://massaget.kz/qaarc/qa/20071/&lt;/ref&gt;

== Дереккөздер ==
&lt;references/&gt;

[[Санат:Әлеуметтік философия]]</text>
      <sha1>cwse8k17efb9q5po4wsvsewej2cnzde</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Г</title>
    <ns>0</ns>
    <id>510407</id>
    <revision>
      <id>3053614</id>
      <parentid>2373616</parentid>
      <timestamp>2022-07-21T14:00:58Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>NusrTansj</username>
        <id>121413</id>
      </contributor>
      <comment>Toliqtama</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3413" xml:space="preserve">[[Сурет:Cyrylicka litera Г.PNG|thumb|left|110px| ]]
{{Қазақ әліпбиі (кирил)}}
[[Сурет:Keyboard KAZ.png|thumb|right|400px| ]]

'''Г, г''' — кириллицаға негізделген әліпби әрпі.

Тіл ортасының қатты таңдайға тиіп, кері қайтуы әрі дауыс шамалдығының қатысуы арқылы жасалатын ұяң дауыссыз дыбысты таңбалайтын әріп. 

Қазақ тілінде Г дыбысы тек қана жіңішке дауыстылармен (ә, е, ү, ө, і) тіркесіп айтылады (тегеш, өгіз). Г дыбысы сөздің басында сирек қолданылады (гүл, гауһар). Сөз басындағы К, алдында басқа сөз болса Г-ға айналады. Мен келдім-(айтылуы: мен гелдім). Қазақтың байырғы сөздерінің аяғында келмейді, бірақ кейбір термин сөздердің соңында кездесіп, сөйлегенде &quot;к&quot; болып естіледі: жазылуы - педагог, айтылуы - педагок&lt;ref&gt; Қазақ Совет энциклопедиясы/Бас редакторы М.Қ.Қаратаев - Алматы, 1972, 2 том&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Кеңесбаев І., Мұсабаев Ғ., Қазіргі қазақ тілі. Лексика. Фонетика, А., 1962&lt;/ref&gt;.

== Кодтар кестесі ==
{| class=&quot;standard&quot; style=&quot;text-align:right&quot;
! [[Код]] || Регистр || Ондық&lt;br /&gt; код || 16-лық&lt;br /&gt; код || 8-дік&lt;br /&gt; код ||Екілік код
|-
| rowspan=&quot;2&quot; | [[Юникод]]
 | Бас
 | style=&quot;text-align:right;&quot; | 1043
 | style=&quot;text-align:right;&quot; | 0413
 | style=&quot;text-align:right;&quot; | 002023
 | style=&quot;text-align:right;&quot; | 00000100 00010011
 |-
 | Кіші
 | style=&quot;text-align:right;&quot; | 1075
 | style=&quot;text-align:right;&quot; | 0433
 | style=&quot;text-align:right;&quot; | 002063
 | style=&quot;text-align:right;&quot; | 00000100 00110011
 |-
 | rowspan=&quot;2&quot; | [[ISO 8859-5]]
 |  Бас
 | style=&quot;text-align:right;&quot; | 179
 | style=&quot;text-align:right;&quot; | B3
 | style=&quot;text-align:right;&quot; | 263
 | style=&quot;text-align:right;&quot; | 10110011
 |-
 | Кіші
 | style=&quot;text-align:right;&quot; | 211
 | style=&quot;text-align:right;&quot; | D3
 | style=&quot;text-align:right;&quot; | 323
 | style=&quot;text-align:right;&quot; | 11010011
 |-
 | rowspan=&quot;2&quot; | [[KOI 8]]
 |  Бас
 | style=&quot;text-align:right;&quot; | 231
 | style=&quot;text-align:right;&quot; | E7
 | style=&quot;text-align:right;&quot; | 347
 | style=&quot;text-align:right;&quot; | 11100111
 |-
 | Кіші
 | style=&quot;text-align:right;&quot; | 199
 | style=&quot;text-align:right;&quot; | C7
 | style=&quot;text-align:right;&quot; | 307
 | style=&quot;text-align:right;&quot; | 11000111
 |-
 | rowspan=2 | [[Windows 1251]]
 |  Бас
 | style=&quot;text-align:right;&quot; | 196
 | style=&quot;text-align:right;&quot; | C3
 | style=&quot;text-align:right;&quot; | 303
 | style=&quot;text-align:right;&quot; | 11000011
 |-
 | Кіші
 | style=&quot;text-align:right;&quot; | 227
 | style=&quot;text-align:right;&quot; | E3
 | style=&quot;text-align:right;&quot; | 343
 | style=&quot;text-align:right;&quot; | 11100011
 |}

[[HTML]] жүйесінде бас әріп «Г»-ны   &amp;#1043  немесе  &amp;#x413, ал кіші  «г» әріпін -   &amp;#1075  немесе  &amp;#x433  деп белгілейді.

== Дереккөздер ==
&lt;references/&gt;

[[Санат:Кириллица]]</text>
      <sha1>10cvu93m8hn6sf3ag86h5i3r1psluuq</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>З</title>
    <ns>0</ns>
    <id>510537</id>
    <revision>
      <id>3053612</id>
      <parentid>2993883</parentid>
      <timestamp>2022-07-21T13:46:25Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>NusrTansj</username>
        <id>121413</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>Toliqtama</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3240" xml:space="preserve">[[Сурет:Cyrylicka litera З.PNG|thumb|left|110px]]
{{Қазақ әліпбиі (кирил)}}
[[Сурет:Keyboard KAZ.png|thumb|right|400px]]
'''З''', '''з''' — кириллицаға негізделген әліпби әрпі.

Тіл ұшының астынғы күрек тіске жуысуынан жасалатын дыбысты белгілейтін таңба. З - айтылу орнына қарай  тіс (денталь), жасалу жолына қарай  ызың (фрикатив), дауыс пен салдыр қатысына қарай ұяң фонема. &quot;З&quot; Қазақ тілінде сөздің барлық шенінде кездеседі  (зат, зымыран, қазы, бозы, тұз, дүз). Латынша романдалуы: &quot;Z,z&quot;. Ж, с, ш дыбыстарының алдынан келгенде ол айтылуда сол көршілес  дыбысқа ұқсап үнделеді ([[ассимиляция]]). Мысалы, &quot;боз жігіт&quot; - &quot;божжігіт&quot;, &quot;ізші&quot; - &quot;ішші&quot; т.б.&lt;ref&gt;Қазақ Совет энциклопедиясы/Бас редакторы М.Қ.Қаратаев - Алматы, 1972, 4 том&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Кеңесбаев І., Мұсабаев Ғ., Қазіргі қазақ тілі. Лексика. Фонетика, А., 1962&lt;/ref&gt;.

== Кодтар кестесі ==
{| class=&quot;standard&quot;
 ! Код
 ! Регистр
 ! Ондық&lt;br /&gt; код
 ! 16-лық&lt;br /&gt; код
 ! 8-дік&lt;br /&gt; код
 ! Екілік код
 |-
 | rowspan=&quot;2&quot; | [[Юникод]]
 | Бас
 | style=&quot;text-align:right;&quot; | 1047
 | style=&quot;text-align:right;&quot; | 0417
 | style=&quot;text-align:right;&quot; | 002027
 | style=&quot;text-align:right;&quot; | 00000100 00010111
 |-
 | Кіші
 | style=&quot;text-align:right;&quot; | 1079
 | style=&quot;text-align:right;&quot; | 0437
 | style=&quot;text-align:right;&quot; | 002067
 | style=&quot;text-align:right;&quot; | 00000100 00110111
 |-
 | rowspan=&quot;2&quot; | [[ISO 8859-5]]
 | Бас
 | style=&quot;text-align:right;&quot; | 183
 | style=&quot;text-align:right;&quot; | B7
 | style=&quot;text-align:right;&quot; | 267
 | style=&quot;text-align:right;&quot; | 10110111
 |-
 | Кіші
 | style=&quot;text-align:right;&quot; | 215
 | style=&quot;text-align:right;&quot; | D7
 | style=&quot;text-align:right;&quot; | 327
 | style=&quot;text-align:right;&quot; | 11010111
 |-
 | rowspan=&quot;2&quot; | [[KOI 8]]
 | Бас
 | style=&quot;text-align:right;&quot; | 250
 | style=&quot;text-align:right;&quot; | FA
 | style=&quot;text-align:right;&quot; | 372
 | style=&quot;text-align:right;&quot; | 11111010
 |-
 | Кіші
 | style=&quot;text-align:right;&quot; | 218
 | style=&quot;text-align:right;&quot; | DA
 | style=&quot;text-align:right;&quot; | 332
 | style=&quot;text-align:right;&quot; | 11011010
 |-
 | rowspan=2 | [[Windows-1251]]
 | Бас
 | style=&quot;text-align:right;&quot; | 199
 | style=&quot;text-align:right;&quot; | C7
 | style=&quot;text-align:right;&quot; | 307
 | style=&quot;text-align:right;&quot; | 11000111
 |-
 | Кіші
 | style=&quot;text-align:right;&quot; | 231
 | style=&quot;text-align:right;&quot; | E7
 | style=&quot;text-align:right;&quot; | 347
 | style=&quot;text-align:right;&quot; | 11100111
|}

[[HTML]] жүйесінде бас әріп «З»-ны   З  немесе З , ал кіші «з» әріпін - з немесе з деп белгілейді.

== Дереккөздер ==
&lt;references/&gt;
{{Commons|Cyrillic alphabet}}

[[Санат:Кириллица]]</text>
      <sha1>djb5kalmjfokinevt4r6cszj7bc459b</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Қ</title>
    <ns>0</ns>
    <id>510599</id>
    <revision>
      <id>3053615</id>
      <parentid>3053508</parentid>
      <timestamp>2022-07-21T14:02:59Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>NusrTansj</username>
        <id>121413</id>
      </contributor>
      <minor />
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2633" xml:space="preserve">[[Сурет:Cyrillic letter Qaf.svg|thumb|left|110px| ]]
{{Қазақ әліпбиі (кирил)}}
[[Сурет:Keyboard KAZ.png|thumb|right|400px| ]]
'''Қ''', '''қ''' — кириллицаға негізделген әліпби әрпі.

Тілдің артқы шені таңдайдың артқы шеніне нық тиіп, содан кейін бірден ажырасуынан жасалатын дауыссыз дыбысты таңбалайтын әріп. Қ-ны айтқанда фонациялық ауа ауызқуысы арқылы  үзіліп, шұғыл шығады.  Қ - дауыс қатысы жағынан қатаң, айтылу жолы жағынан шұғыл, жасалу жағынан тіл асты дыбыс. Оның ұяң сыңары - &quot;ғ&quot;. Сөз ортасында орналасқан кездерде, қ - дан кейінгі хәріп дауыссыз болған жағдайда қ - ның бәсендеуіне байланысты х - дыбысына айналады (мақсат - махсат, мұқтаж - мұхтаж). Қ, Ғ және Х дыбыстары увулярлы дауыссыз дыбыстарға жатады (терең артқы тілдік дауыссыздар). Латынша романдалынуы: &quot;Q, q&quot;. Дыбыс түркі халықтарында(өзбек, татар, қазақ), араб, парсы және кавказ халықтарында кездеседі.   

Қ қазақ тілінде өте жиі қолданылып, сөздің барлық буынында кездеседі және көбнесе жуан дауыстылармен  тіркеседі. Мысалы, қайық, ақын, аққу, ботақан, құлыншақ, бардық&lt;ref&gt; Қазақ Совет энциклопедиясы/Бас редакторы М.Қ.Қаратаев - Алматы, 1972, 5 том&lt;/ref&gt; &lt;ref&gt;Кеңесбаев І., Мұсабаев Ғ., Қазіргі қазақ тілі. Лексика. Фонетика, А., 1962&lt;/ref&gt;.

{| class=&quot;wikitable&quot;
|-
! Әліпби !! Реттік № !! [[ІРА]]
|-
| [[Қазақ тілі|Қазақ әліпбиі]] || 15 || q
|-
| [[Тәжік тілі|Тәжік әліпбиі]] || 15 || q
|-
| [[Өзбек тілі|Өзбек әліпбиі]] || 33 || q
|-
| [[Қарақалпақ тілі|Қарақалпақ әліпбиі]] || 15 || q
|-
| [[Абхаз тілі|Абхаз әліпбиі]] || 25 || kʰ
|}

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}
{{Commons|Cyrillic alphabet}}

[[Санат:Кириллица]]</text>
      <sha1>nefkpw5x9jw2cce7frapw16r4jqm6gy</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Р (кирил)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>510812</id>
    <revision>
      <id>3053613</id>
      <parentid>3048004</parentid>
      <timestamp>2022-07-21T13:57:47Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>NusrTansj</username>
        <id>121413</id>
      </contributor>
      <minor />
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2774" xml:space="preserve">[[Сурет:Cyrillic letter Er.png|thumb|left|110px| ]]
{{Қазақ әліпбиі (кирил)}}
[[Сурет:Keyboard KAZ.png|thumb|right|400px| ]]
'''Р''', '''р''' — кириллицаға негізделген әліпби әрпі.

Тіл алды, діріл, үнді дауыссыз дыбысты белгілейтін әріп. Латынша романдалуы: &quot;R, r&quot;.  Қазақ тілінде сөздің барлық шенінде кездесетін дыбыс(рахмет, рет, рай, жарлық, бекер, отыр)&lt;ref&gt; Қазақ Совет энциклопедиясы/Бас редакторы М.Қ.Қаратаев - Алматы, 1972, 5 том&lt;/ref&gt; &lt;ref&gt;Кеңесбаев І., Мұсабаев Ғ., Қазіргі қазақ тілі. Лексика. Фонетика, А., 1962&lt;/ref&gt;.

== Кодтар кестесі ==
{| class=&quot;standard&quot;
 ! Код
 ! Регистр
 ! Ондық&lt;br /&gt; код
 ! 16-лық&lt;br /&gt; код
 ! 8-дік&lt;br /&gt; код
 ! Екілік код
 |-
 | rowspan=&quot;2&quot; | [[Юникод]]
 | Бас
 | style=&quot;text-align:right;&quot; | 1056
 | style=&quot;text-align:right;&quot; | 0420
 | style=&quot;text-align:right;&quot; | 002040
 | style=&quot;text-align:right;&quot; | 00000100 00100000
 |-
 | Кіші
 | style=&quot;text-align:right;&quot; | 1088
 | style=&quot;text-align:right;&quot; | 0440
 | style=&quot;text-align:right;&quot; | 002100
 | style=&quot;text-align:right;&quot; | 00000100 01000000
 |-
 | rowspan=&quot;2&quot; | [[ISO 8859-5]]
 | Бас
 | style=&quot;text-align:right;&quot; | 192
 | style=&quot;text-align:right;&quot; | C0
 | style=&quot;text-align:right;&quot; | 300
 | style=&quot;text-align:right;&quot; | 11000000
 |-
 | Кіші
 | style=&quot;text-align:right;&quot; | 224
 | style=&quot;text-align:right;&quot; | E0
 | style=&quot;text-align:right;&quot; | 340
 | style=&quot;text-align:right;&quot; | 11100000
 |-
 | rowspan=&quot;2&quot; | [[KOI 8]]
 | Бас
 | style=&quot;text-align:right;&quot; | 242
 | style=&quot;text-align:right;&quot; | F2
 | style=&quot;text-align:right;&quot; | 362
 | style=&quot;text-align:right;&quot; | 11110010
 |-
 | Кіші
 | style=&quot;text-align:right;&quot; | 210
 | style=&quot;text-align:right;&quot; | D2
 | style=&quot;text-align:right;&quot; | 322
 | style=&quot;text-align:right;&quot; | 11010010
 |-
 | rowspan=2 | [[Windows 1251]]
 | Бас
 | style=&quot;text-align:right;&quot; | 208
 | style=&quot;text-align:right;&quot; | D0
 | style=&quot;text-align:right;&quot; | 320
 | style=&quot;text-align:right;&quot; | 11010000
 |-
 | Кіші
 | style=&quot;text-align:right;&quot; | 240
 | style=&quot;text-align:right;&quot; | F0
 | style=&quot;text-align:right;&quot; | 360
 | style=&quot;text-align:right;&quot; | 11110000
 |}

[[HTML]] жүйесінде бас әріп «Р»-ны &amp;amp;#1056;  немесе &amp;amp;#x420;, ал кіші «р» әріпін - &amp;amp;#1088;  немесе &amp;amp;#x440; деп белгілейді.

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}
{{Commons|Cyrillic alphabet}}

[[Санат:Кириллица]]</text>
      <sha1>03icu35xsy5rz9hmqaenznd2i9n37ym</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ли Чон Сок</title>
    <ns>0</ns>
    <id>530611</id>
    <revision>
      <id>3053602</id>
      <parentid>3052854</parentid>
      <timestamp>2022-07-21T13:19:49Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Қарақат Фархатқызы</username>
        <id>104256</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="11104" xml:space="preserve">{{Кинематограф
  |есімі                  =Ли Чон Сок/Lee Jong Suk
  |шынайы есімі           = 이종석
  |сурет                  =(이종석 x 엠비오) 웹드라마 Long Distance Love 고화질 현장사진 (2).jpg
  |сурет ені              =
  |сурет атауы            =
  |туған кездегі есімі  =
  |туған күні           =14.09.1989
  |туған жері           =[[Йонъин]], [[Оңтүстік Корея]]
  |қайтыс болған күні     =
  |қайтыс болған жері     =
  |мамандығы              ={{актер|Оңтүстік Корея}}, модель
  |азаматтығы             =
  |белсенді жылдары       =2005 — қазіргі уақыт
  |бағыты                 =
  |киностудия             =Wellmade STARM (웰메이드이엔티) 
  |марапаттары            =
  |imdb_id                = 4347327	
  |сайты                  =
}}
'''Ли Чон Сок''' ({{lang-en|Lee Jong Suk}}; [[кәріс тілі|кәрісше]]: 이종석) — корея актері, модель. 

[[1989 жыл]]ы, қыркүйектің 14 күні [[Оңтүстік Корея]]да [[Йонъин]] қаласында дүниеге келді. Wellmade STARM (웰메이드이엔티)  орталығының жұлдызы. Чон Сок өзінің «Мен сені естимін», «Жат елдік дәрігер», [[Пиноккио (дорама)|«Пиноккио»]], «W: Екі әлемнің арасында», «Сен ұйықтап жатқанда», «Өлімді мадақтау» телесериалдарындағы рөлдері мен «VIP» толық метражды фильміндегі рөлімен танымал.  

== Оқуы ==
Ли Чон Сок орта оқуын Ян Чжэ мектебінде (Yang Jae High School/양재고등학교) және жоғарғы оқуын Konkuk University (건국대학교) университетінде аяқтаған. 

== Жеке өмірі ==
Танымал бола бастағаннан соң Ли Чон Соктың да артынан оның жеке өмірі жайында әңгімелер жүретін болды. Жанкүйерлері көп жағдайда оны түсірілім алаңындағы әріптестерімен қарым-қатынаста деп танығаннан соң, оған жиі жалған фактілердің дұрыс емес екендігі жайында айтып, ресми түрде түсініктемелер беруге тура келеді. Кейінірек Ли қазіргі уақытта өз жүрегінің бос екендігін ресми түрде мәлімдеді.

=== Отбасы ===
Чон Соктың отбасында ата-анасы, інісі мен қарындасы бар. Актер үйндегі тұңғыш перзент болып табылады.

=== Қызығушылықтары ===
Кішкентайында актер [[шахмат]] ойнағанды және сурет салғанды ұнатқан. Ал кейін оның музыкалық аспаптарға деген қызығушылығы артып, ол [[Фортепиано|фортепианода]] ойнап үйренген. Чон Соктың айтуы бойынша, бұл аспапта ойнау оны депрессия мен стресстен құтқарып отырған. Алайда, уақыт өте келе оның әкесі ұлын [[Тхэквондо|тхэквондоға]] қатыстырады. Ли бұл спорт түрін ұнатпағандығымен, әкесіне қарсы шықпай, соңында қара поястың иесі болды. 

== Карьерасы ==
Орта мектепте оқып жүрген кезінде жас жігіт модель ретінде мансабын Корея елінің астанасында 2005 сән апталығы кезінде Seoul Collection танымал маркасының ерлер киімінің коллекциясын көрсетуден бастады. Бұл сән апталығына әлемнің түрлі елдерінің жетекші дизайнерлері қатысты. Ол сол кезде осы масштабтағы сән көрсетілімдеріне қатысқан өз еліндегі ең жас модель болды. 

Осы кезеңде ол айдол-топтардың бірімен келісімшартқа қол қойып, трейни болды. Бірақ, оның актерлік дебюті де қарастырылған келісімшарттағы уәде үш ай аралығында да орындалмағандықтан, ол бұл құжаттан бас тартты. 

Кейін ол Seoul Broadcasting System (SBS) хабар тарату станциясында актерлерді іріктеуден сәтті өтіп, 16 жасында алғаш рет «Sympathy» қысқа метражды таспасында экранға шықты. Сол кезде дауыс беру қорытындысы бойынша ол жаңа модельдер арасында жеңімпаз және South Korean Superstar Selection Competition сыйлығының иегері болды. 2006 жылы ол «Most Photogenic» санатындағы SMART Model Contest марапатына үміткерлер арасында бірінші орынға ие болды. 

Келесі үш жыл бойы ол көрсетілімдер мен кастингтерге атсалысқанымен, олар ешқандай нәтиже бермеді. Бұл сәтсіздіктер мен өз ата-анасының наразылығының әсерінен жігіт депрессияға ұшырап,  үйден шықпай, достарымен сөйлесуді доғарды. Бірақ 2010 жылы ол «Сүйкімді прокурор» атты көпбөлімді драмада қосалқы рөлге ие болды. Дәл осы кезеңде оның үлкен экрандағы дебюті «Елес» атты фильмде орын алды.

2010 жылдың аяқ жағында Ли «Құпия бақ» дорамасында талантты гомосексуал муызкант Хан Тэ Санның рөлін ойнады. Бұл рөлден соң мансабын жаңа бастап келе жатқан актерді көшедегі адамдар танып, тіпті, қатал әкесі де ұлының ойынын мақтады. 

Жас жігіттің танымалдылығы 2011 жылы «Тоқтаусыз соққы 3: Кек» комедиялық-романтикалық ситкомы шыққаннан кейін одан әрі арта бастады. Оған актриса және әнші Чон Кристалдың кейіпкерінің ағасы Ан Со Джунның рөлі сеніп тапсырылды. Ал осы рөлді керемет сомдап шыққандығы үшін ол Baeksang Arts Awards-тағы номинацияға ие болды.

2012 жылдағы жетістік толқынында Ли бірден төрт жобада пайда болды. Ол Корей соғысының кезеңдері туралы сипатталған «Базаға оралу» толықметражды фильмінде Джи Сок Хеннің, сондай-ақ, 1991 жылы Чиба қаласында (Жапония) үстел теннисі жарыстары кезінде болған оқиғалар туралы баяндайтын «Жалғыздай» спорттық драмасында Чой Кенг-Субтың шағын рөлін сомдады. Осы жылы ол «Мектеп 2013» дорамасындағы оқушы Го Нам-Сунның рөлін жоғары деңгейде алып шыққандығы үшін «Үздік жаңа актер» категориясында өзінің алғаш KBS Drama Awards киномарапатына ие болды.

Сонымен қатар, Чон Сок өзінің талантын «Мен керемет болғанда» атты мелодрамада да көрсете алды. Осы кезеңде актер «Мықты жүрек» және «Бірге бақытты» ойын-сауық телешоуларының қонағы және SBS арнасындағы «The Music Trend» бағдарламасының жүргізушісі болды.
Чон Соктың мансабындағы келесі маңызды жоба 2013 жылы шыққан және оған ең жақсы ер рөлі үшін бірнеше жаңа киномарапаттарын әкелген «Мен сенің дауысыңды естимін» дорамасы болды.
== Фильмографиясы ==

=== Телесериалдар ===

* ''Сүйкімді прокурор / Prosecutor Princess / 검사 프린세스''
* ''Құпия бақ / Secret Garden / 시크릿 가든''
* ''Тоқтаусыз соққы 3: Кек''
* ''Мектеп 2013 / School 2013 / 학교 2013''
* ''Мен керемет болғанда''
* ''Мен сенің дауысыңды естимін / I Can Hear Your Voice / 너의 목소리가 들려''
* ''Potato Star 2013QR3''
* ''Жат елдік дәрігер / Doctor Stranger / 닥터 이방인''
* ''Пиноккио / Pinocchio / 피노키오''
* ''W: Екі әлемнің арасында / W: Between Two Worlds / 더블유''
* ''Weightlifting Fairy Kim Bok-joo / 역도요정 김복주''
* ''Го Хоның жұлдызды түні''

* ''Сен ұйықтап жатқанда / While You Were Sleeping / 당신이 잠든 사이에''
* ''Өлімді мадақтау / The Hymn of Death / 사의 찬미''
* ''Қосымша роман / Romance Is a Bonus Book / 로맨스는 별책부록''
* ''Big mouth / 빅마우스 &lt;ref&gt;[http://doramatv.ru/list/actor/lee_jong_suk] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20150111035639/http://doramatv.ru/list/actor/lee_jong_suk |date=2015-01-11 }} Ли Чон Сок&lt;/ref&gt;''

=== Фильмдер ===

* ''Sympathy / 시대교감  (қысқа метражды фильм)''
* ''Елес / Ghost / 유령''
* ''Жалғыздай / As One / 코리아''
* ''Базаға оралу / R2B: Return to Base / 알투비''
* ''The Face Reader / 관상''
* ''Дем алмастан /  No Breathing / 노브레싱''
* ''Керемет жастық шақ / Hot Young Bloods / 피끓는 청춘''
* ''V.I.P. / 브이아이피''
* ''Жалмауыз кемпір 2 / The Witch 2 / 마녀 2''
* ''Децибел / Decibel / 데시벨''

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}

{{бастама}}</text>
      <sha1>7x7yo7fzctniutlgxlt1yo0g010zdab</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Бриттани Энн Бернс</title>
    <ns>0</ns>
    <id>531963</id>
    <revision>
      <id>3053678</id>
      <parentid>3050552</parentid>
      <timestamp>2022-07-21T20:40:21Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Dostojewskij</username>
        <id>35135</id>
      </contributor>
      <comment>Сурет:1HZ-sUfc 400x400.jpg</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1876" xml:space="preserve">[[Сурет:1HZ-sUfc 400x400.jpg|thumb|Бриттани Энн Бернс (2022)]]
'''Бриттани Энн Бернс''' (ағыл. Brittany Anne Byrnes; 31 шілде 1987, [[Сидней]], [[Австралия]]) — австралиялық [[актриса]].

=== Өмірбаяны ===
Бриттани Бернс- Австралияда туған,4 жасынан бастап әртүрлі бидің түрлерімен айналысқан.Оның актерлық карьерасы 8 жасынан басталған болатын.  &quot;Четвероногий малыш&quot; атты фильмде  Бэйбді сомдаған болатын.

=== Актерлық карьерасы ===
Бриттанидің бірінші сомдаған рөлі  &quot;Четвероногий малыш&quot;  атты фильмдегі Бэйбдің рөлі болатын.Кейін оны   [[When Good Ghouls Go Bad, Бриттани|When Good Ghouls Go Bad]] фильмінде басты рөлдердің бірін сомдауға шақырды. Бриттани тағы да:[[Little Oberon]] (ағыл.), [[Русалки]] (ағыл.) и [[Swimming Upstream]] (ағыл.). фильмдерде ойнаған болатын.

=== Фильмографиясы===
1995 Четвероногий малыш	
1996	Twisted Tales 
1996	G. P. 
1997	Search for Treasure Island 
1998	Children's Hospital 
1998	Breakers 
1998	The Violent Earth 
2000	Water Rats 
2001	Escape of the Artful Dodger 
2001	When Good Ghouls Go Bad 
2003	Swimming Upstream 
2003	Русалки 
2005	Little Oberon
1998 — 2008	All Saints 
2007-2008	H2O: 
2008	Scorched
2011	Toybox 
== Дереккөздер ==
[http://h2o.wikia.com/wiki/Brittany_Byrnes]
[http://www.kinopoisk.ru/name/94136/]

[[Санат:1987 жылы туғандар]]
[[Санат:Сиднейде туғандар]]</text>
      <sha1>33njta3iwj9rwhlcsikfmygju4im6ix</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Шығанақ соғысы</title>
    <ns>0</ns>
    <id>549826</id>
    <revision>
      <id>3053607</id>
      <parentid>3051730</parentid>
      <timestamp>2022-07-21T13:39:57Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Malik Nursultan B</username>
        <id>111493</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="8156" xml:space="preserve">{{Қарулы қақтығыс|сурет=WarGulf photobox.jpg|сурет атауы='''Төбесінен бастап сағат тілі бағытымен:''' АҚШ авиациясы Кувейттің оттағы мұнай ұңғымасының үстінен ұшуы; британ әскерлері; [[Lockheed AC-130]] тікұшақпен түсірілген сурет; «ажал жолы»; [[M728 (танк)|M728]] танкі|дата=[[2 тамыз]] [[1990]] — [[28 ақпан]] [[1991]]|орын=[[Парсы шығанағы]], [[Ирак]], [[Кувейт]], [[Сауд Арабиясы]], [[Израиль]]|қарсылас1=* '''{{USA}}'''
* '''{{KWT}}'''
* {{GBR}}
* {{SAU}}
* {{FRA}}
* {{EGY}}
[[Сурет:Flag_of_the_United_Nations.svg|20px|]] [[Біріккен Ұлттар Ұйымы|БҰҰ]]-ның халықаралық коалициясы:&lt;br /&gt;
* {{CAN}}
* {{SYR}}
* {{QAT}}
* {{ARE}}
* {{BGD}}
* {{OMN}}|қарсылас2=* [[Сурет:Flag of Iraq (1991-2004).svg|25px]] [[Баасист Ирак|Ирак]]|қақтығыс=Шығанақ соғысы|нәтиже=Коалицияның жеңісі
* Ирак әскерінің Кувейт жерінен шығуы
* Кувейт тәуелсіздігі сақталды
* Кувейт және Ирак инфраструктураларының нашарлауы
* Ирак Сауд Арабиясы және Израиль мемлекеттеріне қарсы қару атады
* [[Біріккен Ұлттар Ұйымының Қауіпсіздік Кеңесі]]нің Иракқа қарсы санкция жасауы
* Иракты қарусыздандыру кризисының басы
* [[Баасизм|Баасистік]] Иракты билеуін жалғастырады
* Ирактағы үкіметке-қарсы оппозицияның пайда болуы|командир1=* {{flagicon|АҚШ}} '''[[Джордж Герберт Уокер Буш|Джордж Г. У. Буш]]'''
* {{flagicon|АҚШ}} [[Дик Чейни]]
* {{flagicon|АҚШ}} [[Колин Пауэлл]]
* {{flagicon|Ұлыбритания}} [[Маргарет Тэтчер]]
* {{flagicon|Ұлыбритания}} [[Джон Мейджор]]
* {{flagicon|Франция}} [[Франсуа Миттеран]]
* {{flagicon|Кувейт}} [[Джабер әл-Ахмед ас-Сабах]]
* {{flagicon|Кувейт}} [[Саад әл-Абдулла ас-Сәлем ас-Сабах]]
* {{flagicon|Сауд Арабиясы}} [[Фаһд ибн Абдул-Әзиз әл-Сауд]]
* {{flagicon|Сауд Арабиясы}} [[Абдулла ибн Әбд әл-Ғазиз әл-Сауд]]
* {{flagicon|Сауд Арабиясы}} [[Сұлтан ибн Абдул-Әзиз әл-Сауд]]
* {{flagicon|Мысыр}} [[Хосни Мүбәрәк]]|командир2=* [[Сурет:Flag of Iraq (1991-2004).svg|25px]] [[Саддам Хуссейн]]
* [[Сурет:Flag of Iraq (1991-2004).svg|25px]] [[Тариқ Азиз]]
* [[Сурет:Flag of Iraq (1991-2004).svg|25px]] [[Әли Һасан әл-Мәжид]]|шығындар1='''Коалиция:'''&lt;br&gt;292 қайтыс болды&lt;br&gt;467 шайқас кезінде жарақат алды&lt;br&gt;776 жарақат алды&lt;br&gt;31 танк жойылды/жұмыс істемейді&lt;br&gt;75 ұшақ құлатылды&lt;br&gt;'''Кувейт:'''&lt;br&gt;4,200 қайтыс болды&lt;br&gt;12,000 қамалға алынды&lt;br&gt;≈200 танк жойылды&lt;br&gt;850+ қарулы транспорт жойылды&lt;br&gt;57 ұшақ құлатылды&lt;br&gt;17 кеме құлатылды|шығындар2='''Ирак:'''&lt;br&gt;20,000–50,000 адам өлтірілді&lt;ref name=&quot;http://www.comw.org/pda/0310rm8ap2.html#1.%20Iraqi%20civilian%20fatalities%20in%20the%201991%20Gulf&quot; /&gt;&lt;br&gt;75,000+ жарақат&lt;br&gt;80,000–175,000 қамалға алынды&lt;br&gt;3,300 танк құлатылды&lt;br&gt;2,100 [[бронетранспортер]] жойылды&lt;br&gt;110 ұшақ құлатылды&lt;br&gt;137 ұшақ Иранға қашып құтылды&lt;br&gt;19 кеме құлатылды|жалпы шығындар='''Кувейт бейбіт халқы:'''&lt;br&gt;1,000 астам қайтыс болды&lt;br&gt;600 адам жоғалды&lt;br&gt;'''Ирак бейбіт халқы:'''&lt;br&gt;3,664 қайтыс болды&lt;ref&gt;http://www.comw.org/pda/0310rm8ap2.html#1.%20Iraqi%20civilian%20fatalities%20in%20the%201991%20Gulf&lt;/ref&gt;&lt;br&gt;'''Басқа мемлекеттердің бейбіт халқы:'''&lt;br&gt;[[Израиль]] мен [[Сауд Арабиясы]]нда 75 адам қайтыс болып, 309 жарақат алды}}

'''Шығанақ соғысы''' немесе '''Парсы шығанағындағы соғыс''' ({{lang-en|Gulf War}}) — [[1990 жыл]]дың [[2 тамыз]]ымен [[1991 жыл]]дың [[28 ақпан]]ы аралығында болған соғыс. Бұл — [[АҚШ]]-қа сенім білдірген 35 ұлттың өкілінен құралған коалиция күштері мен [[Баасист Ирак|Ирактың]] арасындағы [[Кувейт]]ті азат ету мақсатында болған соғыс.

Ирак әскерінің 1990 жылғы 2 тамызда Кувейтке күшпен басып кіруі АҚШ-ты Сауд Арабиясының аймағында әскери күштерін орналастыруға мәжбүр етті. Ирак Президенті [[Саддам Хусейн]] Ирак әскерінің баса-көктеп кіру себебі — ол елдің [[мұнай]] өндіру мөлшері Ирактың мұнай өндіруінен 14 млн долларға артық болғандығынан деп жариялайды. Әуеден шабуыл жасау кезінде озық қару-жарақ қолданылғандықтан Ирак құрал-жабдықтарының үштен бірі істен шықты.

[[Біріккен Ұлттар Ұйымы]] [[Біріккен Ұлттар Ұйымының Қауіпсіздік Кеңесі|Қауіпсіздік кеңесінің]] 1990 жылғы тамыздағы шешіміне сай Ирак әскеріне наразылық білдіріп, оларды қайтару керектігі ескерусіз қалғандықтан мұнай саудасына тыйым салу және бөгет жасауға жол берілді. Кейінірек, жерде жүргізілген 100 сағаттық соғыс барысында, Кувейтте және сол елге жақын жерде орналасқан 500 мың адамы бар қуатты Ирак әскеріне күйрете соққы берілді. Ақпан айының соңына қарай Ирак әскері жеңіліп, Кувейт қайтадан тәуелсіздікке ие болды.

Бұл соғыс кезінде АҚШ елінің шығыны - 61 млрд доллар болды. Соғыс синдромы - Шығанақ соғысы ардагерлердің түрлі психологиялық және тән азабынан зардап шегуі. Алғашқы Шығанақ соғысына қатысқан АҚШ-тың 700 мың ер және әйел адамнан тұратын әскери қызметкерлердің 30 пайызы Шығанақ соғысы аурулары жайындағы мәлімет бөліміне тіркелген.

Генерал [[Томми Франкс]]тің басшылығымен [[2003 жыл]]ы Иракқа басып кірген әскер Саддам Хусейнді тұтқынға алды, ал 2006 жылдың 30 желтоқсанында дарға асу жазасына кесілді&lt;ref name=&quot;:0&quot;&gt;Адамзат тарихының шежіресі, &quot;Аруна&quot; баспасы, 82 бет. ISBN 978-9965-26-578-5&lt;/ref&gt;.

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}
{{commons|Category:Gulf War (1990-1991)}}

[[Санат:Соғыс]]
[[Санат:1990 жж.]]</text>
      <sha1>h1tnfn6frrybyrfokigjtu729x2b753</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Таңдай (ауыл)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>559890</id>
    <revision>
      <id>3053677</id>
      <parentid>3051163</parentid>
      <timestamp>2022-07-21T20:40:07Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Білгіш Шежіреші</username>
        <id>68287</id>
      </contributor>
      <comment>/* Мәдени-әлеуметтік мекемелері */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5664" xml:space="preserve">{{Елді мекен-Қазақстан 
|статусы                 =  Ауыл
|атауы                 = Таңдай 
|сурет                  =Тандай 2011 ж.jpeg
|әкімшілік күйі          = Ауылдық округ орталығы 
|елтаңба                 = 
|ту                      =  
|елтаңба сипаттамасы     = 
|ту сипаттамасы          = 
|елтаңба ені             = 
|ту ені                  =    
   |lat_deg =47 |lat_min =32|lat_sec = 57
   |lon_deg =51|lon_min = 30|lon_sec =55
   |CoordAddon             = type:city(1226000)_region:KZ
   |CoordScale             =
|ел картасы              = 
|облыс картасы           = 
|аудан картасы           = 
|ел картасының өлшемi    = 
|облыс картасының өлшемi = 
|аудан картасының өлшемi = 
|облысы                  = Атырау облысы
|кестедегі облыс         = Атырау облысы{{!}}Атырау
|ауданы                  = Махамбет ауданы
|кестедегі аудан         = Махамбет ауданы{{!}}Махамбет
|мекен түрі              = ауылдық округ{{!}}Ауылдық округі
|мекені                  = Бақсай ауылдық округі{{!}}Бақсай 
|ішкі бөлінісі           = 
|әкімі                   = 
|құрылған уақыты         =    
|алғашқы дерек           = 
|бұрынғы атаулары        =  
|статус алуы               = 
|жер аумағы                  = 
|климаты                 = 
  |тұрғыны                = {{өсім}} 1913
  |санақ жылы             = 2009
  |тығыздығы              = 
  |шоғырлануы             = 
  |ұлттық құрамы          = 
  |конфессионалдық құрамы = 
  |этнохороним            = 
|телефон коды            = 
|пошта индексі           = 
|пошта индекстері        = 
|ортаққордағы санаты     = 
|сайты                   =
|сайт тілі               =
}}
{{мағына|Таңдай (айрық)}}
'''Таңдай''' — [[Атырау облысы]] [[Махамбет ауданы]]ндағы ауыл, [[Бақсай ауылдық округі]] орталығы.

== Географиялық орны ==
Аудан орталығы – [[Махамбет (Атырау облысы)|Махамбет]] ауылынан оңтүстік-батысқа қарай 10 км-дей жерде.

== Халқы ==
[[1999 жыл|1999 жылы]] тұрғындар саны 2086 адам (1055 ер адам және 1031 әйел адам) болса, [[2009 жыл|2009 жылы]] 1913 адамды (957 ер адам және 956 әйел адам) құрады.&lt;ref name=&quot;source122&quot;&gt;[http://stat.gov.kz/census/national/2009/region 2009 жылғы Қазақстан Республикасы халқының Ұлттық санағының қорытындылары. Астана 2011. 1 том]&lt;/ref&gt;

== Тарихы ==
Таңдай селосының табан тасы «Бақсай» кеңшарының құрамымен бірге қаланды.  1930-шы жылдардың басында селода жаңадан тұрғын үйлер салу жедел қарқындады. Сарайшықтағы бұрынғы орыс байларының үйлері бұзылып, құрылыс материалдары Таңдайға өгізбен, түйемен жеткізілген. Селоның Таңдай аталуы жайында сөз етер болсақ өз кезінде аты шыққан Бабыл есімді байдың Айдай және Таңдай деген екі сұлу қызы болған. Үлкені Айдайға атақты Бала Ораз Өтебайұлы ғашық болыпты. «Салайын сол Ораздың Айдайына» деп келетін өлең жолдары осыны аңғартады. Айдайдың сіңлісі Таңдай қайтыс болып, биік төбеге жерленген. Осы жер қазіргі Таңдай селосы. Ауылда 2000 жылы 624 орындық жаңа мектеп үйі пайдалануға берілсе, мектеп жанында 75 орындық интернат жұмыс істейді. 40-қа жуық бүлдіршін тәрбиеленетін «Райхан гүлі» балабақшасы 2004 жылдан бері жылдық жүйеге көшірілген.&lt;ref&gt;[https://zh-shugylasy.kz/zhanalyqtar/audan-tynysy/ba-y-zhan-an-ba-saj.html Бағы жанған Бақсай]&lt;/ref&gt;

== Мәдени-әлеуметтік мекемелері ==
* Қ.Ахмедияров атындағы орта мектеп – 2000 жылы білім күні қарсаңында 624 орындық мектептің жаңа ғимараты пайдалануға берілді. 2017 жылы 15 маусымда Таңдай орта мектебіне Қаршымбай Ахмедияровтың есімі берілді.
* &quot;Райхан гүлі&quot; бөбекжай-бақшасы

== Діни ұйымдар қызметі ==
* Таңдай ауылдық мешіті

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}
 
{{Махамбет ауданы елді мекендері}}
[[Санат:Махамбет ауданы елді мекендері]]</text>
      <sha1>6jvotcjz6twa3pi4t2n54ei8p1ve726</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Тезис</title>
    <ns>0</ns>
    <id>603188</id>
    <revision>
      <id>3053711</id>
      <parentid>2821978</parentid>
      <timestamp>2022-07-22T06:09:44Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Didar.Bayan21NS</username>
        <id>120910</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2130" xml:space="preserve">{{Тексерілмеген мақала|date=маусым 2018}} &lt;!-- БҰЛ МӘТІНДІ ӨШІРМЕҢІЗ! БҰЛ ҚАТАРДАН КЕЙІН ЖАЗЫҢЫЗ!  --&gt;
'''Тезис''' – бұл дәлелдейтін немесе жоққа шығаратын ''тұжырымдама-пайымдаулар''. Тезистің басты ерекшелігі ұсынылатын дәйектерге дәлелдер келтірілуі тиіс.
''Негізгі тезистер'' - дерек көзінің мазмұнын жалпылайтын басты тұжырымдамалар. Мұндай тезистерден кейбір жағдайда материалдардың мазмұнын тұтастай айқындайтын жеке жазбалар жасалады. 
''Қарапайым тезистер'' – бұл басты ой-пайымдаулар, кейде конспектінің, рефераттың құрамдас бөлігі ретінде енгізіледі.Кез келген еңбекте, оның әрбір бөлімдерінде қарапайым тезистер көбірек кездеседі. 
''Күрделі тезистер'' - негізгі және қарапайым тезистер қатар қолданылатын, ойды бекітудің пайдалы және жетілген түрі. ''Дәйексөз тезистері.'' Тезистердің бір бөлігі дәйексөз ретінде келтірілуі мүмкін. Мұндай әдісті әртүрлі көзқарастарды салыстыру үшін пікір, аннотация жазғанда қолданады.

'''Тезис'''- шығарманың, баяндаманың, сөздің қысқаша желісі, негізгі ойы, пікірі. Т е з и с жаз дүмбілездеу сырлаңқырап, Кітап жаз одан-бұдан ұрлаңқырап. Сирақтай шала үйтілген өлең жазып, Оныңды өңештей бер, бұлдаңқырап (I.Жансүгіров, Шығ. жин.)</text>
      <sha1>5gbubaoejs04qm4r0r2keffz80tlgc3</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Құланөтпес (өзен)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>612426</id>
    <revision>
      <id>3053737</id>
      <parentid>2659927</parentid>
      <timestamp>2022-07-22T07:10:22Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Салиха</username>
        <id>17167</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4740" xml:space="preserve">{{Өзен
 |атауы                   = Құланөтпес өзені
  |шынайы атауы           = 
 |сурет                  =    
  |сурет ені             =  
  |сурет атауы           =   
 |карта                  = 
  |карта ені             = 
  |карта атауы           = 
 |ұзындығы               = 364
 |су алабының ауданы     =25 900
 |су алабы               =   [[Теңіз (көл)|Теңіз]]
 |өзендердің су алабы    =  
 |су шығыны              = 
  |өлшеу орны            = 
 |бастауы                = Аймысық, [[Айғыржал (тау, Жаңаарқа ауданы)|Айғыржал]] тауларының солтүстік-шығыс етегіндегі бұлақтар
  |бастауының орны        =   
  |бастауының биіктігі    = 
  |s_lat_dir = |s_lat_deg = |s_lat_min = |s_lat_sec = 
  |s_lon_dir = |s_lon_deg = |s_lon_min = |s_lon_sec = 
 |сағасы                 = [[Теңіз (көл)|Теңіз]]
  |сағасының орны        =  
  |сағасының биіктігі    = 
  |m_lat_dir = |m_lat_deg = |m_lat_min = |m_lat_sec = 
  |m_lon_dir = |m_lon_deg = |m_lon_min = |m_lon_sec = 
 |еңістігі               = 
 |ел                     = [[Қазақстан]]
  |аймақ                  = [[Қарағанды облысы]]ның [[Нұра ауданы|Нұра]], [[Ақмола облысы]]ның [[Қорғалжын ауданы|Қорғалжын]] аудандары
 |ортаққордағы санаты    = 
}}

'''Құланөтпес''' – [[Теңіз (көл)|Теңіз]] көлі алабындағы өзен. 

== Географиялық орны ==
[[Қарағанды облысы]]ның [[Нұра ауданы|Нұра]], [[Ақмола облысы]]ның [[Қорғалжын ауданы|Қорғалжын]] аудандары арқылы ағады. Ұзындығы 364 км, су жиналатын алабы 25 900 км&lt;sup&gt;2&lt;/sup&gt;, жалпы ұзындығы 46 км болатын 17 саласы бар. Ірілері: Құлшын, Ермек, Сүртеке, Көң, Қараөзек Қараөзек, [[Соналы (өзен)|Соналы]], Қазығұрт, т.б.

== Бастауы ==
Аймысық, [[Айғыржал (тау, Жаңңаарқа ауданы)|Айғыржал]] тауларының солтүстік-шығыс етегіндегі Желаяқ 1 және 2 қыстауларының бұлақтарынан алып, Теңіз көліне құяды.

== Гидрологиясы ==
[[Қайнар (Қарағанды облысы)|Қайнар]] ауылына дейінгі жағасы тік жарлы. Одан төменде аңғары мен арансы кеңейіп сайлы, жарлауытты өңірмен ағады. Теңіз көліне құяр сағысында [[Нұра]] өзенімен Құлшын атты қыларнамен байланысқан. Жер асты, жауын-шашын, қар суымен толығады. Жылдық орташа су ағымы Нығман ауылы маңында 3,0 м&lt;sup&gt;3&lt;/sup&gt;/с. Өзен аңғарында [[Изенді (көл)|Изенді]], [[Қаратомар (көл)|Қаратомар]], Алабайтал, Тұзкөл, Алабас, Жарлыкөл, т.б. ащы, тұзды және тұщы көлдер жатыр.

== Өсімдігі, жануарлары ==
Балыққа (шортан, алабұға, мөңке, сазан, аққайран, т.б.) бай. Өзеннің қамыс, құрақ, т.б. шөптесіндер өскен қорысты-қопалы жерлерінде үйрек, жылқышы, т.б. құстар ұя салады. Орта ағысынан бастап суында тұз мөлшері кемиді, онымен мал суарылады. Жайылмасы – шабындық, алабы – егістік.&lt;ref&gt;Қарағанды. Қарағанды облысы: Энциклопедия. - Алматы: Атамұра, 2006. ІSBN 9965-34-515-5&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;source1&quot;&gt;“Қазақ Энциклопедиясы”, VI-том&lt;/ref&gt; &lt;ref&gt;Қазақстан табиғаты:Энциклопедия / Бас ред. Б.Ө.Жақып. - Алматы:&quot; Қазақ энциклопедиясы&quot; ЖШС, 2011. Т.З. - 304 бет. ISBN 9965-893-64-0 (Т.З.), ISBN 9965-893-19-5&lt;/ref&gt;

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}

[[Санат:Қарағанды облысы өзендері]]
[[Санат:Ақмола облысы өзендері]]</text>
      <sha1>dzj9u7vhysxtt6r9mgl7ww64746hs65</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3053738</id>
      <parentid>3053737</parentid>
      <timestamp>2022-07-22T07:10:45Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Салиха</username>
        <id>17167</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4738" xml:space="preserve">{{Өзен
 |атауы                   = Құланөтпес өзені
  |шынайы атауы           = 
 |сурет                  =    
  |сурет ені             =  
  |сурет атауы           =   
 |карта                  = 
  |карта ені             = 
  |карта атауы           = 
 |ұзындығы               = 364
 |су алабының ауданы     =25 900
 |су алабы               =   [[Теңіз (көл)|Теңіз]]
 |өзендердің су алабы    =  
 |су шығыны              = 
  |өлшеу орны            = 
 |бастауы                = Аймысық, [[Айғыржал (тау, Жаңаарқа ауданы)|Айғыржал]] тауларының солтүстік-шығыс етегіндегі бұлақтар
  |бастауының орны        =   
  |бастауының биіктігі    = 
  |s_lat_dir = |s_lat_deg = |s_lat_min = |s_lat_sec = 
  |s_lon_dir = |s_lon_deg = |s_lon_min = |s_lon_sec = 
 |сағасы                 = [[Теңіз (көл)|Теңіз]]
  |сағасының орны        =  
  |сағасының биіктігі    = 
  |m_lat_dir = |m_lat_deg = |m_lat_min = |m_lat_sec = 
  |m_lon_dir = |m_lon_deg = |m_lon_min = |m_lon_sec = 
 |еңістігі               = 
 |ел                     = [[Қазақстан]]
  |аймақ                  = [[Қарағанды облысы]]ның [[Нұра ауданы|Нұра]], [[Ақмола облысы]]ның [[Қорғалжын ауданы|Қорғалжын]] аудандары
 |ортаққордағы санаты    = 
}}

'''Құланөтпес''' – [[Теңіз (көл)|Теңіз]] көлі алабындағы өзен. 

== Географиялық орны ==
[[Қарағанды облысы]]ның [[Нұра ауданы|Нұра]], [[Ақмола облысы]]ның [[Қорғалжын ауданы|Қорғалжын]] аудандары арқылы ағады. Ұзындығы 364 км, су жиналатын алабы 25 900 км&lt;sup&gt;2&lt;/sup&gt;, жалпы ұзындығы 46 км болатын 17 саласы бар. Ірілері: Құлшын, Ермек, Сүртеке, Көң, Қараөзек Қараөзек, [[Соналы (өзен)|Соналы]], Қазығұрт, т.б.

== Бастауы ==
Аймысық, [[Айғыржал (тау, Жаңаарқа ауданы)|Айғыржал]] тауларының солтүстік-шығыс етегіндегі Желаяқ 1 және 2 қыстауларының бұлақтарынан алып, Теңіз көліне құяды.

== Гидрологиясы ==
[[Қайнар (Қарағанды облысы)|Қайнар]] ауылына дейінгі жағасы тік жарлы. Одан төменде аңғары мен арансы кеңейіп сайлы, жарлауытты өңірмен ағады. Теңіз көліне құяр сағысында [[Нұра]] өзенімен Құлшын атты қыларнамен байланысқан. Жер асты, жауын-шашын, қар суымен толығады. Жылдық орташа су ағымы Нығман ауылы маңында 3,0 м&lt;sup&gt;3&lt;/sup&gt;/с. Өзен аңғарында [[Изенді (көл)|Изенді]], [[Қаратомар (көл)|Қаратомар]], Алабайтал, Тұзкөл, Алабас, Жарлыкөл, т.б. ащы, тұзды және тұщы көлдер жатыр.

== Өсімдігі, жануарлары ==
Балыққа (шортан, алабұға, мөңке, сазан, аққайран, т.б.) бай. Өзеннің қамыс, құрақ, т.б. шөптесіндер өскен қорысты-қопалы жерлерінде үйрек, жылқышы, т.б. құстар ұя салады. Орта ағысынан бастап суында тұз мөлшері кемиді, онымен мал суарылады. Жайылмасы – шабындық, алабы – егістік.&lt;ref&gt;Қарағанды. Қарағанды облысы: Энциклопедия. - Алматы: Атамұра, 2006. ІSBN 9965-34-515-5&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;source1&quot;&gt;“Қазақ Энциклопедиясы”, VI-том&lt;/ref&gt; &lt;ref&gt;Қазақстан табиғаты:Энциклопедия / Бас ред. Б.Ө.Жақып. - Алматы:&quot; Қазақ энциклопедиясы&quot; ЖШС, 2011. Т.З. - 304 бет. ISBN 9965-893-64-0 (Т.З.), ISBN 9965-893-19-5&lt;/ref&gt;

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}

[[Санат:Қарағанды облысы өзендері]]
[[Санат:Ақмола облысы өзендері]]</text>
      <sha1>oldpum7lpnu97xs4k8mhx1izz9yy16b</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Эвертон Соарес</title>
    <ns>0</ns>
    <id>623920</id>
    <revision>
      <id>3053758</id>
      <parentid>2720301</parentid>
      <timestamp>2022-07-22T09:57:03Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ерқанат Рыскулбеков</username>
        <id>70798</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>Сурет</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3146" xml:space="preserve">{{Футболшы
| есімі = Эвертон
| толық аты = Эвертон Соуза Соарес
| прозвище = 
| изображение = 
| туған күні = 22.03.1996 
| туған жері = {{туғанжері|Мараканау|Мараканауда}}, [[Бразилия]]
| азаматтығы = {{flagicon|Бразилия|20px}} [[Бразилия]]
| бойы = 174
| салмағы = 67
| позиция = шабуылшы
| қазіргі клуб = {{flagicon|Бразилия|20px}} [[Гремио]]
| номері = 11
| жастар клубы = {{футбол карьерасы
|2009—2012|{{flagicon|Бразилия|20px}} [[Форталеза (футбол клубы)|Форталеза]]|
|2012—2013|{{flagicon|Бразилия|20px}} [[Гремио]]|
}}
| клубтары = {{футбол карьерасы
|2014—|{{flagicon|Бразилия|20px}} [[Гремио]]|167 (37)
}}
| ұлттық құрамы = {{футбол карьерасы
|2018—|{{Футбол|Бразилия}} |12 (3)
}}
|сурет=EvertonBenfica1.jpg}}
'''Эвертон Соуза Соарес''' ({{lang-pt|Everton Sousa Soares}}; [[22 наурыз]] [[1996 жыл]]&lt;ref&gt;https://www.transfermarkt.com/transfermarkt/profil/spieler/321239&lt;/ref&gt;, [[Мараканау]], [[Бразилия]]) — бразилиялық футболшы, [[Бразилия Ұлттық футбол құрамасы]] мен &quot;[[Гремио]]&quot; клубының шабуылшысы. 

== Карьерасы ==
&quot;[[Гремио]]&quot; клубының түлегі. 2014 жылы 20 сәуір күні &quot;Атлетико Паранаэнсеге&quot; қарсы ойында тұңғыш рет Бразилия &quot;А&quot; сериясында алаңға шықты. 2015 жылы 6 маусым күні &quot;Гояс&quot; қақпасына тұңғыш голын соқты. 

2018 жылы 8 қыркүйек күні [[АҚШ Ұлттық футбол құрамасы|АҚШ-қа]] қарсы жолдастық кездесуде тұңғыш рет Ұлттық құрама сапында алаңға шықты.  

2019 жылғы [[Футболдан Америка кубогы 2019|Америка кубогына]] қатысып, үш голдың авторы атанды.

== Жетістіктері ==

=== Командалық ===
'''«Гремио»'''

* Бразилия кубогы — 2016
* Либертадорес кубогы — 2017

'''Бразилия'''

* Америка кубогының жеңімпазы: 2019

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}
== Сілтемелер ==
* [https://web.archive.org/web/20160411030130/http://www.gremio.net/player/view.aspx?id=1398&amp;language=0&amp;i=plantel «Гремио» клубының ресми сайтындағы профилі]{{ref-pt}}

[[Санат:Бразилия футболшылары]]
[[Санат:Бразилия Ұлттық футбол құрамасының ойыншылары]]
[[Санат:Гремио ФК ойыншылары]]
[[Санат:Футболдан Оңтүстік Америка чемпиондары]]</text>
      <sha1>8aiiy2w3w80k6kkb1lwzugykvhyrl8x</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ришарлисон де Андраде</title>
    <ns>0</ns>
    <id>623922</id>
    <revision>
      <id>3053755</id>
      <parentid>2989699</parentid>
      <timestamp>2022-07-22T09:27:36Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ұлы Тұран</username>
        <id>120792</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5126" xml:space="preserve">{{Футболшы
|есімі = Ришарлисон
|сурет = Richarlison de Andrade 2017.jpg
|туған күні = 10.05.1997 
|азаматтығы = {{байрақ|Бразилия}} 
|бойы = 179 [[сантиметр|см]]
|салмағы = 71 [[килограмм|кг]]
|позиция = [[шабуылшы]]
|қазіргі клуб = {{ту|Англия}} [[Тоттенхэм Хотспур|Тоттенхэм]]
|номері = 9
|жастар клубы = {{футбол карьерасы
|2013—2014|{{ту|Бразилия}} Реал Нороэсте|
|2014—2015|{{ту|Бразилия}} [[Америка Минейро]]|}}
|клубтары = {{футбол карьерасы
|2015—2016|{{ту|Бразилия}} [[Америка Минейро]]|24 (9)
|2016—2017|{{ту|Бразилия}} [[Флуминенсе]]|42 (9)
|2017—2018|{{ту|Англия}} [[Уотфорд (футбол клубы)|Уотфорд]]|38 (5)
|2018—2022|{{ту|Англия}} [[Эвертон (футбол клубы)|Эвертон]]|35 (13)
|2022—|{{ту|Англия}} [[Тоттенхэм Хотспур|Тоттенхэм]]|0 (0)}}
|ұлттық құрамы = {{футбол карьерасы
|2018—|{{футбол|Бразилия}}|8 (3)}}
}}
'''Ришарлисон де Андраде''' ({{lang-pt|Richarlison de Andrade}}; [[1997 жыл]]ы [[10 мамыр]]да туған&lt;ref&gt;https://www.transfermarkt.com/transfermarkt/profil/spieler/378710&lt;/ref&gt;,  [[Нова-Венесия]], [[Бразилия]]) — бразилиялық футболшы, &quot;[[Тоттенхэм Хотспур|Тоттенхэм]]&quot; клубы мен [[Бразилия Ұлттық футбол құрамасы|Бразилия құрамасының]] шабуылшысы.

== Карьерасы ==
Ұлттық құрамадағы алғашқы ойынын 2018 жылы қыркүйекте [[АҚШ Ұлттық футбол құрамасы|АҚШ-қа]] қарсы жолдастық кездесуде өткізді. 2019 жылғы [[Футболдан Америка кубогы|Америка кубогының]] жеңімпазы, [[Футболдан Америка кубогы 2019 (финал)|финалда]] [[Перу Ұлттық футбол құрамасы|Перудің]] қақпасына үшінші голды пенальтиден енгізді. 

2017 жылы жастар арасындағы әлем чемпионатына қатысқан. 

Карьерасында Бразилия және Англия клубтарында ойнап келеді. 2018 жылы маусым айында &quot;Уотфордтан&quot; &quot;Эвертонға&quot; 50 млн. фунтқа ауысты. Келісім шарты 2023 жылға дейін. 

== Статистикасы ==

=== Клубтық ===

: ''21 сәуір 2019.''

{| class=&quot;wikitable&quot;
! colspan=&quot;3&quot; |
! colspan=&quot;2&quot; |Лига
! colspan=&quot;2&quot; |Кубок
! colspan=&quot;2&quot; |Құрлықтық 
кубоктар
! colspan=&quot;2&quot; |Басқа да
! colspan=&quot;2&quot; |Бары
|-
!Клуб
!Лига
!Сезон
!Ойын
!Гол
!Ойын
!Гол
!Ойын
!Гол
!Ойын
!Гол
!Ойын
!Гол
|-
| rowspan=&quot;2&quot; | '''Америка Минейро'''
| rowspan=&quot;1&quot; |Серия B
|2015
|24
|9
|0
|0
|0
|0
|0
|0
!24
!9
|-
| colspan=&quot;2&quot; |'''Бары'''
!24
!9
!0
!0
!0
!0
!0
!0
!24
!9
|-
| rowspan=&quot;3&quot; | '''Флуминенсе'''
| rowspan=&quot;2&quot; |Серия А
|2016
|28
|4
|3
|0
|0
|0
|0
|0
!31
!4
|-
|2017
|14
|5
|6
|0
|4
|2
|12
|8
!36
!15
|-
| colspan=&quot;2&quot; |'''Бары'''
!42
!9
!9
!0
!4
!2
!12
!8
!67
!19
|-
| rowspan=&quot;2&quot; | '''Уотфорд'''
| rowspan=&quot;1&quot; |Премьер-лига
|2017/18
|38
|5
|3
|0
|0
|0
|0
|0
!41
!5
|-
| colspan=&quot;2&quot; |'''Бары'''
!38
!5
!3
!0
!0
!0
!0
!0
!41
!5
|-
| rowspan=&quot;2&quot; | '''Эвертон'''
| rowspan=&quot;1&quot; |Премьер-лига
|2018/19
|33
|13
|3
|1
|0
|0
|0
|0
!36
!14
|-
| colspan=&quot;2&quot; |'''Бары'''
!33
!13
!3
!1
!0
!0
!0
!0
!36
!14
|-
! colspan=&quot;3&quot; |Барлығы
!137
!36
!15
!1
!4
!2
!12
!8
!168
!47&lt;br /&gt;
|}

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}
== Сілтемелер ==
*[https://www.soccerbase.com/players/player.sd?player_id=106787 Футболшының профилі]
*[http://www.national-football-teams.com/player/71781.html Футболшының профилі]
{{Бастама}}
[[Санат:Бразилия футболшылары]]
[[Санат:Бразилия Ұлттық футбол құрамасының ойыншылары]]
[[Санат:Америка Минейро ФК ойыншылары]]
[[Санат:Флуминенсе ФК ойыншылары]]
[[Санат:Уотфорд ФК ойыншылары]]
[[Санат:Эвертон ФК ойыншылары]]
[[Санат:Футболдан Оңтүстік Америка чемпиондары]]
[[Санат:Футболдан Олимпиада чемпиондары]]
[[Санат:2020 жылғы Жазғы Олимпиада ойындарының чемпиондары]]
[[Санат:Алфавит бойынша Олимпиада чемпиондары]]</text>
      <sha1>p9c34q18hfnbw5w7owwrr5zlfrotpv5</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3053756</id>
      <parentid>3053755</parentid>
      <timestamp>2022-07-22T09:40:11Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ұлы Тұран</username>
        <id>120792</id>
      </contributor>
      <comment>/* Сілтемелер */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5255" xml:space="preserve">{{Футболшы
|есімі = Ришарлисон
|сурет = Richarlison de Andrade 2017.jpg
|туған күні = 10.05.1997 
|азаматтығы = {{байрақ|Бразилия}} 
|бойы = 179 [[сантиметр|см]]
|салмағы = 71 [[килограмм|кг]]
|позиция = [[шабуылшы]]
|қазіргі клуб = {{ту|Англия}} [[Тоттенхэм Хотспур|Тоттенхэм]]
|номері = 9
|жастар клубы = {{футбол карьерасы
|2013—2014|{{ту|Бразилия}} Реал Нороэсте|
|2014—2015|{{ту|Бразилия}} [[Америка Минейро]]|}}
|клубтары = {{футбол карьерасы
|2015—2016|{{ту|Бразилия}} [[Америка Минейро]]|24 (9)
|2016—2017|{{ту|Бразилия}} [[Флуминенсе]]|42 (9)
|2017—2018|{{ту|Англия}} [[Уотфорд (футбол клубы)|Уотфорд]]|38 (5)
|2018—2022|{{ту|Англия}} [[Эвертон (футбол клубы)|Эвертон]]|35 (13)
|2022—|{{ту|Англия}} [[Тоттенхэм Хотспур|Тоттенхэм]]|0 (0)}}
|ұлттық құрамы = {{футбол карьерасы
|2018—|{{футбол|Бразилия}}|8 (3)}}
}}
'''Ришарлисон де Андраде''' ({{lang-pt|Richarlison de Andrade}}; [[1997 жыл]]ы [[10 мамыр]]да туған&lt;ref&gt;https://www.transfermarkt.com/transfermarkt/profil/spieler/378710&lt;/ref&gt;,  [[Нова-Венесия]], [[Бразилия]]) — бразилиялық футболшы, &quot;[[Тоттенхэм Хотспур|Тоттенхэм]]&quot; клубы мен [[Бразилия Ұлттық футбол құрамасы|Бразилия құрамасының]] шабуылшысы.

== Карьерасы ==
Ұлттық құрамадағы алғашқы ойынын 2018 жылы қыркүйекте [[АҚШ Ұлттық футбол құрамасы|АҚШ-қа]] қарсы жолдастық кездесуде өткізді. 2019 жылғы [[Футболдан Америка кубогы|Америка кубогының]] жеңімпазы, [[Футболдан Америка кубогы 2019 (финал)|финалда]] [[Перу Ұлттық футбол құрамасы|Перудің]] қақпасына үшінші голды пенальтиден енгізді. 

2017 жылы жастар арасындағы әлем чемпионатына қатысқан. 

Карьерасында Бразилия және Англия клубтарында ойнап келеді. 2018 жылы маусым айында &quot;Уотфордтан&quot; &quot;Эвертонға&quot; 50 млн. фунтқа ауысты. Келісім шарты 2023 жылға дейін. 

== Статистикасы ==

=== Клубтық ===

: ''21 сәуір 2019.''

{| class=&quot;wikitable&quot;
! colspan=&quot;3&quot; |
! colspan=&quot;2&quot; |Лига
! colspan=&quot;2&quot; |Кубок
! colspan=&quot;2&quot; |Құрлықтық 
кубоктар
! colspan=&quot;2&quot; |Басқа да
! colspan=&quot;2&quot; |Бары
|-
!Клуб
!Лига
!Сезон
!Ойын
!Гол
!Ойын
!Гол
!Ойын
!Гол
!Ойын
!Гол
!Ойын
!Гол
|-
| rowspan=&quot;2&quot; | '''Америка Минейро'''
| rowspan=&quot;1&quot; |Серия B
|2015
|24
|9
|0
|0
|0
|0
|0
|0
!24
!9
|-
| colspan=&quot;2&quot; |'''Бары'''
!24
!9
!0
!0
!0
!0
!0
!0
!24
!9
|-
| rowspan=&quot;3&quot; | '''Флуминенсе'''
| rowspan=&quot;2&quot; |Серия А
|2016
|28
|4
|3
|0
|0
|0
|0
|0
!31
!4
|-
|2017
|14
|5
|6
|0
|4
|2
|12
|8
!36
!15
|-
| colspan=&quot;2&quot; |'''Бары'''
!42
!9
!9
!0
!4
!2
!12
!8
!67
!19
|-
| rowspan=&quot;2&quot; | '''Уотфорд'''
| rowspan=&quot;1&quot; |Премьер-лига
|2017/18
|38
|5
|3
|0
|0
|0
|0
|0
!41
!5
|-
| colspan=&quot;2&quot; |'''Бары'''
!38
!5
!3
!0
!0
!0
!0
!0
!41
!5
|-
| rowspan=&quot;2&quot; | '''Эвертон'''
| rowspan=&quot;1&quot; |Премьер-лига
|2018/19
|33
|13
|3
|1
|0
|0
|0
|0
!36
!14
|-
| colspan=&quot;2&quot; |'''Бары'''
!33
!13
!3
!1
!0
!0
!0
!0
!36
!14
|-
! colspan=&quot;3&quot; |Барлығы
!137
!36
!15
!1
!4
!2
!12
!8
!168
!47&lt;br /&gt;
|}

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}
== Сілтемелер ==
*[https://www.soccerbase.com/players/player.sd?player_id=106787 Футболшының профилі] — soccerbase.com
* [http://www.national-football-teams.com/player/71781.html Футболшының профилі] — national-football-teams.com

{{бастама}}

[[Санат:Бразилия футболшылары]]
[[Санат:Бразилия Ұлттық футбол құрамасының ойыншылары]]
[[Санат:Америка Минейро ФК ойыншылары]]
[[Санат:Флуминенсе ФК ойыншылары]]
[[Санат:Уотфорд ФК ойыншылары]]
[[Санат:Эвертон ФК ойыншылары]]
[[Санат:Футболдан Оңтүстік Америка чемпиондары]]
[[Санат:Футболдан Олимпиада чемпиондары]]
[[Санат:2020 жылғы Жазғы Олимпиада ойындарының чемпиондары]]
[[Санат:Алфавит бойынша Олимпиада чемпиондары]]
[[Санат:Тоттенхэм Хотспур ФК ойыншылары]]</text>
      <sha1>5ip8zkk4dymub5a0ei7716y87ynwnt3</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Аллан Маркес Лоурейро</title>
    <ns>0</ns>
    <id>623990</id>
    <revision>
      <id>3053757</id>
      <parentid>2720239</parentid>
      <timestamp>2022-07-22T09:54:59Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ерқанат Рыскулбеков</username>
        <id>70798</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>Сурет</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4070" xml:space="preserve">{{Футболшы
| есімі = Аллан
| толық аты = Аллан Маркес Лоурейро
| туған күні = 08.01.1991
| туған жері = {{туғанжері|Рио-де-Жанейро|Рио-де-Жанейрода}}, [[Бразилия]]
| азаматтығы = {{flagicon|Бразилия|20px}} [[Бразилия]]&lt;br&gt;{{flagicon|Португалия|20px}} [[Португалия]]
| бойы = 173
| салмағы = 73
| позиция = жартылай қорғаушы
| қазіргі клуб = {{flagicon|Италия|20px}} [[Наполи]]
| номері = 5
| клубтары = {{футбол карьерасы
|2009—2012|{{flagicon|Бразилия|20px}} [[Васко да Гама (футбол клубы)|Васко да Гама]]|52 (0)
|2012—2015|{{flagicon|Италия|20px}} [[Удинезе]]|104 (1)
|2015—|{{flagicon|Италия|20px}} [[Наполи]]|127 (8)
}}
| ұлттық құрамы = {{футбол карьерасы
|2018—|{{Футбол|Бразилия}} |2 (0)
}}
|сурет=FC Salzburg versus SSC Napoli (UEFA Euroleague Achtelfinalrückspiel 14. März 2019) 04.jpg}}
'''Аллан Маркес Лоурейро''' ({{lang-pt|Allan Marques Loureiro}}; [[8 қаңтар]] [[1991 жыл]]&lt;ref&gt;https://www.transfermarkt.com/transfermarkt/profil/spieler/126422&lt;/ref&gt;, [[Рио-де-Жанейро]], [[Бразилия]]) — бразилиялық футболшы, [[Бразилия Ұлттық футбол құрамасы]] мен &quot;[[Наполи]]&quot; клубының жартылай қорғаушысы.

== Карьерасы ==

=== Клубтық ===
2009 жылы &quot;[[Васко да Гама (футбол клубы)|Васко да Гама]]&quot; клубымен тұңғыш кәсіби келісім шартын жасасты. Сол жылы 5 қыркүйек күні &quot;Атлетико Гояниенсе&quot; клубына қарсы В сериясында клубы сапында алаңға шықты да, 2012 жылы 11 наурыз күні &quot;Мадурейраның&quot; қақпасына тұңғыш голын соқты.

2012 жылы жазда &quot;[[Удинезе|Удинезеге]]&quot; ауысты. 2 қыркүйек күні &quot;[[Ювентус|Ювентуске]]&quot; қарсы ойында кездесу барысында [[Антонио ди Натале|Антонио Ди Наталенің]] орнына алаңға шығып, тұңғыш матчын өткізді. Алғашқы голын 2015 жылы 18 қаңтарда &quot;Кальяридің&quot; қақпасына соқты.

2015 жылы жазда [[Наполи|&quot;Наполи&quot;]] футболшысы атанды. 30 тамыз күні &quot;Сампдорияға&quot; қарсы ойында тұңғыш рет алаңға шықты.

=== Ұлттық құрама ===
Бразилия құрамасы сапында 2018 жылғы қараша айынан бері  ойнап келеді. 2019 жылғы Америка кубогына қатысып, құрлық жеңімпазы атанды.
&lt;br /&gt;

== Жетістіктері ==

=== Командалық ===
'''«Васко да Гама»'''

* Бразилия кубогы — 2011

=== Халықаралық ===
'''Бразилия құрамасы'''

* Жастар арасындағы әлем чемпионы — 2011
* Футболдан Америка кубогының жеңімпазы — 2019

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}
== Сілтемелер ==
*[https://www.thefinalball.com/player.php?id=112478 Футболшының профилі]

[[Санат:Бразилия футболшылары]]
[[Санат:Бразилия Ұлттық футбол құрамасының ойыншылары]]
[[Санат:Васко да Гама ФК ойыншылары]]
[[Санат:Удинезе ФК ойыншылары]]
[[Санат:Наполи ФК ойыншылары]]
[[Санат:Футболдан Оңтүстік Америка чемпиондары]]</text>
      <sha1>5ew6h44a025rwsejwkmfqk65d0by398</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Милан Алексич</title>
    <ns>0</ns>
    <id>668177</id>
    <revision>
      <id>3053676</id>
      <parentid>2989694</parentid>
      <timestamp>2022-07-21T20:38:36Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Dostojewskij</username>
        <id>35135</id>
      </contributor>
      <comment>Сурет:Milan Aleksić Rio 2016.jpg</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2129" xml:space="preserve">[[Сурет:Milan Aleksić Rio 2016.jpg|thumb|Милан Алексич (2016)]]
'''Милан Алексич''' ([[Серб тілі|серб]]. ''Милан Алексић'', {{туғанкүні|13|5|1986}}, [[Белград]], [[Югославия халқының социалистік одағы|СФРЮ]]) — серб ватерполшысы, мажарстандық «Солноки» клубының және Сербия құрамасының қорғаушысы. [[2016 жылғы Жазғы Олимпиада ойындары|2016 және 2020 жылғы Олимпиада]] ойындарының чемпионы, 2012 жылғы Олимпиаданың қола жүлдегері.

Ұлттық құрамада Олимпиада чемпионы, сонымен қатар ойындардың қола жүлдегері, екі дүркін әлем чемпионы, үш дүркін Еуропа чемпионы, әлем кубогының жеңімпазы және Жерорта теңізі ойындарының жеңімпазы атанды.

{{Бастама}}

{{Сыртқы сілтемелер}}

[[Санат:13 мамырда туғандар]]
[[Санат:1986 жылы туғандар]]
[[Санат:Белградта туғандар]]
[[Санат:Алфавит бойынша ватерполшылар]]
[[Санат:Сербия ватерполшылары]]
[[Санат:Су добынан Олимпиада чемпиондары]]
[[Санат:Сербия Олимпиада чемпиондары]]
[[Санат:2012 жылғы Жазғы Олимпиада ойындарының қола жүлдегерлері]]
[[Санат:2016 жылғы Жазғы Олимпиада ойындарының чемпиондары]]
[[Санат:2020 жылғы Жазғы Олимпиада ойындарының чемпиондары]]
[[Санат:Су добынан әлем чемпиондары]]
[[Санат:Су добынан Еуропа чемпиондары]]
[[Санат:Алфавит бойынша Олимпиада чемпиондары]]</text>
      <sha1>pbkd4i4sjxs67va8v07iep98bdsqvy0</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Жоба:Түркі марафоны 2022</title>
    <ns>102</ns>
    <id>681433</id>
    <revision>
      <id>3053601</id>
      <parentid>3053573</parentid>
      <timestamp>2022-07-21T13:04:28Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Мағыпар</username>
        <id>100137</id>
      </contributor>
      <comment>үлгі, толықтыру</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="12098" xml:space="preserve">[[Сурет:Wikimedians_of_Turkic_Languages_User_Group_Logo.svg|150px|right]]
'''&lt;center&gt;&lt;big&gt; Түркі марафоны 2022&lt;/big&gt;&lt;/center&gt;
&lt;center&gt;&lt;big&gt;1 - 31 шілде 2022&lt;/big&gt;'''&lt;/center&gt;
&lt;p&gt;&lt;/p&gt;
'''&lt;small&gt;&lt;center&gt;Жобаның халықаралық негізгі бетіне өту үшін [[m:Turkic_Marathon_2022|осында басыңыз]]&lt;/small&gt;'''&lt;/center&gt;&lt;p&gt;&lt;/p&gt;


&lt;big&gt;&lt;center&gt;'''Түркі марафоны 2022''' — 2022 жылдың 1 - 31 шілде аралығында өтетін контент дамытуға бағытталған халықаралық жоба. Жоба мақсаты — түркі тілдерінде сөйлейтін елдер және олардың мәдениеті туралы мақалалар жазып, түркі тілдерінде сөйлейтін уикипедияшылар арасындағы ынтымақтастықты нығайту. Әділқазылар алқасының бағалауынан кейін көрсетілген мерзім аралығында ең көп ұпай жинаған қатысушылар марапатталатын болады. Қазақ Уикипедиясына үлес қосқысы келетін кез келген адам төмендегі қатысушылар тізіміне өз атын қосса болады. Іске сәт!&lt;/center&gt;&lt;/big&gt;


'''&lt;center&gt;Төмендегі жалауларды түрту арқылы сол елдегі уикипедияшылардың ұсынған өздерінің мәдениеті туралы жаңадан жасауға тұрарлық мақалалар тізімін көре аласыз.&lt;/center&gt;'''
'''&lt;center&gt;Ескерту: Төмендегі тізімдегі мақалалар тек ұсыныс қана, одан өзге шарттарға сәйкес келетін мақалалар да сайысқа қатыса алады.&lt;/center&gt;'''
&lt;gallery mode=packed-hover  heights=30px&gt;
File:Flag_of__Azerbaijan.svg|&lt;br /&gt;[[:meta:Turkic Marathon 2022/List_of_Articles/Azerbaijan|Әзірбайжан]]|link=[[:meta:Turkic Marathon 2022/List_of_Articles/Azerbaijan]]|alt=Әзірбайжан
File:Flag_of__Bashkortostan.svg|&lt;br /&gt;[[:meta:Turkic Marathon 2022/List_of_Articles/Bashkortostan|Башқұртстан]]|link=[[meta:Turkic Marathon 2022/List_of_Articles/Bashkortostan]]|alt=Башқұртстан
File:Flag_of__East Turkestan.svg|&lt;br /&gt;[[:meta:Turkic Marathon 2022/List_of_Articles/East Turkestan|Шығыс Түркістан]]|link=[[meta:Turkic Marathon 2022/List_of_Articles/Bashkortostan]]|alt=Шығыс Түркістан
File:Flag_of_Gagauzia.svg|&lt;br /&gt;[[:meta:Turkic Marathon 2022/List_of_Articles/Gagauz|Ғағауыз]]|link=[[:meta:Turkic Marathon 2022/List_of_Articles/Gagauz]]|alt=Ғағауыз
File:Flag_of__Kazakhstan.svg|&lt;br /&gt;[[:meta:Turkic Marathon 2022/List_of_Articles/Kazakhstan|Қазақстан]]|link=[[:meta:Turkic Marathon 2022/List_of_Articles/Kazakhstan]]|alt=Қазақстан
File:Flag_of__Kyrgyzstan.svg|&lt;br /&gt;[[:meta:Turkic Marathon 2022/List_of_Articles/Kyrgyzstan|Қырғызстан]]|link=[[:meta:Turkic Marathon 2022/List_of_Articles/Kyrgyzstan]]|alt=Қырғызстан
File:Flag of the crimeans.svg|&lt;br /&gt;[[:meta:Turkic Marathon 2022/List_of_Articles/Crimean Tatars|Қырым татарлары]]|link=[[:meta:Turkic Marathon 2022/List_of_Articles/Crimean Tatars]]|alt=Қырым татарлары
File:Flag_of_Tatarstan.svg|&lt;br /&gt;[[:meta:Turkic Marathon 2022/List_of_Articles/Tatarstan|Татарстан]]|link=[[:meta:Turkic Marathon 2022/List_of_Articles/Kazakhstan]]|alt=Татарстан
File:Flag_of_Uzbekistan.svg|&lt;br /&gt;[[:meta:Turkic Marathon 2022/List_of_Articles/Uzbekistan|Өзбекстан]]|link=[[:meta:Turkic Marathon 2022/List_of_Articles/Uzbekistan]]|alt=Өзбекстан
File:Flag_of__Tuva.svg|&lt;br /&gt;[[:meta:Turkic Marathon 2022/List_of_Articles/Tuva|Тува Республикасы]]|link=[[:meta:Turkic Marathon 2022/List_of_Articles/Tuva]]|alt=Тува
File:Flag_of_Turkey.svg|&lt;br /&gt;[[:meta:Turkic Marathon 2022/List of Articles/Turkey|Түркия]]|link=[[:meta:Turkic Marathon 2022/List_of_Articles/Turkey]]|alt=Түркия
File:Flag of Sakha.svg|&lt;br /&gt;[[:meta:Turkic Marathon 2022/List of Articles/Sakha|Саха]]|link=[[:meta:Turkic Marathon 2022/List_of_Articles/Sakha]]|alt=Саха
&lt;/gallery&gt;

&lt;br /&gt;
&lt;center&gt;''Конкурсқа қатысушылардың бастаған және жетілдірілген мақалаларының тізімі''&lt;/center&gt;
&lt;div style=&quot;text-align:center;&quot;&gt;
&lt;!-- Please edit the &quot;URL&quot; accordingly, especially the &quot;section&quot; number; thanks --&gt;
{{Clickable button 2|Жаңа мақалалар|url=https://tools.wmflabs.org/fountain/editathons/turkic-marathon-2022-kk|class=mw-ui-progressive}}  
&lt;/div&gt;
&lt;center&gt;''Конкурс барысында бастаған мақалаңызды осында қосыңыз.''&lt;/center&gt;
&lt;div style=&quot;text-align:center;&quot;&gt;
&lt;!-- Please edit the &quot;URL&quot; accordingly, especially the &quot;section&quot; number; thanks --&gt;
{{Clickable button 2|Жаңа мақала қосу|url=https://tools.wmflabs.org/fountain/editathons/turkic-marathon-2022-kk/add |class=mw-ui-progressive}} 
&lt;/div&gt;
&lt;br /&gt;

{{multicol}}
; Сайысқа қатысу үшін
# Төмендегі &quot;қатысушылар&quot; бөліміне өз атыңызды қосыңыз.
# Қазақ Уикипедиясында тізімде аталған елдер мен халықтардың мәдениеті туралы мақала жазыңыз.
# Бастауға ұсынылған мақалалар тізімін ел атауларының үстіне басу арқылы көре аласыз. 
# Тізімдегі мақалалар тек ұсыныс қана; Сайыс тақырыбына сай келетін, бірақ тізімге қосылмаған басқа да мақалаларды да жаза аласыз. Мақалаларыңыз [[Уикипедия:Маңыздылық|маңыздылық]] критерилеріне сай келетініне көз жеткізіңіз.

; Марапаттар
* 1 орын:


; Ұйымдастырушылар мен әділқазылар
* Ұйымдастырушы: [https://meta.wikimedia.org/wiki/Wikimedia_Community_of_Kazakh_language_User_Group Уикимедиа қауымдастығының қазақтілді қолданушылар тобы]
* Әділқазы:
# [[User:Mehman97|Mehman97]]
# {{u|Batyrbek.kz|Batyrbek.kz}}
# {{u|Kaiyr|Kaiyr}}
;Қатысушылар
[[File:BoNM_-_Turkic_Council.png|right|120px|«Түркі» марапаттамасы]]
{| class=&quot;wikitable sortable&quot;
|- align=&quot;left&quot;
! Қатысушы
! Мақала
! Талапқа сай мақала саны 
! Ұпай
|-
|{{u|Мағыпар}}
|{{ту|Әзірбайжан}}  [[Әзірбайжан]]  1.[[Аршын мал алан (оперетта)]] 
{{flag|Башқұртстан}} 2.[[Денис Шафиков]]
[[Сурет:Kokbayraq flag.svg|солға|25px|]] [[Шығыс Түркістан]] 
3.[[Қызыл үңгірлері]]
[[Сурет:Flag of Gagauzia.svg|солға|25px|]] [[Ғағауызстан]] 
4.[[Етулия]]

{{ту|Қырғызстан}} [[Қырғызстан]]
5.[[Эрлис Джекшенұлы Тердикбаев]]
[[Сурет:Flag of the Crimean Tatar people.svg|солға|right|25px|]] [[Қырым татарлары]] 
6.[[Әбіләкім Сәлімұлы Ғафаров]]

[[Сурет:Flag of Tatarstan.svg|25px|border]] [[Татарстан]] 7.[[Татарстан халқы]]

{{ту|Өзбекстан}} [[Өзбекстан]] 

8.[[Ичан-Қала]]

[[Сурет:Flag of Tuva.svg|25px|border]] [[Тыва]]

9.[[Шагаа]]

{{ту|Түркия}} [[Түркия]]
10.[[Сангариус көпірі]]

[[Сурет:Flag of Sakha.svg|солға|25px]] [[Саха Республикасы]]
11.[[Саха пышағы]]

{{ту|Әзірбайжан}}  [[Әзірбайжан]]  12.[[Балабан (музыкалық аспап)]] 

{{flag|Башқұртстан}} 13.[[Тарихи Башқұртстан]]

[[Сурет:Kokbayraq flag.svg|солға|25px|]] [[Шығыс Түркістан]] 
14.[[Ұйғыр әліпбиі]]

[[Сурет:Flag of Gagauzia.svg|солға|25px|]] [[Ғағауызстан]] 
15.[[Чок-Майдан]]

{{ту|Қырғызстан}} [[Қырғызстан]]
16.[[Қырғызстандағы көлік жүйесі]]

[[Сурет:Flag of the Crimean Tatar people.svg|солға|right|25px|]] [[Қырым татарлары]] 
17.[[Исмаил Болатұлы Болатов]]

[[Сурет:Flag of Tatarstan.svg|25px|border]] [[Татарстан]] 
18.[[Әгерже ауданы]]

{{ту|Өзбекстан}} [[Өзбекстан]] 

19.[[Чор-Бакр]]

[[Сурет:Flag of Tuva.svg|25px|border]] [[Тыва]]

20.[[Танну-Ола]]

{{ту|Түркия}} [[Түркия]]
21.[[Сагалассос]]

[[Сурет:Flag of Sakha.svg|солға|25px]] [[Саха Республикасы]]
22.[[Василий Михайлович Егоров (боксёр)]]

{{ту|Әзірбайжан}}  [[Әзірбайжан]]  23.[[Баку теңіз жағалауы бульвары]]

{{flag|Башқұртстан}} 

23.[[Башқұртстан Республикасының Ұлттық мұражайы]]

[[Сурет:Kokbayraq flag.svg|солға|25px|]] [[Шығыс Түркістан]] 
24.[[Сайфуддин Азизи]]
| 
|
|-
|{{u|Dimash Kenesbek}}
|{{ту|Әзірбайжан}}  [[Әзірбайжан]] 
1. [[Ішкі қала (Баку)]]

2. [[Мұхаммед мешіті (Баку)]] 

3. [[Қыз мұнарасы (Баку)]]
|
|
|-
|{{u|?}}
|{{ту|?}}  [[?]], 
|
|
|-
|{{u|?}}
|{{ту|?}}  [[?]], 
|
|
|-
|}
;Ұпайлар
#{{u|?}} 

* 
{{multicol-break}}
; Ережелер
# Сайыс барысында [[meta:Turkic Marathon 2022/Participants|осы жердегі]] тізімде көрсетілген '''Қазақстаннан басқа''' жарысқа қатысатын елдер (және де өзге түркі тілдес елдер) туралы бір тақырыпта жаңа мақала бастау керек.
# &lt;small&gt;'''2022 жылдың 1 шілдесі сағат 00.00 (UTC)''' мен '''2022 жылдың 31 шілдесі сағат 00.00 (UTC)'''&lt;/small&gt; арасында жаңадан жасалған мақалалар ғана сайысқа қатыса алады.
# Сайысқа ұйымдастырушылар мен әділқазылар алқасынан өзге барлық қатысушылар қатыса алады.
# Жарыс бойы кез келген уақытта қатысуға болады.
# Мақалалардағы ақпарат [[Уикипедия:Тексерілмелдігі|тексерілген]] болуы керек, [[Уикипедия:Сенімді дереккөздер|сенімді дереккөздер]]ге сүйеніп жазылып, [[Уикипедия:Мақаланы безендіру|мақаланы безендіру]] шарттарына сәйкес болу керек.
# Жоба барысында жасалған жаңа мақалалардың көлемі кем дегенде 2500 байт және 200 сөзден болуы керек.
# Ең кемі екі [[Уикипедия:Сенімді дереккөздер|сенімді дереккөз]] қосу, санат, интеруики, басқа бетке сілтемелер болуы керек.
# Тізім, кесте, үлгі не санаттар сайыс аясына кірмейді. Тізімдер мен кестелерде мәтін болса, олар есептеледі.
# 1-орын иелену үшін ең кемі 30 мақала, 2-орын үшін - 20 мақала, 3-орын үшін 10 мақала жазылуы керек.
{{multicol-end}}

[[Санат:Уикипедия:Жобалар]]</text>
      <sha1>lxgqki9u72uy5oeoc69tfteqliu6ec1</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3053608</id>
      <parentid>3053601</parentid>
      <timestamp>2022-07-21T13:41:43Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Dimash Kenesbek</username>
        <id>102199</id>
      </contributor>
      <minor />
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="12265" xml:space="preserve">[[Сурет:Wikimedians_of_Turkic_Languages_User_Group_Logo.svg|150px|right]]
'''&lt;center&gt;&lt;big&gt; Түркі марафоны 2022&lt;/big&gt;&lt;/center&gt;
&lt;center&gt;&lt;big&gt;1 - 31 шілде 2022&lt;/big&gt;'''&lt;/center&gt;
&lt;p&gt;&lt;/p&gt;
'''&lt;small&gt;&lt;center&gt;Жобаның халықаралық негізгі бетіне өту үшін [[m:Turkic_Marathon_2022|осында басыңыз]]&lt;/small&gt;'''&lt;/center&gt;&lt;p&gt;&lt;/p&gt;


&lt;big&gt;&lt;center&gt;'''Түркі марафоны 2022''' — 2022 жылдың 1 - 31 шілде аралығында өтетін контент дамытуға бағытталған халықаралық жоба. Жоба мақсаты — түркі тілдерінде сөйлейтін елдер және олардың мәдениеті туралы мақалалар жазып, түркі тілдерінде сөйлейтін уикипедияшылар арасындағы ынтымақтастықты нығайту. Әділқазылар алқасының бағалауынан кейін көрсетілген мерзім аралығында ең көп ұпай жинаған қатысушылар марапатталатын болады. Қазақ Уикипедиясына үлес қосқысы келетін кез келген адам төмендегі қатысушылар тізіміне өз атын қосса болады. Іске сәт!&lt;/center&gt;&lt;/big&gt;


'''&lt;center&gt;Төмендегі жалауларды түрту арқылы сол елдегі уикипедияшылардың ұсынған өздерінің мәдениеті туралы жаңадан жасауға тұрарлық мақалалар тізімін көре аласыз.&lt;/center&gt;'''
'''&lt;center&gt;Ескерту: Төмендегі тізімдегі мақалалар тек ұсыныс қана, одан өзге шарттарға сәйкес келетін мақалалар да сайысқа қатыса алады.&lt;/center&gt;'''
&lt;gallery mode=packed-hover  heights=30px&gt;
File:Flag_of__Azerbaijan.svg|&lt;br /&gt;[[:meta:Turkic Marathon 2022/List_of_Articles/Azerbaijan|Әзірбайжан]]|link=[[:meta:Turkic Marathon 2022/List_of_Articles/Azerbaijan]]|alt=Әзірбайжан
File:Flag_of__Bashkortostan.svg|&lt;br /&gt;[[:meta:Turkic Marathon 2022/List_of_Articles/Bashkortostan|Башқұртстан]]|link=[[meta:Turkic Marathon 2022/List_of_Articles/Bashkortostan]]|alt=Башқұртстан
File:Flag_of__East Turkestan.svg|&lt;br /&gt;[[:meta:Turkic Marathon 2022/List_of_Articles/East Turkestan|Шығыс Түркістан]]|link=[[meta:Turkic Marathon 2022/List_of_Articles/Bashkortostan]]|alt=Шығыс Түркістан
File:Flag_of_Gagauzia.svg|&lt;br /&gt;[[:meta:Turkic Marathon 2022/List_of_Articles/Gagauz|Ғағауыз]]|link=[[:meta:Turkic Marathon 2022/List_of_Articles/Gagauz]]|alt=Ғағауыз
File:Flag_of__Kazakhstan.svg|&lt;br /&gt;[[:meta:Turkic Marathon 2022/List_of_Articles/Kazakhstan|Қазақстан]]|link=[[:meta:Turkic Marathon 2022/List_of_Articles/Kazakhstan]]|alt=Қазақстан
File:Flag_of__Kyrgyzstan.svg|&lt;br /&gt;[[:meta:Turkic Marathon 2022/List_of_Articles/Kyrgyzstan|Қырғызстан]]|link=[[:meta:Turkic Marathon 2022/List_of_Articles/Kyrgyzstan]]|alt=Қырғызстан
File:Flag of the crimeans.svg|&lt;br /&gt;[[:meta:Turkic Marathon 2022/List_of_Articles/Crimean Tatars|Қырым татарлары]]|link=[[:meta:Turkic Marathon 2022/List_of_Articles/Crimean Tatars]]|alt=Қырым татарлары
File:Flag_of_Tatarstan.svg|&lt;br /&gt;[[:meta:Turkic Marathon 2022/List_of_Articles/Tatarstan|Татарстан]]|link=[[:meta:Turkic Marathon 2022/List_of_Articles/Kazakhstan]]|alt=Татарстан
File:Flag_of_Uzbekistan.svg|&lt;br /&gt;[[:meta:Turkic Marathon 2022/List_of_Articles/Uzbekistan|Өзбекстан]]|link=[[:meta:Turkic Marathon 2022/List_of_Articles/Uzbekistan]]|alt=Өзбекстан
File:Flag_of__Tuva.svg|&lt;br /&gt;[[:meta:Turkic Marathon 2022/List_of_Articles/Tuva|Тува Республикасы]]|link=[[:meta:Turkic Marathon 2022/List_of_Articles/Tuva]]|alt=Тува
File:Flag_of_Turkey.svg|&lt;br /&gt;[[:meta:Turkic Marathon 2022/List of Articles/Turkey|Түркия]]|link=[[:meta:Turkic Marathon 2022/List_of_Articles/Turkey]]|alt=Түркия
File:Flag of Sakha.svg|&lt;br /&gt;[[:meta:Turkic Marathon 2022/List of Articles/Sakha|Саха]]|link=[[:meta:Turkic Marathon 2022/List_of_Articles/Sakha]]|alt=Саха
&lt;/gallery&gt;

&lt;br /&gt;
&lt;center&gt;''Конкурсқа қатысушылардың бастаған және жетілдірілген мақалаларының тізімі''&lt;/center&gt;
&lt;div style=&quot;text-align:center;&quot;&gt;
&lt;!-- Please edit the &quot;URL&quot; accordingly, especially the &quot;section&quot; number; thanks --&gt;
{{Clickable button 2|Жаңа мақалалар|url=https://tools.wmflabs.org/fountain/editathons/turkic-marathon-2022-kk|class=mw-ui-progressive}}  
&lt;/div&gt;
&lt;center&gt;''Конкурс барысында бастаған мақалаңызды осында қосыңыз.''&lt;/center&gt;
&lt;div style=&quot;text-align:center;&quot;&gt;
&lt;!-- Please edit the &quot;URL&quot; accordingly, especially the &quot;section&quot; number; thanks --&gt;
{{Clickable button 2|Жаңа мақала қосу|url=https://tools.wmflabs.org/fountain/editathons/turkic-marathon-2022-kk/add |class=mw-ui-progressive}} 
&lt;/div&gt;
&lt;br /&gt;

{{multicol}}
; Сайысқа қатысу үшін
# Төмендегі &quot;қатысушылар&quot; бөліміне өз атыңызды қосыңыз.
# Қазақ Уикипедиясында тізімде аталған елдер мен халықтардың мәдениеті туралы мақала жазыңыз.
# Бастауға ұсынылған мақалалар тізімін ел атауларының үстіне басу арқылы көре аласыз. 
# Тізімдегі мақалалар тек ұсыныс қана; Сайыс тақырыбына сай келетін, бірақ тізімге қосылмаған басқа да мақалаларды да жаза аласыз. Мақалаларыңыз [[Уикипедия:Маңыздылық|маңыздылық]] критерилеріне сай келетініне көз жеткізіңіз.

; Марапаттар
* 1 орын:


; Ұйымдастырушылар мен әділқазылар
* Ұйымдастырушы: [https://meta.wikimedia.org/wiki/Wikimedia_Community_of_Kazakh_language_User_Group Уикимедиа қауымдастығының қазақтілді қолданушылар тобы]
* Әділқазы:
# [[User:Mehman97|Mehman97]]
# {{u|Batyrbek.kz|Batyrbek.kz}}
# {{u|Kaiyr|Kaiyr}}
;Қатысушылар
[[File:BoNM_-_Turkic_Council.png|right|120px|«Түркі» марапаттамасы]]
{| class=&quot;wikitable sortable&quot;
|- align=&quot;left&quot;
! Қатысушы
! Мақала
! Талапқа сай мақала саны 
! Ұпай
|-
|{{u|Мағыпар}}
|{{ту|Әзірбайжан}}  [[Әзірбайжан]]  1.[[Аршын мал алан (оперетта)]] 
{{flag|Башқұртстан}} 2.[[Денис Шафиков]]
[[Сурет:Kokbayraq flag.svg|солға|25px|]] [[Шығыс Түркістан]] 
3.[[Қызыл үңгірлері]]
[[Сурет:Flag of Gagauzia.svg|солға|25px|]] [[Ғағауызстан]] 
4.[[Етулия]]

{{ту|Қырғызстан}} [[Қырғызстан]]
5.[[Эрлис Джекшенұлы Тердикбаев]]
[[Сурет:Flag of the Crimean Tatar people.svg|солға|right|25px|]] [[Қырым татарлары]] 
6.[[Әбіләкім Сәлімұлы Ғафаров]]

[[Сурет:Flag of Tatarstan.svg|25px|border]] [[Татарстан]] 7.[[Татарстан халқы]]

{{ту|Өзбекстан}} [[Өзбекстан]] 

8.[[Ичан-Қала]]

[[Сурет:Flag of Tuva.svg|25px|border]] [[Тыва]]

9.[[Шагаа]]

{{ту|Түркия}} [[Түркия]]
10.[[Сангариус көпірі]]

[[Сурет:Flag of Sakha.svg|солға|25px]] [[Саха Республикасы]]
11.[[Саха пышағы]]

{{ту|Әзірбайжан}}  [[Әзірбайжан]]  12.[[Балабан (музыкалық аспап)]] 

{{flag|Башқұртстан}} 13.[[Тарихи Башқұртстан]]

[[Сурет:Kokbayraq flag.svg|солға|25px|]] [[Шығыс Түркістан]] 
14.[[Ұйғыр әліпбиі]]

[[Сурет:Flag of Gagauzia.svg|солға|25px|]] [[Ғағауызстан]] 
15.[[Чок-Майдан]]

{{ту|Қырғызстан}} [[Қырғызстан]]
16.[[Қырғызстандағы көлік жүйесі]]

[[Сурет:Flag of the Crimean Tatar people.svg|солға|right|25px|]] [[Қырым татарлары]] 
17.[[Исмаил Болатұлы Болатов]]

[[Сурет:Flag of Tatarstan.svg|25px|border]] [[Татарстан]] 
18.[[Әгерже ауданы]]

{{ту|Өзбекстан}} [[Өзбекстан]] 

19.[[Чор-Бакр]]

[[Сурет:Flag of Tuva.svg|25px|border]] [[Тыва]]

20.[[Танну-Ола]]

{{ту|Түркия}} [[Түркия]]
21.[[Сагалассос]]

[[Сурет:Flag of Sakha.svg|солға|25px]] [[Саха Республикасы]]
22.[[Василий Михайлович Егоров (боксёр)]]

{{ту|Әзірбайжан}}  [[Әзірбайжан]]  23.[[Баку теңіз жағалауы бульвары]]

{{flag|Башқұртстан}} 

23.[[Башқұртстан Республикасының Ұлттық мұражайы]]

[[Сурет:Kokbayraq flag.svg|солға|25px|]] [[Шығыс Түркістан]] 
24.[[Сайфуддин Азизи]]
| 
|
|-
|{{u|Dimash Kenesbek}}
|{{ту|Әзірбайжан}}  [[Әзірбайжан]] 
1. [[Ішкі қала (Баку)]]

2. [[Мұхаммед мешіті (Баку)]] 

3. [[Қыз мұнарасы (Баку)]]

{{ту|Өзбекстан}}  [[Өзбекстан]], {{ту|Түрікменстан}}  [[Түрікменстан]] 
4.[[Жалаладдин Мәңгіберді]]
|
|
|-
|{{u|?}}
|{{ту|?}}  [[?]], 
|
|
|-
|{{u|?}}
|{{ту|?}}  [[?]], 
|
|
|-
|}
;Ұпайлар
#{{u|?}} 

* 
{{multicol-break}}
; Ережелер
# Сайыс барысында [[meta:Turkic Marathon 2022/Participants|осы жердегі]] тізімде көрсетілген '''Қазақстаннан басқа''' жарысқа қатысатын елдер (және де өзге түркі тілдес елдер) туралы бір тақырыпта жаңа мақала бастау керек.
# &lt;small&gt;'''2022 жылдың 1 шілдесі сағат 00.00 (UTC)''' мен '''2022 жылдың 31 шілдесі сағат 00.00 (UTC)'''&lt;/small&gt; арасында жаңадан жасалған мақалалар ғана сайысқа қатыса алады.
# Сайысқа ұйымдастырушылар мен әділқазылар алқасынан өзге барлық қатысушылар қатыса алады.
# Жарыс бойы кез келген уақытта қатысуға болады.
# Мақалалардағы ақпарат [[Уикипедия:Тексерілмелдігі|тексерілген]] болуы керек, [[Уикипедия:Сенімді дереккөздер|сенімді дереккөздер]]ге сүйеніп жазылып, [[Уикипедия:Мақаланы безендіру|мақаланы безендіру]] шарттарына сәйкес болу керек.
# Жоба барысында жасалған жаңа мақалалардың көлемі кем дегенде 2500 байт және 200 сөзден болуы керек.
# Ең кемі екі [[Уикипедия:Сенімді дереккөздер|сенімді дереккөз]] қосу, санат, интеруики, басқа бетке сілтемелер болуы керек.
# Тізім, кесте, үлгі не санаттар сайыс аясына кірмейді. Тізімдер мен кестелерде мәтін болса, олар есептеледі.
# 1-орын иелену үшін ең кемі 30 мақала, 2-орын үшін - 20 мақала, 3-орын үшін 10 мақала жазылуы керек.
{{multicol-end}}

[[Санат:Уикипедия:Жобалар]]</text>
      <sha1>rohfssukwbo412xz23ntmo99jyfuiov</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3053609</id>
      <parentid>3053608</parentid>
      <timestamp>2022-07-21T13:42:14Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Dimash Kenesbek</username>
        <id>102199</id>
      </contributor>
      <minor />
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="12271" xml:space="preserve">[[Сурет:Wikimedians_of_Turkic_Languages_User_Group_Logo.svg|150px|right]]
'''&lt;center&gt;&lt;big&gt; Түркі марафоны 2022&lt;/big&gt;&lt;/center&gt;
&lt;center&gt;&lt;big&gt;1 - 31 шілде 2022&lt;/big&gt;'''&lt;/center&gt;
&lt;p&gt;&lt;/p&gt;
'''&lt;small&gt;&lt;center&gt;Жобаның халықаралық негізгі бетіне өту үшін [[m:Turkic_Marathon_2022|осында басыңыз]]&lt;/small&gt;'''&lt;/center&gt;&lt;p&gt;&lt;/p&gt;


&lt;big&gt;&lt;center&gt;'''Түркі марафоны 2022''' — 2022 жылдың 1 - 31 шілде аралығында өтетін контент дамытуға бағытталған халықаралық жоба. Жоба мақсаты — түркі тілдерінде сөйлейтін елдер және олардың мәдениеті туралы мақалалар жазып, түркі тілдерінде сөйлейтін уикипедияшылар арасындағы ынтымақтастықты нығайту. Әділқазылар алқасының бағалауынан кейін көрсетілген мерзім аралығында ең көп ұпай жинаған қатысушылар марапатталатын болады. Қазақ Уикипедиясына үлес қосқысы келетін кез келген адам төмендегі қатысушылар тізіміне өз атын қосса болады. Іске сәт!&lt;/center&gt;&lt;/big&gt;


'''&lt;center&gt;Төмендегі жалауларды түрту арқылы сол елдегі уикипедияшылардың ұсынған өздерінің мәдениеті туралы жаңадан жасауға тұрарлық мақалалар тізімін көре аласыз.&lt;/center&gt;'''
'''&lt;center&gt;Ескерту: Төмендегі тізімдегі мақалалар тек ұсыныс қана, одан өзге шарттарға сәйкес келетін мақалалар да сайысқа қатыса алады.&lt;/center&gt;'''
&lt;gallery mode=packed-hover  heights=30px&gt;
File:Flag_of__Azerbaijan.svg|&lt;br /&gt;[[:meta:Turkic Marathon 2022/List_of_Articles/Azerbaijan|Әзірбайжан]]|link=[[:meta:Turkic Marathon 2022/List_of_Articles/Azerbaijan]]|alt=Әзірбайжан
File:Flag_of__Bashkortostan.svg|&lt;br /&gt;[[:meta:Turkic Marathon 2022/List_of_Articles/Bashkortostan|Башқұртстан]]|link=[[meta:Turkic Marathon 2022/List_of_Articles/Bashkortostan]]|alt=Башқұртстан
File:Flag_of__East Turkestan.svg|&lt;br /&gt;[[:meta:Turkic Marathon 2022/List_of_Articles/East Turkestan|Шығыс Түркістан]]|link=[[meta:Turkic Marathon 2022/List_of_Articles/Bashkortostan]]|alt=Шығыс Түркістан
File:Flag_of_Gagauzia.svg|&lt;br /&gt;[[:meta:Turkic Marathon 2022/List_of_Articles/Gagauz|Ғағауыз]]|link=[[:meta:Turkic Marathon 2022/List_of_Articles/Gagauz]]|alt=Ғағауыз
File:Flag_of__Kazakhstan.svg|&lt;br /&gt;[[:meta:Turkic Marathon 2022/List_of_Articles/Kazakhstan|Қазақстан]]|link=[[:meta:Turkic Marathon 2022/List_of_Articles/Kazakhstan]]|alt=Қазақстан
File:Flag_of__Kyrgyzstan.svg|&lt;br /&gt;[[:meta:Turkic Marathon 2022/List_of_Articles/Kyrgyzstan|Қырғызстан]]|link=[[:meta:Turkic Marathon 2022/List_of_Articles/Kyrgyzstan]]|alt=Қырғызстан
File:Flag of the crimeans.svg|&lt;br /&gt;[[:meta:Turkic Marathon 2022/List_of_Articles/Crimean Tatars|Қырым татарлары]]|link=[[:meta:Turkic Marathon 2022/List_of_Articles/Crimean Tatars]]|alt=Қырым татарлары
File:Flag_of_Tatarstan.svg|&lt;br /&gt;[[:meta:Turkic Marathon 2022/List_of_Articles/Tatarstan|Татарстан]]|link=[[:meta:Turkic Marathon 2022/List_of_Articles/Kazakhstan]]|alt=Татарстан
File:Flag_of_Uzbekistan.svg|&lt;br /&gt;[[:meta:Turkic Marathon 2022/List_of_Articles/Uzbekistan|Өзбекстан]]|link=[[:meta:Turkic Marathon 2022/List_of_Articles/Uzbekistan]]|alt=Өзбекстан
File:Flag_of__Tuva.svg|&lt;br /&gt;[[:meta:Turkic Marathon 2022/List_of_Articles/Tuva|Тува Республикасы]]|link=[[:meta:Turkic Marathon 2022/List_of_Articles/Tuva]]|alt=Тува
File:Flag_of_Turkey.svg|&lt;br /&gt;[[:meta:Turkic Marathon 2022/List of Articles/Turkey|Түркия]]|link=[[:meta:Turkic Marathon 2022/List_of_Articles/Turkey]]|alt=Түркия
File:Flag of Sakha.svg|&lt;br /&gt;[[:meta:Turkic Marathon 2022/List of Articles/Sakha|Саха]]|link=[[:meta:Turkic Marathon 2022/List_of_Articles/Sakha]]|alt=Саха
&lt;/gallery&gt;

&lt;br /&gt;
&lt;center&gt;''Конкурсқа қатысушылардың бастаған және жетілдірілген мақалаларының тізімі''&lt;/center&gt;
&lt;div style=&quot;text-align:center;&quot;&gt;
&lt;!-- Please edit the &quot;URL&quot; accordingly, especially the &quot;section&quot; number; thanks --&gt;
{{Clickable button 2|Жаңа мақалалар|url=https://tools.wmflabs.org/fountain/editathons/turkic-marathon-2022-kk|class=mw-ui-progressive}}  
&lt;/div&gt;
&lt;center&gt;''Конкурс барысында бастаған мақалаңызды осында қосыңыз.''&lt;/center&gt;
&lt;div style=&quot;text-align:center;&quot;&gt;
&lt;!-- Please edit the &quot;URL&quot; accordingly, especially the &quot;section&quot; number; thanks --&gt;
{{Clickable button 2|Жаңа мақала қосу|url=https://tools.wmflabs.org/fountain/editathons/turkic-marathon-2022-kk/add |class=mw-ui-progressive}} 
&lt;/div&gt;
&lt;br /&gt;

{{multicol}}
; Сайысқа қатысу үшін
# Төмендегі &quot;қатысушылар&quot; бөліміне өз атыңызды қосыңыз.
# Қазақ Уикипедиясында тізімде аталған елдер мен халықтардың мәдениеті туралы мақала жазыңыз.
# Бастауға ұсынылған мақалалар тізімін ел атауларының үстіне басу арқылы көре аласыз. 
# Тізімдегі мақалалар тек ұсыныс қана; Сайыс тақырыбына сай келетін, бірақ тізімге қосылмаған басқа да мақалаларды да жаза аласыз. Мақалаларыңыз [[Уикипедия:Маңыздылық|маңыздылық]] критерилеріне сай келетініне көз жеткізіңіз.

; Марапаттар
* 1 орын:


; Ұйымдастырушылар мен әділқазылар
* Ұйымдастырушы: [https://meta.wikimedia.org/wiki/Wikimedia_Community_of_Kazakh_language_User_Group Уикимедиа қауымдастығының қазақтілді қолданушылар тобы]
* Әділқазы:
# [[User:Mehman97|Mehman97]]
# {{u|Batyrbek.kz|Batyrbek.kz}}
# {{u|Kaiyr|Kaiyr}}
;Қатысушылар
[[File:BoNM_-_Turkic_Council.png|right|120px|«Түркі» марапаттамасы]]
{| class=&quot;wikitable sortable&quot;
|- align=&quot;left&quot;
! Қатысушы
! Мақала
! Талапқа сай мақала саны 
! Ұпай
|-
|{{u|Мағыпар}}
|{{ту|Әзірбайжан}}  [[Әзірбайжан]]  1.[[Аршын мал алан (оперетта)]] 
{{flag|Башқұртстан}} 2.[[Денис Шафиков]]
[[Сурет:Kokbayraq flag.svg|солға|25px|]] [[Шығыс Түркістан]] 
3.[[Қызыл үңгірлері]]
[[Сурет:Flag of Gagauzia.svg|солға|25px|]] [[Ғағауызстан]] 
4.[[Етулия]]

{{ту|Қырғызстан}} [[Қырғызстан]]
5.[[Эрлис Джекшенұлы Тердикбаев]]
[[Сурет:Flag of the Crimean Tatar people.svg|солға|right|25px|]] [[Қырым татарлары]] 
6.[[Әбіләкім Сәлімұлы Ғафаров]]

[[Сурет:Flag of Tatarstan.svg|25px|border]] [[Татарстан]] 7.[[Татарстан халқы]]

{{ту|Өзбекстан}} [[Өзбекстан]] 

8.[[Ичан-Қала]]

[[Сурет:Flag of Tuva.svg|25px|border]] [[Тыва]]

9.[[Шагаа]]

{{ту|Түркия}} [[Түркия]]
10.[[Сангариус көпірі]]

[[Сурет:Flag of Sakha.svg|солға|25px]] [[Саха Республикасы]]
11.[[Саха пышағы]]

{{ту|Әзірбайжан}}  [[Әзірбайжан]]  12.[[Балабан (музыкалық аспап)]] 

{{flag|Башқұртстан}} 13.[[Тарихи Башқұртстан]]

[[Сурет:Kokbayraq flag.svg|солға|25px|]] [[Шығыс Түркістан]] 
14.[[Ұйғыр әліпбиі]]

[[Сурет:Flag of Gagauzia.svg|солға|25px|]] [[Ғағауызстан]] 
15.[[Чок-Майдан]]

{{ту|Қырғызстан}} [[Қырғызстан]]
16.[[Қырғызстандағы көлік жүйесі]]

[[Сурет:Flag of the Crimean Tatar people.svg|солға|right|25px|]] [[Қырым татарлары]] 
17.[[Исмаил Болатұлы Болатов]]

[[Сурет:Flag of Tatarstan.svg|25px|border]] [[Татарстан]] 
18.[[Әгерже ауданы]]

{{ту|Өзбекстан}} [[Өзбекстан]] 

19.[[Чор-Бакр]]

[[Сурет:Flag of Tuva.svg|25px|border]] [[Тыва]]

20.[[Танну-Ола]]

{{ту|Түркия}} [[Түркия]]
21.[[Сагалассос]]

[[Сурет:Flag of Sakha.svg|солға|25px]] [[Саха Республикасы]]
22.[[Василий Михайлович Егоров (боксёр)]]

{{ту|Әзірбайжан}}  [[Әзірбайжан]]  23.[[Баку теңіз жағалауы бульвары]]

{{flag|Башқұртстан}} 

23.[[Башқұртстан Республикасының Ұлттық мұражайы]]

[[Сурет:Kokbayraq flag.svg|солға|25px|]] [[Шығыс Түркістан]] 
24.[[Сайфуддин Азизи]]
| 
|
|-
|{{u|Dimash Kenesbek}}
|{{ту|Әзірбайжан}}  [[Әзірбайжан]] 
1. [[Ішкі қала (Баку)]]

2. [[Мұхаммед мешіті (Баку)]] 

3. [[Қыз мұнарасы (Баку)]]

{{ту|Өзбекстан}}  [[Өзбекстан]], {{ту|Түрікменстан}}  [[Түрікменстан]]&lt;br /&gt; 
4.[[Жалаладдин Мәңгіберді]]
|
|
|-
|{{u|?}}
|{{ту|?}}  [[?]], 
|
|
|-
|{{u|?}}
|{{ту|?}}  [[?]], 
|
|
|-
|}
;Ұпайлар
#{{u|?}} 

* 
{{multicol-break}}
; Ережелер
# Сайыс барысында [[meta:Turkic Marathon 2022/Participants|осы жердегі]] тізімде көрсетілген '''Қазақстаннан басқа''' жарысқа қатысатын елдер (және де өзге түркі тілдес елдер) туралы бір тақырыпта жаңа мақала бастау керек.
# &lt;small&gt;'''2022 жылдың 1 шілдесі сағат 00.00 (UTC)''' мен '''2022 жылдың 31 шілдесі сағат 00.00 (UTC)'''&lt;/small&gt; арасында жаңадан жасалған мақалалар ғана сайысқа қатыса алады.
# Сайысқа ұйымдастырушылар мен әділқазылар алқасынан өзге барлық қатысушылар қатыса алады.
# Жарыс бойы кез келген уақытта қатысуға болады.
# Мақалалардағы ақпарат [[Уикипедия:Тексерілмелдігі|тексерілген]] болуы керек, [[Уикипедия:Сенімді дереккөздер|сенімді дереккөздер]]ге сүйеніп жазылып, [[Уикипедия:Мақаланы безендіру|мақаланы безендіру]] шарттарына сәйкес болу керек.
# Жоба барысында жасалған жаңа мақалалардың көлемі кем дегенде 2500 байт және 200 сөзден болуы керек.
# Ең кемі екі [[Уикипедия:Сенімді дереккөздер|сенімді дереккөз]] қосу, санат, интеруики, басқа бетке сілтемелер болуы керек.
# Тізім, кесте, үлгі не санаттар сайыс аясына кірмейді. Тізімдер мен кестелерде мәтін болса, олар есептеледі.
# 1-орын иелену үшін ең кемі 30 мақала, 2-орын үшін - 20 мақала, 3-орын үшін 10 мақала жазылуы керек.
{{multicol-end}}

[[Санат:Уикипедия:Жобалар]]</text>
      <sha1>ktbabgckeiloogv7y9ee1i3t6j7g5dk</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3053611</id>
      <parentid>3053609</parentid>
      <timestamp>2022-07-21T13:42:56Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Dimash Kenesbek</username>
        <id>102199</id>
      </contributor>
      <minor />
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="12279" xml:space="preserve">[[Сурет:Wikimedians_of_Turkic_Languages_User_Group_Logo.svg|150px|right]]
'''&lt;center&gt;&lt;big&gt; Түркі марафоны 2022&lt;/big&gt;&lt;/center&gt;
&lt;center&gt;&lt;big&gt;1 - 31 шілде 2022&lt;/big&gt;'''&lt;/center&gt;
&lt;p&gt;&lt;/p&gt;
'''&lt;small&gt;&lt;center&gt;Жобаның халықаралық негізгі бетіне өту үшін [[m:Turkic_Marathon_2022|осында басыңыз]]&lt;/small&gt;'''&lt;/center&gt;&lt;p&gt;&lt;/p&gt;


&lt;big&gt;&lt;center&gt;'''Түркі марафоны 2022''' — 2022 жылдың 1 - 31 шілде аралығында өтетін контент дамытуға бағытталған халықаралық жоба. Жоба мақсаты — түркі тілдерінде сөйлейтін елдер және олардың мәдениеті туралы мақалалар жазып, түркі тілдерінде сөйлейтін уикипедияшылар арасындағы ынтымақтастықты нығайту. Әділқазылар алқасының бағалауынан кейін көрсетілген мерзім аралығында ең көп ұпай жинаған қатысушылар марапатталатын болады. Қазақ Уикипедиясына үлес қосқысы келетін кез келген адам төмендегі қатысушылар тізіміне өз атын қосса болады. Іске сәт!&lt;/center&gt;&lt;/big&gt;


'''&lt;center&gt;Төмендегі жалауларды түрту арқылы сол елдегі уикипедияшылардың ұсынған өздерінің мәдениеті туралы жаңадан жасауға тұрарлық мақалалар тізімін көре аласыз.&lt;/center&gt;'''
'''&lt;center&gt;Ескерту: Төмендегі тізімдегі мақалалар тек ұсыныс қана, одан өзге шарттарға сәйкес келетін мақалалар да сайысқа қатыса алады.&lt;/center&gt;'''
&lt;gallery mode=packed-hover  heights=30px&gt;
File:Flag_of__Azerbaijan.svg|&lt;br /&gt;[[:meta:Turkic Marathon 2022/List_of_Articles/Azerbaijan|Әзірбайжан]]|link=[[:meta:Turkic Marathon 2022/List_of_Articles/Azerbaijan]]|alt=Әзірбайжан
File:Flag_of__Bashkortostan.svg|&lt;br /&gt;[[:meta:Turkic Marathon 2022/List_of_Articles/Bashkortostan|Башқұртстан]]|link=[[meta:Turkic Marathon 2022/List_of_Articles/Bashkortostan]]|alt=Башқұртстан
File:Flag_of__East Turkestan.svg|&lt;br /&gt;[[:meta:Turkic Marathon 2022/List_of_Articles/East Turkestan|Шығыс Түркістан]]|link=[[meta:Turkic Marathon 2022/List_of_Articles/Bashkortostan]]|alt=Шығыс Түркістан
File:Flag_of_Gagauzia.svg|&lt;br /&gt;[[:meta:Turkic Marathon 2022/List_of_Articles/Gagauz|Ғағауыз]]|link=[[:meta:Turkic Marathon 2022/List_of_Articles/Gagauz]]|alt=Ғағауыз
File:Flag_of__Kazakhstan.svg|&lt;br /&gt;[[:meta:Turkic Marathon 2022/List_of_Articles/Kazakhstan|Қазақстан]]|link=[[:meta:Turkic Marathon 2022/List_of_Articles/Kazakhstan]]|alt=Қазақстан
File:Flag_of__Kyrgyzstan.svg|&lt;br /&gt;[[:meta:Turkic Marathon 2022/List_of_Articles/Kyrgyzstan|Қырғызстан]]|link=[[:meta:Turkic Marathon 2022/List_of_Articles/Kyrgyzstan]]|alt=Қырғызстан
File:Flag of the crimeans.svg|&lt;br /&gt;[[:meta:Turkic Marathon 2022/List_of_Articles/Crimean Tatars|Қырым татарлары]]|link=[[:meta:Turkic Marathon 2022/List_of_Articles/Crimean Tatars]]|alt=Қырым татарлары
File:Flag_of_Tatarstan.svg|&lt;br /&gt;[[:meta:Turkic Marathon 2022/List_of_Articles/Tatarstan|Татарстан]]|link=[[:meta:Turkic Marathon 2022/List_of_Articles/Kazakhstan]]|alt=Татарстан
File:Flag_of_Uzbekistan.svg|&lt;br /&gt;[[:meta:Turkic Marathon 2022/List_of_Articles/Uzbekistan|Өзбекстан]]|link=[[:meta:Turkic Marathon 2022/List_of_Articles/Uzbekistan]]|alt=Өзбекстан
File:Flag_of__Tuva.svg|&lt;br /&gt;[[:meta:Turkic Marathon 2022/List_of_Articles/Tuva|Тува Республикасы]]|link=[[:meta:Turkic Marathon 2022/List_of_Articles/Tuva]]|alt=Тува
File:Flag_of_Turkey.svg|&lt;br /&gt;[[:meta:Turkic Marathon 2022/List of Articles/Turkey|Түркия]]|link=[[:meta:Turkic Marathon 2022/List_of_Articles/Turkey]]|alt=Түркия
File:Flag of Sakha.svg|&lt;br /&gt;[[:meta:Turkic Marathon 2022/List of Articles/Sakha|Саха]]|link=[[:meta:Turkic Marathon 2022/List_of_Articles/Sakha]]|alt=Саха
&lt;/gallery&gt;

&lt;br /&gt;
&lt;center&gt;''Конкурсқа қатысушылардың бастаған және жетілдірілген мақалаларының тізімі''&lt;/center&gt;
&lt;div style=&quot;text-align:center;&quot;&gt;
&lt;!-- Please edit the &quot;URL&quot; accordingly, especially the &quot;section&quot; number; thanks --&gt;
{{Clickable button 2|Жаңа мақалалар|url=https://tools.wmflabs.org/fountain/editathons/turkic-marathon-2022-kk|class=mw-ui-progressive}}  
&lt;/div&gt;
&lt;center&gt;''Конкурс барысында бастаған мақалаңызды осында қосыңыз.''&lt;/center&gt;
&lt;div style=&quot;text-align:center;&quot;&gt;
&lt;!-- Please edit the &quot;URL&quot; accordingly, especially the &quot;section&quot; number; thanks --&gt;
{{Clickable button 2|Жаңа мақала қосу|url=https://tools.wmflabs.org/fountain/editathons/turkic-marathon-2022-kk/add |class=mw-ui-progressive}} 
&lt;/div&gt;
&lt;br /&gt;

{{multicol}}
; Сайысқа қатысу үшін
# Төмендегі &quot;қатысушылар&quot; бөліміне өз атыңызды қосыңыз.
# Қазақ Уикипедиясында тізімде аталған елдер мен халықтардың мәдениеті туралы мақала жазыңыз.
# Бастауға ұсынылған мақалалар тізімін ел атауларының үстіне басу арқылы көре аласыз. 
# Тізімдегі мақалалар тек ұсыныс қана; Сайыс тақырыбына сай келетін, бірақ тізімге қосылмаған басқа да мақалаларды да жаза аласыз. Мақалаларыңыз [[Уикипедия:Маңыздылық|маңыздылық]] критерилеріне сай келетініне көз жеткізіңіз.

; Марапаттар
* 1 орын:


; Ұйымдастырушылар мен әділқазылар
* Ұйымдастырушы: [https://meta.wikimedia.org/wiki/Wikimedia_Community_of_Kazakh_language_User_Group Уикимедиа қауымдастығының қазақтілді қолданушылар тобы]
* Әділқазы:
# [[User:Mehman97|Mehman97]]
# {{u|Batyrbek.kz|Batyrbek.kz}}
# {{u|Kaiyr|Kaiyr}}
;Қатысушылар
[[File:BoNM_-_Turkic_Council.png|right|120px|«Түркі» марапаттамасы]]
{| class=&quot;wikitable sortable&quot;
|- align=&quot;left&quot;
! Қатысушы
! Мақала
! Талапқа сай мақала саны 
! Ұпай
|-
|{{u|Мағыпар}}
|{{ту|Әзірбайжан}}  [[Әзірбайжан]]  1.[[Аршын мал алан (оперетта)]] 
{{flag|Башқұртстан}} 2.[[Денис Шафиков]]
[[Сурет:Kokbayraq flag.svg|солға|25px|]] [[Шығыс Түркістан]] 
3.[[Қызыл үңгірлері]]
[[Сурет:Flag of Gagauzia.svg|солға|25px|]] [[Ғағауызстан]] 
4.[[Етулия]]

{{ту|Қырғызстан}} [[Қырғызстан]]
5.[[Эрлис Джекшенұлы Тердикбаев]]
[[Сурет:Flag of the Crimean Tatar people.svg|солға|right|25px|]] [[Қырым татарлары]] 
6.[[Әбіләкім Сәлімұлы Ғафаров]]

[[Сурет:Flag of Tatarstan.svg|25px|border]] [[Татарстан]] 7.[[Татарстан халқы]]

{{ту|Өзбекстан}} [[Өзбекстан]] 

8.[[Ичан-Қала]]

[[Сурет:Flag of Tuva.svg|25px|border]] [[Тыва]]

9.[[Шагаа]]

{{ту|Түркия}} [[Түркия]]
10.[[Сангариус көпірі]]

[[Сурет:Flag of Sakha.svg|солға|25px]] [[Саха Республикасы]]
11.[[Саха пышағы]]

{{ту|Әзірбайжан}}  [[Әзірбайжан]]  12.[[Балабан (музыкалық аспап)]] 

{{flag|Башқұртстан}} 13.[[Тарихи Башқұртстан]]

[[Сурет:Kokbayraq flag.svg|солға|25px|]] [[Шығыс Түркістан]] 
14.[[Ұйғыр әліпбиі]]

[[Сурет:Flag of Gagauzia.svg|солға|25px|]] [[Ғағауызстан]] 
15.[[Чок-Майдан]]

{{ту|Қырғызстан}} [[Қырғызстан]]
16.[[Қырғызстандағы көлік жүйесі]]

[[Сурет:Flag of the Crimean Tatar people.svg|солға|right|25px|]] [[Қырым татарлары]] 
17.[[Исмаил Болатұлы Болатов]]

[[Сурет:Flag of Tatarstan.svg|25px|border]] [[Татарстан]] 
18.[[Әгерже ауданы]]

{{ту|Өзбекстан}} [[Өзбекстан]] 

19.[[Чор-Бакр]]

[[Сурет:Flag of Tuva.svg|25px|border]] [[Тыва]]

20.[[Танну-Ола]]

{{ту|Түркия}} [[Түркия]]
21.[[Сагалассос]]

[[Сурет:Flag of Sakha.svg|солға|25px]] [[Саха Республикасы]]
22.[[Василий Михайлович Егоров (боксёр)]]

{{ту|Әзірбайжан}}  [[Әзірбайжан]]  23.[[Баку теңіз жағалауы бульвары]]

{{flag|Башқұртстан}} 

23.[[Башқұртстан Республикасының Ұлттық мұражайы]]

[[Сурет:Kokbayraq flag.svg|солға|25px|]] [[Шығыс Түркістан]] 
24.[[Сайфуддин Азизи]]
| 
|
|-
|{{u|Dimash Kenesbek}}
|{{ту|Әзірбайжан}}  [[Әзірбайжан]] 
1. [[Ішкі қала (Баку)]]

2. [[Мұхаммед мешіті (Баку)]] 

3. [[Қыз мұнарасы (Баку)]]

{{ту|Өзбекстан}}  [[Өзбекстан]],&lt;br /&gt;  {{ту|Түрікменстан}}  [[Түрікменстан]]&lt;br /&gt; 
4. [[Жалаладдин Мәңгіберді]]
|
|
|-
|{{u|?}}
|{{ту|?}}  [[?]], 
|
|
|-
|{{u|?}}
|{{ту|?}}  [[?]], 
|
|
|-
|}
;Ұпайлар
#{{u|?}} 

* 
{{multicol-break}}
; Ережелер
# Сайыс барысында [[meta:Turkic Marathon 2022/Participants|осы жердегі]] тізімде көрсетілген '''Қазақстаннан басқа''' жарысқа қатысатын елдер (және де өзге түркі тілдес елдер) туралы бір тақырыпта жаңа мақала бастау керек.
# &lt;small&gt;'''2022 жылдың 1 шілдесі сағат 00.00 (UTC)''' мен '''2022 жылдың 31 шілдесі сағат 00.00 (UTC)'''&lt;/small&gt; арасында жаңадан жасалған мақалалар ғана сайысқа қатыса алады.
# Сайысқа ұйымдастырушылар мен әділқазылар алқасынан өзге барлық қатысушылар қатыса алады.
# Жарыс бойы кез келген уақытта қатысуға болады.
# Мақалалардағы ақпарат [[Уикипедия:Тексерілмелдігі|тексерілген]] болуы керек, [[Уикипедия:Сенімді дереккөздер|сенімді дереккөздер]]ге сүйеніп жазылып, [[Уикипедия:Мақаланы безендіру|мақаланы безендіру]] шарттарына сәйкес болу керек.
# Жоба барысында жасалған жаңа мақалалардың көлемі кем дегенде 2500 байт және 200 сөзден болуы керек.
# Ең кемі екі [[Уикипедия:Сенімді дереккөздер|сенімді дереккөз]] қосу, санат, интеруики, басқа бетке сілтемелер болуы керек.
# Тізім, кесте, үлгі не санаттар сайыс аясына кірмейді. Тізімдер мен кестелерде мәтін болса, олар есептеледі.
# 1-орын иелену үшін ең кемі 30 мақала, 2-орын үшін - 20 мақала, 3-орын үшін 10 мақала жазылуы керек.
{{multicol-end}}

[[Санат:Уикипедия:Жобалар]]</text>
      <sha1>muq4kd7otpr87zy07yedcfoqv4fcmeh</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3053617</id>
      <parentid>3053611</parentid>
      <timestamp>2022-07-21T14:17:40Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Мағыпар</username>
        <id>100137</id>
      </contributor>
      <comment>нақтылау</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="11381" xml:space="preserve">[[Сурет:Wikimedians_of_Turkic_Languages_User_Group_Logo.svg|150px|right]]
'''&lt;center&gt;&lt;big&gt; Түркі марафоны 2022&lt;/big&gt;&lt;/center&gt;
&lt;center&gt;&lt;big&gt;1 - 31 шілде 2022&lt;/big&gt;'''&lt;/center&gt;
&lt;p&gt;&lt;/p&gt;
'''&lt;small&gt;&lt;center&gt;Жобаның халықаралық негізгі бетіне өту үшін [[m:Turkic_Marathon_2022|осында басыңыз]]&lt;/small&gt;'''&lt;/center&gt;&lt;p&gt;&lt;/p&gt;


&lt;big&gt;&lt;center&gt;'''Түркі марафоны 2022''' — 2022 жылдың 1 - 31 шілде аралығында өтетін контент дамытуға бағытталған халықаралық жоба. Жоба мақсаты — түркі тілдерінде сөйлейтін елдер және олардың мәдениеті туралы мақалалар жазып, түркі тілдерінде сөйлейтін уикипедияшылар арасындағы ынтымақтастықты нығайту. Әділқазылар алқасының бағалауынан кейін көрсетілген мерзім аралығында ең көп ұпай жинаған қатысушылар марапатталатын болады. Қазақ Уикипедиясына үлес қосқысы келетін кез келген адам төмендегі қатысушылар тізіміне өз атын қосса болады. Іске сәт!&lt;/center&gt;&lt;/big&gt;


'''&lt;center&gt;Төмендегі жалауларды түрту арқылы сол елдегі уикипедияшылардың ұсынған өздерінің мәдениеті туралы жаңадан жасауға тұрарлық мақалалар тізімін көре аласыз.&lt;/center&gt;'''
'''&lt;center&gt;Ескерту: Төмендегі тізімдегі мақалалар тек ұсыныс қана, одан өзге шарттарға сәйкес келетін мақалалар да сайысқа қатыса алады.&lt;/center&gt;'''
&lt;gallery mode=packed-hover  heights=30px&gt;
File:Flag_of__Azerbaijan.svg|&lt;br /&gt;[[:meta:Turkic Marathon 2022/List_of_Articles/Azerbaijan|Әзірбайжан]]|link=[[:meta:Turkic Marathon 2022/List_of_Articles/Azerbaijan]]|alt=Әзірбайжан
File:Flag_of__Bashkortostan.svg|&lt;br /&gt;[[:meta:Turkic Marathon 2022/List_of_Articles/Bashkortostan|Башқұртстан]]|link=[[meta:Turkic Marathon 2022/List_of_Articles/Bashkortostan]]|alt=Башқұртстан
File:Flag_of__East Turkestan.svg|&lt;br /&gt;[[:meta:Turkic Marathon 2022/List_of_Articles/East Turkestan|Шығыс Түркістан]]|link=[[meta:Turkic Marathon 2022/List_of_Articles/Bashkortostan]]|alt=Шығыс Түркістан
File:Flag_of_Gagauzia.svg|&lt;br /&gt;[[:meta:Turkic Marathon 2022/List_of_Articles/Gagauz|Ғағауыз]]|link=[[:meta:Turkic Marathon 2022/List_of_Articles/Gagauz]]|alt=Ғағауыз
File:Flag_of__Kazakhstan.svg|&lt;br /&gt;[[:meta:Turkic Marathon 2022/List_of_Articles/Kazakhstan|Қазақстан]]|link=[[:meta:Turkic Marathon 2022/List_of_Articles/Kazakhstan]]|alt=Қазақстан
File:Flag_of__Kyrgyzstan.svg|&lt;br /&gt;[[:meta:Turkic Marathon 2022/List_of_Articles/Kyrgyzstan|Қырғызстан]]|link=[[:meta:Turkic Marathon 2022/List_of_Articles/Kyrgyzstan]]|alt=Қырғызстан
File:Flag of the crimeans.svg|&lt;br /&gt;[[:meta:Turkic Marathon 2022/List_of_Articles/Crimean Tatars|Қырым татарлары]]|link=[[:meta:Turkic Marathon 2022/List_of_Articles/Crimean Tatars]]|alt=Қырым татарлары
File:Flag_of_Tatarstan.svg|&lt;br /&gt;[[:meta:Turkic Marathon 2022/List_of_Articles/Tatarstan|Татарстан]]|link=[[:meta:Turkic Marathon 2022/List_of_Articles/Kazakhstan]]|alt=Татарстан
File:Flag_of_Uzbekistan.svg|&lt;br /&gt;[[:meta:Turkic Marathon 2022/List_of_Articles/Uzbekistan|Өзбекстан]]|link=[[:meta:Turkic Marathon 2022/List_of_Articles/Uzbekistan]]|alt=Өзбекстан
File:Flag_of__Tuva.svg|&lt;br /&gt;[[:meta:Turkic Marathon 2022/List_of_Articles/Tuva|Тува Республикасы]]|link=[[:meta:Turkic Marathon 2022/List_of_Articles/Tuva]]|alt=Тува
File:Flag_of_Turkey.svg|&lt;br /&gt;[[:meta:Turkic Marathon 2022/List of Articles/Turkey|Түркия]]|link=[[:meta:Turkic Marathon 2022/List_of_Articles/Turkey]]|alt=Түркия
File:Flag of Sakha.svg|&lt;br /&gt;[[:meta:Turkic Marathon 2022/List of Articles/Sakha|Саха]]|link=[[:meta:Turkic Marathon 2022/List_of_Articles/Sakha]]|alt=Саха
&lt;/gallery&gt;

&lt;br /&gt;
&lt;center&gt;''Конкурсқа қатысушылардың бастаған және жетілдірілген мақалаларының тізімі''&lt;/center&gt;
&lt;div style=&quot;text-align:center;&quot;&gt;
&lt;!-- Please edit the &quot;URL&quot; accordingly, especially the &quot;section&quot; number; thanks --&gt;
{{Clickable button 2|Жаңа мақалалар|url=https://tools.wmflabs.org/fountain/editathons/turkic-marathon-2022-kk|class=mw-ui-progressive}}  
&lt;/div&gt;
&lt;center&gt;''Конкурс барысында бастаған мақалаңызды осында қосыңыз.''&lt;/center&gt;
&lt;div style=&quot;text-align:center;&quot;&gt;
&lt;!-- Please edit the &quot;URL&quot; accordingly, especially the &quot;section&quot; number; thanks --&gt;
{{Clickable button 2|Жаңа мақала қосу|url=https://tools.wmflabs.org/fountain/editathons/turkic-marathon-2022-kk/add |class=mw-ui-progressive}} 
&lt;/div&gt;
&lt;br /&gt;

{{multicol}}
; Сайысқа қатысу үшін
# Төмендегі &quot;қатысушылар&quot; бөліміне өз атыңызды қосыңыз.
# Қазақ Уикипедиясында тізімде аталған елдер мен халықтардың мәдениеті туралы мақала жазыңыз.
# Бастауға ұсынылған мақалалар тізімін ел атауларының үстіне басу арқылы көре аласыз. 
# Тізімдегі мақалалар тек ұсыныс қана; Сайыс тақырыбына сай келетін, бірақ тізімге қосылмаған басқа да мақалаларды да жаза аласыз. Мақалаларыңыз [[Уикипедия:Маңыздылық|маңыздылық]] критерилеріне сай келетініне көз жеткізіңіз.

; Марапаттар
* 1 орын:


; Ұйымдастырушылар мен әділқазылар
* Ұйымдастырушы: [https://meta.wikimedia.org/wiki/Wikimedia_Community_of_Kazakh_language_User_Group Уикимедиа қауымдастығының қазақтілді қолданушылар тобы]
* Әділқазы:
# [[User:Mehman97|Mehman97]]
# {{u|Batyrbek.kz|Batyrbek.kz}}
# {{u|Kaiyr|Kaiyr}}
;Қатысушылар
[[File:BoNM_-_Turkic_Council.png|right|120px|«Түркі» марапаттамасы]]
{| class=&quot;wikitable sortable&quot;
|- align=&quot;left&quot;
! Қатысушы
! Мақала
! Талапқа сай мақала саны 
! Ұпай
|-
|{{u|Мағыпар}}
|{{ту|Әзірбайжан}}  [[Әзірбайжан]]  
1.[[Аршын мал алан (оперетта)]] 
2.[[Балабан (музыкалық аспап)]] 
3.[[Баку теңіз жағалауы бульвары]]

{{flag|Башқұртстан}} 

4.[[Денис Шафиков]]

5.[[Тарихи Башқұртстан]]
6.[[Башқұртстан Республикасының Ұлттық мұражайы]]

[[Сурет:Kokbayraq flag.svg|солға|25px|]] [[Шығыс Түркістан]] 
7.[[Қызыл үңгірлері]]

8.[[Ұйғыр әліпбиі]]

9.[[Сайфуддин Азизи]]

{{ту|Қырғызстан}} [[Қырғызстан]]

10.[[Эрлис Джекшенұлы Тердикбаев]]

11.[[Қырғызстандағы көлік жүйесі]]

[[Сурет:Flag of the Crimean Tatar people.svg|солға|right|25px|]] [[Қырым татарлары]] 
12.[[Әбіләкім Сәлімұлы Ғафаров]]

13.[[Исмаил Болатұлы Болатов]]

[[Сурет:Flag of Tatarstan.svg|25px|border]] [[Татарстан]] 

14.[[Әгерже ауданы]]

15.[[Татарстан халқы]]

{{ту|Өзбекстан}} [[Өзбекстан]] 

16.[[Ичан-Қала]]

17.[[Чор-Бакр]]

[[Сурет:Flag of Tuva.svg|25px|border]] [[Тыва]]

18.[[Шагаа]]

19.[[Танну-Ола]]

{{ту|Түркия}} [[Түркия]]

20.[[Сангариус көпірі]]

21.[[Сагалассос]]

[[Сурет:Flag of Sakha.svg|солға|25px]] [[Саха Республикасы]]

22.[[Саха пышағы]]

23.[[Василий Михайлович Егоров (боксёр)]]

[[Сурет:Flag of Gagauzia.svg|солға|25px|]] [[Ғағауызстан]] 
24.[[Етулия]]

25.[[Чок-Майдан]]

| 
|
|-
|{{u|Dimash Kenesbek}}
|{{ту|Әзірбайжан}}  [[Әзірбайжан]] 
1. [[Ішкі қала (Баку)]]

2. [[Мұхаммед мешіті (Баку)]] 

3. [[Қыз мұнарасы (Баку)]]

{{ту|Өзбекстан}}  [[Өзбекстан]],&lt;br /&gt;  {{ту|Түрікменстан}}  [[Түрікменстан]]&lt;br /&gt; 
4. [[Жалаладдин Мәңгіберді]]
|
|
|-
|{{u|?}}
|{{ту|?}}  [[?]], 
|
|
|-
|{{u|?}}
|{{ту|?}}  [[?]], 
|
|
|-
|}
;Ұпайлар
#{{u|?}} 

* 
{{multicol-break}}
; Ережелер
# Сайыс барысында [[meta:Turkic Marathon 2022/Participants|осы жердегі]] тізімде көрсетілген '''Қазақстаннан басқа''' жарысқа қатысатын елдер (және де өзге түркі тілдес елдер) туралы бір тақырыпта жаңа мақала бастау керек.
# &lt;small&gt;'''2022 жылдың 1 шілдесі сағат 00.00 (UTC)''' мен '''2022 жылдың 31 шілдесі сағат 00.00 (UTC)'''&lt;/small&gt; арасында жаңадан жасалған мақалалар ғана сайысқа қатыса алады.
# Сайысқа ұйымдастырушылар мен әділқазылар алқасынан өзге барлық қатысушылар қатыса алады.
# Жарыс бойы кез келген уақытта қатысуға болады.
# Мақалалардағы ақпарат [[Уикипедия:Тексерілмелдігі|тексерілген]] болуы керек, [[Уикипедия:Сенімді дереккөздер|сенімді дереккөздер]]ге сүйеніп жазылып, [[Уикипедия:Мақаланы безендіру|мақаланы безендіру]] шарттарына сәйкес болу керек.
# Жоба барысында жасалған жаңа мақалалардың көлемі кем дегенде 2500 байт және 200 сөзден болуы керек.
# Ең кемі екі [[Уикипедия:Сенімді дереккөздер|сенімді дереккөз]] қосу, санат, интеруики, басқа бетке сілтемелер болуы керек.
# Тізім, кесте, үлгі не санаттар сайыс аясына кірмейді. Тізімдер мен кестелерде мәтін болса, олар есептеледі.
# 1-орын иелену үшін ең кемі 30 мақала, 2-орын үшін - 20 мақала, 3-орын үшін 10 мақала жазылуы керек.
{{multicol-end}}

[[Санат:Уикипедия:Жобалар]]</text>
      <sha1>ov7934wl4tdgmqh3v61drlqissz56ko</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3053621</id>
      <parentid>3053617</parentid>
      <timestamp>2022-07-21T14:29:06Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Dimash Kenesbek</username>
        <id>102199</id>
      </contributor>
      <minor />
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="11481" xml:space="preserve">[[Сурет:Wikimedians_of_Turkic_Languages_User_Group_Logo.svg|150px|right]]
'''&lt;center&gt;&lt;big&gt; Түркі марафоны 2022&lt;/big&gt;&lt;/center&gt;
&lt;center&gt;&lt;big&gt;1 - 31 шілде 2022&lt;/big&gt;'''&lt;/center&gt;
&lt;p&gt;&lt;/p&gt;
'''&lt;small&gt;&lt;center&gt;Жобаның халықаралық негізгі бетіне өту үшін [[m:Turkic_Marathon_2022|осында басыңыз]]&lt;/small&gt;'''&lt;/center&gt;&lt;p&gt;&lt;/p&gt;


&lt;big&gt;&lt;center&gt;'''Түркі марафоны 2022''' — 2022 жылдың 1 - 31 шілде аралығында өтетін контент дамытуға бағытталған халықаралық жоба. Жоба мақсаты — түркі тілдерінде сөйлейтін елдер және олардың мәдениеті туралы мақалалар жазып, түркі тілдерінде сөйлейтін уикипедияшылар арасындағы ынтымақтастықты нығайту. Әділқазылар алқасының бағалауынан кейін көрсетілген мерзім аралығында ең көп ұпай жинаған қатысушылар марапатталатын болады. Қазақ Уикипедиясына үлес қосқысы келетін кез келген адам төмендегі қатысушылар тізіміне өз атын қосса болады. Іске сәт!&lt;/center&gt;&lt;/big&gt;


'''&lt;center&gt;Төмендегі жалауларды түрту арқылы сол елдегі уикипедияшылардың ұсынған өздерінің мәдениеті туралы жаңадан жасауға тұрарлық мақалалар тізімін көре аласыз.&lt;/center&gt;'''
'''&lt;center&gt;Ескерту: Төмендегі тізімдегі мақалалар тек ұсыныс қана, одан өзге шарттарға сәйкес келетін мақалалар да сайысқа қатыса алады.&lt;/center&gt;'''
&lt;gallery mode=packed-hover  heights=30px&gt;
File:Flag_of__Azerbaijan.svg|&lt;br /&gt;[[:meta:Turkic Marathon 2022/List_of_Articles/Azerbaijan|Әзірбайжан]]|link=[[:meta:Turkic Marathon 2022/List_of_Articles/Azerbaijan]]|alt=Әзірбайжан
File:Flag_of__Bashkortostan.svg|&lt;br /&gt;[[:meta:Turkic Marathon 2022/List_of_Articles/Bashkortostan|Башқұртстан]]|link=[[meta:Turkic Marathon 2022/List_of_Articles/Bashkortostan]]|alt=Башқұртстан
File:Flag_of__East Turkestan.svg|&lt;br /&gt;[[:meta:Turkic Marathon 2022/List_of_Articles/East Turkestan|Шығыс Түркістан]]|link=[[meta:Turkic Marathon 2022/List_of_Articles/Bashkortostan]]|alt=Шығыс Түркістан
File:Flag_of_Gagauzia.svg|&lt;br /&gt;[[:meta:Turkic Marathon 2022/List_of_Articles/Gagauz|Ғағауыз]]|link=[[:meta:Turkic Marathon 2022/List_of_Articles/Gagauz]]|alt=Ғағауыз
File:Flag_of__Kazakhstan.svg|&lt;br /&gt;[[:meta:Turkic Marathon 2022/List_of_Articles/Kazakhstan|Қазақстан]]|link=[[:meta:Turkic Marathon 2022/List_of_Articles/Kazakhstan]]|alt=Қазақстан
File:Flag_of__Kyrgyzstan.svg|&lt;br /&gt;[[:meta:Turkic Marathon 2022/List_of_Articles/Kyrgyzstan|Қырғызстан]]|link=[[:meta:Turkic Marathon 2022/List_of_Articles/Kyrgyzstan]]|alt=Қырғызстан
File:Flag of the crimeans.svg|&lt;br /&gt;[[:meta:Turkic Marathon 2022/List_of_Articles/Crimean Tatars|Қырым татарлары]]|link=[[:meta:Turkic Marathon 2022/List_of_Articles/Crimean Tatars]]|alt=Қырым татарлары
File:Flag_of_Tatarstan.svg|&lt;br /&gt;[[:meta:Turkic Marathon 2022/List_of_Articles/Tatarstan|Татарстан]]|link=[[:meta:Turkic Marathon 2022/List_of_Articles/Kazakhstan]]|alt=Татарстан
File:Flag_of_Uzbekistan.svg|&lt;br /&gt;[[:meta:Turkic Marathon 2022/List_of_Articles/Uzbekistan|Өзбекстан]]|link=[[:meta:Turkic Marathon 2022/List_of_Articles/Uzbekistan]]|alt=Өзбекстан
File:Flag_of__Tuva.svg|&lt;br /&gt;[[:meta:Turkic Marathon 2022/List_of_Articles/Tuva|Тува Республикасы]]|link=[[:meta:Turkic Marathon 2022/List_of_Articles/Tuva]]|alt=Тува
File:Flag_of_Turkey.svg|&lt;br /&gt;[[:meta:Turkic Marathon 2022/List of Articles/Turkey|Түркия]]|link=[[:meta:Turkic Marathon 2022/List_of_Articles/Turkey]]|alt=Түркия
File:Flag of Sakha.svg|&lt;br /&gt;[[:meta:Turkic Marathon 2022/List of Articles/Sakha|Саха]]|link=[[:meta:Turkic Marathon 2022/List_of_Articles/Sakha]]|alt=Саха
&lt;/gallery&gt;

&lt;br /&gt;
&lt;center&gt;''Конкурсқа қатысушылардың бастаған және жетілдірілген мақалаларының тізімі''&lt;/center&gt;
&lt;div style=&quot;text-align:center;&quot;&gt;
&lt;!-- Please edit the &quot;URL&quot; accordingly, especially the &quot;section&quot; number; thanks --&gt;
{{Clickable button 2|Жаңа мақалалар|url=https://tools.wmflabs.org/fountain/editathons/turkic-marathon-2022-kk|class=mw-ui-progressive}}  
&lt;/div&gt;
&lt;center&gt;''Конкурс барысында бастаған мақалаңызды осында қосыңыз.''&lt;/center&gt;
&lt;div style=&quot;text-align:center;&quot;&gt;
&lt;!-- Please edit the &quot;URL&quot; accordingly, especially the &quot;section&quot; number; thanks --&gt;
{{Clickable button 2|Жаңа мақала қосу|url=https://tools.wmflabs.org/fountain/editathons/turkic-marathon-2022-kk/add |class=mw-ui-progressive}} 
&lt;/div&gt;
&lt;br /&gt;

{{multicol}}
; Сайысқа қатысу үшін
# Төмендегі &quot;қатысушылар&quot; бөліміне өз атыңызды қосыңыз.
# Қазақ Уикипедиясында тізімде аталған елдер мен халықтардың мәдениеті туралы мақала жазыңыз.
# Бастауға ұсынылған мақалалар тізімін ел атауларының үстіне басу арқылы көре аласыз. 
# Тізімдегі мақалалар тек ұсыныс қана; Сайыс тақырыбына сай келетін, бірақ тізімге қосылмаған басқа да мақалаларды да жаза аласыз. Мақалаларыңыз [[Уикипедия:Маңыздылық|маңыздылық]] критерилеріне сай келетініне көз жеткізіңіз.

; Марапаттар
* 1 орын:


; Ұйымдастырушылар мен әділқазылар
* Ұйымдастырушы: [https://meta.wikimedia.org/wiki/Wikimedia_Community_of_Kazakh_language_User_Group Уикимедиа қауымдастығының қазақтілді қолданушылар тобы]
* Әділқазы:
# [[User:Mehman97|Mehman97]]
# {{u|Batyrbek.kz|Batyrbek.kz}}
# {{u|Kaiyr|Kaiyr}}
;Қатысушылар
[[File:BoNM_-_Turkic_Council.png|right|120px|«Түркі» марапаттамасы]]
{| class=&quot;wikitable sortable&quot;
|- align=&quot;left&quot;
! Қатысушы
! Мақала
! Талапқа сай мақала саны 
! Ұпай
|-
|{{u|Мағыпар}}
|{{ту|Әзірбайжан}}  [[Әзірбайжан]]  
1.[[Аршын мал алан (оперетта)]] 
2.[[Балабан (музыкалық аспап)]] 
3.[[Баку теңіз жағалауы бульвары]]

{{flag|Башқұртстан}} 

4.[[Денис Шафиков]]

5.[[Тарихи Башқұртстан]]
6.[[Башқұртстан Республикасының Ұлттық мұражайы]]

[[Сурет:Kokbayraq flag.svg|солға|25px|]] [[Шығыс Түркістан]] 
7.[[Қызыл үңгірлері]]

8.[[Ұйғыр әліпбиі]]

9.[[Сайфуддин Азизи]]

{{ту|Қырғызстан}} [[Қырғызстан]]

10.[[Эрлис Джекшенұлы Тердикбаев]]

11.[[Қырғызстандағы көлік жүйесі]]

[[Сурет:Flag of the Crimean Tatar people.svg|солға|right|25px|]] [[Қырым татарлары]] 
12.[[Әбіләкім Сәлімұлы Ғафаров]]

13.[[Исмаил Болатұлы Болатов]]

[[Сурет:Flag of Tatarstan.svg|25px|border]] [[Татарстан]] 

14.[[Әгерже ауданы]]

15.[[Татарстан халқы]]

{{ту|Өзбекстан}} [[Өзбекстан]] 

16.[[Ичан-Қала]]

17.[[Чор-Бакр]]

[[Сурет:Flag of Tuva.svg|25px|border]] [[Тыва]]

18.[[Шагаа]]

19.[[Танну-Ола]]

{{ту|Түркия}} [[Түркия]]

20.[[Сангариус көпірі]]

21.[[Сагалассос]]

[[Сурет:Flag of Sakha.svg|солға|25px]] [[Саха Республикасы]]

22.[[Саха пышағы]]

23.[[Василий Михайлович Егоров (боксёр)]]

[[Сурет:Flag of Gagauzia.svg|солға|25px|]] [[Ғағауызстан]] 
24.[[Етулия]]

25.[[Чок-Майдан]]

| 
|
|-
|{{u|Dimash Kenesbek}}
|{{ту|Әзірбайжан}}  [[Әзірбайжан]] 
1. [[Ішкі қала (Баку)]]

2. [[Мұхаммед мешіті (Баку)]] 

3. [[Қыз мұнарасы (Баку)]]

{{ту|Өзбекстан}}  [[Өзбекстан]],&lt;br /&gt;  {{ту|Түрікменстан}}  [[Түрікменстан]]&lt;br /&gt; 
4. [[Жалаладдин Мәңгіберді]]

[[Сурет:Flag of Tatarstan.svg|25px|border]] [[Татарстан]]

5. [[Құл Шәриф]]

|
|
|-
|{{u|?}}
|{{ту|?}}  [[?]], 
|
|
|-
|{{u|?}}
|{{ту|?}}  [[?]], 
|
|
|-
|}
;Ұпайлар
#{{u|?}} 

* 
{{multicol-break}}
; Ережелер
# Сайыс барысында [[meta:Turkic Marathon 2022/Participants|осы жердегі]] тізімде көрсетілген '''Қазақстаннан басқа''' жарысқа қатысатын елдер (және де өзге түркі тілдес елдер) туралы бір тақырыпта жаңа мақала бастау керек.
# &lt;small&gt;'''2022 жылдың 1 шілдесі сағат 00.00 (UTC)''' мен '''2022 жылдың 31 шілдесі сағат 00.00 (UTC)'''&lt;/small&gt; арасында жаңадан жасалған мақалалар ғана сайысқа қатыса алады.
# Сайысқа ұйымдастырушылар мен әділқазылар алқасынан өзге барлық қатысушылар қатыса алады.
# Жарыс бойы кез келген уақытта қатысуға болады.
# Мақалалардағы ақпарат [[Уикипедия:Тексерілмелдігі|тексерілген]] болуы керек, [[Уикипедия:Сенімді дереккөздер|сенімді дереккөздер]]ге сүйеніп жазылып, [[Уикипедия:Мақаланы безендіру|мақаланы безендіру]] шарттарына сәйкес болу керек.
# Жоба барысында жасалған жаңа мақалалардың көлемі кем дегенде 2500 байт және 200 сөзден болуы керек.
# Ең кемі екі [[Уикипедия:Сенімді дереккөздер|сенімді дереккөз]] қосу, санат, интеруики, басқа бетке сілтемелер болуы керек.
# Тізім, кесте, үлгі не санаттар сайыс аясына кірмейді. Тізімдер мен кестелерде мәтін болса, олар есептеледі.
# 1-орын иелену үшін ең кемі 30 мақала, 2-орын үшін - 20 мақала, 3-орын үшін 10 мақала жазылуы керек.
{{multicol-end}}

[[Санат:Уикипедия:Жобалар]]</text>
      <sha1>qy3ozcyk3ayrbpd71vqfsu0kbd55p8u</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3053658</id>
      <parentid>3053621</parentid>
      <timestamp>2022-07-21T19:06:55Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Мағыпар</username>
        <id>100137</id>
      </contributor>
      <comment>үлгі, толықтыру</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="11503" xml:space="preserve">[[Сурет:Wikimedians_of_Turkic_Languages_User_Group_Logo.svg|150px|right]]
'''&lt;center&gt;&lt;big&gt; Түркі марафоны 2022&lt;/big&gt;&lt;/center&gt;
&lt;center&gt;&lt;big&gt;1 - 31 шілде 2022&lt;/big&gt;'''&lt;/center&gt;
&lt;p&gt;&lt;/p&gt;
'''&lt;small&gt;&lt;center&gt;Жобаның халықаралық негізгі бетіне өту үшін [[m:Turkic_Marathon_2022|осында басыңыз]]&lt;/small&gt;'''&lt;/center&gt;&lt;p&gt;&lt;/p&gt;


&lt;big&gt;&lt;center&gt;'''Түркі марафоны 2022''' — 2022 жылдың 1 - 31 шілде аралығында өтетін контент дамытуға бағытталған халықаралық жоба. Жоба мақсаты — түркі тілдерінде сөйлейтін елдер және олардың мәдениеті туралы мақалалар жазып, түркі тілдерінде сөйлейтін уикипедияшылар арасындағы ынтымақтастықты нығайту. Әділқазылар алқасының бағалауынан кейін көрсетілген мерзім аралығында ең көп ұпай жинаған қатысушылар марапатталатын болады. Қазақ Уикипедиясына үлес қосқысы келетін кез келген адам төмендегі қатысушылар тізіміне өз атын қосса болады. Іске сәт!&lt;/center&gt;&lt;/big&gt;


'''&lt;center&gt;Төмендегі жалауларды түрту арқылы сол елдегі уикипедияшылардың ұсынған өздерінің мәдениеті туралы жаңадан жасауға тұрарлық мақалалар тізімін көре аласыз.&lt;/center&gt;'''
'''&lt;center&gt;Ескерту: Төмендегі тізімдегі мақалалар тек ұсыныс қана, одан өзге шарттарға сәйкес келетін мақалалар да сайысқа қатыса алады.&lt;/center&gt;'''
&lt;gallery mode=packed-hover  heights=30px&gt;
File:Flag_of__Azerbaijan.svg|&lt;br /&gt;[[:meta:Turkic Marathon 2022/List_of_Articles/Azerbaijan|Әзірбайжан]]|link=[[:meta:Turkic Marathon 2022/List_of_Articles/Azerbaijan]]|alt=Әзірбайжан
File:Flag_of__Bashkortostan.svg|&lt;br /&gt;[[:meta:Turkic Marathon 2022/List_of_Articles/Bashkortostan|Башқұртстан]]|link=[[meta:Turkic Marathon 2022/List_of_Articles/Bashkortostan]]|alt=Башқұртстан
File:Flag_of__East Turkestan.svg|&lt;br /&gt;[[:meta:Turkic Marathon 2022/List_of_Articles/East Turkestan|Шығыс Түркістан]]|link=[[meta:Turkic Marathon 2022/List_of_Articles/Bashkortostan]]|alt=Шығыс Түркістан
File:Flag_of_Gagauzia.svg|&lt;br /&gt;[[:meta:Turkic Marathon 2022/List_of_Articles/Gagauz|Ғағауыз]]|link=[[:meta:Turkic Marathon 2022/List_of_Articles/Gagauz]]|alt=Ғағауыз
File:Flag_of__Kazakhstan.svg|&lt;br /&gt;[[:meta:Turkic Marathon 2022/List_of_Articles/Kazakhstan|Қазақстан]]|link=[[:meta:Turkic Marathon 2022/List_of_Articles/Kazakhstan]]|alt=Қазақстан
File:Flag_of__Kyrgyzstan.svg|&lt;br /&gt;[[:meta:Turkic Marathon 2022/List_of_Articles/Kyrgyzstan|Қырғызстан]]|link=[[:meta:Turkic Marathon 2022/List_of_Articles/Kyrgyzstan]]|alt=Қырғызстан
File:Flag of the crimeans.svg|&lt;br /&gt;[[:meta:Turkic Marathon 2022/List_of_Articles/Crimean Tatars|Қырым татарлары]]|link=[[:meta:Turkic Marathon 2022/List_of_Articles/Crimean Tatars]]|alt=Қырым татарлары
File:Flag_of_Tatarstan.svg|&lt;br /&gt;[[:meta:Turkic Marathon 2022/List_of_Articles/Tatarstan|Татарстан]]|link=[[:meta:Turkic Marathon 2022/List_of_Articles/Kazakhstan]]|alt=Татарстан
File:Flag_of_Uzbekistan.svg|&lt;br /&gt;[[:meta:Turkic Marathon 2022/List_of_Articles/Uzbekistan|Өзбекстан]]|link=[[:meta:Turkic Marathon 2022/List_of_Articles/Uzbekistan]]|alt=Өзбекстан
File:Flag_of__Tuva.svg|&lt;br /&gt;[[:meta:Turkic Marathon 2022/List_of_Articles/Tuva|Тува Республикасы]]|link=[[:meta:Turkic Marathon 2022/List_of_Articles/Tuva]]|alt=Тува
File:Flag_of_Turkey.svg|&lt;br /&gt;[[:meta:Turkic Marathon 2022/List of Articles/Turkey|Түркия]]|link=[[:meta:Turkic Marathon 2022/List_of_Articles/Turkey]]|alt=Түркия
File:Flag of Sakha.svg|&lt;br /&gt;[[:meta:Turkic Marathon 2022/List of Articles/Sakha|Саха]]|link=[[:meta:Turkic Marathon 2022/List_of_Articles/Sakha]]|alt=Саха
&lt;/gallery&gt;

&lt;br /&gt;
&lt;center&gt;''Конкурсқа қатысушылардың бастаған және жетілдірілген мақалаларының тізімі''&lt;/center&gt;
&lt;div style=&quot;text-align:center;&quot;&gt;
&lt;!-- Please edit the &quot;URL&quot; accordingly, especially the &quot;section&quot; number; thanks --&gt;
{{Clickable button 2|Жаңа мақалалар|url=https://tools.wmflabs.org/fountain/editathons/turkic-marathon-2022-kk|class=mw-ui-progressive}}  
&lt;/div&gt;
&lt;center&gt;''Конкурс барысында бастаған мақалаңызды осында қосыңыз.''&lt;/center&gt;
&lt;div style=&quot;text-align:center;&quot;&gt;
&lt;!-- Please edit the &quot;URL&quot; accordingly, especially the &quot;section&quot; number; thanks --&gt;
{{Clickable button 2|Жаңа мақала қосу|url=https://tools.wmflabs.org/fountain/editathons/turkic-marathon-2022-kk/add |class=mw-ui-progressive}} 
&lt;/div&gt;
&lt;br /&gt;

{{multicol}}
; Сайысқа қатысу үшін
# Төмендегі &quot;қатысушылар&quot; бөліміне өз атыңызды қосыңыз.
# Қазақ Уикипедиясында тізімде аталған елдер мен халықтардың мәдениеті туралы мақала жазыңыз.
# Бастауға ұсынылған мақалалар тізімін ел атауларының үстіне басу арқылы көре аласыз. 
# Тізімдегі мақалалар тек ұсыныс қана; Сайыс тақырыбына сай келетін, бірақ тізімге қосылмаған басқа да мақалаларды да жаза аласыз. Мақалаларыңыз [[Уикипедия:Маңыздылық|маңыздылық]] критерилеріне сай келетініне көз жеткізіңіз.

; Марапаттар
* 1 орын:


; Ұйымдастырушылар мен әділқазылар
* Ұйымдастырушы: [https://meta.wikimedia.org/wiki/Wikimedia_Community_of_Kazakh_language_User_Group Уикимедиа қауымдастығының қазақтілді қолданушылар тобы]
* Әділқазы:
# [[User:Mehman97|Mehman97]]
# {{u|Batyrbek.kz|Batyrbek.kz}}
# {{u|Kaiyr|Kaiyr}}
;Қатысушылар
[[File:BoNM_-_Turkic_Council.png|right|120px|«Түркі» марапаттамасы]]
{| class=&quot;wikitable sortable&quot;
|- align=&quot;left&quot;
! Қатысушы
! Мақала
! Талапқа сай мақала саны 
! Ұпай
|-
|{{u|Мағыпар}}
|{{ту|Әзірбайжан}}  [[Әзірбайжан]]  
1.[[Аршын мал алан (оперетта)]] 
2.[[Балабан (музыкалық аспап)]] 
3.[[Баку теңіз жағалауы бульвары]]

{{flag|Башқұртстан}} 

4.[[Денис Шафиков]]

5.[[Тарихи Башқұртстан]]
6.[[Башқұртстан Республикасының Ұлттық мұражайы]]

[[Сурет:Kokbayraq flag.svg|солға|25px|]] [[Шығыс Түркістан]] 
7.[[Қызыл үңгірлері]]

8.[[Ұйғыр әліпбиі]]

9.[[Сайфуддин Азизи]]

{{ту|Қырғызстан}} [[Қырғызстан]]

10.[[Эрлис Джекшенұлы Тердикбаев]]

11.[[Қырғызстандағы көлік жүйесі]]

[[Сурет:Flag of the Crimean Tatar people.svg|солға|right|25px|]] [[Қырым татарлары]] 
12.[[Әбіләкім Сәлімұлы Ғафаров]]

13.[[Исмаил Болатұлы Болатов]]

[[Сурет:Flag of Tatarstan.svg|25px|border]] [[Татарстан]] 

14.[[Әгерже ауданы]]

15.[[Татарстан халқы]]

{{ту|Өзбекстан}} [[Өзбекстан]] 

16.[[Ичан-Қала]]

17.[[Чор-Бакр]]

[[Сурет:Flag of Tuva.svg|25px|border]] [[Тыва]]

18.[[Шагаа]]

19.[[Танну-Ола]]

{{ту|Түркия}} [[Түркия]]

20.[[Сангариус көпірі]]

21.[[Сагалассос]]

[[Сурет:Flag of Sakha.svg|солға|25px]] [[Саха Республикасы]]

22.[[Саха пышағы]]

23.[[Василий Михайлович Егоров (боксёр)]]

[[Сурет:Flag of Gagauzia.svg|солға|25px|]] [[Ғағауызстан]] 
24.[[Етулия]]

25.[[Чок-Майдан]]

26.[[Бешалма]]
| 
|
|-
|{{u|Dimash Kenesbek}}
|{{ту|Әзірбайжан}}  [[Әзірбайжан]] 
1. [[Ішкі қала (Баку)]]

2. [[Мұхаммед мешіті (Баку)]] 

3. [[Қыз мұнарасы (Баку)]]

{{ту|Өзбекстан}}  [[Өзбекстан]],&lt;br /&gt;  {{ту|Түрікменстан}}  [[Түрікменстан]]&lt;br /&gt; 
4. [[Жалаладдин Мәңгіберді]]

[[Сурет:Flag of Tatarstan.svg|25px|border]] [[Татарстан]]

5. [[Құл Шәриф]]

|
|
|-
|{{u|?}}
|{{ту|?}}  [[?]], 
|
|
|-
|{{u|?}}
|{{ту|?}}  [[?]], 
|
|
|-
|}
;Ұпайлар
#{{u|?}} 

* 
{{multicol-break}}
; Ережелер
# Сайыс барысында [[meta:Turkic Marathon 2022/Participants|осы жердегі]] тізімде көрсетілген '''Қазақстаннан басқа''' жарысқа қатысатын елдер (және де өзге түркі тілдес елдер) туралы бір тақырыпта жаңа мақала бастау керек.
# &lt;small&gt;'''2022 жылдың 1 шілдесі сағат 00.00 (UTC)''' мен '''2022 жылдың 31 шілдесі сағат 00.00 (UTC)'''&lt;/small&gt; арасында жаңадан жасалған мақалалар ғана сайысқа қатыса алады.
# Сайысқа ұйымдастырушылар мен әділқазылар алқасынан өзге барлық қатысушылар қатыса алады.
# Жарыс бойы кез келген уақытта қатысуға болады.
# Мақалалардағы ақпарат [[Уикипедия:Тексерілмелдігі|тексерілген]] болуы керек, [[Уикипедия:Сенімді дереккөздер|сенімді дереккөздер]]ге сүйеніп жазылып, [[Уикипедия:Мақаланы безендіру|мақаланы безендіру]] шарттарына сәйкес болу керек.
# Жоба барысында жасалған жаңа мақалалардың көлемі кем дегенде 2500 байт және 200 сөзден болуы керек.
# Ең кемі екі [[Уикипедия:Сенімді дереккөздер|сенімді дереккөз]] қосу, санат, интеруики, басқа бетке сілтемелер болуы керек.
# Тізім, кесте, үлгі не санаттар сайыс аясына кірмейді. Тізімдер мен кестелерде мәтін болса, олар есептеледі.
# 1-орын иелену үшін ең кемі 30 мақала, 2-орын үшін - 20 мақала, 3-орын үшін 10 мақала жазылуы керек.
{{multicol-end}}

[[Санат:Уикипедия:Жобалар]]</text>
      <sha1>3xxhpkahg4mjx1q8dp7s8jenvfw4tjl</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3053667</id>
      <parentid>3053658</parentid>
      <timestamp>2022-07-21T19:35:46Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Dimash Kenesbek</username>
        <id>102199</id>
      </contributor>
      <minor />
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="11591" xml:space="preserve">[[Сурет:Wikimedians_of_Turkic_Languages_User_Group_Logo.svg|150px|right]]
'''&lt;center&gt;&lt;big&gt; Түркі марафоны 2022&lt;/big&gt;&lt;/center&gt;
&lt;center&gt;&lt;big&gt;1 - 31 шілде 2022&lt;/big&gt;'''&lt;/center&gt;
&lt;p&gt;&lt;/p&gt;
'''&lt;small&gt;&lt;center&gt;Жобаның халықаралық негізгі бетіне өту үшін [[m:Turkic_Marathon_2022|осында басыңыз]]&lt;/small&gt;'''&lt;/center&gt;&lt;p&gt;&lt;/p&gt;


&lt;big&gt;&lt;center&gt;'''Түркі марафоны 2022''' — 2022 жылдың 1 - 31 шілде аралығында өтетін контент дамытуға бағытталған халықаралық жоба. Жоба мақсаты — түркі тілдерінде сөйлейтін елдер және олардың мәдениеті туралы мақалалар жазып, түркі тілдерінде сөйлейтін уикипедияшылар арасындағы ынтымақтастықты нығайту. Әділқазылар алқасының бағалауынан кейін көрсетілген мерзім аралығында ең көп ұпай жинаған қатысушылар марапатталатын болады. Қазақ Уикипедиясына үлес қосқысы келетін кез келген адам төмендегі қатысушылар тізіміне өз атын қосса болады. Іске сәт!&lt;/center&gt;&lt;/big&gt;


'''&lt;center&gt;Төмендегі жалауларды түрту арқылы сол елдегі уикипедияшылардың ұсынған өздерінің мәдениеті туралы жаңадан жасауға тұрарлық мақалалар тізімін көре аласыз.&lt;/center&gt;'''
'''&lt;center&gt;Ескерту: Төмендегі тізімдегі мақалалар тек ұсыныс қана, одан өзге шарттарға сәйкес келетін мақалалар да сайысқа қатыса алады.&lt;/center&gt;'''
&lt;gallery mode=packed-hover  heights=30px&gt;
File:Flag_of__Azerbaijan.svg|&lt;br /&gt;[[:meta:Turkic Marathon 2022/List_of_Articles/Azerbaijan|Әзірбайжан]]|link=[[:meta:Turkic Marathon 2022/List_of_Articles/Azerbaijan]]|alt=Әзірбайжан
File:Flag_of__Bashkortostan.svg|&lt;br /&gt;[[:meta:Turkic Marathon 2022/List_of_Articles/Bashkortostan|Башқұртстан]]|link=[[meta:Turkic Marathon 2022/List_of_Articles/Bashkortostan]]|alt=Башқұртстан
File:Flag_of__East Turkestan.svg|&lt;br /&gt;[[:meta:Turkic Marathon 2022/List_of_Articles/East Turkestan|Шығыс Түркістан]]|link=[[meta:Turkic Marathon 2022/List_of_Articles/Bashkortostan]]|alt=Шығыс Түркістан
File:Flag_of_Gagauzia.svg|&lt;br /&gt;[[:meta:Turkic Marathon 2022/List_of_Articles/Gagauz|Ғағауыз]]|link=[[:meta:Turkic Marathon 2022/List_of_Articles/Gagauz]]|alt=Ғағауыз
File:Flag_of__Kazakhstan.svg|&lt;br /&gt;[[:meta:Turkic Marathon 2022/List_of_Articles/Kazakhstan|Қазақстан]]|link=[[:meta:Turkic Marathon 2022/List_of_Articles/Kazakhstan]]|alt=Қазақстан
File:Flag_of__Kyrgyzstan.svg|&lt;br /&gt;[[:meta:Turkic Marathon 2022/List_of_Articles/Kyrgyzstan|Қырғызстан]]|link=[[:meta:Turkic Marathon 2022/List_of_Articles/Kyrgyzstan]]|alt=Қырғызстан
File:Flag of the crimeans.svg|&lt;br /&gt;[[:meta:Turkic Marathon 2022/List_of_Articles/Crimean Tatars|Қырым татарлары]]|link=[[:meta:Turkic Marathon 2022/List_of_Articles/Crimean Tatars]]|alt=Қырым татарлары
File:Flag_of_Tatarstan.svg|&lt;br /&gt;[[:meta:Turkic Marathon 2022/List_of_Articles/Tatarstan|Татарстан]]|link=[[:meta:Turkic Marathon 2022/List_of_Articles/Kazakhstan]]|alt=Татарстан
File:Flag_of_Uzbekistan.svg|&lt;br /&gt;[[:meta:Turkic Marathon 2022/List_of_Articles/Uzbekistan|Өзбекстан]]|link=[[:meta:Turkic Marathon 2022/List_of_Articles/Uzbekistan]]|alt=Өзбекстан
File:Flag_of__Tuva.svg|&lt;br /&gt;[[:meta:Turkic Marathon 2022/List_of_Articles/Tuva|Тува Республикасы]]|link=[[:meta:Turkic Marathon 2022/List_of_Articles/Tuva]]|alt=Тува
File:Flag_of_Turkey.svg|&lt;br /&gt;[[:meta:Turkic Marathon 2022/List of Articles/Turkey|Түркия]]|link=[[:meta:Turkic Marathon 2022/List_of_Articles/Turkey]]|alt=Түркия
File:Flag of Sakha.svg|&lt;br /&gt;[[:meta:Turkic Marathon 2022/List of Articles/Sakha|Саха]]|link=[[:meta:Turkic Marathon 2022/List_of_Articles/Sakha]]|alt=Саха
&lt;/gallery&gt;

&lt;br /&gt;
&lt;center&gt;''Конкурсқа қатысушылардың бастаған және жетілдірілген мақалаларының тізімі''&lt;/center&gt;
&lt;div style=&quot;text-align:center;&quot;&gt;
&lt;!-- Please edit the &quot;URL&quot; accordingly, especially the &quot;section&quot; number; thanks --&gt;
{{Clickable button 2|Жаңа мақалалар|url=https://tools.wmflabs.org/fountain/editathons/turkic-marathon-2022-kk|class=mw-ui-progressive}}  
&lt;/div&gt;
&lt;center&gt;''Конкурс барысында бастаған мақалаңызды осында қосыңыз.''&lt;/center&gt;
&lt;div style=&quot;text-align:center;&quot;&gt;
&lt;!-- Please edit the &quot;URL&quot; accordingly, especially the &quot;section&quot; number; thanks --&gt;
{{Clickable button 2|Жаңа мақала қосу|url=https://tools.wmflabs.org/fountain/editathons/turkic-marathon-2022-kk/add |class=mw-ui-progressive}} 
&lt;/div&gt;
&lt;br /&gt;

{{multicol}}
; Сайысқа қатысу үшін
# Төмендегі &quot;қатысушылар&quot; бөліміне өз атыңызды қосыңыз.
# Қазақ Уикипедиясында тізімде аталған елдер мен халықтардың мәдениеті туралы мақала жазыңыз.
# Бастауға ұсынылған мақалалар тізімін ел атауларының үстіне басу арқылы көре аласыз. 
# Тізімдегі мақалалар тек ұсыныс қана; Сайыс тақырыбына сай келетін, бірақ тізімге қосылмаған басқа да мақалаларды да жаза аласыз. Мақалаларыңыз [[Уикипедия:Маңыздылық|маңыздылық]] критерилеріне сай келетініне көз жеткізіңіз.

; Марапаттар
* 1 орын:


; Ұйымдастырушылар мен әділқазылар
* Ұйымдастырушы: [https://meta.wikimedia.org/wiki/Wikimedia_Community_of_Kazakh_language_User_Group Уикимедиа қауымдастығының қазақтілді қолданушылар тобы]
* Әділқазы:
# [[User:Mehman97|Mehman97]]
# {{u|Batyrbek.kz|Batyrbek.kz}}
# {{u|Kaiyr|Kaiyr}}
;Қатысушылар
[[File:BoNM_-_Turkic_Council.png|right|120px|«Түркі» марапаттамасы]]
{| class=&quot;wikitable sortable&quot;
|- align=&quot;left&quot;
! Қатысушы
! Мақала
! Талапқа сай мақала саны 
! Ұпай
|-
|{{u|Мағыпар}}
|{{ту|Әзірбайжан}}  [[Әзірбайжан]]  
1.[[Аршын мал алан (оперетта)]] 
2.[[Балабан (музыкалық аспап)]] 
3.[[Баку теңіз жағалауы бульвары]]

{{flag|Башқұртстан}} 

4.[[Денис Шафиков]]

5.[[Тарихи Башқұртстан]]
6.[[Башқұртстан Республикасының Ұлттық мұражайы]]

[[Сурет:Kokbayraq flag.svg|солға|25px|]] [[Шығыс Түркістан]] 
7.[[Қызыл үңгірлері]]

8.[[Ұйғыр әліпбиі]]

9.[[Сайфуддин Азизи]]

{{ту|Қырғызстан}} [[Қырғызстан]]

10.[[Эрлис Джекшенұлы Тердикбаев]]

11.[[Қырғызстандағы көлік жүйесі]]

[[Сурет:Flag of the Crimean Tatar people.svg|солға|right|25px|]] [[Қырым татарлары]] 
12.[[Әбіләкім Сәлімұлы Ғафаров]]

13.[[Исмаил Болатұлы Болатов]]

[[Сурет:Flag of Tatarstan.svg|25px|border]] [[Татарстан]] 

14.[[Әгерже ауданы]]

15.[[Татарстан халқы]]

{{ту|Өзбекстан}} [[Өзбекстан]] 

16.[[Ичан-Қала]]

17.[[Чор-Бакр]]

[[Сурет:Flag of Tuva.svg|25px|border]] [[Тыва]]

18.[[Шагаа]]

19.[[Танну-Ола]]

{{ту|Түркия}} [[Түркия]]

20.[[Сангариус көпірі]]

21.[[Сагалассос]]

[[Сурет:Flag of Sakha.svg|солға|25px]] [[Саха Республикасы]]

22.[[Саха пышағы]]

23.[[Василий Михайлович Егоров (боксёр)]]

[[Сурет:Flag of Gagauzia.svg|солға|25px|]] [[Ғағауызстан]] 
24.[[Етулия]]

25.[[Чок-Майдан]]

26.[[Бешалма]]
| 
|
|-
|{{u|Dimash Kenesbek}}
|{{ту|Әзірбайжан}}  [[Әзірбайжан]] 
1. [[Ішкі қала (Баку)]]

2. [[Мұхаммед мешіті (Баку)]] 

3. [[Қыз мұнарасы (Баку)]]

{{ту|Өзбекстан}}  [[Өзбекстан]],&lt;br /&gt;  {{ту|Түрікменстан}}  [[Түрікменстан]]&lt;br /&gt; 
4. [[Жалаладдин Мәңгіберді]]

[[Сурет:Flag of Tatarstan.svg|25px|border]] [[Татарстан]]

5. [[Құл Шәриф]]

{{ту|Түркия}}  [[Түркия]]

6. [[Хайреддин Барбаросса]]
|
|
|-
|{{u|?}}
|{{ту|?}}  [[?]], 
|
|
|-
|{{u|?}}
|{{ту|?}}  [[?]], 
|
|
|-
|}
;Ұпайлар
#{{u|?}} 

* 
{{multicol-break}}
; Ережелер
# Сайыс барысында [[meta:Turkic Marathon 2022/Participants|осы жердегі]] тізімде көрсетілген '''Қазақстаннан басқа''' жарысқа қатысатын елдер (және де өзге түркі тілдес елдер) туралы бір тақырыпта жаңа мақала бастау керек.
# &lt;small&gt;'''2022 жылдың 1 шілдесі сағат 00.00 (UTC)''' мен '''2022 жылдың 31 шілдесі сағат 00.00 (UTC)'''&lt;/small&gt; арасында жаңадан жасалған мақалалар ғана сайысқа қатыса алады.
# Сайысқа ұйымдастырушылар мен әділқазылар алқасынан өзге барлық қатысушылар қатыса алады.
# Жарыс бойы кез келген уақытта қатысуға болады.
# Мақалалардағы ақпарат [[Уикипедия:Тексерілмелдігі|тексерілген]] болуы керек, [[Уикипедия:Сенімді дереккөздер|сенімді дереккөздер]]ге сүйеніп жазылып, [[Уикипедия:Мақаланы безендіру|мақаланы безендіру]] шарттарына сәйкес болу керек.
# Жоба барысында жасалған жаңа мақалалардың көлемі кем дегенде 2500 байт және 200 сөзден болуы керек.
# Ең кемі екі [[Уикипедия:Сенімді дереккөздер|сенімді дереккөз]] қосу, санат, интеруики, басқа бетке сілтемелер болуы керек.
# Тізім, кесте, үлгі не санаттар сайыс аясына кірмейді. Тізімдер мен кестелерде мәтін болса, олар есептеледі.
# 1-орын иелену үшін ең кемі 30 мақала, 2-орын үшін - 20 мақала, 3-орын үшін 10 мақала жазылуы керек.
{{multicol-end}}

[[Санат:Уикипедия:Жобалар]]</text>
      <sha1>9qrm1djqz5hjhdkstpv6fgjsv4xlq3y</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3053746</id>
      <parentid>3053667</parentid>
      <timestamp>2022-07-22T07:24:32Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Мағыпар</username>
        <id>100137</id>
      </contributor>
      <comment>үлгі, толықтыру</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="11616" xml:space="preserve">[[Сурет:Wikimedians_of_Turkic_Languages_User_Group_Logo.svg|150px|right]]
'''&lt;center&gt;&lt;big&gt; Түркі марафоны 2022&lt;/big&gt;&lt;/center&gt;
&lt;center&gt;&lt;big&gt;1 - 31 шілде 2022&lt;/big&gt;'''&lt;/center&gt;
&lt;p&gt;&lt;/p&gt;
'''&lt;small&gt;&lt;center&gt;Жобаның халықаралық негізгі бетіне өту үшін [[m:Turkic_Marathon_2022|осында басыңыз]]&lt;/small&gt;'''&lt;/center&gt;&lt;p&gt;&lt;/p&gt;


&lt;big&gt;&lt;center&gt;'''Түркі марафоны 2022''' — 2022 жылдың 1 - 31 шілде аралығында өтетін контент дамытуға бағытталған халықаралық жоба. Жоба мақсаты — түркі тілдерінде сөйлейтін елдер және олардың мәдениеті туралы мақалалар жазып, түркі тілдерінде сөйлейтін уикипедияшылар арасындағы ынтымақтастықты нығайту. Әділқазылар алқасының бағалауынан кейін көрсетілген мерзім аралығында ең көп ұпай жинаған қатысушылар марапатталатын болады. Қазақ Уикипедиясына үлес қосқысы келетін кез келген адам төмендегі қатысушылар тізіміне өз атын қосса болады. Іске сәт!&lt;/center&gt;&lt;/big&gt;


'''&lt;center&gt;Төмендегі жалауларды түрту арқылы сол елдегі уикипедияшылардың ұсынған өздерінің мәдениеті туралы жаңадан жасауға тұрарлық мақалалар тізімін көре аласыз.&lt;/center&gt;'''
'''&lt;center&gt;Ескерту: Төмендегі тізімдегі мақалалар тек ұсыныс қана, одан өзге шарттарға сәйкес келетін мақалалар да сайысқа қатыса алады.&lt;/center&gt;'''
&lt;gallery mode=packed-hover  heights=30px&gt;
File:Flag_of__Azerbaijan.svg|&lt;br /&gt;[[:meta:Turkic Marathon 2022/List_of_Articles/Azerbaijan|Әзірбайжан]]|link=[[:meta:Turkic Marathon 2022/List_of_Articles/Azerbaijan]]|alt=Әзірбайжан
File:Flag_of__Bashkortostan.svg|&lt;br /&gt;[[:meta:Turkic Marathon 2022/List_of_Articles/Bashkortostan|Башқұртстан]]|link=[[meta:Turkic Marathon 2022/List_of_Articles/Bashkortostan]]|alt=Башқұртстан
File:Flag_of__East Turkestan.svg|&lt;br /&gt;[[:meta:Turkic Marathon 2022/List_of_Articles/East Turkestan|Шығыс Түркістан]]|link=[[meta:Turkic Marathon 2022/List_of_Articles/Bashkortostan]]|alt=Шығыс Түркістан
File:Flag_of_Gagauzia.svg|&lt;br /&gt;[[:meta:Turkic Marathon 2022/List_of_Articles/Gagauz|Ғағауыз]]|link=[[:meta:Turkic Marathon 2022/List_of_Articles/Gagauz]]|alt=Ғағауыз
File:Flag_of__Kazakhstan.svg|&lt;br /&gt;[[:meta:Turkic Marathon 2022/List_of_Articles/Kazakhstan|Қазақстан]]|link=[[:meta:Turkic Marathon 2022/List_of_Articles/Kazakhstan]]|alt=Қазақстан
File:Flag_of__Kyrgyzstan.svg|&lt;br /&gt;[[:meta:Turkic Marathon 2022/List_of_Articles/Kyrgyzstan|Қырғызстан]]|link=[[:meta:Turkic Marathon 2022/List_of_Articles/Kyrgyzstan]]|alt=Қырғызстан
File:Flag of the crimeans.svg|&lt;br /&gt;[[:meta:Turkic Marathon 2022/List_of_Articles/Crimean Tatars|Қырым татарлары]]|link=[[:meta:Turkic Marathon 2022/List_of_Articles/Crimean Tatars]]|alt=Қырым татарлары
File:Flag_of_Tatarstan.svg|&lt;br /&gt;[[:meta:Turkic Marathon 2022/List_of_Articles/Tatarstan|Татарстан]]|link=[[:meta:Turkic Marathon 2022/List_of_Articles/Kazakhstan]]|alt=Татарстан
File:Flag_of_Uzbekistan.svg|&lt;br /&gt;[[:meta:Turkic Marathon 2022/List_of_Articles/Uzbekistan|Өзбекстан]]|link=[[:meta:Turkic Marathon 2022/List_of_Articles/Uzbekistan]]|alt=Өзбекстан
File:Flag_of__Tuva.svg|&lt;br /&gt;[[:meta:Turkic Marathon 2022/List_of_Articles/Tuva|Тува Республикасы]]|link=[[:meta:Turkic Marathon 2022/List_of_Articles/Tuva]]|alt=Тува
File:Flag_of_Turkey.svg|&lt;br /&gt;[[:meta:Turkic Marathon 2022/List of Articles/Turkey|Түркия]]|link=[[:meta:Turkic Marathon 2022/List_of_Articles/Turkey]]|alt=Түркия
File:Flag of Sakha.svg|&lt;br /&gt;[[:meta:Turkic Marathon 2022/List of Articles/Sakha|Саха]]|link=[[:meta:Turkic Marathon 2022/List_of_Articles/Sakha]]|alt=Саха
&lt;/gallery&gt;

&lt;br /&gt;
&lt;center&gt;''Конкурсқа қатысушылардың бастаған және жетілдірілген мақалаларының тізімі''&lt;/center&gt;
&lt;div style=&quot;text-align:center;&quot;&gt;
&lt;!-- Please edit the &quot;URL&quot; accordingly, especially the &quot;section&quot; number; thanks --&gt;
{{Clickable button 2|Жаңа мақалалар|url=https://tools.wmflabs.org/fountain/editathons/turkic-marathon-2022-kk|class=mw-ui-progressive}}  
&lt;/div&gt;
&lt;center&gt;''Конкурс барысында бастаған мақалаңызды осында қосыңыз.''&lt;/center&gt;
&lt;div style=&quot;text-align:center;&quot;&gt;
&lt;!-- Please edit the &quot;URL&quot; accordingly, especially the &quot;section&quot; number; thanks --&gt;
{{Clickable button 2|Жаңа мақала қосу|url=https://tools.wmflabs.org/fountain/editathons/turkic-marathon-2022-kk/add |class=mw-ui-progressive}} 
&lt;/div&gt;
&lt;br /&gt;

{{multicol}}
; Сайысқа қатысу үшін
# Төмендегі &quot;қатысушылар&quot; бөліміне өз атыңызды қосыңыз.
# Қазақ Уикипедиясында тізімде аталған елдер мен халықтардың мәдениеті туралы мақала жазыңыз.
# Бастауға ұсынылған мақалалар тізімін ел атауларының үстіне басу арқылы көре аласыз. 
# Тізімдегі мақалалар тек ұсыныс қана; Сайыс тақырыбына сай келетін, бірақ тізімге қосылмаған басқа да мақалаларды да жаза аласыз. Мақалаларыңыз [[Уикипедия:Маңыздылық|маңыздылық]] критерилеріне сай келетініне көз жеткізіңіз.

; Марапаттар
* 1 орын:


; Ұйымдастырушылар мен әділқазылар
* Ұйымдастырушы: [https://meta.wikimedia.org/wiki/Wikimedia_Community_of_Kazakh_language_User_Group Уикимедиа қауымдастығының қазақтілді қолданушылар тобы]
* Әділқазы:
# [[User:Mehman97|Mehman97]]
# {{u|Batyrbek.kz|Batyrbek.kz}}
# {{u|Kaiyr|Kaiyr}}
;Қатысушылар
[[File:BoNM_-_Turkic_Council.png|right|120px|«Түркі» марапаттамасы]]
{| class=&quot;wikitable sortable&quot;
|- align=&quot;left&quot;
! Қатысушы
! Мақала
! Талапқа сай мақала саны 
! Ұпай
|-
|{{u|Мағыпар}}
|{{ту|Әзірбайжан}}  [[Әзірбайжан]]  
1.[[Аршын мал алан (оперетта)]] 
2.[[Балабан (музыкалық аспап)]] 
3.[[Баку теңіз жағалауы бульвары]]

{{flag|Башқұртстан}} 

4.[[Денис Шафиков]]

5.[[Тарихи Башқұртстан]]
6.[[Башқұртстан Республикасының Ұлттық мұражайы]]

[[Сурет:Kokbayraq flag.svg|солға|25px|]] [[Шығыс Түркістан]] 
7.[[Қызыл үңгірлері]]

8.[[Ұйғыр әліпбиі]]

9.[[Сайфуддин Азизи]]

{{ту|Қырғызстан}} [[Қырғызстан]]

10.[[Эрлис Джекшенұлы Тердикбаев]]

11.[[Қырғызстандағы көлік жүйесі]]

[[Сурет:Flag of the Crimean Tatar people.svg|солға|right|25px|]] [[Қырым татарлары]] 
12.[[Әбіләкім Сәлімұлы Ғафаров]]

13.[[Исмаил Болатұлы Болатов]]

[[Сурет:Flag of Tatarstan.svg|25px|border]] [[Татарстан]] 

14.[[Әгерже ауданы]]

15.[[Татарстан халқы]]

{{ту|Өзбекстан}} [[Өзбекстан]] 

16.[[Ичан-Қала]]

17.[[Чор-Бакр]]

[[Сурет:Flag of Tuva.svg|25px|border]] [[Тыва]]

18.[[Шагаа]]

19.[[Танну-Ола]]

{{ту|Түркия}} [[Түркия]]

20.[[Сангариус көпірі]]

21.[[Сагалассос]]

[[Сурет:Flag of Sakha.svg|солға|25px]] [[Саха Республикасы]]

22.[[Саха пышағы]]

23.[[Василий Михайлович Егоров (боксёр)]]

[[Сурет:Flag of Gagauzia.svg|солға|25px|]] [[Ғағауызстан]] 
24.[[Етулия]]

25.[[Чок-Майдан]]

26.[[Бешалма]]

27.[[Авдарма]]


| 
|
|-
|{{u|Dimash Kenesbek}}
|{{ту|Әзірбайжан}}  [[Әзірбайжан]] 
1. [[Ішкі қала (Баку)]]

2. [[Мұхаммед мешіті (Баку)]] 

3. [[Қыз мұнарасы (Баку)]]

{{ту|Өзбекстан}}  [[Өзбекстан]],&lt;br /&gt;  {{ту|Түрікменстан}}  [[Түрікменстан]]&lt;br /&gt; 
4. [[Жалаладдин Мәңгіберді]]

[[Сурет:Flag of Tatarstan.svg|25px|border]] [[Татарстан]]

5. [[Құл Шәриф]]

{{ту|Түркия}}  [[Түркия]]

6. [[Хайреддин Барбаросса]]
|
|
|-
|{{u|?}}
|{{ту|?}}  [[?]], 
|
|
|-
|{{u|?}}
|{{ту|?}}  [[?]], 
|
|
|-
|}
;Ұпайлар
#{{u|?}} 

* 
{{multicol-break}}
; Ережелер
# Сайыс барысында [[meta:Turkic Marathon 2022/Participants|осы жердегі]] тізімде көрсетілген '''Қазақстаннан басқа''' жарысқа қатысатын елдер (және де өзге түркі тілдес елдер) туралы бір тақырыпта жаңа мақала бастау керек.
# &lt;small&gt;'''2022 жылдың 1 шілдесі сағат 00.00 (UTC)''' мен '''2022 жылдың 31 шілдесі сағат 00.00 (UTC)'''&lt;/small&gt; арасында жаңадан жасалған мақалалар ғана сайысқа қатыса алады.
# Сайысқа ұйымдастырушылар мен әділқазылар алқасынан өзге барлық қатысушылар қатыса алады.
# Жарыс бойы кез келген уақытта қатысуға болады.
# Мақалалардағы ақпарат [[Уикипедия:Тексерілмелдігі|тексерілген]] болуы керек, [[Уикипедия:Сенімді дереккөздер|сенімді дереккөздер]]ге сүйеніп жазылып, [[Уикипедия:Мақаланы безендіру|мақаланы безендіру]] шарттарына сәйкес болу керек.
# Жоба барысында жасалған жаңа мақалалардың көлемі кем дегенде 2500 байт және 200 сөзден болуы керек.
# Ең кемі екі [[Уикипедия:Сенімді дереккөздер|сенімді дереккөз]] қосу, санат, интеруики, басқа бетке сілтемелер болуы керек.
# Тізім, кесте, үлгі не санаттар сайыс аясына кірмейді. Тізімдер мен кестелерде мәтін болса, олар есептеледі.
# 1-орын иелену үшін ең кемі 30 мақала, 2-орын үшін - 20 мақала, 3-орын үшін 10 мақала жазылуы керек.
{{multicol-end}}

[[Санат:Уикипедия:Жобалар]]</text>
      <sha1>d0lal7f0trhalx6gteqyes0prg6fny9</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Атырау облысының кеңшарлары мен ұжымшарлары</title>
    <ns>0</ns>
    <id>685184</id>
    <revision>
      <id>3053767</id>
      <parentid>3052587</parentid>
      <timestamp>2022-07-22T10:31:25Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Білгіш Шежіреші</username>
        <id>68287</id>
      </contributor>
      <comment>/* Махамбет ауданы */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="11707" xml:space="preserve">1977 жылғы 1 қаңтардағы Атырау облысы аумағында жұмыс істеген кеңшарлар мен ұжымшарлар тізімі.&lt;ref&gt;[https://kazneb.kz/bookView/view/?brId=1158459 Атырау (Гурьев) облысының колхоздары мен совхоздары туралы тарихи анықтамалық (1928-1997 жж.)]&lt;/ref&gt;

== Балықшы ауданы ==
{| class=&quot;wikitable&quot;
|-
! Кеңшар/ұжымшар атауы !! Орталығы !! Негізгі бағыты !! Құрылды
|-
| «Каспий» кеңшары || [[Жұмыскер (Атырау облысы)|Жұмыскер]] к. || көкөніс || 1972 ж. №3 қосшар негізінде
|-
| «Соколок» кеңшары || || көкөніс || 1972 ж. кеңшарға айналған
|-
| Амангелді ат. ұжымшар || [[Дамба (ауыл)|Дамба]] а. || балық аулау || 1934 ж.
|-
| Жамбыл ат. ұжымшар || [[Жаңаталап (Атырау облысы)|Жамбыл]] а. || балық аулау || 1957 ж.
|-
| «Қызыл балық» ұжымшары || [[Қызыл балық (ауыл)|Қызыл балық]] а. || балық аулау || 1930 ж.
|-
| Құрманғазы ат. ұжымшар || [[Құрманғазы (Атырау қалалық әкімдігі)|Соцжол]] а. || балық аулау || 1930 ж.
|-
| Ленин ат. ұжымшар || [[Еркінқала]] а. || балық аулау || 1960 ж.
|-
| «Алғабас» ұжымшары || [[Тасқала (Атырау облысы)|Тасқала]] а. || мал өсіру || 1976 ж.
|}

== Теңіз ауданы ==
{| class=&quot;wikitable&quot;
|-
! Кеңшар/ұжымшар атауы !! Орталығы !! Негізгі бағыты !! Құрылды
|-
| «Балқұдық» кеңшары || [[Балқұдық]] а. || қой өсіру || 1957 ж. Жданов, Чкалов, XIX Партсъезд ат. ұжымшарлар негізінде
|-
| XXV Партсъезд ат. кеңшар || [[Жұмекен|Еңбекші]] а. || қой өсіру || 1976 ж.
|-
| Калинин ат. кеңшар || [[Орлы]] а. || қой өсіру || 1962 ж. «Еңбекші», «Жаңа жол», Калинин ат. ұжымшарлар мен «Красный Каспий» балық артелі  негізінде
|-
| Киров ат. кеңшар || [[Хиуаз|Дәшін]] а. || ет || 1962 ж. Киров, XX Партсъезд ат. ұжымшарлар негізінде
|-
| &quot;Коммунизм жолы&quot; кеңшары || [[Алға (Құрманғазы ауданы)|Алға]] а. || қой өсіру || 1963 ж.
|-
| Құрманғазы ат. кеңшар || [[Жыланды (Атырау облысы)|Жыланды]] а. || қой өсіру || 1962 ж. Чапаев ат. және «Правда» артельдері, «Память Ильича» балық ұжымшары негізінде
|-
| «Октябрь» кеңшары || [[Нұржау]] а. || ет || 1974 ж.
|-
| «Көптоғай» кеңшары || [[Көптоғай (Атырау облысы)|Көптоғай]] а. || көкөніс-сүт || 1977 ж.
|-
| «Сүйіндік» кеңшары || [[Сүйіндік (ауыл)|Сүйіндік]] а. || қой өсіру || 1957 ж. Карл Маркс, Куйбышев ат., «Правда» ұжымшарлары негізінде
|-
| «Қызыл таң» ұжымшары || [[Бірлік (Құрманғазы ауданы)|Утеры]] а. || балық аулау || 1930 ж. (1958 ж.  «1 Май», 1971 ж. Амангелді ат. ұжымшарлар қосылды)
|-
| Ленин ат. ұжымшар || [[Кудряшов|Кудряшёво]] а. || балық аулау || 1954 ж. Сталин, Тельман ат. ұжымшарлар негізінде (1962 ж. «Новая Жизнь» ұжымшары қосылды)
|-
| «Память Ильича» ұжымшары || [[Котяевка]] а. || күріш-көкөніс || 1966 ж. «Жас талап», «Память Ильича», Панфилов ат. ұжымшарлар негізінде
|-
| «Путь к Коммунизму» ұжымшары || [[Сафоновка]] а. ||  || 1930 ж. (1955 ж.  «Красный моряк» ұжымшары қосылды)
|}

== Индер ауданы ==
{| class=&quot;wikitable&quot;
|-
! Кеңшар/ұжымшар атауы !! Орталығы !! Негізгі бағыты !! Құрылды
|-
| Амангелді ат. кеңшар || [[Елтай (Атырау облысы)|Елтай]] а. || қаракөл қойын өсіру || 1963 ж.
|-
| Жамбыл ат. кеңшар || [[Жарсуат (Атырау облысы)|Жарсуат]] а. || қаракөл қойын өсіру || 1962 ж. Махамбет ат. және &quot;Коммунизм таңы&quot; ұжымшарлары негізінде
|-
| «Индер» кеңшары || [[Бөдене (Атырау облысы)|Бөдене]] а. || көкөніс-сүт || 1963 ж. Жамбыл ат. кеңшардан бөліну негізінде
|-
| «Правда» кеңшары || [[Есбол (Индер ауданы)|Кулагино]] а. || қаракөл қойын өсіру || 1962 ж. «Правда» ұжымшары негізінде 
|-
| «Передовик» кеңшары || [[Өрлік]] а. || қаракөл қойын өсіру || 1964 ж. «Передовик» ауылшаруашылық артелі негізінде
|}

== Қызылқоға ауданы ==
{| class=&quot;wikitable&quot;
|-
! Кеңшар/ұжымшар атауы !! Орталығы !! Негізгі бағыты !! Құрылды
|-
| Абай ат. кеңшар || [[Қаракөл (Қызылқоға ауданы)|Райгородок]] а. || қаракөл қойын өсіру || 1962 ж. «Ленин жолы» ұжымшары негізінде
|-
| Жангелдин ат. кеңшар || [[Жангелдин]] а. || қаракөл қойын өсіру || 1961 ж. Жангелдин және XX Парстъезд ат. ұжымшарлар негізінде
|-
| «Қызылту» кеңшары || [[Жасқайрат (Қызылқоға ауданы)|Жасқайрат]] а. || қаракөл қойын өсіру || 1962 ж. «Путь к Коммунизму» ұжымшары негізінде
|-
| «Комсомол» кеңшары || [[Қоныстану (Көздіқара ауылдық округі)|Қоныстану]] а. || қаракөл қойын өсіру  || 1962 ж. Чапаев ат. ұжымшар негізінде
|-
| Ленин ат. кеңшар || [[Сағыз (ауыл)|Сағыз]] ст. || қаракөл қойын өсіру || 1961 ж. Жангелдин және XX Парстъезд ат. ұжымшарлар негізінде
|-
| «Тасшағыл» кеңшары || [[Тасшағыл]] а. || қаракөл қойын өсіру || 1974 ж.
|-
| Энгельс ат. кеңшар || [[Қарабау (Атырау облысы)|Қарабау]] а. || қаракөл қойын өсіру || 1961 ж.
|-
| «Гурьев» кеңшары || [[Мұқыр (Атырау облысы)|Мұқыр]] ст. || қаракөл қойын өсіру || 1930 ж.
|}

== Махамбет ауданы ==
{| class=&quot;wikitable&quot;
|-
! Кеңшар/ұжымшар атауы !! Орталығы !! Негізгі бағыты !! Құрылды
|-
| «Ақжайық» кеңшары || [[Ақжайық (Махамбет ауданы)|Ақжайық]] а. || тұқым өсіру || 1976 ж.
|-
| «Заурал» кеңшары || [[Ортақшыл (Атырау облысы)|Ортақшыл]] а. || қаракөл қойын өсіру || 1957 ж. Фурманов ат., «Зауральный МТС» ұжымшарлары негізінде
|-
| «Гурьев» кеңшары || [[Алмалы (Атырау облысы)|Алмалы]] а. || көкөніс-сүт || 1959 ж.
|-
| «Жалғансай» кеңшары || [[Жалғансай]] а. || картоп өсіру || 1966 ж.
|-
| XXI Партсъезд ат. кеңшар || [[Алға (Махамбет ауданы)|Алға]] а. || көкөніс-сүт || 1972 ж. XXI Партсъезд ат. балық аулау ұжымшары негізінде
|-
| «Первомай» кеңшары || [[Бейбарыс (ауыл)|Чкалово]] а. || көкөніс-сүт || 1960 ж. Чкалов ат., «1 Май» ұжымшарлары, «Вперёд» балық артелі негізінде
|-
| «Теңдік» кеңшары || [[Томарлы]] а. || көкөніс-сүт || 1957 ж. Гурьев ауданының «Теңдік», «Память Ильича», Бақсай ауданының Энгельс ат. ұжымшарлар негізінде
|-
| «Орал» кеңшары || [[Сарытоғай (Атырау облысы)|Сарытоғай]] а. || көкөніс || 1972 ж.
|-
| Қазақ КСР-нің 60 жылдығы ат. кеңшар || [[Ақтоғай (Атырау облысы)|Ақтоғай]] а. || жемшөп || 1981 ж.
|}

== Новобогат ауданы ==
{| class=&quot;wikitable&quot;
|-
! Кеңшар/ұжымшар атауы !! Орталығы !! Негізгі бағыты !! Құрылды
|-
| «Бақсай» кеңшары || [[Таңдай (ауыл)|Таңдай]] а. || қаракөл қойын өсіру || 1932 ж. «Гурьев» кеңшарынан бөліну негізінде
|-
| «Забурын» кеңшары || [[Жанбай]] а. || қаракөл қойын өсіру || 1957 ж. Ленин, Фурманов ат., «Родина» ұжымшарлары негізінде
|-
| «Новобогат» кеңшары || [[Хамит Ерғалиев ауылы|Новобогат]] а. || қаракөл қойын өсіру || 1957 ж. Ворошилов ат. ұжымшар негізінде
|-
| «Путь Ильича» кеңшары || [[Көктоғай (Атырау облысы)|Зелёный]] а. || қаракөл қойын өсіру || 1962 ж. Есбол ауданының «Красный Октябрь» және Бақсай ауданының «Путь Ильича» ұжымшарлары негізінде
|-
| «Чапаев» кеңшары || [[Тұщықұдық (Атырау облысы)|Чапаево]] а. || қаракөл қойын өсіру || 1957 ж. Чапаев, Молотов ат. ұжымшарлар негізінде
|}

== Ембі ауданы ==
{| class=&quot;wikitable&quot;
|-
! Кеңшар/ұжымшар атауы !! Орталығы !! Негізгі бағыты !! Құрылды
|-
| «Қазақстан» кеңшары || [[Шоқпартоғай]] а. || қаракөл қойын өсіру || 1962 ж. «Қазақстан» ұжымшары негізінде
|-
| «Коммунизм таңы» кеңшары || [[Ақкиізтоғай]] а. || қаракөл қойын өсіру || 1962 ж. Ленин ат. ұжымшар негізінде
|-
| «Қосшағыл» кеңшары || [[Қосшағыл]] к. || қаракөл қойын өсіру || 1976 ж.
|-
| «Ембі» кеңшары || [[Тұрғызба (Жем ауылдық округі)|Тұрғызба]] а. || қаракөл қойын өсіру || 1962 ж. «Правда» ұжымшары негізінде
|}

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}

[[Санат:Атырау облысы тарихы]]</text>
      <sha1>phqpoh8fvjgdtdjl89h6i3tu722ws01</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Сайфуддин Азизи</title>
    <ns>0</ns>
    <id>685393</id>
    <revision>
      <id>3053580</id>
      <parentid>3053554</parentid>
      <timestamp>2022-07-21T12:00:39Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Мағыпар</username>
        <id>100137</id>
      </contributor>
      <comment>/* Өмірбаяны */ толықтыру</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2484" xml:space="preserve">'''Сайфуддин Азизи''' (Азизи́; ұйғ. سەيپىدىن ئەزىزى, қыт. 赛福鼎·艾则孜; 1915—2003) — [[Қытай]]дың мемлекет және саяси қайраткері, ҚХР [[Шыңжаң Ұйғыр автономиялық ауданы]]ның бірінші төрағасы болды.&lt;ref&gt;Азизов Сайфутдин (Azizov, Saifuddin). https://famous-birthdays.ru/data/12_marta/azizov_sajfutdin.html&lt;/ref&gt;

== Өмірбаяны ==
1915 жылы 12 наурызда Чугучак қаласына жақын Артуш ауылында дүниеге келген.&lt;ref&gt;АЗИЗИ Сайфутдин https://centrasia.org/person2.php?st=1188755737&lt;/ref&gt;
Шыңжаң мектебінде оқып, [[Кеңес Одағы]]на көшіп, [[КОКП]] құрамына кіріп, [[Ташкент]]тегі Орталық Азия саяси институтында оқуын жалғастырды. Содан кейін еліне оралды.

Шығыс Түркістан революциялық Республикасында білім министрі, сондай-ақ Чжан Чжичжун Үкіметінде білім беру мәселелері жөніндегі уәкіл (1945 жылдан 1948 жылға дейін) болып жұмыс істеді. 1949 жылдың жазында Қытай Халық Республикасын жариялау мақсатында шақырылған Халықтық саяси консультативтік кеңестің отырысына қатысу үшін [[Бейжің]]ге жіберілген Шығыс Түркістан революциялық Республикасының екінші делегациясын басқарды.

Сол мақсатпен жіберілген алғашқы делегация, ресми мәліметтер бойынша, ұшақ апатынан толық құрамда қаза тапты. Бірінші делегацияның жетекшісі Ахметжан Касыми осы аймақтың Қытаймен бірігуінің қызу қарсыласы болып саналғандықтан, И.В. Сталин мен Мао Цзэдунның сөз байласуы салдарынан Кеңес Одағының арнайы қызметі ұйымдастырған деген нұсқалар бар.

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}</text>
      <sha1>ig7j2t1m0p18wcwa8x39fhntms5z37j</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3053582</id>
      <parentid>3053580</parentid>
      <timestamp>2022-07-21T12:09:25Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Мағыпар</username>
        <id>100137</id>
      </contributor>
      <comment>толықтыру</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2768" xml:space="preserve">'''Сайфуддин Азизи''' (Азизи́; ұйғ. سەيپىدىن ئەزىزى, қыт. 赛福鼎·艾则孜; 1915—2003) — [[Қытай]]дың мемлекет және саяси қайраткері, ҚХР [[Шыңжаң Ұйғыр автономиялық ауданы]]ның бірінші төрағасы болды.&lt;ref&gt;Азизов Сайфутдин (Azizov, Saifuddin). https://famous-birthdays.ru/data/12_marta/azizov_sajfutdin.html&lt;/ref&gt;

== Өмірбаяны ==
1915 жылы 12 наурызда Чугучак қаласына жақын Артуш ауылында дүниеге келген.&lt;ref&gt;АЗИЗИ Сайфутдин https://centrasia.org/person2.php?st=1188755737&lt;/ref&gt;
Шыңжаң мектебінде оқып, [[Кеңес Одағы]]на көшіп, [[КОКП]] құрамына кіріп, [[Ташкент]]тегі Орталық Азия саяси институтында оқуын жалғастырды. Содан кейін еліне оралды.

Шығыс Түркістан революциялық Республикасында білім министрі, сондай-ақ Чжан Чжичжун Үкіметінде білім беру мәселелері жөніндегі уәкіл (1945 жылдан 1948 жылға дейін) болып жұмыс істеді. 1949 жылдың жазында Қытай Халық Республикасын жариялау мақсатында шақырылған Халықтық саяси консультативтік кеңестің отырысына қатысу үшін [[Бейжің]]ге жіберілген Шығыс Түркістан революциялық Республикасының екінші делегациясын басқарды.

Сол мақсатпен жіберілген алғашқы делегация, ресми мәліметтер бойынша, ұшақ апатынан толық құрамда қаза тапты. Бірінші делегацияның жетекшісі Ахметжан Касыми осы аймақтың Қытаймен бірігуінің қызу қарсыласы болып саналғандықтан, И.В. Сталин мен Мао Цзэдунның сөз байласуы салдарынан Кеңес Одағының арнайы қызметі ұйымдастырған деген нұсқалар бар. Сайфуддин Азизи бастаған жаңа делегация [[Шығыс Түркістан Республикасы]]ның жаңадан құрылған Қытай Халық Республикасының құрамына кіруіне келісім берді.

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}</text>
      <sha1>568j0aqxg6af1xq4tyz5fy81bydrez5</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3053589</id>
      <parentid>3053582</parentid>
      <timestamp>2022-07-21T12:12:23Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Мағыпар</username>
        <id>100137</id>
      </contributor>
      <comment>дереккөз</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2852" xml:space="preserve">'''Сайфуддин Азизи''' (Азизи́; ұйғ. سەيپىدىن ئەزىزى, қыт. 赛福鼎·艾则孜; 1915—2003) — [[Қытай]]дың мемлекет және саяси қайраткері, ҚХР [[Шыңжаң Ұйғыр автономиялық ауданы]]ның бірінші төрағасы болды.&lt;ref&gt;Азизов Сайфутдин (Azizov, Saifuddin). https://famous-birthdays.ru/data/12_marta/azizov_sajfutdin.html&lt;/ref&gt;

== Өмірбаяны ==
1915 жылы 12 наурызда Чугучак қаласына жақын Артуш ауылында дүниеге келген.&lt;ref&gt;АЗИЗИ Сайфутдин https://centrasia.org/person2.php?st=1188755737&lt;/ref&gt;
Шыңжаң мектебінде оқып, [[Кеңес Одағы]]на көшіп, [[КОКП]] құрамына кіріп, [[Ташкент]]тегі Орталық Азия саяси институтында оқуын жалғастырды. Содан кейін еліне оралды.

Шығыс Түркістан революциялық Республикасында білім министрі, сондай-ақ Чжан Чжичжун Үкіметінде білім беру мәселелері жөніндегі уәкіл (1945 жылдан 1948 жылға дейін) болып жұмыс істеді. 1949 жылдың жазында Қытай Халық Республикасын жариялау мақсатында шақырылған Халықтық саяси консультативтік кеңестің отырысына қатысу үшін [[Бейжің]]ге жіберілген Шығыс Түркістан революциялық Республикасының екінші делегациясын басқарды.

Сол мақсатпен жіберілген алғашқы делегация, ресми мәліметтер бойынша, ұшақ апатынан толық құрамда қаза тапты. Бірінші делегацияның жетекшісі Ахметжан Касыми осы аймақтың Қытаймен бірігуінің қызу қарсыласы болып саналғандықтан, И.В. Сталин мен Мао Цзэдунның сөз байласуы салдарынан Кеңес Одағының арнайы қызметі ұйымдастырған деген нұсқалар бар. Сайфуддин Азизи бастаған жаңа делегация [[Шығыс Түркістан Республикасы]]ның жаңадан құрылған Қытай Халық Республикасының құрамына кіруіне келісім берді.&lt;ref&gt;Азизов Сайфутдин https://redday.ru/people/Azizov_Sajfutdin&lt;/ref&gt;

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}</text>
      <sha1>kew4gg4eylvy1faw0p1qf98d6gd52bs</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3053590</id>
      <parentid>3053589</parentid>
      <timestamp>2022-07-21T12:14:41Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Мағыпар</username>
        <id>100137</id>
      </contributor>
      <comment>/* Өмірбаяны */ толықтыру</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3423" xml:space="preserve">'''Сайфуддин Азизи''' (Азизи́; ұйғ. سەيپىدىن ئەزىزى, қыт. 赛福鼎·艾则孜; 1915—2003) — [[Қытай]]дың мемлекет және саяси қайраткері, ҚХР [[Шыңжаң Ұйғыр автономиялық ауданы]]ның бірінші төрағасы болды.&lt;ref&gt;Азизов Сайфутдин (Azizov, Saifuddin). https://famous-birthdays.ru/data/12_marta/azizov_sajfutdin.html&lt;/ref&gt;

== Өмірбаяны ==
1915 жылы 12 наурызда Чугучак қаласына жақын Артуш ауылында дүниеге келген.&lt;ref&gt;АЗИЗИ Сайфутдин https://centrasia.org/person2.php?st=1188755737&lt;/ref&gt;
Шыңжаң мектебінде оқып, [[Кеңес Одағы]]на көшіп, [[КОКП]] құрамына кіріп, [[Ташкент]]тегі Орталық Азия саяси институтында оқуын жалғастырды. Содан кейін еліне оралды.

Шығыс Түркістан революциялық Республикасында білім министрі, сондай-ақ Чжан Чжичжун Үкіметінде білім беру мәселелері жөніндегі уәкіл (1945 жылдан 1948 жылға дейін) болып жұмыс істеді. 1949 жылдың жазында Қытай Халық Республикасын жариялау мақсатында шақырылған Халықтық саяси консультативтік кеңестің отырысына қатысу үшін [[Бейжің]]ге жіберілген Шығыс Түркістан революциялық Республикасының екінші делегациясын басқарды.

Сол мақсатпен жіберілген алғашқы делегация, ресми мәліметтер бойынша, ұшақ апатынан толық құрамда қаза тапты. Бірінші делегацияның жетекшісі Ахметжан Касыми осы аймақтың Қытаймен бірігуінің қызу қарсыласы болып саналғандықтан, И.В. Сталин мен Мао Цзэдунның сөз байласуы салдарынан Кеңес Одағының арнайы қызметі ұйымдастырған деген нұсқалар бар. Сайфуддин Азизи бастаған жаңа делегация [[Шығыс Түркістан Республикасы]]ның жаңадан құрылған Қытай Халық Республикасының құрамына кіруіне келісім берді.&lt;ref&gt;Азизов Сайфутдин https://redday.ru/people/Azizov_Sajfutdin&lt;/ref&gt;

1949 жылы қыркүйекте Сайфуддин жаңа коммунистік үкіметтің мүшесі бола отырып, ҚКП бекіткен Қытай Халықтық саяси консультативтік кеңесіне кірді. Сол жылдың қазан айында Қытай Халық Республикасы құрылғаннан кейін Сайфуддин жаңа үкіметтің ұлт істері мен саяси-құқықтық жұмыстарында әртүрлі қызметтерді атқарды.

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}</text>
      <sha1>6de86jpmccrxg3go6olcyf5qztrysue</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3053591</id>
      <parentid>3053590</parentid>
      <timestamp>2022-07-21T12:15:59Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Мағыпар</username>
        <id>100137</id>
      </contributor>
      <comment>толықтыру</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3777" xml:space="preserve">'''Сайфуддин Азизи''' (Азизи́; ұйғ. سەيپىدىن ئەزىزى, қыт. 赛福鼎·艾则孜; 1915—2003) — [[Қытай]]дың мемлекет және саяси қайраткері, ҚХР [[Шыңжаң Ұйғыр автономиялық ауданы]]ның бірінші төрағасы болды.&lt;ref&gt;Азизов Сайфутдин (Azizov, Saifuddin). https://famous-birthdays.ru/data/12_marta/azizov_sajfutdin.html&lt;/ref&gt;

== Өмірбаяны ==
1915 жылы 12 наурызда Чугучак қаласына жақын Артуш ауылында дүниеге келген.&lt;ref&gt;АЗИЗИ Сайфутдин https://centrasia.org/person2.php?st=1188755737&lt;/ref&gt;
Шыңжаң мектебінде оқып, [[Кеңес Одағы]]на көшіп, [[КОКП]] құрамына кіріп, [[Ташкент]]тегі Орталық Азия саяси институтында оқуын жалғастырды. Содан кейін еліне оралды.

Шығыс Түркістан революциялық Республикасында білім министрі, сондай-ақ Чжан Чжичжун Үкіметінде білім беру мәселелері жөніндегі уәкіл (1945 жылдан 1948 жылға дейін) болып жұмыс істеді. 1949 жылдың жазында Қытай Халық Республикасын жариялау мақсатында шақырылған Халықтық саяси консультативтік кеңестің отырысына қатысу үшін [[Бейжің]]ге жіберілген Шығыс Түркістан революциялық Республикасының екінші делегациясын басқарды.

Сол мақсатпен жіберілген алғашқы делегация, ресми мәліметтер бойынша, ұшақ апатынан толық құрамда қаза тапты. Бірінші делегацияның жетекшісі Ахметжан Касыми осы аймақтың Қытаймен бірігуінің қызу қарсыласы болып саналғандықтан, И.В. Сталин мен Мао Цзэдунның сөз байласуы салдарынан Кеңес Одағының арнайы қызметі ұйымдастырған деген нұсқалар бар. Сайфуддин Азизи бастаған жаңа делегация [[Шығыс Түркістан Республикасы]]ның жаңадан құрылған Қытай Халық Республикасының құрамына кіруіне келісім берді.&lt;ref&gt;Азизов Сайфутдин https://redday.ru/people/Azizov_Sajfutdin&lt;/ref&gt;

1949 жылы қыркүйекте Сайфуддин жаңа коммунистік үкіметтің мүшесі бола отырып, ҚКП бекіткен Қытай Халықтық саяси консультативтік кеңесіне кірді. Сол жылдың қазан айында Қытай Халық Республикасы құрылғаннан кейін Сайфуддин жаңа үкіметтің ұлт істері мен саяси-құқықтық жұмыстарында әртүрлі қызметтерді атқарды. 1949 жылдың желтоқсанынан 1950 жылдың қаңтарына дейін ол Мао Цзэдунмен бірге Мәскеуге Қытай-Кеңес достық шартын жасау үшін барған сапарында бірге болды. 1998 жылға дейін саяси қызметпен айналысты.


== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}</text>
      <sha1>hpcvxa810fpgw7mtb0pgxhmp5euzlj5</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3053592</id>
      <parentid>3053591</parentid>
      <timestamp>2022-07-21T12:16:55Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Мағыпар</username>
        <id>100137</id>
      </contributor>
      <comment>дереккөз</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3851" xml:space="preserve">'''Сайфуддин Азизи''' (Азизи́; ұйғ. سەيپىدىن ئەزىزى, қыт. 赛福鼎·艾则孜; 1915—2003) — [[Қытай]]дың мемлекет және саяси қайраткері, ҚХР [[Шыңжаң Ұйғыр автономиялық ауданы]]ның бірінші төрағасы болды.&lt;ref&gt;Азизов Сайфутдин (Azizov, Saifuddin). https://famous-birthdays.ru/data/12_marta/azizov_sajfutdin.html&lt;/ref&gt;

== Өмірбаяны ==
1915 жылы 12 наурызда Чугучак қаласына жақын Артуш ауылында дүниеге келген.&lt;ref&gt;АЗИЗИ Сайфутдин https://centrasia.org/person2.php?st=1188755737&lt;/ref&gt;
Шыңжаң мектебінде оқып, [[Кеңес Одағы]]на көшіп, [[КОКП]] құрамына кіріп, [[Ташкент]]тегі Орталық Азия саяси институтында оқуын жалғастырды. Содан кейін еліне оралды.

Шығыс Түркістан революциялық Республикасында білім министрі, сондай-ақ Чжан Чжичжун Үкіметінде білім беру мәселелері жөніндегі уәкіл (1945 жылдан 1948 жылға дейін) болып жұмыс істеді. 1949 жылдың жазында Қытай Халық Республикасын жариялау мақсатында шақырылған Халықтық саяси консультативтік кеңестің отырысына қатысу үшін [[Бейжің]]ге жіберілген Шығыс Түркістан революциялық Республикасының екінші делегациясын басқарды.

Сол мақсатпен жіберілген алғашқы делегация, ресми мәліметтер бойынша, ұшақ апатынан толық құрамда қаза тапты. Бірінші делегацияның жетекшісі Ахметжан Касыми осы аймақтың Қытаймен бірігуінің қызу қарсыласы болып саналғандықтан, И.В. Сталин мен Мао Цзэдунның сөз байласуы салдарынан Кеңес Одағының арнайы қызметі ұйымдастырған деген нұсқалар бар. Сайфуддин Азизи бастаған жаңа делегация [[Шығыс Түркістан Республикасы]]ның жаңадан құрылған Қытай Халық Республикасының құрамына кіруіне келісім берді.&lt;ref&gt;Азизов Сайфутдин https://redday.ru/people/Azizov_Sajfutdin&lt;/ref&gt;

1949 жылы қыркүйекте Сайфуддин жаңа коммунистік үкіметтің мүшесі бола отырып, ҚКП бекіткен Қытай Халықтық саяси консультативтік кеңесіне кірді. Сол жылдың қазан айында Қытай Халық Республикасы құрылғаннан кейін Сайфуддин жаңа үкіметтің ұлт істері мен саяси-құқықтық жұмыстарында әртүрлі қызметтерді атқарды. 1949 жылдың желтоқсанынан 1950 жылдың қаңтарына дейін ол Мао Цзэдунмен бірге Мәскеуге Қытай-Кеңес достық шартын жасау үшін барған сапарында бірге болды. 1998 жылға дейін саяси қызметпен айналысты.&lt;ref&gt;Азизов, Сайфутдин https://www.peoplelife.ru/4923&lt;/ref&gt;


== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}</text>
      <sha1>msd9qbujqjrhrqidkfn92fzyklyvggc</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3053593</id>
      <parentid>3053592</parentid>
      <timestamp>2022-07-21T12:20:46Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Мағыпар</username>
        <id>100137</id>
      </contributor>
      <comment>дереккөз</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4130" xml:space="preserve">'''Сайфуддин Азизи''' (Азизи́; ұйғ. سەيپىدىن ئەزىزى, қыт. 赛福鼎·艾则孜; 1915—2003) — [[Қытай]]дың мемлекет және саяси қайраткері, ҚХР [[Шыңжаң Ұйғыр автономиялық ауданы]]ның бірінші төрағасы болды.&lt;ref&gt;Азизов Сайфутдин (Azizov, Saifuddin). https://famous-birthdays.ru/data/12_marta/azizov_sajfutdin.html&lt;/ref&gt;

== Өмірбаяны ==
1915 жылы 12 наурызда Чугучак қаласына жақын Артуш ауылында дүниеге келген.&lt;ref&gt;АЗИЗИ Сайфутдин https://centrasia.org/person2.php?st=1188755737&lt;/ref&gt;
Шыңжаң мектебінде оқып, [[Кеңес Одағы]]на көшіп, [[КОКП]] құрамына кіріп, [[Ташкент]]тегі Орталық Азия саяси институтында оқуын жалғастырды. Содан кейін еліне оралды.

Шығыс Түркістан революциялық Республикасында білім министрі, сондай-ақ Чжан Чжичжун Үкіметінде білім беру мәселелері жөніндегі уәкіл (1945 жылдан 1948 жылға дейін) болып жұмыс істеді. 1949 жылдың жазында Қытай Халық Республикасын жариялау мақсатында шақырылған Халықтық саяси консультативтік кеңестің отырысына қатысу үшін [[Бейжің]]ге жіберілген Шығыс Түркістан революциялық Республикасының екінші делегациясын басқарды.

Сол мақсатпен жіберілген алғашқы делегация, ресми мәліметтер бойынша, ұшақ апатынан толық құрамда қаза тапты. Бірінші делегацияның жетекшісі Ахметжан Касыми осы аймақтың Қытаймен бірігуінің қызу қарсыласы болып саналғандықтан, И.В. Сталин мен Мао Цзэдунның сөз байласуы салдарынан Кеңес Одағының арнайы қызметі ұйымдастырған деген нұсқалар бар. Сайфуддин Азизи бастаған жаңа делегация [[Шығыс Түркістан Республикасы]]ның жаңадан құрылған Қытай Халық Республикасының құрамына кіруіне келісім берді.&lt;ref&gt;Азизов Сайфутдин https://redday.ru/people/Azizov_Sajfutdin&lt;/ref&gt;

1949 жылы қыркүйекте Сайфуддин жаңа коммунистік үкіметтің мүшесі бола отырып, ҚКП бекіткен Қытай Халықтық саяси консультативтік кеңесіне кірді. Сол жылдың қазан айында Қытай Халық Республикасы құрылғаннан кейін Сайфуддин жаңа үкіметтің ұлт істері мен саяси-құқықтық жұмыстарында әртүрлі қызметтерді атқарды. 1949 жылдың желтоқсанынан 1950 жылдың қаңтарына дейін ол Мао Цзэдунмен бірге Мәскеуге Қытай-Кеңес достық шартын жасау үшін барған сапарында бірге болды. 1998 жылға дейін саяси қызметпен айналысты.&lt;ref&gt;Азизов, Сайфутдин https://www.peoplelife.ru/4923&lt;/ref&gt;

Сайфуддин Азизи науқастан 2003 жылы 24 қарашада [[Бейжің]]де 88 жасында қайтыс болды.&lt;ref&gt;Прощание с телом Сайфудина Азизи http://russian.people.com.cn/200311/27/rus20031127_84424.html&lt;/ref&gt;

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}</text>
      <sha1>peck6i5t9ipt5o2aoox9xxmj4mxjbw5</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3053594</id>
      <parentid>3053593</parentid>
      <timestamp>2022-07-21T12:22:31Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Мағыпар</username>
        <id>100137</id>
      </contributor>
      <comment>уикилендіру</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4134" xml:space="preserve">'''Сайфуддин Азизи''' (Азизи́; {{lang-ug|سەيپىدىن ئەزىزى}}, қыт. 赛福鼎·艾则孜; 1915—2003) — [[Қытай]]дың мемлекет және саяси қайраткері, ҚХР [[Шыңжаң Ұйғыр автономиялық ауданы]]ның бірінші төрағасы болды.&lt;ref&gt;Азизов Сайфутдин (Azizov, Saifuddin). https://famous-birthdays.ru/data/12_marta/azizov_sajfutdin.html&lt;/ref&gt;

== Өмірбаяны ==
1915 жылы 12 наурызда Чугучак қаласына жақын Артуш ауылында дүниеге келген.&lt;ref&gt;АЗИЗИ Сайфутдин https://centrasia.org/person2.php?st=1188755737&lt;/ref&gt;
Шыңжаң мектебінде оқып, [[Кеңес Одағы]]на көшіп, [[КОКП]] құрамына кіріп, [[Ташкент]]тегі Орталық Азия саяси институтында оқуын жалғастырды. Содан кейін еліне оралды.

Шығыс Түркістан революциялық Республикасында білім министрі, сондай-ақ Чжан Чжичжун Үкіметінде білім беру мәселелері жөніндегі уәкіл (1945 жылдан 1948 жылға дейін) болып жұмыс істеді. 1949 жылдың жазында Қытай Халық Республикасын жариялау мақсатында шақырылған Халықтық саяси консультативтік кеңестің отырысына қатысу үшін [[Бейжің]]ге жіберілген Шығыс Түркістан революциялық Республикасының екінші делегациясын басқарды.

Сол мақсатпен жіберілген алғашқы делегация, ресми мәліметтер бойынша, ұшақ апатынан толық құрамда қаза тапты. Бірінші делегацияның жетекшісі Ахметжан Касыми осы аймақтың Қытаймен бірігуінің қызу қарсыласы болып саналғандықтан, И.В. Сталин мен Мао Цзэдунның сөз байласуы салдарынан Кеңес Одағының арнайы қызметі ұйымдастырған деген нұсқалар бар. Сайфуддин Азизи бастаған жаңа делегация [[Шығыс Түркістан Республикасы]]ның жаңадан құрылған Қытай Халық Республикасының құрамына кіруіне келісім берді.&lt;ref&gt;Азизов Сайфутдин https://redday.ru/people/Azizov_Sajfutdin&lt;/ref&gt;

1949 жылы қыркүйекте Сайфуддин жаңа коммунистік үкіметтің мүшесі бола отырып, ҚКП бекіткен Қытай Халықтық саяси консультативтік кеңесіне кірді. Сол жылдың қазан айында Қытай Халық Республикасы құрылғаннан кейін Сайфуддин жаңа үкіметтің ұлт істері мен саяси-құқықтық жұмыстарында әртүрлі қызметтерді атқарды. 1949 жылдың желтоқсанынан 1950 жылдың қаңтарына дейін ол Мао Цзэдунмен бірге Мәскеуге Қытай-Кеңес достық шартын жасау үшін барған сапарында бірге болды. 1998 жылға дейін саяси қызметпен айналысты.&lt;ref&gt;Азизов, Сайфутдин https://www.peoplelife.ru/4923&lt;/ref&gt;

Сайфуддин Азизи науқастан 2003 жылы 24 қарашада [[Бейжің]]де 88 жасында қайтыс болды.&lt;ref&gt;Прощание с телом Сайфудина Азизи http://russian.people.com.cn/200311/27/rus20031127_84424.html&lt;/ref&gt;

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}</text>
      <sha1>5grvoe1ac3o6tr4pq7cfonrmxs51ljc</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3053595</id>
      <parentid>3053594</parentid>
      <timestamp>2022-07-21T12:24:45Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Мағыпар</username>
        <id>100137</id>
      </contributor>
      <comment>уикилендіру</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4138" xml:space="preserve">'''Сайфуддин Азизи''' (Азизи́; {{lang-ug|سەيپىدىن ئەزىزى}}, {{lang-zh|赛福鼎·艾则孜}}; 1915—2003) — [[Қытай]]дың мемлекет және саяси қайраткері, ҚХР [[Шыңжаң Ұйғыр автономиялық ауданы]]ның бірінші төрағасы болды.&lt;ref&gt;Азизов Сайфутдин (Azizov, Saifuddin). https://famous-birthdays.ru/data/12_marta/azizov_sajfutdin.html&lt;/ref&gt;

== Өмірбаяны ==
1915 жылы 12 наурызда Чугучак қаласына жақын Артуш ауылында дүниеге келген.&lt;ref&gt;АЗИЗИ Сайфутдин https://centrasia.org/person2.php?st=1188755737&lt;/ref&gt;
Шыңжаң мектебінде оқып, [[Кеңес Одағы]]на көшіп, [[КОКП]] құрамына кіріп, [[Ташкент]]тегі Орталық Азия саяси институтында оқуын жалғастырды. Содан кейін еліне оралды.

Шығыс Түркістан революциялық Республикасында білім министрі, сондай-ақ Чжан Чжичжун Үкіметінде білім беру мәселелері жөніндегі уәкіл (1945 жылдан 1948 жылға дейін) болып жұмыс істеді. 1949 жылдың жазында Қытай Халық Республикасын жариялау мақсатында шақырылған Халықтық саяси консультативтік кеңестің отырысына қатысу үшін [[Бейжің]]ге жіберілген Шығыс Түркістан революциялық Республикасының екінші делегациясын басқарды.

Сол мақсатпен жіберілген алғашқы делегация, ресми мәліметтер бойынша, ұшақ апатынан толық құрамда қаза тапты. Бірінші делегацияның жетекшісі Ахметжан Касыми осы аймақтың Қытаймен бірігуінің қызу қарсыласы болып саналғандықтан, И.В. Сталин мен Мао Цзэдунның сөз байласуы салдарынан Кеңес Одағының арнайы қызметі ұйымдастырған деген нұсқалар бар. Сайфуддин Азизи бастаған жаңа делегация [[Шығыс Түркістан Республикасы]]ның жаңадан құрылған Қытай Халық Республикасының құрамына кіруіне келісім берді.&lt;ref&gt;Азизов Сайфутдин https://redday.ru/people/Azizov_Sajfutdin&lt;/ref&gt;

1949 жылы қыркүйекте Сайфуддин жаңа коммунистік үкіметтің мүшесі бола отырып, ҚКП бекіткен Қытай Халықтық саяси консультативтік кеңесіне кірді. Сол жылдың қазан айында Қытай Халық Республикасы құрылғаннан кейін Сайфуддин жаңа үкіметтің ұлт істері мен саяси-құқықтық жұмыстарында әртүрлі қызметтерді атқарды. 1949 жылдың желтоқсанынан 1950 жылдың қаңтарына дейін ол Мао Цзэдунмен бірге Мәскеуге Қытай-Кеңес достық шартын жасау үшін барған сапарында бірге болды. 1998 жылға дейін саяси қызметпен айналысты.&lt;ref&gt;Азизов, Сайфутдин https://www.peoplelife.ru/4923&lt;/ref&gt;

Сайфуддин Азизи науқастан 2003 жылы 24 қарашада [[Бейжің]]де 88 жасында қайтыс болды.&lt;ref&gt;Прощание с телом Сайфудина Азизи http://russian.people.com.cn/200311/27/rus20031127_84424.html&lt;/ref&gt;

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}</text>
      <sha1>k1xsngh38x8tkxanyj0aec3ve7a1zxl</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3053596</id>
      <parentid>3053595</parentid>
      <timestamp>2022-07-21T12:26:23Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Мағыпар</username>
        <id>100137</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>«[[Санат:Қытай саясаткерлері|Қытай саясаткерлері]]» деген санатты қосты ([[УП:HOTCAT|HotCat]] құралының көмегімен)</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4192" xml:space="preserve">'''Сайфуддин Азизи''' (Азизи́; {{lang-ug|سەيپىدىن ئەزىزى}}, {{lang-zh|赛福鼎·艾则孜}}; 1915—2003) — [[Қытай]]дың мемлекет және саяси қайраткері, ҚХР [[Шыңжаң Ұйғыр автономиялық ауданы]]ның бірінші төрағасы болды.&lt;ref&gt;Азизов Сайфутдин (Azizov, Saifuddin). https://famous-birthdays.ru/data/12_marta/azizov_sajfutdin.html&lt;/ref&gt;

== Өмірбаяны ==
1915 жылы 12 наурызда Чугучак қаласына жақын Артуш ауылында дүниеге келген.&lt;ref&gt;АЗИЗИ Сайфутдин https://centrasia.org/person2.php?st=1188755737&lt;/ref&gt;
Шыңжаң мектебінде оқып, [[Кеңес Одағы]]на көшіп, [[КОКП]] құрамына кіріп, [[Ташкент]]тегі Орталық Азия саяси институтында оқуын жалғастырды. Содан кейін еліне оралды.

Шығыс Түркістан революциялық Республикасында білім министрі, сондай-ақ Чжан Чжичжун Үкіметінде білім беру мәселелері жөніндегі уәкіл (1945 жылдан 1948 жылға дейін) болып жұмыс істеді. 1949 жылдың жазында Қытай Халық Республикасын жариялау мақсатында шақырылған Халықтық саяси консультативтік кеңестің отырысына қатысу үшін [[Бейжің]]ге жіберілген Шығыс Түркістан революциялық Республикасының екінші делегациясын басқарды.

Сол мақсатпен жіберілген алғашқы делегация, ресми мәліметтер бойынша, ұшақ апатынан толық құрамда қаза тапты. Бірінші делегацияның жетекшісі Ахметжан Касыми осы аймақтың Қытаймен бірігуінің қызу қарсыласы болып саналғандықтан, И.В. Сталин мен Мао Цзэдунның сөз байласуы салдарынан Кеңес Одағының арнайы қызметі ұйымдастырған деген нұсқалар бар. Сайфуддин Азизи бастаған жаңа делегация [[Шығыс Түркістан Республикасы]]ның жаңадан құрылған Қытай Халық Республикасының құрамына кіруіне келісім берді.&lt;ref&gt;Азизов Сайфутдин https://redday.ru/people/Azizov_Sajfutdin&lt;/ref&gt;

1949 жылы қыркүйекте Сайфуддин жаңа коммунистік үкіметтің мүшесі бола отырып, ҚКП бекіткен Қытай Халықтық саяси консультативтік кеңесіне кірді. Сол жылдың қазан айында Қытай Халық Республикасы құрылғаннан кейін Сайфуддин жаңа үкіметтің ұлт істері мен саяси-құқықтық жұмыстарында әртүрлі қызметтерді атқарды. 1949 жылдың желтоқсанынан 1950 жылдың қаңтарына дейін ол Мао Цзэдунмен бірге Мәскеуге Қытай-Кеңес достық шартын жасау үшін барған сапарында бірге болды. 1998 жылға дейін саяси қызметпен айналысты.&lt;ref&gt;Азизов, Сайфутдин https://www.peoplelife.ru/4923&lt;/ref&gt;

Сайфуддин Азизи науқастан 2003 жылы 24 қарашада [[Бейжің]]де 88 жасында қайтыс болды.&lt;ref&gt;Прощание с телом Сайфудина Азизи http://russian.people.com.cn/200311/27/rus20031127_84424.html&lt;/ref&gt;

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}

[[Санат:Қытай саясаткерлері]]</text>
      <sha1>msrou5f54rc5ditgv7zje2b3sad8e66</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3053597</id>
      <parentid>3053596</parentid>
      <timestamp>2022-07-21T12:37:04Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Мағыпар</username>
        <id>100137</id>
      </contributor>
      <comment>үлгі, толықтыру</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5198" xml:space="preserve">{{Саясаткер
 |Есімі               = Сайфуддин Азизи
 |Шынайы есімі        = {{lang-ug|سەيپىدىن ئەزىزى}}
 |Сурет               = Seypidin Azizi.jpg
 |Ені                 = 
 |Атауы               = 
 |Туған кездегі есімі = 
 |Лақап аты           = 
 |Туған күні          = 
 |Туған жері          = 
 |Қайтыс болған күні  = 
 |Қайтыс болған жері  = 
 |Азаматтығы          = 
 |Білімі              = 
 |Ғылыми дәрежесі     = 
 |Діні                = 
 |Партиясы            = 
 |Негізгі идеясы      = 
 |Мансабы             = 
 |Әкесі               =
 |Анасы               =
 |Жұбайы              =
 |Жұбайлары           =
 |Балалары            =
 |Марапаттары         = 
 |Қолтаңбасы          =
 |Сайты               = 
 |Commons             = 
}}
'''Сайфуддин Азизи''' (Азизи́; {{lang-ug|سەيپىدىن ئەزىزى}}, {{lang-zh|赛福鼎·艾则孜}}; 1915—2003) — [[Қытай]]дың мемлекет және саяси қайраткері, ҚХР [[Шыңжаң Ұйғыр автономиялық ауданы]]ның бірінші төрағасы болды.&lt;ref&gt;Азизов Сайфутдин (Azizov, Saifuddin). https://famous-birthdays.ru/data/12_marta/azizov_sajfutdin.html&lt;/ref&gt;

== Өмірбаяны ==
1915 жылы 12 наурызда Чугучак қаласына жақын Артуш ауылында дүниеге келген.&lt;ref&gt;АЗИЗИ Сайфутдин https://centrasia.org/person2.php?st=1188755737&lt;/ref&gt;
Шыңжаң мектебінде оқып, [[Кеңес Одағы]]на көшіп, [[КОКП]] құрамына кіріп, [[Ташкент]]тегі Орталық Азия саяси институтында оқуын жалғастырды. Содан кейін еліне оралды.

Шығыс Түркістан революциялық Республикасында білім министрі, сондай-ақ Чжан Чжичжун Үкіметінде білім беру мәселелері жөніндегі уәкіл (1945 жылдан 1948 жылға дейін) болып жұмыс істеді. 1949 жылдың жазында Қытай Халық Республикасын жариялау мақсатында шақырылған Халықтық саяси консультативтік кеңестің отырысына қатысу үшін [[Бейжің]]ге жіберілген Шығыс Түркістан революциялық Республикасының екінші делегациясын басқарды.

Сол мақсатпен жіберілген алғашқы делегация, ресми мәліметтер бойынша, ұшақ апатынан толық құрамда қаза тапты. Бірінші делегацияның жетекшісі Ахметжан Касыми осы аймақтың Қытаймен бірігуінің қызу қарсыласы болып саналғандықтан, И.В. Сталин мен Мао Цзэдунның сөз байласуы салдарынан Кеңес Одағының арнайы қызметі ұйымдастырған деген нұсқалар бар. Сайфуддин Азизи бастаған жаңа делегация [[Шығыс Түркістан Республикасы]]ның жаңадан құрылған Қытай Халық Республикасының құрамына кіруіне келісім берді.&lt;ref&gt;Азизов Сайфутдин https://redday.ru/people/Azizov_Sajfutdin&lt;/ref&gt;

1949 жылы қыркүйекте Сайфуддин жаңа коммунистік үкіметтің мүшесі бола отырып, ҚКП бекіткен Қытай Халықтық саяси консультативтік кеңесіне кірді. Сол жылдың қазан айында Қытай Халық Республикасы құрылғаннан кейін Сайфуддин жаңа үкіметтің ұлт істері мен саяси-құқықтық жұмыстарында әртүрлі қызметтерді атқарды. 1949 жылдың желтоқсанынан 1950 жылдың қаңтарына дейін ол Мао Цзэдунмен бірге Мәскеуге Қытай-Кеңес достық шартын жасау үшін барған сапарында бірге болды. 1998 жылға дейін саяси қызметпен айналысты.&lt;ref&gt;Азизов, Сайфутдин https://www.peoplelife.ru/4923&lt;/ref&gt;

Сайфуддин Азизи науқастан 2003 жылы 24 қарашада [[Бейжің]]де 88 жасында қайтыс болды.&lt;ref&gt;Прощание с телом Сайфудина Азизи http://russian.people.com.cn/200311/27/rus20031127_84424.html&lt;/ref&gt;

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}

[[Санат:Қытай саясаткерлері]]</text>
      <sha1>3bjiw5f1uvgn52kcekwsjhfk1qrs4o9</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3053599</id>
      <parentid>3053597</parentid>
      <timestamp>2022-07-21T12:46:45Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Мағыпар</username>
        <id>100137</id>
      </contributor>
      <comment>үлгі, толықтыру</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5399" xml:space="preserve">{{Саясаткер
 |Есімі               = Сайфуддин Азизи
 |Шынайы есімі        = {{lang-ug|سەيپىدىن ئەزىزى}}
 |Сурет               = Seypidin Azizi.jpg
 |Ені                 = 
 |Атауы               = 
 |Туған кездегі есімі = 
 |Лақап аты           = 
 |Туған күні          = 12.03.1915
 |Туған жері          = [[Шәуешек]] [[Қытай]]
 |Қайтыс болған күні  = 24.11.2003
 |Қайтыс болған жері  = [[Бейжің]] [[Қытай]]
 |Азаматтығы          = [[Сурет:Kokbayraq flag.svg|солға|25px|]] [[Шығыс Түркістан]], {{Байрақ|Қытай}}
 |Білімі              = 
 |Ғылыми дәрежесі     = 
 |Діні                = 
 |Партиясы            = 
 |Негізгі идеясы      = 
 |Мансабы             = 
 |Әкесі               =
 |Анасы               =
 |Жұбайы              =
 |Жұбайлары           =
 |Балалары            =
 |Марапаттары         = 
 |Қолтаңбасы          =
 |Сайты               = 
 |Commons             = 
}}
'''Сайфуддин Азизи''' (Азизи́; {{lang-ug|سەيپىدىن ئەزىزى}}, {{lang-zh|赛福鼎·艾则孜}}; 1915—2003) — [[Қытай]]дың мемлекет және саяси қайраткері, ҚХР [[Шыңжаң Ұйғыр автономиялық ауданы]]ның бірінші төрағасы болды.&lt;ref&gt;Азизов Сайфутдин (Azizov, Saifuddin). https://famous-birthdays.ru/data/12_marta/azizov_sajfutdin.html&lt;/ref&gt;

== Өмірбаяны ==
1915 жылы 12 наурызда [[Шәуешек]] қаласына жақын Артуш ауылында дүниеге келген.&lt;ref&gt;АЗИЗИ Сайфутдин https://centrasia.org/person2.php?st=1188755737&lt;/ref&gt;
Шыңжаң мектебінде оқып, [[Кеңес Одағы]]на көшіп, [[КОКП]] құрамына кіріп, [[Ташкент]]тегі Орталық Азия саяси институтында оқуын жалғастырды. Содан кейін еліне оралды.

Шығыс Түркістан революциялық Республикасында білім министрі, сондай-ақ Чжан Чжичжун Үкіметінде білім беру мәселелері жөніндегі уәкіл (1945 жылдан 1948 жылға дейін) болып жұмыс істеді. 1949 жылдың жазында Қытай Халық Республикасын жариялау мақсатында шақырылған Халықтық саяси консультативтік кеңестің отырысына қатысу үшін [[Бейжің]]ге жіберілген Шығыс Түркістан революциялық Республикасының екінші делегациясын басқарды.

Сол мақсатпен жіберілген алғашқы делегация, ресми мәліметтер бойынша, ұшақ апатынан толық құрамда қаза тапты. Бірінші делегацияның жетекшісі Ахметжан Касыми осы аймақтың Қытаймен бірігуінің қызу қарсыласы болып саналғандықтан, И.В. Сталин мен Мао Цзэдунның сөз байласуы салдарынан Кеңес Одағының арнайы қызметі ұйымдастырған деген нұсқалар бар. Сайфуддин Азизи бастаған жаңа делегация [[Шығыс Түркістан Республикасы]]ның жаңадан құрылған Қытай Халық Республикасының құрамына кіруіне келісім берді.&lt;ref&gt;Азизов Сайфутдин https://redday.ru/people/Azizov_Sajfutdin&lt;/ref&gt;

1949 жылы қыркүйекте Сайфуддин жаңа коммунистік үкіметтің мүшесі бола отырып, ҚКП бекіткен Қытай Халықтық саяси консультативтік кеңесіне кірді. Сол жылдың қазан айында Қытай Халық Республикасы құрылғаннан кейін Сайфуддин жаңа үкіметтің ұлт істері мен саяси-құқықтық жұмыстарында әртүрлі қызметтерді атқарды. 1949 жылдың желтоқсанынан 1950 жылдың қаңтарына дейін ол Мао Цзэдунмен бірге Мәскеуге Қытай-Кеңес достық шартын жасау үшін барған сапарында бірге болды. 1998 жылға дейін саяси қызметпен айналысты.&lt;ref&gt;Азизов, Сайфутдин https://www.peoplelife.ru/4923&lt;/ref&gt;

Сайфуддин Азизи науқастан 2003 жылы 24 қарашада [[Бейжің]]де 88 жасында қайтыс болды.&lt;ref&gt;Прощание с телом Сайфудина Азизи http://russian.people.com.cn/200311/27/rus20031127_84424.html&lt;/ref&gt;

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}

[[Санат:Қытай саясаткерлері]]</text>
      <sha1>jng4ycsco016fdoclzo7y0nlorj3y3g</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3053600</id>
      <parentid>3053599</parentid>
      <timestamp>2022-07-21T13:00:47Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Мағыпар</username>
        <id>100137</id>
      </contributor>
      <comment>/* Өмірбаяны */ дереккөз</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5578" xml:space="preserve">{{Саясаткер
 |Есімі               = Сайфуддин Азизи
 |Шынайы есімі        = {{lang-ug|سەيپىدىن ئەزىزى}}
 |Сурет               = Seypidin Azizi.jpg
 |Ені                 = 
 |Атауы               = 
 |Туған кездегі есімі = 
 |Лақап аты           = 
 |Туған күні          = 12.03.1915
 |Туған жері          = [[Шәуешек]] [[Қытай]]
 |Қайтыс болған күні  = 24.11.2003
 |Қайтыс болған жері  = [[Бейжің]] [[Қытай]]
 |Азаматтығы          = [[Сурет:Kokbayraq flag.svg|солға|25px|]] [[Шығыс Түркістан]], {{Байрақ|Қытай}}
 |Білімі              = 
 |Ғылыми дәрежесі     = 
 |Діні                = 
 |Партиясы            = 
 |Негізгі идеясы      = 
 |Мансабы             = 
 |Әкесі               =
 |Анасы               =
 |Жұбайы              =
 |Жұбайлары           =
 |Балалары            =
 |Марапаттары         = 
 |Қолтаңбасы          =
 |Сайты               = 
 |Commons             = 
}}
'''Сайфуддин Азизи''' (Азизи́; {{lang-ug|سەيپىدىن ئەزىزى}}, {{lang-zh|赛福鼎·艾则孜}}; 1915—2003) — [[Қытай]]дың мемлекет және саяси қайраткері, ҚХР [[Шыңжаң Ұйғыр автономиялық ауданы]]ның бірінші төрағасы болды.&lt;ref&gt;Азизов Сайфутдин (Azizov, Saifuddin). https://famous-birthdays.ru/data/12_marta/azizov_sajfutdin.html&lt;/ref&gt;

== Өмірбаяны ==
1915 жылы 12 наурызда [[Шәуешек]] қаласына жақын Артуш ауылында дүниеге келген.&lt;ref&gt;АЗИЗИ Сайфутдин https://centrasia.org/person2.php?st=1188755737&lt;/ref&gt;
Шыңжаң мектебінде оқып, [[Кеңес Одағы]]на көшіп, [[КОКП]] құрамына кіріп, [[Ташкент]]тегі Орталық Азия саяси институтында оқуын жалғастырды. Содан кейін еліне оралды.

Шығыс Түркістан революциялық Республикасында білім министрі, сондай-ақ Чжан Чжичжун Үкіметінде білім беру мәселелері жөніндегі уәкіл (1945 жылдан 1948 жылға дейін) болып жұмыс істеді. 1949 жылдың жазында Қытай Халық Республикасын жариялау мақсатында шақырылған Халықтық саяси консультативтік кеңестің отырысына қатысу үшін [[Бейжің]]ге жіберілген Шығыс Түркістан революциялық Республикасының екінші делегациясын басқарды.

Сол мақсатпен жіберілген алғашқы делегация, ресми мәліметтер бойынша, ұшақ апатынан толық құрамда қаза тапты.&lt;ref&gt;Упавший самолет изменил историю целого государства http://baik-info.ru/upavshiy-samolet-izmenil-istoriyu-celogo-gosudarstva&lt;/ref&gt; Бірінші делегацияның жетекшісі Ахметжан Касыми осы аймақтың Қытаймен бірігуінің қызу қарсыласы болып саналғандықтан, И.В. Сталин мен Мао Цзэдунның сөз байласуы салдарынан Кеңес Одағының арнайы қызметі ұйымдастырған деген нұсқалар бар. Сайфуддин Азизи бастаған жаңа делегация [[Шығыс Түркістан Республикасы]]ның жаңадан құрылған Қытай Халық Республикасының құрамына кіруіне келісім берді.&lt;ref&gt;Азизов Сайфутдин https://redday.ru/people/Azizov_Sajfutdin&lt;/ref&gt;

1949 жылы қыркүйекте Сайфуддин жаңа коммунистік үкіметтің мүшесі бола отырып, ҚКП бекіткен Қытай Халықтық саяси консультативтік кеңесіне кірді. Сол жылдың қазан айында Қытай Халық Республикасы құрылғаннан кейін Сайфуддин жаңа үкіметтің ұлт істері мен саяси-құқықтық жұмыстарында әртүрлі қызметтерді атқарды. 1949 жылдың желтоқсанынан 1950 жылдың қаңтарына дейін ол Мао Цзэдунмен бірге Мәскеуге Қытай-Кеңес достық шартын жасау үшін барған сапарында бірге болды. 1998 жылға дейін саяси қызметпен айналысты.&lt;ref&gt;Азизов, Сайфутдин https://www.peoplelife.ru/4923&lt;/ref&gt;

Сайфуддин Азизи науқастан 2003 жылы 24 қарашада [[Бейжің]]де 88 жасында қайтыс болды.&lt;ref&gt;Прощание с телом Сайфудина Азизи http://russian.people.com.cn/200311/27/rus20031127_84424.html&lt;/ref&gt;

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}

[[Санат:Қытай саясаткерлері]]</text>
      <sha1>6xh92fa4vqw6vc13romgqrynni8bfmc</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3053603</id>
      <parentid>3053600</parentid>
      <timestamp>2022-07-21T13:28:16Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Мағыпар</username>
        <id>100137</id>
      </contributor>
      <comment>сурет қою</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5704" xml:space="preserve">{{Саясаткер
 |Есімі               = Сайфуддин Азизи
 |Шынайы есімі        = {{lang-ug|سەيپىدىن ئەزىزى}}
 |Сурет               = Seypidin Azizi.jpg
 |Ені                 = 
 |Атауы               = 
 |Туған кездегі есімі = 
 |Лақап аты           = 
 |Туған күні          = 12.03.1915
 |Туған жері          = [[Шәуешек]] [[Қытай]]
 |Қайтыс болған күні  = 24.11.2003
 |Қайтыс болған жері  = [[Бейжің]] [[Қытай]]
 |Азаматтығы          = [[Сурет:Kokbayraq flag.svg|солға|25px|]] [[Шығыс Түркістан]], {{Байрақ|Қытай}}
 |Білімі              = 
 |Ғылыми дәрежесі     = 
 |Діні                = 
 |Партиясы            = 
 |Негізгі идеясы      = 
 |Мансабы             = 
 |Әкесі               =
 |Анасы               =
 |Жұбайы              =
 |Жұбайлары           =
 |Балалары            =
 |Марапаттары         = 
 |Қолтаңбасы          =
 |Сайты               = 
 |Commons             = 
}}
'''Сайфуддин Азизи''' (Азизи́; {{lang-ug|سەيپىدىن ئەزىزى}}, {{lang-zh|赛福鼎·艾则孜}}; 1915—2003) — [[Қытай]]дың мемлекет және саяси қайраткері, ҚХР [[Шыңжаң Ұйғыр автономиялық ауданы]]ның бірінші төрағасы болды.&lt;ref&gt;Азизов Сайфутдин (Azizov, Saifuddin). https://famous-birthdays.ru/data/12_marta/azizov_sajfutdin.html&lt;/ref&gt;

== Өмірбаяны ==
1915 жылы 12 наурызда [[Шәуешек]] қаласына жақын Артуш ауылында дүниеге келген.&lt;ref&gt;АЗИЗИ Сайфутдин https://centrasia.org/person2.php?st=1188755737&lt;/ref&gt;
Шыңжаң мектебінде оқып, [[Кеңес Одағы]]на көшіп, [[КОКП]] құрамына кіріп, [[Ташкент]]тегі Орталық Азия саяси институтында оқуын жалғастырды. Содан кейін еліне оралды.
[[Сурет:Mao Zedong and Saifuddin Azizi.jpg |нобай|солға|250px|Мао Цзэдун және Сайфуддин]]
Шығыс Түркістан революциялық Республикасында білім министрі, сондай-ақ Чжан Чжичжун Үкіметінде білім беру мәселелері жөніндегі уәкіл (1945 жылдан 1948 жылға дейін) болып жұмыс істеді. 1949 жылдың жазында Қытай Халық Республикасын жариялау мақсатында шақырылған Халықтық саяси консультативтік кеңестің отырысына қатысу үшін [[Бейжің]]ге жіберілген Шығыс Түркістан революциялық Республикасының екінші делегациясын басқарды.

Сол мақсатпен жіберілген алғашқы делегация, ресми мәліметтер бойынша, ұшақ апатынан толық құрамда қаза тапты.&lt;ref&gt;Упавший самолет изменил историю целого государства http://baik-info.ru/upavshiy-samolet-izmenil-istoriyu-celogo-gosudarstva&lt;/ref&gt; Бірінші делегацияның жетекшісі Ахметжан Касыми осы аймақтың Қытаймен бірігуінің қызу қарсыласы болып саналғандықтан, И.В. Сталин мен Мао Цзэдунның сөз байласуы салдарынан Кеңес Одағының арнайы қызметі ұйымдастырған деген нұсқалар бар. Сайфуддин Азизи бастаған жаңа делегация [[Шығыс Түркістан Республикасы]]ның жаңадан құрылған Қытай Халық Республикасының құрамына кіруіне келісім берді.&lt;ref&gt;Азизов Сайфутдин https://redday.ru/people/Azizov_Sajfutdin&lt;/ref&gt;

1949 жылы қыркүйекте Сайфуддин жаңа коммунистік үкіметтің мүшесі бола отырып, ҚКП бекіткен Қытай Халықтық саяси консультативтік кеңесіне кірді. Сол жылдың қазан айында Қытай Халық Республикасы құрылғаннан кейін Сайфуддин жаңа үкіметтің ұлт істері мен саяси-құқықтық жұмыстарында әртүрлі қызметтерді атқарды. 1949 жылдың желтоқсанынан 1950 жылдың қаңтарына дейін ол Мао Цзэдунмен бірге Мәскеуге Қытай-Кеңес достық шартын жасау үшін барған сапарында бірге болды. 1998 жылға дейін саяси қызметпен айналысты.&lt;ref&gt;Азизов, Сайфутдин https://www.peoplelife.ru/4923&lt;/ref&gt;

Сайфуддин Азизи науқастан 2003 жылы 24 қарашада [[Бейжің]]де 88 жасында қайтыс болды.&lt;ref&gt;Прощание с телом Сайфудина Азизи http://russian.people.com.cn/200311/27/rus20031127_84424.html&lt;/ref&gt;

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}

[[Санат:Қытай саясаткерлері]]</text>
      <sha1>frfot71l658xte9uwjukrdidhi1rgt3</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Мұхаммед мешіті (Баку)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>685396</id>
    <revision>
      <id>3053622</id>
      <parentid>3053558</parentid>
      <timestamp>2022-07-21T14:42:03Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Dimash Kenesbek</username>
        <id>102199</id>
      </contributor>
      <minor />
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="15638" xml:space="preserve">{{Мешіт|мешіт атауы=Мұхаммед мешіті|шынайы аты={{lang-az|Məhəmməd məscidi}}|суреті=Muhammad Mosque (Baku).JPG|ені=220px|мемлекет={{Байрақ|Әзірбайжан}}|қала=[[Баку]] ([[Ішкі қала (Баку)|Ішкі қала]])|ағымы=[[Ислам]] – [[Шииттер|Шиит]]|сәулет стилі=Ширван-Абшерон сәулет мектебі|сәулетшісі=Мұхаммед ибн Әбу бакр|құрылысы=1078 — 1079|құрылысы басталды=[[1078 жыл]]|құрылысы аяқталды=[[1079 жыл]]|статусы=қолданыстағы|мұнаралар саны=1|материал=тас|Commons=Muhammad Mosque|позициялық карта=Әзірбайжан|карта атауы=Ішкі қаласы|карта ені=200px|lat_dir=N|lat_deg=40.365406|lat_min=|lat_sec=|lon_dir=E|lon_deg=49.834698|lon_min=|lon_sec=|сайты=https://icherisheher.gov.az/
&lt;br/&gt;
&lt;br/&gt;
[[File:Sınıqqla məscidinin planı-001.jpg|240px|center]]
Мұхаммед мешітінің жоспары|region=AZE}}
{{ЮНЕСКО әлемдік мұрасы|KazName=Мұхаммед мешіті|Name=Muhammad Mosque|Type=мәдени|State Party={{AZE}}|Criteria=iv|Link=https://whc.unesco.org/en/list/958|ID=958|Region=Кавказ|Coordinates={{coord|40|21|55|N|49|50|05|E|region:AZ_type:landmark_source:kolossus-ruwiki|display=inline,title}}|Year=2000|Session=24|Image=[[Image:Baku MuhammadMosque 004 7285.jpg|200px]]}}

'''Мұхаммед мешіті''' ({{Lang-az|Məhəmməd məscidi}}) немесе '''Сыныққала мешіті''' ({{Lang-az|Sınıqqala məscidi – бұзылған бекініс мешіт}}) — Баку қаласының тарихи бөлігінде орналасқан ([[Ішкі қала (Баку)|Ішкі қала]]) XI ғасырдағы мешіт.&lt;ref&gt;{{Cite web|title=Әзірбайжан Атабектердің мемлекеті|url=http://kitabxana.net/files/books/file/1276089008.pdf|lang=az|author=Зия Буниятов}}&lt;/ref&gt;

== Тарихы ==
«Сыныққала» мешіті 1723 жылы орыстардың Бакуге зеңбірекпен атуынан кейін осылай аталды. Сол жылдың 26 ​​маусымында Каспий жағалауында басқыншылық жорықтар жасаған I Петрдің артиллериясы Бакуге оқ жаудырғанда, қаладағы ең көне мешіттің мұнарасы да бүлінген. Тарихын зеңбірек снарядтарынан жасалған бекініс ретінде жалғастырған мұнараны халық арасында «сынған бекініс» деп атаған. Ескерткіштің бастапқы атауы белгісіз. Мешіттің солтүстік жағындағы куфи жазуымен жазылған жазуда былай делінген:&lt;ref&gt;Әбу Бәкір ибн әл-Заки. Раудат Әл-Куттаб және Хадикат әл-альбаб. Басылым Әли Севимин, Анкара, 1972 жыл&lt;/ref&gt;
{{Дәйексөз|&quot;Қайырымды, рахымды Аллаһтың атымен бастаймын. Ол бұл мешітті 471 жылы шебер ар-Раис Мұхаммед ибн Әбу Бәкірге (салуға) бұйырды&quot;}}
Көптеген сарапшылар Мұхаммед Әбу Бәкірдің ұлын мешіттің сәулетшісі деп санайды. Белгілі ғұлама Джафар Ғияси хатшының мәтінінен мешіттің басқарушысы Мұхаммед Әбу Бәкір, ал бұл кісінің өзі қала басшысы болғаны шығатынын айтады.&lt;ref name=&quot;:0&quot;&gt;Қ.Гияси, Низами дәуіріндегі сәулет ескерткіштері, Баку, «Ишик» баспасы, 1991, 44-бет.&lt;/ref&gt;

Сыныққала Бакудегі ең көне мешіт, ал оның мұнарасы Солтүстік Әзірбайжандағы ең көне мешіт болып табылады. Сыныққала 20 ғасырдың басына дейін бір қабатты мешіт болған, оның сыйымдылығы биік мұнарамен салыстырғанда шағын болып көрінетін. Оған екі жағынан бекітілген ғимараттардан босатылғаннан кейін ескерткіштің түбі ашылды. Мұнара мен мешіт ғимаратының бастапқы бейімделуі қалпына келтірілді.

== Сәулет ==
Мешіт салынған көлбеу рельефті шебер қолдана отырып, сәулетші ерекше кеңістіктік құрылымы бар екі қабатты, бір қабатты мешіт ғимаратын жасады. Бұл алты қабатты Арка төбесі, Оңтүстік қасбетке қарайтын есігі және екі кішкентай терезесі бар төртбұрышты бөлме. Терең тығыз жартастың астында кейбір археологиялық материалдар ежелгі дәуір мен ерте орта ғасырларға жатады.

Жоғарғы қабаттағы намаз залы (ауданы 40 шаршы метр) жоспар мен техникалық шешім бойынша төменгі қабатты қайталайды. Залдың Солтүстік есігінің алдында кішкене тауашалар бар – терезе төсеніші, ал оның қысқа жағында кішкене терезе ішке қарай ашылады. Михраб доғасының бүйірлерінде оңтүстік қабырғаның ортасында үлкен терезелер бар. Осы себепті Мұхаммед мешітінің төбесі жабылған намаз залы жеткілікті түрде жарықтандырылған.

Мешіт Ширван-Абшерон мектебі үлгісінде салынған. 

Ширван-Абшерон сәулет мектебінің негізгі қағидаларының бірі – ғимараттардың ішкі және сыртқы бірлігі Мұхаммед мешітіне де тән. Шағын көлемді болғанына қарамастан, сәулетші ғимаратты бір бөліктен, бір бөліктен құрастырмаған. Керісінше, ол ғимараттың функционалдық бөлінуін толық пайдалана отырып, динамикалық кеңістік құрылымын жасауға тырысты. 

Мазмұнды әдейі күрделеуде кейбір қарабайырлық сезілгенімен, бұл ескерткіштің идеясына ғана емес, сонымен қатар кеңістік құрылымына да көркем ойнақылық берді. Мұхаммед мешіті композициясының мәнерлілігі пішіннің пластикасы мен осы безендірілмеген жабық массаның өзара бейімделуімен жасалады. Сәулет массаларының өте қисынды және еркін орналасуы, сондай-ақ жартылай бағдарланған тастарды қалау мешітке бай жарық пен көлеңке эффектісі мен мүсіндік шеберлік берді.

=== Мұнарасы ===
Мұхаммед мешітінің композициялық үстемдігі – мұнара намазхананың сыйымдылығымен физикалық байланыста емес. Осыны негізге ала отырып, намазхананың шағындығымен қатар, кейбір зерттеушілер мешіт ғимараты мұнарадан кейін салынған деген пікір айтады.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Мешіттің мұнарасы цилиндрлік пішінді және жоғары қарай тарылтады. Мамандардың айтуынша, бұл мұнара өзінің орналасуына байланысты бақылау орны ретінде пайдаланылған. Мұнараның жоғарғы бөлігін жауып тұрған үлкен сталактиттер сәндік элемент рөлін атқарып қана қоймайды, сонымен бірге конструктивті сипатқа ие тас балконды ұстайды. Балконның тастарына әдемі геометриялық ою-өрнектер қашалған. Мұнара 11 ғасырда салынған деген болжам бар.

Ислам діні тараған алғашқы кезеңде мұнаралар қала құрылысында діннің басты белгісі болғандықтан мешіттердің мұнаралары өте үлкен және зәулім етіп салынған. Олардың үлкен өлшемдері ғимараттың құрылымына органикалық түрде сәйкес келуге мүмкіндік бермеді. Бұл жағы Самир қаласындағы Мутавакли мешітінің Малвия мұнарасында (IX ғ.), Орта Азиядағы Х-ХІІ ғасырлардағы мұнараларда айқын сезіледі. Салжұқ дәуірінен бізге белгілі Әзірбайжанның мұнаралары бөлек тұрды (Сава Жаме мешіті, Шамкир Жұма мешіті, Ардабил Жұма мешіті). Кейінірек ислам дінінің тұрақталуына байланысты мешіттердің жобалары эволюциялық үдеріске ұшырайды және бұл процесс мұнаралардың көлемі мен пішініне, сондай-ақ олардың құрылыс құрылымында орналасуына әсер етеді. Мұнаралар жіңішкеріп, мешіт композициясының ажырамас бөлігіне айналады.

Сәндік элементтермен безендірілген бір бөлмелі намазхана солтүстік жағында шағын вестибюльге іргелес жатыр. Қамал қабырғасының орталық осінде таспен торлы өрнекпен қапталған жұп терезелер орналасқан. Ағаш оюларымен безендірілген зал шығыс және батыс жағындағы торлы терезелермен безендірілген. Бір қызығы, арка қаңқасының бойында Баку-Абшерон сәулетіне жат күйдірілген кірпіш таспа түріндегі ою-өрнек орналасқан.
[[Сурет:Stamps_of_Azerbaijan,_2010-914.jpg|солға|нобай|240x240 нүкте|Әзірбайжанның пошта маркасы, 2010 ж.]]
Мешітке іргелес цилиндрлік мұнара сталактитті карниздің үстінде орналасқан азаншының (муэдзин) тас торлы балконымен аяқталады. Мұнараның ішіне орнатылған бұрандалы (спиральды) тас баспалдақ намазхананың еденінен басталады. Мұнараның белгілі бір биіктігінде мешіттің төбесіне шығатын есік бар. Төбесі үлкен тас тақталармен жабылған. Мұнараның жоғарғы жағында сталактит белдеуінің бойында араб тілінде куфи жазуымен Құран аяты жазылған. Мұнараның өзі аласа және төртбұрышты.

Мешіттің оңтүстік қасбеті михраб пен мың жылдық тас қабырғаның күрт өсіп келе жатқан жартылай цилиндрлік көлемінің фонында аспан жарығымен бейнеленген ұзартылған пропорциялар түрінде жанды. Мешіттің үш өлшемді композициясының динамикасы айналадағы ғимараттарды көлеңкелеп тұрған мұнарамен бейнеленген. Ескерткіште жүргізілген реставрация жұмыстары эпиграфикалық жазуы бар бұл көне мешіттің сәулеттік келбетін толық жаңғыртты.
{{Multiple image|image1=Sınıqqala məscidinin kəsiyi-001.jpg|image2=Sınıqqala məscinin minarəsi deta-001.jpg|align=right|direction=vertical|width=220|caption1=Мешіттің қимасы|caption2=Мешіт мұнарасының қасбетін жоспарлау}}
Мешіттің оңтүстік қасбеті мың жылдық қабырға фонында жартылай шеңберлі көлемді михраб және осьтік арка тәрізді терезелері бар ұзартылған пропорциялар түрінде көрінеді. Мешіттің динамикалық композициясы аясында көтерілген мұнара айналадағы ғимараттардың арасында басым орын алады. Қалпына келтіру жұмыстары кезінде Ширван-Абшерон сәулет мектебінің бүкіл болмысы осы мешіттің сыртқы келбетінен ашылды. Ішкі қала әлі күнге дейін ортағасырлық ескерткіштер түріндегі құнды сәулеттік мұралардың ашық қоймасы болып табылады. Сондықтан, бұл өте үлкен емес орындардың әрбір сантиметрінде жаңа құрылыс бөлшектері мен тосын сыйлар пайда болады.

Барлық ортағасырлық Баку мешіттері сияқты, Мұхаммед мешітінің шағын көлемі қаланың өзінің көлемімен және мақсатымен байланысты болды. Мешіттің сәулет туындысынан гөрі тұтас массадан қашалған мүсінге ұқсайтын қатал ұлылығы 11 ғасырдағы бекіністі Баку қаласын көрсетеді.

== Галерея ==
&lt;gallery mode=&quot;packed&quot;&gt;
Сурет:Muhammad Mosque, Baku, 2011 (3).jpg|alt=|Мешіттің мұнара
Сурет:Baku MuhammadMosque 004 7355.jpg|alt=|Мешіттің артқы көрінісі
Сурет:Baku MuhammadMosque 004 1036.jpg|alt=|Мұхаммед мешітінің алдыңғы көрінісі
&lt;/gallery&gt;

== Дереккөздер ==

&lt;references /&gt;</text>
      <sha1>q9uden4k6htffue0gsb6h8td6wdbx4k</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Жалаладдин Мәңгіберді</title>
    <ns>0</ns>
    <id>685402</id>
    <revision>
      <id>3053606</id>
      <timestamp>2022-07-21T13:38:59Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Dimash Kenesbek</username>
        <id>102199</id>
      </contributor>
      <comment>▻Жаңа бетте: '''Жалаладдин Мәңгіберді''' ({{Lang-tk|Jelaleddin Menguberdi}}; {{Lang-uz|Jaloliddin Manguberdi}}; шынайы есімі – ''Жалал әд-Дүния вад-Дин Әбіл-Мұзаффар Мәңгіберді ибн Мұхаммед'') — Аныштегіндер әулетінен шыққан соңғы Хорезмшах. [[Мұхаммед Хорезмшах|Мұхаммед Хорезмшахтың]] үлкен ұлы және мұрагері. Жалаладдин Хорезмнің бай астанасы Гурганж қаласында өсті. Қабілетті генерал, ол кем дегенде бір шайқаста әкесінің екінші командирі болды; бірақ ол кәнизактың ұлы болғандықтан, інісі оны...</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="19872" xml:space="preserve">{{Мемлекеттік қайраткер|Қазақша есімі=Жалаладдин Мәңгіберді|Шынайы есімі={{Lang-tk|Jelaleddin Menguberdi}}&lt;br/&gt;{{Lang-uz|Jaloliddin Manguberdi}}|Суреті=Mingburnu.png|Атауы=Үргеніштегі Жалаладдиннің қазіргі мүсіні|Есімі=Жалал әд-Дүния вад-Дин Әбіл-Мұзаффар Мәңгіберді ибн Мұхаммед|Туған кездегі есімі=Жалал әд-Дүния вад-Дин Әбіл-Мұзаффар Мәңгіберді ибн Мұхаммед|Туған күні=1199|Туған жері=Гурганж, [[Хорезмшах мемлекеті]] (қазіргі [[Түрікменстан]])|Қайтыс болған күні=1231|Қайтыс болған жері=Сильван (қазіргі [[Түркия]])|Династия=[[Аныштегіндер]]|Әкесі=[[Мұхаммед Хорезмшах]]|Мемлекет=[[Хорезмшах мемлекеті]]|Титулы=Хорезмшах|Басқара бастады=[[1220 жыл|1220]]|Басқаруын аяқтады=[[1231 жыл|1231]]|Ізашары=[[Мұхаммед Хорезмшах]]|Ізбасары=Соңғы хорезмшах|Анасы=Айчичек|Жұбайы=Малика хатун|Балалары=Кайкамар-шах, Манкатуй-шах және т.б.|Діні=[[Ислам]], [[Сүннет|сүннет]]|Commons=Jalal al-Din Mangburni|Шайқасы=Паруан шайқасы, &lt;br/&gt;
Инд өзеніндегі шайқасы}}

'''Жалаладдин Мәңгіберді''' ({{Lang-tk|Jelaleddin Menguberdi}}; {{Lang-uz|Jaloliddin Manguberdi}}; шынайы есімі – ''Жалал әд-Дүния вад-Дин Әбіл-Мұзаффар Мәңгіберді ибн Мұхаммед'') — Аныштегіндер әулетінен шыққан соңғы Хорезмшах. [[Мұхаммед Хорезмшах|Мұхаммед Хорезмшахтың]] үлкен ұлы және мұрагері. Жалаладдин Хорезмнің бай астанасы Гурганж қаласында өсті. Қабілетті генерал, ол кем дегенде бір шайқаста әкесінің екінші командирі болды; бірақ ол кәнизактың ұлы болғандықтан, інісі оны мұрагер ретінде шақырды. Алайда, Моңғолдардың Хорезмшахтар мемлекетін жаулап алуынан кейін әкесі қашып, Каспий теңізіндегі аралда қайтыс болғаннан кейін, Жалаладдин хорезмдік адалдардың көпшілігінің адалдығына ие болды.

== Өмірбаян ==
Жалаладдин – Аныштегіндер әулетінен шыққан Мұхаммед Хорезмшах пен оның әйелі Ай-Чичектің үлкен ұлы.

Хорезмшах тарихшысы әл-Насауидің замандастарының айтуынша, ол өзін түрікпін деп есептеген, атап айтқанда: &lt;ref&gt;Шихаб ад-Дин Мұхаммед ибн Ахмад Ан-Насави. Сират ас-Сұлтан Жалал ад-Дин Манкбурны: (Сұлтан Жалал ад-Дин Манкбурнаның өмірбаяны). Критич. мәтін, араб тілінен аударылған., предисл., коммент..ескерту. және көрсеткіштер з. м. Буниятова. М.: &quot;Шығыс әдебиеті&quot; Баспа Компаниясы РҒА, 1996. Б.51.&lt;/ref&gt;
{{Дәйексөз|«Мен түрікпін, араб тілін аз білемін»}}
Сұлтан Жалаладдиннің жеке хатшысы Шихабуддин Мұхаммед ибн Ахмад әл-Нәсәи оны былайша сипаттайды: &lt;ref&gt;Шихаб ад-Дин Мұхаммед ибн Ахмад Ан-Насави. Сират ас-Сұлтан Жалал ад-Дин Манкбурны: (Сұлтан Жалал ад-Дин Манкбурнаның өмірбаяны). Критич. мәтін, араб тілінен аударылған., предисл., коммент..ескерту. және көрсеткіштер з. м. Буниятова. М.: &quot;Шығыс әдебиеті&quot; Баспа Компаниясы РҒА, 1996, б. 288&lt;/ref&gt;
{{Дәйексөз|«Ол қарақұйрық, бойы кішкентай, сөзі мен сөзі түрік болған, бірақ парсыша да сөйлейтін. Оның батылдығы туралы айтсам, мен айтқан шайқастары да жеткілікті. Ол арыстандар арасында арыстан, ал батыл шабандоздарының ішіндегі ең батыл болды. Момын еді, ашуланбады, ұрыспады»}}
Тарихшы [[Рашид әд-Дин]], Хорезмшах сұлтанның ата-бабасы Оғыз (түрікмен) бегдили тайпасынан шыққан Аныш-тегін Гарча болған деп жазды.&lt;ref&gt;Рашид әд-Динді қараңыз. Қара ханның ұлы Бұғра ханның падишахтығы және оның мемлекет тағына отыруы // Оғыз-наме / Парсы тілінен аударма, алғы сөз, түсініктемелер, жазбалар мен көрсеткіштер Р.М.Шүкүрова .. - Б .: «Елм», 1987. - 128 бірге. — (Әзербайжан тарихы бойынша дереккөздер).&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Кононов, а. н. кіріспе / / түрікмен шежіресі. Әбу-л-Газидің, Хиуа ханы / Пер. а. н.Кононов. — М.; Л.: Басылым. КСРО ҒА [Ленингр. бөлім], 1958. — 193 Б. — (зерттеу, мәтіндер, аудармалар).&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;(«Түркіменстан және түркімендер тарихы бойынша материалдар» – 1 том – 501 б.); С.Атаниязовты қараңыз. Оғыз-түрікмен тайпасы Бегділі // Түркімен этнонимдерінің сөздігі / Ред. П.Азимова, М.Аннанепесова; ТССР ҒА, Ин-т яз. немесе Т. олар. Мақтымқұлы. – Ашхабад: Ылым, 1988. – 179 б.&lt;/ref&gt;

Түрік шығыстанушысы Кафесоглу Аныштегін Ауғанстаннан шыққан (Ғарчистан, Бадгис провинциясы) және қарлұқ немесе халаж тектес, ал шығыстанушы Тоган оның қыпшақ, қаңлы немесе ұйғыр тайпасына жататындығы туралы пікір білдірді.&lt;ref&gt;{{Cite web|title=Энциклопедия ираника.|url=https://iranicaonline.org/articles/anustigin-garcai-slave-commander|lang=en}}&lt;/ref&gt;

== Монғол шапқыншылығы ==
Ол 1221 жылы ақпанда әкесі қайтыс болғаннан кейін билікке келді. Хорезмнің моңғол шапқыншылығына қарсы күресін басқарды. 300 адал жауынгерді жинап алып, Жалаладдин Хорасанға аттанды. Ниса ауданында хорезмдіктер 700 адамнан тұратын моңғол отрядына шабуыл жасап, оны талқандады. Мұхаммед Хорезмшахтың кіші ұлдарының әскерімен соқтығысқан Шыңғыс хан Хорезм мен Хорасанға арнайы жасақ жіберуге мәжбүр болды. Қатты шайқаста Жалаладдиннің екі ағасы да қаза тапты.&lt;ref&gt;{{Cite web|title=Жалал Ад-дин Менкбурны // Түрікменстанның тарихи-мәдени мұрасы: энциклопедиялық сөздік / О.А.Гундогдыев пен Р.Г.Мурадовтың жалпы редакциясымен. – Стамбул, 2000. – 381 б.|url=http://turkmeniya.narod.ru/jelaladdin.html|author=Овез Гундогдыев|lang=ru}}&lt;/ref&gt;

Бұл кезде Жалаладдиннің өзі Газниге қарай жылжып келе жатқан еді. Мурғап өзенінің жоғарғы ағысында оған бұрынғы Мерв губернаторы Хан-Мәлік пен Түрікмен ханы Сейф әд-Дин қосылды. Ғазниге келген Жалаладдин көп ұзамай он мыңдық әскер жинап, өзімен бірге Қандағарды қоршап тұрған моңғол отрядына шабуыл жасап, оны талқандады. 

Жеңілген хорезм отрядтарының қолбасшылары өз билеушісінің табыстары туралы естіп, Газниге жинала бастады, көп ұзамай Жалаладдиннің қолбасшылығында 70 мыңға жуық сарбаз болды.&lt;ref name=&quot;:0&quot;&gt;{{Cite web|title=Моңғолдар мен түркілердің Қарулы ұйымының әскери өнері|url=http://militera.lib.ru/science/razin_ea/2/05.html|lang=ru}}&lt;/ref&gt; Оның туының астына немере ағасы Әмин әл-Мүлк, қолбасшы Темір-Мәлік, қарлұқ ханы Азам-Мәлік және ауғандардың басшысы Мұзаффар-Мәлік келді. Хорезмшахтың әскерлері туралы әлі білмеген Шыңғыс хан өзіне қарсы Шиги-Кутуку қолбасшылығымен 30 000 әскер жібереді.&lt;ref&gt;{{Cite web|title=Жылнамалар жинағы|url=https://www.vostlit.info/Texts/rus16/Rasidaddin_2/kniga2/frametext9.html|author=Рашид әд-Дин|lang=ru}}&lt;/ref&gt;

Жалаладдиннің өмірі туралы негізгі дерек көзі – Ән-Нәсәидің «''Сират ас-сұлтан Джелал-ад-дин Мангуберди''» («Сұлтан Жалаладдин Мәңгібердің өмірбаяны») еңбегі.

=== Паруан шайқасы ===
Көктемде Жалаладдин алға басып келе жатқан әскері Гори өзенінің бойындағы Валиан ауылы маңында Шиги-Кутуктың алдыңғы отрядына сүрінді. Моңғол отряды толығымен дерлік өлтірілді: тек жүз сарбаз қашып құтылды. Содан Жалаладдин шайқас күтіп тұрған сайға барды. Шиги-Кутуку бүкіл әскерін осы жерге көшірді. Екі әскер де тік жартастармен қысылған жартасты шатқалға жиналды. Жер бедері атты әскер үшін қолайсыз болғандықтан, екі жақ та маневр жасаудан бас тартуға мәжбүр болды. Жалал ад-Дин Темурмаликке жаяу садақшылармен алға жылжуын бұйырды. Хорезмдіктер жаудың осал тұсын тауып, жартастарға өрмелеп, моңғол әскеріне жоғарыдан оқ жаудырғанына қарамастан, Шиги-Кутуку бірінші күні шыдамдылық танытты.

Келесі күні таңертең Жалаладдиннің сарбаздары шатқалды аралап, моңғол әскерінің көбейгенін көрді. Шындығында, Шиги-Кутуку шүберекпен оралған сабаннан жасалған мүсіндерді қосалқы аттарға отырғызуды бұйырды. Хорезмшах қолбасшыларын тыныштандырып, әскерінің бірінші сапын түгелдей аттан түсіруді бұйырды. Жаудың сол қанатындағы моңғол шабуылы оқ жаудырды. Сонда Шигі-Құтук жауға бүкіл майдан бойына шабуыл жасауға бұйрық берді. Алайда, бұршақ жауған жебе мен тасты жер моңғолдарға табысқа жетуге мүмкіндік бермеді. Жалаладдин жауынгерлерін мініп, қарсы шабуылға шықты. Бұған таң қалған моңғолдар қашып кетті. Хорезмшахтың сарбаздары шегінген жауға шабуыл жасап, Шиги-Кутуку әскерінің жартысынан айырылды. Көптеген зерттеушілер моңғол әскерлерінің Паруандағы жеңілісі Шыңғыс ханның Батысқа жорығы кезінде Орта Азия, Иран және Ауғанстандағы әскери қимылдарының бүкіл кезеңінде моңғолдардың бірден-бір ірі жеңілісі болғанын атап өтеді.

=== Үнді өзеніндегі шайқасы ===
[[Сурет:Jalal al-Din Khwarazm-Shah crossing the rapid Indus river, escaping Chinggis Khan and his army.jpg|нобай|Жалаладдин Мәңгіберді Үнді өзенінен өтіп бара жатыр]]
Паруан маңында моңғолдар жеңілгеннен кейін Шыңғыс хан негізгі күштердің басында өзі Жалаладдинге көшті. Оны 1221 жылы 9 желтоқсанда Үнді өзенінің жағасында қуып жетті. Хорезмшах екі қапталын өзенге тіреп, жарты айдың ішінде әскер құрады. Монғолдар қапталдарға шабуыл жасап, көп ұзамай жеңіліс тапты. Орталық бұзып өтуге тырысты, бірақ жауынгерлердің көпшілігі жойылды. 

Жалаладдин өзінің бүкіл гаремін өзенге батып жіберуді бұйырды, содан кейін басып қалмас үшін ол үлкен жардан атымен бірге Инд өзенінің суына қарай жүгірді. Хорезмшах 4 мың атты әскерімен Үнді өзенінің арғы бетіне жетіп, тіпті моңғолдарды қылышпен қорқытады. Шайқаста Жалаладдиннің отбасы тұтқынға алынып, өлім жазасына кесілді, оның өзі Үндістанға аттанды. Аңыз бойынша, Шыңғыс хан жас сұлтанның батылдығына сүйсініп, ұлдарына: 
{{Дәйексөз|«Әкенің баласы осылай болуы керек» – депті.}}
Шыңғыс хан ізіне түсу үшін Бала-Черби мен Дорбо-Доқшин түмен басшылар басқарған отрядты бөліп алды. Бірақ Мултан қаласына жетіп, моңғолдар сұлтанның ізін жоғалтты.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

=== Үндістандағы баспана ===
Жалаладдин Үндістанда үш жыл қуғында болды. Хохарлармен одақтаса отырып, ол Лахор мен Пенджабқа шабуыл жасады. Осы кезеңде ол Дели сұлтандығы түркі мәмлүктері Шамсуддин Илтутмиштен моңғолдарға қарсы одақ құруды сұрады. 

Дели сұлтаны Шыңғыс ханмен қақтығысты болдырмаудан бас тартып, үлкен әскердің басында Лахорға қарай аттанды. Жалаладдин Лахордан шегініп, Уччуға қарай жүрді, оның билеушісі Сұлтан Насируддин Кабачені ауыр жеңіліске ұшыратты және 1224 жылы Парсыға қайтып оралмас бұрын Синд пен солтүстік Гуджаратты талқандады.

== Өлім ==
Жалаладдин ұзақ жылдар бойы Шыңғыс хан әскерлеріне қарсы сәтті шайқасты, алайда моңғолдарға қарсы біріккен қарсылық майданын ұйымдастыра алмай, Күрдістан тауларында қаза тапты. Аламут билеушісі арқылы моңғолдар Жалаладдиннің жақында жеңіліске ұшырап әлсірегенін білді. Сол жылы Чормаған бастаған 30 мыңдық моңғол әскері Жалал ад-Динді талқандап, Солтүстік Иранды басып алды. Хорезмшах Гянджаға шегінді. Моңғолдар оның соңынан еріп, Арранды басып алды. Жалаладдин Кіші Азия тауларын паналады да, сол жылдың тамыз айында оны салжұқтар жалдаған белгісіз біреу өлтірді.

== Жад ==
Өзбекстанда Жалаладдин Мәңгіберді – халық қаһармандарының бірі. 1999 жылы Жалаладдин Мәңгібердінің 800 жылдығы кең көлемде аталып өтілді. Өзбекстанда оған бірнеше ескерткіштер орнатылды, Хорезм облысында Жалаладдин Мәңгібердіге арналған мемориалдық кешен салынды.

1999 жылы Жалаладдиннің 800 жылдығына арналған 25 сумдық естелік монета шығарылды.&lt;ref&gt;Джордж С.Кухай - Әлем монеталарының стандартты каталогы (1901-2000) 2012 (39-шы басылым)&lt;/ref&gt;

2000 жылы 30 тамызда «Жалолиддин Мангуберди» ордені бекітілді. Орден жарғысына сәйкес, ел тәуелсіздігін, шекарасының мызғымастығын қорғауда жауынгерлік дарынды, ерлік пен қаһармандық үлгісін көрсеткен, сондай-ақ Отанымыздың нығаюына зор үлес қосқан әскери офицерлер марапатталады. мемлекеттің қорғаныс қабілеті. 

2003 жылы 22 тамызда Хорезм облысы осы орденмен марапатталды.

2021 жылдың қыркүйегінде Түркіменстанның Бас драма театры Жалаладдин Мәңгібердіге арналған «Жалаладдин Сұлтан – мәңгілік Отан мақтанышы» спектаклін қойды.&lt;ref&gt;{{Cite web|title=«Жалаладдин Сұлтан – мәңгілік Отан мақтанышы»|url=https://turkmenistan.gov.tm/tk/habar/57282/dzhelaletdin-sultan-vechnaya-gordost-otchizny|lang=ru|date=24.09.2021}}&lt;/ref&gt;

== Дереккөздер ==</text>
      <sha1>it2qodgk8don6vwp58bhhgi8qewx9rf</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Қатысушы талқылауы:Mukashovrahat</title>
    <ns>3</ns>
    <id>685403</id>
    <revision>
      <id>3053618</id>
      <timestamp>2022-07-21T14:18:11Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>New user message</username>
        <id>61167</id>
      </contributor>
      <comment>[[Template:Қош_келдіңіз|Қарсы алу хабарламасын]] жаңа қатысушы талқылау бетіне жазу.</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="351" xml:space="preserve">{{Template:Қош_келдіңіз|realName=|name=Mukashovrahat}}

-- ''&lt;span style=&quot;text-shadow:0px 0px .3em LightSkyBlue;&quot;&gt;[[Қатысушы:Arystanbek |А&lt;font color=&quot;#DA500B&quot;&gt;rys&lt;/font&gt;тan&lt;font color=&quot;#10AD00&quot;&gt;bek&lt;/font&gt;]]&lt;/span&gt;'' ([[Қатысушы талқылауы:Arystanbek|талқылауы]]) 20:18, 2022 ж. шілденің 21 (+06)</text>
      <sha1>4a8fv5fl9ygr9jtihqaep4nhvj5gxxs</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Құл Шәриф</title>
    <ns>0</ns>
    <id>685404</id>
    <revision>
      <id>3053619</id>
      <timestamp>2022-07-21T14:25:56Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Dimash Kenesbek</username>
        <id>102199</id>
      </contributor>
      <comment>Жаңа бетте:'''Құл Шәриф''' ({{Lang-tt|Колшәриф/Qolşärif;}}) — татар имамы, ақын, теолог, батыр, мемлекет және дін қайраткері.  1552 жылы қазанда [[IV Иван]] әскерлеріне қарсы Қазанның бір бөлігінің қорғанысын басқарған татарлардың ұлттық батыры. Шабуыл кезінде ол әріптестерімен бірге қайтыс болды. 1996 – 2005 жылдары Қазан Кремлінде қираған ескі мешіттің орнына салынған [[Құл-Шәриф мешіті]] оның есімімен аталады...</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4962" xml:space="preserve">{{Тұлға|Есімі=Құл Шәриф|Шынайы есімі={{Lang-tt|Колшәриф/Qolşärif}}|Туған күні=белгісіз; XVI ғасыр|Қайтыс болған күні=02.10.1552|Туған жері=белгісіз; [[Қазан хандығы]]|Қайтыс болған жері=[[Қазан (қала)|Қазан]], [[Қазан хандығы]]|Азаматтығы=[[Қазан хандығы]]|Ұлты=[[Татарлар|Татар]]|Мансабы=Имамы, ақын, теолог, батыр, мемлекет және дін қайраткері|Әкесі=Мансұр|Commons=Kul Sharif}}

'''Құл Шәриф''' ({{Lang-tt|Колшәриф/Qolşärif;}}) — татар имамы, ақын, теолог, батыр, мемлекет және дін қайраткері.

1552 жылы қазанда [[IV Иван]] әскерлеріне қарсы Қазанның бір бөлігінің қорғанысын басқарған татарлардың ұлттық батыры. Шабуыл кезінде ол әріптестерімен бірге қайтыс болды. 1996 – 2005 жылдары Қазан Кремлінде қираған ескі мешіттің орнына салынған [[Құл-Шәриф мешіті]] оның есімімен аталады.

== Өмірбаян ==
Тарихи деректерде Құл Шәрифтің жақсы тәрбиеленген, текті текті болғаны айтылады.

Құл Шәриф Мұхаммед пайғамбардың ұрпақтарының әулетіне жататын [[сәийд]] болып саналды. Мұны Қасым хандығынан шыққан сейіт Шақұловтардың шежіресін жариялаған қазіргі тарихшылар да растайды. &lt;ref name=&quot;:0&quot;&gt;{{Cite web|title=Құл Шәриф деген кім|url=http://www.kul-sharif.com/index/kto_takoj_kul_sharif/0-6|lang=ru}}&lt;/ref&gt;

1546 жылы әкесі Мансұр қайтыс болғаннан кейін Қазан қаласының рухани басшысы болып сайланды.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt; 

== Қазан қаласының қоршауы ==
[[Сурет:Firinat_xalikov_war.jpg|нобай|325x325 нүкте|Құл Шәриф өзінің серіктерімен басқыншыларға қарсы тұрады, салған суреті Фиринат Халиков.]]
Қазан хандығының осынау қиын, тартысты, апатқа дейінгі жылдары. Құл Шәриф елде тыныштық орнатуға, Қазан мен Мәскеу арасындағы қарым-қатынасты бейбіт, саяси жолмен реттеуге тырысуда.

Алайда IV Иван үкіметі оның ұсыныстарын қабылдамай, Қазанға қарсы қанды соғыс бастады. Басқа амалы қалмаған Құл Шәриф өзге азаматтармен бірге елінің, халқының тәуелсіздігі үшін күреске шықты. 

Осы оқиғалардың куәгері кінәз Курбский Құл Шәриф пен оның төңірегіндегі басқа да татар асылдарының ерлікпен қаза тапқанын мойындауға мәжбүр болды. 

== Өлім ==
Құл Шәриф 1552 жылы қазанды басып алу кезінде қайтыс болды. Философ және тарихшы Маржани, Құл Шәриф пен оның ізбасарлары белгілі бір әскери бөлімге біріктіріліп, шайқаста қаза тапты деп жазды. Құл Шәрифтің өзі мешіттің төбесіне көтеріліп, оны өлтіріп, денесін төмен түсірді.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Сөйтіп, 1552 жылы 2 қазанда елмен бірге оның рухани ұстазы Құл Шәриф тақтан тайып, қайтыс болды.

== Еңбектері ==
Өкінішке орай, Құл Шәриф шығармаларының біразы ғана сақталған. Алайда, әдебиеттанушы Марсель Ахметзянов Құл Шәрифтің &quot;Зафернаме-и вилайет-и Казан&quot; (1550) шығармаларының, &quot;Шариф Хаджитархани&quot; және &quot;Құл Шәриф&quot; өлеңдерінің авторы деген болжам жасады. Шығармалар мен өлеңдерге талдау жасай отырып, Ахметзянов олардың авторы өте білімді, астрономия, тарих және басқа ғылымдарда білімі бар екенін атап өтті.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

== Дереккөздер ==

&lt;references /&gt;</text>
      <sha1>rv5x3ej2w72lthxf57bmh1jsx02o3v5</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3053620</id>
      <parentid>3053619</parentid>
      <timestamp>2022-07-21T14:26:36Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Dimash Kenesbek</username>
        <id>102199</id>
      </contributor>
      <minor />
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5193" xml:space="preserve">{{Тұлға|Есімі=Құл Шәриф|Шынайы есімі={{Lang-tt|Колшәриф/Qolşärif}}|Туған күні=белгісіз; XVI ғасыр|Қайтыс болған күні=02.10.1552|Туған жері=белгісіз; [[Қазан хандығы]]|Қайтыс болған жері=[[Қазан (қала)|Қазан]], [[Қазан хандығы]]|Азаматтығы=[[Қазан хандығы]]|Ұлты=[[Татарлар|Татар]]|Мансабы=Имамы, ақын, теолог, батыр, мемлекет және дін қайраткері|Әкесі=Мансұр|Commons=Kul Sharif}}

'''Құл Шәриф''' ({{Lang-tt|Колшәриф/Qolşärif;}}) — татар имамы, ақын, теолог, батыр, мемлекет және дін қайраткері.

1552 жылы қазанда [[IV Иван]] әскерлеріне қарсы Қазанның бір бөлігінің қорғанысын басқарған татарлардың ұлттық батыры. Шабуыл кезінде ол әріптестерімен бірге қайтыс болды. 1996 – 2005 жылдары Қазан Кремлінде қираған ескі мешіттің орнына салынған [[Құл-Шәриф мешіті]] оның есімімен аталады.

== Өмірбаян ==
Тарихи деректерде Құл Шәрифтің жақсы тәрбиеленген, текті текті болғаны айтылады.

Құл Шәриф Мұхаммед пайғамбардың ұрпақтарының әулетіне жататын [[сәийд]] болып саналды. Мұны Қасым хандығынан шыққан сейіт Шақұловтардың шежіресін жариялаған қазіргі тарихшылар да растайды. &lt;ref name=&quot;:0&quot;&gt;{{Cite web|title=Құл Шәриф деген кім|url=http://www.kul-sharif.com/index/kto_takoj_kul_sharif/0-6|lang=ru}}&lt;/ref&gt;

1546 жылы әкесі Мансұр қайтыс болғаннан кейін Қазан қаласының рухани басшысы болып сайланды.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt; 

== Қазан қаласының қоршауы ==
[[Сурет:Firinat_xalikov_war.jpg|нобай|325x325 нүкте|Құл Шәриф өзінің серіктерімен басқыншыларға қарсы тұрады, салған суреті Фиринат Халиков.]]
Қазан хандығының осынау қиын, тартысты, апатқа дейінгі жылдары. Құл Шәриф елде тыныштық орнатуға, Қазан мен Мәскеу арасындағы қарым-қатынасты бейбіт, саяси жолмен реттеуге тырысуда.

Алайда IV Иван үкіметі оның ұсыныстарын қабылдамай, Қазанға қарсы қанды соғыс бастады. Басқа амалы қалмаған Құл Шәриф өзге азаматтармен бірге елінің, халқының тәуелсіздігі үшін күреске шықты. 

Осы оқиғалардың куәгері кінәз Курбский Құл Шәриф пен оның төңірегіндегі басқа да татар асылдарының ерлікпен қаза тапқанын мойындауға мәжбүр болды. 

== Өлім ==
Құл Шәриф 1552 жылы қазанды басып алу кезінде қайтыс болды. Философ және тарихшы Маржани, Құл Шәриф пен оның ізбасарлары белгілі бір әскери бөлімге біріктіріліп, шайқаста қаза тапты деп жазды. Құл Шәрифтің өзі мешіттің төбесіне көтеріліп, оны өлтіріп, денесін төмен түсірді.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Сөйтіп, 1552 жылы 2 қазанда елмен бірге оның рухани ұстазы Құл Шәриф тақтан тайып, қайтыс болды.

== Еңбектері ==
Өкінішке орай, Құл Шәриф шығармаларының біразы ғана сақталған. Алайда, әдебиеттанушы Марсель Ахметзянов Құл Шәрифтің &quot;Зафернаме-и вилайет-и Казан&quot; (1550) шығармаларының, &quot;Шариф Хаджитархани&quot; және &quot;Құл Шәриф&quot; өлеңдерінің авторы деген болжам жасады. Шығармалар мен өлеңдерге талдау жасай отырып, Ахметзянов олардың авторы өте білімді, астрономия, тарих және басқа ғылымдарда білімі бар екенін атап өтті.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

== Дереккөздер ==

&lt;references /&gt;

== Әдебиет ==
Құл Шариф және оның заманы: Татар және орыс тілдеріндегі мақалалар жинағы. – Қазан: Татар кітап баспасы, 2005. – 192 б.</text>
      <sha1>1dkq4y81uby4ous6nahcse8or9s5lkd</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Бешалма</title>
    <ns>0</ns>
    <id>685405</id>
    <revision>
      <id>3053623</id>
      <timestamp>2022-07-21T15:02:08Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Мағыпар</username>
        <id>100137</id>
      </contributor>
      <comment>Жаңа бетте: '''Бешалма''' ({{lang-gag|Beşalma}}) — [[Молдова]]дағы [[Ғағауызстан|Ғағауыз автономиялық аумақтық бірлігі]] құрамындағы ауыл.&lt;ref&gt;Значение слова бешалма https://xn--b1algemdcsb.xn--p1ai/wd/%D0%B1%D0%B5%D1%88%D0%B0%D0%BB%D0%BC%D0%B0&lt;/ref&gt;  == Дереккөздер == {{дереккөздер}}</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="396" xml:space="preserve">'''Бешалма''' ({{lang-gag|Beşalma}}) — [[Молдова]]дағы [[Ғағауызстан|Ғағауыз автономиялық аумақтық бірлігі]] құрамындағы ауыл.&lt;ref&gt;Значение слова бешалма https://xn--b1algemdcsb.xn--p1ai/wd/%D0%B1%D0%B5%D1%88%D0%B0%D0%BB%D0%BC%D0%B0&lt;/ref&gt;

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}</text>
      <sha1>idoy5nnlphn4rpxn7w5j8ik8mn5d8xk</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3053624</id>
      <parentid>3053623</parentid>
      <timestamp>2022-07-21T15:05:08Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Мағыпар</username>
        <id>100137</id>
      </contributor>
      <comment>дереккөз</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="483" xml:space="preserve">'''Бешалма''' ({{lang-gag|Beşalma}}) — [[Молдова]]дағы [[Ғағауызстан|Ғағауыз автономиялық аумақтық бірлігі]] құрамындағы ауыл.&lt;ref&gt;Значение слова бешалма https://xn--b1algemdcsb.xn--p1ai/wd/%D0%B1%D0%B5%D1%88%D0%B0%D0%BB%D0%BC%D0%B0&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Бешалма на карте Молдовы https://kg.maptons.com/3383450&lt;/ref&gt;

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}</text>
      <sha1>8oq630bzqnezf60bma7wti60lgswe2x</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3053625</id>
      <parentid>3053624</parentid>
      <timestamp>2022-07-21T15:06:02Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Мағыпар</username>
        <id>100137</id>
      </contributor>
      <comment>дереккөз</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="634" xml:space="preserve">'''Бешалма''' ({{lang-gag|Beşalma}}) — [[Молдова]]дағы [[Ғағауызстан|Ғағауыз автономиялық аумақтық бірлігі]] құрамындағы ауыл.&lt;ref&gt;Значение слова бешалма https://xn--b1algemdcsb.xn--p1ai/wd/%D0%B1%D0%B5%D1%88%D0%B0%D0%BB%D0%BC%D0%B0&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Бешалма на карте Молдовы https://kg.maptons.com/3383450&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Карта города Бешалма с улицами и домами. Съемки со спутника https://map-time.com/city/84303&lt;/ref&gt;

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}</text>
      <sha1>mcxbolpb8xe4bvhbzw02d6hvczbiwgs</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3053628</id>
      <parentid>3053625</parentid>
      <timestamp>2022-07-21T17:05:34Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Мағыпар</username>
        <id>100137</id>
      </contributor>
      <comment>толықтыру</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="760" xml:space="preserve">'''Бешалма''' ({{lang-gag|Beşalma}}) — [[Молдова]]дағы [[Ғағауызстан|Ғағауыз автономиялық аумақтық бірлігі]] құрамындағы ауыл.&lt;ref&gt;Значение слова бешалма https://xn--b1algemdcsb.xn--p1ai/wd/%D0%B1%D0%B5%D1%88%D0%B0%D0%BB%D0%BC%D0%B0&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Бешалма на карте Молдовы https://kg.maptons.com/3383450&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Карта города Бешалма с улицами и домами. Съемки со спутника https://map-time.com/city/84303&lt;/ref&gt;

== Сипаттама ==
Аудан орталығы Комраттан 28 км. қашықтықта орналасқан.


== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}</text>
      <sha1>ck05krvx9ux75c7xhwinqeuniln3zh1</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3053629</id>
      <parentid>3053628</parentid>
      <timestamp>2022-07-21T17:07:39Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Мағыпар</username>
        <id>100137</id>
      </contributor>
      <comment>/* Сипаттама */ дереккөз</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="843" xml:space="preserve">'''Бешалма''' ({{lang-gag|Beşalma}}) — [[Молдова]]дағы [[Ғағауызстан|Ғағауыз автономиялық аумақтық бірлігі]] құрамындағы ауыл.&lt;ref&gt;Значение слова бешалма https://xn--b1algemdcsb.xn--p1ai/wd/%D0%B1%D0%B5%D1%88%D0%B0%D0%BB%D0%BC%D0%B0&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Бешалма на карте Молдовы https://kg.maptons.com/3383450&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Карта города Бешалма с улицами и домами. Съемки со спутника https://map-time.com/city/84303&lt;/ref&gt;

== Сипаттама ==
Аудан орталығы Комраттан 28 км. қашықтықта орналасқан.&lt;ref&gt;ТАЙНЫЕ КОДЫ БЕШАЛМЫ https://aif.md/tajnye-kody-beshalmy/&lt;/ref&gt;

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}</text>
      <sha1>3d6wt64e2xcf6z0brgu5nybbqf8q1tg</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3053630</id>
      <parentid>3053629</parentid>
      <timestamp>2022-07-21T17:10:51Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Мағыпар</username>
        <id>100137</id>
      </contributor>
      <comment>/* Сипаттама */ толықтыру</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="934" xml:space="preserve">'''Бешалма''' ({{lang-gag|Beşalma}}) — [[Молдова]]дағы [[Ғағауызстан|Ғағауыз автономиялық аумақтық бірлігі]] құрамындағы ауыл.&lt;ref&gt;Значение слова бешалма https://xn--b1algemdcsb.xn--p1ai/wd/%D0%B1%D0%B5%D1%88%D0%B0%D0%BB%D0%BC%D0%B0&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Бешалма на карте Молдовы https://kg.maptons.com/3383450&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Карта города Бешалма с улицами и домами. Съемки со спутника https://map-time.com/city/84303&lt;/ref&gt;

== Сипаттама ==
Аудан орталығы Комраттан 28 км. қашықтықта &lt;ref&gt;ТАЙНЫЕ КОДЫ БЕШАЛМЫ https://aif.md/tajnye-kody-beshalmy/&lt;/ref&gt; Молдованың астанасы Кишиневтан 121 км. қашықтықта орналасқан.

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}</text>
      <sha1>kpw8cj1fxok1ij8bl289kbx8oqg0o4y</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3053631</id>
      <parentid>3053630</parentid>
      <timestamp>2022-07-21T17:18:25Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Мағыпар</username>
        <id>100137</id>
      </contributor>
      <comment>толықтыру</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1619" xml:space="preserve">'''Бешалма''' ({{lang-gag|Beşalma}}) — [[Молдова]]дағы [[Ғағауызстан|Ғағауыз автономиялық аумақтық бірлігі]] құрамындағы ауыл.&lt;ref&gt;Значение слова бешалма https://xn--b1algemdcsb.xn--p1ai/wd/%D0%B1%D0%B5%D1%88%D0%B0%D0%BB%D0%BC%D0%B0&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Бешалма на карте Молдовы https://kg.maptons.com/3383450&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Карта города Бешалма с улицами и домами. Съемки со спутника https://map-time.com/city/84303&lt;/ref&gt;

== Сипаттама ==
Аудан орталығы Комраттан 28 км. қашықтықта, &lt;ref&gt;ТАЙНЫЕ КОДЫ БЕШАЛМЫ https://aif.md/tajnye-kody-beshalmy/&lt;/ref&gt; Молдованың астанасы Кишиневтан 121 км. қашықтықта орналасқан. Бешалма ауылы Ғағауыз АТУ Комрат ауданының құрамына кіреді. Аумақтың жалпы ауданы 60,7 шаршы км, бұл ауданның 7,1% құрайды.

Ауылда 87 шаруашылық субъектілері тіркелген, оның ішінде:
*17 ауылшаруашылық кәсіпорны, 
*4 өнеркәсіп және қайта өңдеу кәсіпорны, 
*1 диірмен, 
*2 май цехы, 
*1 шағын наубайхана, 
*24 сауда кәсіпорны, 
*1 көлік кәсіпорны, 
*11 азық-түлік дүкені, 
*1 жанармай құю бекеті.


== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}</text>
      <sha1>e6eujswu0phz32euw6jnfrynxkid9u1</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3053632</id>
      <parentid>3053631</parentid>
      <timestamp>2022-07-21T17:26:15Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Мағыпар</username>
        <id>100137</id>
      </contributor>
      <comment>/* Сипаттама */ толықтыру</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1719" xml:space="preserve">'''Бешалма''' ({{lang-gag|Beşalma}}) — [[Молдова]]дағы [[Ғағауызстан|Ғағауыз автономиялық аумақтық бірлігі]] құрамындағы ауыл.&lt;ref&gt;Значение слова бешалма https://xn--b1algemdcsb.xn--p1ai/wd/%D0%B1%D0%B5%D1%88%D0%B0%D0%BB%D0%BC%D0%B0&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Бешалма на карте Молдовы https://kg.maptons.com/3383450&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Карта города Бешалма с улицами и домами. Съемки со спутника https://map-time.com/city/84303&lt;/ref&gt;

== Сипаттама ==
Аудан орталығы Комраттан 28 км. қашықтықта, &lt;ref&gt;ТАЙНЫЕ КОДЫ БЕШАЛМЫ https://aif.md/tajnye-kody-beshalmy/&lt;/ref&gt; Молдованың астанасы Кишиневтан 121 км. қашықтықта орналасқан. Бешалма ауылы Ғағауыз АТУ Комрат ауданының құрамына кіреді. Аумақтың жалпы ауданы 60,7 шаршы км, бұл ауданның 7,1% құрайды.

Ауылда 87 шаруашылық субъектілері тіркелген, оның ішінде:
*17 ауылшаруашылық кәсіпорны, 
*4 өнеркәсіп және қайта өңдеу кәсіпорны, 
*1 диірмен, 
*2 май цехы, 
*1 шағын наубайхана, 
*24 сауда кәсіпорны, 
*1 көлік кәсіпорны, 
*11 азық-түлік дүкені, 
*1 жанармай құю бекеті.

Ауыл аумағында 5 [[артезиан құдығы]], 93 құдық орналасқан.

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}</text>
      <sha1>9p1l7i8mdabsh1hrjvxsm1dtngit8ro</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3053635</id>
      <parentid>3053632</parentid>
      <timestamp>2022-07-21T17:30:17Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Мағыпар</username>
        <id>100137</id>
      </contributor>
      <comment>/* Сипаттама */ дереккөз</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1871" xml:space="preserve">'''Бешалма''' ({{lang-gag|Beşalma}}) — [[Молдова]]дағы [[Ғағауызстан|Ғағауыз автономиялық аумақтық бірлігі]] құрамындағы ауыл.&lt;ref&gt;Значение слова бешалма https://xn--b1algemdcsb.xn--p1ai/wd/%D0%B1%D0%B5%D1%88%D0%B0%D0%BB%D0%BC%D0%B0&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Бешалма на карте Молдовы https://kg.maptons.com/3383450&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Карта города Бешалма с улицами и домами. Съемки со спутника https://map-time.com/city/84303&lt;/ref&gt;

== Сипаттама ==
Аудан орталығы Комраттан 28 км. қашықтықта, &lt;ref&gt;ТАЙНЫЕ КОДЫ БЕШАЛМЫ https://aif.md/tajnye-kody-beshalmy/&lt;/ref&gt; Молдованың астанасы Кишиневтан 121 км. қашықтықта орналасқан. Бешалма ауылы Ғағауыз АТУ Комрат ауданының құрамына кіреді. Аумақтың жалпы ауданы 60,7 шаршы км, бұл ауданның 7,1% құрайды.

Ауылда 87 шаруашылық субъектілері тіркелген, оның ішінде:
*17 ауылшаруашылық кәсіпорны, 
*4 өнеркәсіп және қайта өңдеу кәсіпорны, 
*1 диірмен, 
*2 май цехы, 
*1 шағын наубайхана, 
*24 сауда кәсіпорны, 
*1 көлік кәсіпорны, 
*11 азық-түлік дүкені, 
*1 жанармай құю бекеті.

Ауыл аумағында 5 [[артезиан құдығы]], 93 құдық орналасқан.&lt;ref name=&quot;Reference1&quot;&gt;Примария с. Бешалма  https://www.gagauzia.md/ru/administracziya-regiona/primarii/primariya-s.-beshalma.html&lt;/ref&gt;

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}</text>
      <sha1>nxx6af07h1dxf4jc0l6ayyeiz89zr9k</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3053637</id>
      <parentid>3053635</parentid>
      <timestamp>2022-07-21T17:35:41Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Мағыпар</username>
        <id>100137</id>
      </contributor>
      <comment>толықтыру</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2322" xml:space="preserve">'''Бешалма''' ({{lang-gag|Beşalma}}) — [[Молдова]]дағы [[Ғағауызстан|Ғағауыз автономиялық аумақтық бірлігі]] құрамындағы ауыл.&lt;ref&gt;Значение слова бешалма https://xn--b1algemdcsb.xn--p1ai/wd/%D0%B1%D0%B5%D1%88%D0%B0%D0%BB%D0%BC%D0%B0&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Бешалма на карте Молдовы https://kg.maptons.com/3383450&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Карта города Бешалма с улицами и домами. Съемки со спутника https://map-time.com/city/84303&lt;/ref&gt;

== Сипаттама ==
Аудан орталығы Комраттан 28 км. қашықтықта, &lt;ref&gt;ТАЙНЫЕ КОДЫ БЕШАЛМЫ https://aif.md/tajnye-kody-beshalmy/&lt;/ref&gt; Молдованың астанасы [[Кишинев]]тан 121 км. қашықтықта орналасқан. Бешалма ауылы Ғағауыз АТУ Комрат ауданының құрамына кіреді. Аумақтың жалпы ауданы 60,7 шаршы км, бұл ауданның 7,1% құрайды.

Ауылда 87 шаруашылық субъектілері тіркелген, оның ішінде:
*17 ауылшаруашылық кәсіпорны, 
*4 өнеркәсіп және қайта өңдеу кәсіпорны, 
*1 диірмен, 
*2 май цехы, 
*1 шағын наубайхана, 
*24 сауда кәсіпорны, 
*1 көлік кәсіпорны, 
*11 азық-түлік дүкені, 
*1 жанармай құю бекеті.

Ауыл аумағында 5 [[артезиан құдығы]], 93 құдық орналасқан.&lt;ref name=&quot;Reference1&quot;&gt;Примария с. Бешалма  https://www.gagauzia.md/ru/administracziya-regiona/primarii/primariya-s.-beshalma.html&lt;/ref&gt;

== Халқы ==
2004 жылғы халық санағы бойынша ауылда 4441 адам тұрса, оның 50,53 пайызы ерлер, 49,47 пайызы әйелдер. Халықтың ұлттық құрамы: 
*96,67% - ғағауыздар, 
*0,99% - молдовандар, 
*0,83% - украиндар, 
*0,74% - орыстар, 
*0,56% - болгарлар, 
*0,11% - сығандар, 
*0,09% - басқа ұлттар.

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}</text>
      <sha1>5v86a8qha2jmpdppnezgj93mfxyv0np</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3053638</id>
      <parentid>3053637</parentid>
      <timestamp>2022-07-21T17:37:25Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Мағыпар</username>
        <id>100137</id>
      </contributor>
      <comment>/* Халқы */ дереккөз</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2474" xml:space="preserve">'''Бешалма''' ({{lang-gag|Beşalma}}) — [[Молдова]]дағы [[Ғағауызстан|Ғағауыз автономиялық аумақтық бірлігі]] құрамындағы ауыл.&lt;ref&gt;Значение слова бешалма https://xn--b1algemdcsb.xn--p1ai/wd/%D0%B1%D0%B5%D1%88%D0%B0%D0%BB%D0%BC%D0%B0&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Бешалма на карте Молдовы https://kg.maptons.com/3383450&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Карта города Бешалма с улицами и домами. Съемки со спутника https://map-time.com/city/84303&lt;/ref&gt;

== Сипаттама ==
Аудан орталығы Комраттан 28 км. қашықтықта, &lt;ref&gt;ТАЙНЫЕ КОДЫ БЕШАЛМЫ https://aif.md/tajnye-kody-beshalmy/&lt;/ref&gt; Молдованың астанасы [[Кишинев]]тан 121 км. қашықтықта орналасқан. Бешалма ауылы Ғағауыз АТУ Комрат ауданының құрамына кіреді. Аумақтың жалпы ауданы 60,7 шаршы км, бұл ауданның 7,1% құрайды.

Ауылда 87 шаруашылық субъектілері тіркелген, оның ішінде:
*17 ауылшаруашылық кәсіпорны, 
*4 өнеркәсіп және қайта өңдеу кәсіпорны, 
*1 диірмен, 
*2 май цехы, 
*1 шағын наубайхана, 
*24 сауда кәсіпорны, 
*1 көлік кәсіпорны, 
*11 азық-түлік дүкені, 
*1 жанармай құю бекеті.

Ауыл аумағында 5 [[артезиан құдығы]], 93 құдық орналасқан.&lt;ref name=&quot;Reference1&quot;&gt;Примария с. Бешалма  https://www.gagauzia.md/ru/administracziya-regiona/primarii/primariya-s.-beshalma.html&lt;/ref&gt;

== Халқы ==
2004 жылғы халық санағы бойынша ауылда 4441 адам тұрса, оның 50,53 пайызы ерлер, 49,47 пайызы әйелдер. Халықтың ұлттық құрамы: 
*96,67% - ғағауыздар, 
*0,99% - молдовандар, 
*0,83% - украиндар, 
*0,74% - орыстар, 
*0,56% - бұлғарлар, 
*0,11% - сығандар, 
*0,09% - басқа ұлттар.&lt;ref&gt;Бешалма, Гагаузия, АТО https://moldovenii.md/ru/city/details/id/1652#%D0%9D%D0%B0%D1%81%D0%B5%D0%BB%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D0%B5&lt;/ref&gt;

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}</text>
      <sha1>48fw6wfh2fqpypr0sgxfv7bkvznm2bj</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3053639</id>
      <parentid>3053638</parentid>
      <timestamp>2022-07-21T17:38:12Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Мағыпар</username>
        <id>100137</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>«[[Санат:Молдова елді мекендері|Молдова елді мекендері]]» деген санатты қосты ([[УП:HOTCAT|HotCat]] құралының көмегімен)</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2533" xml:space="preserve">'''Бешалма''' ({{lang-gag|Beşalma}}) — [[Молдова]]дағы [[Ғағауызстан|Ғағауыз автономиялық аумақтық бірлігі]] құрамындағы ауыл.&lt;ref&gt;Значение слова бешалма https://xn--b1algemdcsb.xn--p1ai/wd/%D0%B1%D0%B5%D1%88%D0%B0%D0%BB%D0%BC%D0%B0&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Бешалма на карте Молдовы https://kg.maptons.com/3383450&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Карта города Бешалма с улицами и домами. Съемки со спутника https://map-time.com/city/84303&lt;/ref&gt;

== Сипаттама ==
Аудан орталығы Комраттан 28 км. қашықтықта, &lt;ref&gt;ТАЙНЫЕ КОДЫ БЕШАЛМЫ https://aif.md/tajnye-kody-beshalmy/&lt;/ref&gt; Молдованың астанасы [[Кишинев]]тан 121 км. қашықтықта орналасқан. Бешалма ауылы Ғағауыз АТУ Комрат ауданының құрамына кіреді. Аумақтың жалпы ауданы 60,7 шаршы км, бұл ауданның 7,1% құрайды.

Ауылда 87 шаруашылық субъектілері тіркелген, оның ішінде:
*17 ауылшаруашылық кәсіпорны, 
*4 өнеркәсіп және қайта өңдеу кәсіпорны, 
*1 диірмен, 
*2 май цехы, 
*1 шағын наубайхана, 
*24 сауда кәсіпорны, 
*1 көлік кәсіпорны, 
*11 азық-түлік дүкені, 
*1 жанармай құю бекеті.

Ауыл аумағында 5 [[артезиан құдығы]], 93 құдық орналасқан.&lt;ref name=&quot;Reference1&quot;&gt;Примария с. Бешалма  https://www.gagauzia.md/ru/administracziya-regiona/primarii/primariya-s.-beshalma.html&lt;/ref&gt;

== Халқы ==
2004 жылғы халық санағы бойынша ауылда 4441 адам тұрса, оның 50,53 пайызы ерлер, 49,47 пайызы әйелдер. Халықтың ұлттық құрамы: 
*96,67% - ғағауыздар, 
*0,99% - молдовандар, 
*0,83% - украиндар, 
*0,74% - орыстар, 
*0,56% - бұлғарлар, 
*0,11% - сығандар, 
*0,09% - басқа ұлттар.&lt;ref&gt;Бешалма, Гагаузия, АТО https://moldovenii.md/ru/city/details/id/1652#%D0%9D%D0%B0%D1%81%D0%B5%D0%BB%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D0%B5&lt;/ref&gt;

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}

[[Санат:Молдова елді мекендері]]</text>
      <sha1>18ma3v0p6h6c0b27cj9nu8fy3mhzp70</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3053640</id>
      <parentid>3053639</parentid>
      <timestamp>2022-07-21T17:45:45Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Мағыпар</username>
        <id>100137</id>
      </contributor>
      <comment>толықтыру</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3473" xml:space="preserve">'''Бешалма''' ({{lang-gag|Beşalma}}) — [[Молдова]]дағы [[Ғағауызстан|Ғағауыз автономиялық аумақтық бірлігі]] құрамындағы ауыл.&lt;ref&gt;Значение слова бешалма https://xn--b1algemdcsb.xn--p1ai/wd/%D0%B1%D0%B5%D1%88%D0%B0%D0%BB%D0%BC%D0%B0&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Бешалма на карте Молдовы https://kg.maptons.com/3383450&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Карта города Бешалма с улицами и домами. Съемки со спутника https://map-time.com/city/84303&lt;/ref&gt;

== Сипаттама ==
Аудан орталығы Комраттан 28 км. қашықтықта, &lt;ref&gt;ТАЙНЫЕ КОДЫ БЕШАЛМЫ https://aif.md/tajnye-kody-beshalmy/&lt;/ref&gt; Молдованың астанасы [[Кишинев]]тан 121 км. қашықтықта орналасқан. Бешалма ауылы Ғағауыз АТУ Комрат ауданының құрамына кіреді. Аумақтың жалпы ауданы 60,7 шаршы км, бұл ауданның 7,1% құрайды.

Ауылда 87 шаруашылық субъектілері тіркелген, оның ішінде:
*17 ауылшаруашылық кәсіпорны, 
*4 өнеркәсіп және қайта өңдеу кәсіпорны, 
*1 диірмен, 
*2 май цехы, 
*1 шағын наубайхана, 
*24 сауда кәсіпорны, 
*1 көлік кәсіпорны, 
*11 азық-түлік дүкені, 
*1 жанармай құю бекеті.

Ауыл аумағында 5 [[артезиан құдығы]], 93 құдық орналасқан.&lt;ref name=&quot;Reference1&quot;&gt;Примария с. Бешалма  https://www.gagauzia.md/ru/administracziya-regiona/primarii/primariya-s.-beshalma.html&lt;/ref&gt;

== Халқы ==
2004 жылғы халық санағы бойынша ауылда 4441 адам тұрса, оның 50,53 пайызы ерлер, 49,47 пайызы әйелдер. Халықтың ұлттық құрамы: 
*96,67% - ғағауыздар, 
*0,99% - молдовандар, 
*0,83% - украиндар, 
*0,74% - орыстар, 
*0,56% - бұлғарлар, 
*0,11% - сығандар, 
*0,09% - басқа ұлттар.&lt;ref&gt;Бешалма, Гагаузия, АТО https://moldovenii.md/ru/city/details/id/1652#%D0%9D%D0%B0%D1%81%D0%B5%D0%BB%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D0%B5&lt;/ref&gt;

== Тарихы ==
Бешалма ауылының негізі 1791 жылы қаланған. Аңыз бойынша, ауылдың алғашқы тұрғындары бес алма ағашын осы жерден кездестірген, сірә, бұрын осында өмір сүрген, ауылға «Бес алма ағашы» – Бешалма деген атау берген татарлардан қалған.

1810 жылы отаршылар ауылда алғашқы [[шіркеу]] салды. Ол кішкентай болды, оған тек діни қызметкер мен шіркеу қызметкерлері кіре алды, діни қауымның мүшелері көшеде дұға етті. 1860 жылы ауыл тұрғындарының өтініші бойынша шіркеуге Георгий есімі берілді. Жаңа шіркеу 1880 жылы ашылды.


== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}

[[Санат:Молдова елді мекендері]]</text>
      <sha1>kl70a5ml2cutd5o1xxmxtu1yi7b0m7n</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3053642</id>
      <parentid>3053640</parentid>
      <timestamp>2022-07-21T17:59:37Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Мағыпар</username>
        <id>100137</id>
      </contributor>
      <comment>/* Тарихы */ толықтыру</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4267" xml:space="preserve">'''Бешалма''' ({{lang-gag|Beşalma}}) — [[Молдова]]дағы [[Ғағауызстан|Ғағауыз автономиялық аумақтық бірлігі]] құрамындағы ауыл.&lt;ref&gt;Значение слова бешалма https://xn--b1algemdcsb.xn--p1ai/wd/%D0%B1%D0%B5%D1%88%D0%B0%D0%BB%D0%BC%D0%B0&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Бешалма на карте Молдовы https://kg.maptons.com/3383450&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Карта города Бешалма с улицами и домами. Съемки со спутника https://map-time.com/city/84303&lt;/ref&gt;

== Сипаттама ==
Аудан орталығы Комраттан 28 км. қашықтықта, &lt;ref&gt;ТАЙНЫЕ КОДЫ БЕШАЛМЫ https://aif.md/tajnye-kody-beshalmy/&lt;/ref&gt; Молдованың астанасы [[Кишинев]]тан 121 км. қашықтықта орналасқан. Бешалма ауылы Ғағауыз АТУ Комрат ауданының құрамына кіреді. Аумақтың жалпы ауданы 60,7 шаршы км, бұл ауданның 7,1% құрайды.

Ауылда 87 шаруашылық субъектілері тіркелген, оның ішінде:
*17 ауылшаруашылық кәсіпорны, 
*4 өнеркәсіп және қайта өңдеу кәсіпорны, 
*1 диірмен, 
*2 май цехы, 
*1 шағын наубайхана, 
*24 сауда кәсіпорны, 
*1 көлік кәсіпорны, 
*11 азық-түлік дүкені, 
*1 жанармай құю бекеті.

Ауыл аумағында 5 [[артезиан құдығы]], 93 құдық орналасқан.&lt;ref name=&quot;Reference1&quot;&gt;Примария с. Бешалма  https://www.gagauzia.md/ru/administracziya-regiona/primarii/primariya-s.-beshalma.html&lt;/ref&gt;

== Халқы ==
2004 жылғы халық санағы бойынша ауылда 4441 адам тұрса, оның 50,53 пайызы ерлер, 49,47 пайызы әйелдер. Халықтың ұлттық құрамы: 
*96,67% - ғағауыздар, 
*0,99% - молдовандар, 
*0,83% - украиндар, 
*0,74% - орыстар, 
*0,56% - бұлғарлар, 
*0,11% - сығандар, 
*0,09% - басқа ұлттар.&lt;ref&gt;Бешалма, Гагаузия, АТО https://moldovenii.md/ru/city/details/id/1652#%D0%9D%D0%B0%D1%81%D0%B5%D0%BB%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D0%B5&lt;/ref&gt;

== Тарихы ==
Бешалма ауылының негізі 1791 жылы қаланған. Аңыз бойынша, ауылдың алғашқы тұрғындары бес алма ағашын осы жерден кездестірген, сірә, бұрын осында өмір сүрген, ауылға «Бес алма ағашы» – Бешалма деген атау берген татарлардан қалған.

1810 жылы отаршылар ауылда алғашқы [[шіркеу]] салды. Ол кішкентай болды, оған тек діни қызметкер мен шіркеу қызметкерлері кіре алды, діни қауымның мүшелері көшеде дұға етті. 1860 жылы ауыл тұрғындарының өтініші бойынша шіркеуге Георгий есімі берілді. Жаңа шіркеу 1880 жылы ашылды. Ол кезде Бешалма Бендері уезі, Комрат болысының құрамында болған.

1940 жылы [[Бессарабия]] [[Кеңес Одағы]]на қосылғаннан кейін ауылда ауылдық кеңес ашылды. Ол 1941 жылы [[Ұлы Отан соғысы]] басталғаннан кейін 1944 жылға дейін қызметін тоқтатты. 1944 жылы ауылда 5 мың адам тұрған. Ашаршылық 2800 адамды қамтыды.

1948 жылы 4 сәуірде «Заветы Ильича» ұжымшары ұйымдастырылды. 1948 жылы 4 тамызда «Правда» колхозы, 1948 жылы 28 тамызда «Шверник» колхозы құрылды.

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}

[[Санат:Молдова елді мекендері]]</text>
      <sha1>4oggkyfudgxdvkzhgl0wy38aec5awc0</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3053643</id>
      <parentid>3053642</parentid>
      <timestamp>2022-07-21T18:06:02Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Мағыпар</username>
        <id>100137</id>
      </contributor>
      <comment>/* Тарихы */ толықтыру</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5105" xml:space="preserve">'''Бешалма''' ({{lang-gag|Beşalma}}) — [[Молдова]]дағы [[Ғағауызстан|Ғағауыз автономиялық аумақтық бірлігі]] құрамындағы ауыл.&lt;ref&gt;Значение слова бешалма https://xn--b1algemdcsb.xn--p1ai/wd/%D0%B1%D0%B5%D1%88%D0%B0%D0%BB%D0%BC%D0%B0&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Бешалма на карте Молдовы https://kg.maptons.com/3383450&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Карта города Бешалма с улицами и домами. Съемки со спутника https://map-time.com/city/84303&lt;/ref&gt;

== Сипаттама ==
Аудан орталығы Комраттан 28 км. қашықтықта, &lt;ref&gt;ТАЙНЫЕ КОДЫ БЕШАЛМЫ https://aif.md/tajnye-kody-beshalmy/&lt;/ref&gt; Молдованың астанасы [[Кишинев]]тан 121 км. қашықтықта орналасқан. Бешалма ауылы Ғағауыз АТУ Комрат ауданының құрамына кіреді. Аумақтың жалпы ауданы 60,7 шаршы км, бұл ауданның 7,1% құрайды.

Ауылда 87 шаруашылық субъектілері тіркелген, оның ішінде:
*17 ауылшаруашылық кәсіпорны, 
*4 өнеркәсіп және қайта өңдеу кәсіпорны, 
*1 диірмен, 
*2 май цехы, 
*1 шағын наубайхана, 
*24 сауда кәсіпорны, 
*1 көлік кәсіпорны, 
*11 азық-түлік дүкені, 
*1 жанармай құю бекеті.

Ауыл аумағында 5 [[артезиан құдығы]], 93 құдық орналасқан.&lt;ref name=&quot;Reference1&quot;&gt;Примария с. Бешалма  https://www.gagauzia.md/ru/administracziya-regiona/primarii/primariya-s.-beshalma.html&lt;/ref&gt;

== Халқы ==
2004 жылғы халық санағы бойынша ауылда 4441 адам тұрса, оның 50,53 пайызы ерлер, 49,47 пайызы әйелдер. Халықтың ұлттық құрамы: 
*96,67% - ғағауыздар, 
*0,99% - молдовандар, 
*0,83% - украиндар, 
*0,74% - орыстар, 
*0,56% - бұлғарлар, 
*0,11% - сығандар, 
*0,09% - басқа ұлттар.&lt;ref&gt;Бешалма, Гагаузия, АТО https://moldovenii.md/ru/city/details/id/1652#%D0%9D%D0%B0%D1%81%D0%B5%D0%BB%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D0%B5&lt;/ref&gt;

== Тарихы ==
Бешалма ауылының негізі 1791 жылы қаланған. Аңыз бойынша, ауылдың алғашқы тұрғындары бес алма ағашын осы жерден кездестірген, сірә, бұрын осында өмір сүрген, ауылға «Бес алма ағашы» – Бешалма деген атау берген татарлардан қалған.

1810 жылы отаршылар ауылда алғашқы [[шіркеу]] салды. Ол кішкентай болды, оған тек діни қызметкер мен шіркеу қызметкерлері кіре алды, діни қауымның мүшелері көшеде дұға етті. 1860 жылы ауыл тұрғындарының өтініші бойынша шіркеуге Георгий есімі берілді. Жаңа шіркеу 1880 жылы ашылды. Ол кезде Бешалма Бендері уезі, Комрат болысының құрамында болған.

1940 жылы [[Бессарабия]] [[Кеңес Одағы]]на қосылғаннан кейін ауылда ауылдық кеңес ашылды. Ол 1941 жылы [[Ұлы Отан соғысы]] басталғаннан кейін 1944 жылға дейін қызметін тоқтатты. 1944 жылы ауылда 5 мың адам тұрған. Ашаршылық 2800 адамды қамтыды.

1948 жылы 4 сәуірде «Заветы Ильича» ұжымшары ұйымдастырылды. 1948 жылы 4 тамызда «Правда» колхозы, 1948 жылы 28 тамызда «Шверник» колхозы құрылды. 1950 жылы 16 тамызда жалпы жиналыстың шешімімен колхоздар бір ұжымға «Заветы Ильича» колхозына біріктірілді. 1965 жылы 20 қаңтарда «Правда» [[колхоз]]ы болып аталды. 1991-2000 жылдар аралығындағы ауылдың тарихы ерекше орын алады, өйткені осы кезеңде [[Молдова]]ның саяси, мәдени және экономикалық өмірінде үлкен өзгерістер болды. Қиындыққа қарамастан «Правда» колхозы жұмысын жалғастырды. Колхоздың негізгі саласы [[темекі]], [[жүзім]], [[астық]], [[мал шаруашылығы]] болды.

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}

[[Санат:Молдова елді мекендері]]</text>
      <sha1>kg4v0r815a6stma6c5uji3m7rua6ij0</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3053644</id>
      <parentid>3053643</parentid>
      <timestamp>2022-07-21T18:08:13Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Мағыпар</username>
        <id>100137</id>
      </contributor>
      <comment>/* Тарихы */ дереккөз</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5298" xml:space="preserve">'''Бешалма''' ({{lang-gag|Beşalma}}) — [[Молдова]]дағы [[Ғағауызстан|Ғағауыз автономиялық аумақтық бірлігі]] құрамындағы ауыл.&lt;ref&gt;Значение слова бешалма https://xn--b1algemdcsb.xn--p1ai/wd/%D0%B1%D0%B5%D1%88%D0%B0%D0%BB%D0%BC%D0%B0&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Бешалма на карте Молдовы https://kg.maptons.com/3383450&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Карта города Бешалма с улицами и домами. Съемки со спутника https://map-time.com/city/84303&lt;/ref&gt;

== Сипаттама ==
Аудан орталығы Комраттан 28 км. қашықтықта, &lt;ref&gt;ТАЙНЫЕ КОДЫ БЕШАЛМЫ https://aif.md/tajnye-kody-beshalmy/&lt;/ref&gt; Молдованың астанасы [[Кишинев]]тан 121 км. қашықтықта орналасқан. Бешалма ауылы Ғағауыз АТУ Комрат ауданының құрамына кіреді. Аумақтың жалпы ауданы 60,7 шаршы км, бұл ауданның 7,1% құрайды.

Ауылда 87 шаруашылық субъектілері тіркелген, оның ішінде:
*17 ауылшаруашылық кәсіпорны, 
*4 өнеркәсіп және қайта өңдеу кәсіпорны, 
*1 диірмен, 
*2 май цехы, 
*1 шағын наубайхана, 
*24 сауда кәсіпорны, 
*1 көлік кәсіпорны, 
*11 азық-түлік дүкені, 
*1 жанармай құю бекеті.

Ауыл аумағында 5 [[артезиан құдығы]], 93 құдық орналасқан.&lt;ref name=&quot;Reference1&quot;&gt;Примария с. Бешалма  https://www.gagauzia.md/ru/administracziya-regiona/primarii/primariya-s.-beshalma.html&lt;/ref&gt;

== Халқы ==
2004 жылғы халық санағы бойынша ауылда 4441 адам тұрса, оның 50,53 пайызы ерлер, 49,47 пайызы әйелдер. Халықтың ұлттық құрамы: 
*96,67% - ғағауыздар, 
*0,99% - молдовандар, 
*0,83% - украиндар, 
*0,74% - орыстар, 
*0,56% - бұлғарлар, 
*0,11% - сығандар, 
*0,09% - басқа ұлттар.&lt;ref&gt;Бешалма, Гагаузия, АТО https://moldovenii.md/ru/city/details/id/1652#%D0%9D%D0%B0%D1%81%D0%B5%D0%BB%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D0%B5&lt;/ref&gt;

== Тарихы ==
Бешалма ауылының негізі 1791 жылы қаланған. Аңыз бойынша, ауылдың алғашқы тұрғындары бес алма ағашын осы жерден кездестірген, сірә, бұрын осында өмір сүрген, ауылға «Бес алма ағашы» – Бешалма деген атау берген татарлардан қалған.

1810 жылы отаршылар ауылда алғашқы [[шіркеу]] салды. Ол кішкентай болды, оған тек діни қызметкер мен шіркеу қызметкерлері кіре алды, діни қауымның мүшелері көшеде дұға етті. 1860 жылы ауыл тұрғындарының өтініші бойынша шіркеуге Георгий есімі берілді. Жаңа шіркеу 1880 жылы ашылды. Ол кезде Бешалма Бендері уезі, Комрат болысының құрамында болған.

1940 жылы [[Бессарабия]] [[Кеңес Одағы]]на қосылғаннан кейін ауылда ауылдық кеңес ашылды. Ол 1941 жылы [[Ұлы Отан соғысы]] басталғаннан кейін 1944 жылға дейін қызметін тоқтатты. 1944 жылы ауылда 5 мың адам тұрған. Ашаршылық 2800 адамды қамтыды.

1948 жылы 4 сәуірде «Заветы Ильича» ұжымшары ұйымдастырылды. 1948 жылы 4 тамызда «Правда» колхозы, 1948 жылы 28 тамызда «Шверник» колхозы құрылды. 1950 жылы 16 тамызда жалпы жиналыстың шешімімен колхоздар бір ұжымға «Заветы Ильича» колхозына біріктірілді. 1965 жылы 20 қаңтарда «Правда» [[колхоз]]ы болып аталды. 1991-2000 жылдар аралығындағы ауылдың тарихы ерекше орын алады, өйткені осы кезеңде [[Молдова]]ның саяси, мәдени және экономикалық өмірінде үлкен өзгерістер болды. Қиындыққа қарамастан «Правда» колхозы жұмысын жалғастырды. Колхоздың негізгі саласы [[темекі]], [[жүзім]], [[астық]], [[мал шаруашылығы]] болды. 1990 жылдардың ортасында бизнес дами бастады.&lt;ref&gt;Все о Комратском районе https://raioncomrat.md/naselennyie-punktyi/selo-beshalma/&lt;/ref&gt;

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}

[[Санат:Молдова елді мекендері]]</text>
      <sha1>5ii4wygfch9u9loo49rf8i33un304li</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3053645</id>
      <parentid>3053644</parentid>
      <timestamp>2022-07-21T18:12:19Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Мағыпар</username>
        <id>100137</id>
      </contributor>
      <comment>толықтыру</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5654" xml:space="preserve">'''Бешалма''' ({{lang-gag|Beşalma}}) — [[Молдова]]дағы [[Ғағауызстан|Ғағауыз автономиялық аумақтық бірлігі]] құрамындағы ауыл.&lt;ref&gt;Значение слова бешалма https://xn--b1algemdcsb.xn--p1ai/wd/%D0%B1%D0%B5%D1%88%D0%B0%D0%BB%D0%BC%D0%B0&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Бешалма на карте Молдовы https://kg.maptons.com/3383450&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Карта города Бешалма с улицами и домами. Съемки со спутника https://map-time.com/city/84303&lt;/ref&gt;

== Сипаттама ==
Аудан орталығы Комраттан 28 км. қашықтықта, &lt;ref&gt;ТАЙНЫЕ КОДЫ БЕШАЛМЫ https://aif.md/tajnye-kody-beshalmy/&lt;/ref&gt; Молдованың астанасы [[Кишинев]]тан 121 км. қашықтықта орналасқан. Бешалма ауылы Ғағауыз АТУ Комрат ауданының құрамына кіреді. Аумақтың жалпы ауданы 60,7 шаршы км, бұл ауданның 7,1% құрайды.

Ауылда 87 шаруашылық субъектілері тіркелген, оның ішінде:
*17 ауылшаруашылық кәсіпорны, 
*4 өнеркәсіп және қайта өңдеу кәсіпорны, 
*1 диірмен, 
*2 май цехы, 
*1 шағын наубайхана, 
*24 сауда кәсіпорны, 
*1 көлік кәсіпорны, 
*11 азық-түлік дүкені, 
*1 жанармай құю бекеті.

Ауыл аумағында 5 [[артезиан құдығы]], 93 құдық орналасқан.&lt;ref name=&quot;Reference1&quot;&gt;Примария с. Бешалма  https://www.gagauzia.md/ru/administracziya-regiona/primarii/primariya-s.-beshalma.html&lt;/ref&gt;

== Халқы ==
2004 жылғы халық санағы бойынша ауылда 4441 адам тұрса, оның 50,53 пайызы ерлер, 49,47 пайызы әйелдер. Халықтың ұлттық құрамы: 
*96,67% - ғағауыздар, 
*0,99% - молдовандар, 
*0,83% - украиндар, 
*0,74% - орыстар, 
*0,56% - бұлғарлар, 
*0,11% - сығандар, 
*0,09% - басқа ұлттар.&lt;ref&gt;Бешалма, Гагаузия, АТО https://moldovenii.md/ru/city/details/id/1652#%D0%9D%D0%B0%D1%81%D0%B5%D0%BB%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D0%B5&lt;/ref&gt;

== Тарихы ==
Бешалма ауылының негізі 1791 жылы қаланған. Аңыз бойынша, ауылдың алғашқы тұрғындары бес алма ағашын осы жерден кездестірген, сірә, бұрын осында өмір сүрген, ауылға «Бес алма ағашы» – Бешалма деген атау берген татарлардан қалған.

1810 жылы отаршылар ауылда алғашқы [[шіркеу]] салды. Ол кішкентай болды, оған тек діни қызметкер мен шіркеу қызметкерлері кіре алды, діни қауымның мүшелері көшеде дұға етті. 1860 жылы ауыл тұрғындарының өтініші бойынша шіркеуге Георгий есімі берілді. Жаңа шіркеу 1880 жылы ашылды. Ол кезде Бешалма Бендері уезі, Комрат болысының құрамында болған.

1940 жылы [[Бессарабия]] [[Кеңес Одағы]]на қосылғаннан кейін ауылда ауылдық кеңес ашылды. Ол 1941 жылы [[Ұлы Отан соғысы]] басталғаннан кейін 1944 жылға дейін қызметін тоқтатты. 1944 жылы ауылда 5 мың адам тұрған. Ашаршылық 2800 адамды қамтыды.

1948 жылы 4 сәуірде «Заветы Ильича» ұжымшары ұйымдастырылды. 1948 жылы 4 тамызда «Правда» колхозы, 1948 жылы 28 тамызда «Шверник» колхозы құрылды. 1950 жылы 16 тамызда жалпы жиналыстың шешімімен колхоздар бір ұжымға «Заветы Ильича» колхозына біріктірілді. 1965 жылы 20 қаңтарда «Правда» [[колхоз]]ы болып аталды. 1991-2000 жылдар аралығындағы ауылдың тарихы ерекше орын алады, өйткені осы кезеңде [[Молдова]]ның саяси, мәдени және экономикалық өмірінде үлкен өзгерістер болды. Қиындыққа қарамастан «Правда» колхозы жұмысын жалғастырды. Колхоздың негізгі саласы [[темекі]], [[жүзім]], [[астық]], [[мал шаруашылығы]] болды. 1990 жылдардың ортасында бизнес дами бастады.&lt;ref&gt;Все о Комратском районе https://raioncomrat.md/naselennyie-punktyi/selo-beshalma/&lt;/ref&gt;

== Инфрақұрылымы ==
Бешалма ауылының аумағында әлеуметтік нысандар: 
*2 мектепке дейінгі мекеме, 
*1 лицей, 
*мәдениет үйі, 
*тарихи-этнографиялық мұражай, 
*2 кітапхана, 
*сауықтыру пункті орналасқан.


== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}

[[Санат:Молдова елді мекендері]]</text>
      <sha1>mw3kje0m07e0rtqdgznlah90tgwdlnh</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3053646</id>
      <parentid>3053645</parentid>
      <timestamp>2022-07-21T18:13:47Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Мағыпар</username>
        <id>100137</id>
      </contributor>
      <comment>/* Инфрақұрылымы */ дереккөз</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5797" xml:space="preserve">'''Бешалма''' ({{lang-gag|Beşalma}}) — [[Молдова]]дағы [[Ғағауызстан|Ғағауыз автономиялық аумақтық бірлігі]] құрамындағы ауыл.&lt;ref&gt;Значение слова бешалма https://xn--b1algemdcsb.xn--p1ai/wd/%D0%B1%D0%B5%D1%88%D0%B0%D0%BB%D0%BC%D0%B0&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Бешалма на карте Молдовы https://kg.maptons.com/3383450&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Карта города Бешалма с улицами и домами. Съемки со спутника https://map-time.com/city/84303&lt;/ref&gt;

== Сипаттама ==
Аудан орталығы Комраттан 28 км. қашықтықта, &lt;ref&gt;ТАЙНЫЕ КОДЫ БЕШАЛМЫ https://aif.md/tajnye-kody-beshalmy/&lt;/ref&gt; Молдованың астанасы [[Кишинев]]тан 121 км. қашықтықта орналасқан. Бешалма ауылы Ғағауыз АТУ Комрат ауданының құрамына кіреді. Аумақтың жалпы ауданы 60,7 шаршы км, бұл ауданның 7,1% құрайды.

Ауылда 87 шаруашылық субъектілері тіркелген, оның ішінде:
*17 ауылшаруашылық кәсіпорны, 
*4 өнеркәсіп және қайта өңдеу кәсіпорны, 
*1 диірмен, 
*2 май цехы, 
*1 шағын наубайхана, 
*24 сауда кәсіпорны, 
*1 көлік кәсіпорны, 
*11 азық-түлік дүкені, 
*1 жанармай құю бекеті.

Ауыл аумағында 5 [[артезиан құдығы]], 93 құдық орналасқан.&lt;ref name=&quot;Reference1&quot;&gt;Примария с. Бешалма  https://www.gagauzia.md/ru/administracziya-regiona/primarii/primariya-s.-beshalma.html&lt;/ref&gt;

== Халқы ==
2004 жылғы халық санағы бойынша ауылда 4441 адам тұрса, оның 50,53 пайызы ерлер, 49,47 пайызы әйелдер. Халықтың ұлттық құрамы: 
*96,67% - ғағауыздар, 
*0,99% - молдовандар, 
*0,83% - украиндар, 
*0,74% - орыстар, 
*0,56% - бұлғарлар, 
*0,11% - сығандар, 
*0,09% - басқа ұлттар.&lt;ref&gt;Бешалма, Гагаузия, АТО https://moldovenii.md/ru/city/details/id/1652#%D0%9D%D0%B0%D1%81%D0%B5%D0%BB%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D0%B5&lt;/ref&gt;

== Тарихы ==
Бешалма ауылының негізі 1791 жылы қаланған. Аңыз бойынша, ауылдың алғашқы тұрғындары бес алма ағашын осы жерден кездестірген, сірә, бұрын осында өмір сүрген, ауылға «Бес алма ағашы» – Бешалма деген атау берген татарлардан қалған.

1810 жылы отаршылар ауылда алғашқы [[шіркеу]] салды. Ол кішкентай болды, оған тек діни қызметкер мен шіркеу қызметкерлері кіре алды, діни қауымның мүшелері көшеде дұға етті. 1860 жылы ауыл тұрғындарының өтініші бойынша шіркеуге Георгий есімі берілді. Жаңа шіркеу 1880 жылы ашылды. Ол кезде Бешалма Бендері уезі, Комрат болысының құрамында болған.

1940 жылы [[Бессарабия]] [[Кеңес Одағы]]на қосылғаннан кейін ауылда ауылдық кеңес ашылды. Ол 1941 жылы [[Ұлы Отан соғысы]] басталғаннан кейін 1944 жылға дейін қызметін тоқтатты. 1944 жылы ауылда 5 мың адам тұрған. Ашаршылық 2800 адамды қамтыды.

1948 жылы 4 сәуірде «Заветы Ильича» ұжымшары ұйымдастырылды. 1948 жылы 4 тамызда «Правда» колхозы, 1948 жылы 28 тамызда «Шверник» колхозы құрылды. 1950 жылы 16 тамызда жалпы жиналыстың шешімімен колхоздар бір ұжымға «Заветы Ильича» колхозына біріктірілді. 1965 жылы 20 қаңтарда «Правда» [[колхоз]]ы болып аталды. 1991-2000 жылдар аралығындағы ауылдың тарихы ерекше орын алады, өйткені осы кезеңде [[Молдова]]ның саяси, мәдени және экономикалық өмірінде үлкен өзгерістер болды. Қиындыққа қарамастан «Правда» колхозы жұмысын жалғастырды. Колхоздың негізгі саласы [[темекі]], [[жүзім]], [[астық]], [[мал шаруашылығы]] болды. 1990 жылдардың ортасында бизнес дами бастады.&lt;ref&gt;Все о Комратском районе https://raioncomrat.md/naselennyie-punktyi/selo-beshalma/&lt;/ref&gt;

== Инфрақұрылымы ==
Бешалма ауылының аумағында әлеуметтік нысандар: 
*2 мектепке дейінгі мекеме, 
*1 лицей, 
*мәдениет үйі, 
*тарихи-этнографиялық мұражай,&lt;ref&gt;ЭТНОГРАФИЧЕСКИЙ МУЗЕЙ, БЕШАЛМА https://discovergagauzia.md/ru/attractions/etnograficheskij-muzej-beshalma/&lt;/ref&gt; 
*2 кітапхана, 
*сауықтыру пункті орналасқан.

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}

[[Санат:Молдова елді мекендері]]</text>
      <sha1>pbit1z4v70he7dr88jvkd93b9p37v2v</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3053647</id>
      <parentid>3053646</parentid>
      <timestamp>2022-07-21T18:14:59Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Мағыпар</username>
        <id>100137</id>
      </contributor>
      <comment>/* Инфрақұрылымы */ дереккөз</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5821" xml:space="preserve">'''Бешалма''' ({{lang-gag|Beşalma}}) — [[Молдова]]дағы [[Ғағауызстан|Ғағауыз автономиялық аумақтық бірлігі]] құрамындағы ауыл.&lt;ref&gt;Значение слова бешалма https://xn--b1algemdcsb.xn--p1ai/wd/%D0%B1%D0%B5%D1%88%D0%B0%D0%BB%D0%BC%D0%B0&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Бешалма на карте Молдовы https://kg.maptons.com/3383450&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Карта города Бешалма с улицами и домами. Съемки со спутника https://map-time.com/city/84303&lt;/ref&gt;

== Сипаттама ==
Аудан орталығы Комраттан 28 км. қашықтықта, &lt;ref&gt;ТАЙНЫЕ КОДЫ БЕШАЛМЫ https://aif.md/tajnye-kody-beshalmy/&lt;/ref&gt; Молдованың астанасы [[Кишинев]]тан 121 км. қашықтықта орналасқан. Бешалма ауылы Ғағауыз АТУ Комрат ауданының құрамына кіреді. Аумақтың жалпы ауданы 60,7 шаршы км, бұл ауданның 7,1% құрайды.

Ауылда 87 шаруашылық субъектілері тіркелген, оның ішінде:
*17 ауылшаруашылық кәсіпорны, 
*4 өнеркәсіп және қайта өңдеу кәсіпорны, 
*1 диірмен, 
*2 май цехы, 
*1 шағын наубайхана, 
*24 сауда кәсіпорны, 
*1 көлік кәсіпорны, 
*11 азық-түлік дүкені, 
*1 жанармай құю бекеті.

Ауыл аумағында 5 [[артезиан құдығы]], 93 құдық орналасқан.&lt;ref name=&quot;Reference1&quot;&gt;Примария с. Бешалма  https://www.gagauzia.md/ru/administracziya-regiona/primarii/primariya-s.-beshalma.html&lt;/ref&gt;

== Халқы ==
2004 жылғы халық санағы бойынша ауылда 4441 адам тұрса, оның 50,53 пайызы ерлер, 49,47 пайызы әйелдер. Халықтың ұлттық құрамы: 
*96,67% - ғағауыздар, 
*0,99% - молдовандар, 
*0,83% - украиндар, 
*0,74% - орыстар, 
*0,56% - бұлғарлар, 
*0,11% - сығандар, 
*0,09% - басқа ұлттар.&lt;ref&gt;Бешалма, Гагаузия, АТО https://moldovenii.md/ru/city/details/id/1652#%D0%9D%D0%B0%D1%81%D0%B5%D0%BB%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D0%B5&lt;/ref&gt;

== Тарихы ==
Бешалма ауылының негізі 1791 жылы қаланған. Аңыз бойынша, ауылдың алғашқы тұрғындары бес алма ағашын осы жерден кездестірген, сірә, бұрын осында өмір сүрген, ауылға «Бес алма ағашы» – Бешалма деген атау берген татарлардан қалған.

1810 жылы отаршылар ауылда алғашқы [[шіркеу]] салды. Ол кішкентай болды, оған тек діни қызметкер мен шіркеу қызметкерлері кіре алды, діни қауымның мүшелері көшеде дұға етті. 1860 жылы ауыл тұрғындарының өтініші бойынша шіркеуге Георгий есімі берілді. Жаңа шіркеу 1880 жылы ашылды. Ол кезде Бешалма Бендері уезі, Комрат болысының құрамында болған.

1940 жылы [[Бессарабия]] [[Кеңес Одағы]]на қосылғаннан кейін ауылда ауылдық кеңес ашылды. Ол 1941 жылы [[Ұлы Отан соғысы]] басталғаннан кейін 1944 жылға дейін қызметін тоқтатты. 1944 жылы ауылда 5 мың адам тұрған. Ашаршылық 2800 адамды қамтыды.

1948 жылы 4 сәуірде «Заветы Ильича» ұжымшары ұйымдастырылды. 1948 жылы 4 тамызда «Правда» колхозы, 1948 жылы 28 тамызда «Шверник» колхозы құрылды. 1950 жылы 16 тамызда жалпы жиналыстың шешімімен колхоздар бір ұжымға «Заветы Ильича» колхозына біріктірілді. 1965 жылы 20 қаңтарда «Правда» [[колхоз]]ы болып аталды. 1991-2000 жылдар аралығындағы ауылдың тарихы ерекше орын алады, өйткені осы кезеңде [[Молдова]]ның саяси, мәдени және экономикалық өмірінде үлкен өзгерістер болды. Қиындыққа қарамастан «Правда» колхозы жұмысын жалғастырды. Колхоздың негізгі саласы [[темекі]], [[жүзім]], [[астық]], [[мал шаруашылығы]] болды. 1990 жылдардың ортасында бизнес дами бастады.&lt;ref&gt;Все о Комратском районе https://raioncomrat.md/naselennyie-punktyi/selo-beshalma/&lt;/ref&gt;

== Инфрақұрылымы ==
Бешалма ауылының аумағында әлеуметтік нысандар: 
*2 мектепке дейінгі мекеме, 
*1 лицей, 
*мәдениет үйі, 
*тарихи-этнографиялық мұражай,&lt;ref&gt;ЭТНОГРАФИЧЕСКИЙ МУЗЕЙ, БЕШАЛМА https://discovergagauzia.md/ru/attractions/etnograficheskij-muzej-beshalma/&lt;/ref&gt; 
*2 кітапхана, 
*сауықтыру пункті орналасқан.&lt;ref name=&quot;Reference1&quot;/&gt;

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}

[[Санат:Молдова елді мекендері]]</text>
      <sha1>kbbvsy55x79fun8pumedi7s3hazt221</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3053648</id>
      <parentid>3053647</parentid>
      <timestamp>2022-07-21T18:17:39Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Мағыпар</username>
        <id>100137</id>
      </contributor>
      <comment>/* Инфрақұрылымы */ дереккөз</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="6079" xml:space="preserve">'''Бешалма''' ({{lang-gag|Beşalma}}) — [[Молдова]]дағы [[Ғағауызстан|Ғағауыз автономиялық аумақтық бірлігі]] құрамындағы ауыл.&lt;ref&gt;Значение слова бешалма https://xn--b1algemdcsb.xn--p1ai/wd/%D0%B1%D0%B5%D1%88%D0%B0%D0%BB%D0%BC%D0%B0&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Бешалма на карте Молдовы https://kg.maptons.com/3383450&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Карта города Бешалма с улицами и домами. Съемки со спутника https://map-time.com/city/84303&lt;/ref&gt;

== Сипаттама ==
Аудан орталығы Комраттан 28 км. қашықтықта, &lt;ref&gt;ТАЙНЫЕ КОДЫ БЕШАЛМЫ https://aif.md/tajnye-kody-beshalmy/&lt;/ref&gt; Молдованың астанасы [[Кишинев]]тан 121 км. қашықтықта орналасқан. Бешалма ауылы Ғағауыз АТУ Комрат ауданының құрамына кіреді. Аумақтың жалпы ауданы 60,7 шаршы км, бұл ауданның 7,1% құрайды.

Ауылда 87 шаруашылық субъектілері тіркелген, оның ішінде:
*17 ауылшаруашылық кәсіпорны, 
*4 өнеркәсіп және қайта өңдеу кәсіпорны, 
*1 диірмен, 
*2 май цехы, 
*1 шағын наубайхана, 
*24 сауда кәсіпорны, 
*1 көлік кәсіпорны, 
*11 азық-түлік дүкені, 
*1 жанармай құю бекеті.

Ауыл аумағында 5 [[артезиан құдығы]], 93 құдық орналасқан.&lt;ref name=&quot;Reference1&quot;&gt;Примария с. Бешалма  https://www.gagauzia.md/ru/administracziya-regiona/primarii/primariya-s.-beshalma.html&lt;/ref&gt;

== Халқы ==
2004 жылғы халық санағы бойынша ауылда 4441 адам тұрса, оның 50,53 пайызы ерлер, 49,47 пайызы әйелдер. Халықтың ұлттық құрамы: 
*96,67% - ғағауыздар, 
*0,99% - молдовандар, 
*0,83% - украиндар, 
*0,74% - орыстар, 
*0,56% - бұлғарлар, 
*0,11% - сығандар, 
*0,09% - басқа ұлттар.&lt;ref&gt;Бешалма, Гагаузия, АТО https://moldovenii.md/ru/city/details/id/1652#%D0%9D%D0%B0%D1%81%D0%B5%D0%BB%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D0%B5&lt;/ref&gt;

== Тарихы ==
Бешалма ауылының негізі 1791 жылы қаланған. Аңыз бойынша, ауылдың алғашқы тұрғындары бес алма ағашын осы жерден кездестірген, сірә, бұрын осында өмір сүрген, ауылға «Бес алма ағашы» – Бешалма деген атау берген татарлардан қалған.

1810 жылы отаршылар ауылда алғашқы [[шіркеу]] салды. Ол кішкентай болды, оған тек діни қызметкер мен шіркеу қызметкерлері кіре алды, діни қауымның мүшелері көшеде дұға етті. 1860 жылы ауыл тұрғындарының өтініші бойынша шіркеуге Георгий есімі берілді. Жаңа шіркеу 1880 жылы ашылды. Ол кезде Бешалма Бендері уезі, Комрат болысының құрамында болған.

1940 жылы [[Бессарабия]] [[Кеңес Одағы]]на қосылғаннан кейін ауылда ауылдық кеңес ашылды. Ол 1941 жылы [[Ұлы Отан соғысы]] басталғаннан кейін 1944 жылға дейін қызметін тоқтатты. 1944 жылы ауылда 5 мың адам тұрған. Ашаршылық 2800 адамды қамтыды.

1948 жылы 4 сәуірде «Заветы Ильича» ұжымшары ұйымдастырылды. 1948 жылы 4 тамызда «Правда» колхозы, 1948 жылы 28 тамызда «Шверник» колхозы құрылды. 1950 жылы 16 тамызда жалпы жиналыстың шешімімен колхоздар бір ұжымға «Заветы Ильича» колхозына біріктірілді. 1965 жылы 20 қаңтарда «Правда» [[колхоз]]ы болып аталды. 1991-2000 жылдар аралығындағы ауылдың тарихы ерекше орын алады, өйткені осы кезеңде [[Молдова]]ның саяси, мәдени және экономикалық өмірінде үлкен өзгерістер болды. Қиындыққа қарамастан «Правда» колхозы жұмысын жалғастырды. Колхоздың негізгі саласы [[темекі]], [[жүзім]], [[астық]], [[мал шаруашылығы]] болды. 1990 жылдардың ортасында бизнес дами бастады.&lt;ref&gt;Все о Комратском районе https://raioncomrat.md/naselennyie-punktyi/selo-beshalma/&lt;/ref&gt;

== Инфрақұрылымы ==
Бешалма ауылының аумағында әлеуметтік нысандар: 
*2 мектепке дейінгі мекеме, 
*1 лицей, 
*мәдениет үйі, 
*тарихи-этнографиялық мұражай,&lt;ref&gt;ЭТНОГРАФИЧЕСКИЙ МУЗЕЙ, БЕШАЛМА https://discovergagauzia.md/ru/attractions/etnograficheskij-muzej-beshalma/&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Что показывают туристу в Гагаузии: «Черную метку» главного собора в Комрате, турши, лошадей и самобытное подворье https://www.kp.md/daily/26988/4049212/&lt;/ref&gt; 
*2 кітапхана, 
*сауықтыру пункті орналасқан.&lt;ref name=&quot;Reference1&quot;/&gt;

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}

[[Санат:Молдова елді мекендері]]</text>
      <sha1>0v8v1bsit7kqftgvay1hfcfo5wcbjzw</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3053651</id>
      <parentid>3053648</parentid>
      <timestamp>2022-07-21T18:30:21Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Мағыпар</username>
        <id>100137</id>
      </contributor>
      <comment>/* Инфрақұрылымы */ дереккөз</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="6233" xml:space="preserve">'''Бешалма''' ({{lang-gag|Beşalma}}) — [[Молдова]]дағы [[Ғағауызстан|Ғағауыз автономиялық аумақтық бірлігі]] құрамындағы ауыл.&lt;ref&gt;Значение слова бешалма https://xn--b1algemdcsb.xn--p1ai/wd/%D0%B1%D0%B5%D1%88%D0%B0%D0%BB%D0%BC%D0%B0&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Бешалма на карте Молдовы https://kg.maptons.com/3383450&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Карта города Бешалма с улицами и домами. Съемки со спутника https://map-time.com/city/84303&lt;/ref&gt;

== Сипаттама ==
Аудан орталығы Комраттан 28 км. қашықтықта, &lt;ref&gt;ТАЙНЫЕ КОДЫ БЕШАЛМЫ https://aif.md/tajnye-kody-beshalmy/&lt;/ref&gt; Молдованың астанасы [[Кишинев]]тан 121 км. қашықтықта орналасқан. Бешалма ауылы Ғағауыз АТУ Комрат ауданының құрамына кіреді. Аумақтың жалпы ауданы 60,7 шаршы км, бұл ауданның 7,1% құрайды.

Ауылда 87 шаруашылық субъектілері тіркелген, оның ішінде:
*17 ауылшаруашылық кәсіпорны, 
*4 өнеркәсіп және қайта өңдеу кәсіпорны, 
*1 диірмен, 
*2 май цехы, 
*1 шағын наубайхана, 
*24 сауда кәсіпорны, 
*1 көлік кәсіпорны, 
*11 азық-түлік дүкені, 
*1 жанармай құю бекеті.

Ауыл аумағында 5 [[артезиан құдығы]], 93 құдық орналасқан.&lt;ref name=&quot;Reference1&quot;&gt;Примария с. Бешалма  https://www.gagauzia.md/ru/administracziya-regiona/primarii/primariya-s.-beshalma.html&lt;/ref&gt;

== Халқы ==
2004 жылғы халық санағы бойынша ауылда 4441 адам тұрса, оның 50,53 пайызы ерлер, 49,47 пайызы әйелдер. Халықтың ұлттық құрамы: 
*96,67% - ғағауыздар, 
*0,99% - молдовандар, 
*0,83% - украиндар, 
*0,74% - орыстар, 
*0,56% - бұлғарлар, 
*0,11% - сығандар, 
*0,09% - басқа ұлттар.&lt;ref&gt;Бешалма, Гагаузия, АТО https://moldovenii.md/ru/city/details/id/1652#%D0%9D%D0%B0%D1%81%D0%B5%D0%BB%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D0%B5&lt;/ref&gt;

== Тарихы ==
Бешалма ауылының негізі 1791 жылы қаланған. Аңыз бойынша, ауылдың алғашқы тұрғындары бес алма ағашын осы жерден кездестірген, сірә, бұрын осында өмір сүрген, ауылға «Бес алма ағашы» – Бешалма деген атау берген татарлардан қалған.

1810 жылы отаршылар ауылда алғашқы [[шіркеу]] салды. Ол кішкентай болды, оған тек діни қызметкер мен шіркеу қызметкерлері кіре алды, діни қауымның мүшелері көшеде дұға етті. 1860 жылы ауыл тұрғындарының өтініші бойынша шіркеуге Георгий есімі берілді. Жаңа шіркеу 1880 жылы ашылды. Ол кезде Бешалма Бендері уезі, Комрат болысының құрамында болған.

1940 жылы [[Бессарабия]] [[Кеңес Одағы]]на қосылғаннан кейін ауылда ауылдық кеңес ашылды. Ол 1941 жылы [[Ұлы Отан соғысы]] басталғаннан кейін 1944 жылға дейін қызметін тоқтатты. 1944 жылы ауылда 5 мың адам тұрған. Ашаршылық 2800 адамды қамтыды.

1948 жылы 4 сәуірде «Заветы Ильича» ұжымшары ұйымдастырылды. 1948 жылы 4 тамызда «Правда» колхозы, 1948 жылы 28 тамызда «Шверник» колхозы құрылды. 1950 жылы 16 тамызда жалпы жиналыстың шешімімен колхоздар бір ұжымға «Заветы Ильича» колхозына біріктірілді. 1965 жылы 20 қаңтарда «Правда» [[колхоз]]ы болып аталды. 1991-2000 жылдар аралығындағы ауылдың тарихы ерекше орын алады, өйткені осы кезеңде [[Молдова]]ның саяси, мәдени және экономикалық өмірінде үлкен өзгерістер болды. Қиындыққа қарамастан «Правда» колхозы жұмысын жалғастырды. Колхоздың негізгі саласы [[темекі]], [[жүзім]], [[астық]], [[мал шаруашылығы]] болды. 1990 жылдардың ортасында бизнес дами бастады.&lt;ref&gt;Все о Комратском районе https://raioncomrat.md/naselennyie-punktyi/selo-beshalma/&lt;/ref&gt;

== Инфрақұрылымы ==
Бешалма ауылының аумағында әлеуметтік нысандар: 
*2 мектепке дейінгі мекеме, 
*1 лицей,&lt;ref&gt;Теоретический лицей им. М. Кёся с. Бешалма https://guogagauzii.md/teoreticheskij-litsej-im-m-kjosya-s-beshalma&lt;/ref&gt; 
*мәдениет үйі, 
*тарихи-этнографиялық мұражай,&lt;ref&gt;ЭТНОГРАФИЧЕСКИЙ МУЗЕЙ, БЕШАЛМА https://discovergagauzia.md/ru/attractions/etnograficheskij-muzej-beshalma/&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Что показывают туристу в Гагаузии: «Черную метку» главного собора в Комрате, турши, лошадей и самобытное подворье https://www.kp.md/daily/26988/4049212/&lt;/ref&gt; 
*2 кітапхана, 
*сауықтыру пункті орналасқан.&lt;ref name=&quot;Reference1&quot;/&gt;

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}

[[Санат:Молдова елді мекендері]]</text>
      <sha1>9bmi5e8hze4boo3sznvgd9d9i9q6unf</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3053652</id>
      <parentid>3053651</parentid>
      <timestamp>2022-07-21T18:49:57Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Мағыпар</username>
        <id>100137</id>
      </contributor>
      <comment>үлгі</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="8988" xml:space="preserve">{{Елді мекен
 |статусы                 = 
 |қазақша атауы           = Бешалма
 |шынайы атауы            = {{lang-gag|Beşalma}}
 |сурет                   = 
 |сурет атауы             = 
 |жағдайы                 = 
 |ел                      = Молдова
 |елтаңба                 = 
 |ту                      = 
 |елтаңба сипаттамасы     = 
 |ту сипаттамасы          = 
 |елтаңба ені             = 
 |ту ені                  = 
  |lat_dir = |lat_deg = |lat_min = |lat_sec = 
  |lon_dir = |lon_deg = |lon_min = |lon_sec = 
  |CoordAddon             = 
  |CoordScale             = 
 |аймақ түрі              = 
 |аймағы                  = Ғағауызстан
 |кестедегі аймақ         = 
 |аудан түрі              = 
 |ауданы                  = 
 |кестедегі аудан         = Комрат
 |қауым округі түрі       = 
 |қауым округі            = 
 |кестедегі қауым округі  =  
 |қауым түрі              = 
 |қауым                   = 
 |кестедегі қауым         = 
 |ішкі бөлінісі           = коммуна
 |басшының түрi           = 
 |басшысы                 = 
 |құрылған уақыты         = 1791
 |алғашқы дерек           = 
 |бұрынғы атаулары        = 
 |статус алуы             = 
 |жер аумағы              = 60,7
 |биiктiктiң түрi         = 
 |орталығының биiктігі    = 
 |климаты                 = 
 |ресми тілі              = 
  |тұрғыны                = 4441
  |санақ жылы             = 2004
  |тығыздығы              = 
  |шоғырлануы             = 
  |ұлттық құрамы          = 96,67% - [[ғағауыздар]], 0,99% - [[молдовандар]], 0,83% - [[украиндар]], 0,74% - [[орыстар]], 0,56% - [[бұлғарлар]], 0,11% - [[сығандар]], 0,09% - басқа ұлттар.
  |конфессионалдық құрамы = 
  |этнохороним            = 
 |уақыт белдеуі           = 
 |DST                     = 
 |телефон коды            = +373 298 -----
 |пошта индексі           = MD-3811
 |пошта индекстері        = 
 |автомобиль коды         = GE -- ---
 |идентификатор түрі      = 
 |сандық идентификаторы   = 
 |ортаққордағы санаты     = Села в Гагаузии
 |сайты                   = 
 |сайт тілі               = 
}}
'''Бешалма''' ({{lang-gag|Beşalma}}) — [[Молдова]]дағы [[Ғағауызстан|Ғағауыз автономиялық аумақтық бірлігі]] құрамындағы ауыл.&lt;ref&gt;Значение слова бешалма https://xn--b1algemdcsb.xn--p1ai/wd/%D0%B1%D0%B5%D1%88%D0%B0%D0%BB%D0%BC%D0%B0&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Бешалма на карте Молдовы https://kg.maptons.com/3383450&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Карта города Бешалма с улицами и домами. Съемки со спутника https://map-time.com/city/84303&lt;/ref&gt;

== Сипаттама ==
Аудан орталығы Комраттан 28 км. қашықтықта, &lt;ref&gt;ТАЙНЫЕ КОДЫ БЕШАЛМЫ https://aif.md/tajnye-kody-beshalmy/&lt;/ref&gt; Молдованың астанасы [[Кишинев]]тан 121 км. қашықтықта орналасқан. Бешалма ауылы Ғағауыз АТУ Комрат ауданының құрамына кіреді. Аумақтың жалпы ауданы 60,7 шаршы км, бұл ауданның 7,1% құрайды.

Ауылда 87 шаруашылық субъектілері тіркелген, оның ішінде:
*17 ауылшаруашылық кәсіпорны, 
*4 өнеркәсіп және қайта өңдеу кәсіпорны, 
*1 диірмен, 
*2 май цехы, 
*1 шағын наубайхана, 
*24 сауда кәсіпорны, 
*1 көлік кәсіпорны, 
*11 азық-түлік дүкені, 
*1 жанармай құю бекеті.

Ауыл аумағында 5 [[артезиан құдығы]], 93 құдық орналасқан.&lt;ref name=&quot;Reference1&quot;&gt;Примария с. Бешалма  https://www.gagauzia.md/ru/administracziya-regiona/primarii/primariya-s.-beshalma.html&lt;/ref&gt;

== Халқы ==
2004 жылғы халық санағы бойынша ауылда 4441 адам тұрса, оның 50,53 пайызы ерлер, 49,47 пайызы әйелдер. Халықтың ұлттық құрамы: 
*96,67% - ғағауыздар, 
*0,99% - молдовандар, 
*0,83% - украиндар, 
*0,74% - орыстар, 
*0,56% - бұлғарлар, 
*0,11% - сығандар, 
*0,09% - басқа ұлттар.&lt;ref&gt;Бешалма, Гагаузия, АТО https://moldovenii.md/ru/city/details/id/1652#%D0%9D%D0%B0%D1%81%D0%B5%D0%BB%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D0%B5&lt;/ref&gt;

== Тарихы ==
Бешалма ауылының негізі 1791 жылы қаланған. Аңыз бойынша, ауылдың алғашқы тұрғындары бес алма ағашын осы жерден кездестірген, сірә, бұрын осында өмір сүрген, ауылға «Бес алма ағашы» – Бешалма деген атау берген татарлардан қалған.

1810 жылы отаршылар ауылда алғашқы [[шіркеу]] салды. Ол кішкентай болды, оған тек діни қызметкер мен шіркеу қызметкерлері кіре алды, діни қауымның мүшелері көшеде дұға етті. 1860 жылы ауыл тұрғындарының өтініші бойынша шіркеуге Георгий есімі берілді. Жаңа шіркеу 1880 жылы ашылды. Ол кезде Бешалма Бендері уезі, Комрат болысының құрамында болған.

1940 жылы [[Бессарабия]] [[Кеңес Одағы]]на қосылғаннан кейін ауылда ауылдық кеңес ашылды. Ол 1941 жылы [[Ұлы Отан соғысы]] басталғаннан кейін 1944 жылға дейін қызметін тоқтатты. 1944 жылы ауылда 5 мың адам тұрған. Ашаршылық 2800 адамды қамтыды.

1948 жылы 4 сәуірде «Заветы Ильича» ұжымшары ұйымдастырылды. 1948 жылы 4 тамызда «Правда» колхозы, 1948 жылы 28 тамызда «Шверник» колхозы құрылды. 1950 жылы 16 тамызда жалпы жиналыстың шешімімен колхоздар бір ұжымға «Заветы Ильича» колхозына біріктірілді. 1965 жылы 20 қаңтарда «Правда» [[колхоз]]ы болып аталды. 1991-2000 жылдар аралығындағы ауылдың тарихы ерекше орын алады, өйткені осы кезеңде [[Молдова]]ның саяси, мәдени және экономикалық өмірінде үлкен өзгерістер болды. Қиындыққа қарамастан «Правда» колхозы жұмысын жалғастырды. Колхоздың негізгі саласы [[темекі]], [[жүзім]], [[астық]], [[мал шаруашылығы]] болды. 1990 жылдардың ортасында бизнес дами бастады.&lt;ref&gt;Все о Комратском районе https://raioncomrat.md/naselennyie-punktyi/selo-beshalma/&lt;/ref&gt;

== Инфрақұрылымы ==
Бешалма ауылының аумағында әлеуметтік нысандар: 
*2 мектепке дейінгі мекеме, 
*1 лицей,&lt;ref&gt;Теоретический лицей им. М. Кёся с. Бешалма https://guogagauzii.md/teoreticheskij-litsej-im-m-kjosya-s-beshalma&lt;/ref&gt; 
*мәдениет үйі, 
*тарихи-этнографиялық мұражай,&lt;ref&gt;ЭТНОГРАФИЧЕСКИЙ МУЗЕЙ, БЕШАЛМА https://discovergagauzia.md/ru/attractions/etnograficheskij-muzej-beshalma/&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Что показывают туристу в Гагаузии: «Черную метку» главного собора в Комрате, турши, лошадей и самобытное подворье https://www.kp.md/daily/26988/4049212/&lt;/ref&gt; 
*2 кітапхана, 
*сауықтыру пункті орналасқан.&lt;ref name=&quot;Reference1&quot;/&gt;

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}

[[Санат:Молдова елді мекендері]]</text>
      <sha1>tf0ta9kjlzw6o6qdlo2g00i29vfjhs1</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3053654</id>
      <parentid>3053652</parentid>
      <timestamp>2022-07-21T18:53:28Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Мағыпар</username>
        <id>100137</id>
      </contributor>
      <comment>үлгі</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="9005" xml:space="preserve">{{Елді мекен
 |статусы                 = 
 |қазақша атауы           = Бешалма
 |шынайы атауы            = {{lang-gag|Beşalma}}
 |сурет                   = 
 |сурет атауы             = 
 |жағдайы                 = 
 |ел                      = Молдова
 |елтаңба                 = 
 |ту                      = 
 |елтаңба сипаттамасы     = 
 |ту сипаттамасы          = 
 |елтаңба ені             = 
 |ту ені                  = 
  |lat_dir =N |lat_deg =46 |lat_min =09 |lat_sec =56    
  |lon_dir =E |lon_deg =28 |lon_min =38 |lon_sec = 55
  |CoordAddon             = 
  |CoordScale             = 
 |аймақ түрі              = 
 |аймағы                  = Ғағауызстан
 |кестедегі аймақ         = 
 |аудан түрі              = 
 |ауданы                  = 
 |кестедегі аудан         = Комрат
 |қауым округі түрі       = 
 |қауым округі            = 
 |кестедегі қауым округі  =  
 |қауым түрі              = 
 |қауым                   = 
 |кестедегі қауым         = 
 |ішкі бөлінісі           = коммуна
 |басшының түрi           = 
 |басшысы                 = 
 |құрылған уақыты         = 1791
 |алғашқы дерек           = 
 |бұрынғы атаулары        = 
 |статус алуы             = 
 |жер аумағы              = 60,7
 |биiктiктiң түрi         = 
 |орталығының биiктігі    = 
 |климаты                 = 
 |ресми тілі              = 
  |тұрғыны                = 4441
  |санақ жылы             = 2004
  |тығыздығы              = 
  |шоғырлануы             = 
  |ұлттық құрамы          = 96,67% - [[ғағауыздар]], 0,99% - [[молдовандар]], 0,83% - [[украиндар]], 0,74% - [[орыстар]], 0,56% - [[бұлғарлар]], 0,11% - [[сығандар]], 0,09% - басқа ұлттар.
  |конфессионалдық құрамы = 
  |этнохороним            = 
 |уақыт белдеуі           = 
 |DST                     = 
 |телефон коды            = +373 298 -----
 |пошта индексі           = MD-3811
 |пошта индекстері        = 
 |автомобиль коды         = GE -- ---
 |идентификатор түрі      = 
 |сандық идентификаторы   = 
 |ортаққордағы санаты     = Села в Гагаузии
 |сайты                   = 
 |сайт тілі               = 
}}
'''Бешалма''' ({{lang-gag|Beşalma}}) — [[Молдова]]дағы [[Ғағауызстан|Ғағауыз автономиялық аумақтық бірлігі]] құрамындағы ауыл.&lt;ref&gt;Значение слова бешалма https://xn--b1algemdcsb.xn--p1ai/wd/%D0%B1%D0%B5%D1%88%D0%B0%D0%BB%D0%BC%D0%B0&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Бешалма на карте Молдовы https://kg.maptons.com/3383450&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Карта города Бешалма с улицами и домами. Съемки со спутника https://map-time.com/city/84303&lt;/ref&gt;

== Сипаттама ==
Аудан орталығы Комраттан 28 км. қашықтықта, &lt;ref&gt;ТАЙНЫЕ КОДЫ БЕШАЛМЫ https://aif.md/tajnye-kody-beshalmy/&lt;/ref&gt; Молдованың астанасы [[Кишинев]]тан 121 км. қашықтықта орналасқан. Бешалма ауылы Ғағауыз АТУ Комрат ауданының құрамына кіреді. Аумақтың жалпы ауданы 60,7 шаршы км, бұл ауданның 7,1% құрайды.

Ауылда 87 шаруашылық субъектілері тіркелген, оның ішінде:
*17 ауылшаруашылық кәсіпорны, 
*4 өнеркәсіп және қайта өңдеу кәсіпорны, 
*1 диірмен, 
*2 май цехы, 
*1 шағын наубайхана, 
*24 сауда кәсіпорны, 
*1 көлік кәсіпорны, 
*11 азық-түлік дүкені, 
*1 жанармай құю бекеті.

Ауыл аумағында 5 [[артезиан құдығы]], 93 құдық орналасқан.&lt;ref name=&quot;Reference1&quot;&gt;Примария с. Бешалма  https://www.gagauzia.md/ru/administracziya-regiona/primarii/primariya-s.-beshalma.html&lt;/ref&gt;

== Халқы ==
2004 жылғы халық санағы бойынша ауылда 4441 адам тұрса, оның 50,53 пайызы ерлер, 49,47 пайызы әйелдер. Халықтың ұлттық құрамы: 
*96,67% - ғағауыздар, 
*0,99% - молдовандар, 
*0,83% - украиндар, 
*0,74% - орыстар, 
*0,56% - бұлғарлар, 
*0,11% - сығандар, 
*0,09% - басқа ұлттар.&lt;ref&gt;Бешалма, Гагаузия, АТО https://moldovenii.md/ru/city/details/id/1652#%D0%9D%D0%B0%D1%81%D0%B5%D0%BB%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D0%B5&lt;/ref&gt;

== Тарихы ==
Бешалма ауылының негізі 1791 жылы қаланған. Аңыз бойынша, ауылдың алғашқы тұрғындары бес алма ағашын осы жерден кездестірген, сірә, бұрын осында өмір сүрген, ауылға «Бес алма ағашы» – Бешалма деген атау берген татарлардан қалған.

1810 жылы отаршылар ауылда алғашқы [[шіркеу]] салды. Ол кішкентай болды, оған тек діни қызметкер мен шіркеу қызметкерлері кіре алды, діни қауымның мүшелері көшеде дұға етті. 1860 жылы ауыл тұрғындарының өтініші бойынша шіркеуге Георгий есімі берілді. Жаңа шіркеу 1880 жылы ашылды. Ол кезде Бешалма Бендері уезі, Комрат болысының құрамында болған.

1940 жылы [[Бессарабия]] [[Кеңес Одағы]]на қосылғаннан кейін ауылда ауылдық кеңес ашылды. Ол 1941 жылы [[Ұлы Отан соғысы]] басталғаннан кейін 1944 жылға дейін қызметін тоқтатты. 1944 жылы ауылда 5 мың адам тұрған. Ашаршылық 2800 адамды қамтыды.

1948 жылы 4 сәуірде «Заветы Ильича» ұжымшары ұйымдастырылды. 1948 жылы 4 тамызда «Правда» колхозы, 1948 жылы 28 тамызда «Шверник» колхозы құрылды. 1950 жылы 16 тамызда жалпы жиналыстың шешімімен колхоздар бір ұжымға «Заветы Ильича» колхозына біріктірілді. 1965 жылы 20 қаңтарда «Правда» [[колхоз]]ы болып аталды. 1991-2000 жылдар аралығындағы ауылдың тарихы ерекше орын алады, өйткені осы кезеңде [[Молдова]]ның саяси, мәдени және экономикалық өмірінде үлкен өзгерістер болды. Қиындыққа қарамастан «Правда» колхозы жұмысын жалғастырды. Колхоздың негізгі саласы [[темекі]], [[жүзім]], [[астық]], [[мал шаруашылығы]] болды. 1990 жылдардың ортасында бизнес дами бастады.&lt;ref&gt;Все о Комратском районе https://raioncomrat.md/naselennyie-punktyi/selo-beshalma/&lt;/ref&gt;

== Инфрақұрылымы ==
Бешалма ауылының аумағында әлеуметтік нысандар: 
*2 мектепке дейінгі мекеме, 
*1 лицей,&lt;ref&gt;Теоретический лицей им. М. Кёся с. Бешалма https://guogagauzii.md/teoreticheskij-litsej-im-m-kjosya-s-beshalma&lt;/ref&gt; 
*мәдениет үйі, 
*тарихи-этнографиялық мұражай,&lt;ref&gt;ЭТНОГРАФИЧЕСКИЙ МУЗЕЙ, БЕШАЛМА https://discovergagauzia.md/ru/attractions/etnograficheskij-muzej-beshalma/&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Что показывают туристу в Гагаузии: «Черную метку» главного собора в Комрате, турши, лошадей и самобытное подворье https://www.kp.md/daily/26988/4049212/&lt;/ref&gt; 
*2 кітапхана, 
*сауықтыру пункті орналасқан.&lt;ref name=&quot;Reference1&quot;/&gt;

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}

[[Санат:Молдова елді мекендері]]</text>
      <sha1>gd6yzm55bsmlwejaw78gfkxyvvqv1dp</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3053655</id>
      <parentid>3053654</parentid>
      <timestamp>2022-07-21T18:57:46Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Мағыпар</username>
        <id>100137</id>
      </contributor>
      <comment>сурет қою</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="9144" xml:space="preserve">{{Елді мекен
 |статусы                 = 
 |қазақша атауы           = Бешалма
 |шынайы атауы            = {{lang-gag|Beşalma}}
 |сурет                   = 
 |сурет атауы             = 
 |жағдайы                 = 
 |ел                      = Молдова
 |елтаңба                 = 
 |ту                      = 
 |елтаңба сипаттамасы     = 
 |ту сипаттамасы          = 
 |елтаңба ені             = 
 |ту ені                  = 
  |lat_dir =N |lat_deg =46 |lat_min =09 |lat_sec =56    
  |lon_dir =E |lon_deg =28 |lon_min =38 |lon_sec = 55
  |CoordAddon             = 
  |CoordScale             = 
 |аймақ түрі              = 
 |аймағы                  = Ғағауызстан
 |кестедегі аймақ         = 
 |аудан түрі              = 
 |ауданы                  = 
 |кестедегі аудан         = Комрат
 |қауым округі түрі       = 
 |қауым округі            = 
 |кестедегі қауым округі  =  
 |қауым түрі              = 
 |қауым                   = 
 |кестедегі қауым         = 
 |ішкі бөлінісі           = коммуна
 |басшының түрi           = 
 |басшысы                 = 
 |құрылған уақыты         = 1791
 |алғашқы дерек           = 
 |бұрынғы атаулары        = 
 |статус алуы             = 
 |жер аумағы              = 60,7
 |биiктiктiң түрi         = 
 |орталығының биiктігі    = 
 |климаты                 = 
 |ресми тілі              = 
  |тұрғыны                = 4441
  |санақ жылы             = 2004
  |тығыздығы              = 
  |шоғырлануы             = 
  |ұлттық құрамы          = 96,67% - [[ғағауыздар]], 0,99% - [[молдовандар]], 0,83% - [[украиндар]], 0,74% - [[орыстар]], 0,56% - [[бұлғарлар]], 0,11% - [[сығандар]], 0,09% - басқа ұлттар.
  |конфессионалдық құрамы = 
  |этнохороним            = 
 |уақыт белдеуі           = 
 |DST                     = 
 |телефон коды            = +373 298 -----
 |пошта индексі           = MD-3811
 |пошта индекстері        = 
 |автомобиль коды         = GE -- ---
 |идентификатор түрі      = 
 |сандық идентификаторы   = 
 |ортаққордағы санаты     = Ветряная мельница в Бешалме
 |сайты                   = 
 |сайт тілі               = 
}}
'''Бешалма''' ({{lang-gag|Beşalma}}) — [[Молдова]]дағы [[Ғағауызстан|Ғағауыз автономиялық аумақтық бірлігі]] құрамындағы ауыл.&lt;ref&gt;Значение слова бешалма https://xn--b1algemdcsb.xn--p1ai/wd/%D0%B1%D0%B5%D1%88%D0%B0%D0%BB%D0%BC%D0%B0&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Бешалма на карте Молдовы https://kg.maptons.com/3383450&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Карта города Бешалма с улицами и домами. Съемки со спутника https://map-time.com/city/84303&lt;/ref&gt;

== Сипаттама ==
Аудан орталығы Комраттан 28 км. қашықтықта, &lt;ref&gt;ТАЙНЫЕ КОДЫ БЕШАЛМЫ https://aif.md/tajnye-kody-beshalmy/&lt;/ref&gt; Молдованың астанасы [[Кишинев]]тан 121 км. қашықтықта орналасқан. Бешалма ауылы Ғағауыз АТУ Комрат ауданының құрамына кіреді. Аумақтың жалпы ауданы 60,7 шаршы км, бұл ауданның 7,1% құрайды.
[[Сурет:Moară de vînt Beșalma.jpg|нобай|оңға|200px|Бешалмадағы жел диірмені]]
Ауылда 87 шаруашылық субъектілері тіркелген, оның ішінде:
*17 ауылшаруашылық кәсіпорны, 
*4 өнеркәсіп және қайта өңдеу кәсіпорны, 
*1 диірмен, 
*2 май цехы, 
*1 шағын наубайхана, 
*24 сауда кәсіпорны, 
*1 көлік кәсіпорны, 
*11 азық-түлік дүкені, 
*1 жанармай құю бекеті.

Ауыл аумағында 5 [[артезиан құдығы]], 93 құдық орналасқан.&lt;ref name=&quot;Reference1&quot;&gt;Примария с. Бешалма  https://www.gagauzia.md/ru/administracziya-regiona/primarii/primariya-s.-beshalma.html&lt;/ref&gt;

== Халқы ==
2004 жылғы халық санағы бойынша ауылда 4441 адам тұрса, оның 50,53 пайызы ерлер, 49,47 пайызы әйелдер. Халықтың ұлттық құрамы: 
*96,67% - ғағауыздар, 
*0,99% - молдовандар, 
*0,83% - украиндар, 
*0,74% - орыстар, 
*0,56% - бұлғарлар, 
*0,11% - сығандар, 
*0,09% - басқа ұлттар.&lt;ref&gt;Бешалма, Гагаузия, АТО https://moldovenii.md/ru/city/details/id/1652#%D0%9D%D0%B0%D1%81%D0%B5%D0%BB%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D0%B5&lt;/ref&gt;

== Тарихы ==
Бешалма ауылының негізі 1791 жылы қаланған. Аңыз бойынша, ауылдың алғашқы тұрғындары бес алма ағашын осы жерден кездестірген, сірә, бұрын осында өмір сүрген, ауылға «Бес алма ағашы» – Бешалма деген атау берген татарлардан қалған.

1810 жылы отаршылар ауылда алғашқы [[шіркеу]] салды. Ол кішкентай болды, оған тек діни қызметкер мен шіркеу қызметкерлері кіре алды, діни қауымның мүшелері көшеде дұға етті. 1860 жылы ауыл тұрғындарының өтініші бойынша шіркеуге Георгий есімі берілді. Жаңа шіркеу 1880 жылы ашылды. Ол кезде Бешалма Бендері уезі, Комрат болысының құрамында болған.

1940 жылы [[Бессарабия]] [[Кеңес Одағы]]на қосылғаннан кейін ауылда ауылдық кеңес ашылды. Ол 1941 жылы [[Ұлы Отан соғысы]] басталғаннан кейін 1944 жылға дейін қызметін тоқтатты. 1944 жылы ауылда 5 мың адам тұрған. Ашаршылық 2800 адамды қамтыды.

1948 жылы 4 сәуірде «Заветы Ильича» ұжымшары ұйымдастырылды. 1948 жылы 4 тамызда «Правда» колхозы, 1948 жылы 28 тамызда «Шверник» колхозы құрылды. 1950 жылы 16 тамызда жалпы жиналыстың шешімімен колхоздар бір ұжымға «Заветы Ильича» колхозына біріктірілді. 1965 жылы 20 қаңтарда «Правда» [[колхоз]]ы болып аталды. 1991-2000 жылдар аралығындағы ауылдың тарихы ерекше орын алады, өйткені осы кезеңде [[Молдова]]ның саяси, мәдени және экономикалық өмірінде үлкен өзгерістер болды. Қиындыққа қарамастан «Правда» колхозы жұмысын жалғастырды. Колхоздың негізгі саласы [[темекі]], [[жүзім]], [[астық]], [[мал шаруашылығы]] болды. 1990 жылдардың ортасында бизнес дами бастады.&lt;ref&gt;Все о Комратском районе https://raioncomrat.md/naselennyie-punktyi/selo-beshalma/&lt;/ref&gt;

== Инфрақұрылымы ==
Бешалма ауылының аумағында әлеуметтік нысандар: 
*2 мектепке дейінгі мекеме, 
*1 лицей,&lt;ref&gt;Теоретический лицей им. М. Кёся с. Бешалма https://guogagauzii.md/teoreticheskij-litsej-im-m-kjosya-s-beshalma&lt;/ref&gt; 
*мәдениет үйі, 
*тарихи-этнографиялық мұражай,&lt;ref&gt;ЭТНОГРАФИЧЕСКИЙ МУЗЕЙ, БЕШАЛМА https://discovergagauzia.md/ru/attractions/etnograficheskij-muzej-beshalma/&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Что показывают туристу в Гагаузии: «Черную метку» главного собора в Комрате, турши, лошадей и самобытное подворье https://www.kp.md/daily/26988/4049212/&lt;/ref&gt; 
*2 кітапхана, 
*сауықтыру пункті орналасқан.&lt;ref name=&quot;Reference1&quot;/&gt;

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}

[[Санат:Молдова елді мекендері]]</text>
      <sha1>lzhmelvx67muvoj43oat6ahq17utr4m</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3053656</id>
      <parentid>3053655</parentid>
      <timestamp>2022-07-21T19:02:01Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Мағыпар</username>
        <id>100137</id>
      </contributor>
      <comment>/* Инфрақұрылымы */ сурет қою</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="9231" xml:space="preserve">{{Елді мекен
 |статусы                 = 
 |қазақша атауы           = Бешалма
 |шынайы атауы            = {{lang-gag|Beşalma}}
 |сурет                   = 
 |сурет атауы             = 
 |жағдайы                 = 
 |ел                      = Молдова
 |елтаңба                 = 
 |ту                      = 
 |елтаңба сипаттамасы     = 
 |ту сипаттамасы          = 
 |елтаңба ені             = 
 |ту ені                  = 
  |lat_dir =N |lat_deg =46 |lat_min =09 |lat_sec =56    
  |lon_dir =E |lon_deg =28 |lon_min =38 |lon_sec = 55
  |CoordAddon             = 
  |CoordScale             = 
 |аймақ түрі              = 
 |аймағы                  = Ғағауызстан
 |кестедегі аймақ         = 
 |аудан түрі              = 
 |ауданы                  = 
 |кестедегі аудан         = Комрат
 |қауым округі түрі       = 
 |қауым округі            = 
 |кестедегі қауым округі  =  
 |қауым түрі              = 
 |қауым                   = 
 |кестедегі қауым         = 
 |ішкі бөлінісі           = коммуна
 |басшының түрi           = 
 |басшысы                 = 
 |құрылған уақыты         = 1791
 |алғашқы дерек           = 
 |бұрынғы атаулары        = 
 |статус алуы             = 
 |жер аумағы              = 60,7
 |биiктiктiң түрi         = 
 |орталығының биiктігі    = 
 |климаты                 = 
 |ресми тілі              = 
  |тұрғыны                = 4441
  |санақ жылы             = 2004
  |тығыздығы              = 
  |шоғырлануы             = 
  |ұлттық құрамы          = 96,67% - [[ғағауыздар]], 0,99% - [[молдовандар]], 0,83% - [[украиндар]], 0,74% - [[орыстар]], 0,56% - [[бұлғарлар]], 0,11% - [[сығандар]], 0,09% - басқа ұлттар.
  |конфессионалдық құрамы = 
  |этнохороним            = 
 |уақыт белдеуі           = 
 |DST                     = 
 |телефон коды            = +373 298 -----
 |пошта индексі           = MD-3811
 |пошта индекстері        = 
 |автомобиль коды         = GE -- ---
 |идентификатор түрі      = 
 |сандық идентификаторы   = 
 |ортаққордағы санаты     = Ветряная мельница в Бешалме
 |сайты                   = 
 |сайт тілі               = 
}}
'''Бешалма''' ({{lang-gag|Beşalma}}) — [[Молдова]]дағы [[Ғағауызстан|Ғағауыз автономиялық аумақтық бірлігі]] құрамындағы ауыл.&lt;ref&gt;Значение слова бешалма https://xn--b1algemdcsb.xn--p1ai/wd/%D0%B1%D0%B5%D1%88%D0%B0%D0%BB%D0%BC%D0%B0&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Бешалма на карте Молдовы https://kg.maptons.com/3383450&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Карта города Бешалма с улицами и домами. Съемки со спутника https://map-time.com/city/84303&lt;/ref&gt;

== Сипаттама ==
Аудан орталығы Комраттан 28 км. қашықтықта, &lt;ref&gt;ТАЙНЫЕ КОДЫ БЕШАЛМЫ https://aif.md/tajnye-kody-beshalmy/&lt;/ref&gt; Молдованың астанасы [[Кишинев]]тан 121 км. қашықтықта орналасқан. Бешалма ауылы Ғағауыз АТУ Комрат ауданының құрамына кіреді. Аумақтың жалпы ауданы 60,7 шаршы км, бұл ауданның 7,1% құрайды.
[[Сурет:Moară de vînt Beșalma.jpg|нобай|оңға|200px|Бешалмадағы жел диірмені]]
Ауылда 87 шаруашылық субъектілері тіркелген, оның ішінде:
*17 ауылшаруашылық кәсіпорны, 
*4 өнеркәсіп және қайта өңдеу кәсіпорны, 
*1 диірмен, 
*2 май цехы, 
*1 шағын наубайхана, 
*24 сауда кәсіпорны, 
*1 көлік кәсіпорны, 
*11 азық-түлік дүкені, 
*1 жанармай құю бекеті.

Ауыл аумағында 5 [[артезиан құдығы]], 93 құдық орналасқан.&lt;ref name=&quot;Reference1&quot;&gt;Примария с. Бешалма  https://www.gagauzia.md/ru/administracziya-regiona/primarii/primariya-s.-beshalma.html&lt;/ref&gt;

== Халқы ==
2004 жылғы халық санағы бойынша ауылда 4441 адам тұрса, оның 50,53 пайызы ерлер, 49,47 пайызы әйелдер. Халықтың ұлттық құрамы: 
*96,67% - ғағауыздар, 
*0,99% - молдовандар, 
*0,83% - украиндар, 
*0,74% - орыстар, 
*0,56% - бұлғарлар, 
*0,11% - сығандар, 
*0,09% - басқа ұлттар.&lt;ref&gt;Бешалма, Гагаузия, АТО https://moldovenii.md/ru/city/details/id/1652#%D0%9D%D0%B0%D1%81%D0%B5%D0%BB%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D0%B5&lt;/ref&gt;

== Тарихы ==
Бешалма ауылының негізі 1791 жылы қаланған. Аңыз бойынша, ауылдың алғашқы тұрғындары бес алма ағашын осы жерден кездестірген, сірә, бұрын осында өмір сүрген, ауылға «Бес алма ағашы» – Бешалма деген атау берген татарлардан қалған.

1810 жылы отаршылар ауылда алғашқы [[шіркеу]] салды. Ол кішкентай болды, оған тек діни қызметкер мен шіркеу қызметкерлері кіре алды, діни қауымның мүшелері көшеде дұға етті. 1860 жылы ауыл тұрғындарының өтініші бойынша шіркеуге Георгий есімі берілді. Жаңа шіркеу 1880 жылы ашылды. Ол кезде Бешалма Бендері уезі, Комрат болысының құрамында болған.

1940 жылы [[Бессарабия]] [[Кеңес Одағы]]на қосылғаннан кейін ауылда ауылдық кеңес ашылды. Ол 1941 жылы [[Ұлы Отан соғысы]] басталғаннан кейін 1944 жылға дейін қызметін тоқтатты. 1944 жылы ауылда 5 мың адам тұрған. Ашаршылық 2800 адамды қамтыды.

1948 жылы 4 сәуірде «Заветы Ильича» ұжымшары ұйымдастырылды. 1948 жылы 4 тамызда «Правда» колхозы, 1948 жылы 28 тамызда «Шверник» колхозы құрылды. 1950 жылы 16 тамызда жалпы жиналыстың шешімімен колхоздар бір ұжымға «Заветы Ильича» колхозына біріктірілді. 1965 жылы 20 қаңтарда «Правда» [[колхоз]]ы болып аталды. 1991-2000 жылдар аралығындағы ауылдың тарихы ерекше орын алады, өйткені осы кезеңде [[Молдова]]ның саяси, мәдени және экономикалық өмірінде үлкен өзгерістер болды. Қиындыққа қарамастан «Правда» колхозы жұмысын жалғастырды. Колхоздың негізгі саласы [[темекі]], [[жүзім]], [[астық]], [[мал шаруашылығы]] болды. 1990 жылдардың ортасында бизнес дами бастады.&lt;ref&gt;Все о Комратском районе https://raioncomrat.md/naselennyie-punktyi/selo-beshalma/&lt;/ref&gt;

== Инфрақұрылымы ==
Бешалма ауылының аумағында әлеуметтік нысандар: 
[[Сурет:Biserica „Sf. Gheorghe”.jpg |нобай|оңға|200px|Шіркеу]]
*2 мектепке дейінгі мекеме, 
*1 лицей,&lt;ref&gt;Теоретический лицей им. М. Кёся с. Бешалма https://guogagauzii.md/teoreticheskij-litsej-im-m-kjosya-s-beshalma&lt;/ref&gt; 
*мәдениет үйі, 
*тарихи-этнографиялық мұражай,&lt;ref&gt;ЭТНОГРАФИЧЕСКИЙ МУЗЕЙ, БЕШАЛМА https://discovergagauzia.md/ru/attractions/etnograficheskij-muzej-beshalma/&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Что показывают туристу в Гагаузии: «Черную метку» главного собора в Комрате, турши, лошадей и самобытное подворье https://www.kp.md/daily/26988/4049212/&lt;/ref&gt; 
*2 кітапхана, 
*сауықтыру пункті орналасқан.&lt;ref name=&quot;Reference1&quot;/&gt;

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}

[[Санат:Молдова елді мекендері]]</text>
      <sha1>g43a4bpclja5u650eegvnof4krz639x</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3053657</id>
      <parentid>3053656</parentid>
      <timestamp>2022-07-21T19:04:28Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Мағыпар</username>
        <id>100137</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="9236" xml:space="preserve">{{Елді мекен
 |статусы                 = 
 |қазақша атауы           = Бешалма
 |шынайы атауы            = {{lang-gag|Beşalma}}
 |сурет                   = 
 |сурет атауы             = 
 |жағдайы                 = 
 |ел                      = Молдова
 |елтаңба                 = 
 |ту                      = 
 |елтаңба сипаттамасы     = 
 |ту сипаттамасы          = 
 |елтаңба ені             = 
 |ту ені                  = 
  |lat_dir =N |lat_deg =46 |lat_min =09 |lat_sec =56    
  |lon_dir =E |lon_deg =28 |lon_min =38 |lon_sec = 55
  |CoordAddon             = 
  |CoordScale             = 
 |аймақ түрі              = 
 |аймағы                  = Ғағауызстан
 |кестедегі аймақ         = 
 |аудан түрі              = 
 |ауданы                  = 
 |кестедегі аудан         = Комрат
 |қауым округі түрі       = 
 |қауым округі            = 
 |кестедегі қауым округі  =  
 |қауым түрі              = 
 |қауым                   = 
 |кестедегі қауым         = 
 |ішкі бөлінісі           = коммуна
 |басшының түрi           = 
 |басшысы                 = 
 |құрылған уақыты         = 1791
 |алғашқы дерек           = 
 |бұрынғы атаулары        = 
 |статус алуы             = 
 |жер аумағы              = 60,7
 |биiктiктiң түрi         = 
 |орталығының биiктігі    = 
 |климаты                 = 
 |ресми тілі              = 
  |тұрғыны                = 4441
  |санақ жылы             = 2004
  |тығыздығы              = 
  |шоғырлануы             = 
  |ұлттық құрамы          = 96,67% - [[ғағауыздар]], 0,99% - [[молдовандар]], 0,83% - [[украиндар]], 0,74% - [[орыстар]], 0,56% - [[бұлғарлар]], 0,11% - [[сығандар]], 0,09% - басқа ұлттар.
  |конфессионалдық құрамы = 
  |этнохороним            = 
 |уақыт белдеуі           = +2:00
 |DST                     = 
 |телефон коды            = +373 298 -----
 |пошта индексі           = MD-3811
 |пошта индекстері        = 
 |автомобиль коды         = GE -- ---
 |идентификатор түрі      = 
 |сандық идентификаторы   = 
 |ортаққордағы санаты     = Ветряная мельница в Бешалме
 |сайты                   = 
 |сайт тілі               = 
}}
'''Бешалма''' ({{lang-gag|Beşalma}}) — [[Молдова]]дағы [[Ғағауызстан|Ғағауыз автономиялық аумақтық бірлігі]] құрамындағы ауыл.&lt;ref&gt;Значение слова бешалма https://xn--b1algemdcsb.xn--p1ai/wd/%D0%B1%D0%B5%D1%88%D0%B0%D0%BB%D0%BC%D0%B0&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Бешалма на карте Молдовы https://kg.maptons.com/3383450&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Карта города Бешалма с улицами и домами. Съемки со спутника https://map-time.com/city/84303&lt;/ref&gt;

== Сипаттама ==
Аудан орталығы Комраттан 28 км. қашықтықта, &lt;ref&gt;ТАЙНЫЕ КОДЫ БЕШАЛМЫ https://aif.md/tajnye-kody-beshalmy/&lt;/ref&gt; Молдованың астанасы [[Кишинев]]тан 121 км. қашықтықта орналасқан. Бешалма ауылы Ғағауыз АТУ Комрат ауданының құрамына кіреді. Аумақтың жалпы ауданы 60,7 шаршы км, бұл ауданның 7,1% құрайды.
[[Сурет:Moară de vînt Beșalma.jpg|нобай|оңға|200px|Бешалмадағы жел диірмені]]
Ауылда 87 шаруашылық субъектілері тіркелген, оның ішінде:
*17 ауылшаруашылық кәсіпорны, 
*4 өнеркәсіп және қайта өңдеу кәсіпорны, 
*1 диірмен, 
*2 май цехы, 
*1 шағын наубайхана, 
*24 сауда кәсіпорны, 
*1 көлік кәсіпорны, 
*11 азық-түлік дүкені, 
*1 жанармай құю бекеті.

Ауыл аумағында 5 [[артезиан құдығы]], 93 құдық орналасқан.&lt;ref name=&quot;Reference1&quot;&gt;Примария с. Бешалма  https://www.gagauzia.md/ru/administracziya-regiona/primarii/primariya-s.-beshalma.html&lt;/ref&gt;

== Халқы ==
2004 жылғы халық санағы бойынша ауылда 4441 адам тұрса, оның 50,53 пайызы ерлер, 49,47 пайызы әйелдер. Халықтың ұлттық құрамы: 
*96,67% - ғағауыздар, 
*0,99% - молдовандар, 
*0,83% - украиндар, 
*0,74% - орыстар, 
*0,56% - бұлғарлар, 
*0,11% - сығандар, 
*0,09% - басқа ұлттар.&lt;ref&gt;Бешалма, Гагаузия, АТО https://moldovenii.md/ru/city/details/id/1652#%D0%9D%D0%B0%D1%81%D0%B5%D0%BB%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D0%B5&lt;/ref&gt;

== Тарихы ==
Бешалма ауылының негізі 1791 жылы қаланған. Аңыз бойынша, ауылдың алғашқы тұрғындары бес алма ағашын осы жерден кездестірген, сірә, бұрын осында өмір сүрген, ауылға «Бес алма ағашы» – Бешалма деген атау берген татарлардан қалған.

1810 жылы отаршылар ауылда алғашқы [[шіркеу]] салды. Ол кішкентай болды, оған тек діни қызметкер мен шіркеу қызметкерлері кіре алды, діни қауымның мүшелері көшеде дұға етті. 1860 жылы ауыл тұрғындарының өтініші бойынша шіркеуге Георгий есімі берілді. Жаңа шіркеу 1880 жылы ашылды. Ол кезде Бешалма Бендері уезі, Комрат болысының құрамында болған.

1940 жылы [[Бессарабия]] [[Кеңес Одағы]]на қосылғаннан кейін ауылда ауылдық кеңес ашылды. Ол 1941 жылы [[Ұлы Отан соғысы]] басталғаннан кейін 1944 жылға дейін қызметін тоқтатты. 1944 жылы ауылда 5 мың адам тұрған. Ашаршылық 2800 адамды қамтыды.

1948 жылы 4 сәуірде «Заветы Ильича» ұжымшары ұйымдастырылды. 1948 жылы 4 тамызда «Правда» колхозы, 1948 жылы 28 тамызда «Шверник» колхозы құрылды. 1950 жылы 16 тамызда жалпы жиналыстың шешімімен колхоздар бір ұжымға «Заветы Ильича» колхозына біріктірілді. 1965 жылы 20 қаңтарда «Правда» [[колхоз]]ы болып аталды. 1991-2000 жылдар аралығындағы ауылдың тарихы ерекше орын алады, өйткені осы кезеңде [[Молдова]]ның саяси, мәдени және экономикалық өмірінде үлкен өзгерістер болды. Қиындыққа қарамастан «Правда» колхозы жұмысын жалғастырды. Колхоздың негізгі саласы [[темекі]], [[жүзім]], [[астық]], [[мал шаруашылығы]] болды. 1990 жылдардың ортасында бизнес дами бастады.&lt;ref&gt;Все о Комратском районе https://raioncomrat.md/naselennyie-punktyi/selo-beshalma/&lt;/ref&gt;

== Инфрақұрылымы ==
Бешалма ауылының аумағында әлеуметтік нысандар: 
[[Сурет:Biserica „Sf. Gheorghe”.jpg |нобай|оңға|200px|Шіркеу]]
*2 мектепке дейінгі мекеме, 
*1 лицей,&lt;ref&gt;Теоретический лицей им. М. Кёся с. Бешалма https://guogagauzii.md/teoreticheskij-litsej-im-m-kjosya-s-beshalma&lt;/ref&gt; 
*мәдениет үйі, 
*тарихи-этнографиялық мұражай,&lt;ref&gt;ЭТНОГРАФИЧЕСКИЙ МУЗЕЙ, БЕШАЛМА https://discovergagauzia.md/ru/attractions/etnograficheskij-muzej-beshalma/&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Что показывают туристу в Гагаузии: «Черную метку» главного собора в Комрате, турши, лошадей и самобытное подворье https://www.kp.md/daily/26988/4049212/&lt;/ref&gt; 
*2 кітапхана, 
*сауықтыру пункті орналасқан.&lt;ref name=&quot;Reference1&quot;/&gt;

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}

[[Санат:Молдова елді мекендері]]</text>
      <sha1>kzqgj6yv577o0it55ryn4290s63r257</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3053696</id>
      <parentid>3053657</parentid>
      <timestamp>2022-07-22T05:13:27Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Мағыпар</username>
        <id>100137</id>
      </contributor>
      <comment>/* Инфрақұрылымы */ толықтыру</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="9275" xml:space="preserve">{{Елді мекен
 |статусы                 = 
 |қазақша атауы           = Бешалма
 |шынайы атауы            = {{lang-gag|Beşalma}}
 |сурет                   = 
 |сурет атауы             = 
 |жағдайы                 = 
 |ел                      = Молдова
 |елтаңба                 = 
 |ту                      = 
 |елтаңба сипаттамасы     = 
 |ту сипаттамасы          = 
 |елтаңба ені             = 
 |ту ені                  = 
  |lat_dir =N |lat_deg =46 |lat_min =09 |lat_sec =56    
  |lon_dir =E |lon_deg =28 |lon_min =38 |lon_sec = 55
  |CoordAddon             = 
  |CoordScale             = 
 |аймақ түрі              = 
 |аймағы                  = Ғағауызстан
 |кестедегі аймақ         = 
 |аудан түрі              = 
 |ауданы                  = 
 |кестедегі аудан         = Комрат
 |қауым округі түрі       = 
 |қауым округі            = 
 |кестедегі қауым округі  =  
 |қауым түрі              = 
 |қауым                   = 
 |кестедегі қауым         = 
 |ішкі бөлінісі           = коммуна
 |басшының түрi           = 
 |басшысы                 = 
 |құрылған уақыты         = 1791
 |алғашқы дерек           = 
 |бұрынғы атаулары        = 
 |статус алуы             = 
 |жер аумағы              = 60,7
 |биiктiктiң түрi         = 
 |орталығының биiктігі    = 
 |климаты                 = 
 |ресми тілі              = 
  |тұрғыны                = 4441
  |санақ жылы             = 2004
  |тығыздығы              = 
  |шоғырлануы             = 
  |ұлттық құрамы          = 96,67% - [[ғағауыздар]], 0,99% - [[молдовандар]], 0,83% - [[украиндар]], 0,74% - [[орыстар]], 0,56% - [[бұлғарлар]], 0,11% - [[сығандар]], 0,09% - басқа ұлттар.
  |конфессионалдық құрамы = 
  |этнохороним            = 
 |уақыт белдеуі           = +2:00
 |DST                     = 
 |телефон коды            = +373 298 -----
 |пошта индексі           = MD-3811
 |пошта индекстері        = 
 |автомобиль коды         = GE -- ---
 |идентификатор түрі      = 
 |сандық идентификаторы   = 
 |ортаққордағы санаты     = Ветряная мельница в Бешалме
 |сайты                   = 
 |сайт тілі               = 
}}
'''Бешалма''' ({{lang-gag|Beşalma}}) — [[Молдова]]дағы [[Ғағауызстан|Ғағауыз автономиялық аумақтық бірлігі]] құрамындағы ауыл.&lt;ref&gt;Значение слова бешалма https://xn--b1algemdcsb.xn--p1ai/wd/%D0%B1%D0%B5%D1%88%D0%B0%D0%BB%D0%BC%D0%B0&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Бешалма на карте Молдовы https://kg.maptons.com/3383450&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Карта города Бешалма с улицами и домами. Съемки со спутника https://map-time.com/city/84303&lt;/ref&gt;

== Сипаттама ==
Аудан орталығы Комраттан 28 км. қашықтықта, &lt;ref&gt;ТАЙНЫЕ КОДЫ БЕШАЛМЫ https://aif.md/tajnye-kody-beshalmy/&lt;/ref&gt; Молдованың астанасы [[Кишинев]]тан 121 км. қашықтықта орналасқан. Бешалма ауылы Ғағауыз АТУ Комрат ауданының құрамына кіреді. Аумақтың жалпы ауданы 60,7 шаршы км, бұл ауданның 7,1% құрайды.
[[Сурет:Moară de vînt Beșalma.jpg|нобай|оңға|200px|Бешалмадағы жел диірмені]]
Ауылда 87 шаруашылық субъектілері тіркелген, оның ішінде:
*17 ауылшаруашылық кәсіпорны, 
*4 өнеркәсіп және қайта өңдеу кәсіпорны, 
*1 диірмен, 
*2 май цехы, 
*1 шағын наубайхана, 
*24 сауда кәсіпорны, 
*1 көлік кәсіпорны, 
*11 азық-түлік дүкені, 
*1 жанармай құю бекеті.

Ауыл аумағында 5 [[артезиан құдығы]], 93 құдық орналасқан.&lt;ref name=&quot;Reference1&quot;&gt;Примария с. Бешалма  https://www.gagauzia.md/ru/administracziya-regiona/primarii/primariya-s.-beshalma.html&lt;/ref&gt;

== Халқы ==
2004 жылғы халық санағы бойынша ауылда 4441 адам тұрса, оның 50,53 пайызы ерлер, 49,47 пайызы әйелдер. Халықтың ұлттық құрамы: 
*96,67% - ғағауыздар, 
*0,99% - молдовандар, 
*0,83% - украиндар, 
*0,74% - орыстар, 
*0,56% - бұлғарлар, 
*0,11% - сығандар, 
*0,09% - басқа ұлттар.&lt;ref&gt;Бешалма, Гагаузия, АТО https://moldovenii.md/ru/city/details/id/1652#%D0%9D%D0%B0%D1%81%D0%B5%D0%BB%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D0%B5&lt;/ref&gt;

== Тарихы ==
Бешалма ауылының негізі 1791 жылы қаланған. Аңыз бойынша, ауылдың алғашқы тұрғындары бес алма ағашын осы жерден кездестірген, сірә, бұрын осында өмір сүрген, ауылға «Бес алма ағашы» – Бешалма деген атау берген татарлардан қалған.

1810 жылы отаршылар ауылда алғашқы [[шіркеу]] салды. Ол кішкентай болды, оған тек діни қызметкер мен шіркеу қызметкерлері кіре алды, діни қауымның мүшелері көшеде дұға етті. 1860 жылы ауыл тұрғындарының өтініші бойынша шіркеуге Георгий есімі берілді. Жаңа шіркеу 1880 жылы ашылды. Ол кезде Бешалма Бендері уезі, Комрат болысының құрамында болған.

1940 жылы [[Бессарабия]] [[Кеңес Одағы]]на қосылғаннан кейін ауылда ауылдық кеңес ашылды. Ол 1941 жылы [[Ұлы Отан соғысы]] басталғаннан кейін 1944 жылға дейін қызметін тоқтатты. 1944 жылы ауылда 5 мың адам тұрған. Ашаршылық 2800 адамды қамтыды.

1948 жылы 4 сәуірде «Заветы Ильича» ұжымшары ұйымдастырылды. 1948 жылы 4 тамызда «Правда» колхозы, 1948 жылы 28 тамызда «Шверник» колхозы құрылды. 1950 жылы 16 тамызда жалпы жиналыстың шешімімен колхоздар бір ұжымға «Заветы Ильича» колхозына біріктірілді. 1965 жылы 20 қаңтарда «Правда» [[колхоз]]ы болып аталды. 1991-2000 жылдар аралығындағы ауылдың тарихы ерекше орын алады, өйткені осы кезеңде [[Молдова]]ның саяси, мәдени және экономикалық өмірінде үлкен өзгерістер болды. Қиындыққа қарамастан «Правда» колхозы жұмысын жалғастырды. Колхоздың негізгі саласы [[темекі]], [[жүзім]], [[астық]], [[мал шаруашылығы]] болды. 1990 жылдардың ортасында бизнес дами бастады.&lt;ref&gt;Все о Комратском районе https://raioncomrat.md/naselennyie-punktyi/selo-beshalma/&lt;/ref&gt;

== Инфрақұрылымы ==
Бешалма ауылының аумағында әлеуметтік нысандар: 
[[Сурет:Biserica „Sf. Gheorghe”.jpg |нобай|оңға|200px|Шіркеу]]
*2 мектепке дейінгі мекеме, 
*1 лицей,&lt;ref&gt;Теоретический лицей им. М. Кёся с. Бешалма https://guogagauzii.md/teoreticheskij-litsej-im-m-kjosya-s-beshalma&lt;/ref&gt; 
*мәдениет үйі, 
*тарихи-этнографиялық мұражай,&lt;ref&gt;ЭТНОГРАФИЧЕСКИЙ МУЗЕЙ, БЕШАЛМА https://discovergagauzia.md/ru/attractions/etnograficheskij-muzej-beshalma/&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Что показывают туристу в Гагаузии: «Черную метку» главного собора в Комрате, турши, лошадей и самобытное подворье https://www.kp.md/daily/26988/4049212/&lt;/ref&gt; 
*2 кітапхана, 
*сауықтыру пункті орналасқан.&lt;ref name=&quot;Reference1&quot;/&gt;
*Православие шіркеуі

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}

[[Санат:Молдова елді мекендері]]</text>
      <sha1>doc29m7g5ougol6fll34gx5e1zmqt7t</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Қатысушы талқылауы:Buttonty</title>
    <ns>3</ns>
    <id>685406</id>
    <revision>
      <id>3053626</id>
      <timestamp>2022-07-21T15:28:37Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>New user message</username>
        <id>61167</id>
      </contributor>
      <comment>[[Template:Қош_келдіңіз|Қарсы алу хабарламасын]] жаңа қатысушы талқылау бетіне жазу.</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="237" xml:space="preserve">{{Template:Қош_келдіңіз|realName=|name=Buttonty}}

-- [[Қатысушы:Erboldilyara|Сариев Ербол]] ([[Қатысушы талқылауы:Erboldilyara|талқылауы]] 21:28, 2022 ж. шілденің 21 (+06)</text>
      <sha1>5po8dc5rgyvf7kc8xuc5g4n1httrbo7</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Қатысушы талқылауы:HH yuip</title>
    <ns>3</ns>
    <id>685407</id>
    <revision>
      <id>3053634</id>
      <timestamp>2022-07-21T17:27:44Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>New user message</username>
        <id>61167</id>
      </contributor>
      <comment>[[Template:Қош_келдіңіз|Қарсы алу хабарламасын]] жаңа қатысушы талқылау бетіне жазу.</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="236" xml:space="preserve">{{Template:Қош_келдіңіз|realName=|name=HH yuip}}

-- [[Қатысушы:Erboldilyara|Сариев Ербол]] ([[Қатысушы талқылауы:Erboldilyara|талқылауы]] 23:27, 2022 ж. шілденің 21 (+06)</text>
      <sha1>rwt0htljtjcfihl1jz9k9mr4j6smseu</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Тәжікстан президенті</title>
    <ns>0</ns>
    <id>685408</id>
    <revision>
      <id>3053636</id>
      <timestamp>2022-07-21T17:32:24Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Malik Nursultan B</username>
        <id>111493</id>
      </contributor>
      <comment>Жаңа бетте: {{Мемлекеттік қызмет|қызметі=Тәжікстан Республикасының Президенті|шынайы атауы={{lang-tg|Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон}}|ел={{Байрақ|Тәжікстан}}|қазіргі=[[Эмомали Шәріпұлы Рахмон|Эмомали Рахмон]]|портреті=Emomali Rahmon (2017-02-27).jpg|эмблема=Flag of the President of Tajikistan.svg|эмблеманы...</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="10639" xml:space="preserve">{{Мемлекеттік қызмет|қызметі=Тәжікстан Республикасының Президенті|шынайы атауы={{lang-tg|Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон}}|ел={{Байрақ|Тәжікстан}}|қазіргі=[[Эмомали Шәріпұлы Рахмон|Эмомали Рахмон]]|портреті=Emomali Rahmon (2017-02-27).jpg|эмблема=Flag of the President of Tajikistan.svg|эмблеманың аты=[[Тәжікстан туы#Президенттік штандарт|Президенттік штандарты]]|тағайындалған=16 қараша 1994|басқару түрі=[[Елбасы]]|резиденция=Ұлт Сарайы, [[Душанбе]]|өкілеттігінің мерзімі=7 жыл, қатарынан екі мерзімнен көп емес (Эмомали Рахмоннан басқасы)|айлығы=жыл сайын 13,200 [[АҚШ доллары]]&lt;ref&gt;https://web.archive.org/web/20190603224150/https://news.tj/ru/node/187868 (орысша) &quot;Президенттердің айлықтары: Тәжікстан жаңалықтары&quot;. news.tj. Оригиналдан (https://news.tj/ru/node/187868) мұрағатталған. 2019.&lt;/ref&gt;|пайда болды=30 қараша 1990|біріншісі=[[Қаһһор Маһкамұлы Маһкамов]]|сайты=http://www.president.tj/|қосымша белгі1=Қаратпа сөзі|қосымша мәтін1=«Жоғары мәртебелі»&lt;br&gt;({{lang-tg|Ҷаноби олӣ}})}}

'''Тәжікстан Президенті''' ({{Lang-tg|Президенти Тоҷикистон}}) немесе '''Тәжікстан Республикасының Президенті''' ({{Lang-tg|Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон}}) — [[Тәжікстан|Тәжікстан Республикасының]] [[елбасы]] және де факто [[Үкімет басшысы|үкіметінің басшысы]]. Атқарушы биліктің басшысымен қоса, президент Тәжікстан Қарулы Күштерінің Жоғарғы Бас Қолбасшысы болып келеді.

1994 жыл 16 қарашадан бері президент — [[Тәжікстан Халық Демократиялық партиясы|Тәжікстан Халық Демократиялық партиясының]] басшысы [[Эмомали Шәріпұлы Рахмон|Эмомали Рахмон]]. Оның басшылығы [[жемқорлық]] пен непотизмге толы жиі [[Авторитаризм|авторитарлық]] [[диктатура]] болып сипатталады.

== Тарихы ==
Тәжікстанның тұңғыш президенті [[Қаһһор Маһкамұлы Маһкамов|Қаһһор Маһкамов]] еді. Ол [[Тәжік Кеңестік Социалистік Республикасы|Тәжік Кеңестік Социалистік Республикасының]] Президенті сайланып, Тәжікстанның тәуелсіздік алған күнінде президенті болды. Халықтан қолдау көре алмаған Қаһһор Маһкамов 1991 жылы тамыз айында жұмысынан кетуге мәжбүр болады. Елдің бөлінгендігінен 1991 мен 1992 жылдар арасында президенттер бір-бірін ауыстырып жатты, елде билікке талас жүрді. Наразылық пен келіспеушілік кейінірек [[Тәжікстандағы азаматтық соғыс|Тәжік Азаматтық соғысына]] алып келді. 1994 жылдан бері президент [[Эмомали Шәріпұлы Рахмон]] болып келеді. Соңғы президенттік сайлау 2020 жылы өтті, алайда әлем бақылаушылары Тәжікстанда өткізілетін сайлауларды демократиялық емес және жалған деп атайды.

== Атқаратын рөлі ==
Тәжікстан Президенті — елдің [[елбасы]] және ''де факто'' [[үкімет басшысы]], ол елдің ең ықпалды лауазымның иегері болып келеді. Президент халық сайлауымен сайланады, бастапқыда ол тек екіден көп емес жеті-жылдық мерзім жұмыс істей алатын. Алайда кейінірек бұл заң өзгертілді. Тәжік президенті соған қоса Тәжікстан Қарулы Күштерінің Жоғарғы Бас Қолбасшысы болып келеді.

Атқарушы билігімен қоса, президентке шекара қауіпсіздігі жайлы кеңес беретін Қауіпсіздік Комитеті де бар. Оған қоса мемлекеттік мәселелер жайлы 5 кеңесшісі бар:

* Экономикалық мәселелер жайлы мемлекеттік кеңесші
* Халықаралық қатынас жөніндегі мемлекеттік кеңесші
* Ғылым және әлеуметтік мәселелер жөніндегі мемлекеттік кеңесші
* Ақпарат, мәдениет және мемлекет істері жөніндегі мемлекеттік кеңесші
* Қорғаныс және құқық қорғау жайлы мемлекеттік кеңесші.

== Резиденциясы ==
[[2008 жыл|2008 жылдан]] бері [[Душанбе|Душанбедегі]] Ұлт Сарайы (Коһи Миллат және Ақ Үй деп те аталады) Президенттің ресми резиденциясы болып келеді. Жиі ел сыртынан келген қонақтар осы сарайға келеді; арнайы мерекелер мен мерейтойлар сарайдың басты холлында өткізіледі. Оның құрылысы тәжіктердің тарихи патшасы [[Исмаил Ибн Ахмед Самани|Исмаил Ибн Ахмед Саманиге]] арналып басталған. 2008 жылы тамыз айында сарай ресми түрде ашылып, дәл бірінші күні ғимаратта [[Шанхай Ынтымақтастық Ұйымы|Шанхай Ынтымақтастық Ұйымының]] жиналысы өткізілді. Сарай 500 [[Тәжікстан сомониі|сомони]] банкнотасында бейнеленген.

2008 жылға дейін президенттік сарай басқа жерде, 1957 жылы құрастырылған ғимаратта орналасқан еді. Ол бұрын [[Тәжікстан Коммунистік партиясы|Тәжікстан Коммунистік партиясының]] Орталық Комитетінің басты штабы еді, және кеңес заманында [[Рауль Кастро]], [[Хо Ши Мин]], [[Никита Сергеевич Хрущёв|Никита Хрущёв]], [[Леонид Ильич Брежнев|Леонид Брежнев]] және [[Борис Николаевич Ельцин|Борис Ельцин]] сияқты қонақтарды қарсы алды.&lt;ref&gt;[https://www.aljazeera.com/features/2021/4/14/transforming-tajikistan-between-a-soviet-past-and-a-tajik-future Тәжікстанды өзгерту: Кеңестік өткен уақыт пен Тәжік болашақ] (ағылшынша) Әлжазира.&lt;/ref&gt; 1992 жылдан бастап ол президенттік резиденция болды, бірақ 2008 жылы бұл статусынан айырылды. 2017 жылы ол [[Душанбе]] әкімінің уақытша кеңсесі болды. 2020 жылы ақпанда ғимараттың бұзылуы жарияланды.&lt;ref&gt;[https://asiaplustj.info/ru/news/tajikistan/society/20200910/bivshii-prezidentskii-dvorets-v-dushanbe-pochti-polnostyu-snesen Тәжікстан: Президенттің бұрыңғы резиденциясы толықтай бұзылуға жақын] (орысша) Asiaplustj.info.&lt;/ref&gt;

== Президенттер тізімі ==
{| class=&quot;wide&quot; style=&quot;text-align:center&quot; width=&quot;100%&quot;
|+
!№
!Президент
! colspan=&quot;2&quot; |Президенттілігінің мерзімі
!Ұзақтығы
!Партиясы
!Сайлауы
|-
!1
|'''[[Қаһһор Маһкамұлы Маһкамов]]'''
|30 қараша 1990
|31 тамыз 1991
|1 жыл
|[[Тәжікстан Коммунистік партиясы|Коммунистік]]
|–
|-
!-
|'''[[Қадриддин Аслонұлы Аслонов]]'''
|31 тамыз 1991
|23 қыркүйек 1991
|23 күн
|[[Тәжікстан Коммунистік партиясы|Коммунистік]]
|–
|-
!2
|'''[[Рахмон Набийұлы Набиев]]'''
|23 қыркүйек 1991
|6 қазан 1991
|13 күн
|[[Тәжікстан Коммунистік партиясы|Коммунистік]]
|–
|-
!-
|'''[[Акбаршо Искандров]]'''
|6 қазан 1991
|2 желтоқсан 1991
|57 күн
|[[Тәжікстан Коммунистік партиясы|Коммунистік]]
|–
|-
!(2)
|'''[[Рахмон Набийұлы Набиев]]'''
|2 желтоқсан 1991
|7 қыркүйек 1992
|1 жыл
|[[Тәжікстан Коммунистік партиясы|Коммунистік]]
|1991
|-
!-
|'''[[Акбаршо Искандров]]'''
|20 қараша 1992
|20 қараша 1992
|74 күн
|[[Тәжікстан Коммунистік партиясы|Коммунистік]]
|–
|-
!3
|'''[[Эмомали Шәріпұлы Рахмон]]'''
|20 қараша 1992
|қазіргі
|27 жыл, 240+ күн
|[[Тәжікстан Халық Демократиялық партиясы|ТХДП]]
|1994
1999
2006
2013
2020
|-
|}

== Дереккөздер ==
{{Дереккөздер}}

[[Санат:Тәжікстан президенттері]]
[[Санат:Президенттер тізімі]]
[[Санат:Президенттер тізімі|Тәжікстан]]
[[Санат:Мемлекет басшыларының тізімі]]</text>
      <sha1>9gtnmysx3btrehgk81v6mrklsnh3tnl</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Қатысушы талқылауы:Djumanova</title>
    <ns>3</ns>
    <id>685409</id>
    <revision>
      <id>3053649</id>
      <timestamp>2022-07-21T18:20:24Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>New user message</username>
        <id>61167</id>
      </contributor>
      <comment>[[Template:Қош_келдіңіз|Қарсы алу хабарламасын]] жаңа қатысушы талқылау бетіне жазу.</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="238" xml:space="preserve">{{Template:Қош_келдіңіз|realName=|name=Djumanova}}

-- [[Қатысушы:Erboldilyara|Сариев Ербол]] ([[Қатысушы талқылауы:Erboldilyara|талқылауы]] 00:20, 2022 ж. шілденің 22 (+06)</text>
      <sha1>4as09rnjota4dwl92zm1w7ppjfbinc0</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Қатысушы талқылауы:MiłoszKufel</title>
    <ns>3</ns>
    <id>685410</id>
    <revision>
      <id>3053650</id>
      <timestamp>2022-07-21T18:27:05Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>New user message</username>
        <id>61167</id>
      </contributor>
      <comment>[[Template:Қош_келдіңіз|Қарсы алу хабарламасын]] жаңа қатысушы талқылау бетіне жазу.</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="306" xml:space="preserve">{{Template:Қош_келдіңіз|realName=|name=MiłoszKufel}}

-- [[Қатысушы:Мықтыбек Оразтайұлы|Мықтыбек Оразтайұлы]] ([[Қатысушы талқылауы:Мықтыбек Оразтайұлы|талқылауы]]) 00:27, 2022 ж. шілденің 22 (+06)</text>
      <sha1>2ikln38smxj0a9b7wo7vq2iuhj6hnb7</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Қатысушы талқылауы:OBicanic</title>
    <ns>3</ns>
    <id>685411</id>
    <revision>
      <id>3053653</id>
      <timestamp>2022-07-21T18:53:21Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>New user message</username>
        <id>61167</id>
      </contributor>
      <comment>[[Template:Қош_келдіңіз|Қарсы алу хабарламасын]] жаңа қатысушы талқылау бетіне жазу.</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="206" xml:space="preserve">{{Template:Қош_келдіңіз|realName=|name=OBicanic}}

-- [[Қатысушы:Sibom|Sibom]] ([[Қатысушы талқылауы:Sibom|талқылауы]]) 00:53, 2022 ж. шілденің 22 (+06)</text>
      <sha1>ptsgzjwr8draej44iyo0y8759h825ba</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Авдарма</title>
    <ns>0</ns>
    <id>685412</id>
    <revision>
      <id>3053662</id>
      <timestamp>2022-07-21T19:30:29Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Мағыпар</username>
        <id>100137</id>
      </contributor>
      <comment>Жаңа бетте: '''Авдарма''' ({{lang-gag|Avdarma}}) — [[Молдова]]даның оңтүстігінде орналасқан [[Ғағауызстан|Ғағауыз автономиялық аумақтық бірлігі]]нің құрамындағы ауыл.  == Дереккөздер == {{дереккөздер}}</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="317" xml:space="preserve">'''Авдарма''' ({{lang-gag|Avdarma}}) — [[Молдова]]даның оңтүстігінде орналасқан [[Ғағауызстан|Ғағауыз автономиялық аумақтық бірлігі]]нің құрамындағы ауыл.

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}</text>
      <sha1>9lfztqir7caxphgj0bg5bas5tgox50h</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3053664</id>
      <parentid>3053662</parentid>
      <timestamp>2022-07-21T19:32:14Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Мағыпар</username>
        <id>100137</id>
      </contributor>
      <comment>дереккөз</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="568" xml:space="preserve">'''Авдарма''' ({{lang-gag|Avdarma}}) — [[Молдова]]даның оңтүстігінде орналасқан [[Ғағауызстан|Ғағауыз автономиялық аумақтық бірлігі]]нің құрамындағы ауыл.&lt;pre&gt;село Авдарма (Комратский район, Автономное территориальное образование Гагаузия, Молдова) https://xn----8sbqinjjbgkiavfo2f1c.xn--p1ai/locality/233152-selo-avdarma/&lt;/pre&gt;

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}</text>
      <sha1>8leqhy315zyoqlmq996tvbc1e6x91v8</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3053665</id>
      <parentid>3053664</parentid>
      <timestamp>2022-07-21T19:33:31Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Мағыпар</username>
        <id>100137</id>
      </contributor>
      <comment>дереккөз</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="568" xml:space="preserve">'''Авдарма''' ({{lang-gag|Avdarma}}) — [[Молдова]]даның оңтүстігінде орналасқан [[Ғағауызстан|Ғағауыз автономиялық аумақтық бірлігі]]нің құрамындағы ауыл.&lt;ref&gt;село Авдарма (Комратский район, Автономное территориальное образование Гагаузия, Молдова) https://xn----8sbqinjjbgkiavfo2f1c.xn--p1ai/locality/233152-selo-avdarma/&lt;/ref&gt;

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}</text>
      <sha1>sk1zcb47p40x84d1vjba7890kevctdk</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3053668</id>
      <parentid>3053665</parentid>
      <timestamp>2022-07-21T19:35:56Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Мағыпар</username>
        <id>100137</id>
      </contributor>
      <comment>дереккөз</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="632" xml:space="preserve">'''Авдарма''' ({{lang-gag|Avdarma}}) — [[Молдова]]даның оңтүстігінде орналасқан [[Ғағауызстан|Ғағауыз автономиялық аумақтық бірлігі]]нің құрамындағы ауыл.&lt;ref&gt;Avdarma https://www.keeptravel.com/ru/moldova/avdarma&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;село Авдарма (Комратский район, Автономное территориальное образование Гагаузия, Молдова) https://xn----8sbqinjjbgkiavfo2f1c.xn--p1ai/locality/233152-selo-avdarma/&lt;/ref&gt;

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}</text>
      <sha1>f6mzxz1mtob50fd4jr1obrp1xc1ulc7</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3053669</id>
      <parentid>3053668</parentid>
      <timestamp>2022-07-21T19:37:25Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Мағыпар</username>
        <id>100137</id>
      </contributor>
      <comment>дереккөз</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="751" xml:space="preserve">'''Авдарма''' ({{lang-gag|Avdarma}}) — [[Молдова]]даның оңтүстігінде орналасқан [[Ғағауызстан|Ғағауыз автономиялық аумақтық бірлігі]]нің құрамындағы ауыл.&lt;ref&gt;Avdarma https://www.keeptravel.com/ru/moldova/avdarma&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;село Авдарма (Комратский район, Автономное территориальное образование Гагаузия, Молдова) https://xn----8sbqinjjbgkiavfo2f1c.xn--p1ai/locality/233152-selo-avdarma/&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Авдарма https://www.citipedia.info/city/general/Moldova__G%C4%83g%C4%83uzia_Avdarma_id_618629_lang_ru&lt;/ref&gt;

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}</text>
      <sha1>94qohot1m8uyrz76raqb7i8upwb4os6</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3053671</id>
      <parentid>3053669</parentid>
      <timestamp>2022-07-21T19:38:31Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Мағыпар</username>
        <id>100137</id>
      </contributor>
      <comment>дереккөз</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="839" xml:space="preserve">'''Авдарма''' ({{lang-gag|Avdarma}}) — [[Молдова]]даның оңтүстігінде орналасқан [[Ғағауызстан|Ғағауыз автономиялық аумақтық бірлігі]]нің құрамындағы ауыл.&lt;ref&gt;Avdarma https://www.keeptravel.com/ru/moldova/avdarma&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;село Авдарма (Комратский район, Автономное территориальное образование Гагаузия, Молдова) https://xn----8sbqinjjbgkiavfo2f1c.xn--p1ai/locality/233152-selo-avdarma/&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Авдарма https://www.citipedia.info/city/general/Moldova__G%C4%83g%C4%83uzia_Avdarma_id_618629_lang_ru&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Авдарма на карте Молдовы, https://tm.maptons.com/3383368&lt;/ref&gt;

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}</text>
      <sha1>p0wz8iz1766zidncslfm8vzb4nfsym1</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3053672</id>
      <parentid>3053671</parentid>
      <timestamp>2022-07-21T19:39:40Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Мағыпар</username>
        <id>100137</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>«[[Санат:Молдова елді мекендері|Молдова елді мекендері]]» деген санатты қосты ([[УП:HOTCAT|HotCat]] құралының көмегімен)</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="898" xml:space="preserve">'''Авдарма''' ({{lang-gag|Avdarma}}) — [[Молдова]]даның оңтүстігінде орналасқан [[Ғағауызстан|Ғағауыз автономиялық аумақтық бірлігі]]нің құрамындағы ауыл.&lt;ref&gt;Avdarma https://www.keeptravel.com/ru/moldova/avdarma&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;село Авдарма (Комратский район, Автономное территориальное образование Гагаузия, Молдова) https://xn----8sbqinjjbgkiavfo2f1c.xn--p1ai/locality/233152-selo-avdarma/&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Авдарма https://www.citipedia.info/city/general/Moldova__G%C4%83g%C4%83uzia_Avdarma_id_618629_lang_ru&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Авдарма на карте Молдовы, https://tm.maptons.com/3383368&lt;/ref&gt;

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}

[[Санат:Молдова елді мекендері]]</text>
      <sha1>860qvkh808yziqrqn32odrro4lbc3f2</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3053691</id>
      <parentid>3053672</parentid>
      <timestamp>2022-07-22T04:57:07Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Мағыпар</username>
        <id>100137</id>
      </contributor>
      <comment>толықтыру</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1316" xml:space="preserve">'''Авдарма''' ({{lang-gag|Avdarma}}) — [[Молдова]]даның оңтүстігінде орналасқан [[Ғағауызстан|Ғағауыз автономиялық аумақтық бірлігі]]нің құрамындағы ауыл.&lt;ref&gt;Avdarma https://www.keeptravel.com/ru/moldova/avdarma&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;село Авдарма (Комратский район, Автономное территориальное образование Гагаузия, Молдова) https://xn----8sbqinjjbgkiavfo2f1c.xn--p1ai/locality/233152-selo-avdarma/&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Авдарма https://www.citipedia.info/city/general/Moldova__G%C4%83g%C4%83uzia_Avdarma_id_618629_lang_ru&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Авдарма на карте Молдовы, https://tm.maptons.com/3383368&lt;/ref&gt;

== Сипаттама ==
Жақын жерде ұзындығы 20 км-дей Лунга өзенінің оң саласы, Ялпуг өзенінің сол саласы Авдарма өзен ағып жатыр. Комрат қаласынан оңтүстік-шығысқа қарай 18 км және Кишиневтен оңтүстікке қарай 123 км қашықтықта орналасқан.


== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}

[[Санат:Молдова елді мекендері]]</text>
      <sha1>43iarr96ddkl4thyddk6rrkk7san7j1</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3053692</id>
      <parentid>3053691</parentid>
      <timestamp>2022-07-22T04:57:59Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Мағыпар</username>
        <id>100137</id>
      </contributor>
      <comment>/* Сипаттама */ дереккөз</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1435" xml:space="preserve">'''Авдарма''' ({{lang-gag|Avdarma}}) — [[Молдова]]даның оңтүстігінде орналасқан [[Ғағауызстан|Ғағауыз автономиялық аумақтық бірлігі]]нің құрамындағы ауыл.&lt;ref&gt;Avdarma https://www.keeptravel.com/ru/moldova/avdarma&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;село Авдарма (Комратский район, Автономное территориальное образование Гагаузия, Молдова) https://xn----8sbqinjjbgkiavfo2f1c.xn--p1ai/locality/233152-selo-avdarma/&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Авдарма https://www.citipedia.info/city/general/Moldova__G%C4%83g%C4%83uzia_Avdarma_id_618629_lang_ru&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Авдарма на карте Молдовы, https://tm.maptons.com/3383368&lt;/ref&gt;

== Сипаттама ==
Жақын жерде ұзындығы 20 км-дей Лунга өзенінің оң саласы, Ялпуг өзенінің сол саласы Авдарма өзен ағып жатыр. Комрат қаласынан оңтүстік-шығысқа қарай 18 км және Кишиневтен оңтүстікке қарай 123 км қашықтықта орналасқан.&lt;ref&gt;с. Авдарма https://www.gagauzia.md/ru/ato-gagauziya/naselennyie-punktyi/komratskij-rajon/avdarma.html&lt;/ref&gt;

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}

[[Санат:Молдова елді мекендері]]</text>
      <sha1>4y0b28hifwz4dj0z6fi422nkk1atxp7</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3053693</id>
      <parentid>3053692</parentid>
      <timestamp>2022-07-22T05:11:31Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Мағыпар</username>
        <id>100137</id>
      </contributor>
      <comment>/* Сипаттама */ толықтыру</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1907" xml:space="preserve">'''Авдарма''' ({{lang-gag|Avdarma}}) — [[Молдова]]даның оңтүстігінде орналасқан [[Ғағауызстан|Ғағауыз автономиялық аумақтық бірлігі]]нің құрамындағы ауыл.&lt;ref&gt;Avdarma https://www.keeptravel.com/ru/moldova/avdarma&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;село Авдарма (Комратский район, Автономное территориальное образование Гагаузия, Молдова) https://xn----8sbqinjjbgkiavfo2f1c.xn--p1ai/locality/233152-selo-avdarma/&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Авдарма https://www.citipedia.info/city/general/Moldova__G%C4%83g%C4%83uzia_Avdarma_id_618629_lang_ru&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Авдарма на карте Молдовы, https://tm.maptons.com/3383368&lt;/ref&gt;

== Сипаттама ==
Жақын жерде ұзындығы 20 км-дей Лунга өзенінің оң саласы, Ялпуг өзенінің сол саласы Авдарма өзен ағып жатыр. Комрат қаласынан оңтүстік-шығысқа қарай 18 км және Кишиневтен оңтүстікке қарай 123 км қашықтықта орналасқан.&lt;ref&gt;с. Авдарма https://www.gagauzia.md/ru/ato-gagauziya/naselennyie-punktyi/komratskij-rajon/avdarma.html&lt;/ref&gt; Аймақтың жалпы ауданы 23,5 шаршы метрді құрайды. км., бұл ауданның 7,5% құрайды.
Ауылда 23 шаруашылық субъектілері тіркелген, оның ішінде:
*10 сауда кәсіпорны, 
*1 диірмен, 
*1 шағын наубайхана, 
*1 май цехы, 
*1 азық-түлік дүкені, 
*8 аралас дүкен, 
*1 жанармай құю бекеті, т.б.

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}

[[Санат:Молдова елді мекендері]]</text>
      <sha1>ccvsjrvf4cb54k48i63j6p2o31cqkgq</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3053694</id>
      <parentid>3053693</parentid>
      <timestamp>2022-07-22T05:11:45Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Мағыпар</username>
        <id>100137</id>
      </contributor>
      <comment>/* Сипаттама */ дереккөз</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2057" xml:space="preserve">'''Авдарма''' ({{lang-gag|Avdarma}}) — [[Молдова]]даның оңтүстігінде орналасқан [[Ғағауызстан|Ғағауыз автономиялық аумақтық бірлігі]]нің құрамындағы ауыл.&lt;ref&gt;Avdarma https://www.keeptravel.com/ru/moldova/avdarma&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;село Авдарма (Комратский район, Автономное территориальное образование Гагаузия, Молдова) https://xn----8sbqinjjbgkiavfo2f1c.xn--p1ai/locality/233152-selo-avdarma/&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Авдарма https://www.citipedia.info/city/general/Moldova__G%C4%83g%C4%83uzia_Avdarma_id_618629_lang_ru&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Авдарма на карте Молдовы, https://tm.maptons.com/3383368&lt;/ref&gt;

== Сипаттама ==
Жақын жерде ұзындығы 20 км-дей Лунга өзенінің оң саласы, Ялпуг өзенінің сол саласы Авдарма өзен ағып жатыр. Комрат қаласынан оңтүстік-шығысқа қарай 18 км және Кишиневтен оңтүстікке қарай 123 км қашықтықта орналасқан.&lt;ref&gt;с. Авдарма https://www.gagauzia.md/ru/ato-gagauziya/naselennyie-punktyi/komratskij-rajon/avdarma.html&lt;/ref&gt; Аймақтың жалпы ауданы 23,5 шаршы метрді құрайды. км., бұл ауданның 7,5% құрайды.
Ауылда 23 шаруашылық субъектілері тіркелген, оның ішінде:
*10 сауда кәсіпорны, 
*1 диірмен, 
*1 шағын наубайхана, 
*1 май цехы, 
*1 азық-түлік дүкені, 
*8 аралас дүкен, 
*1 жанармай құю бекеті, т.б.&lt;ref name=&quot;Reference1&quot;&gt;Примария с. Авдарма https://www.gagauzia.md/ru/administracziya-regiona/primarii/primariya-s.-avdarma.html&lt;/ref&gt;

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}

[[Санат:Молдова елді мекендері]]</text>
      <sha1>48hvm8bt70800aier3p8103lreqig9u</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3053700</id>
      <parentid>3053694</parentid>
      <timestamp>2022-07-22T05:26:00Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Мағыпар</username>
        <id>100137</id>
      </contributor>
      <comment>толықтыру</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2484" xml:space="preserve">'''Авдарма''' ({{lang-gag|Avdarma}}) — [[Молдова]]даның оңтүстігінде орналасқан [[Ғағауызстан|Ғағауыз автономиялық аумақтық бірлігі]]нің құрамындағы ауыл.&lt;ref&gt;Avdarma https://www.keeptravel.com/ru/moldova/avdarma&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;село Авдарма (Комратский район, Автономное территориальное образование Гагаузия, Молдова) https://xn----8sbqinjjbgkiavfo2f1c.xn--p1ai/locality/233152-selo-avdarma/&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Авдарма https://www.citipedia.info/city/general/Moldova__G%C4%83g%C4%83uzia_Avdarma_id_618629_lang_ru&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Авдарма на карте Молдовы, https://tm.maptons.com/3383368&lt;/ref&gt;

== Сипаттама ==
Жақын жерде ұзындығы 20 км-дей Лунга өзенінің оң саласы, Ялпуг өзенінің сол саласы Авдарма өзен ағып жатыр. Комрат қаласынан оңтүстік-шығысқа қарай 18 км және Кишиневтен оңтүстікке қарай 123 км қашықтықта орналасқан.&lt;ref&gt;с. Авдарма https://www.gagauzia.md/ru/ato-gagauziya/naselennyie-punktyi/komratskij-rajon/avdarma.html&lt;/ref&gt; Аймақтың жалпы ауданы 23,5 шаршы метрді құрайды. км., бұл ауданның 7,5% құрайды.
Ауылда 23 шаруашылық субъектілері тіркелген, оның ішінде:
*10 сауда кәсіпорны, 
*1 диірмен, 
*1 шағын наубайхана, 
*1 май цехы, 
*1 азық-түлік дүкені, 
*8 аралас дүкен, 
*1 жанармай құю бекеті, т.б.&lt;ref name=&quot;Reference1&quot;&gt;Примария с. Авдарма https://www.gagauzia.md/ru/administracziya-regiona/primarii/primariya-s.-avdarma.html&lt;/ref&gt;

== Халқы ==
2004 жылғы халық санағы бойынша ауылда 3564 адам тұрса, оның 50,08%-ы ерлер, 49,92%-ы әйелдер. Халықтың ұлттық құрамы: 
*94,16% - гагауздар,
*1,32% - орыстар,
*1,21% - украиндар,
*1,18% - молдовандар,    
*0,90% - болгарлар, 
*0,70% - сығандар, 
*0,53% - басқа ұлттар.

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}

[[Санат:Молдова елді мекендері]]</text>
      <sha1>i7rd0fqtp0tfk9um75rxi6vky8maxxz</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3053703</id>
      <parentid>3053700</parentid>
      <timestamp>2022-07-22T05:27:59Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Мағыпар</username>
        <id>100137</id>
      </contributor>
      <comment>/* Халқы */ дереккөз</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2607" xml:space="preserve">'''Авдарма''' ({{lang-gag|Avdarma}}) — [[Молдова]]даның оңтүстігінде орналасқан [[Ғағауызстан|Ғағауыз автономиялық аумақтық бірлігі]]нің құрамындағы ауыл.&lt;ref&gt;Avdarma https://www.keeptravel.com/ru/moldova/avdarma&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;село Авдарма (Комратский район, Автономное территориальное образование Гагаузия, Молдова) https://xn----8sbqinjjbgkiavfo2f1c.xn--p1ai/locality/233152-selo-avdarma/&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Авдарма https://www.citipedia.info/city/general/Moldova__G%C4%83g%C4%83uzia_Avdarma_id_618629_lang_ru&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Авдарма на карте Молдовы, https://tm.maptons.com/3383368&lt;/ref&gt;

== Сипаттама ==
Жақын жерде ұзындығы 20 км-дей Лунга өзенінің оң саласы, Ялпуг өзенінің сол саласы Авдарма өзен ағып жатыр. Комрат қаласынан оңтүстік-шығысқа қарай 18 км және Кишиневтен оңтүстікке қарай 123 км қашықтықта орналасқан.&lt;ref&gt;с. Авдарма https://www.gagauzia.md/ru/ato-gagauziya/naselennyie-punktyi/komratskij-rajon/avdarma.html&lt;/ref&gt; Аймақтың жалпы ауданы 23,5 шаршы метрді құрайды. км., бұл ауданның 7,5% құрайды.
Ауылда 23 шаруашылық субъектілері тіркелген, оның ішінде:
*10 сауда кәсіпорны, 
*1 диірмен, 
*1 шағын наубайхана, 
*1 май цехы, 
*1 азық-түлік дүкені, 
*8 аралас дүкен, 
*1 жанармай құю бекеті, т.б.&lt;ref name=&quot;Reference1&quot;&gt;Примария с. Авдарма https://www.gagauzia.md/ru/administracziya-regiona/primarii/primariya-s.-avdarma.html&lt;/ref&gt;

== Халқы ==
2004 жылғы халық санағы бойынша ауылда 3564 адам тұрса, оның 50,08%-ы ерлер, 49,92%-ы әйелдер. Халықтың ұлттық құрамы: 
*94,16% - [[ғағауыздар]],
*1,32% - [[орыстар]],
*1,21% - [[украиндар]],
*1,18% - [[молдовандар]],    
*0,90% - [[бұлғарлар]], 
*0,70% - [[сығандар]], 
*0,53% - басқа ұлттар.&lt;ref&gt;Авдарма, Гагаузия, АТО https://moldovenii.md/ru/city/details/id/1650&lt;/ref&gt;

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}

[[Санат:Молдова елді мекендері]]</text>
      <sha1>tluh0vryz6suajki3h8p7bvv98g50hj</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3053704</id>
      <parentid>3053703</parentid>
      <timestamp>2022-07-22T05:42:13Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Мағыпар</username>
        <id>100137</id>
      </contributor>
      <comment>толықтыру</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3788" xml:space="preserve">'''Авдарма''' ({{lang-gag|Avdarma}}) — [[Молдова]]даның оңтүстігінде орналасқан [[Ғағауызстан|Ғағауыз автономиялық аумақтық бірлігі]]нің құрамындағы ауыл.&lt;ref&gt;Avdarma https://www.keeptravel.com/ru/moldova/avdarma&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;село Авдарма (Комратский район, Автономное территориальное образование Гагаузия, Молдова) https://xn----8sbqinjjbgkiavfo2f1c.xn--p1ai/locality/233152-selo-avdarma/&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Авдарма https://www.citipedia.info/city/general/Moldova__G%C4%83g%C4%83uzia_Avdarma_id_618629_lang_ru&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Авдарма на карте Молдовы, https://tm.maptons.com/3383368&lt;/ref&gt;

== Сипаттама ==
Жақын жерде ұзындығы 20 км-дей Лунга өзенінің оң саласы, Ялпуг өзенінің сол саласы Авдарма өзен ағып жатыр. Комрат қаласынан оңтүстік-шығысқа қарай 18 км және Кишиневтен оңтүстікке қарай 123 км қашықтықта орналасқан.&lt;ref&gt;с. Авдарма https://www.gagauzia.md/ru/ato-gagauziya/naselennyie-punktyi/komratskij-rajon/avdarma.html&lt;/ref&gt; Аймақтың жалпы ауданы 23,5 шаршы метрді құрайды. км., бұл ауданның 7,5% құрайды.
Ауылда 23 шаруашылық субъектілері тіркелген, оның ішінде:
*10 сауда кәсіпорны, 
*1 диірмен, 
*1 шағын наубайхана, 
*1 май цехы, 
*1 азық-түлік дүкені, 
*8 аралас дүкен, 
*1 жанармай құю бекеті, т.б.&lt;ref name=&quot;Reference1&quot;&gt;Примария с. Авдарма https://www.gagauzia.md/ru/administracziya-regiona/primarii/primariya-s.-avdarma.html&lt;/ref&gt;

== Халқы ==
2004 жылғы халық санағы бойынша ауылда 3564 адам тұрса, оның 50,08%-ы ерлер, 49,92%-ы әйелдер. Халықтың ұлттық құрамы: 
*94,16% - [[ғағауыздар]],
*1,32% - [[орыстар]],
*1,21% - [[украиндар]],
*1,18% - [[молдовандар]],    
*0,90% - [[бұлғарлар]], 
*0,70% - [[сығандар]], 
*0,53% - басқа ұлттар.&lt;ref&gt;Авдарма, Гагаузия, АТО https://moldovenii.md/ru/city/details/id/1650&lt;/ref&gt;

== Тарихы ==
Авдарма ауылы 1811 жылы құрылған. «Авдарма» татар сөзінен шыққан, аң аулайтын жер, аңшылардың тоқтайтын жері дегенді білдіреді. Басқа деректерде бұл термин «алдырма» сөзінен шыққан, ол да татар тілінен шыққан сөз. «Аударм» антропонимі (түбірі «аударм», «авдар» - балық, аң аулау) немесе «аудерма» – кез келген аумақтың бір бөлігіне қатысты термин. Бұл ауыл 1563 жылдан бері бар деген аңызды ауылдың аға буын ата-бабасынан мұра етіп қалдырған. Сондай-ақ, ескілердің айтуы бойынша, осы аңыз бойынша ауылдағы тас көпір орыс-түрік соғысы кезінде салынған және одан Суворов әскері өткен. Болгар деп есептелген ғағауыздар да осында өмір сүрген.


== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}

[[Санат:Молдова елді мекендері]]</text>
      <sha1>53p5k914xa7xbo4xejbyebv33xhpyfp</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3053705</id>
      <parentid>3053704</parentid>
      <timestamp>2022-07-22T05:44:21Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Мағыпар</username>
        <id>100137</id>
      </contributor>
      <comment>/* Тарихы */ толықтыру</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4236" xml:space="preserve">'''Авдарма''' ({{lang-gag|Avdarma}}) — [[Молдова]]даның оңтүстігінде орналасқан [[Ғағауызстан|Ғағауыз автономиялық аумақтық бірлігі]]нің құрамындағы ауыл.&lt;ref&gt;Avdarma https://www.keeptravel.com/ru/moldova/avdarma&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;село Авдарма (Комратский район, Автономное территориальное образование Гагаузия, Молдова) https://xn----8sbqinjjbgkiavfo2f1c.xn--p1ai/locality/233152-selo-avdarma/&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Авдарма https://www.citipedia.info/city/general/Moldova__G%C4%83g%C4%83uzia_Avdarma_id_618629_lang_ru&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Авдарма на карте Молдовы, https://tm.maptons.com/3383368&lt;/ref&gt;

== Сипаттама ==
Жақын жерде ұзындығы 20 км-дей Лунга өзенінің оң саласы, Ялпуг өзенінің сол саласы Авдарма өзен ағып жатыр. Комрат қаласынан оңтүстік-шығысқа қарай 18 км және Кишиневтен оңтүстікке қарай 123 км қашықтықта орналасқан.&lt;ref&gt;с. Авдарма https://www.gagauzia.md/ru/ato-gagauziya/naselennyie-punktyi/komratskij-rajon/avdarma.html&lt;/ref&gt; Аймақтың жалпы ауданы 23,5 шаршы метрді құрайды. км., бұл ауданның 7,5% құрайды.
Ауылда 23 шаруашылық субъектілері тіркелген, оның ішінде:
*10 сауда кәсіпорны, 
*1 диірмен, 
*1 шағын наубайхана, 
*1 май цехы, 
*1 азық-түлік дүкені, 
*8 аралас дүкен, 
*1 жанармай құю бекеті, т.б.&lt;ref name=&quot;Reference1&quot;&gt;Примария с. Авдарма https://www.gagauzia.md/ru/administracziya-regiona/primarii/primariya-s.-avdarma.html&lt;/ref&gt;

== Халқы ==
2004 жылғы халық санағы бойынша ауылда 3564 адам тұрса, оның 50,08%-ы ерлер, 49,92%-ы әйелдер. Халықтың ұлттық құрамы: 
*94,16% - [[ғағауыздар]],
*1,32% - [[орыстар]],
*1,21% - [[украиндар]],
*1,18% - [[молдовандар]],    
*0,90% - [[бұлғарлар]], 
*0,70% - [[сығандар]], 
*0,53% - басқа ұлттар.&lt;ref&gt;Авдарма, Гагаузия, АТО https://moldovenii.md/ru/city/details/id/1650&lt;/ref&gt;

== Тарихы ==
Авдарма ауылы 1811 жылы құрылған. «Авдарма» татар сөзінен шыққан, аң аулайтын жер, аңшылардың тоқтайтын жері дегенді білдіреді. Басқа деректерде бұл термин «алдырма» сөзінен шыққан, ол да татар тілінен шыққан сөз. «Аударм» антропонимі (түбірі «аударм», «авдар» - балық, аң аулау) немесе «аудерма» – кез келген аумақтың бір бөлігіне қатысты термин. Бұл ауыл 1563 жылдан бері бар деген аңызды ауылдың аға буын ата-бабасынан мұра етіп қалдырған. Сондай-ақ, ескілердің айтуы бойынша, осы аңыз бойынша ауылдағы тас көпір орыс-түрік соғысы кезінде салынған және одан Суворов әскері өткен. Болгар деп есептелген ғағауыздар да осында өмір сүрген.

[[Кишинев]] ұлттық мұрағатының қорларында 1841 жылы Авдарма ауылында орыс тілінде оқытатын алғашқы мектеп ашылған құжаттар бар. 1864 жылы бұл мектепте 38 бала оқыды. 1897 жылы мектепте 14 жасқа толмаған 179 бала оқуға ниет білдіргенімен 68 бала ғана оқыды.

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}

[[Санат:Молдова елді мекендері]]</text>
      <sha1>qqznedlakeok50v85ds8blyfxft0t92</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3053707</id>
      <parentid>3053705</parentid>
      <timestamp>2022-07-22T05:56:06Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Мағыпар</username>
        <id>100137</id>
      </contributor>
      <comment>/* Тарихы */ толықтыру</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5466" xml:space="preserve">'''Авдарма''' ({{lang-gag|Avdarma}}) — [[Молдова]]даның оңтүстігінде орналасқан [[Ғағауызстан|Ғағауыз автономиялық аумақтық бірлігі]]нің құрамындағы ауыл.&lt;ref&gt;Avdarma https://www.keeptravel.com/ru/moldova/avdarma&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;село Авдарма (Комратский район, Автономное территориальное образование Гагаузия, Молдова) https://xn----8sbqinjjbgkiavfo2f1c.xn--p1ai/locality/233152-selo-avdarma/&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Авдарма https://www.citipedia.info/city/general/Moldova__G%C4%83g%C4%83uzia_Avdarma_id_618629_lang_ru&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Авдарма на карте Молдовы, https://tm.maptons.com/3383368&lt;/ref&gt;

== Сипаттама ==
Жақын жерде ұзындығы 20 км-дей Лунга өзенінің оң саласы, Ялпуг өзенінің сол саласы Авдарма өзен ағып жатыр. Комрат қаласынан оңтүстік-шығысқа қарай 18 км және Кишиневтен оңтүстікке қарай 123 км қашықтықта орналасқан.&lt;ref&gt;с. Авдарма https://www.gagauzia.md/ru/ato-gagauziya/naselennyie-punktyi/komratskij-rajon/avdarma.html&lt;/ref&gt; Аймақтың жалпы ауданы 23,5 шаршы метрді құрайды. км., бұл ауданның 7,5% құрайды.
Ауылда 23 шаруашылық субъектілері тіркелген, оның ішінде:
*10 сауда кәсіпорны, 
*1 диірмен, 
*1 шағын наубайхана, 
*1 май цехы, 
*1 азық-түлік дүкені, 
*8 аралас дүкен, 
*1 жанармай құю бекеті, т.б.&lt;ref name=&quot;Reference1&quot;&gt;Примария с. Авдарма https://www.gagauzia.md/ru/administracziya-regiona/primarii/primariya-s.-avdarma.html&lt;/ref&gt;

== Халқы ==
2004 жылғы халық санағы бойынша ауылда 3564 адам тұрса, оның 50,08%-ы ерлер, 49,92%-ы әйелдер. Халықтың ұлттық құрамы: 
*94,16% - [[ғағауыздар]],
*1,32% - [[орыстар]],
*1,21% - [[украиндар]],
*1,18% - [[молдовандар]],    
*0,90% - [[бұлғарлар]], 
*0,70% - [[сығандар]], 
*0,53% - басқа ұлттар.&lt;ref&gt;Авдарма, Гагаузия, АТО https://moldovenii.md/ru/city/details/id/1650&lt;/ref&gt;

== Тарихы ==
Авдарма ауылы 1811 жылы құрылған. «Авдарма» татар сөзінен шыққан, аң аулайтын жер, аңшылардың тоқтайтын жері дегенді білдіреді. Басқа деректерде бұл термин «алдырма» сөзінен шыққан, ол да татар тілінен шыққан сөз. «Аударм» антропонимі (түбірі «аударм», «авдар» - балық, аң аулау) немесе «аудерма» – кез келген аумақтың бір бөлігіне қатысты термин. Бұл ауыл 1563 жылдан бері бар деген аңызды ауылдың аға буын ата-бабасынан мұра етіп қалдырған. Сондай-ақ, ескілердің айтуы бойынша, осы аңыз бойынша ауылдағы тас көпір орыс-түрік соғысы кезінде салынған және одан Суворов әскері өткен. Болгар деп есептелген ғағауыздар да осында өмір сүрген.

[[Кишинев]] ұлттық мұрағатының қорларында 1841 жылы Авдарма ауылында орыс тілінде оқытатын алғашқы мектеп ашылған құжаттар бар. 1864 жылы бұл мектепте 38 бала оқыды. 1897 жылы мектепте 14 жасқа толмаған 179 бала оқуға ниет білдіргенімен 68 бала ғана оқыды. 1852 жылы ауылда 603 адам (304 еркек пен 289 әйел) тұрған, олардың 5700 десятина жері, 200 [[жылқы]], 300 [[өгіз]], 260 [[сиыр]], 6000 [[қой]]ы болған. Авдарма ауылының тұрғындары 1853-1856 жылдардағы [[Қырым соғысы]]на қатысқан.

1877 жылы орыс әскері Авдарма арқылы Балқанға қарай өтіп, осында әскери бөлім құрады. 1877 жылы [[оба індеті]] 21 маусымнан 1 шілдеге дейін 44 адамның өмірін қиды, 1 шілдеден 15 шілдеге дейін тағы 200 адам, 15 шілдеден 21 шілдеге дейін - 136 адам, 21 шілдеден 1 тамызға дейін - 39 адам қайтыс болды. Осылайша, 1877 жылдың 21 маусымы мен 1 тамызы аралығында 419 адам қайтыс болды, бұл ауыл халқының 40% -ын құрады! 1892 жылы жазда [[дифтерия]]ның жаңа [[эпидемия]]сы пайда болып, 2,5 айда тағы 60 адамның өмірін қиды.

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}

[[Санат:Молдова елді мекендері]]</text>
      <sha1>599vz4jnycpcu0ufvz82khl5kh8wbpr</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3053708</id>
      <parentid>3053707</parentid>
      <timestamp>2022-07-22T06:04:30Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Мағыпар</username>
        <id>100137</id>
      </contributor>
      <comment>/* Тарихы */ толықтыру</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="7532" xml:space="preserve">'''Авдарма''' ({{lang-gag|Avdarma}}) — [[Молдова]]даның оңтүстігінде орналасқан [[Ғағауызстан|Ғағауыз автономиялық аумақтық бірлігі]]нің құрамындағы ауыл.&lt;ref&gt;Avdarma https://www.keeptravel.com/ru/moldova/avdarma&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;село Авдарма (Комратский район, Автономное территориальное образование Гагаузия, Молдова) https://xn----8sbqinjjbgkiavfo2f1c.xn--p1ai/locality/233152-selo-avdarma/&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Авдарма https://www.citipedia.info/city/general/Moldova__G%C4%83g%C4%83uzia_Avdarma_id_618629_lang_ru&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Авдарма на карте Молдовы, https://tm.maptons.com/3383368&lt;/ref&gt;

== Сипаттама ==
Жақын жерде ұзындығы 20 км-дей Лунга өзенінің оң саласы, Ялпуг өзенінің сол саласы Авдарма өзен ағып жатыр. Комрат қаласынан оңтүстік-шығысқа қарай 18 км және Кишиневтен оңтүстікке қарай 123 км қашықтықта орналасқан.&lt;ref&gt;с. Авдарма https://www.gagauzia.md/ru/ato-gagauziya/naselennyie-punktyi/komratskij-rajon/avdarma.html&lt;/ref&gt; Аймақтың жалпы ауданы 23,5 шаршы метрді құрайды. км., бұл ауданның 7,5% құрайды.
Ауылда 23 шаруашылық субъектілері тіркелген, оның ішінде:
*10 сауда кәсіпорны, 
*1 диірмен, 
*1 шағын наубайхана, 
*1 май цехы, 
*1 азық-түлік дүкені, 
*8 аралас дүкен, 
*1 жанармай құю бекеті, т.б.&lt;ref name=&quot;Reference1&quot;&gt;Примария с. Авдарма https://www.gagauzia.md/ru/administracziya-regiona/primarii/primariya-s.-avdarma.html&lt;/ref&gt;

== Халқы ==
2004 жылғы халық санағы бойынша ауылда 3564 адам тұрса, оның 50,08%-ы ерлер, 49,92%-ы әйелдер. Халықтың ұлттық құрамы: 
*94,16% - [[ғағауыздар]],
*1,32% - [[орыстар]],
*1,21% - [[украиндар]],
*1,18% - [[молдовандар]],    
*0,90% - [[бұлғарлар]], 
*0,70% - [[сығандар]], 
*0,53% - басқа ұлттар.&lt;ref&gt;Авдарма, Гагаузия, АТО https://moldovenii.md/ru/city/details/id/1650&lt;/ref&gt;

== Тарихы ==
Авдарма ауылы 1811 жылы құрылған. «Авдарма» татар сөзінен шыққан, аң аулайтын жер, аңшылардың тоқтайтын жері дегенді білдіреді. Басқа деректерде бұл термин «алдырма» сөзінен шыққан, ол да татар тілінен шыққан сөз. «Аударм» антропонимі (түбірі «аударм», «авдар» - балық, аң аулау) немесе «аудерма» – кез келген аумақтың бір бөлігіне қатысты термин. Бұл ауыл 1563 жылдан бері бар деген аңызды ауылдың аға буын ата-бабасынан мұра етіп қалдырған. Сондай-ақ, ескілердің айтуы бойынша, осы аңыз бойынша ауылдағы тас көпір орыс-түрік соғысы кезінде салынған және одан Суворов әскері өткен. Болгар деп есептелген ғағауыздар да осында өмір сүрген.

[[Кишинев]] ұлттық мұрағатының қорларында 1841 жылы Авдарма ауылында орыс тілінде оқытатын алғашқы мектеп ашылған құжаттар бар. 1864 жылы бұл мектепте 38 бала оқыды. 1897 жылы мектепте 14 жасқа толмаған 179 бала оқуға ниет білдіргенімен 68 бала ғана оқыды. 1852 жылы ауылда 603 адам (304 еркек пен 289 әйел) тұрған, олардың 5700 десятина жері, 200 [[жылқы]], 300 [[өгіз]], 260 [[сиыр]], 6000 [[қой]]ы болған. Авдарма ауылының тұрғындары 1853-1856 жылдардағы [[Қырым соғысы]]на қатысқан.

1877 жылы орыс әскері Авдарма арқылы Балқанға қарай өтіп, осында әскери бөлім құрады. 1877 жылы [[оба індеті]] 21 маусымнан 1 шілдеге дейін 44 адамның өмірін қиды, 1 шілдеден 15 шілдеге дейін тағы 200 адам, 15 шілдеден 21 шілдеге дейін - 136 адам, 21 шілдеден 1 тамызға дейін - 39 адам қайтыс болды. Осылайша, 1877 жылдың 21 маусымы мен 1 тамызы аралығында 419 адам қайтыс болды, бұл ауыл халқының 40% -ын құрады! 1892 жылы жазда [[дифтерия]]ның жаңа [[эпидемия]]сы пайда болып, 2,5 айда тағы 60 адамның өмірін қиды.

1923 жылы ауылда 462 шаруашылық (1165 ер адам, 1101 әйел) болған. Азырақ жері бар отбасылар тағы 874 гектар жері бар «Наш дом» земствосына біріктірілді. 1940 жылы ауылда 3500 адам тұрса, оның 3492-сі ғағауыздар еді. Екінші дүниежүзілік соғыстан кейін әртүрлі депортациялар мен аштықтардың салдарынан ауылда 2060 тұрғын қалды, оның ішінде 2015 ғағауыз. 1969 жылдың басына қарай ауылда 3967 адам болған.

Ауылдағы алғашқы [[колхоз]] 1948 жылы 3 наурызда ұйымдастырылды. Содан кейін екі колхоз ұйымдастырылып, олар 1956 жылы [[мал шаруашылы]]ғына маманданған «КПСС ХХ съезі» колхозына біріктірілді.

1991 жылы ауылда 3924 адам болды. 80-90-жылдары Авдарма ауылының тұрғындары алдымен 1989 жылы 12 қарашада МССР құрамындағы Ғағауыз АССР-ін, содан кейін 1990 жылы 19 тамызда тәуелсіз Ғағауыз Республикасын құруды белсенді түрде қолдады. 1995 жылы 5 наурызда ауыл тұрғындары абсолютті көпшілікпен АТУ Ғағауызстанға (Ғағауыз жері) қосылу үшін дауыс берді. 1995 жылдың желтоқсан айынан бастап ауыл Бессарабия облысынан Ғағауызстан АТУ Комрат аймағына (Ғағауыз жері) ауыстырылды. 1995 жылы бұрынғы «Авдарма» колхозы АҚ болып өзгертілді. 1998 жылы «Агро-Алиман-Прим» АҚ болып қайта құрылды.

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}

[[Санат:Молдова елді мекендері]]</text>
      <sha1>6p013lr9dzjr3a0fqm9ug9nbm970wmr</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3053709</id>
      <parentid>3053708</parentid>
      <timestamp>2022-07-22T06:05:53Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Мағыпар</username>
        <id>100137</id>
      </contributor>
      <comment>/* Тарихы */ дереккөз</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="7622" xml:space="preserve">'''Авдарма''' ({{lang-gag|Avdarma}}) — [[Молдова]]даның оңтүстігінде орналасқан [[Ғағауызстан|Ғағауыз автономиялық аумақтық бірлігі]]нің құрамындағы ауыл.&lt;ref&gt;Avdarma https://www.keeptravel.com/ru/moldova/avdarma&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;село Авдарма (Комратский район, Автономное территориальное образование Гагаузия, Молдова) https://xn----8sbqinjjbgkiavfo2f1c.xn--p1ai/locality/233152-selo-avdarma/&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Авдарма https://www.citipedia.info/city/general/Moldova__G%C4%83g%C4%83uzia_Avdarma_id_618629_lang_ru&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Авдарма на карте Молдовы, https://tm.maptons.com/3383368&lt;/ref&gt;

== Сипаттама ==
Жақын жерде ұзындығы 20 км-дей Лунга өзенінің оң саласы, Ялпуг өзенінің сол саласы Авдарма өзен ағып жатыр. Комрат қаласынан оңтүстік-шығысқа қарай 18 км және Кишиневтен оңтүстікке қарай 123 км қашықтықта орналасқан.&lt;ref&gt;с. Авдарма https://www.gagauzia.md/ru/ato-gagauziya/naselennyie-punktyi/komratskij-rajon/avdarma.html&lt;/ref&gt; Аймақтың жалпы ауданы 23,5 шаршы метрді құрайды. км., бұл ауданның 7,5% құрайды.
Ауылда 23 шаруашылық субъектілері тіркелген, оның ішінде:
*10 сауда кәсіпорны, 
*1 диірмен, 
*1 шағын наубайхана, 
*1 май цехы, 
*1 азық-түлік дүкені, 
*8 аралас дүкен, 
*1 жанармай құю бекеті, т.б.&lt;ref name=&quot;Reference1&quot;&gt;Примария с. Авдарма https://www.gagauzia.md/ru/administracziya-regiona/primarii/primariya-s.-avdarma.html&lt;/ref&gt;

== Халқы ==
2004 жылғы халық санағы бойынша ауылда 3564 адам тұрса, оның 50,08%-ы ерлер, 49,92%-ы әйелдер. Халықтың ұлттық құрамы: 
*94,16% - [[ғағауыздар]],
*1,32% - [[орыстар]],
*1,21% - [[украиндар]],
*1,18% - [[молдовандар]],    
*0,90% - [[бұлғарлар]], 
*0,70% - [[сығандар]], 
*0,53% - басқа ұлттар.&lt;ref&gt;Авдарма, Гагаузия, АТО https://moldovenii.md/ru/city/details/id/1650&lt;/ref&gt;

== Тарихы ==
Авдарма ауылы 1811 жылы құрылған. «Авдарма» татар сөзінен шыққан, аң аулайтын жер, аңшылардың тоқтайтын жері дегенді білдіреді. Басқа деректерде бұл термин «алдырма» сөзінен шыққан, ол да татар тілінен шыққан сөз. «Аударм» антропонимі (түбірі «аударм», «авдар» - балық, аң аулау) немесе «аудерма» – кез келген аумақтың бір бөлігіне қатысты термин. Бұл ауыл 1563 жылдан бері бар деген аңызды ауылдың аға буын ата-бабасынан мұра етіп қалдырған. Сондай-ақ, ескілердің айтуы бойынша, осы аңыз бойынша ауылдағы тас көпір орыс-түрік соғысы кезінде салынған және одан Суворов әскері өткен. Болгар деп есептелген ғағауыздар да осында өмір сүрген.

[[Кишинев]] ұлттық мұрағатының қорларында 1841 жылы Авдарма ауылында орыс тілінде оқытатын алғашқы мектеп ашылған құжаттар бар. 1864 жылы бұл мектепте 38 бала оқыды. 1897 жылы мектепте 14 жасқа толмаған 179 бала оқуға ниет білдіргенімен 68 бала ғана оқыды. 1852 жылы ауылда 603 адам (304 еркек пен 289 әйел) тұрған, олардың 5700 десятина жері, 200 [[жылқы]], 300 [[өгіз]], 260 [[сиыр]], 6000 [[қой]]ы болған. Авдарма ауылының тұрғындары 1853-1856 жылдардағы [[Қырым соғысы]]на қатысқан.

1877 жылы орыс әскері Авдарма арқылы Балқанға қарай өтіп, осында әскери бөлім құрады. 1877 жылы [[оба індеті]] 21 маусымнан 1 шілдеге дейін 44 адамның өмірін қиды, 1 шілдеден 15 шілдеге дейін тағы 200 адам, 15 шілдеден 21 шілдеге дейін - 136 адам, 21 шілдеден 1 тамызға дейін - 39 адам қайтыс болды. Осылайша, 1877 жылдың 21 маусымы мен 1 тамызы аралығында 419 адам қайтыс болды, бұл ауыл халқының 40% -ын құрады! 1892 жылы жазда [[дифтерия]]ның жаңа [[эпидемия]]сы пайда болып, 2,5 айда тағы 60 адамның өмірін қиды.

1923 жылы ауылда 462 шаруашылық (1165 ер адам, 1101 әйел) болған. Азырақ жері бар отбасылар тағы 874 гектар жері бар «Наш дом» земствосына біріктірілді. 1940 жылы ауылда 3500 адам тұрса, оның 3492-сі ғағауыздар еді. Екінші дүниежүзілік соғыстан кейін әртүрлі депортациялар мен аштықтардың салдарынан ауылда 2060 тұрғын қалды, оның ішінде 2015 ғағауыз. 1969 жылдың басына қарай ауылда 3967 адам болған.

Ауылдағы алғашқы [[колхоз]] 1948 жылы 3 наурызда ұйымдастырылды. Содан кейін екі колхоз ұйымдастырылып, олар 1956 жылы [[мал шаруашылы]]ғына маманданған «КПСС ХХ съезі» колхозына біріктірілді.

1991 жылы ауылда 3924 адам болды. 80-90-жылдары Авдарма ауылының тұрғындары алдымен 1989 жылы 12 қарашада МССР құрамындағы Ғағауыз АССР-ін, содан кейін 1990 жылы 19 тамызда тәуелсіз Ғағауыз Республикасын құруды белсенді түрде қолдады. 1995 жылы 5 наурызда ауыл тұрғындары абсолютті көпшілікпен АТУ Ғағауызстанға (Ғағауыз жері) қосылу үшін дауыс берді. 1995 жылдың желтоқсан айынан бастап ауыл Бессарабия облысынан Ғағауызстан АТУ Комрат аймағына (Ғағауыз жері) ауыстырылды. 1995 жылы бұрынғы «Авдарма» колхозы АҚ болып өзгертілді. 1998 жылы «Агро-Алиман-Прим» АҚ болып қайта құрылды.&lt;ref&gt;Авдарма – древнее село https://lookmaps.3dn.ru/forum/5-16-1&lt;/ref&gt;

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}

[[Санат:Молдова елді мекендері]]</text>
      <sha1>h7agpjc26kd7eheacbgxrn2mts7w29q</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3053710</id>
      <parentid>3053709</parentid>
      <timestamp>2022-07-22T06:09:20Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Мағыпар</username>
        <id>100137</id>
      </contributor>
      <comment>/* Тарихы */ уикилендіру</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="7638" xml:space="preserve">'''Авдарма''' ({{lang-gag|Avdarma}}) — [[Молдова]]даның оңтүстігінде орналасқан [[Ғағауызстан|Ғағауыз автономиялық аумақтық бірлігі]]нің құрамындағы ауыл.&lt;ref&gt;Avdarma https://www.keeptravel.com/ru/moldova/avdarma&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;село Авдарма (Комратский район, Автономное территориальное образование Гагаузия, Молдова) https://xn----8sbqinjjbgkiavfo2f1c.xn--p1ai/locality/233152-selo-avdarma/&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Авдарма https://www.citipedia.info/city/general/Moldova__G%C4%83g%C4%83uzia_Avdarma_id_618629_lang_ru&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Авдарма на карте Молдовы, https://tm.maptons.com/3383368&lt;/ref&gt;

== Сипаттама ==
Жақын жерде ұзындығы 20 км-дей Лунга өзенінің оң саласы, Ялпуг өзенінің сол саласы Авдарма өзен ағып жатыр. Комрат қаласынан оңтүстік-шығысқа қарай 18 км және Кишиневтен оңтүстікке қарай 123 км қашықтықта орналасқан.&lt;ref&gt;с. Авдарма https://www.gagauzia.md/ru/ato-gagauziya/naselennyie-punktyi/komratskij-rajon/avdarma.html&lt;/ref&gt; Аймақтың жалпы ауданы 23,5 шаршы метрді құрайды. км., бұл ауданның 7,5% құрайды.
Ауылда 23 шаруашылық субъектілері тіркелген, оның ішінде:
*10 сауда кәсіпорны, 
*1 диірмен, 
*1 шағын наубайхана, 
*1 май цехы, 
*1 азық-түлік дүкені, 
*8 аралас дүкен, 
*1 жанармай құю бекеті, т.б.&lt;ref name=&quot;Reference1&quot;&gt;Примария с. Авдарма https://www.gagauzia.md/ru/administracziya-regiona/primarii/primariya-s.-avdarma.html&lt;/ref&gt;

== Халқы ==
2004 жылғы халық санағы бойынша ауылда 3564 адам тұрса, оның 50,08%-ы ерлер, 49,92%-ы әйелдер. Халықтың ұлттық құрамы: 
*94,16% - [[ғағауыздар]],
*1,32% - [[орыстар]],
*1,21% - [[украиндар]],
*1,18% - [[молдовандар]],    
*0,90% - [[бұлғарлар]], 
*0,70% - [[сығандар]], 
*0,53% - басқа ұлттар.&lt;ref&gt;Авдарма, Гагаузия, АТО https://moldovenii.md/ru/city/details/id/1650&lt;/ref&gt;

== Тарихы ==
Авдарма ауылы 1811 жылы құрылған. «Авдарма» татар сөзінен шыққан, аң аулайтын жер, аңшылардың тоқтайтын жері дегенді білдіреді. Басқа деректерде бұл термин «алдырма» сөзінен шыққан, ол да татар тілінен шыққан сөз. «Аударм» антропонимі (түбірі «аударм», «авдар» - балық, аң аулау) немесе «аудерма» – кез келген аумақтың бір бөлігіне қатысты термин. Бұл ауыл 1563 жылдан бері бар деген аңызды ауылдың аға буын ата-бабасынан мұра етіп қалдырған. Сондай-ақ, ескілердің айтуы бойынша, осы аңыз бойынша ауылдағы тас көпір орыс-түрік соғысы кезінде салынған және одан Суворов әскері өткен. Болгар деп есептелген ғағауыздар да осында өмір сүрген.

[[Кишинев]] ұлттық мұрағатының қорларында 1841 жылы Авдарма ауылында орыс тілінде оқытатын алғашқы мектеп ашылған құжаттар бар. 1864 жылы бұл мектепте 38 бала оқыды. 1897 жылы мектепте 14 жасқа толмаған 179 бала оқуға ниет білдіргенімен 68 бала ғана оқыды. 1852 жылы ауылда 603 адам (304 еркек пен 289 әйел) тұрған, олардың 5700 десятина жері, 200 [[жылқы]], 300 [[өгіз]], 260 [[сиыр]], 6000 [[қой]]ы болған. Авдарма ауылының тұрғындары 1853-1856 жылдардағы [[Қырым соғысы]]на қатысқан.

1877 жылы орыс әскері Авдарма арқылы Балқанға қарай өтіп, осында әскери бөлім құрады. 1877 жылы [[оба індеті]] 21 маусымнан 1 шілдеге дейін 44 адамның өмірін қиды, 1 шілдеден 15 шілдеге дейін тағы 200 адам, 15 шілдеден 21 шілдеге дейін - 136 адам, 21 шілдеден 1 тамызға дейін - 39 адам қайтыс болды. Осылайша, 1877 жылдың 21 маусымы мен 1 тамызы аралығында 419 адам қайтыс болды, бұл ауыл халқының 40% -ын құрады! 1892 жылы жазда [[дифтерия]]ның жаңа [[эпидемия]]сы пайда болып, 2,5 айда тағы 60 адамның өмірін қиды.

1923 жылы ауылда 462 шаруашылық (1165 ер адам, 1101 әйел) болған. Азырақ жері бар отбасылар тағы 874 гектар жері бар «Наш дом» земствосына біріктірілді. 1940 жылы ауылда 3500 адам тұрса, оның 3492-сі ғағауыздар еді. Екінші дүниежүзілік соғыстан кейін әртүрлі депортациялар мен аштықтардың салдарынан ауылда 2060 тұрғын қалды, оның ішінде 2015 ғағауыз. 1969 жылдың басына қарай ауылда 3967 адам болған.

Ауылдағы алғашқы [[колхоз]] 1948 жылы 3 наурызда ұйымдастырылды. Содан кейін екі колхоз ұйымдастырылып, олар 1956 жылы [[мал шаруашылы]]ғына маманданған «КПСС ХХ съезі» колхозына біріктірілді.

1991 жылы ауылда 3924 адам болды. 80-90-жылдары Авдарма ауылының тұрғындары алдымен 1989 жылы 12 қарашада МССР құрамындағы Ғағауыз АССР-ін, содан кейін 1990 жылы 19 тамызда тәуелсіз [[Ғағауызстан Республикасы]]н құруды белсенді түрде қолдады. 1995 жылы 5 наурызда ауыл тұрғындары абсолютті көпшілікпен АТУ [[Ғағауызстан]]ға (Ғағауыз жері) қосылу үшін дауыс берді. 1995 жылдың желтоқсан айынан бастап ауыл Бессарабия облысынан Ғағауызстан АТУ Комрат аймағына (Ғағауыз жері) ауыстырылды. 1995 жылы бұрынғы «Авдарма» колхозы АҚ болып өзгертілді. 1998 жылы «Агро-Алиман-Прим» АҚ болып қайта құрылды.&lt;ref&gt;Авдарма – древнее село https://lookmaps.3dn.ru/forum/5-16-1&lt;/ref&gt;

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}

[[Санат:Молдова елді мекендері]]</text>
      <sha1>anotzy12l1in62usvujqj6bcc3kz2ga</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3053712</id>
      <parentid>3053710</parentid>
      <timestamp>2022-07-22T06:15:36Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Мағыпар</username>
        <id>100137</id>
      </contributor>
      <comment>толықтыру</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="8129" xml:space="preserve">'''Авдарма''' ({{lang-gag|Avdarma}}) — [[Молдова]]даның оңтүстігінде орналасқан [[Ғағауызстан|Ғағауыз автономиялық аумақтық бірлігі]]нің құрамындағы ауыл.&lt;ref&gt;Avdarma https://www.keeptravel.com/ru/moldova/avdarma&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;село Авдарма (Комратский район, Автономное территориальное образование Гагаузия, Молдова) https://xn----8sbqinjjbgkiavfo2f1c.xn--p1ai/locality/233152-selo-avdarma/&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Авдарма https://www.citipedia.info/city/general/Moldova__G%C4%83g%C4%83uzia_Avdarma_id_618629_lang_ru&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Авдарма на карте Молдовы, https://tm.maptons.com/3383368&lt;/ref&gt;

== Сипаттама ==
Жақын жерде ұзындығы 20 км-дей Лунга өзенінің оң саласы, Ялпуг өзенінің сол саласы Авдарма өзен ағып жатыр. Комрат қаласынан оңтүстік-шығысқа қарай 18 км және Кишиневтен оңтүстікке қарай 123 км қашықтықта орналасқан.&lt;ref&gt;с. Авдарма https://www.gagauzia.md/ru/ato-gagauziya/naselennyie-punktyi/komratskij-rajon/avdarma.html&lt;/ref&gt; Аймақтың жалпы ауданы 23,5 шаршы метрді құрайды. км., бұл ауданның 7,5% құрайды.
Ауылда 23 шаруашылық субъектілері тіркелген, оның ішінде:
*10 сауда кәсіпорны, 
*1 диірмен, 
*1 шағын наубайхана, 
*1 май цехы, 
*1 азық-түлік дүкені, 
*8 аралас дүкен, 
*1 жанармай құю бекеті, т.б.&lt;ref name=&quot;Reference1&quot;&gt;Примария с. Авдарма https://www.gagauzia.md/ru/administracziya-regiona/primarii/primariya-s.-avdarma.html&lt;/ref&gt;

== Халқы ==
2004 жылғы халық санағы бойынша ауылда 3564 адам тұрса, оның 50,08%-ы ерлер, 49,92%-ы әйелдер. Халықтың ұлттық құрамы: 
*94,16% - [[ғағауыздар]],
*1,32% - [[орыстар]],
*1,21% - [[украиндар]],
*1,18% - [[молдовандар]],    
*0,90% - [[бұлғарлар]], 
*0,70% - [[сығандар]], 
*0,53% - басқа ұлттар.&lt;ref&gt;Авдарма, Гагаузия, АТО https://moldovenii.md/ru/city/details/id/1650&lt;/ref&gt;

== Тарихы ==
Авдарма ауылы 1811 жылы құрылған. «Авдарма» татар сөзінен шыққан, аң аулайтын жер, аңшылардың тоқтайтын жері дегенді білдіреді. Басқа деректерде бұл термин «алдырма» сөзінен шыққан, ол да татар тілінен шыққан сөз. «Аударм» антропонимі (түбірі «аударм», «авдар» - балық, аң аулау) немесе «аудерма» – кез келген аумақтың бір бөлігіне қатысты термин. Бұл ауыл 1563 жылдан бері бар деген аңызды ауылдың аға буын ата-бабасынан мұра етіп қалдырған. Сондай-ақ, ескілердің айтуы бойынша, осы аңыз бойынша ауылдағы тас көпір орыс-түрік соғысы кезінде салынған және одан Суворов әскері өткен. Болгар деп есептелген ғағауыздар да осында өмір сүрген.

[[Кишинев]] ұлттық мұрағатының қорларында 1841 жылы Авдарма ауылында орыс тілінде оқытатын алғашқы мектеп ашылған құжаттар бар. 1864 жылы бұл мектепте 38 бала оқыды. 1897 жылы мектепте 14 жасқа толмаған 179 бала оқуға ниет білдіргенімен 68 бала ғана оқыды. 1852 жылы ауылда 603 адам (304 еркек пен 289 әйел) тұрған, олардың 5700 десятина жері, 200 [[жылқы]], 300 [[өгіз]], 260 [[сиыр]], 6000 [[қой]]ы болған. Авдарма ауылының тұрғындары 1853-1856 жылдардағы [[Қырым соғысы]]на қатысқан.

1877 жылы орыс әскері Авдарма арқылы Балқанға қарай өтіп, осында әскери бөлім құрады. 1877 жылы [[оба індеті]] 21 маусымнан 1 шілдеге дейін 44 адамның өмірін қиды, 1 шілдеден 15 шілдеге дейін тағы 200 адам, 15 шілдеден 21 шілдеге дейін - 136 адам, 21 шілдеден 1 тамызға дейін - 39 адам қайтыс болды. Осылайша, 1877 жылдың 21 маусымы мен 1 тамызы аралығында 419 адам қайтыс болды, бұл ауыл халқының 40% -ын құрады! 1892 жылы жазда [[дифтерия]]ның жаңа [[эпидемия]]сы пайда болып, 2,5 айда тағы 60 адамның өмірін қиды.

1923 жылы ауылда 462 шаруашылық (1165 ер адам, 1101 әйел) болған. Азырақ жері бар отбасылар тағы 874 гектар жері бар «Наш дом» земствосына біріктірілді. 1940 жылы ауылда 3500 адам тұрса, оның 3492-сі ғағауыздар еді. Екінші дүниежүзілік соғыстан кейін әртүрлі депортациялар мен аштықтардың салдарынан ауылда 2060 тұрғын қалды, оның ішінде 2015 ғағауыз. 1969 жылдың басына қарай ауылда 3967 адам болған.

Ауылдағы алғашқы [[колхоз]] 1948 жылы 3 наурызда ұйымдастырылды. Содан кейін екі колхоз ұйымдастырылып, олар 1956 жылы [[мал шаруашылы]]ғына маманданған «КПСС ХХ съезі» колхозына біріктірілді.

1991 жылы ауылда 3924 адам болды. 80-90-жылдары Авдарма ауылының тұрғындары алдымен 1989 жылы 12 қарашада МССР құрамындағы Ғағауыз АССР-ін, содан кейін 1990 жылы 19 тамызда тәуелсіз [[Ғағауызстан Республикасы]]н құруды белсенді түрде қолдады. 1995 жылы 5 наурызда ауыл тұрғындары абсолютті көпшілікпен АТУ [[Ғағауызстан]]ға (Ғағауыз жері) қосылу үшін дауыс берді. 1995 жылдың желтоқсан айынан бастап ауыл Бессарабия облысынан Ғағауызстан АТУ Комрат аймағына (Ғағауыз жері) ауыстырылды. 1995 жылы бұрынғы «Авдарма» колхозы АҚ болып өзгертілді. 1998 жылы «Агро-Алиман-Прим» АҚ болып қайта құрылды.&lt;ref&gt;Авдарма – древнее село https://lookmaps.3dn.ru/forum/5-16-1&lt;/ref&gt;

== Инфрақұрылымы ==
Ауыл аумағында әлеуметтік нысандар: 
*1 балалар мектепке дейінгі мекеме, 
*1 лицей, 
*мәдениет үйі, 
*3 кітапхана, 
*1 этнографиялық мұражай, 
*сауықтыру пункті мен фельдшерлік пункт, 
*күрес залы, 
*теннис корты, 
*шағын футбол алаңы,
*Православие шіркеуі бар.

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}

[[Санат:Молдова елді мекендері]]</text>
      <sha1>g1ye37vafl72uj1j2cbj16mdwn7uu17</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3053716</id>
      <parentid>3053712</parentid>
      <timestamp>2022-07-22T06:27:32Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Мағыпар</username>
        <id>100137</id>
      </contributor>
      <comment>/* Инфрақұрылымы */ дереккөз</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="8293" xml:space="preserve">'''Авдарма''' ({{lang-gag|Avdarma}}) — [[Молдова]]даның оңтүстігінде орналасқан [[Ғағауызстан|Ғағауыз автономиялық аумақтық бірлігі]]нің құрамындағы ауыл.&lt;ref&gt;Avdarma https://www.keeptravel.com/ru/moldova/avdarma&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;село Авдарма (Комратский район, Автономное территориальное образование Гагаузия, Молдова) https://xn----8sbqinjjbgkiavfo2f1c.xn--p1ai/locality/233152-selo-avdarma/&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Авдарма https://www.citipedia.info/city/general/Moldova__G%C4%83g%C4%83uzia_Avdarma_id_618629_lang_ru&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Авдарма на карте Молдовы, https://tm.maptons.com/3383368&lt;/ref&gt;

== Сипаттама ==
Жақын жерде ұзындығы 20 км-дей Лунга өзенінің оң саласы, Ялпуг өзенінің сол саласы Авдарма өзен ағып жатыр. Комрат қаласынан оңтүстік-шығысқа қарай 18 км және Кишиневтен оңтүстікке қарай 123 км қашықтықта орналасқан.&lt;ref&gt;с. Авдарма https://www.gagauzia.md/ru/ato-gagauziya/naselennyie-punktyi/komratskij-rajon/avdarma.html&lt;/ref&gt; Аймақтың жалпы ауданы 23,5 шаршы метрді құрайды. км., бұл ауданның 7,5% құрайды.
Ауылда 23 шаруашылық субъектілері тіркелген, оның ішінде:
*10 сауда кәсіпорны, 
*1 диірмен, 
*1 шағын наубайхана, 
*1 май цехы, 
*1 азық-түлік дүкені, 
*8 аралас дүкен, 
*1 жанармай құю бекеті, т.б.&lt;ref name=&quot;Reference1&quot;&gt;Примария с. Авдарма https://www.gagauzia.md/ru/administracziya-regiona/primarii/primariya-s.-avdarma.html&lt;/ref&gt;

== Халқы ==
2004 жылғы халық санағы бойынша ауылда 3564 адам тұрса, оның 50,08%-ы ерлер, 49,92%-ы әйелдер. Халықтың ұлттық құрамы: 
*94,16% - [[ғағауыздар]],
*1,32% - [[орыстар]],
*1,21% - [[украиндар]],
*1,18% - [[молдовандар]],    
*0,90% - [[бұлғарлар]], 
*0,70% - [[сығандар]], 
*0,53% - басқа ұлттар.&lt;ref&gt;Авдарма, Гагаузия, АТО https://moldovenii.md/ru/city/details/id/1650&lt;/ref&gt;

== Тарихы ==
Авдарма ауылы 1811 жылы құрылған. «Авдарма» татар сөзінен шыққан, аң аулайтын жер, аңшылардың тоқтайтын жері дегенді білдіреді. Басқа деректерде бұл термин «алдырма» сөзінен шыққан, ол да татар тілінен шыққан сөз. «Аударм» антропонимі (түбірі «аударм», «авдар» - балық, аң аулау) немесе «аудерма» – кез келген аумақтың бір бөлігіне қатысты термин. Бұл ауыл 1563 жылдан бері бар деген аңызды ауылдың аға буын ата-бабасынан мұра етіп қалдырған. Сондай-ақ, ескілердің айтуы бойынша, осы аңыз бойынша ауылдағы тас көпір орыс-түрік соғысы кезінде салынған және одан Суворов әскері өткен. Болгар деп есептелген ғағауыздар да осында өмір сүрген.

[[Кишинев]] ұлттық мұрағатының қорларында 1841 жылы Авдарма ауылында орыс тілінде оқытатын алғашқы мектеп ашылған құжаттар бар. 1864 жылы бұл мектепте 38 бала оқыды. 1897 жылы мектепте 14 жасқа толмаған 179 бала оқуға ниет білдіргенімен 68 бала ғана оқыды. 1852 жылы ауылда 603 адам (304 еркек пен 289 әйел) тұрған, олардың 5700 десятина жері, 200 [[жылқы]], 300 [[өгіз]], 260 [[сиыр]], 6000 [[қой]]ы болған. Авдарма ауылының тұрғындары 1853-1856 жылдардағы [[Қырым соғысы]]на қатысқан.

1877 жылы орыс әскері Авдарма арқылы Балқанға қарай өтіп, осында әскери бөлім құрады. 1877 жылы [[оба індеті]] 21 маусымнан 1 шілдеге дейін 44 адамның өмірін қиды, 1 шілдеден 15 шілдеге дейін тағы 200 адам, 15 шілдеден 21 шілдеге дейін - 136 адам, 21 шілдеден 1 тамызға дейін - 39 адам қайтыс болды. Осылайша, 1877 жылдың 21 маусымы мен 1 тамызы аралығында 419 адам қайтыс болды, бұл ауыл халқының 40% -ын құрады! 1892 жылы жазда [[дифтерия]]ның жаңа [[эпидемия]]сы пайда болып, 2,5 айда тағы 60 адамның өмірін қиды.

1923 жылы ауылда 462 шаруашылық (1165 ер адам, 1101 әйел) болған. Азырақ жері бар отбасылар тағы 874 гектар жері бар «Наш дом» земствосына біріктірілді. 1940 жылы ауылда 3500 адам тұрса, оның 3492-сі ғағауыздар еді. Екінші дүниежүзілік соғыстан кейін әртүрлі депортациялар мен аштықтардың салдарынан ауылда 2060 тұрғын қалды, оның ішінде 2015 ғағауыз. 1969 жылдың басына қарай ауылда 3967 адам болған.

Ауылдағы алғашқы [[колхоз]] 1948 жылы 3 наурызда ұйымдастырылды. Содан кейін екі колхоз ұйымдастырылып, олар 1956 жылы [[мал шаруашылы]]ғына маманданған «КПСС ХХ съезі» колхозына біріктірілді.

1991 жылы ауылда 3924 адам болды. 80-90-жылдары Авдарма ауылының тұрғындары алдымен 1989 жылы 12 қарашада МССР құрамындағы Ғағауыз АССР-ін, содан кейін 1990 жылы 19 тамызда тәуелсіз [[Ғағауызстан Республикасы]]н құруды белсенді түрде қолдады. 1995 жылы 5 наурызда ауыл тұрғындары абсолютті көпшілікпен АТУ [[Ғағауызстан]]ға (Ғағауыз жері) қосылу үшін дауыс берді. 1995 жылдың желтоқсан айынан бастап ауыл Бессарабия облысынан Ғағауызстан АТУ Комрат аймағына (Ғағауыз жері) ауыстырылды. 1995 жылы бұрынғы «Авдарма» колхозы АҚ болып өзгертілді. 1998 жылы «Агро-Алиман-Прим» АҚ болып қайта құрылды.&lt;ref&gt;Авдарма – древнее село https://lookmaps.3dn.ru/forum/5-16-1&lt;/ref&gt;

== Инфрақұрылымы ==
Ауыл аумағында әлеуметтік нысандар: 
*1 балалар мектепке дейінгі мекеме, 
*1 лицей,&lt;ref&gt;Теоретический лицей им. Д. Челенгир с. Авдарма https://guogagauzii.md/teoreticheskij-litsej-im-d-chelengir-s-avdarma&lt;/ref&gt; 
*мәдениет үйі, 
*3 кітапхана, 
*1 этнографиялық мұражай, 
*сауықтыру пункті мен фельдшерлік пункт, 
*күрес залы, 
*теннис корты, 
*шағын футбол алаңы,
*Православие шіркеуі бар.

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}

[[Санат:Молдова елді мекендері]]</text>
      <sha1>nwtix5sxkrdyxmv4oe3dc1ydu23rb3v</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3053718</id>
      <parentid>3053716</parentid>
      <timestamp>2022-07-22T06:29:12Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Мағыпар</username>
        <id>100137</id>
      </contributor>
      <comment>/* Инфрақұрылымы */ дереккөз</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="8454" xml:space="preserve">'''Авдарма''' ({{lang-gag|Avdarma}}) — [[Молдова]]даның оңтүстігінде орналасқан [[Ғағауызстан|Ғағауыз автономиялық аумақтық бірлігі]]нің құрамындағы ауыл.&lt;ref&gt;Avdarma https://www.keeptravel.com/ru/moldova/avdarma&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;село Авдарма (Комратский район, Автономное территориальное образование Гагаузия, Молдова) https://xn----8sbqinjjbgkiavfo2f1c.xn--p1ai/locality/233152-selo-avdarma/&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Авдарма https://www.citipedia.info/city/general/Moldova__G%C4%83g%C4%83uzia_Avdarma_id_618629_lang_ru&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Авдарма на карте Молдовы, https://tm.maptons.com/3383368&lt;/ref&gt;

== Сипаттама ==
Жақын жерде ұзындығы 20 км-дей Лунга өзенінің оң саласы, Ялпуг өзенінің сол саласы Авдарма өзен ағып жатыр. Комрат қаласынан оңтүстік-шығысқа қарай 18 км және Кишиневтен оңтүстікке қарай 123 км қашықтықта орналасқан.&lt;ref&gt;с. Авдарма https://www.gagauzia.md/ru/ato-gagauziya/naselennyie-punktyi/komratskij-rajon/avdarma.html&lt;/ref&gt; Аймақтың жалпы ауданы 23,5 шаршы метрді құрайды. км., бұл ауданның 7,5% құрайды.
Ауылда 23 шаруашылық субъектілері тіркелген, оның ішінде:
*10 сауда кәсіпорны, 
*1 диірмен, 
*1 шағын наубайхана, 
*1 май цехы, 
*1 азық-түлік дүкені, 
*8 аралас дүкен, 
*1 жанармай құю бекеті, т.б.&lt;ref name=&quot;Reference1&quot;&gt;Примария с. Авдарма https://www.gagauzia.md/ru/administracziya-regiona/primarii/primariya-s.-avdarma.html&lt;/ref&gt;

== Халқы ==
2004 жылғы халық санағы бойынша ауылда 3564 адам тұрса, оның 50,08%-ы ерлер, 49,92%-ы әйелдер. Халықтың ұлттық құрамы: 
*94,16% - [[ғағауыздар]],
*1,32% - [[орыстар]],
*1,21% - [[украиндар]],
*1,18% - [[молдовандар]],    
*0,90% - [[бұлғарлар]], 
*0,70% - [[сығандар]], 
*0,53% - басқа ұлттар.&lt;ref&gt;Авдарма, Гагаузия, АТО https://moldovenii.md/ru/city/details/id/1650&lt;/ref&gt;

== Тарихы ==
Авдарма ауылы 1811 жылы құрылған. «Авдарма» татар сөзінен шыққан, аң аулайтын жер, аңшылардың тоқтайтын жері дегенді білдіреді. Басқа деректерде бұл термин «алдырма» сөзінен шыққан, ол да татар тілінен шыққан сөз. «Аударм» антропонимі (түбірі «аударм», «авдар» - балық, аң аулау) немесе «аудерма» – кез келген аумақтың бір бөлігіне қатысты термин. Бұл ауыл 1563 жылдан бері бар деген аңызды ауылдың аға буын ата-бабасынан мұра етіп қалдырған. Сондай-ақ, ескілердің айтуы бойынша, осы аңыз бойынша ауылдағы тас көпір орыс-түрік соғысы кезінде салынған және одан Суворов әскері өткен. Болгар деп есептелген ғағауыздар да осында өмір сүрген.

[[Кишинев]] ұлттық мұрағатының қорларында 1841 жылы Авдарма ауылында орыс тілінде оқытатын алғашқы мектеп ашылған құжаттар бар. 1864 жылы бұл мектепте 38 бала оқыды. 1897 жылы мектепте 14 жасқа толмаған 179 бала оқуға ниет білдіргенімен 68 бала ғана оқыды. 1852 жылы ауылда 603 адам (304 еркек пен 289 әйел) тұрған, олардың 5700 десятина жері, 200 [[жылқы]], 300 [[өгіз]], 260 [[сиыр]], 6000 [[қой]]ы болған. Авдарма ауылының тұрғындары 1853-1856 жылдардағы [[Қырым соғысы]]на қатысқан.

1877 жылы орыс әскері Авдарма арқылы Балқанға қарай өтіп, осында әскери бөлім құрады. 1877 жылы [[оба індеті]] 21 маусымнан 1 шілдеге дейін 44 адамның өмірін қиды, 1 шілдеден 15 шілдеге дейін тағы 200 адам, 15 шілдеден 21 шілдеге дейін - 136 адам, 21 шілдеден 1 тамызға дейін - 39 адам қайтыс болды. Осылайша, 1877 жылдың 21 маусымы мен 1 тамызы аралығында 419 адам қайтыс болды, бұл ауыл халқының 40% -ын құрады! 1892 жылы жазда [[дифтерия]]ның жаңа [[эпидемия]]сы пайда болып, 2,5 айда тағы 60 адамның өмірін қиды.

1923 жылы ауылда 462 шаруашылық (1165 ер адам, 1101 әйел) болған. Азырақ жері бар отбасылар тағы 874 гектар жері бар «Наш дом» земствосына біріктірілді. 1940 жылы ауылда 3500 адам тұрса, оның 3492-сі ғағауыздар еді. Екінші дүниежүзілік соғыстан кейін әртүрлі депортациялар мен аштықтардың салдарынан ауылда 2060 тұрғын қалды, оның ішінде 2015 ғағауыз. 1969 жылдың басына қарай ауылда 3967 адам болған.

Ауылдағы алғашқы [[колхоз]] 1948 жылы 3 наурызда ұйымдастырылды. Содан кейін екі колхоз ұйымдастырылып, олар 1956 жылы [[мал шаруашылы]]ғына маманданған «КПСС ХХ съезі» колхозына біріктірілді.

1991 жылы ауылда 3924 адам болды. 80-90-жылдары Авдарма ауылының тұрғындары алдымен 1989 жылы 12 қарашада МССР құрамындағы Ғағауыз АССР-ін, содан кейін 1990 жылы 19 тамызда тәуелсіз [[Ғағауызстан Республикасы]]н құруды белсенді түрде қолдады. 1995 жылы 5 наурызда ауыл тұрғындары абсолютті көпшілікпен АТУ [[Ғағауызстан]]ға (Ғағауыз жері) қосылу үшін дауыс берді. 1995 жылдың желтоқсан айынан бастап ауыл Бессарабия облысынан Ғағауызстан АТУ Комрат аймағына (Ғағауыз жері) ауыстырылды. 1995 жылы бұрынғы «Авдарма» колхозы АҚ болып өзгертілді. 1998 жылы «Агро-Алиман-Прим» АҚ болып қайта құрылды.&lt;ref&gt;Авдарма – древнее село https://lookmaps.3dn.ru/forum/5-16-1&lt;/ref&gt;

== Инфрақұрылымы ==
Ауыл аумағында әлеуметтік нысандар: 
*1 балалар мектепке дейінгі мекеме, 
*1 лицей,&lt;ref&gt;Теоретический лицей им. Д. Челенгир с. Авдарма https://guogagauzii.md/teoreticheskij-litsej-im-d-chelengir-s-avdarma&lt;/ref&gt; 
*мәдениет үйі, 
*3 кітапхана, 
*1 этнографиялық мұражай,&lt;ref&gt;ИСТОРИКО-КРАЕВЕДЧЕСКИЙ МУЗЕЙ АВДАРМА https://discovergagauzia.md/ru/%D0%BC%D1%83%D0%B7%D0%B5%D0%B9-ru/avdarma-museum/&lt;/ref&gt; 
*сауықтыру пункті мен фельдшерлік пункт, 
*күрес залы, 
*теннис корты, 
*шағын футбол алаңы,
*Православие шіркеуі бар.

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}

[[Санат:Молдова елді мекендері]]</text>
      <sha1>t1h9g1rvt2h4bcxp5o28kqjb3d4netv</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3053719</id>
      <parentid>3053718</parentid>
      <timestamp>2022-07-22T06:30:44Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Мағыпар</username>
        <id>100137</id>
      </contributor>
      <comment>/* Инфрақұрылымы */ дереккөз</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="8616" xml:space="preserve">'''Авдарма''' ({{lang-gag|Avdarma}}) — [[Молдова]]даның оңтүстігінде орналасқан [[Ғағауызстан|Ғағауыз автономиялық аумақтық бірлігі]]нің құрамындағы ауыл.&lt;ref&gt;Avdarma https://www.keeptravel.com/ru/moldova/avdarma&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;село Авдарма (Комратский район, Автономное территориальное образование Гагаузия, Молдова) https://xn----8sbqinjjbgkiavfo2f1c.xn--p1ai/locality/233152-selo-avdarma/&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Авдарма https://www.citipedia.info/city/general/Moldova__G%C4%83g%C4%83uzia_Avdarma_id_618629_lang_ru&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Авдарма на карте Молдовы, https://tm.maptons.com/3383368&lt;/ref&gt;

== Сипаттама ==
Жақын жерде ұзындығы 20 км-дей Лунга өзенінің оң саласы, Ялпуг өзенінің сол саласы Авдарма өзен ағып жатыр. Комрат қаласынан оңтүстік-шығысқа қарай 18 км және Кишиневтен оңтүстікке қарай 123 км қашықтықта орналасқан.&lt;ref&gt;с. Авдарма https://www.gagauzia.md/ru/ato-gagauziya/naselennyie-punktyi/komratskij-rajon/avdarma.html&lt;/ref&gt; Аймақтың жалпы ауданы 23,5 шаршы метрді құрайды. км., бұл ауданның 7,5% құрайды.
Ауылда 23 шаруашылық субъектілері тіркелген, оның ішінде:
*10 сауда кәсіпорны, 
*1 диірмен, 
*1 шағын наубайхана, 
*1 май цехы, 
*1 азық-түлік дүкені, 
*8 аралас дүкен, 
*1 жанармай құю бекеті, т.б.&lt;ref name=&quot;Reference1&quot;&gt;Примария с. Авдарма https://www.gagauzia.md/ru/administracziya-regiona/primarii/primariya-s.-avdarma.html&lt;/ref&gt;

== Халқы ==
2004 жылғы халық санағы бойынша ауылда 3564 адам тұрса, оның 50,08%-ы ерлер, 49,92%-ы әйелдер. Халықтың ұлттық құрамы: 
*94,16% - [[ғағауыздар]],
*1,32% - [[орыстар]],
*1,21% - [[украиндар]],
*1,18% - [[молдовандар]],    
*0,90% - [[бұлғарлар]], 
*0,70% - [[сығандар]], 
*0,53% - басқа ұлттар.&lt;ref&gt;Авдарма, Гагаузия, АТО https://moldovenii.md/ru/city/details/id/1650&lt;/ref&gt;

== Тарихы ==
Авдарма ауылы 1811 жылы құрылған. «Авдарма» татар сөзінен шыққан, аң аулайтын жер, аңшылардың тоқтайтын жері дегенді білдіреді. Басқа деректерде бұл термин «алдырма» сөзінен шыққан, ол да татар тілінен шыққан сөз. «Аударм» антропонимі (түбірі «аударм», «авдар» - балық, аң аулау) немесе «аудерма» – кез келген аумақтың бір бөлігіне қатысты термин. Бұл ауыл 1563 жылдан бері бар деген аңызды ауылдың аға буын ата-бабасынан мұра етіп қалдырған. Сондай-ақ, ескілердің айтуы бойынша, осы аңыз бойынша ауылдағы тас көпір орыс-түрік соғысы кезінде салынған және одан Суворов әскері өткен. Болгар деп есептелген ғағауыздар да осында өмір сүрген.

[[Кишинев]] ұлттық мұрағатының қорларында 1841 жылы Авдарма ауылында орыс тілінде оқытатын алғашқы мектеп ашылған құжаттар бар. 1864 жылы бұл мектепте 38 бала оқыды. 1897 жылы мектепте 14 жасқа толмаған 179 бала оқуға ниет білдіргенімен 68 бала ғана оқыды. 1852 жылы ауылда 603 адам (304 еркек пен 289 әйел) тұрған, олардың 5700 десятина жері, 200 [[жылқы]], 300 [[өгіз]], 260 [[сиыр]], 6000 [[қой]]ы болған. Авдарма ауылының тұрғындары 1853-1856 жылдардағы [[Қырым соғысы]]на қатысқан.

1877 жылы орыс әскері Авдарма арқылы Балқанға қарай өтіп, осында әскери бөлім құрады. 1877 жылы [[оба індеті]] 21 маусымнан 1 шілдеге дейін 44 адамның өмірін қиды, 1 шілдеден 15 шілдеге дейін тағы 200 адам, 15 шілдеден 21 шілдеге дейін - 136 адам, 21 шілдеден 1 тамызға дейін - 39 адам қайтыс болды. Осылайша, 1877 жылдың 21 маусымы мен 1 тамызы аралығында 419 адам қайтыс болды, бұл ауыл халқының 40% -ын құрады! 1892 жылы жазда [[дифтерия]]ның жаңа [[эпидемия]]сы пайда болып, 2,5 айда тағы 60 адамның өмірін қиды.

1923 жылы ауылда 462 шаруашылық (1165 ер адам, 1101 әйел) болған. Азырақ жері бар отбасылар тағы 874 гектар жері бар «Наш дом» земствосына біріктірілді. 1940 жылы ауылда 3500 адам тұрса, оның 3492-сі ғағауыздар еді. Екінші дүниежүзілік соғыстан кейін әртүрлі депортациялар мен аштықтардың салдарынан ауылда 2060 тұрғын қалды, оның ішінде 2015 ғағауыз. 1969 жылдың басына қарай ауылда 3967 адам болған.

Ауылдағы алғашқы [[колхоз]] 1948 жылы 3 наурызда ұйымдастырылды. Содан кейін екі колхоз ұйымдастырылып, олар 1956 жылы [[мал шаруашылы]]ғына маманданған «КПСС ХХ съезі» колхозына біріктірілді.

1991 жылы ауылда 3924 адам болды. 80-90-жылдары Авдарма ауылының тұрғындары алдымен 1989 жылы 12 қарашада МССР құрамындағы Ғағауыз АССР-ін, содан кейін 1990 жылы 19 тамызда тәуелсіз [[Ғағауызстан Республикасы]]н құруды белсенді түрде қолдады. 1995 жылы 5 наурызда ауыл тұрғындары абсолютті көпшілікпен АТУ [[Ғағауызстан]]ға (Ғағауыз жері) қосылу үшін дауыс берді. 1995 жылдың желтоқсан айынан бастап ауыл Бессарабия облысынан Ғағауызстан АТУ Комрат аймағына (Ғағауыз жері) ауыстырылды. 1995 жылы бұрынғы «Авдарма» колхозы АҚ болып өзгертілді. 1998 жылы «Агро-Алиман-Прим» АҚ болып қайта құрылды.&lt;ref&gt;Авдарма – древнее село https://lookmaps.3dn.ru/forum/5-16-1&lt;/ref&gt;

== Инфрақұрылымы ==
Ауыл аумағында әлеуметтік нысандар: 
*1 балалар мектепке дейінгі мекеме, 
*1 лицей,&lt;ref&gt;Теоретический лицей им. Д. Челенгир с. Авдарма https://guogagauzii.md/teoreticheskij-litsej-im-d-chelengir-s-avdarma&lt;/ref&gt; 
*мәдениет үйі, 
*3 кітапхана, 
*1 этнографиялық мұражай,&lt;ref&gt;ИСТОРИКО-КРАЕВЕДЧЕСКИЙ МУЗЕЙ АВДАРМА https://discovergagauzia.md/ru/%D0%BC%D1%83%D0%B7%D0%B5%D0%B9-ru/avdarma-museum/&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Исторический музей села Авдарма Гагаузия (Молдавия, Авдарма) https://otzovik.com/review_6647877.html&lt;/ref&gt; 
*сауықтыру пункті мен фельдшерлік пункт, 
*күрес залы, 
*теннис корты, 
*шағын футбол алаңы,
*Православие шіркеуі бар.

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}

[[Санат:Молдова елді мекендері]]</text>
      <sha1>49ihjztloeruukk3al9rgdudjn01spq</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3053720</id>
      <parentid>3053719</parentid>
      <timestamp>2022-07-22T06:31:12Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Мағыпар</username>
        <id>100137</id>
      </contributor>
      <comment>/* Инфрақұрылымы */ дереккөз</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="8640" xml:space="preserve">'''Авдарма''' ({{lang-gag|Avdarma}}) — [[Молдова]]даның оңтүстігінде орналасқан [[Ғағауызстан|Ғағауыз автономиялық аумақтық бірлігі]]нің құрамындағы ауыл.&lt;ref&gt;Avdarma https://www.keeptravel.com/ru/moldova/avdarma&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;село Авдарма (Комратский район, Автономное территориальное образование Гагаузия, Молдова) https://xn----8sbqinjjbgkiavfo2f1c.xn--p1ai/locality/233152-selo-avdarma/&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Авдарма https://www.citipedia.info/city/general/Moldova__G%C4%83g%C4%83uzia_Avdarma_id_618629_lang_ru&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Авдарма на карте Молдовы, https://tm.maptons.com/3383368&lt;/ref&gt;

== Сипаттама ==
Жақын жерде ұзындығы 20 км-дей Лунга өзенінің оң саласы, Ялпуг өзенінің сол саласы Авдарма өзен ағып жатыр. Комрат қаласынан оңтүстік-шығысқа қарай 18 км және Кишиневтен оңтүстікке қарай 123 км қашықтықта орналасқан.&lt;ref&gt;с. Авдарма https://www.gagauzia.md/ru/ato-gagauziya/naselennyie-punktyi/komratskij-rajon/avdarma.html&lt;/ref&gt; Аймақтың жалпы ауданы 23,5 шаршы метрді құрайды. км., бұл ауданның 7,5% құрайды.
Ауылда 23 шаруашылық субъектілері тіркелген, оның ішінде:
*10 сауда кәсіпорны, 
*1 диірмен, 
*1 шағын наубайхана, 
*1 май цехы, 
*1 азық-түлік дүкені, 
*8 аралас дүкен, 
*1 жанармай құю бекеті, т.б.&lt;ref name=&quot;Reference1&quot;&gt;Примария с. Авдарма https://www.gagauzia.md/ru/administracziya-regiona/primarii/primariya-s.-avdarma.html&lt;/ref&gt;

== Халқы ==
2004 жылғы халық санағы бойынша ауылда 3564 адам тұрса, оның 50,08%-ы ерлер, 49,92%-ы әйелдер. Халықтың ұлттық құрамы: 
*94,16% - [[ғағауыздар]],
*1,32% - [[орыстар]],
*1,21% - [[украиндар]],
*1,18% - [[молдовандар]],    
*0,90% - [[бұлғарлар]], 
*0,70% - [[сығандар]], 
*0,53% - басқа ұлттар.&lt;ref&gt;Авдарма, Гагаузия, АТО https://moldovenii.md/ru/city/details/id/1650&lt;/ref&gt;

== Тарихы ==
Авдарма ауылы 1811 жылы құрылған. «Авдарма» татар сөзінен шыққан, аң аулайтын жер, аңшылардың тоқтайтын жері дегенді білдіреді. Басқа деректерде бұл термин «алдырма» сөзінен шыққан, ол да татар тілінен шыққан сөз. «Аударм» антропонимі (түбірі «аударм», «авдар» - балық, аң аулау) немесе «аудерма» – кез келген аумақтың бір бөлігіне қатысты термин. Бұл ауыл 1563 жылдан бері бар деген аңызды ауылдың аға буын ата-бабасынан мұра етіп қалдырған. Сондай-ақ, ескілердің айтуы бойынша, осы аңыз бойынша ауылдағы тас көпір орыс-түрік соғысы кезінде салынған және одан Суворов әскері өткен. Болгар деп есептелген ғағауыздар да осында өмір сүрген.

[[Кишинев]] ұлттық мұрағатының қорларында 1841 жылы Авдарма ауылында орыс тілінде оқытатын алғашқы мектеп ашылған құжаттар бар. 1864 жылы бұл мектепте 38 бала оқыды. 1897 жылы мектепте 14 жасқа толмаған 179 бала оқуға ниет білдіргенімен 68 бала ғана оқыды. 1852 жылы ауылда 603 адам (304 еркек пен 289 әйел) тұрған, олардың 5700 десятина жері, 200 [[жылқы]], 300 [[өгіз]], 260 [[сиыр]], 6000 [[қой]]ы болған. Авдарма ауылының тұрғындары 1853-1856 жылдардағы [[Қырым соғысы]]на қатысқан.

1877 жылы орыс әскері Авдарма арқылы Балқанға қарай өтіп, осында әскери бөлім құрады. 1877 жылы [[оба індеті]] 21 маусымнан 1 шілдеге дейін 44 адамның өмірін қиды, 1 шілдеден 15 шілдеге дейін тағы 200 адам, 15 шілдеден 21 шілдеге дейін - 136 адам, 21 шілдеден 1 тамызға дейін - 39 адам қайтыс болды. Осылайша, 1877 жылдың 21 маусымы мен 1 тамызы аралығында 419 адам қайтыс болды, бұл ауыл халқының 40% -ын құрады! 1892 жылы жазда [[дифтерия]]ның жаңа [[эпидемия]]сы пайда болып, 2,5 айда тағы 60 адамның өмірін қиды.

1923 жылы ауылда 462 шаруашылық (1165 ер адам, 1101 әйел) болған. Азырақ жері бар отбасылар тағы 874 гектар жері бар «Наш дом» земствосына біріктірілді. 1940 жылы ауылда 3500 адам тұрса, оның 3492-сі ғағауыздар еді. Екінші дүниежүзілік соғыстан кейін әртүрлі депортациялар мен аштықтардың салдарынан ауылда 2060 тұрғын қалды, оның ішінде 2015 ғағауыз. 1969 жылдың басына қарай ауылда 3967 адам болған.

Ауылдағы алғашқы [[колхоз]] 1948 жылы 3 наурызда ұйымдастырылды. Содан кейін екі колхоз ұйымдастырылып, олар 1956 жылы [[мал шаруашылы]]ғына маманданған «КПСС ХХ съезі» колхозына біріктірілді.

1991 жылы ауылда 3924 адам болды. 80-90-жылдары Авдарма ауылының тұрғындары алдымен 1989 жылы 12 қарашада МССР құрамындағы Ғағауыз АССР-ін, содан кейін 1990 жылы 19 тамызда тәуелсіз [[Ғағауызстан Республикасы]]н құруды белсенді түрде қолдады. 1995 жылы 5 наурызда ауыл тұрғындары абсолютті көпшілікпен АТУ [[Ғағауызстан]]ға (Ғағауыз жері) қосылу үшін дауыс берді. 1995 жылдың желтоқсан айынан бастап ауыл Бессарабия облысынан Ғағауызстан АТУ Комрат аймағына (Ғағауыз жері) ауыстырылды. 1995 жылы бұрынғы «Авдарма» колхозы АҚ болып өзгертілді. 1998 жылы «Агро-Алиман-Прим» АҚ болып қайта құрылды.&lt;ref&gt;Авдарма – древнее село https://lookmaps.3dn.ru/forum/5-16-1&lt;/ref&gt;

== Инфрақұрылымы ==
Ауыл аумағында әлеуметтік нысандар: 
*1 балалар мектепке дейінгі мекеме, 
*1 лицей,&lt;ref&gt;Теоретический лицей им. Д. Челенгир с. Авдарма https://guogagauzii.md/teoreticheskij-litsej-im-d-chelengir-s-avdarma&lt;/ref&gt; 
*мәдениет үйі, 
*3 кітапхана, 
*1 этнографиялық мұражай,&lt;ref&gt;ИСТОРИКО-КРАЕВЕДЧЕСКИЙ МУЗЕЙ АВДАРМА https://discovergagauzia.md/ru/%D0%BC%D1%83%D0%B7%D0%B5%D0%B9-ru/avdarma-museum/&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Исторический музей села Авдарма Гагаузия (Молдавия, Авдарма) https://otzovik.com/review_6647877.html&lt;/ref&gt; 
*сауықтыру пункті мен фельдшерлік пункт, 
*күрес залы, 
*теннис корты, 
*шағын футбол алаңы,
*Православие шіркеуі бар.&lt;ref name=&quot;Reference1&quot;/&gt;

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}

[[Санат:Молдова елді мекендері]]</text>
      <sha1>raw1ggddxckot93qbhxhcefuysb11iv</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3053721</id>
      <parentid>3053720</parentid>
      <timestamp>2022-07-22T06:32:09Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Мағыпар</username>
        <id>100137</id>
      </contributor>
      <comment>/* Инфрақұрылымы */ дереккөз</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="8761" xml:space="preserve">'''Авдарма''' ({{lang-gag|Avdarma}}) — [[Молдова]]даның оңтүстігінде орналасқан [[Ғағауызстан|Ғағауыз автономиялық аумақтық бірлігі]]нің құрамындағы ауыл.&lt;ref&gt;Avdarma https://www.keeptravel.com/ru/moldova/avdarma&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;село Авдарма (Комратский район, Автономное территориальное образование Гагаузия, Молдова) https://xn----8sbqinjjbgkiavfo2f1c.xn--p1ai/locality/233152-selo-avdarma/&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Авдарма https://www.citipedia.info/city/general/Moldova__G%C4%83g%C4%83uzia_Avdarma_id_618629_lang_ru&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Авдарма на карте Молдовы, https://tm.maptons.com/3383368&lt;/ref&gt;

== Сипаттама ==
Жақын жерде ұзындығы 20 км-дей Лунга өзенінің оң саласы, Ялпуг өзенінің сол саласы Авдарма өзен ағып жатыр. Комрат қаласынан оңтүстік-шығысқа қарай 18 км және Кишиневтен оңтүстікке қарай 123 км қашықтықта орналасқан.&lt;ref&gt;с. Авдарма https://www.gagauzia.md/ru/ato-gagauziya/naselennyie-punktyi/komratskij-rajon/avdarma.html&lt;/ref&gt; Аймақтың жалпы ауданы 23,5 шаршы метрді құрайды. км., бұл ауданның 7,5% құрайды.
Ауылда 23 шаруашылық субъектілері тіркелген, оның ішінде:
*10 сауда кәсіпорны, 
*1 диірмен, 
*1 шағын наубайхана, 
*1 май цехы, 
*1 азық-түлік дүкені, 
*8 аралас дүкен, 
*1 жанармай құю бекеті, т.б.&lt;ref name=&quot;Reference1&quot;&gt;Примария с. Авдарма https://www.gagauzia.md/ru/administracziya-regiona/primarii/primariya-s.-avdarma.html&lt;/ref&gt;

== Халқы ==
2004 жылғы халық санағы бойынша ауылда 3564 адам тұрса, оның 50,08%-ы ерлер, 49,92%-ы әйелдер. Халықтың ұлттық құрамы: 
*94,16% - [[ғағауыздар]],
*1,32% - [[орыстар]],
*1,21% - [[украиндар]],
*1,18% - [[молдовандар]],    
*0,90% - [[бұлғарлар]], 
*0,70% - [[сығандар]], 
*0,53% - басқа ұлттар.&lt;ref&gt;Авдарма, Гагаузия, АТО https://moldovenii.md/ru/city/details/id/1650&lt;/ref&gt;

== Тарихы ==
Авдарма ауылы 1811 жылы құрылған. «Авдарма» татар сөзінен шыққан, аң аулайтын жер, аңшылардың тоқтайтын жері дегенді білдіреді. Басқа деректерде бұл термин «алдырма» сөзінен шыққан, ол да татар тілінен шыққан сөз. «Аударм» антропонимі (түбірі «аударм», «авдар» - балық, аң аулау) немесе «аудерма» – кез келген аумақтың бір бөлігіне қатысты термин. Бұл ауыл 1563 жылдан бері бар деген аңызды ауылдың аға буын ата-бабасынан мұра етіп қалдырған. Сондай-ақ, ескілердің айтуы бойынша, осы аңыз бойынша ауылдағы тас көпір орыс-түрік соғысы кезінде салынған және одан Суворов әскері өткен. Болгар деп есептелген ғағауыздар да осында өмір сүрген.

[[Кишинев]] ұлттық мұрағатының қорларында 1841 жылы Авдарма ауылында орыс тілінде оқытатын алғашқы мектеп ашылған құжаттар бар. 1864 жылы бұл мектепте 38 бала оқыды. 1897 жылы мектепте 14 жасқа толмаған 179 бала оқуға ниет білдіргенімен 68 бала ғана оқыды. 1852 жылы ауылда 603 адам (304 еркек пен 289 әйел) тұрған, олардың 5700 десятина жері, 200 [[жылқы]], 300 [[өгіз]], 260 [[сиыр]], 6000 [[қой]]ы болған. Авдарма ауылының тұрғындары 1853-1856 жылдардағы [[Қырым соғысы]]на қатысқан.

1877 жылы орыс әскері Авдарма арқылы Балқанға қарай өтіп, осында әскери бөлім құрады. 1877 жылы [[оба індеті]] 21 маусымнан 1 шілдеге дейін 44 адамның өмірін қиды, 1 шілдеден 15 шілдеге дейін тағы 200 адам, 15 шілдеден 21 шілдеге дейін - 136 адам, 21 шілдеден 1 тамызға дейін - 39 адам қайтыс болды. Осылайша, 1877 жылдың 21 маусымы мен 1 тамызы аралығында 419 адам қайтыс болды, бұл ауыл халқының 40% -ын құрады! 1892 жылы жазда [[дифтерия]]ның жаңа [[эпидемия]]сы пайда болып, 2,5 айда тағы 60 адамның өмірін қиды.

1923 жылы ауылда 462 шаруашылық (1165 ер адам, 1101 әйел) болған. Азырақ жері бар отбасылар тағы 874 гектар жері бар «Наш дом» земствосына біріктірілді. 1940 жылы ауылда 3500 адам тұрса, оның 3492-сі ғағауыздар еді. Екінші дүниежүзілік соғыстан кейін әртүрлі депортациялар мен аштықтардың салдарынан ауылда 2060 тұрғын қалды, оның ішінде 2015 ғағауыз. 1969 жылдың басына қарай ауылда 3967 адам болған.

Ауылдағы алғашқы [[колхоз]] 1948 жылы 3 наурызда ұйымдастырылды. Содан кейін екі колхоз ұйымдастырылып, олар 1956 жылы [[мал шаруашылы]]ғына маманданған «КПСС ХХ съезі» колхозына біріктірілді.

1991 жылы ауылда 3924 адам болды. 80-90-жылдары Авдарма ауылының тұрғындары алдымен 1989 жылы 12 қарашада МССР құрамындағы Ғағауыз АССР-ін, содан кейін 1990 жылы 19 тамызда тәуелсіз [[Ғағауызстан Республикасы]]н құруды белсенді түрде қолдады. 1995 жылы 5 наурызда ауыл тұрғындары абсолютті көпшілікпен АТУ [[Ғағауызстан]]ға (Ғағауыз жері) қосылу үшін дауыс берді. 1995 жылдың желтоқсан айынан бастап ауыл Бессарабия облысынан Ғағауызстан АТУ Комрат аймағына (Ғағауыз жері) ауыстырылды. 1995 жылы бұрынғы «Авдарма» колхозы АҚ болып өзгертілді. 1998 жылы «Агро-Алиман-Прим» АҚ болып қайта құрылды.&lt;ref&gt;Авдарма – древнее село https://lookmaps.3dn.ru/forum/5-16-1&lt;/ref&gt;

== Инфрақұрылымы ==
Ауыл аумағында әлеуметтік нысандар: 
*1 балалар мектепке дейінгі мекеме, 
*1 лицей,&lt;ref&gt;Теоретический лицей им. Д. Челенгир с. Авдарма https://guogagauzii.md/teoreticheskij-litsej-im-d-chelengir-s-avdarma&lt;/ref&gt; 
*мәдениет үйі, 
*3 кітапхана, 
*1 этнографиялық мұражай,&lt;ref&gt;ИСТОРИКО-КРАЕВЕДЧЕСКИЙ МУЗЕЙ АВДАРМА https://discovergagauzia.md/ru/%D0%BC%D1%83%D0%B7%D0%B5%D0%B9-ru/avdarma-museum/&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Исторический музей села Авдарма Гагаузия (Молдавия, Авдарма) https://otzovik.com/review_6647877.html&lt;/ref&gt; 
*сауықтыру пункті мен фельдшерлік пункт, 
*күрес залы, 
*теннис корты, 
*шағын футбол алаңы,
*Православие шіркеуі бар.&lt;ref&gt;Свято - Михайловская церковь https://old.avdarma.md/ru/index.php?do=static&amp;page=catcer&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Reference1&quot;/&gt;

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}

[[Санат:Молдова елді мекендері]]</text>
      <sha1>cl80y0y7ghiyety7i07dwvxjldmnw0p</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3053722</id>
      <parentid>3053721</parentid>
      <timestamp>2022-07-22T06:34:52Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Мағыпар</username>
        <id>100137</id>
      </contributor>
      <comment>/* Инфрақұрылымы */ дереккөз</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="8952" xml:space="preserve">'''Авдарма''' ({{lang-gag|Avdarma}}) — [[Молдова]]даның оңтүстігінде орналасқан [[Ғағауызстан|Ғағауыз автономиялық аумақтық бірлігі]]нің құрамындағы ауыл.&lt;ref&gt;Avdarma https://www.keeptravel.com/ru/moldova/avdarma&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;село Авдарма (Комратский район, Автономное территориальное образование Гагаузия, Молдова) https://xn----8sbqinjjbgkiavfo2f1c.xn--p1ai/locality/233152-selo-avdarma/&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Авдарма https://www.citipedia.info/city/general/Moldova__G%C4%83g%C4%83uzia_Avdarma_id_618629_lang_ru&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Авдарма на карте Молдовы, https://tm.maptons.com/3383368&lt;/ref&gt;

== Сипаттама ==
Жақын жерде ұзындығы 20 км-дей Лунга өзенінің оң саласы, Ялпуг өзенінің сол саласы Авдарма өзен ағып жатыр. Комрат қаласынан оңтүстік-шығысқа қарай 18 км және Кишиневтен оңтүстікке қарай 123 км қашықтықта орналасқан.&lt;ref&gt;с. Авдарма https://www.gagauzia.md/ru/ato-gagauziya/naselennyie-punktyi/komratskij-rajon/avdarma.html&lt;/ref&gt; Аймақтың жалпы ауданы 23,5 шаршы метрді құрайды. км., бұл ауданның 7,5% құрайды.
Ауылда 23 шаруашылық субъектілері тіркелген, оның ішінде:
*10 сауда кәсіпорны, 
*1 диірмен, 
*1 шағын наубайхана, 
*1 май цехы, 
*1 азық-түлік дүкені, 
*8 аралас дүкен, 
*1 жанармай құю бекеті, т.б.&lt;ref name=&quot;Reference1&quot;&gt;Примария с. Авдарма https://www.gagauzia.md/ru/administracziya-regiona/primarii/primariya-s.-avdarma.html&lt;/ref&gt;

== Халқы ==
2004 жылғы халық санағы бойынша ауылда 3564 адам тұрса, оның 50,08%-ы ерлер, 49,92%-ы әйелдер. Халықтың ұлттық құрамы: 
*94,16% - [[ғағауыздар]],
*1,32% - [[орыстар]],
*1,21% - [[украиндар]],
*1,18% - [[молдовандар]],    
*0,90% - [[бұлғарлар]], 
*0,70% - [[сығандар]], 
*0,53% - басқа ұлттар.&lt;ref&gt;Авдарма, Гагаузия, АТО https://moldovenii.md/ru/city/details/id/1650&lt;/ref&gt;

== Тарихы ==
Авдарма ауылы 1811 жылы құрылған. «Авдарма» татар сөзінен шыққан, аң аулайтын жер, аңшылардың тоқтайтын жері дегенді білдіреді. Басқа деректерде бұл термин «алдырма» сөзінен шыққан, ол да татар тілінен шыққан сөз. «Аударм» антропонимі (түбірі «аударм», «авдар» - балық, аң аулау) немесе «аудерма» – кез келген аумақтың бір бөлігіне қатысты термин. Бұл ауыл 1563 жылдан бері бар деген аңызды ауылдың аға буын ата-бабасынан мұра етіп қалдырған. Сондай-ақ, ескілердің айтуы бойынша, осы аңыз бойынша ауылдағы тас көпір орыс-түрік соғысы кезінде салынған және одан Суворов әскері өткен. Болгар деп есептелген ғағауыздар да осында өмір сүрген.

[[Кишинев]] ұлттық мұрағатының қорларында 1841 жылы Авдарма ауылында орыс тілінде оқытатын алғашқы мектеп ашылған құжаттар бар. 1864 жылы бұл мектепте 38 бала оқыды. 1897 жылы мектепте 14 жасқа толмаған 179 бала оқуға ниет білдіргенімен 68 бала ғана оқыды. 1852 жылы ауылда 603 адам (304 еркек пен 289 әйел) тұрған, олардың 5700 десятина жері, 200 [[жылқы]], 300 [[өгіз]], 260 [[сиыр]], 6000 [[қой]]ы болған. Авдарма ауылының тұрғындары 1853-1856 жылдардағы [[Қырым соғысы]]на қатысқан.

1877 жылы орыс әскері Авдарма арқылы Балқанға қарай өтіп, осында әскери бөлім құрады. 1877 жылы [[оба індеті]] 21 маусымнан 1 шілдеге дейін 44 адамның өмірін қиды, 1 шілдеден 15 шілдеге дейін тағы 200 адам, 15 шілдеден 21 шілдеге дейін - 136 адам, 21 шілдеден 1 тамызға дейін - 39 адам қайтыс болды. Осылайша, 1877 жылдың 21 маусымы мен 1 тамызы аралығында 419 адам қайтыс болды, бұл ауыл халқының 40% -ын құрады! 1892 жылы жазда [[дифтерия]]ның жаңа [[эпидемия]]сы пайда болып, 2,5 айда тағы 60 адамның өмірін қиды.

1923 жылы ауылда 462 шаруашылық (1165 ер адам, 1101 әйел) болған. Азырақ жері бар отбасылар тағы 874 гектар жері бар «Наш дом» земствосына біріктірілді. 1940 жылы ауылда 3500 адам тұрса, оның 3492-сі ғағауыздар еді. Екінші дүниежүзілік соғыстан кейін әртүрлі депортациялар мен аштықтардың салдарынан ауылда 2060 тұрғын қалды, оның ішінде 2015 ғағауыз. 1969 жылдың басына қарай ауылда 3967 адам болған.

Ауылдағы алғашқы [[колхоз]] 1948 жылы 3 наурызда ұйымдастырылды. Содан кейін екі колхоз ұйымдастырылып, олар 1956 жылы [[мал шаруашылы]]ғына маманданған «КПСС ХХ съезі» колхозына біріктірілді.

1991 жылы ауылда 3924 адам болды. 80-90-жылдары Авдарма ауылының тұрғындары алдымен 1989 жылы 12 қарашада МССР құрамындағы Ғағауыз АССР-ін, содан кейін 1990 жылы 19 тамызда тәуелсіз [[Ғағауызстан Республикасы]]н құруды белсенді түрде қолдады. 1995 жылы 5 наурызда ауыл тұрғындары абсолютті көпшілікпен АТУ [[Ғағауызстан]]ға (Ғағауыз жері) қосылу үшін дауыс берді. 1995 жылдың желтоқсан айынан бастап ауыл Бессарабия облысынан Ғағауызстан АТУ Комрат аймағына (Ғағауыз жері) ауыстырылды. 1995 жылы бұрынғы «Авдарма» колхозы АҚ болып өзгертілді. 1998 жылы «Агро-Алиман-Прим» АҚ болып қайта құрылды.&lt;ref&gt;Авдарма – древнее село https://lookmaps.3dn.ru/forum/5-16-1&lt;/ref&gt;

== Инфрақұрылымы ==
Ауыл аумағында әлеуметтік нысандар:&lt;ref&gt;Примар гагаузского села-сказки Авдарма, которому может позавидовать Кишинев https://www.kp.md/daily/27039/4103785/&lt;/ref&gt; 
*1 балалар мектепке дейінгі мекеме, 
*1 лицей,&lt;ref&gt;Теоретический лицей им. Д. Челенгир с. Авдарма https://guogagauzii.md/teoreticheskij-litsej-im-d-chelengir-s-avdarma&lt;/ref&gt; 
*мәдениет үйі, 
*3 кітапхана, 
*1 этнографиялық мұражай,&lt;ref&gt;ИСТОРИКО-КРАЕВЕДЧЕСКИЙ МУЗЕЙ АВДАРМА https://discovergagauzia.md/ru/%D0%BC%D1%83%D0%B7%D0%B5%D0%B9-ru/avdarma-museum/&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Исторический музей села Авдарма Гагаузия (Молдавия, Авдарма) https://otzovik.com/review_6647877.html&lt;/ref&gt; 
*сауықтыру пункті мен фельдшерлік пункт, 
*күрес залы, 
*теннис корты, 
*шағын футбол алаңы,
*Православие шіркеуі бар.&lt;ref&gt;Свято - Михайловская церковь https://old.avdarma.md/ru/index.php?do=static&amp;page=catcer&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Reference1&quot;/&gt;

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}

[[Санат:Молдова елді мекендері]]</text>
      <sha1>s12tibzs7b2jrcr1pjpah0a27dgzplx</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3053723</id>
      <parentid>3053722</parentid>
      <timestamp>2022-07-22T06:36:26Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Мағыпар</username>
        <id>100137</id>
      </contributor>
      <comment>/* Инфрақұрылымы */ дереккөз</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="9107" xml:space="preserve">'''Авдарма''' ({{lang-gag|Avdarma}}) — [[Молдова]]даның оңтүстігінде орналасқан [[Ғағауызстан|Ғағауыз автономиялық аумақтық бірлігі]]нің құрамындағы ауыл.&lt;ref&gt;Avdarma https://www.keeptravel.com/ru/moldova/avdarma&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;село Авдарма (Комратский район, Автономное территориальное образование Гагаузия, Молдова) https://xn----8sbqinjjbgkiavfo2f1c.xn--p1ai/locality/233152-selo-avdarma/&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Авдарма https://www.citipedia.info/city/general/Moldova__G%C4%83g%C4%83uzia_Avdarma_id_618629_lang_ru&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Авдарма на карте Молдовы, https://tm.maptons.com/3383368&lt;/ref&gt;

== Сипаттама ==
Жақын жерде ұзындығы 20 км-дей Лунга өзенінің оң саласы, Ялпуг өзенінің сол саласы Авдарма өзен ағып жатыр. Комрат қаласынан оңтүстік-шығысқа қарай 18 км және Кишиневтен оңтүстікке қарай 123 км қашықтықта орналасқан.&lt;ref&gt;с. Авдарма https://www.gagauzia.md/ru/ato-gagauziya/naselennyie-punktyi/komratskij-rajon/avdarma.html&lt;/ref&gt; Аймақтың жалпы ауданы 23,5 шаршы метрді құрайды. км., бұл ауданның 7,5% құрайды.
Ауылда 23 шаруашылық субъектілері тіркелген, оның ішінде:
*10 сауда кәсіпорны, 
*1 диірмен, 
*1 шағын наубайхана, 
*1 май цехы, 
*1 азық-түлік дүкені, 
*8 аралас дүкен, 
*1 жанармай құю бекеті, т.б.&lt;ref name=&quot;Reference1&quot;&gt;Примария с. Авдарма https://www.gagauzia.md/ru/administracziya-regiona/primarii/primariya-s.-avdarma.html&lt;/ref&gt;

== Халқы ==
2004 жылғы халық санағы бойынша ауылда 3564 адам тұрса, оның 50,08%-ы ерлер, 49,92%-ы әйелдер. Халықтың ұлттық құрамы: 
*94,16% - [[ғағауыздар]],
*1,32% - [[орыстар]],
*1,21% - [[украиндар]],
*1,18% - [[молдовандар]],    
*0,90% - [[бұлғарлар]], 
*0,70% - [[сығандар]], 
*0,53% - басқа ұлттар.&lt;ref&gt;Авдарма, Гагаузия, АТО https://moldovenii.md/ru/city/details/id/1650&lt;/ref&gt;

== Тарихы ==
Авдарма ауылы 1811 жылы құрылған. «Авдарма» татар сөзінен шыққан, аң аулайтын жер, аңшылардың тоқтайтын жері дегенді білдіреді. Басқа деректерде бұл термин «алдырма» сөзінен шыққан, ол да татар тілінен шыққан сөз. «Аударм» антропонимі (түбірі «аударм», «авдар» - балық, аң аулау) немесе «аудерма» – кез келген аумақтың бір бөлігіне қатысты термин. Бұл ауыл 1563 жылдан бері бар деген аңызды ауылдың аға буын ата-бабасынан мұра етіп қалдырған. Сондай-ақ, ескілердің айтуы бойынша, осы аңыз бойынша ауылдағы тас көпір орыс-түрік соғысы кезінде салынған және одан Суворов әскері өткен. Болгар деп есептелген ғағауыздар да осында өмір сүрген.

[[Кишинев]] ұлттық мұрағатының қорларында 1841 жылы Авдарма ауылында орыс тілінде оқытатын алғашқы мектеп ашылған құжаттар бар. 1864 жылы бұл мектепте 38 бала оқыды. 1897 жылы мектепте 14 жасқа толмаған 179 бала оқуға ниет білдіргенімен 68 бала ғана оқыды. 1852 жылы ауылда 603 адам (304 еркек пен 289 әйел) тұрған, олардың 5700 десятина жері, 200 [[жылқы]], 300 [[өгіз]], 260 [[сиыр]], 6000 [[қой]]ы болған. Авдарма ауылының тұрғындары 1853-1856 жылдардағы [[Қырым соғысы]]на қатысқан.

1877 жылы орыс әскері Авдарма арқылы Балқанға қарай өтіп, осында әскери бөлім құрады. 1877 жылы [[оба індеті]] 21 маусымнан 1 шілдеге дейін 44 адамның өмірін қиды, 1 шілдеден 15 шілдеге дейін тағы 200 адам, 15 шілдеден 21 шілдеге дейін - 136 адам, 21 шілдеден 1 тамызға дейін - 39 адам қайтыс болды. Осылайша, 1877 жылдың 21 маусымы мен 1 тамызы аралығында 419 адам қайтыс болды, бұл ауыл халқының 40% -ын құрады! 1892 жылы жазда [[дифтерия]]ның жаңа [[эпидемия]]сы пайда болып, 2,5 айда тағы 60 адамның өмірін қиды.

1923 жылы ауылда 462 шаруашылық (1165 ер адам, 1101 әйел) болған. Азырақ жері бар отбасылар тағы 874 гектар жері бар «Наш дом» земствосына біріктірілді. 1940 жылы ауылда 3500 адам тұрса, оның 3492-сі ғағауыздар еді. Екінші дүниежүзілік соғыстан кейін әртүрлі депортациялар мен аштықтардың салдарынан ауылда 2060 тұрғын қалды, оның ішінде 2015 ғағауыз. 1969 жылдың басына қарай ауылда 3967 адам болған.

Ауылдағы алғашқы [[колхоз]] 1948 жылы 3 наурызда ұйымдастырылды. Содан кейін екі колхоз ұйымдастырылып, олар 1956 жылы [[мал шаруашылы]]ғына маманданған «КПСС ХХ съезі» колхозына біріктірілді.

1991 жылы ауылда 3924 адам болды. 80-90-жылдары Авдарма ауылының тұрғындары алдымен 1989 жылы 12 қарашада МССР құрамындағы Ғағауыз АССР-ін, содан кейін 1990 жылы 19 тамызда тәуелсіз [[Ғағауызстан Республикасы]]н құруды белсенді түрде қолдады. 1995 жылы 5 наурызда ауыл тұрғындары абсолютті көпшілікпен АТУ [[Ғағауызстан]]ға (Ғағауыз жері) қосылу үшін дауыс берді. 1995 жылдың желтоқсан айынан бастап ауыл Бессарабия облысынан Ғағауызстан АТУ Комрат аймағына (Ғағауыз жері) ауыстырылды. 1995 жылы бұрынғы «Авдарма» колхозы АҚ болып өзгертілді. 1998 жылы «Агро-Алиман-Прим» АҚ болып қайта құрылды.&lt;ref&gt;Авдарма – древнее село https://lookmaps.3dn.ru/forum/5-16-1&lt;/ref&gt;

== Инфрақұрылымы ==
Ауыл аумағында әлеуметтік нысандар:&lt;ref&gt;Примар гагаузского села-сказки Авдарма, которому может позавидовать Кишинев https://www.kp.md/daily/27039/4103785/&lt;/ref&gt; 
*1 балалар мектепке дейінгі мекеме, 
*1 лицей,&lt;ref&gt;Теоретический лицей им. Д. Челенгир с. Авдарма https://guogagauzii.md/teoreticheskij-litsej-im-d-chelengir-s-avdarma&lt;/ref&gt; 
*мәдениет үйі,&lt;ref&gt;Дом культуры https://xn----8sbnadqrtzjid0d5cj.cybo.com/MD-biz/%D0%B4%D0%BE%D0%BC-%D0%BA%D1%83%D0%BB%D1%8C%D1%82%D1%83%D1%80%D1%8B_19i&lt;/ref&gt; 
*3 кітапхана, 
*1 этнографиялық мұражай,&lt;ref&gt;ИСТОРИКО-КРАЕВЕДЧЕСКИЙ МУЗЕЙ АВДАРМА https://discovergagauzia.md/ru/%D0%BC%D1%83%D0%B7%D0%B5%D0%B9-ru/avdarma-museum/&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Исторический музей села Авдарма Гагаузия (Молдавия, Авдарма) https://otzovik.com/review_6647877.html&lt;/ref&gt; 
*сауықтыру пункті мен фельдшерлік пункт, 
*күрес залы, 
*теннис корты, 
*шағын футбол алаңы,
*Православие шіркеуі бар.&lt;ref&gt;Свято - Михайловская церковь https://old.avdarma.md/ru/index.php?do=static&amp;page=catcer&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Reference1&quot;/&gt;

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}

[[Санат:Молдова елді мекендері]]</text>
      <sha1>bltpzifitngf1ohhrtethh4950xo7s1</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3053724</id>
      <parentid>3053723</parentid>
      <timestamp>2022-07-22T06:38:44Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Мағыпар</username>
        <id>100137</id>
      </contributor>
      <comment>/* Сипаттама */ дереккөз</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="9140" xml:space="preserve">'''Авдарма''' ({{lang-gag|Avdarma}}) — [[Молдова]]даның оңтүстігінде орналасқан [[Ғағауызстан|Ғағауыз автономиялық аумақтық бірлігі]]нің құрамындағы ауыл.&lt;ref&gt;Avdarma https://www.keeptravel.com/ru/moldova/avdarma&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;село Авдарма (Комратский район, Автономное территориальное образование Гагаузия, Молдова) https://xn----8sbqinjjbgkiavfo2f1c.xn--p1ai/locality/233152-selo-avdarma/&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Авдарма https://www.citipedia.info/city/general/Moldova__G%C4%83g%C4%83uzia_Avdarma_id_618629_lang_ru&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Авдарма на карте Молдовы, https://tm.maptons.com/3383368&lt;/ref&gt;

== Сипаттама ==
Жақын жерде ұзындығы 20 км-дей Лунга өзенінің оң саласы, Ялпуг өзенінің сол саласы Авдарма өзен ағып жатыр. Комрат қаласынан оңтүстік-шығысқа қарай 18 км және Кишиневтен оңтүстікке қарай 123 км қашықтықта орналасқан.&lt;ref&gt;с. Авдарма https://www.gagauzia.md/ru/ato-gagauziya/naselennyie-punktyi/komratskij-rajon/avdarma.html&lt;/ref&gt; Аймақтың жалпы ауданы 23,5 шаршы метрді құрайды. км., бұл ауданның 7,5% құрайды.
Ауылда 23 шаруашылық субъектілері тіркелген, оның ішінде:
*10 сауда кәсіпорны, 
*1 диірмен, 
*1 шағын наубайхана,&lt;ref&gt;http://www.bereket.md/&lt;/ref&gt; 
*1 май цехы, 
*1 азық-түлік дүкені, 
*8 аралас дүкен, 
*1 жанармай құю бекеті, т.б.&lt;ref name=&quot;Reference1&quot;&gt;Примария с. Авдарма https://www.gagauzia.md/ru/administracziya-regiona/primarii/primariya-s.-avdarma.html&lt;/ref&gt;

== Халқы ==
2004 жылғы халық санағы бойынша ауылда 3564 адам тұрса, оның 50,08%-ы ерлер, 49,92%-ы әйелдер. Халықтың ұлттық құрамы: 
*94,16% - [[ғағауыздар]],
*1,32% - [[орыстар]],
*1,21% - [[украиндар]],
*1,18% - [[молдовандар]],    
*0,90% - [[бұлғарлар]], 
*0,70% - [[сығандар]], 
*0,53% - басқа ұлттар.&lt;ref&gt;Авдарма, Гагаузия, АТО https://moldovenii.md/ru/city/details/id/1650&lt;/ref&gt;

== Тарихы ==
Авдарма ауылы 1811 жылы құрылған. «Авдарма» татар сөзінен шыққан, аң аулайтын жер, аңшылардың тоқтайтын жері дегенді білдіреді. Басқа деректерде бұл термин «алдырма» сөзінен шыққан, ол да татар тілінен шыққан сөз. «Аударм» антропонимі (түбірі «аударм», «авдар» - балық, аң аулау) немесе «аудерма» – кез келген аумақтың бір бөлігіне қатысты термин. Бұл ауыл 1563 жылдан бері бар деген аңызды ауылдың аға буын ата-бабасынан мұра етіп қалдырған. Сондай-ақ, ескілердің айтуы бойынша, осы аңыз бойынша ауылдағы тас көпір орыс-түрік соғысы кезінде салынған және одан Суворов әскері өткен. Болгар деп есептелген ғағауыздар да осында өмір сүрген.

[[Кишинев]] ұлттық мұрағатының қорларында 1841 жылы Авдарма ауылында орыс тілінде оқытатын алғашқы мектеп ашылған құжаттар бар. 1864 жылы бұл мектепте 38 бала оқыды. 1897 жылы мектепте 14 жасқа толмаған 179 бала оқуға ниет білдіргенімен 68 бала ғана оқыды. 1852 жылы ауылда 603 адам (304 еркек пен 289 әйел) тұрған, олардың 5700 десятина жері, 200 [[жылқы]], 300 [[өгіз]], 260 [[сиыр]], 6000 [[қой]]ы болған. Авдарма ауылының тұрғындары 1853-1856 жылдардағы [[Қырым соғысы]]на қатысқан.

1877 жылы орыс әскері Авдарма арқылы Балқанға қарай өтіп, осында әскери бөлім құрады. 1877 жылы [[оба індеті]] 21 маусымнан 1 шілдеге дейін 44 адамның өмірін қиды, 1 шілдеден 15 шілдеге дейін тағы 200 адам, 15 шілдеден 21 шілдеге дейін - 136 адам, 21 шілдеден 1 тамызға дейін - 39 адам қайтыс болды. Осылайша, 1877 жылдың 21 маусымы мен 1 тамызы аралығында 419 адам қайтыс болды, бұл ауыл халқының 40% -ын құрады! 1892 жылы жазда [[дифтерия]]ның жаңа [[эпидемия]]сы пайда болып, 2,5 айда тағы 60 адамның өмірін қиды.

1923 жылы ауылда 462 шаруашылық (1165 ер адам, 1101 әйел) болған. Азырақ жері бар отбасылар тағы 874 гектар жері бар «Наш дом» земствосына біріктірілді. 1940 жылы ауылда 3500 адам тұрса, оның 3492-сі ғағауыздар еді. Екінші дүниежүзілік соғыстан кейін әртүрлі депортациялар мен аштықтардың салдарынан ауылда 2060 тұрғын қалды, оның ішінде 2015 ғағауыз. 1969 жылдың басына қарай ауылда 3967 адам болған.

Ауылдағы алғашқы [[колхоз]] 1948 жылы 3 наурызда ұйымдастырылды. Содан кейін екі колхоз ұйымдастырылып, олар 1956 жылы [[мал шаруашылы]]ғына маманданған «КПСС ХХ съезі» колхозына біріктірілді.

1991 жылы ауылда 3924 адам болды. 80-90-жылдары Авдарма ауылының тұрғындары алдымен 1989 жылы 12 қарашада МССР құрамындағы Ғағауыз АССР-ін, содан кейін 1990 жылы 19 тамызда тәуелсіз [[Ғағауызстан Республикасы]]н құруды белсенді түрде қолдады. 1995 жылы 5 наурызда ауыл тұрғындары абсолютті көпшілікпен АТУ [[Ғағауызстан]]ға (Ғағауыз жері) қосылу үшін дауыс берді. 1995 жылдың желтоқсан айынан бастап ауыл Бессарабия облысынан Ғағауызстан АТУ Комрат аймағына (Ғағауыз жері) ауыстырылды. 1995 жылы бұрынғы «Авдарма» колхозы АҚ болып өзгертілді. 1998 жылы «Агро-Алиман-Прим» АҚ болып қайта құрылды.&lt;ref&gt;Авдарма – древнее село https://lookmaps.3dn.ru/forum/5-16-1&lt;/ref&gt;

== Инфрақұрылымы ==
Ауыл аумағында әлеуметтік нысандар:&lt;ref&gt;Примар гагаузского села-сказки Авдарма, которому может позавидовать Кишинев https://www.kp.md/daily/27039/4103785/&lt;/ref&gt; 
*1 балалар мектепке дейінгі мекеме, 
*1 лицей,&lt;ref&gt;Теоретический лицей им. Д. Челенгир с. Авдарма https://guogagauzii.md/teoreticheskij-litsej-im-d-chelengir-s-avdarma&lt;/ref&gt; 
*мәдениет үйі,&lt;ref&gt;Дом культуры https://xn----8sbnadqrtzjid0d5cj.cybo.com/MD-biz/%D0%B4%D0%BE%D0%BC-%D0%BA%D1%83%D0%BB%D1%8C%D1%82%D1%83%D1%80%D1%8B_19i&lt;/ref&gt; 
*3 кітапхана, 
*1 этнографиялық мұражай,&lt;ref&gt;ИСТОРИКО-КРАЕВЕДЧЕСКИЙ МУЗЕЙ АВДАРМА https://discovergagauzia.md/ru/%D0%BC%D1%83%D0%B7%D0%B5%D0%B9-ru/avdarma-museum/&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Исторический музей села Авдарма Гагаузия (Молдавия, Авдарма) https://otzovik.com/review_6647877.html&lt;/ref&gt; 
*сауықтыру пункті мен фельдшерлік пункт, 
*күрес залы, 
*теннис корты, 
*шағын футбол алаңы,
*Православие шіркеуі бар.&lt;ref&gt;Свято - Михайловская церковь https://old.avdarma.md/ru/index.php?do=static&amp;page=catcer&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Reference1&quot;/&gt;

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}

[[Санат:Молдова елді мекендері]]</text>
      <sha1>ouerv5r9w3sojz96z1edqs49h4hr6b8</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3053726</id>
      <parentid>3053724</parentid>
      <timestamp>2022-07-22T06:41:41Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Мағыпар</username>
        <id>100137</id>
      </contributor>
      <comment>/* Сипаттама */ дереккөз</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="9357" xml:space="preserve">'''Авдарма''' ({{lang-gag|Avdarma}}) — [[Молдова]]даның оңтүстігінде орналасқан [[Ғағауызстан|Ғағауыз автономиялық аумақтық бірлігі]]нің құрамындағы ауыл.&lt;ref&gt;Avdarma https://www.keeptravel.com/ru/moldova/avdarma&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;село Авдарма (Комратский район, Автономное территориальное образование Гагаузия, Молдова) https://xn----8sbqinjjbgkiavfo2f1c.xn--p1ai/locality/233152-selo-avdarma/&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Авдарма https://www.citipedia.info/city/general/Moldova__G%C4%83g%C4%83uzia_Avdarma_id_618629_lang_ru&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Авдарма на карте Молдовы, https://tm.maptons.com/3383368&lt;/ref&gt;

== Сипаттама ==
Жақын жерде ұзындығы 20 км-дей Лунга өзенінің оң саласы, Ялпуг өзенінің сол саласы Авдарма өзен ағып жатыр. Комрат қаласынан оңтүстік-шығысқа қарай 18 км және Кишиневтен оңтүстікке қарай 123 км қашықтықта орналасқан.&lt;ref&gt;с. Авдарма https://www.gagauzia.md/ru/ato-gagauziya/naselennyie-punktyi/komratskij-rajon/avdarma.html&lt;/ref&gt; Аймақтың жалпы ауданы 23,5 шаршы метрді құрайды. км., бұл ауданның 7,5% құрайды.
Ауылда 23 шаруашылық субъектілері тіркелген, оның ішінде:
*10 сауда кәсіпорны, 
*1 диірмен,&lt;ref&gt;Авдарминская мельница возобновила свою деятельность http://old.avdarma.md/ru/index.php?newsid=3940&lt;/ref&gt; 
*1 шағын наубайхана,&lt;ref&gt;Торты на заказ от пекарни &quot;Bereket&quot; !!! http://www.bereket.md/&lt;/ref&gt; 
*1 май цехы, 
*1 азық-түлік дүкені, 
*8 аралас дүкен, 
*1 жанармай құю бекеті, т.б.&lt;ref name=&quot;Reference1&quot;&gt;Примария с. Авдарма https://www.gagauzia.md/ru/administracziya-regiona/primarii/primariya-s.-avdarma.html&lt;/ref&gt;

== Халқы ==
2004 жылғы халық санағы бойынша ауылда 3564 адам тұрса, оның 50,08%-ы ерлер, 49,92%-ы әйелдер. Халықтың ұлттық құрамы: 
*94,16% - [[ғағауыздар]],
*1,32% - [[орыстар]],
*1,21% - [[украиндар]],
*1,18% - [[молдовандар]],    
*0,90% - [[бұлғарлар]], 
*0,70% - [[сығандар]], 
*0,53% - басқа ұлттар.&lt;ref&gt;Авдарма, Гагаузия, АТО https://moldovenii.md/ru/city/details/id/1650&lt;/ref&gt;

== Тарихы ==
Авдарма ауылы 1811 жылы құрылған. «Авдарма» татар сөзінен шыққан, аң аулайтын жер, аңшылардың тоқтайтын жері дегенді білдіреді. Басқа деректерде бұл термин «алдырма» сөзінен шыққан, ол да татар тілінен шыққан сөз. «Аударм» антропонимі (түбірі «аударм», «авдар» - балық, аң аулау) немесе «аудерма» – кез келген аумақтың бір бөлігіне қатысты термин. Бұл ауыл 1563 жылдан бері бар деген аңызды ауылдың аға буын ата-бабасынан мұра етіп қалдырған. Сондай-ақ, ескілердің айтуы бойынша, осы аңыз бойынша ауылдағы тас көпір орыс-түрік соғысы кезінде салынған және одан Суворов әскері өткен. Болгар деп есептелген ғағауыздар да осында өмір сүрген.

[[Кишинев]] ұлттық мұрағатының қорларында 1841 жылы Авдарма ауылында орыс тілінде оқытатын алғашқы мектеп ашылған құжаттар бар. 1864 жылы бұл мектепте 38 бала оқыды. 1897 жылы мектепте 14 жасқа толмаған 179 бала оқуға ниет білдіргенімен 68 бала ғана оқыды. 1852 жылы ауылда 603 адам (304 еркек пен 289 әйел) тұрған, олардың 5700 десятина жері, 200 [[жылқы]], 300 [[өгіз]], 260 [[сиыр]], 6000 [[қой]]ы болған. Авдарма ауылының тұрғындары 1853-1856 жылдардағы [[Қырым соғысы]]на қатысқан.

1877 жылы орыс әскері Авдарма арқылы Балқанға қарай өтіп, осында әскери бөлім құрады. 1877 жылы [[оба індеті]] 21 маусымнан 1 шілдеге дейін 44 адамның өмірін қиды, 1 шілдеден 15 шілдеге дейін тағы 200 адам, 15 шілдеден 21 шілдеге дейін - 136 адам, 21 шілдеден 1 тамызға дейін - 39 адам қайтыс болды. Осылайша, 1877 жылдың 21 маусымы мен 1 тамызы аралығында 419 адам қайтыс болды, бұл ауыл халқының 40% -ын құрады! 1892 жылы жазда [[дифтерия]]ның жаңа [[эпидемия]]сы пайда болып, 2,5 айда тағы 60 адамның өмірін қиды.

1923 жылы ауылда 462 шаруашылық (1165 ер адам, 1101 әйел) болған. Азырақ жері бар отбасылар тағы 874 гектар жері бар «Наш дом» земствосына біріктірілді. 1940 жылы ауылда 3500 адам тұрса, оның 3492-сі ғағауыздар еді. Екінші дүниежүзілік соғыстан кейін әртүрлі депортациялар мен аштықтардың салдарынан ауылда 2060 тұрғын қалды, оның ішінде 2015 ғағауыз. 1969 жылдың басына қарай ауылда 3967 адам болған.

Ауылдағы алғашқы [[колхоз]] 1948 жылы 3 наурызда ұйымдастырылды. Содан кейін екі колхоз ұйымдастырылып, олар 1956 жылы [[мал шаруашылы]]ғына маманданған «КПСС ХХ съезі» колхозына біріктірілді.

1991 жылы ауылда 3924 адам болды. 80-90-жылдары Авдарма ауылының тұрғындары алдымен 1989 жылы 12 қарашада МССР құрамындағы Ғағауыз АССР-ін, содан кейін 1990 жылы 19 тамызда тәуелсіз [[Ғағауызстан Республикасы]]н құруды белсенді түрде қолдады. 1995 жылы 5 наурызда ауыл тұрғындары абсолютті көпшілікпен АТУ [[Ғағауызстан]]ға (Ғағауыз жері) қосылу үшін дауыс берді. 1995 жылдың желтоқсан айынан бастап ауыл Бессарабия облысынан Ғағауызстан АТУ Комрат аймағына (Ғағауыз жері) ауыстырылды. 1995 жылы бұрынғы «Авдарма» колхозы АҚ болып өзгертілді. 1998 жылы «Агро-Алиман-Прим» АҚ болып қайта құрылды.&lt;ref&gt;Авдарма – древнее село https://lookmaps.3dn.ru/forum/5-16-1&lt;/ref&gt;

== Инфрақұрылымы ==
Ауыл аумағында әлеуметтік нысандар:&lt;ref&gt;Примар гагаузского села-сказки Авдарма, которому может позавидовать Кишинев https://www.kp.md/daily/27039/4103785/&lt;/ref&gt; 
*1 балалар мектепке дейінгі мекеме, 
*1 лицей,&lt;ref&gt;Теоретический лицей им. Д. Челенгир с. Авдарма https://guogagauzii.md/teoreticheskij-litsej-im-d-chelengir-s-avdarma&lt;/ref&gt; 
*мәдениет үйі,&lt;ref&gt;Дом культуры https://xn----8sbnadqrtzjid0d5cj.cybo.com/MD-biz/%D0%B4%D0%BE%D0%BC-%D0%BA%D1%83%D0%BB%D1%8C%D1%82%D1%83%D1%80%D1%8B_19i&lt;/ref&gt; 
*3 кітапхана, 
*1 этнографиялық мұражай,&lt;ref&gt;ИСТОРИКО-КРАЕВЕДЧЕСКИЙ МУЗЕЙ АВДАРМА https://discovergagauzia.md/ru/%D0%BC%D1%83%D0%B7%D0%B5%D0%B9-ru/avdarma-museum/&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Исторический музей села Авдарма Гагаузия (Молдавия, Авдарма) https://otzovik.com/review_6647877.html&lt;/ref&gt; 
*сауықтыру пункті мен фельдшерлік пункт, 
*күрес залы, 
*теннис корты, 
*шағын футбол алаңы,
*Православие шіркеуі бар.&lt;ref&gt;Свято - Михайловская церковь https://old.avdarma.md/ru/index.php?do=static&amp;page=catcer&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Reference1&quot;/&gt;

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}

[[Санат:Молдова елді мекендері]]</text>
      <sha1>nlfbskd9quwvjc9wkxgoedemccn5yjm</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3053727</id>
      <parentid>3053726</parentid>
      <timestamp>2022-07-22T06:47:33Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Мағыпар</username>
        <id>100137</id>
      </contributor>
      <comment>/* Инфрақұрылымы */ дереккөз</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="9464" xml:space="preserve">'''Авдарма''' ({{lang-gag|Avdarma}}) — [[Молдова]]даның оңтүстігінде орналасқан [[Ғағауызстан|Ғағауыз автономиялық аумақтық бірлігі]]нің құрамындағы ауыл.&lt;ref&gt;Avdarma https://www.keeptravel.com/ru/moldova/avdarma&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;село Авдарма (Комратский район, Автономное территориальное образование Гагаузия, Молдова) https://xn----8sbqinjjbgkiavfo2f1c.xn--p1ai/locality/233152-selo-avdarma/&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Авдарма https://www.citipedia.info/city/general/Moldova__G%C4%83g%C4%83uzia_Avdarma_id_618629_lang_ru&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Авдарма на карте Молдовы, https://tm.maptons.com/3383368&lt;/ref&gt;

== Сипаттама ==
Жақын жерде ұзындығы 20 км-дей Лунга өзенінің оң саласы, Ялпуг өзенінің сол саласы Авдарма өзен ағып жатыр. Комрат қаласынан оңтүстік-шығысқа қарай 18 км және Кишиневтен оңтүстікке қарай 123 км қашықтықта орналасқан.&lt;ref&gt;с. Авдарма https://www.gagauzia.md/ru/ato-gagauziya/naselennyie-punktyi/komratskij-rajon/avdarma.html&lt;/ref&gt; Аймақтың жалпы ауданы 23,5 шаршы метрді құрайды. км., бұл ауданның 7,5% құрайды.
Ауылда 23 шаруашылық субъектілері тіркелген, оның ішінде:
*10 сауда кәсіпорны, 
*1 диірмен,&lt;ref&gt;Авдарминская мельница возобновила свою деятельность http://old.avdarma.md/ru/index.php?newsid=3940&lt;/ref&gt; 
*1 шағын наубайхана,&lt;ref&gt;Торты на заказ от пекарни &quot;Bereket&quot; !!! http://www.bereket.md/&lt;/ref&gt; 
*1 май цехы, 
*1 азық-түлік дүкені, 
*8 аралас дүкен, 
*1 жанармай құю бекеті, т.б.&lt;ref name=&quot;Reference1&quot;&gt;Примария с. Авдарма https://www.gagauzia.md/ru/administracziya-regiona/primarii/primariya-s.-avdarma.html&lt;/ref&gt;

== Халқы ==
2004 жылғы халық санағы бойынша ауылда 3564 адам тұрса, оның 50,08%-ы ерлер, 49,92%-ы әйелдер. Халықтың ұлттық құрамы: 
*94,16% - [[ғағауыздар]],
*1,32% - [[орыстар]],
*1,21% - [[украиндар]],
*1,18% - [[молдовандар]],    
*0,90% - [[бұлғарлар]], 
*0,70% - [[сығандар]], 
*0,53% - басқа ұлттар.&lt;ref&gt;Авдарма, Гагаузия, АТО https://moldovenii.md/ru/city/details/id/1650&lt;/ref&gt;

== Тарихы ==
Авдарма ауылы 1811 жылы құрылған. «Авдарма» татар сөзінен шыққан, аң аулайтын жер, аңшылардың тоқтайтын жері дегенді білдіреді. Басқа деректерде бұл термин «алдырма» сөзінен шыққан, ол да татар тілінен шыққан сөз. «Аударм» антропонимі (түбірі «аударм», «авдар» - балық, аң аулау) немесе «аудерма» – кез келген аумақтың бір бөлігіне қатысты термин. Бұл ауыл 1563 жылдан бері бар деген аңызды ауылдың аға буын ата-бабасынан мұра етіп қалдырған. Сондай-ақ, ескілердің айтуы бойынша, осы аңыз бойынша ауылдағы тас көпір орыс-түрік соғысы кезінде салынған және одан Суворов әскері өткен. Болгар деп есептелген ғағауыздар да осында өмір сүрген.

[[Кишинев]] ұлттық мұрағатының қорларында 1841 жылы Авдарма ауылында орыс тілінде оқытатын алғашқы мектеп ашылған құжаттар бар. 1864 жылы бұл мектепте 38 бала оқыды. 1897 жылы мектепте 14 жасқа толмаған 179 бала оқуға ниет білдіргенімен 68 бала ғана оқыды. 1852 жылы ауылда 603 адам (304 еркек пен 289 әйел) тұрған, олардың 5700 десятина жері, 200 [[жылқы]], 300 [[өгіз]], 260 [[сиыр]], 6000 [[қой]]ы болған. Авдарма ауылының тұрғындары 1853-1856 жылдардағы [[Қырым соғысы]]на қатысқан.

1877 жылы орыс әскері Авдарма арқылы Балқанға қарай өтіп, осында әскери бөлім құрады. 1877 жылы [[оба індеті]] 21 маусымнан 1 шілдеге дейін 44 адамның өмірін қиды, 1 шілдеден 15 шілдеге дейін тағы 200 адам, 15 шілдеден 21 шілдеге дейін - 136 адам, 21 шілдеден 1 тамызға дейін - 39 адам қайтыс болды. Осылайша, 1877 жылдың 21 маусымы мен 1 тамызы аралығында 419 адам қайтыс болды, бұл ауыл халқының 40% -ын құрады! 1892 жылы жазда [[дифтерия]]ның жаңа [[эпидемия]]сы пайда болып, 2,5 айда тағы 60 адамның өмірін қиды.

1923 жылы ауылда 462 шаруашылық (1165 ер адам, 1101 әйел) болған. Азырақ жері бар отбасылар тағы 874 гектар жері бар «Наш дом» земствосына біріктірілді. 1940 жылы ауылда 3500 адам тұрса, оның 3492-сі ғағауыздар еді. Екінші дүниежүзілік соғыстан кейін әртүрлі депортациялар мен аштықтардың салдарынан ауылда 2060 тұрғын қалды, оның ішінде 2015 ғағауыз. 1969 жылдың басына қарай ауылда 3967 адам болған.

Ауылдағы алғашқы [[колхоз]] 1948 жылы 3 наурызда ұйымдастырылды. Содан кейін екі колхоз ұйымдастырылып, олар 1956 жылы [[мал шаруашылы]]ғына маманданған «КПСС ХХ съезі» колхозына біріктірілді.

1991 жылы ауылда 3924 адам болды. 80-90-жылдары Авдарма ауылының тұрғындары алдымен 1989 жылы 12 қарашада МССР құрамындағы Ғағауыз АССР-ін, содан кейін 1990 жылы 19 тамызда тәуелсіз [[Ғағауызстан Республикасы]]н құруды белсенді түрде қолдады. 1995 жылы 5 наурызда ауыл тұрғындары абсолютті көпшілікпен АТУ [[Ғағауызстан]]ға (Ғағауыз жері) қосылу үшін дауыс берді. 1995 жылдың желтоқсан айынан бастап ауыл Бессарабия облысынан Ғағауызстан АТУ Комрат аймағына (Ғағауыз жері) ауыстырылды. 1995 жылы бұрынғы «Авдарма» колхозы АҚ болып өзгертілді. 1998 жылы «Агро-Алиман-Прим» АҚ болып қайта құрылды.&lt;ref&gt;Авдарма – древнее село https://lookmaps.3dn.ru/forum/5-16-1&lt;/ref&gt;

== Инфрақұрылымы ==
Ауыл аумағында әлеуметтік нысандар:&lt;ref&gt;Примар гагаузского села-сказки Авдарма, которому может позавидовать Кишинев https://www.kp.md/daily/27039/4103785/&lt;/ref&gt; 
*1 балалар мектепке дейінгі мекеме,&lt;ref&gt;Детский сад «Ивушка» https://old.avdarma.md/ru/index.php?do=static&amp;page=catdsi&lt;/ref&gt; 
*1 лицей,&lt;ref&gt;Теоретический лицей им. Д. Челенгир с. Авдарма https://guogagauzii.md/teoreticheskij-litsej-im-d-chelengir-s-avdarma&lt;/ref&gt; 
*мәдениет үйі,&lt;ref&gt;Дом культуры https://xn----8sbnadqrtzjid0d5cj.cybo.com/MD-biz/%D0%B4%D0%BE%D0%BC-%D0%BA%D1%83%D0%BB%D1%8C%D1%82%D1%83%D1%80%D1%8B_19i&lt;/ref&gt; 
*3 кітапхана, 
*1 этнографиялық мұражай,&lt;ref&gt;ИСТОРИКО-КРАЕВЕДЧЕСКИЙ МУЗЕЙ АВДАРМА https://discovergagauzia.md/ru/%D0%BC%D1%83%D0%B7%D0%B5%D0%B9-ru/avdarma-museum/&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Исторический музей села Авдарма Гагаузия (Молдавия, Авдарма) https://otzovik.com/review_6647877.html&lt;/ref&gt; 
*сауықтыру пункті мен фельдшерлік пункт, 
*күрес залы, 
*теннис корты, 
*шағын футбол алаңы,
*Православие шіркеуі бар.&lt;ref&gt;Свято - Михайловская церковь https://old.avdarma.md/ru/index.php?do=static&amp;page=catcer&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Reference1&quot;/&gt;

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}

[[Санат:Молдова елді мекендері]]</text>
      <sha1>rzfs5whiuyxxdbpgzznrf36fygmevv3</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3053730</id>
      <parentid>3053727</parentid>
      <timestamp>2022-07-22T06:52:59Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Мағыпар</username>
        <id>100137</id>
      </contributor>
      <comment>/* Инфрақұрылымы */ дереккөз</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="9758" xml:space="preserve">'''Авдарма''' ({{lang-gag|Avdarma}}) — [[Молдова]]даның оңтүстігінде орналасқан [[Ғағауызстан|Ғағауыз автономиялық аумақтық бірлігі]]нің құрамындағы ауыл.&lt;ref&gt;Avdarma https://www.keeptravel.com/ru/moldova/avdarma&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;село Авдарма (Комратский район, Автономное территориальное образование Гагаузия, Молдова) https://xn----8sbqinjjbgkiavfo2f1c.xn--p1ai/locality/233152-selo-avdarma/&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Авдарма https://www.citipedia.info/city/general/Moldova__G%C4%83g%C4%83uzia_Avdarma_id_618629_lang_ru&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Авдарма на карте Молдовы, https://tm.maptons.com/3383368&lt;/ref&gt;

== Сипаттама ==
Жақын жерде ұзындығы 20 км-дей Лунга өзенінің оң саласы, Ялпуг өзенінің сол саласы Авдарма өзен ағып жатыр. Комрат қаласынан оңтүстік-шығысқа қарай 18 км және Кишиневтен оңтүстікке қарай 123 км қашықтықта орналасқан.&lt;ref&gt;с. Авдарма https://www.gagauzia.md/ru/ato-gagauziya/naselennyie-punktyi/komratskij-rajon/avdarma.html&lt;/ref&gt; Аймақтың жалпы ауданы 23,5 шаршы метрді құрайды. км., бұл ауданның 7,5% құрайды.
Ауылда 23 шаруашылық субъектілері тіркелген, оның ішінде:
*10 сауда кәсіпорны, 
*1 диірмен,&lt;ref&gt;Авдарминская мельница возобновила свою деятельность http://old.avdarma.md/ru/index.php?newsid=3940&lt;/ref&gt; 
*1 шағын наубайхана,&lt;ref&gt;Торты на заказ от пекарни &quot;Bereket&quot; !!! http://www.bereket.md/&lt;/ref&gt; 
*1 май цехы, 
*1 азық-түлік дүкені, 
*8 аралас дүкен, 
*1 жанармай құю бекеті, т.б.&lt;ref name=&quot;Reference1&quot;&gt;Примария с. Авдарма https://www.gagauzia.md/ru/administracziya-regiona/primarii/primariya-s.-avdarma.html&lt;/ref&gt;

== Халқы ==
2004 жылғы халық санағы бойынша ауылда 3564 адам тұрса, оның 50,08%-ы ерлер, 49,92%-ы әйелдер. Халықтың ұлттық құрамы: 
*94,16% - [[ғағауыздар]],
*1,32% - [[орыстар]],
*1,21% - [[украиндар]],
*1,18% - [[молдовандар]],    
*0,90% - [[бұлғарлар]], 
*0,70% - [[сығандар]], 
*0,53% - басқа ұлттар.&lt;ref&gt;Авдарма, Гагаузия, АТО https://moldovenii.md/ru/city/details/id/1650&lt;/ref&gt;

== Тарихы ==
Авдарма ауылы 1811 жылы құрылған. «Авдарма» татар сөзінен шыққан, аң аулайтын жер, аңшылардың тоқтайтын жері дегенді білдіреді. Басқа деректерде бұл термин «алдырма» сөзінен шыққан, ол да татар тілінен шыққан сөз. «Аударм» антропонимі (түбірі «аударм», «авдар» - балық, аң аулау) немесе «аудерма» – кез келген аумақтың бір бөлігіне қатысты термин. Бұл ауыл 1563 жылдан бері бар деген аңызды ауылдың аға буын ата-бабасынан мұра етіп қалдырған. Сондай-ақ, ескілердің айтуы бойынша, осы аңыз бойынша ауылдағы тас көпір орыс-түрік соғысы кезінде салынған және одан Суворов әскері өткен. Болгар деп есептелген ғағауыздар да осында өмір сүрген.

[[Кишинев]] ұлттық мұрағатының қорларында 1841 жылы Авдарма ауылында орыс тілінде оқытатын алғашқы мектеп ашылған құжаттар бар. 1864 жылы бұл мектепте 38 бала оқыды. 1897 жылы мектепте 14 жасқа толмаған 179 бала оқуға ниет білдіргенімен 68 бала ғана оқыды. 1852 жылы ауылда 603 адам (304 еркек пен 289 әйел) тұрған, олардың 5700 десятина жері, 200 [[жылқы]], 300 [[өгіз]], 260 [[сиыр]], 6000 [[қой]]ы болған. Авдарма ауылының тұрғындары 1853-1856 жылдардағы [[Қырым соғысы]]на қатысқан.

1877 жылы орыс әскері Авдарма арқылы Балқанға қарай өтіп, осында әскери бөлім құрады. 1877 жылы [[оба індеті]] 21 маусымнан 1 шілдеге дейін 44 адамның өмірін қиды, 1 шілдеден 15 шілдеге дейін тағы 200 адам, 15 шілдеден 21 шілдеге дейін - 136 адам, 21 шілдеден 1 тамызға дейін - 39 адам қайтыс болды. Осылайша, 1877 жылдың 21 маусымы мен 1 тамызы аралығында 419 адам қайтыс болды, бұл ауыл халқының 40% -ын құрады! 1892 жылы жазда [[дифтерия]]ның жаңа [[эпидемия]]сы пайда болып, 2,5 айда тағы 60 адамның өмірін қиды.

1923 жылы ауылда 462 шаруашылық (1165 ер адам, 1101 әйел) болған. Азырақ жері бар отбасылар тағы 874 гектар жері бар «Наш дом» земствосына біріктірілді. 1940 жылы ауылда 3500 адам тұрса, оның 3492-сі ғағауыздар еді. Екінші дүниежүзілік соғыстан кейін әртүрлі депортациялар мен аштықтардың салдарынан ауылда 2060 тұрғын қалды, оның ішінде 2015 ғағауыз. 1969 жылдың басына қарай ауылда 3967 адам болған.

Ауылдағы алғашқы [[колхоз]] 1948 жылы 3 наурызда ұйымдастырылды. Содан кейін екі колхоз ұйымдастырылып, олар 1956 жылы [[мал шаруашылы]]ғына маманданған «КПСС ХХ съезі» колхозына біріктірілді.

1991 жылы ауылда 3924 адам болды. 80-90-жылдары Авдарма ауылының тұрғындары алдымен 1989 жылы 12 қарашада МССР құрамындағы Ғағауыз АССР-ін, содан кейін 1990 жылы 19 тамызда тәуелсіз [[Ғағауызстан Республикасы]]н құруды белсенді түрде қолдады. 1995 жылы 5 наурызда ауыл тұрғындары абсолютті көпшілікпен АТУ [[Ғағауызстан]]ға (Ғағауыз жері) қосылу үшін дауыс берді. 1995 жылдың желтоқсан айынан бастап ауыл Бессарабия облысынан Ғағауызстан АТУ Комрат аймағына (Ғағауыз жері) ауыстырылды. 1995 жылы бұрынғы «Авдарма» колхозы АҚ болып өзгертілді. 1998 жылы «Агро-Алиман-Прим» АҚ болып қайта құрылды.&lt;ref&gt;Авдарма – древнее село https://lookmaps.3dn.ru/forum/5-16-1&lt;/ref&gt;

== Инфрақұрылымы ==
Ауыл аумағында әлеуметтік нысандар:&lt;ref&gt;Примар гагаузского села-сказки Авдарма, которому может позавидовать Кишинев https://www.kp.md/daily/27039/4103785/&lt;/ref&gt; 
*1 балалар мектепке дейінгі мекеме,&lt;ref&gt;Детский сад «Ивушка» https://old.avdarma.md/ru/index.php?do=static&amp;page=catdsi&lt;/ref&gt; 
*1 лицей,&lt;ref&gt;Теоретический лицей им. Д. Челенгир с. Авдарма https://guogagauzii.md/teoreticheskij-litsej-im-d-chelengir-s-avdarma&lt;/ref&gt; 
*мәдениет үйі,&lt;ref&gt;Дом культуры https://xn----8sbnadqrtzjid0d5cj.cybo.com/MD-biz/%D0%B4%D0%BE%D0%BC-%D0%BA%D1%83%D0%BB%D1%8C%D1%82%D1%83%D1%80%D1%8B_19i&lt;/ref&gt; 
*3 кітапхана,&lt;ref&gt;Сельская библиотека Авдармы – место встречи книголюбов https://avdarma1563.md/?p=10815&lt;/ref&gt; 
*1 этнографиялық мұражай,&lt;ref&gt;ИСТОРИКО-КРАЕВЕДЧЕСКИЙ МУЗЕЙ АВДАРМА https://discovergagauzia.md/ru/%D0%BC%D1%83%D0%B7%D0%B5%D0%B9-ru/avdarma-museum/&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Исторический музей села Авдарма Гагаузия (Молдавия, Авдарма) https://otzovik.com/review_6647877.html&lt;/ref&gt; 
*сауықтыру пункті мен фельдшерлік пункт, 
*күрес залы, 
*теннис корты,&lt;ref&gt;В селе Авдарма открылся теннисный корт (Фото) https://moldovenii.md/ru/news/view/taxon/1650/id/20910&lt;/ref&gt; 
*шағын футбол алаңы,
*Православие шіркеуі бар.&lt;ref&gt;Свято - Михайловская церковь https://old.avdarma.md/ru/index.php?do=static&amp;page=catcer&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Reference1&quot;/&gt;

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}

[[Санат:Молдова елді мекендері]]</text>
      <sha1>bsffuwrbf1l1fdl3opf0l55o05j1x07</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3053731</id>
      <parentid>3053730</parentid>
      <timestamp>2022-07-22T07:02:48Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Мағыпар</username>
        <id>100137</id>
      </contributor>
      <comment>үлгі</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="12376" xml:space="preserve">{{Елді мекен
 |статусы                 = 
 |қазақша атауы           = Авдарма
 |шынайы атауы            = {{lang-gag|Avdarma}}
 |сурет                   = 
 |сурет атауы             = 
 |жағдайы                 = 
 |ел                      = Молдова
 |елтаңба                 = 
 |ту                      = 
 |елтаңба сипаттамасы     = 
 |ту сипаттамасы          = 
 |елтаңба ені             = 
 |ту ені                  = 
  |lat_dir =N |lat_deg =46 |lat_min =15 |lat_sec =15     
  |lon_dir =E |lon_deg =28 |lon_min =50 |lon_sec =22
  |CoordAddon             = 
  |CoordScale             = 
 |аймақ түрі              = 
 |аймағы                  = Ғағауызстан
 |кестедегі аймақ         = 
 |аудан түрі              = 
 |ауданы                  = 
 |кестедегі аудан         = Комрат
 |қауым округі түрі       = 
 |қауым округі            = 
 |кестедегі қауым округі  =  
 |қауым түрі              = 
 |қауым                   = 
 |кестедегі қауым         = 
 |ішкі бөлінісі           = коммуна
 |басшының түрi           = 
 |басшысы                 = 
 |құрылған уақыты         = 1811
 |алғашқы дерек           = 
 |бұрынғы атаулары        = 
 |статус алуы             = 
 |жер аумағы              = 23,5
 |биiктiктiң түрi         = 
 |орталығының биiктігі    = 
 |климаты                 = 
 |ресми тілі              = 
  |тұрғыны                = 3 564
  |санақ жылы             = 2004
  |тығыздығы              = 
  |шоғырлануы             = 
  |ұлттық құрамы          = 94,16% - [[ғағауыздар]], 1,32% - [[орыстар]], 1,21% - [[украиндар]],
  |конфессионалдық құрамы = 
  |этнохороним            = 
 |уақыт белдеуі           = +2:00
 |DST                     = 
 |телефон коды            = +373 298 -----
 |пошта индексі           = MD-3817
 |пошта индекстері        = 
 |автомобиль коды         = GE XX yyy
 |идентификатор түрі      = 
 |сандық идентификаторы   = 
 |ортаққордағы санаты     = 
 |сайты                   = 
 |сайт тілі               = 
}}
'''Авдарма''' ({{lang-gag|Avdarma}}) — [[Молдова]]даның оңтүстігінде орналасқан [[Ғағауызстан|Ғағауыз автономиялық аумақтық бірлігі]]нің құрамындағы ауыл.&lt;ref&gt;Avdarma https://www.keeptravel.com/ru/moldova/avdarma&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;село Авдарма (Комратский район, Автономное территориальное образование Гагаузия, Молдова) https://xn----8sbqinjjbgkiavfo2f1c.xn--p1ai/locality/233152-selo-avdarma/&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Авдарма https://www.citipedia.info/city/general/Moldova__G%C4%83g%C4%83uzia_Avdarma_id_618629_lang_ru&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Авдарма на карте Молдовы, https://tm.maptons.com/3383368&lt;/ref&gt;

== Сипаттама ==
Жақын жерде ұзындығы 20 км-дей Лунга өзенінің оң саласы, Ялпуг өзенінің сол саласы Авдарма өзен ағып жатыр. Комрат қаласынан оңтүстік-шығысқа қарай 18 км және Кишиневтен оңтүстікке қарай 123 км қашықтықта орналасқан.&lt;ref&gt;с. Авдарма https://www.gagauzia.md/ru/ato-gagauziya/naselennyie-punktyi/komratskij-rajon/avdarma.html&lt;/ref&gt; Аймақтың жалпы ауданы 23,5 шаршы метрді құрайды. км., бұл ауданның 7,5% құрайды.
Ауылда 23 шаруашылық субъектілері тіркелген, оның ішінде:
*10 сауда кәсіпорны, 
*1 диірмен,&lt;ref&gt;Авдарминская мельница возобновила свою деятельность http://old.avdarma.md/ru/index.php?newsid=3940&lt;/ref&gt; 
*1 шағын наубайхана,&lt;ref&gt;Торты на заказ от пекарни &quot;Bereket&quot; !!! http://www.bereket.md/&lt;/ref&gt; 
*1 май цехы, 
*1 азық-түлік дүкені, 
*8 аралас дүкен, 
*1 жанармай құю бекеті, т.б.&lt;ref name=&quot;Reference1&quot;&gt;Примария с. Авдарма https://www.gagauzia.md/ru/administracziya-regiona/primarii/primariya-s.-avdarma.html&lt;/ref&gt;

== Халқы ==
2004 жылғы халық санағы бойынша ауылда 3564 адам тұрса, оның 50,08%-ы ерлер, 49,92%-ы әйелдер. Халықтың ұлттық құрамы: 
*94,16% - [[ғағауыздар]],
*1,32% - [[орыстар]],
*1,21% - [[украиндар]],
*1,18% - [[молдовандар]],    
*0,90% - [[бұлғарлар]], 
*0,70% - [[сығандар]], 
*0,53% - басқа ұлттар.&lt;ref&gt;Авдарма, Гагаузия, АТО https://moldovenii.md/ru/city/details/id/1650&lt;/ref&gt;

== Тарихы ==
Авдарма ауылы 1811 жылы құрылған. «Авдарма» татар сөзінен шыққан, аң аулайтын жер, аңшылардың тоқтайтын жері дегенді білдіреді. Басқа деректерде бұл термин «алдырма» сөзінен шыққан, ол да татар тілінен шыққан сөз. «Аударм» антропонимі (түбірі «аударм», «авдар» - балық, аң аулау) немесе «аудерма» – кез келген аумақтың бір бөлігіне қатысты термин. Бұл ауыл 1563 жылдан бері бар деген аңызды ауылдың аға буын ата-бабасынан мұра етіп қалдырған. Сондай-ақ, ескілердің айтуы бойынша, осы аңыз бойынша ауылдағы тас көпір орыс-түрік соғысы кезінде салынған және одан Суворов әскері өткен. Болгар деп есептелген ғағауыздар да осында өмір сүрген.

[[Кишинев]] ұлттық мұрағатының қорларында 1841 жылы Авдарма ауылында орыс тілінде оқытатын алғашқы мектеп ашылған құжаттар бар. 1864 жылы бұл мектепте 38 бала оқыды. 1897 жылы мектепте 14 жасқа толмаған 179 бала оқуға ниет білдіргенімен 68 бала ғана оқыды. 1852 жылы ауылда 603 адам (304 еркек пен 289 әйел) тұрған, олардың 5700 десятина жері, 200 [[жылқы]], 300 [[өгіз]], 260 [[сиыр]], 6000 [[қой]]ы болған. Авдарма ауылының тұрғындары 1853-1856 жылдардағы [[Қырым соғысы]]на қатысқан.

1877 жылы орыс әскері Авдарма арқылы Балқанға қарай өтіп, осында әскери бөлім құрады. 1877 жылы [[оба індеті]] 21 маусымнан 1 шілдеге дейін 44 адамның өмірін қиды, 1 шілдеден 15 шілдеге дейін тағы 200 адам, 15 шілдеден 21 шілдеге дейін - 136 адам, 21 шілдеден 1 тамызға дейін - 39 адам қайтыс болды. Осылайша, 1877 жылдың 21 маусымы мен 1 тамызы аралығында 419 адам қайтыс болды, бұл ауыл халқының 40% -ын құрады! 1892 жылы жазда [[дифтерия]]ның жаңа [[эпидемия]]сы пайда болып, 2,5 айда тағы 60 адамның өмірін қиды.

1923 жылы ауылда 462 шаруашылық (1165 ер адам, 1101 әйел) болған. Азырақ жері бар отбасылар тағы 874 гектар жері бар «Наш дом» земствосына біріктірілді. 1940 жылы ауылда 3500 адам тұрса, оның 3492-сі ғағауыздар еді. Екінші дүниежүзілік соғыстан кейін әртүрлі депортациялар мен аштықтардың салдарынан ауылда 2060 тұрғын қалды, оның ішінде 2015 ғағауыз. 1969 жылдың басына қарай ауылда 3967 адам болған.

Ауылдағы алғашқы [[колхоз]] 1948 жылы 3 наурызда ұйымдастырылды. Содан кейін екі колхоз ұйымдастырылып, олар 1956 жылы [[мал шаруашылы]]ғына маманданған «КПСС ХХ съезі» колхозына біріктірілді.

1991 жылы ауылда 3924 адам болды. 80-90-жылдары Авдарма ауылының тұрғындары алдымен 1989 жылы 12 қарашада МССР құрамындағы Ғағауыз АССР-ін, содан кейін 1990 жылы 19 тамызда тәуелсіз [[Ғағауызстан Республикасы]]н құруды белсенді түрде қолдады. 1995 жылы 5 наурызда ауыл тұрғындары абсолютті көпшілікпен АТУ [[Ғағауызстан]]ға (Ғағауыз жері) қосылу үшін дауыс берді. 1995 жылдың желтоқсан айынан бастап ауыл Бессарабия облысынан Ғағауызстан АТУ Комрат аймағына (Ғағауыз жері) ауыстырылды. 1995 жылы бұрынғы «Авдарма» колхозы АҚ болып өзгертілді. 1998 жылы «Агро-Алиман-Прим» АҚ болып қайта құрылды.&lt;ref&gt;Авдарма – древнее село https://lookmaps.3dn.ru/forum/5-16-1&lt;/ref&gt;

== Инфрақұрылымы ==
Ауыл аумағында әлеуметтік нысандар:&lt;ref&gt;Примар гагаузского села-сказки Авдарма, которому может позавидовать Кишинев https://www.kp.md/daily/27039/4103785/&lt;/ref&gt; 
*1 балалар мектепке дейінгі мекеме,&lt;ref&gt;Детский сад «Ивушка» https://old.avdarma.md/ru/index.php?do=static&amp;page=catdsi&lt;/ref&gt; 
*1 лицей,&lt;ref&gt;Теоретический лицей им. Д. Челенгир с. Авдарма https://guogagauzii.md/teoreticheskij-litsej-im-d-chelengir-s-avdarma&lt;/ref&gt; 
*мәдениет үйі,&lt;ref&gt;Дом культуры https://xn----8sbnadqrtzjid0d5cj.cybo.com/MD-biz/%D0%B4%D0%BE%D0%BC-%D0%BA%D1%83%D0%BB%D1%8C%D1%82%D1%83%D1%80%D1%8B_19i&lt;/ref&gt; 
*3 кітапхана,&lt;ref&gt;Сельская библиотека Авдармы – место встречи книголюбов https://avdarma1563.md/?p=10815&lt;/ref&gt; 
*1 этнографиялық мұражай,&lt;ref&gt;ИСТОРИКО-КРАЕВЕДЧЕСКИЙ МУЗЕЙ АВДАРМА https://discovergagauzia.md/ru/%D0%BC%D1%83%D0%B7%D0%B5%D0%B9-ru/avdarma-museum/&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Исторический музей села Авдарма Гагаузия (Молдавия, Авдарма) https://otzovik.com/review_6647877.html&lt;/ref&gt; 
*сауықтыру пункті мен фельдшерлік пункт, 
*күрес залы, 
*теннис корты,&lt;ref&gt;В селе Авдарма открылся теннисный корт (Фото) https://moldovenii.md/ru/news/view/taxon/1650/id/20910&lt;/ref&gt; 
*шағын футбол алаңы,
*Православие шіркеуі бар.&lt;ref&gt;Свято - Михайловская церковь https://old.avdarma.md/ru/index.php?do=static&amp;page=catcer&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Reference1&quot;/&gt;

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}

[[Санат:Молдова елді мекендері]]</text>
      <sha1>kexyi271atrgugjv1ay0xyxxkooi4qb</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3053732</id>
      <parentid>3053731</parentid>
      <timestamp>2022-07-22T07:05:07Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Мағыпар</username>
        <id>100137</id>
      </contributor>
      <comment>үлгі, сурет қою</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="12429" xml:space="preserve">{{Елді мекен
 |статусы                 = 
 |қазақша атауы           = Авдарма
 |шынайы атауы            = {{lang-gag|Avdarma}}
 |сурет                   = Stefanita Ion - Avdarma, downtown - may 2016 - 02.jpg
 |сурет атауы             = 
 |жағдайы                 = 
 |ел                      = Молдова
 |елтаңба                 = 
 |ту                      = 
 |елтаңба сипаттамасы     = 
 |ту сипаттамасы          = 
 |елтаңба ені             = 
 |ту ені                  = 
  |lat_dir =N |lat_deg =46 |lat_min =15 |lat_sec =15     
  |lon_dir =E |lon_deg =28 |lon_min =50 |lon_sec =22
  |CoordAddon             = 
  |CoordScale             = 
 |аймақ түрі              = 
 |аймағы                  = Ғағауызстан
 |кестедегі аймақ         = 
 |аудан түрі              = 
 |ауданы                  = 
 |кестедегі аудан         = Комрат
 |қауым округі түрі       = 
 |қауым округі            = 
 |кестедегі қауым округі  =  
 |қауым түрі              = 
 |қауым                   = 
 |кестедегі қауым         = 
 |ішкі бөлінісі           = коммуна
 |басшының түрi           = 
 |басшысы                 = 
 |құрылған уақыты         = 1811
 |алғашқы дерек           = 
 |бұрынғы атаулары        = 
 |статус алуы             = 
 |жер аумағы              = 23,5
 |биiктiктiң түрi         = 
 |орталығының биiктігі    = 
 |климаты                 = 
 |ресми тілі              = 
  |тұрғыны                = 3 564
  |санақ жылы             = 2004
  |тығыздығы              = 
  |шоғырлануы             = 
  |ұлттық құрамы          = 94,16% - [[ғағауыздар]], 1,32% - [[орыстар]], 1,21% - [[украиндар]],
  |конфессионалдық құрамы = 
  |этнохороним            = 
 |уақыт белдеуі           = +2:00
 |DST                     = 
 |телефон коды            = +373 298 -----
 |пошта индексі           = MD-3817
 |пошта индекстері        = 
 |автомобиль коды         = GE XX yyy
 |идентификатор түрі      = 
 |сандық идентификаторы   = 
 |ортаққордағы санаты     = 
 |сайты                   = 
 |сайт тілі               = 
}}
'''Авдарма''' ({{lang-gag|Avdarma}}) — [[Молдова]]даның оңтүстігінде орналасқан [[Ғағауызстан|Ғағауыз автономиялық аумақтық бірлігі]]нің құрамындағы ауыл.&lt;ref&gt;Avdarma https://www.keeptravel.com/ru/moldova/avdarma&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;село Авдарма (Комратский район, Автономное территориальное образование Гагаузия, Молдова) https://xn----8sbqinjjbgkiavfo2f1c.xn--p1ai/locality/233152-selo-avdarma/&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Авдарма https://www.citipedia.info/city/general/Moldova__G%C4%83g%C4%83uzia_Avdarma_id_618629_lang_ru&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Авдарма на карте Молдовы, https://tm.maptons.com/3383368&lt;/ref&gt;

== Сипаттама ==
Жақын жерде ұзындығы 20 км-дей Лунга өзенінің оң саласы, Ялпуг өзенінің сол саласы Авдарма өзен ағып жатыр. Комрат қаласынан оңтүстік-шығысқа қарай 18 км және Кишиневтен оңтүстікке қарай 123 км қашықтықта орналасқан.&lt;ref&gt;с. Авдарма https://www.gagauzia.md/ru/ato-gagauziya/naselennyie-punktyi/komratskij-rajon/avdarma.html&lt;/ref&gt; Аймақтың жалпы ауданы 23,5 шаршы метрді құрайды. км., бұл ауданның 7,5% құрайды.
Ауылда 23 шаруашылық субъектілері тіркелген, оның ішінде:
*10 сауда кәсіпорны, 
*1 диірмен,&lt;ref&gt;Авдарминская мельница возобновила свою деятельность http://old.avdarma.md/ru/index.php?newsid=3940&lt;/ref&gt; 
*1 шағын наубайхана,&lt;ref&gt;Торты на заказ от пекарни &quot;Bereket&quot; !!! http://www.bereket.md/&lt;/ref&gt; 
*1 май цехы, 
*1 азық-түлік дүкені, 
*8 аралас дүкен, 
*1 жанармай құю бекеті, т.б.&lt;ref name=&quot;Reference1&quot;&gt;Примария с. Авдарма https://www.gagauzia.md/ru/administracziya-regiona/primarii/primariya-s.-avdarma.html&lt;/ref&gt;

== Халқы ==
2004 жылғы халық санағы бойынша ауылда 3564 адам тұрса, оның 50,08%-ы ерлер, 49,92%-ы әйелдер. Халықтың ұлттық құрамы: 
*94,16% - [[ғағауыздар]],
*1,32% - [[орыстар]],
*1,21% - [[украиндар]],
*1,18% - [[молдовандар]],    
*0,90% - [[бұлғарлар]], 
*0,70% - [[сығандар]], 
*0,53% - басқа ұлттар.&lt;ref&gt;Авдарма, Гагаузия, АТО https://moldovenii.md/ru/city/details/id/1650&lt;/ref&gt;

== Тарихы ==
Авдарма ауылы 1811 жылы құрылған. «Авдарма» татар сөзінен шыққан, аң аулайтын жер, аңшылардың тоқтайтын жері дегенді білдіреді. Басқа деректерде бұл термин «алдырма» сөзінен шыққан, ол да татар тілінен шыққан сөз. «Аударм» антропонимі (түбірі «аударм», «авдар» - балық, аң аулау) немесе «аудерма» – кез келген аумақтың бір бөлігіне қатысты термин. Бұл ауыл 1563 жылдан бері бар деген аңызды ауылдың аға буын ата-бабасынан мұра етіп қалдырған. Сондай-ақ, ескілердің айтуы бойынша, осы аңыз бойынша ауылдағы тас көпір орыс-түрік соғысы кезінде салынған және одан Суворов әскері өткен. Болгар деп есептелген ғағауыздар да осында өмір сүрген.

[[Кишинев]] ұлттық мұрағатының қорларында 1841 жылы Авдарма ауылында орыс тілінде оқытатын алғашқы мектеп ашылған құжаттар бар. 1864 жылы бұл мектепте 38 бала оқыды. 1897 жылы мектепте 14 жасқа толмаған 179 бала оқуға ниет білдіргенімен 68 бала ғана оқыды. 1852 жылы ауылда 603 адам (304 еркек пен 289 әйел) тұрған, олардың 5700 десятина жері, 200 [[жылқы]], 300 [[өгіз]], 260 [[сиыр]], 6000 [[қой]]ы болған. Авдарма ауылының тұрғындары 1853-1856 жылдардағы [[Қырым соғысы]]на қатысқан.

1877 жылы орыс әскері Авдарма арқылы Балқанға қарай өтіп, осында әскери бөлім құрады. 1877 жылы [[оба індеті]] 21 маусымнан 1 шілдеге дейін 44 адамның өмірін қиды, 1 шілдеден 15 шілдеге дейін тағы 200 адам, 15 шілдеден 21 шілдеге дейін - 136 адам, 21 шілдеден 1 тамызға дейін - 39 адам қайтыс болды. Осылайша, 1877 жылдың 21 маусымы мен 1 тамызы аралығында 419 адам қайтыс болды, бұл ауыл халқының 40% -ын құрады! 1892 жылы жазда [[дифтерия]]ның жаңа [[эпидемия]]сы пайда болып, 2,5 айда тағы 60 адамның өмірін қиды.

1923 жылы ауылда 462 шаруашылық (1165 ер адам, 1101 әйел) болған. Азырақ жері бар отбасылар тағы 874 гектар жері бар «Наш дом» земствосына біріктірілді. 1940 жылы ауылда 3500 адам тұрса, оның 3492-сі ғағауыздар еді. Екінші дүниежүзілік соғыстан кейін әртүрлі депортациялар мен аштықтардың салдарынан ауылда 2060 тұрғын қалды, оның ішінде 2015 ғағауыз. 1969 жылдың басына қарай ауылда 3967 адам болған.

Ауылдағы алғашқы [[колхоз]] 1948 жылы 3 наурызда ұйымдастырылды. Содан кейін екі колхоз ұйымдастырылып, олар 1956 жылы [[мал шаруашылы]]ғына маманданған «КПСС ХХ съезі» колхозына біріктірілді.

1991 жылы ауылда 3924 адам болды. 80-90-жылдары Авдарма ауылының тұрғындары алдымен 1989 жылы 12 қарашада МССР құрамындағы Ғағауыз АССР-ін, содан кейін 1990 жылы 19 тамызда тәуелсіз [[Ғағауызстан Республикасы]]н құруды белсенді түрде қолдады. 1995 жылы 5 наурызда ауыл тұрғындары абсолютті көпшілікпен АТУ [[Ғағауызстан]]ға (Ғағауыз жері) қосылу үшін дауыс берді. 1995 жылдың желтоқсан айынан бастап ауыл Бессарабия облысынан Ғағауызстан АТУ Комрат аймағына (Ғағауыз жері) ауыстырылды. 1995 жылы бұрынғы «Авдарма» колхозы АҚ болып өзгертілді. 1998 жылы «Агро-Алиман-Прим» АҚ болып қайта құрылды.&lt;ref&gt;Авдарма – древнее село https://lookmaps.3dn.ru/forum/5-16-1&lt;/ref&gt;

== Инфрақұрылымы ==
Ауыл аумағында әлеуметтік нысандар:&lt;ref&gt;Примар гагаузского села-сказки Авдарма, которому может позавидовать Кишинев https://www.kp.md/daily/27039/4103785/&lt;/ref&gt; 
*1 балалар мектепке дейінгі мекеме,&lt;ref&gt;Детский сад «Ивушка» https://old.avdarma.md/ru/index.php?do=static&amp;page=catdsi&lt;/ref&gt; 
*1 лицей,&lt;ref&gt;Теоретический лицей им. Д. Челенгир с. Авдарма https://guogagauzii.md/teoreticheskij-litsej-im-d-chelengir-s-avdarma&lt;/ref&gt; 
*мәдениет үйі,&lt;ref&gt;Дом культуры https://xn----8sbnadqrtzjid0d5cj.cybo.com/MD-biz/%D0%B4%D0%BE%D0%BC-%D0%BA%D1%83%D0%BB%D1%8C%D1%82%D1%83%D1%80%D1%8B_19i&lt;/ref&gt; 
*3 кітапхана,&lt;ref&gt;Сельская библиотека Авдармы – место встречи книголюбов https://avdarma1563.md/?p=10815&lt;/ref&gt; 
*1 этнографиялық мұражай,&lt;ref&gt;ИСТОРИКО-КРАЕВЕДЧЕСКИЙ МУЗЕЙ АВДАРМА https://discovergagauzia.md/ru/%D0%BC%D1%83%D0%B7%D0%B5%D0%B9-ru/avdarma-museum/&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Исторический музей села Авдарма Гагаузия (Молдавия, Авдарма) https://otzovik.com/review_6647877.html&lt;/ref&gt; 
*сауықтыру пункті мен фельдшерлік пункт, 
*күрес залы, 
*теннис корты,&lt;ref&gt;В селе Авдарма открылся теннисный корт (Фото) https://moldovenii.md/ru/news/view/taxon/1650/id/20910&lt;/ref&gt; 
*шағын футбол алаңы,
*Православие шіркеуі бар.&lt;ref&gt;Свято - Михайловская церковь https://old.avdarma.md/ru/index.php?do=static&amp;page=catcer&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Reference1&quot;/&gt;

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}

[[Санат:Молдова елді мекендері]]</text>
      <sha1>t55bnzj9w7g2dj7s68h7cpotksbpfhq</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3053736</id>
      <parentid>3053732</parentid>
      <timestamp>2022-07-22T07:09:44Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Мағыпар</username>
        <id>100137</id>
      </contributor>
      <comment>/* Инфрақұрылымы */ сурет қою</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="12587" xml:space="preserve">{{Елді мекен
 |статусы                 = 
 |қазақша атауы           = Авдарма
 |шынайы атауы            = {{lang-gag|Avdarma}}
 |сурет                   = Stefanita Ion - Avdarma, downtown - may 2016 - 02.jpg
 |сурет атауы             = 
 |жағдайы                 = 
 |ел                      = Молдова
 |елтаңба                 = 
 |ту                      = 
 |елтаңба сипаттамасы     = 
 |ту сипаттамасы          = 
 |елтаңба ені             = 
 |ту ені                  = 
  |lat_dir =N |lat_deg =46 |lat_min =15 |lat_sec =15     
  |lon_dir =E |lon_deg =28 |lon_min =50 |lon_sec =22
  |CoordAddon             = 
  |CoordScale             = 
 |аймақ түрі              = 
 |аймағы                  = Ғағауызстан
 |кестедегі аймақ         = 
 |аудан түрі              = 
 |ауданы                  = 
 |кестедегі аудан         = Комрат
 |қауым округі түрі       = 
 |қауым округі            = 
 |кестедегі қауым округі  =  
 |қауым түрі              = 
 |қауым                   = 
 |кестедегі қауым         = 
 |ішкі бөлінісі           = коммуна
 |басшының түрi           = 
 |басшысы                 = 
 |құрылған уақыты         = 1811
 |алғашқы дерек           = 
 |бұрынғы атаулары        = 
 |статус алуы             = 
 |жер аумағы              = 23,5
 |биiктiктiң түрi         = 
 |орталығының биiктігі    = 
 |климаты                 = 
 |ресми тілі              = 
  |тұрғыны                = 3 564
  |санақ жылы             = 2004
  |тығыздығы              = 
  |шоғырлануы             = 
  |ұлттық құрамы          = 94,16% - [[ғағауыздар]], 1,32% - [[орыстар]], 1,21% - [[украиндар]],
  |конфессионалдық құрамы = 
  |этнохороним            = 
 |уақыт белдеуі           = +2:00
 |DST                     = 
 |телефон коды            = +373 298 -----
 |пошта индексі           = MD-3817
 |пошта индекстері        = 
 |автомобиль коды         = GE XX yyy
 |идентификатор түрі      = 
 |сандық идентификаторы   = 
 |ортаққордағы санаты     = 
 |сайты                   = 
 |сайт тілі               = 
}}
'''Авдарма''' ({{lang-gag|Avdarma}}) — [[Молдова]]даның оңтүстігінде орналасқан [[Ғағауызстан|Ғағауыз автономиялық аумақтық бірлігі]]нің құрамындағы ауыл.&lt;ref&gt;Avdarma https://www.keeptravel.com/ru/moldova/avdarma&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;село Авдарма (Комратский район, Автономное территориальное образование Гагаузия, Молдова) https://xn----8sbqinjjbgkiavfo2f1c.xn--p1ai/locality/233152-selo-avdarma/&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Авдарма https://www.citipedia.info/city/general/Moldova__G%C4%83g%C4%83uzia_Avdarma_id_618629_lang_ru&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Авдарма на карте Молдовы, https://tm.maptons.com/3383368&lt;/ref&gt;

== Сипаттама ==
Жақын жерде ұзындығы 20 км-дей Лунга өзенінің оң саласы, Ялпуг өзенінің сол саласы Авдарма өзен ағып жатыр. Комрат қаласынан оңтүстік-шығысқа қарай 18 км және Кишиневтен оңтүстікке қарай 123 км қашықтықта орналасқан.&lt;ref&gt;с. Авдарма https://www.gagauzia.md/ru/ato-gagauziya/naselennyie-punktyi/komratskij-rajon/avdarma.html&lt;/ref&gt; Аймақтың жалпы ауданы 23,5 шаршы метрді құрайды. км., бұл ауданның 7,5% құрайды.
Ауылда 23 шаруашылық субъектілері тіркелген, оның ішінде:
*10 сауда кәсіпорны, 
*1 диірмен,&lt;ref&gt;Авдарминская мельница возобновила свою деятельность http://old.avdarma.md/ru/index.php?newsid=3940&lt;/ref&gt; 
*1 шағын наубайхана,&lt;ref&gt;Торты на заказ от пекарни &quot;Bereket&quot; !!! http://www.bereket.md/&lt;/ref&gt; 
*1 май цехы, 
*1 азық-түлік дүкені, 
*8 аралас дүкен, 
*1 жанармай құю бекеті, т.б.&lt;ref name=&quot;Reference1&quot;&gt;Примария с. Авдарма https://www.gagauzia.md/ru/administracziya-regiona/primarii/primariya-s.-avdarma.html&lt;/ref&gt;

== Халқы ==
2004 жылғы халық санағы бойынша ауылда 3564 адам тұрса, оның 50,08%-ы ерлер, 49,92%-ы әйелдер. Халықтың ұлттық құрамы: 
*94,16% - [[ғағауыздар]],
*1,32% - [[орыстар]],
*1,21% - [[украиндар]],
*1,18% - [[молдовандар]],    
*0,90% - [[бұлғарлар]], 
*0,70% - [[сығандар]], 
*0,53% - басқа ұлттар.&lt;ref&gt;Авдарма, Гагаузия, АТО https://moldovenii.md/ru/city/details/id/1650&lt;/ref&gt;

== Тарихы ==
Авдарма ауылы 1811 жылы құрылған. «Авдарма» татар сөзінен шыққан, аң аулайтын жер, аңшылардың тоқтайтын жері дегенді білдіреді. Басқа деректерде бұл термин «алдырма» сөзінен шыққан, ол да татар тілінен шыққан сөз. «Аударм» антропонимі (түбірі «аударм», «авдар» - балық, аң аулау) немесе «аудерма» – кез келген аумақтың бір бөлігіне қатысты термин. Бұл ауыл 1563 жылдан бері бар деген аңызды ауылдың аға буын ата-бабасынан мұра етіп қалдырған. Сондай-ақ, ескілердің айтуы бойынша, осы аңыз бойынша ауылдағы тас көпір орыс-түрік соғысы кезінде салынған және одан Суворов әскері өткен. Болгар деп есептелген ғағауыздар да осында өмір сүрген.

[[Кишинев]] ұлттық мұрағатының қорларында 1841 жылы Авдарма ауылында орыс тілінде оқытатын алғашқы мектеп ашылған құжаттар бар. 1864 жылы бұл мектепте 38 бала оқыды. 1897 жылы мектепте 14 жасқа толмаған 179 бала оқуға ниет білдіргенімен 68 бала ғана оқыды. 1852 жылы ауылда 603 адам (304 еркек пен 289 әйел) тұрған, олардың 5700 десятина жері, 200 [[жылқы]], 300 [[өгіз]], 260 [[сиыр]], 6000 [[қой]]ы болған. Авдарма ауылының тұрғындары 1853-1856 жылдардағы [[Қырым соғысы]]на қатысқан.

1877 жылы орыс әскері Авдарма арқылы Балқанға қарай өтіп, осында әскери бөлім құрады. 1877 жылы [[оба індеті]] 21 маусымнан 1 шілдеге дейін 44 адамның өмірін қиды, 1 шілдеден 15 шілдеге дейін тағы 200 адам, 15 шілдеден 21 шілдеге дейін - 136 адам, 21 шілдеден 1 тамызға дейін - 39 адам қайтыс болды. Осылайша, 1877 жылдың 21 маусымы мен 1 тамызы аралығында 419 адам қайтыс болды, бұл ауыл халқының 40% -ын құрады! 1892 жылы жазда [[дифтерия]]ның жаңа [[эпидемия]]сы пайда болып, 2,5 айда тағы 60 адамның өмірін қиды.

1923 жылы ауылда 462 шаруашылық (1165 ер адам, 1101 әйел) болған. Азырақ жері бар отбасылар тағы 874 гектар жері бар «Наш дом» земствосына біріктірілді. 1940 жылы ауылда 3500 адам тұрса, оның 3492-сі ғағауыздар еді. Екінші дүниежүзілік соғыстан кейін әртүрлі депортациялар мен аштықтардың салдарынан ауылда 2060 тұрғын қалды, оның ішінде 2015 ғағауыз. 1969 жылдың басына қарай ауылда 3967 адам болған.

Ауылдағы алғашқы [[колхоз]] 1948 жылы 3 наурызда ұйымдастырылды. Содан кейін екі колхоз ұйымдастырылып, олар 1956 жылы [[мал шаруашылы]]ғына маманданған «КПСС ХХ съезі» колхозына біріктірілді.

1991 жылы ауылда 3924 адам болды. 80-90-жылдары Авдарма ауылының тұрғындары алдымен 1989 жылы 12 қарашада МССР құрамындағы Ғағауыз АССР-ін, содан кейін 1990 жылы 19 тамызда тәуелсіз [[Ғағауызстан Республикасы]]н құруды белсенді түрде қолдады. 1995 жылы 5 наурызда ауыл тұрғындары абсолютті көпшілікпен АТУ [[Ғағауызстан]]ға (Ғағауыз жері) қосылу үшін дауыс берді. 1995 жылдың желтоқсан айынан бастап ауыл Бессарабия облысынан Ғағауызстан АТУ Комрат аймағына (Ғағауыз жері) ауыстырылды. 1995 жылы бұрынғы «Авдарма» колхозы АҚ болып өзгертілді. 1998 жылы «Агро-Алиман-Прим» АҚ болып қайта құрылды.&lt;ref&gt;Авдарма – древнее село https://lookmaps.3dn.ru/forum/5-16-1&lt;/ref&gt;

== Инфрақұрылымы ==
[[Сурет:Stefanita Ion - Avdarma, tennis court - may 2016 - 02.jpg |нобай|оңға|200px| Авдарма, теннис корты - 02.05.2016 ж.]]
Ауыл аумағында әлеуметтік нысандар:&lt;ref&gt;Примар гагаузского села-сказки Авдарма, которому может позавидовать Кишинев https://www.kp.md/daily/27039/4103785/&lt;/ref&gt; 
*1 балалар мектепке дейінгі мекеме,&lt;ref&gt;Детский сад «Ивушка» https://old.avdarma.md/ru/index.php?do=static&amp;page=catdsi&lt;/ref&gt; 
*1 лицей,&lt;ref&gt;Теоретический лицей им. Д. Челенгир с. Авдарма https://guogagauzii.md/teoreticheskij-litsej-im-d-chelengir-s-avdarma&lt;/ref&gt; 
*мәдениет үйі,&lt;ref&gt;Дом культуры https://xn----8sbnadqrtzjid0d5cj.cybo.com/MD-biz/%D0%B4%D0%BE%D0%BC-%D0%BA%D1%83%D0%BB%D1%8C%D1%82%D1%83%D1%80%D1%8B_19i&lt;/ref&gt; 
*3 кітапхана,&lt;ref&gt;Сельская библиотека Авдармы – место встречи книголюбов https://avdarma1563.md/?p=10815&lt;/ref&gt; 
*1 этнографиялық мұражай,&lt;ref&gt;ИСТОРИКО-КРАЕВЕДЧЕСКИЙ МУЗЕЙ АВДАРМА https://discovergagauzia.md/ru/%D0%BC%D1%83%D0%B7%D0%B5%D0%B9-ru/avdarma-museum/&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Исторический музей села Авдарма Гагаузия (Молдавия, Авдарма) https://otzovik.com/review_6647877.html&lt;/ref&gt; 
*сауықтыру пункті мен фельдшерлік пункт, 
*күрес залы, 
*теннис корты,&lt;ref&gt;В селе Авдарма открылся теннисный корт (Фото) https://moldovenii.md/ru/news/view/taxon/1650/id/20910&lt;/ref&gt; 
*шағын футбол алаңы,
*Православие шіркеуі бар.&lt;ref&gt;Свято - Михайловская церковь https://old.avdarma.md/ru/index.php?do=static&amp;page=catcer&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Reference1&quot;/&gt;

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}

[[Санат:Молдова елді мекендері]]</text>
      <sha1>f4nyy69nffqbxjufi7h0cel6l2xybxl</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3053739</id>
      <parentid>3053736</parentid>
      <timestamp>2022-07-22T07:16:41Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Мағыпар</username>
        <id>100137</id>
      </contributor>
      <comment>сурет қою</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="12714" xml:space="preserve">{{Елді мекен
 |статусы                 = 
 |қазақша атауы           = Авдарма
 |шынайы атауы            = {{lang-gag|Avdarma}}
 |сурет                   = Stefanita Ion - Avdarma, downtown - may 2016 - 02.jpg
 |сурет атауы             = 
 |жағдайы                 = 
 |ел                      = Молдова
 |елтаңба                 = 
 |ту                      = 
 |елтаңба сипаттамасы     = 
 |ту сипаттамасы          = 
 |елтаңба ені             = 
 |ту ені                  = 
  |lat_dir =N |lat_deg =46 |lat_min =15 |lat_sec =15     
  |lon_dir =E |lon_deg =28 |lon_min =50 |lon_sec =22
  |CoordAddon             = 
  |CoordScale             = 
 |аймақ түрі              = 
 |аймағы                  = Ғағауызстан
 |кестедегі аймақ         = 
 |аудан түрі              = 
 |ауданы                  = 
 |кестедегі аудан         = Комрат
 |қауым округі түрі       = 
 |қауым округі            = 
 |кестедегі қауым округі  =  
 |қауым түрі              = 
 |қауым                   = 
 |кестедегі қауым         = 
 |ішкі бөлінісі           = коммуна
 |басшының түрi           = 
 |басшысы                 = 
 |құрылған уақыты         = 1811
 |алғашқы дерек           = 
 |бұрынғы атаулары        = 
 |статус алуы             = 
 |жер аумағы              = 23,5
 |биiктiктiң түрi         = 
 |орталығының биiктігі    = 
 |климаты                 = 
 |ресми тілі              = 
  |тұрғыны                = 3 564
  |санақ жылы             = 2004
  |тығыздығы              = 
  |шоғырлануы             = 
  |ұлттық құрамы          = 94,16% - [[ғағауыздар]], 1,32% - [[орыстар]], 1,21% - [[украиндар]],
  |конфессионалдық құрамы = 
  |этнохороним            = 
 |уақыт белдеуі           = +2:00
 |DST                     = 
 |телефон коды            = +373 298 -----
 |пошта индексі           = MD-3817
 |пошта индекстері        = 
 |автомобиль коды         = GE XX yyy
 |идентификатор түрі      = 
 |сандық идентификаторы   = 
 |ортаққордағы санаты     = 
 |сайты                   = 
 |сайт тілі               = 
}}
'''Авдарма''' ({{lang-gag|Avdarma}}) — [[Молдова]]даның оңтүстігінде орналасқан [[Ғағауызстан|Ғағауыз автономиялық аумақтық бірлігі]]нің құрамындағы ауыл.&lt;ref&gt;Avdarma https://www.keeptravel.com/ru/moldova/avdarma&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;село Авдарма (Комратский район, Автономное территориальное образование Гагаузия, Молдова) https://xn----8sbqinjjbgkiavfo2f1c.xn--p1ai/locality/233152-selo-avdarma/&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Авдарма https://www.citipedia.info/city/general/Moldova__G%C4%83g%C4%83uzia_Avdarma_id_618629_lang_ru&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Авдарма на карте Молдовы, https://tm.maptons.com/3383368&lt;/ref&gt;

== Сипаттама ==
Жақын жерде ұзындығы 20 км-дей Лунга өзенінің оң саласы, Ялпуг өзенінің сол саласы Авдарма өзен ағып жатыр. Комрат қаласынан оңтүстік-шығысқа қарай 18 км және Кишиневтен оңтүстікке қарай 123 км қашықтықта орналасқан.&lt;ref&gt;с. Авдарма https://www.gagauzia.md/ru/ato-gagauziya/naselennyie-punktyi/komratskij-rajon/avdarma.html&lt;/ref&gt; Аймақтың жалпы ауданы 23,5 шаршы метрді құрайды. км., бұл ауданның 7,5% құрайды.
Ауылда 23 шаруашылық субъектілері тіркелген, оның ішінде:
*10 сауда кәсіпорны, 
*1 диірмен,&lt;ref&gt;Авдарминская мельница возобновила свою деятельность http://old.avdarma.md/ru/index.php?newsid=3940&lt;/ref&gt; 
*1 шағын наубайхана,&lt;ref&gt;Торты на заказ от пекарни &quot;Bereket&quot; !!! http://www.bereket.md/&lt;/ref&gt; 
*1 май цехы, 
*1 азық-түлік дүкені, 
*8 аралас дүкен, 
*1 жанармай құю бекеті, т.б.&lt;ref name=&quot;Reference1&quot;&gt;Примария с. Авдарма https://www.gagauzia.md/ru/administracziya-regiona/primarii/primariya-s.-avdarma.html&lt;/ref&gt;

== Халқы ==
2004 жылғы халық санағы бойынша ауылда 3564 адам тұрса, оның 50,08%-ы ерлер, 49,92%-ы әйелдер. Халықтың ұлттық құрамы: 
*94,16% - [[ғағауыздар]],
*1,32% - [[орыстар]],
*1,21% - [[украиндар]],
*1,18% - [[молдовандар]],    
*0,90% - [[бұлғарлар]], 
*0,70% - [[сығандар]], 
*0,53% - басқа ұлттар.&lt;ref&gt;Авдарма, Гагаузия, АТО https://moldovenii.md/ru/city/details/id/1650&lt;/ref&gt;

== Тарихы ==
Авдарма ауылы 1811 жылы құрылған. «Авдарма» татар сөзінен шыққан, аң аулайтын жер, аңшылардың тоқтайтын жері дегенді білдіреді. Басқа деректерде бұл термин «алдырма» сөзінен шыққан, ол да татар тілінен шыққан сөз. «Аударм» антропонимі (түбірі «аударм», «авдар» - балық, аң аулау) немесе «аудерма» – кез келген аумақтың бір бөлігіне қатысты термин. Бұл ауыл 1563 жылдан бері бар деген аңызды ауылдың аға буын ата-бабасынан мұра етіп қалдырған. Сондай-ақ, ескілердің айтуы бойынша, осы аңыз бойынша ауылдағы тас көпір орыс-түрік соғысы кезінде салынған және одан Суворов әскері өткен. Болгар деп есептелген ғағауыздар да осында өмір сүрген.

[[Кишинев]] ұлттық мұрағатының қорларында 1841 жылы Авдарма ауылында орыс тілінде оқытатын алғашқы мектеп ашылған құжаттар бар. 1864 жылы бұл мектепте 38 бала оқыды. 1897 жылы мектепте 14 жасқа толмаған 179 бала оқуға ниет білдіргенімен 68 бала ғана оқыды. 1852 жылы ауылда 603 адам (304 еркек пен 289 әйел) тұрған, олардың 5700 десятина жері, 200 [[жылқы]], 300 [[өгіз]], 260 [[сиыр]], 6000 [[қой]]ы болған. Авдарма ауылының тұрғындары 1853-1856 жылдардағы [[Қырым соғысы]]на қатысқан.

1877 жылы орыс әскері Авдарма арқылы Балқанға қарай өтіп, осында әскери бөлім құрады. 1877 жылы [[оба індеті]] 21 маусымнан 1 шілдеге дейін 44 адамның өмірін қиды, 1 шілдеден 15 шілдеге дейін тағы 200 адам, 15 шілдеден 21 шілдеге дейін - 136 адам, 21 шілдеден 1 тамызға дейін - 39 адам қайтыс болды. Осылайша, 1877 жылдың 21 маусымы мен 1 тамызы аралығында 419 адам қайтыс болды, бұл ауыл халқының 40% -ын құрады! 1892 жылы жазда [[дифтерия]]ның жаңа [[эпидемия]]сы пайда болып, 2,5 айда тағы 60 адамның өмірін қиды.
[[Сурет: Stefanita Ion - Museum of Avdarma - may 2016 - 04.jpg|нобай|оңға|200px|Авдарма мұражайы]]
1923 жылы ауылда 462 шаруашылық (1165 ер адам, 1101 әйел) болған. Азырақ жері бар отбасылар тағы 874 гектар жері бар «Наш дом» земствосына біріктірілді. 1940 жылы ауылда 3500 адам тұрса, оның 3492-сі ғағауыздар еді. Екінші дүниежүзілік соғыстан кейін әртүрлі депортациялар мен аштықтардың салдарынан ауылда 2060 тұрғын қалды, оның ішінде 2015 ғағауыз. 1969 жылдың басына қарай ауылда 3967 адам болған.

Ауылдағы алғашқы [[колхоз]] 1948 жылы 3 наурызда ұйымдастырылды. Содан кейін екі колхоз ұйымдастырылып, олар 1956 жылы [[мал шаруашылығы]]на маманданған «КПСС ХХ съезі» колхозына біріктірілді.

1991 жылы ауылда 3924 адам болды. 80-90-жылдары Авдарма ауылының тұрғындары алдымен 1989 жылы 12 қарашада МССР құрамындағы Ғағауыз АССР-ін, содан кейін 1990 жылы 19 тамызда тәуелсіз [[Ғағауызстан Республикасы]]н құруды белсенді түрде қолдады. 1995 жылы 5 наурызда ауыл тұрғындары абсолютті көпшілікпен АТУ [[Ғағауызстан]]ға (Ғағауыз жері) қосылу үшін дауыс берді. 1995 жылдың желтоқсан айынан бастап ауыл Бессарабия облысынан Ғағауызстан АТУ Комрат аймағына (Ғағауыз жері) ауыстырылды. 1995 жылы бұрынғы «Авдарма» колхозы АҚ болып өзгертілді. 1998 жылы «Агро-Алиман-Прим» АҚ болып қайта құрылды.&lt;ref&gt;Авдарма – древнее село https://lookmaps.3dn.ru/forum/5-16-1&lt;/ref&gt;

== Инфрақұрылымы ==
[[Сурет:Stefanita Ion - Avdarma, tennis court - may 2016 - 02.jpg |нобай|оңға|200px| Авдарма, теннис корты - 02.05.2016 ж.]]
Ауыл аумағында әлеуметтік нысандар:&lt;ref&gt;Примар гагаузского села-сказки Авдарма, которому может позавидовать Кишинев https://www.kp.md/daily/27039/4103785/&lt;/ref&gt; 
*1 балалар мектепке дейінгі мекеме,&lt;ref&gt;Детский сад «Ивушка» https://old.avdarma.md/ru/index.php?do=static&amp;page=catdsi&lt;/ref&gt; 
*1 лицей,&lt;ref&gt;Теоретический лицей им. Д. Челенгир с. Авдарма https://guogagauzii.md/teoreticheskij-litsej-im-d-chelengir-s-avdarma&lt;/ref&gt; 
*мәдениет үйі,&lt;ref&gt;Дом культуры https://xn----8sbnadqrtzjid0d5cj.cybo.com/MD-biz/%D0%B4%D0%BE%D0%BC-%D0%BA%D1%83%D0%BB%D1%8C%D1%82%D1%83%D1%80%D1%8B_19i&lt;/ref&gt; 
*3 кітапхана,&lt;ref&gt;Сельская библиотека Авдармы – место встречи книголюбов https://avdarma1563.md/?p=10815&lt;/ref&gt; 
*1 этнографиялық мұражай,&lt;ref&gt;ИСТОРИКО-КРАЕВЕДЧЕСКИЙ МУЗЕЙ АВДАРМА https://discovergagauzia.md/ru/%D0%BC%D1%83%D0%B7%D0%B5%D0%B9-ru/avdarma-museum/&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Исторический музей села Авдарма Гагаузия (Молдавия, Авдарма) https://otzovik.com/review_6647877.html&lt;/ref&gt; 
*сауықтыру пункті мен фельдшерлік пункт, 
*күрес залы, 
*теннис корты,&lt;ref&gt;В селе Авдарма открылся теннисный корт (Фото) https://moldovenii.md/ru/news/view/taxon/1650/id/20910&lt;/ref&gt; 
*шағын футбол алаңы,
*Православие шіркеуі бар.&lt;ref&gt;Свято - Михайловская церковь https://old.avdarma.md/ru/index.php?do=static&amp;page=catcer&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Reference1&quot;/&gt;

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}

[[Санат:Молдова елді мекендері]]</text>
      <sha1>kq2rt56t7vaf26x7tvkj7lmoucbacxa</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3053740</id>
      <parentid>3053739</parentid>
      <timestamp>2022-07-22T07:20:49Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Мағыпар</username>
        <id>100137</id>
      </contributor>
      <comment>сурет қою</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="12841" xml:space="preserve">{{Елді мекен
 |статусы                 = 
 |қазақша атауы           = Авдарма
 |шынайы атауы            = {{lang-gag|Avdarma}}
 |сурет                   = Stefanita Ion - Avdarma, downtown - may 2016 - 02.jpg
 |сурет атауы             = 
 |жағдайы                 = 
 |ел                      = Молдова
 |елтаңба                 = 
 |ту                      = 
 |елтаңба сипаттамасы     = 
 |ту сипаттамасы          = 
 |елтаңба ені             = 
 |ту ені                  = 
  |lat_dir =N |lat_deg =46 |lat_min =15 |lat_sec =15     
  |lon_dir =E |lon_deg =28 |lon_min =50 |lon_sec =22
  |CoordAddon             = 
  |CoordScale             = 
 |аймақ түрі              = 
 |аймағы                  = Ғағауызстан
 |кестедегі аймақ         = 
 |аудан түрі              = 
 |ауданы                  = 
 |кестедегі аудан         = Комрат
 |қауым округі түрі       = 
 |қауым округі            = 
 |кестедегі қауым округі  =  
 |қауым түрі              = 
 |қауым                   = 
 |кестедегі қауым         = 
 |ішкі бөлінісі           = коммуна
 |басшының түрi           = 
 |басшысы                 = 
 |құрылған уақыты         = 1811
 |алғашқы дерек           = 
 |бұрынғы атаулары        = 
 |статус алуы             = 
 |жер аумағы              = 23,5
 |биiктiктiң түрi         = 
 |орталығының биiктігі    = 
 |климаты                 = 
 |ресми тілі              = 
  |тұрғыны                = 3 564
  |санақ жылы             = 2004
  |тығыздығы              = 
  |шоғырлануы             = 
  |ұлттық құрамы          = 94,16% - [[ғағауыздар]], 1,32% - [[орыстар]], 1,21% - [[украиндар]],
  |конфессионалдық құрамы = 
  |этнохороним            = 
 |уақыт белдеуі           = +2:00
 |DST                     = 
 |телефон коды            = +373 298 -----
 |пошта индексі           = MD-3817
 |пошта индекстері        = 
 |автомобиль коды         = GE XX yyy
 |идентификатор түрі      = 
 |сандық идентификаторы   = 
 |ортаққордағы санаты     = 
 |сайты                   = 
 |сайт тілі               = 
}}
'''Авдарма''' ({{lang-gag|Avdarma}}) — [[Молдова]]даның оңтүстігінде орналасқан [[Ғағауызстан|Ғағауыз автономиялық аумақтық бірлігі]]нің құрамындағы ауыл.&lt;ref&gt;Avdarma https://www.keeptravel.com/ru/moldova/avdarma&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;село Авдарма (Комратский район, Автономное территориальное образование Гагаузия, Молдова) https://xn----8sbqinjjbgkiavfo2f1c.xn--p1ai/locality/233152-selo-avdarma/&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Авдарма https://www.citipedia.info/city/general/Moldova__G%C4%83g%C4%83uzia_Avdarma_id_618629_lang_ru&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Авдарма на карте Молдовы, https://tm.maptons.com/3383368&lt;/ref&gt;

== Сипаттама ==
Жақын жерде ұзындығы 20 км-дей Лунга өзенінің оң саласы, Ялпуг өзенінің сол саласы Авдарма өзен ағып жатыр. Комрат қаласынан оңтүстік-шығысқа қарай 18 км және Кишиневтен оңтүстікке қарай 123 км қашықтықта орналасқан.&lt;ref&gt;с. Авдарма https://www.gagauzia.md/ru/ato-gagauziya/naselennyie-punktyi/komratskij-rajon/avdarma.html&lt;/ref&gt; Аймақтың жалпы ауданы 23,5 шаршы метрді құрайды. км., бұл ауданның 7,5% құрайды.
Ауылда 23 шаруашылық субъектілері тіркелген, оның ішінде:
*10 сауда кәсіпорны, 
*1 диірмен,&lt;ref&gt;Авдарминская мельница возобновила свою деятельность http://old.avdarma.md/ru/index.php?newsid=3940&lt;/ref&gt; 
*1 шағын наубайхана,&lt;ref&gt;Торты на заказ от пекарни &quot;Bereket&quot; !!! http://www.bereket.md/&lt;/ref&gt; 
*1 май цехы, 
*1 азық-түлік дүкені, 
*8 аралас дүкен, 
*1 жанармай құю бекеті, т.б.&lt;ref name=&quot;Reference1&quot;&gt;Примария с. Авдарма https://www.gagauzia.md/ru/administracziya-regiona/primarii/primariya-s.-avdarma.html&lt;/ref&gt;

== Халқы ==
2004 жылғы халық санағы бойынша ауылда 3564 адам тұрса, оның 50,08%-ы ерлер, 49,92%-ы әйелдер. Халықтың ұлттық құрамы: 
*94,16% - [[ғағауыздар]],
*1,32% - [[орыстар]],
*1,21% - [[украиндар]],
*1,18% - [[молдовандар]],    
*0,90% - [[бұлғарлар]], 
*0,70% - [[сығандар]], 
*0,53% - басқа ұлттар.&lt;ref&gt;Авдарма, Гагаузия, АТО https://moldovenii.md/ru/city/details/id/1650&lt;/ref&gt;

== Тарихы ==
Авдарма ауылы 1811 жылы құрылған. «Авдарма» татар сөзінен шыққан, аң аулайтын жер, аңшылардың тоқтайтын жері дегенді білдіреді. Басқа деректерде бұл термин «алдырма» сөзінен шыққан, ол да татар тілінен шыққан сөз. «Аударм» антропонимі (түбірі «аударм», «авдар» - балық, аң аулау) немесе «аудерма» – кез келген аумақтың бір бөлігіне қатысты термин. Бұл ауыл 1563 жылдан бері бар деген аңызды ауылдың аға буын ата-бабасынан мұра етіп қалдырған. Сондай-ақ, ескілердің айтуы бойынша, осы аңыз бойынша ауылдағы тас көпір орыс-түрік соғысы кезінде салынған және одан Суворов әскері өткен. Болгар деп есептелген ғағауыздар да осында өмір сүрген.

[[Кишинев]] ұлттық мұрағатының қорларында 1841 жылы Авдарма ауылында орыс тілінде оқытатын алғашқы мектеп ашылған құжаттар бар. 1864 жылы бұл мектепте 38 бала оқыды. 1897 жылы мектепте 14 жасқа толмаған 179 бала оқуға ниет білдіргенімен 68 бала ғана оқыды. 1852 жылы ауылда 603 адам (304 еркек пен 289 әйел) тұрған, олардың 5700 десятина жері, 200 [[жылқы]], 300 [[өгіз]], 260 [[сиыр]], 6000 [[қой]]ы болған. Авдарма ауылының тұрғындары 1853-1856 жылдардағы [[Қырым соғысы]]на қатысқан.

1877 жылы орыс әскері Авдарма арқылы Балқанға қарай өтіп, осында әскери бөлім құрады. 1877 жылы [[оба індеті]] 21 маусымнан 1 шілдеге дейін 44 адамның өмірін қиды, 1 шілдеден 15 шілдеге дейін тағы 200 адам, 15 шілдеден 21 шілдеге дейін - 136 адам, 21 шілдеден 1 тамызға дейін - 39 адам қайтыс болды. Осылайша, 1877 жылдың 21 маусымы мен 1 тамызы аралығында 419 адам қайтыс болды, бұл ауыл халқының 40% -ын құрады! 1892 жылы жазда [[дифтерия]]ның жаңа [[эпидемия]]сы пайда болып, 2,5 айда тағы 60 адамның өмірін қиды.
[[Сурет:Stefanita Ion - Avdarma, fountain - may 2016.jpg |нобай|солға|200px|Авдарма, субұрқақ ]] [[Сурет: Stefanita Ion - Museum of Avdarma - may 2016 - 04.jpg|нобай|оңға|200px|Авдарма мұражайы]]
1923 жылы ауылда 462 шаруашылық (1165 ер адам, 1101 әйел) болған. Азырақ жері бар отбасылар тағы 874 гектар жері бар «Наш дом» земствосына біріктірілді. 1940 жылы ауылда 3500 адам тұрса, оның 3492-сі ғағауыздар еді. Екінші дүниежүзілік соғыстан кейін әртүрлі депортациялар мен аштықтардың салдарынан ауылда 2060 тұрғын қалды, оның ішінде 2015 ғағауыз. 1969 жылдың басына қарай ауылда 3967 адам болған.

Ауылдағы алғашқы [[колхоз]] 1948 жылы 3 наурызда ұйымдастырылды. Содан кейін екі колхоз ұйымдастырылып, олар 1956 жылы [[мал шаруашылығы]]на маманданған «КПСС ХХ съезі» колхозына біріктірілді.

1991 жылы ауылда 3924 адам болды. 80-90-жылдары Авдарма ауылының тұрғындары алдымен 1989 жылы 12 қарашада МССР құрамындағы Ғағауыз АССР-ін, содан кейін 1990 жылы 19 тамызда тәуелсіз [[Ғағауызстан Республикасы]]н құруды белсенді түрде қолдады. 1995 жылы 5 наурызда ауыл тұрғындары абсолютті көпшілікпен АТУ [[Ғағауызстан]]ға (Ғағауыз жері) қосылу үшін дауыс берді. 1995 жылдың желтоқсан айынан бастап ауыл Бессарабия облысынан Ғағауызстан АТУ Комрат аймағына (Ғағауыз жері) ауыстырылды. 1995 жылы бұрынғы «Авдарма» колхозы АҚ болып өзгертілді. 1998 жылы «Агро-Алиман-Прим» АҚ болып қайта құрылды.&lt;ref&gt;Авдарма – древнее село https://lookmaps.3dn.ru/forum/5-16-1&lt;/ref&gt;

== Инфрақұрылымы ==
[[Сурет:Stefanita Ion - Avdarma, tennis court - may 2016 - 02.jpg |нобай|оңға|200px| Авдарма, теннис корты - 02.05.2016 ж.]]
Ауыл аумағында әлеуметтік нысандар:&lt;ref&gt;Примар гагаузского села-сказки Авдарма, которому может позавидовать Кишинев https://www.kp.md/daily/27039/4103785/&lt;/ref&gt; 
*1 балалар мектепке дейінгі мекеме,&lt;ref&gt;Детский сад «Ивушка» https://old.avdarma.md/ru/index.php?do=static&amp;page=catdsi&lt;/ref&gt; 
*1 лицей,&lt;ref&gt;Теоретический лицей им. Д. Челенгир с. Авдарма https://guogagauzii.md/teoreticheskij-litsej-im-d-chelengir-s-avdarma&lt;/ref&gt; 
*мәдениет үйі,&lt;ref&gt;Дом культуры https://xn----8sbnadqrtzjid0d5cj.cybo.com/MD-biz/%D0%B4%D0%BE%D0%BC-%D0%BA%D1%83%D0%BB%D1%8C%D1%82%D1%83%D1%80%D1%8B_19i&lt;/ref&gt; 
*3 кітапхана,&lt;ref&gt;Сельская библиотека Авдармы – место встречи книголюбов https://avdarma1563.md/?p=10815&lt;/ref&gt; 
*1 этнографиялық мұражай,&lt;ref&gt;ИСТОРИКО-КРАЕВЕДЧЕСКИЙ МУЗЕЙ АВДАРМА https://discovergagauzia.md/ru/%D0%BC%D1%83%D0%B7%D0%B5%D0%B9-ru/avdarma-museum/&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Исторический музей села Авдарма Гагаузия (Молдавия, Авдарма) https://otzovik.com/review_6647877.html&lt;/ref&gt; 
*сауықтыру пункті мен фельдшерлік пункт, 
*күрес залы, 
*теннис корты,&lt;ref&gt;В селе Авдарма открылся теннисный корт (Фото) https://moldovenii.md/ru/news/view/taxon/1650/id/20910&lt;/ref&gt; 
*шағын футбол алаңы,
*Православие шіркеуі бар.&lt;ref&gt;Свято - Михайловская церковь https://old.avdarma.md/ru/index.php?do=static&amp;page=catcer&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Reference1&quot;/&gt;

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}

[[Санат:Молдова елді мекендері]]</text>
      <sha1>g6iqq042qd2iix451s3iqw0gatey6q7</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3053741</id>
      <parentid>3053740</parentid>
      <timestamp>2022-07-22T07:21:44Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Мағыпар</username>
        <id>100137</id>
      </contributor>
      <comment>/* Инфрақұрылымы */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="12840" xml:space="preserve">{{Елді мекен
 |статусы                 = 
 |қазақша атауы           = Авдарма
 |шынайы атауы            = {{lang-gag|Avdarma}}
 |сурет                   = Stefanita Ion - Avdarma, downtown - may 2016 - 02.jpg
 |сурет атауы             = 
 |жағдайы                 = 
 |ел                      = Молдова
 |елтаңба                 = 
 |ту                      = 
 |елтаңба сипаттамасы     = 
 |ту сипаттамасы          = 
 |елтаңба ені             = 
 |ту ені                  = 
  |lat_dir =N |lat_deg =46 |lat_min =15 |lat_sec =15     
  |lon_dir =E |lon_deg =28 |lon_min =50 |lon_sec =22
  |CoordAddon             = 
  |CoordScale             = 
 |аймақ түрі              = 
 |аймағы                  = Ғағауызстан
 |кестедегі аймақ         = 
 |аудан түрі              = 
 |ауданы                  = 
 |кестедегі аудан         = Комрат
 |қауым округі түрі       = 
 |қауым округі            = 
 |кестедегі қауым округі  =  
 |қауым түрі              = 
 |қауым                   = 
 |кестедегі қауым         = 
 |ішкі бөлінісі           = коммуна
 |басшының түрi           = 
 |басшысы                 = 
 |құрылған уақыты         = 1811
 |алғашқы дерек           = 
 |бұрынғы атаулары        = 
 |статус алуы             = 
 |жер аумағы              = 23,5
 |биiктiктiң түрi         = 
 |орталығының биiктігі    = 
 |климаты                 = 
 |ресми тілі              = 
  |тұрғыны                = 3 564
  |санақ жылы             = 2004
  |тығыздығы              = 
  |шоғырлануы             = 
  |ұлттық құрамы          = 94,16% - [[ғағауыздар]], 1,32% - [[орыстар]], 1,21% - [[украиндар]],
  |конфессионалдық құрамы = 
  |этнохороним            = 
 |уақыт белдеуі           = +2:00
 |DST                     = 
 |телефон коды            = +373 298 -----
 |пошта индексі           = MD-3817
 |пошта индекстері        = 
 |автомобиль коды         = GE XX yyy
 |идентификатор түрі      = 
 |сандық идентификаторы   = 
 |ортаққордағы санаты     = 
 |сайты                   = 
 |сайт тілі               = 
}}
'''Авдарма''' ({{lang-gag|Avdarma}}) — [[Молдова]]даның оңтүстігінде орналасқан [[Ғағауызстан|Ғағауыз автономиялық аумақтық бірлігі]]нің құрамындағы ауыл.&lt;ref&gt;Avdarma https://www.keeptravel.com/ru/moldova/avdarma&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;село Авдарма (Комратский район, Автономное территориальное образование Гагаузия, Молдова) https://xn----8sbqinjjbgkiavfo2f1c.xn--p1ai/locality/233152-selo-avdarma/&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Авдарма https://www.citipedia.info/city/general/Moldova__G%C4%83g%C4%83uzia_Avdarma_id_618629_lang_ru&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Авдарма на карте Молдовы, https://tm.maptons.com/3383368&lt;/ref&gt;

== Сипаттама ==
Жақын жерде ұзындығы 20 км-дей Лунга өзенінің оң саласы, Ялпуг өзенінің сол саласы Авдарма өзен ағып жатыр. Комрат қаласынан оңтүстік-шығысқа қарай 18 км және Кишиневтен оңтүстікке қарай 123 км қашықтықта орналасқан.&lt;ref&gt;с. Авдарма https://www.gagauzia.md/ru/ato-gagauziya/naselennyie-punktyi/komratskij-rajon/avdarma.html&lt;/ref&gt; Аймақтың жалпы ауданы 23,5 шаршы метрді құрайды. км., бұл ауданның 7,5% құрайды.
Ауылда 23 шаруашылық субъектілері тіркелген, оның ішінде:
*10 сауда кәсіпорны, 
*1 диірмен,&lt;ref&gt;Авдарминская мельница возобновила свою деятельность http://old.avdarma.md/ru/index.php?newsid=3940&lt;/ref&gt; 
*1 шағын наубайхана,&lt;ref&gt;Торты на заказ от пекарни &quot;Bereket&quot; !!! http://www.bereket.md/&lt;/ref&gt; 
*1 май цехы, 
*1 азық-түлік дүкені, 
*8 аралас дүкен, 
*1 жанармай құю бекеті, т.б.&lt;ref name=&quot;Reference1&quot;&gt;Примария с. Авдарма https://www.gagauzia.md/ru/administracziya-regiona/primarii/primariya-s.-avdarma.html&lt;/ref&gt;

== Халқы ==
2004 жылғы халық санағы бойынша ауылда 3564 адам тұрса, оның 50,08%-ы ерлер, 49,92%-ы әйелдер. Халықтың ұлттық құрамы: 
*94,16% - [[ғағауыздар]],
*1,32% - [[орыстар]],
*1,21% - [[украиндар]],
*1,18% - [[молдовандар]],    
*0,90% - [[бұлғарлар]], 
*0,70% - [[сығандар]], 
*0,53% - басқа ұлттар.&lt;ref&gt;Авдарма, Гагаузия, АТО https://moldovenii.md/ru/city/details/id/1650&lt;/ref&gt;

== Тарихы ==
Авдарма ауылы 1811 жылы құрылған. «Авдарма» татар сөзінен шыққан, аң аулайтын жер, аңшылардың тоқтайтын жері дегенді білдіреді. Басқа деректерде бұл термин «алдырма» сөзінен шыққан, ол да татар тілінен шыққан сөз. «Аударм» антропонимі (түбірі «аударм», «авдар» - балық, аң аулау) немесе «аудерма» – кез келген аумақтың бір бөлігіне қатысты термин. Бұл ауыл 1563 жылдан бері бар деген аңызды ауылдың аға буын ата-бабасынан мұра етіп қалдырған. Сондай-ақ, ескілердің айтуы бойынша, осы аңыз бойынша ауылдағы тас көпір орыс-түрік соғысы кезінде салынған және одан Суворов әскері өткен. Болгар деп есептелген ғағауыздар да осында өмір сүрген.

[[Кишинев]] ұлттық мұрағатының қорларында 1841 жылы Авдарма ауылында орыс тілінде оқытатын алғашқы мектеп ашылған құжаттар бар. 1864 жылы бұл мектепте 38 бала оқыды. 1897 жылы мектепте 14 жасқа толмаған 179 бала оқуға ниет білдіргенімен 68 бала ғана оқыды. 1852 жылы ауылда 603 адам (304 еркек пен 289 әйел) тұрған, олардың 5700 десятина жері, 200 [[жылқы]], 300 [[өгіз]], 260 [[сиыр]], 6000 [[қой]]ы болған. Авдарма ауылының тұрғындары 1853-1856 жылдардағы [[Қырым соғысы]]на қатысқан.

1877 жылы орыс әскері Авдарма арқылы Балқанға қарай өтіп, осында әскери бөлім құрады. 1877 жылы [[оба індеті]] 21 маусымнан 1 шілдеге дейін 44 адамның өмірін қиды, 1 шілдеден 15 шілдеге дейін тағы 200 адам, 15 шілдеден 21 шілдеге дейін - 136 адам, 21 шілдеден 1 тамызға дейін - 39 адам қайтыс болды. Осылайша, 1877 жылдың 21 маусымы мен 1 тамызы аралығында 419 адам қайтыс болды, бұл ауыл халқының 40% -ын құрады! 1892 жылы жазда [[дифтерия]]ның жаңа [[эпидемия]]сы пайда болып, 2,5 айда тағы 60 адамның өмірін қиды.
[[Сурет:Stefanita Ion - Avdarma, fountain - may 2016.jpg |нобай|солға|200px|Авдарма, субұрқақ ]] [[Сурет: Stefanita Ion - Museum of Avdarma - may 2016 - 04.jpg|нобай|оңға|200px|Авдарма мұражайы]]
1923 жылы ауылда 462 шаруашылық (1165 ер адам, 1101 әйел) болған. Азырақ жері бар отбасылар тағы 874 гектар жері бар «Наш дом» земствосына біріктірілді. 1940 жылы ауылда 3500 адам тұрса, оның 3492-сі ғағауыздар еді. Екінші дүниежүзілік соғыстан кейін әртүрлі депортациялар мен аштықтардың салдарынан ауылда 2060 тұрғын қалды, оның ішінде 2015 ғағауыз. 1969 жылдың басына қарай ауылда 3967 адам болған.

Ауылдағы алғашқы [[колхоз]] 1948 жылы 3 наурызда ұйымдастырылды. Содан кейін екі колхоз ұйымдастырылып, олар 1956 жылы [[мал шаруашылығы]]на маманданған «КПСС ХХ съезі» колхозына біріктірілді.

1991 жылы ауылда 3924 адам болды. 80-90-жылдары Авдарма ауылының тұрғындары алдымен 1989 жылы 12 қарашада МССР құрамындағы Ғағауыз АССР-ін, содан кейін 1990 жылы 19 тамызда тәуелсіз [[Ғағауызстан Республикасы]]н құруды белсенді түрде қолдады. 1995 жылы 5 наурызда ауыл тұрғындары абсолютті көпшілікпен АТУ [[Ғағауызстан]]ға (Ғағауыз жері) қосылу үшін дауыс берді. 1995 жылдың желтоқсан айынан бастап ауыл Бессарабия облысынан Ғағауызстан АТУ Комрат аймағына (Ғағауыз жері) ауыстырылды. 1995 жылы бұрынғы «Авдарма» колхозы АҚ болып өзгертілді. 1998 жылы «Агро-Алиман-Прим» АҚ болып қайта құрылды.&lt;ref&gt;Авдарма – древнее село https://lookmaps.3dn.ru/forum/5-16-1&lt;/ref&gt;

== Инфрақұрылымы ==
Ауыл аумағында әлеуметтік нысандар:&lt;ref&gt;Примар гагаузского села-сказки Авдарма, которому может позавидовать Кишинев https://www.kp.md/daily/27039/4103785/&lt;/ref&gt; 
*1 балалар мектепке дейінгі мекеме,&lt;ref&gt;Детский сад «Ивушка» https://old.avdarma.md/ru/index.php?do=static&amp;page=catdsi&lt;/ref&gt; 
*1 лицей,&lt;ref&gt;Теоретический лицей им. Д. Челенгир с. Авдарма https://guogagauzii.md/teoreticheskij-litsej-im-d-chelengir-s-avdarma&lt;/ref&gt; [[Сурет:Stefanita Ion - Avdarma, tennis court - may 2016 - 02.jpg |нобай|оңға|200px| Авдарма, теннис корты - 02.05.2016 ж.]]
*мәдениет үйі,&lt;ref&gt;Дом культуры https://xn----8sbnadqrtzjid0d5cj.cybo.com/MD-biz/%D0%B4%D0%BE%D0%BC-%D0%BA%D1%83%D0%BB%D1%8C%D1%82%D1%83%D1%80%D1%8B_19i&lt;/ref&gt; 
*3 кітапхана,&lt;ref&gt;Сельская библиотека Авдармы – место встречи книголюбов https://avdarma1563.md/?p=10815&lt;/ref&gt; 
*1 этнографиялық мұражай,&lt;ref&gt;ИСТОРИКО-КРАЕВЕДЧЕСКИЙ МУЗЕЙ АВДАРМА https://discovergagauzia.md/ru/%D0%BC%D1%83%D0%B7%D0%B5%D0%B9-ru/avdarma-museum/&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Исторический музей села Авдарма Гагаузия (Молдавия, Авдарма) https://otzovik.com/review_6647877.html&lt;/ref&gt; 
*сауықтыру пункті мен фельдшерлік пункт, 
*күрес залы, 
*теннис корты,&lt;ref&gt;В селе Авдарма открылся теннисный корт (Фото) https://moldovenii.md/ru/news/view/taxon/1650/id/20910&lt;/ref&gt; 
*шағын футбол алаңы,
*Православие шіркеуі бар.&lt;ref&gt;Свято - Михайловская церковь https://old.avdarma.md/ru/index.php?do=static&amp;page=catcer&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Reference1&quot;/&gt;

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}

[[Санат:Молдова елді мекендері]]</text>
      <sha1>b9ivmct2bl8wvmgmjnr4sjdu8o6u12q</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Хайреддин Барбаросса</title>
    <ns>0</ns>
    <id>685413</id>
    <revision>
      <id>3053666</id>
      <timestamp>2022-07-21T19:33:41Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Dimash Kenesbek</username>
        <id>102199</id>
      </contributor>
      <comment>Жаңа бетте: '''Хайреддин Барбаросса паша''' ({{Lang-tr|Barbaros Hayreddin Paşa}}) оның шынайы есімі '''Хызыр рейс''' ({{Lang-tr|Hızır Reis}}) — Осман империясының тұңғыш паша капитаны және теңіз капитаны атағы бар Осман империясының 25-ші капитаны болды. 16 ғасырда ол басқарған жорықтар Османлылардың Жерорта теңізіндегі үстемдігін нығайтты.  Ол Осман империясының теңіз саясатын да реттеді. Сонымен бірге Хайреддин Барбаросса Алжирдің соңғы сұлтаны болды. ...</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="13728" xml:space="preserve">{{Мемлекеттік қайраткер|Қазақша есімі=Хайреддин Барбаросса|Шынайы есімі={{Lang-tr|Hayreddin Barbarossa}}|Суреті=Barbarossa Hayreddin Pasha.jpg|Атауы=Хайреддин Барбароссаның портреті|Сурет ені=200|Титулы=Осман империясының 25-ші капитаны|Мемлекет=Осман империясы|Басқара бастады=[[6 сәуір]] [[1534 жыл]]|Басқаруын аяқтады=[[28 маусым]] [[1546 жыл]]|Монарх=[[I Сүлеймен]]|Ізашары=Кеманкеш Ахмет паша|Ізбасары=Соколлу Мехмет паша|Лақап аты=Хайреддин Барбаросса|Титулы_2=Алжир сұлтаны
([[Осман империясы|Осман империясына]] бағынышты)|Туған кездегі есімі=Хызыр Рейс Жақыпұлы|Туған күні=1478|Туған жері=Мидили, Лесбос аралы, [[Осман империясы]]|Азаматтығы={{Байрақ|Осман империясы}}|Діні=[[Ислам]], [[Сүннет|сүннет]]|Қайтыс болған күні=05.07.1546|Қайтыс болған жері={{Қайтысболғанжері|Ыстанбұл|Ыстанбұлда}}, [[Осман империясы]]|Жерленді=Барбарос Хайреддин Пашаның қабірі (Бесіктас)|Әкесі=Жақып-аға|Анасы=Катерина|Балалары=Хасан паша|Басқарды=Осман флоты|Қызмет еткен жылдары=1498 – 1546|Әскер түрі=Әскери-теңіз күштері|Атағы=Капитан|Шайқасы=Алжирді басып алу (1516.ж)&lt;br/&gt;
Тунисті жаулап алу (1534.ж)&lt;br/&gt;
Превез шайқасы (1538.ж)&lt;br/&gt;
Ниццаны қоршау (1543.ж)|Ізашары_2=III Мұса әбу хамми|Ізбасары_2=лауазым жойылған; &lt;br/&gt;
(Өзі Алжирдің беклер бегі ретінде)|Commons=Hayreddin Barbarossa}}

'''Хайреддин Барбаросса паша''' ({{Lang-tr|Barbaros Hayreddin Paşa}}) оның шынайы есімі '''Хызыр рейс''' ({{Lang-tr|Hızır Reis}}) — Осман империясының тұңғыш паша капитаны және теңіз капитаны атағы бар Осман империясының 25-ші капитаны болды. 16 ғасырда ол басқарған жорықтар Османлылардың Жерорта теңізіндегі үстемдігін нығайтты.  Ол Осман империясының теңіз саясатын да реттеді. Сонымен бірге Хайреддин Барбаросса Алжирдің соңғы сұлтаны болды.

Хайреддиннің шын аты – Хызыр Рейс. [[I Сәлім|Сұлтан Сәлім]] оған Осман империясына қызмет еткені үшін «дінге қолайлы» деген мағынаны білдіретін Хайреддин есімін берді.&lt;ref&gt;TDV Ислам энциклопедиясы, том: 5, беттер: 65-67&lt;/ref&gt; Барбаросса есімі шын мәнінде оның үлкен ағасы Орудж Рейске тиесілі; бірақ ол қайтыс болғаннан кейін де қолданды. 

Кейбір тарихшылар бұл есімнің Орудж Рейстің қызыл сақалына байланысты берілгенін айтады (''barba – сақал, rossa – қызыл'').

== Өмірбаян ==
Хызыр-рейс 1478 жылы Лесбос аралында түрік&lt;ref&gt;Британ энциклопедиясы, бет 147, 1963 жыл.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Балқандағы Ислам: Еуропа мен араб әлемі арасындағы дін және қоғам, х.т. Норрис, 201, 1993 беттер.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Пири Рейс және Колумбтан кейінгі түрік картасы: Атлас Халили Портолан, Сватопольк Соучек, Мухассат Нұр әл-Хусейн, 11-бет, 1996.&lt;/ref&gt; немесе албан&lt;ref&gt;Митилиниде шамамен 1466 жылы албаннан шыққан Хайреддин отбасында дүниеге келген, ол кезде Хизир деп аталған.. Никколо Каппони, Батыстың жеңісі: Лепанто шайқасындағы Ұлы христиан-мұсылман қақтығысы, да Капо Пресс, 2007, 30 бет.&lt;/ref&gt; тегінің атты әскері, және грек әйелінің отбасында дүниеге келген. Әкесі Жақып аға Осман империясының Лесбосты жаулауына (1462) қатысып, Лесбос ауылындағы Боновадан жер алып, православиелік діни қызметкердің жесірі Катерина деген грек әйелге үйленеді.&lt;ref&gt;Кейінірек Алжирдің билеушісі, содан кейін Осман флотының адмиралы болған Хайреддин Барбаросса грек болған және Байезидтің ұлы Коркудтың атынан Анадолының оңтүстік және Батыс жағалауларына шабуыл жасай бастаған.... Вирджиния х. Аксан және Даниэль Гоффман, ерте заманауи османдықтар: империяны қайта бөлу, Кембридж университетінің баспасы, 2007, 106 бет.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Олардың әкесі бұрынғы мұсылман сарбазы болған, мүмкін жақында еуропалық провинциялардан шыққан. Олардың анасы грек діни қызметкерінің жесірі болған дейді., Фрэнк Рональд Чарльз Багли және басқалар, соңғы ұлы мұсылман империялары: мұсылман әлемінің тарихы, Брилл академиялық басылымдары, 1997, 114 бет.&lt;/ref&gt;

Орудж Рейс жас кезінде ағасы Ілияспен теңіз саудасымен айналысқанда, оны Эгейдегі Родоста госпитальерлер тұтқынға алады. Бостандыққа шыққаннан кейін ол тәжірибесінің әсерінен көпес емес, қарақшы болуды шешті. Біраз уақыттан кейін ағасы Хызыр Рейс сауданы тастап, оған қосылды. Олар Жерорта теңізінің жағаларына теңіз жорықтарын жасап, олжа алды. Тунистегі Джерба ​​аралын база ретінде пайдаланған Хизир Рейс пен оның үлкен ағасы Оруч Рейстің атағы Жерорта теңізіне тарады. Екі ағайынды Тунис сұлтан Мұхаммедпен келісіп, Тунистегі Халкул-Ваад (Ла Голетт) порттық бекінісін пайдалана бастады. Хызыр мен Орудж қолдарына түскен олжаның бестен бір бөлігін Тунис сұлтанына берді, ал қалған тауарлар Тунис базарында сатылды.

Алжир сұлтанының үлкен ағасы Арудж Барбаросса, бірнеше мың адамнан тұратын үлкен флотилия испандықтармен шайқаста қаза тапқаннан кейін, Хызыр-Рей 1518 жылы өзін II Барбаросса сұлтан деп жариялап, Осман империясының билеушісі [[I Сәлім|I Сәлім-нің]] жоғарғы билігін мойындады. Ол ағасының жұмысын жалғастырып, жаңа жерлерді басып алуды жалғастырды. Испандықтар Алжирге шабуыл жасауға дайындалып жатқан еді, Хайреддин істің мұндай бұрылысын алдын ала білген. 1518 жылы 17 тамызда Сицилияның вице-корольі Уго де Монкада басқарған үлкен испан әскері Алжир қаласының қабырғаларына жақындады. Испандықтар тез арада берілуді талап етті. Хайреддин соңына дейін тұруды ұйғарып, бас тартты. Монкада бекініске шабуыл жасауға дайын болды, бірақ артиллерия командирі Тлемцена сұлтаны жіберген күшейтуді күтуді ұсынып, оны көндірді. Кенеттен соққан қатты жел 26 испандық кемені қиратты. Төрт мыңға жуық жауынгер қаза тапты. Хайреддин көп күш жұмсамай, испан әскерінің қалдықтарымен күресті.

Осман сұлтаны І Сүлеймен оны өзінің бүкіл флоты мен Африкадағы беклер бегілердің (''«әмірлердің әмірі»'') бас қолбасшысы етіп тағайындады. Осман империясы сол кезде Франциямен ашық одаққа кіргендіктен, Барбаросса сарбаздары француз патшасы I Франциск қарсыластарының флотына, ең алдымен Қасиетті Рим империясына қарсы операциялар жүргізді.

Барбароссаның жетекшілігімен қарақшылардың белсенді қызметі 1538 жылы Генуядан келген көрнекті теңіз қолбасшысы Андреа Дорияның басшылығымен оларға қарсы күшті флот жіберген император Карл V-ден айтарлықтай күш-жігерді қажет етті. 

Венеция Республикасынан, Генуя Республикасынан, Папа облыстының әскери кемелерінен және әулие иоанн орденінің қарақшыларынан тұратын флоттың Біріккен альянсы 157 кеме мен 60 мың сарбаздан тұрды.

Бұл тарих әлі белгісіз ең үлкен флотилия болды. Османлы флоты 122 галерея мен 22 мың әскерден тұрды. 1538 жылы 28 қыркүйекте Превеза шайқасында Хайреддин Барбаросса жау флотилиясын толығымен талқандады, ал адмирал Андреа Дория ұрыс даласынан қашып кетті. Нәтижесінде, Тунис жорығында басқа да бірқатар жеңістерге қарамастан, испандықтар соғыста Барбароссаға жеңілді.&lt;ref&gt;{{Cite web|title=Алжирдегі ескі Касбах|url=http://www.bibliotekar.ru/100zamkov/78.htm|lang=ru}}&lt;/ref&gt;

1538-1540 жылдары Барбаросса Ион және Адриатика теңіздерінің жағалауында сәтті жұмысын жалғастырды, ол үшін сұлтаннан Хайр-ед-Дин (''Сенім сақтаушысы'') құрметті атағын алды.

1543 жылы Барбаросса император V Карл-мен соғысып жатқан француз королі I Франциск-ке көмекке жіберілді, ал 1543 жылы 22 тамызда Франциске Ниццаны басып алуға көмектесті, бұл үшін француздар оған Тулон портын берді.

1544 жылы бейбітшілік аяқталғаннан кейін, қайтар жолда Барбаросса Эльба аралын, Таламоне, Монтиано, Порту-Эроколь, Орбетелло қалаларын, Гиглио, Иския, Просида, Липари аралдарын және Поликастро шығанағы жағалауын тонады. 1545 жылы ол өзінің көмекшісі Драгуттың ақысын төледі, оны генуалықтар тұтқынға алды.

== Соңғы жылдары ==
Хайреддин Барбаросса өмірінің соңғы жылдарын Ыстанбұлда өткізді, ол жерде Босфор бойындағы сарайында қайтыс болды. Ол өзі салған мешітте жерленген. Ұзақ уақыт бойы Алтын Мүйіз шығанағынан шыққан әрбір Османлы кемесі өз кесенесінің алдында Османлы теңізінің көрнекті теңізшілерінің бірі және Мағрибтың қуатты корсарының құрметіне сәлем берді.

== Дереккөздер ==

&lt;references /&gt;</text>
      <sha1>8uoagi4dpqcsldkrxt0doub2uz4t9jv</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Қатысушы:MMessine19</title>
    <ns>2</ns>
    <id>685414</id>
    <revision>
      <id>3053680</id>
      <timestamp>2022-07-21T21:03:29Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>MMessine19</username>
        <id>121537</id>
      </contributor>
      <comment>Жаңа бетте: [[file:Wikicat.png|100px]]</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="26" xml:space="preserve">[[file:Wikicat.png|100px]]</text>
      <sha1>bi3y05knxrb2l36qohr3y6u1dxr4w5n</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Қатысушы талқылауы:Таир Магзум</title>
    <ns>3</ns>
    <id>685415</id>
    <revision>
      <id>3053683</id>
      <timestamp>2022-07-21T21:24:59Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>New user message</username>
        <id>61167</id>
      </contributor>
      <comment>[[Template:Қош_келдіңіз|Қарсы алу хабарламасын]] жаңа қатысушы талқылау бетіне жазу.</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="240" xml:space="preserve">{{Template:Қош_келдіңіз|realName=|name=Таир Магзум}}

-- [[Қатысушы:Салиха|Салиха]] ([[Қатысушы талқылауы:Салиха|талқылауы]]) 03:24, 2022 ж. шілденің 22 (+06)</text>
      <sha1>fchqs6ik1zl4gqnc3prvc50ms1x7e5s</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Қатысушы талқылауы:Тамғалы</title>
    <ns>3</ns>
    <id>685416</id>
    <revision>
      <id>3053685</id>
      <timestamp>2022-07-21T21:51:32Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>New user message</username>
        <id>61167</id>
      </contributor>
      <comment>[[Template:Қош_келдіңіз|Қарсы алу хабарламасын]] жаңа қатысушы талқылау бетіне жазу.</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="354" xml:space="preserve">{{Template:Қош_келдіңіз|realName=|name=Тамғалы}}

-- [[Қатысушы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%&quot;&gt;Kasymov&lt;/span&gt;]]&lt;sup&gt;  &lt;big&gt;[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#FF4500; font-family:Hobo Std;&quot;&gt;Т&lt;/span&gt;]]&lt;/big&gt;&lt;/sup&gt; 03:51, 2022 ж. шілденің 22 (+06)</text>
      <sha1>hz1v1eeyer9cr6luou9ob6q1lonc5xd</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Қатысушы талқылауы:ThutmoseChen</title>
    <ns>3</ns>
    <id>685417</id>
    <revision>
      <id>3053688</id>
      <timestamp>2022-07-22T00:17:27Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>New user message</username>
        <id>61167</id>
      </contributor>
      <comment>[[Template:Қош_келдіңіз|Қарсы алу хабарламасын]] жаңа қатысушы талқылау бетіне жазу.</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="350" xml:space="preserve">{{Template:Қош_келдіңіз|realName=|name=ThutmoseChen}}

-- ''&lt;span style=&quot;text-shadow:0px 0px .3em LightSkyBlue;&quot;&gt;[[Қатысушы:Arystanbek |А&lt;font color=&quot;#DA500B&quot;&gt;rys&lt;/font&gt;тan&lt;font color=&quot;#10AD00&quot;&gt;bek&lt;/font&gt;]]&lt;/span&gt;'' ([[Қатысушы талқылауы:Arystanbek|талқылауы]]) 06:17, 2022 ж. шілденің 22 (+06)</text>
      <sha1>07rp3fjp7w76btn325ufmth580rx8du</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Қатысушы талқылауы:Michaellobb</title>
    <ns>3</ns>
    <id>685418</id>
    <revision>
      <id>3053689</id>
      <timestamp>2022-07-22T02:31:53Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>New user message</username>
        <id>61167</id>
      </contributor>
      <comment>[[Template:Қош_келдіңіз|Қарсы алу хабарламасын]] жаңа қатысушы талқылау бетіне жазу.</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="208" xml:space="preserve">{{Template:Қош_келдіңіз|realName=|name=Michaellobb}}

-- [[Қатысушы:Kaiyr|Kaiyr]] ([[Қатысушы талқылауы:Kaiyr|талқылауы]] 08:31, 2022 ж. шілденің 22 (+06)</text>
      <sha1>3dylsj5dqie38378be3nss81z4z7rux</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Қатысушы талқылауы:Senior Forte</title>
    <ns>3</ns>
    <id>685419</id>
    <revision>
      <id>3053690</id>
      <timestamp>2022-07-22T04:15:26Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>New user message</username>
        <id>61167</id>
      </contributor>
      <comment>[[Template:Қош_келдіңіз|Қарсы алу хабарламасын]] жаңа қатысушы талқылау бетіне жазу.</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="442" xml:space="preserve">{{Template:Қош_келдіңіз|realName=|name=Senior Forte}}

-- &lt;font color=&quot;#009900&quot;&gt;[[Қатысушы:Мұхамеджан Амангелді|&lt;span style=&quot;font-family:Georgia;&quot;&gt;&lt;i&gt;Мұхамеджан А.А.&lt;/i&gt;&lt;/span&gt;]]&lt;/font&gt; [[Қатысушы талқылауы:Мұхамеджан Амангелді|&lt;span style=&quot;font-size:90%&quot;&gt;&lt;font color=&quot;#0000FF&quot;&gt;(талқылауы)&lt;/font&gt;&lt;/span&gt;]] 10:15, 2022 ж. шілденің 22 (+06)</text>
      <sha1>8juzakpx4tnodhuvzezqyfn50d1sof2</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Санат:Успен ауданы географиясы</title>
    <ns>14</ns>
    <id>685420</id>
    <revision>
      <id>3053698</id>
      <timestamp>2022-07-22T05:15:57Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Салиха</username>
        <id>17167</id>
      </contributor>
      <comment>Жаңа бетте: [[Санат:Успен ауданы]] [[Санат:Павлодар облысы географиясы]]</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="106" xml:space="preserve">[[Санат:Успен ауданы]]
[[Санат:Павлодар облысы географиясы]]</text>
      <sha1>g7hez0xyho3lx5tfkqaxcq46ln9f94r</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Қатысушы талқылауы:Infrish</title>
    <ns>3</ns>
    <id>685421</id>
    <revision>
      <id>3053744</id>
      <timestamp>2022-07-22T07:23:26Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>New user message</username>
        <id>61167</id>
      </contributor>
      <comment>[[Template:Қош_келдіңіз|Қарсы алу хабарламасын]] жаңа қатысушы талқылау бетіне жазу.</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="290" xml:space="preserve">{{Template:Қош_келдіңіз|realName=|name=Infrish}}

-- [[Қатысушы:Нұрлан Рахымжанов|Нұрлан Рахымжанов]] ([[Қатысушы талқылауы:Нұрлан Рахымжанов|талқылауы]])  13:23, 2022 ж. шілденің 22 (+06)</text>
      <sha1>idkoei0usdyfflfm69rsyddualf8hcr</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Қырғызстан президенті</title>
    <ns>0</ns>
    <id>685422</id>
    <revision>
      <id>3053750</id>
      <timestamp>2022-07-22T08:39:50Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Malik Nursultan B</username>
        <id>111493</id>
      </contributor>
      <comment>Жаңа бетте: {{Мемлекеттік қызмет|қызметі=Қырғыз Республикасының Президенті|шынайы атауы={{lang-ky|Кыргыз Республикасынын Президенти}}|ел={{байрақ|Қырғызстан}}|эмблема=Flag of the President of Kyrgyzstan.svg{{!}}border|эмблеманың аты=Президенттік штандарты|қазіргі=Садыр Нұрғожаұлы Жапаров|Садыр...</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="10794" xml:space="preserve">{{Мемлекеттік қызмет|қызметі=Қырғыз Республикасының Президенті|шынайы атауы={{lang-ky|Кыргыз Республикасынын Президенти}}|ел={{байрақ|Қырғызстан}}|эмблема=Flag of the President of Kyrgyzstan.svg{{!}}border|эмблеманың аты=Президенттік штандарты|қазіргі=[[Садыр Нұрғожаұлы Жапаров|Садыр Жапаров]]|портреті=President of Kyrgyzstan Sadyr Japarov.jpg|тағайындалған=28 қаңтар 2021|басқару түрі=[[Елбасы]]&lt;br&gt;[[Үкімет басшысы]]|резиденция=Ақ Үй, [[Бішкек]]&lt;br&gt;Ала-Арча мемлекеттік резиденциясы, [[Бішкек]]|өкілеттігінің мерзімі=5 жыл, бір рет қайта сайлана алады|айлығы=жыл сайын 1,281,609 [[қырғыз сомы|сом]]|пайда болды=27 қазан 1990|біріншісі=[[Асқар Ақайұлы Ақаев|Асқар Ақаев]]|сайты=http://president.kg/kg/|ұсынылады=Тікелей сайлау}}

'''Қырғызстан Президенті''', ресми атауы '''Қырғыз Республикасының Президенті''' ({{Lang-ky|Кыргыз Республикасынын Президенти}}) — [[Қырғызстан|Қырғыз Республикасының]] [[елбасы]] және [[үкімет басшысы]]. Президент үкіметтің атқарушы билігін басқаруымен қоса [[Қырғыз Қарулы Күштері|Қырғыз Қарулы Күштерінің]] Жоғарғы Бас Қолбасшысы болып келеді.

[[Қырғызстан конституциясы]] бойынша президент — &quot;халықтың бірлігінің және үкімет билігінің символы&quot; және &quot;Қырғыз Республикасы Конституциясының кепілімен адам мен азаматтың құқықтары мен бостандықтарын сақтайды&quot;. Бір азамат Қырғыз Президенті болып екі реттен көп сайлана алмайды. Қырғыз Президенті тек елде жалпы кеміне 15 жыл тұрған, [[Қырғыз тілі|мемлекеттік тілде]] сөйлей алатын, жасы 35-тен кем емес және 70-тен артық емес азаматтар ғана бола алады.

Қазіргі қызметтегі Қырғыз президенті — [[Мекенчил]] партиясымен ұсынылған [[Садыр Нұрғожаұлы Жапаров|Садыр Жапаров]].

== Қызметі және құқығы ==
[[Сурет:Presidential_Seal_of_Kyrgyzstan.svg|солға|нобай|Президенттік эмблема]]
Қырғызстан Президентінің құқығында:

* Премьер-Министрді және басқа үкімет қызметкерлерін тағайындау
* Жоғарғы Сот ішінде Парламентке үміткерлер ұсыну
* Сыртқы саясатты басқару
* Заң ұсыну, қабылдау
* Барлық сайлаулардың өткізілуін және декреттер жариялап отыру
* Қарулы Күштердің Жоғарғы Бас Қолбасшысы болу бар.

=== Президент тағайындайтын қызметкерлер ===

* [[Қырғызстан премьер-министрі]]
* Министрлер Кабинеті
* Басты Прокурор
* [[Қырғызстан Республикасының Ұлттық қауіпсіздік мемлекеттік комитеті|Ұлттық Қауіпсіздік Комитетінің]] төрағасы
* Шекара Қызметінің төрағасы
* Кеден Қызметінің төрағасы
* Сот-сараптама Қызметінің төрағасы
* Жаза атқару Қызметінің төрағасы
* Экономикалық қылмысқа қарсы күрес қызметінің төрағасы
* Қырғыз Республикасының Ұлттық Банкының төрағасы
* Қарулы Күштерінің бас штабы
* Түрлі Қарулы Күштер тармақтарының коммандирлері
* Жоғарғы Сот мүшелері
* Президент Администрациясының Басшысы
* Баспасөз хатшысы
* Қырғызстан Елшілері

== Президенттер тізімі ==
{| class=&quot;wikitable&quot; width=&quot;100%&quot; style=&quot;text-align:center&quot;
! align=&quot;left&quot; width=&quot;10&quot; |Пр#
! align=&quot;left&quot; width=&quot;10&quot; |Мерз#
! width=&quot;150&quot; |Аты
! width=&quot;120&quot; |Суреті
! align=&quot;center&quot; width=&quot;150&quot; |Тағайындалды
! align=&quot;center&quot; width=&quot;150&quot; |Қызметінен кетті
! align=&quot;left&quot; width=&quot;200&quot; |Саяси партиясы
|- bgcolor=&quot;&quot;
| rowspan=&quot;3&quot; align=&quot;center&quot; |1
| align=&quot;center&quot; |1.
1991
| rowspan=&quot;3&quot; |'''[[Aсқар Ақайұлы Ақаев]]'''&lt;small&gt;(1944–)&lt;/small&gt;
| rowspan=&quot;3&quot; align=&quot;center&quot; |[[Сурет:Askar_Akaev_MoscowRia_08-2016_(cropped).jpg]]
| align=&quot;center&quot; |27 Қазан 1990
| align=&quot;center&quot; |29 Қазан 1995
| rowspan=&quot;3&quot; align=&quot;center&quot; |Партиясыз
|- bgcolor=&quot;&quot;
| align=&quot;center&quot; |2
1995
| align=&quot;center&quot; |29 Қазан 1995
| align=&quot;center&quot; |29 Қазан 2000
|- bgcolor=&quot;&quot;
| rowspan=&quot;3&quot; align=&quot;center&quot; |3.
2000
| align=&quot;center&quot; |29 Қазан 2000
| align=&quot;center&quot; |24 Наурыз 2005&lt;small&gt;[[Қызғалдақ төңкерісі|(босатылды)]]&lt;/small&gt;
|- bgcolor=&quot;&quot;
| align=&quot;center&quot; |–
| rowspan=&quot;1&quot; |'''[[Исенбай Дүйсенбіұлы Қадырбеков]]'''
&lt;small&gt;(Уақытша)&lt;/small&gt;&lt;small&gt;(1949–)&lt;/small&gt;
| align=&quot;center&quot; |[[Сурет:Ishenbai_Kadyrbekov.jpg|181x181 нүкте]]
| align=&quot;center&quot; |24 Наурыз 2005
| align=&quot;center&quot; |25 Наурыз 2005
| align=&quot;center&quot; |Партиясыз
|- style=&quot;background:&quot;
|–
| rowspan=&quot;4&quot; |'''[[Құрманбек Сәлиұлы Бәкиев]]'''
&lt;small&gt;(1949–)&lt;/small&gt;
| rowspan=&quot;4&quot; align=&quot;center&quot; |[[Сурет:Kurmanbek_Bakiyev.jpg|120×120 нүкте]]
| align=&quot;center&quot; |25 Наурыз 2005
| align=&quot;center&quot; |14 Тамыз 2005
| align=&quot;center&quot; |Партиясыз
|- style=&quot;background:&quot;
! style=&quot;background:#FF00FF; color:white;&quot; |2
| rowspan=&quot;2&quot; align=&quot;center&quot; style=&quot;background:#FF00FF; color:white;&quot; |4.
2005
| align=&quot;center&quot; |14 Тамыз 2005
| align=&quot;center&quot; |''15 Қазан 2007''
| align=&quot;center&quot; |[[Қырғызстан Халық Қозғалысы]]
|- style=&quot;background:&quot;
! rowspan=&quot;2&quot; style=&quot;background:#C71585; color:white;&quot; |(2)
| align=&quot;center&quot; |''15 Қазан 2007''
| align=&quot;center&quot; |23 Шілде 2009
| rowspan=&quot;2&quot; align=&quot;center&quot; |[[Ақ Жол (партия)|Ақ Жол]]
|- style=&quot;background:&quot;
| rowspan=&quot;3&quot; align=&quot;center&quot; style=&quot;background:#C71585; color:white;&quot; |5.
2009
| align=&quot;center&quot; |23 Шілде 2009
| align=&quot;center&quot; |7 Сәуір 2010
&lt;small&gt;[[Қырғыз төңкерісі (2010)|(босатылды)]]&lt;/small&gt;
|- style=&quot;background:&quot;
! style=&quot;background:#186498; color:white;&quot; |–
| rowspan=&quot;2&quot; align=&quot;center&quot; |'''[[Роза Исаққызы Отынбаева]]''' (1950–)
&lt;small&gt;(1950–)&lt;/small&gt;
| rowspan=&quot;2&quot; align=&quot;center&quot; |[[Сурет:Roza_Otunbayeva_-_Kyrgyzstan_-_2011_International_Women_of_Courage_awards.jpg|152x152 нүкте]]
| align=&quot;center&quot; |7 Сәуір 2010
| align=&quot;center&quot; |3 Шілде 2010
| rowspan=&quot;2&quot; align=&quot;center&quot; |[[Социал-Демократиялық партия (Қырғызстан)|Социал-Демократиялық]]
|- style=&quot;background:&quot;
! style=&quot;background:#186498; color:white;&quot; |3
| align=&quot;center&quot; |3 Шілде 2010
| align=&quot;center&quot; |1 Желтоқсан 2011
|- style=&quot;background:&quot;
! style=&quot;background:#186498; color:white;&quot; |4
| align=&quot;center&quot; style=&quot;background:#186498; color:white;&quot; |6.
2011
| rowspan=&quot;1&quot; |'''[[Алмазбек Сәрсенұлы Атамбаев]]'''&lt;small&gt;(1956–)&lt;/small&gt;
| align=&quot;center&quot; |[[Сурет:Almazbek_Atambayev_(09-11-2017).jpg|192x192 нүкте]]
| align=&quot;center&quot; |1 Желтоқсан 2011
| align=&quot;center&quot; |24 Қараша 2017
| align=&quot;center&quot; |[[Социал-Демократиялық партия (Қырғызстан)|Социал-Демократиялық]]
|- style=&quot;background: &quot;
! style=&quot;background:#186498; color:white;&quot; |5
| rowspan=&quot;3&quot; align=&quot;center&quot; style=&quot;background:#186498; color:white;&quot; |7.
2017
| rowspan=&quot;1&quot; |'''[[Сауранбай Шәріпұлы Жиенбеков]]'''&lt;small&gt;(1958–)&lt;/small&gt;
| align=&quot;center&quot; |[[Сурет:Сооронбай_Жээнбеков_(27-02-2020)_(cropped).jpg|80×80 нүкте]]
| align=&quot;center&quot; |24 Қараша 2017
| align=&quot;center&quot; |15 Қазан 2020&lt;small&gt;[[Қырғыз төңкерісі (2020)|(босатылды)]]&lt;/small&gt;
| align=&quot;center&quot; |[[Социал-Демократиялық партия (Қырғызстан)|Социал-Демократиялық]]
|- bgcolor=&quot;&quot;
! style=&quot;background:orange; color:black;&quot; |–
| rowspan=&quot;1&quot; |'''[[Садыр Нұрғожаұлы Жапаров]]'''&lt;small&gt;(1968–)&lt;/small&gt;
|[[Сурет:Садыр_Жапаров_(05-11-2021).jpg|167x167 нүкте]]
| align=&quot;center&quot; |16 Қазан 2020
| align=&quot;center&quot; |14 Қараша 2020
| align=&quot;center&quot; |[[Мекенчил]]
|-
! style=&quot;background:red; color:white;&quot; |–
|'''[[Талант Тұрдымаматұлы Мамытов]]'''
&lt;small&gt;(1976–)&lt;/small&gt;
| align=&quot;center&quot; |[[Сурет:Talant_Mamytov.jpg|191x191 нүкте]]
| align=&quot;center&quot; |14 Қараша 2020
| align=&quot;center&quot; |27 Қаңтар 2021
| align=&quot;center&quot; |[[Қырғызстан (партия)|Қырғызстан]]
|-
! style=&quot;background:orange; color:white;&quot; |6
| align=&quot;center&quot; style=&quot;background:orange; color:white;&quot; rowspan=&quot;3&quot; |8.&lt;br /&gt;2021
| rowspan=&quot;1&quot; |'''[[Садыр Нұрғожаұлы Жапаров]]'''&lt;small&gt;(1968–)&lt;/small&gt;
|[[Сурет:Садыр_Жапаров_(05-11-2021).jpg|167x167 нүкте]]
| align=&quot;center&quot; |28 Қаңтар 2021
| align=&quot;center&quot; |[[Қазіргі қызметтегі мемлекет және үкімет басшылары|Қазіргі]]
| align=&quot;center&quot; |[[Мекенчил]]
|}

== Дереккөздер ==
{{Дереккөздер}}
[[Санат:Қырғызстан президенттері]]
[[Санат:Президенттер тізімі]]
[[Санат:Президенттер тізімі|Қырғызстан]]
[[Санат:Мемлекет басшыларының тізімі]]</text>
      <sha1>3mpvzi8ddr1a4ucu6nsioexbux2smkb</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3053751</id>
      <parentid>3053750</parentid>
      <timestamp>2022-07-22T08:48:05Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Malik Nursultan B</username>
        <id>111493</id>
      </contributor>
      <comment>/* Президенттер тізімі */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="10814" xml:space="preserve">{{Мемлекеттік қызмет|қызметі=Қырғыз Республикасының Президенті|шынайы атауы={{lang-ky|Кыргыз Республикасынын Президенти}}|ел={{байрақ|Қырғызстан}}|эмблема=Flag of the President of Kyrgyzstan.svg{{!}}border|эмблеманың аты=Президенттік штандарты|қазіргі=[[Садыр Нұрғожаұлы Жапаров|Садыр Жапаров]]|портреті=President of Kyrgyzstan Sadyr Japarov.jpg|тағайындалған=28 қаңтар 2021|басқару түрі=[[Елбасы]]&lt;br&gt;[[Үкімет басшысы]]|резиденция=Ақ Үй, [[Бішкек]]&lt;br&gt;Ала-Арча мемлекеттік резиденциясы, [[Бішкек]]|өкілеттігінің мерзімі=5 жыл, бір рет қайта сайлана алады|айлығы=жыл сайын 1,281,609 [[қырғыз сомы|сом]]|пайда болды=27 қазан 1990|біріншісі=[[Асқар Ақайұлы Ақаев|Асқар Ақаев]]|сайты=http://president.kg/kg/|ұсынылады=Тікелей сайлау}}

'''Қырғызстан Президенті''', ресми атауы '''Қырғыз Республикасының Президенті''' ({{Lang-ky|Кыргыз Республикасынын Президенти}}) — [[Қырғызстан|Қырғыз Республикасының]] [[елбасы]] және [[үкімет басшысы]]. Президент үкіметтің атқарушы билігін басқаруымен қоса [[Қырғыз Қарулы Күштері|Қырғыз Қарулы Күштерінің]] Жоғарғы Бас Қолбасшысы болып келеді.

[[Қырғызстан конституциясы]] бойынша президент — &quot;халықтың бірлігінің және үкімет билігінің символы&quot; және &quot;Қырғыз Республикасы Конституциясының кепілімен адам мен азаматтың құқықтары мен бостандықтарын сақтайды&quot;. Бір азамат Қырғыз Президенті болып екі реттен көп сайлана алмайды. Қырғыз Президенті тек елде жалпы кеміне 15 жыл тұрған, [[Қырғыз тілі|мемлекеттік тілде]] сөйлей алатын, жасы 35-тен кем емес және 70-тен артық емес азаматтар ғана бола алады.

Қазіргі қызметтегі Қырғыз президенті — [[Мекенчил]] партиясымен ұсынылған [[Садыр Нұрғожаұлы Жапаров|Садыр Жапаров]].

== Қызметі және құқығы ==
[[Сурет:Presidential_Seal_of_Kyrgyzstan.svg|солға|нобай|Президенттік эмблема]]
Қырғызстан Президентінің құқығында:

* Премьер-Министрді және басқа үкімет қызметкерлерін тағайындау
* Жоғарғы Сот ішінде Парламентке үміткерлер ұсыну
* Сыртқы саясатты басқару
* Заң ұсыну, қабылдау
* Барлық сайлаулардың өткізілуін және декреттер жариялап отыру
* Қарулы Күштердің Жоғарғы Бас Қолбасшысы болу бар.

=== Президент тағайындайтын қызметкерлер ===

* [[Қырғызстан премьер-министрі]]
* Министрлер Кабинеті
* Басты Прокурор
* [[Қырғызстан Республикасының Ұлттық қауіпсіздік мемлекеттік комитеті|Ұлттық Қауіпсіздік Комитетінің]] төрағасы
* Шекара Қызметінің төрағасы
* Кеден Қызметінің төрағасы
* Сот-сараптама Қызметінің төрағасы
* Жаза атқару Қызметінің төрағасы
* Экономикалық қылмысқа қарсы күрес қызметінің төрағасы
* Қырғыз Республикасының Ұлттық Банкының төрағасы
* Қарулы Күштерінің бас штабы
* Түрлі Қарулы Күштер тармақтарының коммандирлері
* Жоғарғы Сот мүшелері
* Президент Администрациясының Басшысы
* Баспасөз хатшысы
* Қырғызстан Елшілері

== Президенттер тізімі ==
{| class=&quot;wikitable&quot; width=&quot;100%&quot; style=&quot;text-align:center&quot;
! align=&quot;left&quot; width=&quot;10&quot; |Пр#
! align=&quot;left&quot; width=&quot;10&quot; |Мерз#
! width=&quot;150&quot; |Аты
! width=&quot;120&quot; |Суреті
! align=&quot;center&quot; width=&quot;150&quot; |Тағайындалды
! align=&quot;center&quot; width=&quot;150&quot; |Қызметінен кетті
! align=&quot;left&quot; width=&quot;200&quot; |Саяси партиясы
|- bgcolor=&quot;&quot;
| rowspan=&quot;3&quot; align=&quot;center&quot; |1
| align=&quot;center&quot; |1.
1991
| rowspan=&quot;3&quot; |'''[[Aсқар Ақайұлы Ақаев]]'''&lt;small&gt;(1944–)&lt;/small&gt;
| rowspan=&quot;3&quot; align=&quot;center&quot; |[[Сурет:Askar_Akaev_MoscowRia_08-2016_(cropped).jpg|181x181 нүкте]]
| align=&quot;center&quot; |27 Қазан 1990
| align=&quot;center&quot; |29 Қазан 1995
| rowspan=&quot;3&quot; align=&quot;center&quot; |Партиясыз
|- bgcolor=&quot;&quot;
| align=&quot;center&quot; |2
1995
| align=&quot;center&quot; |29 Қазан 1995
| align=&quot;center&quot; |29 Қазан 2000
|- bgcolor=&quot;&quot;
| rowspan=&quot;3&quot; align=&quot;center&quot; |3.
2000
| align=&quot;center&quot; |29 Қазан 2000
| align=&quot;center&quot; |24 Наурыз 2005&lt;small&gt;[[Қызғалдақ төңкерісі|(босатылды)]]&lt;/small&gt;
|- bgcolor=&quot;&quot;
| align=&quot;center&quot; |–
| rowspan=&quot;1&quot; |'''[[Исенбай Дүйсенбіұлы Қадырбеков]]'''
&lt;small&gt;(Уақытша)&lt;/small&gt;&lt;small&gt;(1949–)&lt;/small&gt;
| align=&quot;center&quot; |[[Сурет:Ishenbai_Kadyrbekov.jpg|181x181 нүкте]]
| align=&quot;center&quot; |24 Наурыз 2005
| align=&quot;center&quot; |25 Наурыз 2005
| align=&quot;center&quot; |Партиясыз
|- style=&quot;background:&quot;
|–
| rowspan=&quot;4&quot; |'''[[Құрманбек Сәлиұлы Бәкиев]]'''
&lt;small&gt;(1949–)&lt;/small&gt;
| rowspan=&quot;4&quot; align=&quot;center&quot; |[[Сурет:Kurmanbek_Bakiyev.jpg|160x160 нүкте]]
| align=&quot;center&quot; |25 Наурыз 2005
| align=&quot;center&quot; |14 Тамыз 2005
| align=&quot;center&quot; |Партиясыз
|- style=&quot;background:&quot;
! style=&quot;background:#FF00FF; color:white;&quot; |2
| rowspan=&quot;2&quot; align=&quot;center&quot; style=&quot;background:#FF00FF; color:white;&quot; |4.
2005
| align=&quot;center&quot; |14 Тамыз 2005
| align=&quot;center&quot; |''15 Қазан 2007''
| align=&quot;center&quot; |[[Қырғызстан Халық Қозғалысы]]
|- style=&quot;background:&quot;
! rowspan=&quot;2&quot; style=&quot;background:#C71585; color:white;&quot; |(2)
| align=&quot;center&quot; |''15 Қазан 2007''
| align=&quot;center&quot; |23 Шілде 2009
| rowspan=&quot;2&quot; align=&quot;center&quot; |[[Ақ Жол (партия)|Ақ Жол]]
|- style=&quot;background:&quot;
| rowspan=&quot;3&quot; align=&quot;center&quot; style=&quot;background:#C71585; color:white;&quot; |5.
2009
| align=&quot;center&quot; |23 Шілде 2009
| align=&quot;center&quot; |7 Сәуір 2010
&lt;small&gt;[[Қырғыз төңкерісі (2010)|(босатылды)]]&lt;/small&gt;
|- style=&quot;background:&quot;
! style=&quot;background:#186498; color:white;&quot; |–
| rowspan=&quot;2&quot; align=&quot;center&quot; |'''[[Роза Исаққызы Отынбаева]]''' (1950–)
&lt;small&gt;(1950–)&lt;/small&gt;
| rowspan=&quot;2&quot; align=&quot;center&quot; |[[Сурет:Roza_Otunbayeva_-_Kyrgyzstan_-_2011_International_Women_of_Courage_awards.jpg|152x152 нүкте]]
| align=&quot;center&quot; |7 Сәуір 2010
| align=&quot;center&quot; |3 Шілде 2010
| rowspan=&quot;2&quot; align=&quot;center&quot; |[[Социал-Демократиялық партия (Қырғызстан)|Социал-Демократиялық]]
|- style=&quot;background:&quot;
! style=&quot;background:#186498; color:white;&quot; |3
| align=&quot;center&quot; |3 Шілде 2010
| align=&quot;center&quot; |1 Желтоқсан 2011
|- style=&quot;background:&quot;
! style=&quot;background:#186498; color:white;&quot; |4
| align=&quot;center&quot; style=&quot;background:#186498; color:white;&quot; |6.
2011
| rowspan=&quot;1&quot; |'''[[Алмазбек Сәрсенұлы Атамбаев]]'''&lt;small&gt;(1956–)&lt;/small&gt;
| align=&quot;center&quot; |[[Сурет:Almazbek_Atambayev_(09-11-2017).jpg|192x192 нүкте]]
| align=&quot;center&quot; |1 Желтоқсан 2011
| align=&quot;center&quot; |24 Қараша 2017
| align=&quot;center&quot; |[[Социал-Демократиялық партия (Қырғызстан)|Социал-Демократиялық]]
|- style=&quot;background: &quot;
! style=&quot;background:#186498; color:white;&quot; |5
| rowspan=&quot;3&quot; align=&quot;center&quot; style=&quot;background:#186498; color:white;&quot; |7.
2017
| rowspan=&quot;1&quot; |'''[[Сауранбай Шәріпұлы Жиенбеков]]'''&lt;small&gt;(1958–)&lt;/small&gt;
| align=&quot;center&quot; |[[Сурет:Сооронбай_Жээнбеков_(27-02-2020)_(cropped).jpg|150x150 нүкте]]
| align=&quot;center&quot; |24 Қараша 2017
| align=&quot;center&quot; |15 Қазан 2020&lt;small&gt;[[Қырғыз төңкерісі (2020)|(босатылды)]]&lt;/small&gt;
| align=&quot;center&quot; |[[Социал-Демократиялық партия (Қырғызстан)|Социал-Демократиялық]]
|- bgcolor=&quot;&quot;
! style=&quot;background:orange; color:black;&quot; |–
| rowspan=&quot;1&quot; |'''[[Садыр Нұрғожаұлы Жапаров]]'''&lt;small&gt;(1968–)&lt;/small&gt;
|[[Сурет:Садыр_Жапаров_(05-11-2021).jpg|167x167 нүкте]]
| align=&quot;center&quot; |16 Қазан 2020
| align=&quot;center&quot; |14 Қараша 2020
| align=&quot;center&quot; |[[Мекенчил]]
|-
! style=&quot;background:red; color:white;&quot; |–
|'''[[Талант Тұрдымаматұлы Мамытов]]'''
&lt;small&gt;(1976–)&lt;/small&gt;
| align=&quot;center&quot; |[[Сурет:Talant_Mamytov.jpg|191x191 нүкте]]
| align=&quot;center&quot; |14 Қараша 2020
| align=&quot;center&quot; |27 Қаңтар 2021
| align=&quot;center&quot; |[[Қырғызстан (партия)|Қырғызстан]]
|-
! style=&quot;background:orange; color:white;&quot; |6
| align=&quot;center&quot; style=&quot;background:orange; color:white;&quot; rowspan=&quot;3&quot; |8.&lt;br /&gt;2021
| rowspan=&quot;1&quot; |'''[[Садыр Нұрғожаұлы Жапаров]]'''&lt;small&gt;(1968–)&lt;/small&gt;
|[[Сурет:Садыр_Жапаров_(05-11-2021).jpg|167x167 нүкте]]
| align=&quot;center&quot; |28 Қаңтар 2021
| align=&quot;center&quot; |[[Қазіргі қызметтегі мемлекет және үкімет басшылары|Қазіргі]]
| align=&quot;center&quot; |[[Мекенчил]]
|}


== Дереккөздер ==
{{Дереккөздер}}
[[Санат:Қырғызстан президенттері]]
[[Санат:Президенттер тізімі]]
[[Санат:Президенттер тізімі|Қырғызстан]]
[[Санат:Мемлекет басшыларының тізімі]]</text>
      <sha1>rqwkpsdd4mf7xyu7qlo0kbd82vjsg7l</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Милош Форман</title>
    <ns>0</ns>
    <id>685423</id>
    <revision>
      <id>3053753</id>
      <timestamp>2022-07-22T09:17:32Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ерден Карсыбеков</username>
        <id>3744</id>
      </contributor>
      <comment>Жаңа бетте: {{Кинематограф  |есімі               = Милош Форман  |шынайы есімі        =   |сурет               =Milos Forman.jpg  |сурет ені           =  |сурет атауы         =  |туған кездегі есімі = Ян Томаш Форман  |туған күні          =18.02.1932  |туған жері          =[[Часлав]], [[Чехословакия]]  |қайтыс болған күні  =13.04.2018  |қ...</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4580" xml:space="preserve">{{Кинематограф
 |есімі               = Милош Форман
 |шынайы есімі        = 
 |сурет               =Milos Forman.jpg
 |сурет ені           =
 |сурет атауы         =
 |туған кездегі есімі = Ян Томаш Форман
 |туған күні          =18.02.1932
 |туған жері          =[[Часлав]], [[Чехословакия]]
 |қайтыс болған күні  =13.04.2018
 |қайтыс болған жері  =[[Данбюри (Коннектикут)|Данбюри]], [[Коннектикут]], [[АҚШ]]
 |мамандығы           = кинорежиссёр, сценарийші
 |азаматтығы          ={{TCH}}&lt;br&gt;{{USA}}
 |белсенді жылдары    =[[1953]]—[[2011]]
 |бағыты              =
 |киностудия          =
 |марапаттары         =[[Оскар марапаты|Оскар]] (1976, 1985)&lt;br&gt;[[Алтын глобус]] (1976, 1985, 1997)&lt;br&gt;[[BAFTA]] (1977)&lt;br&gt;[[Сезар (киножүлде)|Сезар]] (1985)&lt;br&gt;Алтын аю (1997)
 |imdb_id             =0001232
 |сайты               =
|ортаққор=Miloš Forman}}
'''Милош Форман''' ({{lang-cz|Miloš Forman}}) — чех және америкалық [[кинорежиссёр]].

Оның әке-шешесі Екінші дүниежүзілік соғыс кезінде фашистік [[концлагер]]лерде қайтыс болған.

Соғыстан кейін ол Подебрадыдағы мектеп-интернатта білім алады, оның сыныптастары арасында болашақ президент [[Вацлав Гавел]] болды.

1968 жылы орын алған «Прага көктемінен» кейін Форман [[Америка Құрама Штаттары|АҚШ-қа]] көшеді.&lt;ref&gt;[https://grapevine.is/mag/feature/2009/10/06/issue-16-feature-interview-with-milos-forman/ Milos Forman’s Masterclass]&lt;/ref&gt;

== Фильмдері  ==
{| class=&quot;wikitable&quot;
|-
! Жыл 
! !! Қазақ тілінде !! Түпнұсқасы !! Қызметі
|-
| 1955
|&amp;nbsp;ф
|  || Nechte to na mně || сценарийші
|-
| 1960
|д/ф
|  || Laterna magika II || режиссёр, сценарийші
|-
| 1963
|д/ф
| Мұнда музыка ойнамағанда || Kdyby ty muziky nebyly || режиссёр, сценарийші
|-
| 1963
|д/ф
| Сайыс || Konkurs || режиссёр, сценарийші
|-
| 1964
|&amp;nbsp;ф
| Қара Пётр || Černý Petr || режиссёр, сценарийші
|-
| 1965
|&amp;nbsp;ф
|  || Lásky jedné plavovlásky || режиссёр, сценарийші
|-
| 1966 
|т/ф
|  || Dobře placená procházka || режиссёр
|-
| 1967
|&amp;nbsp;ф
| Өрт сөндірушілердің балы || Hoří, má panenko  || режиссёр, сценарийші
|-
| 1971
|&amp;nbsp;ф
| || Taking off ||  режиссёр, сценарийші
|-
| 1973
|д/ф
|  || Visions of Eight || 8 режиссёрдің бірі
|-
| 1975
|&amp;nbsp;ф
| [[Көкек ұясының үстінен ұшқанда]] || One Flew Over the Cuckoo's Nest || режиссёр
|-
|1979
|&amp;nbsp;ф
| Шаштар || Hair || режиссёр
|-
|1981
|&amp;nbsp;ф
| Рэгтайм || Ragtime || режиссёр
|-
|1984
|&amp;nbsp;ф
| [[Амадей (фильм)|Амадей]] || Amadeus || режиссёр
|-
|1986
|&amp;nbsp;ф
|  || Heartburn || актёр
|-
|1989
|&amp;nbsp;ф
| [[Вальмон (фильм)|Вальмон]] || Valmont || режиссёр, сценарийші
|-
|1996
|&amp;nbsp;ф
| [[Халық Ларри Флинтке қарсы]] || The People vs. Larry Flynt || режиссёр
|-
|1999
|&amp;nbsp;ф
| [[Айдағы адам]] || Man on the Moon || режиссёр
|-
|2000
|&amp;nbsp;ф
| [[Сенімді сақтай отырып]] || Keeping the Faith || актёр
|-
|2006
|&amp;nbsp;ф
| [[Гойяның елестері]] || Goya's Ghosts || режиссёр, сценарийші
|}

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}

[[Санат:АҚШ кинорежиссёрлері]]
[[Санат:АҚШ сценарийшілері]]
[[Санат:Оскар сыйлығының иегерлері]]
[[Санат:Алтын глобус сыйлығының иегерлері]]
[[Санат:Давид ди Донателло сыйлығының иегерлері]]
[[Санат:Сезар сыйлығының иегерлері]]
[[Санат:BAFTA марапаты иегерлері]]</text>
      <sha1>f2st0x0a6mo7oengh3lke88h17lw8py</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Тұран ауданы</title>
    <ns>0</ns>
    <id>685424</id>
    <revision>
      <id>3053761</id>
      <timestamp>2022-07-22T10:03:29Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Білгіш Шежіреші</username>
        <id>68287</id>
      </contributor>
      <comment>Жаңа бетте: '''Тұран ауданы''' — [[Шымкент]] қаласы құрамындағы әкімшілік бірлік. 2022 жылы 7 шілдеде құрылды. Ауданның аумағы 36,3 мың га (қала аумағының 32%), халық саны – 220,7 мың адамды құрайды.  == Сипаттамасы == Ауданға 16 елдімекен мен тұрғын алабы кіреді. Даңғылдар мен көшелер са...</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3335" xml:space="preserve">'''Тұран ауданы''' — [[Шымкент]] қаласы құрамындағы әкімшілік бірлік. 2022 жылы 7 шілдеде құрылды. Ауданның аумағы 36,3 мың га (қала аумағының 32%), халық саны – 220,7 мың адамды құрайды.

== Сипаттамасы ==
Ауданға 16 елдімекен мен тұрғын алабы кіреді. Даңғылдар мен көшелер саны 533 болса, тұрғын үйлер саны 39 883. Ал әлеуметтік нысандар бойынша 25 мектеп, 18 балабақша, 6 колледж, 6 денсаулық мекемесі, 5 саябақ болады.&lt;ref&gt;[https://aigak.kz/2022/07/16/shmkentte-besnsh-audan-rld/ ШЫМКЕНТТЕ БЕСІНШІ АУДАН ҚҰРЫЛДЫ]&lt;/ref&gt;

Шымкент қаласындағы бесінші ауданға атау беру туралы қала әкімі аппаратының басшысы Г. Мауленкулов баяндады. Ол қоғамдық тыңдау өткізіліп, жаңа ауданға «Алаш», «Жібек жолы», «Тұран», «Бадам», «Мәртөбе», «Яссы», «Құрлық» атаулары мен Ш.Қалдаяқов, А.Асқаров, Ж.Тәшенов есімдерін беру бойынша ұсыныс пікірлер түскенін, көпшілік «Тұран» атауын қолдағанын, одан бөлек жергілікті қоғамдастық өкілдері, ардагерлер, зиялы қауым өкілдері, қоғамдық ұйымдардың ұсынымдары да ескерілгенін атап өтті. Нәтижесінде сессия отырысында ҚР Үкіметінің жанындағы Республикалық ономастика комиссиясының қарауына «Тұран» атауын беру бойынша ұсынысты халық қалаулылары бір ауыздан қолдады.
&lt;ref&gt;[https://ortcom.kz/kk/amp/novosti/1658300837 Шымкент қаласының жаңа, бесінші ауданы, &quot;Тұран&quot;атауын алды]&lt;/ref&gt;

== Шекарасы ==
Тұран ауданы [[Шымкент]]тің батыс бөлігінде орналасады. Қаланың солтүстік-батыс жағынан Жаңаталап шағынауданынан Үргінбай ата мен Жанкелді батыр көшелерінің қиылысынан басталады. Одан әрі Жанкелді көшесінің бойымен Бадам өзенінің арнасынан оңтүстік-шығыс бағытта Жаңаталап тұрғын алабын, «Игілік» тұрғын алабын, солтүстікке қарай Қорғасын-2 шағынауданын айналып өтіп, Шардара көшесінің қиылысына жетеді.&lt;ref&gt;[https://kz.otyrar.kz/2022/07/shymkenttikter-qaladagy-besinshi-awdannyn-atawyn-tandady/%3famp=1 Шымкенттіктер қаладағы бесінші ауданның атауын таңдады]&lt;/ref&gt;

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}

[[Санат:Шымкент аудандары]]</text>
      <sha1>6fivk63vgfzde0fr5k29i41cbul9oy5</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Қатысушы талқылауы:Farhod Nabijonov</title>
    <ns>3</ns>
    <id>685425</id>
    <revision>
      <id>3053768</id>
      <timestamp>2022-07-22T10:35:14Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>New user message</username>
        <id>61167</id>
      </contributor>
      <comment>[[Template:Қош_келдіңіз|Қарсы алу хабарламасын]] жаңа қатысушы талқылау бетіне жазу.</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="354" xml:space="preserve">{{Template:Қош_келдіңіз|realName=|name=Farhod Nabijonov}}

-- ''&lt;span style=&quot;text-shadow:0px 0px .3em LightSkyBlue;&quot;&gt;[[Қатысушы:Arystanbek |А&lt;font color=&quot;#DA500B&quot;&gt;rys&lt;/font&gt;тan&lt;font color=&quot;#10AD00&quot;&gt;bek&lt;/font&gt;]]&lt;/span&gt;'' ([[Қатысушы талқылауы:Arystanbek|талқылауы]]) 16:35, 2022 ж. шілденің 22 (+06)</text>
      <sha1>4x8asz32h801exnpsyshpokbgdeurxl</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Қатысушы талқылауы:Themightyquill</title>
    <ns>3</ns>
    <id>685426</id>
    <revision>
      <id>3053769</id>
      <timestamp>2022-07-22T10:42:07Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>New user message</username>
        <id>61167</id>
      </contributor>
      <comment>[[Template:Қош_келдіңіз|Қарсы алу хабарламасын]] жаңа қатысушы талқылау бетіне жазу.</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="243" xml:space="preserve">{{Template:Қош_келдіңіз|realName=|name=Themightyquill}}

-- [[Қатысушы:Erboldilyara|Сариев Ербол]] ([[Қатысушы талқылауы:Erboldilyara|талқылауы]] 16:42, 2022 ж. шілденің 22 (+06)</text>
      <sha1>ctkvrpwcfuereu4o9r671t4xue8bbm8</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Буджак (Ғағауызстан)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>685427</id>
    <revision>
      <id>3053771</id>
      <timestamp>2022-07-22T11:10:19Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Мағыпар</username>
        <id>100137</id>
      </contributor>
      <comment>Жаңа бетте: '''Буджак (Ғағауызстан)''' ({{lang-gag|Bucak, Буҗак}}) — [[Молдова]]дағы [[Ғағауызстан|Ғағауыз автономиялық аумақтық бірлігі]] құрамындағы ауыл.  == Дереккөздер == {{дереккөздер}}</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="296" xml:space="preserve">'''Буджак (Ғағауызстан)''' ({{lang-gag|Bucak, Буҗак}}) — [[Молдова]]дағы [[Ғағауызстан|Ғағауыз автономиялық аумақтық бірлігі]] құрамындағы ауыл.

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}</text>
      <sha1>ti17c7ncgks02d5dvbbwe9h7qpuek1g</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3053772</id>
      <parentid>3053771</parentid>
      <timestamp>2022-07-22T11:14:36Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Мағыпар</username>
        <id>100137</id>
      </contributor>
      <comment>дереккөз</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="417" xml:space="preserve">'''Буджак (Ғағауызстан)''' ({{lang-gag|Bucak, Буҗак}}) — [[Молдова]]дағы [[Ғағауызстан|Ғағауыз автономиялық аумақтық бірлігі]] құрамындағы ауыл.&lt;ref&gt;с. Буджак https://www.gagauzia.md/ru/ato-gagauziya/naselennyie-punktyi/komratskij-rajon/s.-budzhak.html&lt;/ref&gt;

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}</text>
      <sha1>k1315iecfsh597ezt1tt0ud5uzdio8d</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3053773</id>
      <parentid>3053772</parentid>
      <timestamp>2022-07-22T11:15:36Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Мағыпар</username>
        <id>100137</id>
      </contributor>
      <comment>дереккөз</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="496" xml:space="preserve">'''Буджак (Ғағауызстан)''' ({{lang-gag|Bucak, Буҗак}}) — [[Молдова]]дағы [[Ғағауызстан|Ғағауыз автономиялық аумақтық бірлігі]] құрамындағы ауыл.&lt;ref&gt;с. Буджак https://www.gagauzia.md/ru/ato-gagauziya/naselennyie-punktyi/komratskij-rajon/s.-budzhak.html&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Буджак (Гагаузия) https://all-routes.ru/moldova/bugeac&lt;/ref&gt;

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}</text>
      <sha1>l9wl7y9e7m0rqd18iagpvcoz31pvqsz</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3053774</id>
      <parentid>3053773</parentid>
      <timestamp>2022-07-22T11:16:30Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Мағыпар</username>
        <id>100137</id>
      </contributor>
      <comment>дереккөз</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="630" xml:space="preserve">'''Буджак (Ғағауызстан)''' ({{lang-gag|Bucak, Буҗак}}) — [[Молдова]]дағы [[Ғағауызстан|Ғағауыз автономиялық аумақтық бірлігі]] құрамындағы ауыл.&lt;ref&gt;с. Буджак https://www.gagauzia.md/ru/ato-gagauziya/naselennyie-punktyi/komratskij-rajon/s.-budzhak.html&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Буджак (Гагаузия) https://all-routes.ru/moldova/bugeac&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Буджак (Гагаузия - Молдова) https://routes.votpusk.ru/place.asp?s=7485076f-9355-463c-9ae1-fbf3ef97fb0f&lt;/ref&gt;

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}</text>
      <sha1>mf1yiz9rlemblt61t2wswy5p8ax5fvg</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3053776</id>
      <parentid>3053774</parentid>
      <timestamp>2022-07-22T11:18:13Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Мағыпар</username>
        <id>100137</id>
      </contributor>
      <comment>дереккөз</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="706" xml:space="preserve">'''Буджак (Ғағауызстан)''' ({{lang-gag|Bucak, Буҗак}}) — [[Молдова]]дағы [[Ғағауызстан|Ғағауыз автономиялық аумақтық бірлігі]] құрамындағы ауыл.&lt;ref&gt;с. Буджак https://www.gagauzia.md/ru/ato-gagauziya/naselennyie-punktyi/komratskij-rajon/s.-budzhak.html&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Буджак (Гагаузия) https://all-routes.ru/moldova/bugeac&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Буджак (Гагаузия - Молдова) https://routes.votpusk.ru/place.asp?s=7485076f-9355-463c-9ae1-fbf3ef97fb0f&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Буджак, Информация https://ru.toponavi.com/119703&lt;/ref&gt;

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}</text>
      <sha1>ctu85n2066rwn5p84hbs98vgrhfles5</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3053777</id>
      <parentid>3053776</parentid>
      <timestamp>2022-07-22T11:19:14Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Мағыпар</username>
        <id>100137</id>
      </contributor>
      <comment>дереккөз</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="954" xml:space="preserve">'''Буджак (Ғағауызстан)''' ({{lang-gag|Bucak, Буҗак}}) — [[Молдова]]дағы [[Ғағауызстан|Ғағауыз автономиялық аумақтық бірлігі]] құрамындағы ауыл.&lt;ref&gt;с. Буджак https://www.gagauzia.md/ru/ato-gagauziya/naselennyie-punktyi/komratskij-rajon/s.-budzhak.html&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Буджак (Гагаузия) https://all-routes.ru/moldova/bugeac&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Буджак (Гагаузия - Молдова) https://routes.votpusk.ru/place.asp?s=7485076f-9355-463c-9ae1-fbf3ef97fb0f&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Буджак, Информация https://ru.toponavi.com/119703&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;село Буджак (Комратский район, Автономное территориальное образование Гагаузия, Молдова) https://xn----8sbqinjjbgkiavfo2f1c.xn--p1ai/locality/25247-selo-budzhak/&lt;/ref&gt;

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}</text>
      <sha1>4cxi8ssh91ewwy9nkuacmk3167qs03j</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3053778</id>
      <parentid>3053777</parentid>
      <timestamp>2022-07-22T11:20:20Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Мағыпар</username>
        <id>100137</id>
      </contributor>
      <comment>дереккөз</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1117" xml:space="preserve">'''Буджак (Ғағауызстан)''' ({{lang-gag|Bucak, Буҗак}}) — [[Молдова]]дағы [[Ғағауызстан|Ғағауыз автономиялық аумақтық бірлігі]] құрамындағы ауыл.&lt;ref&gt;с. Буджак https://www.gagauzia.md/ru/ato-gagauziya/naselennyie-punktyi/komratskij-rajon/s.-budzhak.html&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Буджак (Гагаузия) https://all-routes.ru/moldova/bugeac&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Буджак (Гагаузия - Молдова) https://routes.votpusk.ru/place.asp?s=7485076f-9355-463c-9ae1-fbf3ef97fb0f&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Буджак, Информация https://ru.toponavi.com/119703&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;село Буджак (Комратский район, Автономное территориальное образование Гагаузия, Молдова) https://xn----8sbqinjjbgkiavfo2f1c.xn--p1ai/locality/25247-selo-budzhak/&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Где находится Буджак, Молдова (Гагаузия), расположение на карте https://ru.needcalc.com/place/154633&lt;/ref&gt;

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}</text>
      <sha1>p3r9u2enbxnuc0zodajrbfxccuw8tcj</sha1>
    </revision>
  </page>
</mediawiki>