Түркия

<mediawiki xmlns="http://www.mediawiki.org/xml/export-0.10/" xmlns:xsi="http://www.w3.org/2001/XMLSchema-instance" xsi:schemaLocation="http://www.mediawiki.org/xml/export-0.10/ http://www.mediawiki.org/xml/export-0.10.xsd" version="0.10" xml:lang="kk">
  <siteinfo>
    <sitename>Уикипедия</sitename>
    <dbname>kkwiki</dbname>
    <base>https://kk.wikipedia.org/wiki/%D0%91%D0%B0%D1%81%D1%82%D1%8B_%D0%B1%D0%B5%D1%82</base>
    <generator>MediaWiki 1.39.0-wmf.23</generator>
    <case>first-letter</case>
    <namespaces>
      <namespace key="-2" case="first-letter">Таспа</namespace>
      <namespace key="-1" case="first-letter">Арнайы</namespace>
      <namespace key="0" case="first-letter" />
      <namespace key="1" case="first-letter">Талқылау</namespace>
      <namespace key="2" case="first-letter">Қатысушы</namespace>
      <namespace key="3" case="first-letter">Қатысушы талқылауы</namespace>
      <namespace key="4" case="first-letter">Уикипедия</namespace>
      <namespace key="5" case="first-letter">Уикипедия талқылауы</namespace>
      <namespace key="6" case="first-letter">Сурет</namespace>
      <namespace key="7" case="first-letter">Сурет талқылауы</namespace>
      <namespace key="8" case="first-letter">МедиаУики</namespace>
      <namespace key="9" case="first-letter">МедиаУики талқылауы</namespace>
      <namespace key="10" case="first-letter">Үлгі</namespace>
      <namespace key="11" case="first-letter">Үлгі талқылауы</namespace>
      <namespace key="12" case="first-letter">Анықтама</namespace>
      <namespace key="13" case="first-letter">Анықтама талқылауы</namespace>
      <namespace key="14" case="first-letter">Санат</namespace>
      <namespace key="15" case="first-letter">Санат талқылауы</namespace>
      <namespace key="100" case="first-letter">Портал</namespace>
      <namespace key="101" case="first-letter">Портал талқылауы</namespace>
      <namespace key="102" case="first-letter">Жоба</namespace>
      <namespace key="103" case="first-letter">Жоба талқылауы</namespace>
      <namespace key="710" case="first-letter">TimedText</namespace>
      <namespace key="711" case="first-letter">TimedText talk</namespace>
      <namespace key="828" case="first-letter">Module</namespace>
      <namespace key="829" case="first-letter">Module talk</namespace>
      <namespace key="2300" case="first-letter">Gadget</namespace>
      <namespace key="2301" case="first-letter">Gadget talk</namespace>
      <namespace key="2302" case="case-sensitive">Gadget definition</namespace>
      <namespace key="2303" case="case-sensitive">Gadget definition talk</namespace>
      <namespace key="2600" case="first-letter">Topic</namespace>
    </namespaces>
  </siteinfo>
  <page>
    <title>Түркия</title>
    <ns>0</ns>
    <id>2590</id>
    <revision>
      <id>3061555</id>
      <parentid>3027412</parentid>
      <timestamp>2022-08-17T10:48:58Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Nurbekovanurly</username>
        <id>121316</id>
      </contributor>
      <comment>/* Жер бедері */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="84545" xml:space="preserve">{{Мемлекет
 |Қазақша атауы          = Түркия Республикасы
 |Шынайы атауы           = {{lang-tr|Türkiye Cumhuriyeti}}
 |Атау септігі           = Түркия
 |Елтаңба                = Emblem of Turkey.svg
 |Байрақ                 = Flag of Turkey.svg
 |Ұраны                  = Yurtta Barış, Dünyada Barış&lt;br /&gt;({{lang-kz|«Жұртта бейбіт, Дүниеде бейбіт»}}) 
 |Әнұранның аты          = İstiklâl Marşı
 |Аудио                  =
 |Картада                = Turkey (orthographic projection).svg
  |карта тақырыбы        = 
  |lat_dir = N|lat_deg =39 |lat_min = 3 |lat_sec = 0
  |lon_dir = E|lon_deg =34 |lon_min = 57 |lon_sec =0 
  |region                 = TR
  |CoordScale             = 8000000
 |Тілі                    = [[Түрік тілі]] 
 |Мемлекеттік діні        = Зайырлы мемлекет
 |Үкімет түрі             = [[Президенттік республика]]
 |Құрылды                 = 
 |Тәуелсіздік күні        = [[29 қазан]] [[1923 жыл]] 
 |Тәуелсіздігін алды      = 
 |Астанасы                = [[Анкара]]
 |Ірі қалалары            = [[Ыстанбұл]], Анкара, [[Измир]], [[Бурса]], [[Адана]], [[Газиантеп]], [[Анталья]], [[Конья]] 
 |Басшы қызметі           = [[Түркия президенті|Президенті]]&lt;br /&gt;[[Түркия вице-президенті|Вице-президенті]]&lt;br /&gt;[[Түркия ұлы ұлттық мәжілісі|Ұлттық мәжіліс спикері]]
 |Басшылары               = [[Режеп Тайып Ердоған|Режеп Ердоған]]&lt;br /&gt;[[Фуат Октай]]&lt;br /&gt;[[Мұстафа Шентоп]]
  |Жер аумағы              = 783 356 
 |Жер аумағы бойынша орны = 36-шы
 |Судың үлесі             = 1,3
 |Этнохороним             = түрік, түріктер
  |Жұрты                  = {{өсім}} 82 003 882&lt;ref name=&quot;The Results of Address Based Population Registration System, 2018&quot;&gt;{{cite web|url=http://www.tuik.gov.tr/Start.do;jsessionid=y1xhcJTNnwHwghhJn71hm0M1yxwbr6kLTVQNSfwQvL5bVpRh1h6c!298425837|title=The Results of Address Based Population Registration System, 2018|publisher=Turkish Statistical Institute|access-date=8 March 2018}}&lt;/ref&gt;
  |Халық саны бойынша орны     = 19-шы
  |Сарап жылы             = 2018
  |Санақ бойынша халық саны    = 
  |Санақ жылы             = 
  |Халық тығыздығы        = 105&lt;ref name=&quot;Population density in Turkey&quot;&gt;{{cite web|url=http://www.turkstat.gov.tr/PreIstatistikTablo.do?istab_id=1591|title=Annual growth rate and population density of provinces by years, 2007–2015|publisher=Turkish Statistical Institute|access-date=10 November 2016}}&lt;/ref&gt;
  |Тығыздық бойынша орны       = 107-ші
 |ЖІӨ (АҚТ)               = {{құлдырау}} $2,274&amp;nbsp;трлн.&lt;ref name=IMF-WEO&gt;{{cite web|url=https://www.imf.org/external/pubs/ft/weo/2019/01/weodata/weorept.aspx?pr.x=79&amp;pr.y=14&amp;sy=2017&amp;ey=2021&amp;scsm=1&amp;ssd=1&amp;sort=country&amp;ds=.&amp;br=1&amp;c=186&amp;s=NGDPD%2CPPPGDP%2CNGDPDPC%2CPPPPC&amp;grp=0&amp;a= |title=World Economic Outlook Database, April 2019 |publisher=International Monetary Fund |website=IMF.org |access-date=10 April 2019}}&lt;/ref&gt;
 |ЖІӨ (АҚТ) сараптаған жылы    = 2019
 |ЖІӨ (АҚТ) орны          = 13-ші
 |Жан басына шаққандағы ЖІӨ (АҚТ)       = {{құлдырау}} 27,391&lt;ref name=IMF-WEO /&gt;
 |Жан басына шаққандағы ЖІӨ (АҚТ) орны  = 45-ші
 |ЖІӨ (номинал)           = {{құлдырау}} 706,237&amp;nbsp;млрд.&lt;ref name=IMF-WEO /&gt;
 |ЖІӨ (номинал) сараптаған жылы         = 2019
 |ЖІӨ (номинал) бойынша орны            = 17-ші
 |Жан басына шаққандағы ЖІӨ (номинал)   = {{құлдырау}} 8,507&lt;ref name=IMF-WEO /&gt;
 |Жан басына шаққандағы ЖІӨ (номинал) орны  = 60-шы
 |АДИ                     = {{өсім}} 0,791&lt;ref name=HDI&gt;{{cite web |url=http://hdr.undp.org/sites/default/files/2018_human_development_statistical_update.pdf |title=2018 Human Development Report |access-date=29 September 2018 }}&lt;/ref&gt;
 |АДИ жылдық есебі        = 2017
 |АДИ бойынша орны        = 64-ші 
 |АДИ деңгейі             = &lt;span style=&quot;color:#090;&quot;&gt;жоғары&lt;/span&gt;
 |Әуе компаниясы          = [[Turkish Airlines]]
 |Валютасы                = [[Түрік лирасы]] ('''TRY''', [[ISO 4217|949 коды]])
 |Интернет үйшігі         = [[.tr]]
 |ISO                     = TR
 |Телефон коды            = 90
 |Уақыт белдеуі           = [[UTC+03:00|UTC+3]]
 |Түсініктемелер          = 
}}
'''Түркия''' ({{lang-tr|Türkiye}}), ресми аталуы '''Түркия Республикасы''' ({{lang-tr|Türkiye Cumhuriyeti}}) — [[Азия]] мен [[Еуропа]] құрлықтарында орналасқан мемлекет. Жер көлемі жағынан 37-ші орын алады (783,562 км²). Халық саны - 80 810 525 адам. Тәуелсіздігін [[1923]]-жылы алған, астанасы Анкара қаласы. [[Осман империясы]]ның ыдырауының нәтижесінде пайда болды. [[Кіші Азия|Кіші Азия түбегінде]] орналасқан, оны [[Қара теңіз|Қара]], [[Жерорта теңізі|Жерорта]], [[Эгей теңізі|Эгей]] мен [[Мәрмәр теңізі|Мәрмәр]] теңіздері жан-жақтан қоршайды. Шығысында [[Грузия]], [[Әзірбайжан]], [[Иран]]мен және [[Армения]]мен, батысында [[Болгария]]мен, [[Грекия]]мен, оңтүстігінде [[Ирак]] және [[Сирия]]мен шекаралас.

== Географиясы ==
[[Сурет:Tuerkei topo.jpg|200px|нобай|солға|Түркия ғарыштан көрінісі]]
[[Сурет:KackarDagi fromNorth hory.jpg|200px|нобай|солға|Тавр таулары]]
Жағрафиялық орны, табиғат жағдайы. Түркия дүниенің екі бөлігінде орналасқан мемлекет. Жерінің 97 % -ы Азияда, ал 3 %-ы Еуропада жатыр. Батысы мен шығысы 1600 км-ге, солтүстігі мен оңтүстігі 550 км-ге созылған. Жағалауын солтүстігінде [[Қара теңіз]], батысында [[Эгей теңізі]], оңтүстігінде [[Жерорта теңізі]] сулары шайып жатыр. Жағрафиялық орнының ерекшелігі - Еуропа мен Азия құрлықтарының тоғысқан жерінде орналасқандығы. 
Босфор бұғазы үстінде салынған көпір Азия мен Еуропа құрлықтарын жалғастырып тұр. Көпір 1973 жылы қазан айының 30-ында Түркия Республикасының 50 жылдық құрметіне ашылған. Ұзындығы 1074 м, биіктігі 64 м. Оның құрылысында түріктермен қатар ағылшындар, немістер, жапондықтар еңбек етті. Қазір бұл көпір жаңа Түркияның нышаны сияқты.

Босфор, Дарданелл бұғаздары мен Мәрмәр теңізі халықаралық маңызы бар су жолдары. Босфор, Дарданелл бұғаздары тек Азия мен Еуропа арасындағы шекара емес, сонымен қатар Қара теңізді Дүниежүзілік мұхитпен жалғастырып жатқан су жолы жүйесі. Түркияның «Анадолы» деп аталатын бөлігі Кіші Азия түбегінде, қалған бөлігі Еуропаның Балқан түбегінде орналасқан. Босфор бұғазының жарлауытты жағалауларында Түркияның үлкен ірі портты қаласы [[Ыстамбұл]] орналасқан. 
      
Түркияның құрлықтағы шекарасының ұзындығы 618 км, шығысында Армения, Грузия, Әзірбайжан, Иранмен оңтүстігінде Ирак, Сириямен, батысында Грекия, Болгариямен, солтүстігінде Қара теңіз арқылы Румыния, Украина, Ресей Федерациясымен шектеседі. 
     
== Жер бедері ==
Түркияның Еуропадағы Шығыс Фракия немесе Румеслей деп аталатын бөлігі биіктігі 1000 м-дей үстіртті төбелі болып келеді. Азия бөлігін ( Кіші азия немесе Анадолы ) түгелдей Кіші азия таулы қыраты алып жатыр. Елде ойпатты жерлер аз, тек теңіз жағалаулары мен өзен атырауларында онша үлкен емес жерлерді қамтиды. Қара теңіз жағалауына қатарласа ұзындығы 1000 км-ге созылған Понти таулары алып жатыр. Понти тауларының орташа биіктігі 2500 м., шығысындағы Качкар тауының биіктігі 3931 м. жартасты болып келетін альпілік шатқал тармақтарын асып өтетін тау аңғарларының болмауы елді мекендердің қарым-қатынасын қиындатады. 
      
Түркияның оңтүстігінде Жерорта теңізі жағалауында [[Тавр]] күрделі тау жотасы орналасқан. Тавр таулары Батыс, Орталық және Шығыс Тавр жоталары болып бөлінеді. 
      
Батыс [[Тавр таулары]]. [[Анталья]] бұғазы мен ойпатын доға тәрізді қоршап жатыр. Ең биік жері Бедағ ( 3086 м.) тауы. Тау жоталары арасында тұщы көлдерден Бейшехир, Эгридир, Сугла, ал тұзды көлдерден Аджиғөл, Ақшекер бар. 
      
Орталық Тавр тау жоталары Батыс Тавр тауларына қарағанда жер бедері альпілік және биік болып келеді. Көптеген тау жоталарының биіктігі 3000 м-ден биік батысында Жерорта теңізіне жарасты болып құлай енеді. Мерсин тауының оңтүстігінде Адана аллювиальды ойпаты орналасқан. 
      
Шығыс Тавр. Тау жоталары Мұрат өзені мен [[Ван]] көлінен Шығыс шекараға дейінгі аралықта жатыр. Осы аралықта Джило тау торабының биіктігі 4168 м. Тау жоталары Фыратт және Джиле өзендерінің аңғарымен тілімделген. Шығыс Таврдан оңтүстікке қарай кең алқапты Диярбақыр қазаншұңқыры алып жатыр. Шығыс Анадолының табиғаты әсем, теңіз деңгейінен 1720 м биіктікте Ван көлі орналасқан. 
      
Елдің солтүстік шығысында Армения Республикасымен шекаралас ауданда Түркия Республикасының ең биік шыңы Үлкен Ағры тауы орналасқан. Ол сөнген жанартау, оның биіктігі 5165 м. Үлкен Ағры тауының қасында тағы бір сөнген жанартау Кіші Арғы 3925 м. орналасқан. Түркия аумағының көп жер бөлігі сейсмикалық аймаққа жатады. Эгей теңізі аумағы мен елдің шығысында жер сілкінулер жиі болып тұрады.

Түрік территориясының максималды ұзындығы батыстан шығысқа қарай 1600 км, солтүстіктен оңтүстікке қарай 600 км. Оны үш жағынан теңіздер шайып жатыр: солтүстігінде – Қара теңіз, батысында – Эгей теңізі, оңтүстігінде – Жерорта теңізі. Түркияның еуропалық және азиялық бөліктері бір-бірінен Қара теңізден Эгейге теңіз жолын құрайтын және Мәрмәр теңізін, Босфор мен Дарданеллді қамтитын су жүйесі арқылы бөлінген. Босфор мен Алтын мүйіздің оңтүстік бөлігінде (Мармара теңізі) әлемдегі ең әдемі қалалардың бірі және Түркияның ең көп халқы бар қала - Стамбул (бұрынғы Константинополь) орналасқан.

=== Пайдалы қазбалары ===
Түркия жерінде 100-ден астам түрлі пайдалы қазбалар кездеседі. Олар: хром, мұнай, тас көмір және т.б. Елде темір, қорғасын, мырыш, сынап кендері көп. Тұз көлінде көп тұз өндіріледі.

== Климаты ==
Түркия — Континентік климат белдеуінде орналасқан тау елі. Ел орталығында климат шұғыл-континенттік. Қыста суық болады, ал жазда ыстық. Тек қана теңіз жағалауында климат Субтропикалық болады. Жерорта мен Эгей теңіздерінде ауа райы өте ыстық болады. Осы аумақты Жерортатеңіздік климат белдеуі алып жатыр. Жаздын орташа температурасы + 29-31 С° құрайды. Қыста жауын-шашын көп жауады. Ауа температурасы +15 С°. Ашық күн болмайды. Ауасы салқын болуы мүмкін. Қар өте сирек жауады. Жерорта теңізі жағалауында орташа температура +18 С°. Эгей теңізінде ауа-райы салқын тек қана қыс айларында болады. Жазда өте ыстық. Орташа ылғалдылық 60% құрайды. 
Қара теңізде климат қоныржай-теңіздік. Мұнда көп жауын-шашын болады. Жазда ашық күн көп болады, ал қыста жиі-жиі жауын-шашын жауады. Оңтүстiк-шығысты Тропикалық климат белдеуі алып жатыр. Мұнда жауын-шашын өте аз жауады және жыл бойы ыстық болады.

== Ішкі сулары ==
Түркияның жер бедерінің әр түрлі болуына байланысты ішкі сулары да әркелкі таралған.

Республика аумағында ішкі сулар бірнеше түрге бөлінеді. Олар: [[өзен]]дер, [[көл]]дер, [[жер асты суы]], [[мұздық]]тар және [[бөген]]дер мен [[канал]]дар.

=== Өзендері ===
Түркия аумағында ірілі-ұсақты көп өзен бар. Олардың ішінде бір ғана өзеннің ([[Қызылырмақ]]ұзындығы 1000 км-ден асады. Басқа өзендер: [[Ефрат]], [[Сакария]], Мұрат, Қарасу, Тигр).

Республиканың барлық өзендері [[Қара теңіз]]ге және [[Эгей теңізі]]не құяды.

== Көл мен бөгендері ==
[[Сурет:Lakevanlandsat.jpeg|200px|нобай|солға|[[Ван көлі]]]]
[[Сурет:Lake Tuz.jpg|200px|нобай|солға|[[Тұз көлі]]]]
Түркияда көлдер және бөгеттердiң жиыны орналасқан. Елдiң 11% аумағын көл және батпақтар алып жатыр. Бұл көлдердiң көпшiлiгi Мәрмәр және Жерорта теңiздері, Орталық және Шығыс Анадолы өлкелерінде жайғасқан. Ірі көлдері Ван (ұзындығы 119 км, аумағы 3755 ш.ш.), Тұз (80км, 1665 ш.ш.), Эгридир (50км, 482 ш.ш.), Бейшехир (45км,650 ш.ш.) және т. б.

== Өсімдіктері мен жануарлары ==
Түркияда өсімдіктердің 6 700 түрлері бар. Үштен екі түрлері тек қана осы жерде өседі. Қара теңіз жағасында қалың орман өсіп тұр. Осы жерде Армян емені, сәнді үйеңкі және шамшат өседі. Жерорта теңіз жағасында бұта көп және жерортатеңіздік қарағайлар өседі. Ал грек жанғағы, бадам және емен сирек кездеседі. Эгей теңізі жағалауында мәңгі жасыл ағаштар өсіп тұр. Орталығында құрғақшылыққа төзімді бұталар мен ағаштар бар.

Елде жануарлардың көп түрлері бар. Тау ормандарында марал, кербұғы, елік, жабайы шошқа, қабылан мен аюлар кездеседі. Далада бауырымен жорғалаушылар тіршілік етеді.

== Тарихы ==
[[Сурет:Troy1.jpg|нобай|оңға|334px|Аңызға айналған Троя қабырғалар]]
XI ғасырдың соңында Кіші Азия түбегіне [[Орта Азия]]дан оғыздардан тараған көшпенді селжұқ тайпалары кірді. Сол кездегі ірі, қуатты [[Византия империясы]] да оларға тойтарыс бере алмады. 1071 жылы Манцикерт (түрікше Маназкерт) маңындағы шайқаста селжұқтар византиялықтарды күйретті. Нәтижесінде селжұқтар олардың Кіші Азиядағы, Сирия мен [[Палестина]]дағы иеліктерін тартып алды.

Бірақ та Ирак, Иран, Сирия, Палестина, Кіші Азияны қамтыған [[Селжұқ әулеті|Селжұқ империясы]] біраздан кейін бірнеше бөлікке бөлінді. Оның Кіші Азиядағы бөлігі өзін Конья сұлтандығы деп жариялады, оның астанасы Конья (бұрынғы Иконий) қаласында болды.
Крестшілердің жорықтарына, Кіші Азия мен Қиыр Шығыстың корольдіктеріне (Антиохия, Кіші Әрменстан, т.б.) тойтарыс бере алған Конья сұлтандығын 1318 жылда Хулагу хандығы құлатты.

Соған дейін, XII ғасырдың басында, [[Шыңғысхан]]ның және оның ұрпақтарының шабуылдарынан құтылып, Хорасаннан, Сырдария жағасынан Сүлеймен шахтың басшылығымен оғыздардан тараған [[қайы]] тайпасы Арменияға, одан кейін, оның баласы Ертұғырыл бейдің кезінде Кіші Азияға көшіп кетті де, Конья сұлтаны [[Ала-ад-дин Кейқубат]] Византиямен соғыста көмектесті, сондықтан ол оғыз қайыларына Ангора([[Анкара]]) мен Брусса ([[Бурса]]) қалаларының арасындағы жерлерді берді.

Ертұғырылдың баласы Осман бей Византиямен күресте оның Кіші Азиядағы көптеген жерлерін тартып алды. Содан кейін, 1299 жылы Осман Конья сұлтандығынан тәуелсіздігін жариялап, [[Осман империясы]]н құрды.

[[Босфор бұғазы]] үстінде салынған көпір Азия мен Еуропа материктерін жалғастырып тұр. Көпір 1973 жылы қазан айының 30-да Түркия Республикасының 50 жылдық құрметіне ашылған. Ұзындығы 1074 м, биіктігі 64 м. Оның құрылысында түріктермен қатар ағылшындар, немістер, жапондықтар еңбек етті. Қазір бұл көпір жаңа Түркияның символы сияқты. 
Босфор бұғазының жарлауытты жағалауларында Түркияның үлкен ірі портты қаласы Ыстамбұл орналасқан. Ертеде Ыстамбұл Шығыс Рим империясының (Византияның) елордасы болған. Қала ол кезде [[Константинополь]] деп аталатын, 1453 жылы қаланы түріктер басып алып, жаңадан [[Ыстамбұл]] деп атаған. 
Генерал [[Мұстафа Кемал Ататүрік]]тің басқаруымен түрік халқының ұлт – азаттық көтерілісі нәтижесінде (1918 – 1923 ж.) 1923 жылы қазанның 29-да Түркия Республикасы құрылып, Түркия Республикасының тұңғыш президенті болып [[Мұстафа Кемал Ататүрік]] сайланды.

== Түркияның әкімшілік бөлінуі ==
{{Толық мақала|Түркияның әкімшілік бөлінуі}}

Аудандар:
* [[Эгей ауданы]]
* [[Қара теңіз ауданы]]
* [[Орталық Анатолия ауданы]]
* [[Шығыс Анатолия ауданы]]
* [[Мәрмәр ауданы]]
* [[Жерорта теңіз ауданы]]
* [[Оңтүстік-Шығыс Анатолия ауданы]]

=== Ірі қалалар ===
{| class=&quot;sortable wikitable&quot; style=&quot;text-align:right;&quot;
|-----
| align=&quot;center&quot; bgcolor=&quot;#98FB98&quot; | '''Орыны''' || align=&quot;center&quot; bgcolor=&quot;#98FB98&quot; | '''Қала''' || align=&quot;center&quot; bgcolor=&quot;#98FB98&quot; | '''1990''' || align=&quot;center&quot; bgcolor=&quot;#98FB98&quot; | '''2000''' || align=&quot;center&quot; bgcolor=&quot;#98FB98&quot; | '''2007''' || align=&quot;center&quot; bgcolor=&quot;#98FB98&quot; | '''2008'''|| align=&quot;center&quot; bgcolor=&quot;#98FB98&quot; | '''2009'''|| align=&quot;center&quot; bgcolor=&quot;#98FB98&quot;| '''Провинция'''
|-
|1 || align=&quot;left&quot; | [[Ыстамбұл]] || 6 629 431 || 8 803 468 || 10 861 463 || 10 878 360 || 10 895 257 || align=&quot;left&quot; | [[Ыстамбұл (ил)]]
|-
|2 || align=&quot;left&quot; | [[Анкара]] || 2 583 963 || 3 203 362 || 3 842 737 || 3 894 182 || 3 945 627 || align=&quot;left&quot; | [[Анкара (ил)]]
|-
|3 || align=&quot;left&quot; | [[Измир]] || 1 758 780 || 2 232 265 || 2 644 531 || 2 672 126 || 2 699 721 || align=&quot;left&quot; | [[Измир (ил)]]
|-
|4 || align=&quot;left&quot; | [[Бурса]] || 834 576 || 1 194 687 || 1 537 040 || 1 589 530 || 1 642 020 || align=&quot;left&quot; | [[Бурса (ил)]]
|-
|5 || align=&quot;left&quot; | [[Адана]] || 916 150 || 1 130 710 || 1 506 272 || 1 517 787 || 1 529 302 || align=&quot;left&quot; | [[Адана (ил)]]
|-
|6 || align=&quot;left&quot; | [[Газиантеп]] || 603 434 || 853 513 || 1 192 023 || 1 235 815 || 1 279 607 || align=&quot;left&quot; | [[Газиантеп (ил)]]
|-
|7 || align=&quot;left&quot; | [[Конья]] || 513 346 || 742 690 || 973 791 || 980 973 || 988 155 || align=&quot;left&quot; | [[Конья (ил)]]
|-
|8 || align=&quot;left&quot; | [[Анталья]] || 378 208 || 603 190 || 877 945 || 911 497 || 945 049 || align=&quot;left&quot; | [[Анталья (ил)]]
|-
|9 || align=&quot;left&quot; | [[Кайсери]] || 425 776 || 536 392 || 775 594 || 781 119 || 786 644 || align=&quot;left&quot; | [[Кайсери (ил)]]
|-
|10 || align=&quot;left&quot; | [[Мерсин]] || 481 459 || 633 691 || 692 300 || 696 518 || 700 736 || align=&quot;left&quot; | [[Мерсин (ил)]]
|-
|11|| align=&quot;left&quot; | [[Эскишехир]] || 413 082 || 482 793 || 581 408 || 599 796 || 618 184 || align=&quot;left&quot; | [[Эскишехир (ил)]]
|-
|12|| align=&quot;left&quot; | [[Диярбакыр]] || 373 810 || 545 963 || 613 332 || 613 821 || 614 310 || align=&quot;left&quot; | [[Диярбакыр (ил)]]
|-
|13 || align=&quot;left&quot; | [[Денизли]] || 237 918 || 357 557 || 465 947 || 479 381 || 492 815 || align=&quot;left&quot; | [[Денизли (ил)]]
|-
|14 || align=&quot;left&quot; | [[Шанлыурфа]] || 276 528 || 385 588 || 472 238 || 468 993 || 465 748 || align=&quot;left&quot; | [[Шанлыурфа (ил)]]
|-
|15 || align=&quot;left&quot; | [[Самсун]] || 322 982 || 388 509 || 459 781 || 461 640 || 463 499 || align=&quot;left&quot; | [[Самсун (ил)]]
|-
|16 || align=&quot;left&quot; | [[Эсеньюрт]] || 70 280 || 148 981 || 335 316 || 373 017 || 410 718 || align=&quot;left&quot; | [[Стамбул (ил)]]
|-
|17 || align=&quot;left&quot; | [[Малатья]] || 270 412 || 381 081 || 419 212 || 411 181 || 403 150 || align=&quot;left&quot; | [[Малатья (ил)]]
|-
|18 || align=&quot;left&quot; | [[Адапазары]] || 272 039 || 283 752 || 382 226 || 390 624 || 399 022 || align=&quot;left&quot; | [[Сакарья (ил)]]
|-
|19 || align=&quot;left&quot; | [[Кахраманмараш]] || 228 129 || 326 198 || 380 805 || 385 672 || 390 539 || align=&quot;left&quot; | [[Кахраманмараш (ил)]]
|-
|20 || align=&quot;left&quot; | [[Эрзерум]] || 242 391 || 361 235 || 361 160 || 359 752 || 358 344 || align=&quot;left&quot; | [[Эрзурум (ил)]]
|-
|21 || align=&quot;left&quot; | [[Ван]] || 155 623 || 284 464 || 331 986 || 342 139 || 352 292 || align=&quot;left&quot; | [[Ван (ил)]]
|-
|22 || align=&quot;left&quot; | [[Элязыг]] || 204 603 || 266 495 || 319 381 || 312 584 || 305 787 || align=&quot;left&quot; | [[Элязыг (ил)]]
|-
|23 || align=&quot;left&quot; | [[Батман (қала)|Батман]] || 147 347 || 246 678 || 293 024 || 298 342 || 303 660 || align=&quot;left&quot; | [[Батман (ил)]]
|-
|24 || align=&quot;left&quot; | [[Султанбейли]] || 82 298 || 175 700 || 272 758 || 282 026 || 291 294 || align=&quot;left&quot; | [[Стамбул (ил)]]
|-
|25 || align=&quot;left&quot; | [[Измит]] || 190 741 || 195 699 || 285 470 || 287 970 || 290 470 || align=&quot;left&quot; | [[Коджаэли (ил)]]
|-
|26 || align=&quot;left&quot; | [[Сивас]] || 223 115 || 251 776 || 294 402 || 288 693 || 282 984 || align=&quot;left&quot; | [[Сивас (ил)]]
|-
|27 || align=&quot;left&quot; | [[Гебзе]] || 159 116 || 253 487 || 270 614 || 274 271 || 277 928 || align=&quot;left&quot; | [[Коджаэли (ил)]]
|-
|28 || align=&quot;left&quot; | [[Маниса]] || 158 928 || 214 949 || 281 890 || 278 967 || 276 044 || align=&quot;left&quot; | [[Маниса (ил)]]
|-
|29 || align=&quot;left&quot; | [[Балыкесир]] || 170 589 || 215 436 || 241 404 || 247 072 || 252 740 || align=&quot;left&quot; | [[Балыкесир (ил)]]
|-
|30 || align=&quot;left&quot; | [[Санджактепе]] || 46 013 || 144 351 || 223 755 || 227 602 || 231 449 || align=&quot;left&quot; | [[Стамбул (ил)]]
|-
|31 || align=&quot;left&quot; | [[Тарсус]] || 187 508 || 216 382 || 229 921 || 228 471 || 227 021 || align=&quot;left&quot; | [[Мерсин (ил)]]
|-
|32 || align=&quot;left&quot; | [[Трабзон]] || 161 886 || 214 949 || 230 693 || 220 860 || 211 027 || align=&quot;left&quot; | [[Трабзон (ил)]]
|-
|33 || align=&quot;left&quot; | [[Чорум]] || 116 810 || 161 321 || 202 322 || 206 572 || 210 822 || align=&quot;left&quot; | [[Чорум (ил)]]
|-
|34 || align=&quot;left&quot; | [[Чорлу]] || 74 681 || 141 525 || 190 792 || 200 577 || 210 362 || align=&quot;left&quot; | [[Текирдаг (ил)]]
|-
|35 || align=&quot;left&quot; | [[Каяпынар]] || 10 958 || 68 150 || 166 905 || 185 626 || 204 347 || align=&quot;left&quot; | [[Диярбакыр (ил)]]
|-
|36 || align=&quot;left&quot; | [[Османие]] || 122 307 || 173 977 || 180 477 || 189 112 || 197 747 || align=&quot;left&quot; | [[Османие (ил)]]
|-
|37 || align=&quot;left&quot; | [[Адыяман]] || 100 045 || 178 538 || 191 627 || 193 250 || 194 873 || align=&quot;left&quot; | [[Адыяман (ил)]]
|-
|38 || align=&quot;left&quot; | [[Кютахья]] || 130 944 || 166 665 || 212 934 || 202 118 || 191 302 || align=&quot;left&quot; | [[Кютахья (ил)]]
|-
|39 || align=&quot;left&quot; | [[Кырыккале]] || 185 431 || 205 078 || 193 526 || 192 341 || 191 156 || align=&quot;left&quot; | [[Кырыккале (ил)]]
|-
|40 || align=&quot;left&quot; | [[Антакья]] || 123 871 || 144 910 || 186 243 || 188 310 || 190 377 || align=&quot;left&quot; | [[Хатай (ил)|Хатай]]
|-
|41 || align=&quot;left&quot; | [[Бейликдюзю]] || 15 202 || 97 985 || 186 789 || 185 633 || 184 477 || align=&quot;left&quot; | [[Стамбул (ил)]]
|-
|42 || align=&quot;left&quot; | [[Бююкчекмедже]] || 54 475 || 97 615 || 144 666 || 163 140 || 181 614 || align=&quot;left&quot; | [[Стамбул (ил)]]
|-
|43 || align=&quot;left&quot; | [[Искендерун]] || 154 807 || 159 149 || 177 294 || 176 374 || 175 454 || align=&quot;left&quot; | [[Хатай (ил)|Хатай]]
|-
|44 || align=&quot;left&quot; | [[Айдын]] || 107 011 || 143 267 || 168 216 || 171 242 || 174 268 || align=&quot;left&quot; | [[Айдын (ил)]]
|-
|45 || align=&quot;left&quot; | [[Ұшак]] || 105 270 || 137 001 || 172 709 || 173 053 || 173 397 || align=&quot;left&quot; | [[Ушак (ил)]]
|-
|46 || align=&quot;left&quot; | [[Арнавуткёй]] || 42 749 || 98 930 || 141 143 || 156 333 || 171 523 || align=&quot;left&quot; | [[Стамбул (ил)]]
|-
|47 || align=&quot;left&quot; | [[Ақсарай]] || 90 698 || 129 949 || 153 570 || 161 323 || 169 076 || align=&quot;left&quot; | [[Аксарай (ил)]]
|-
|48 || align=&quot;left&quot; | [[Испарта]] || 112 117 || 148 496 || 184 735 || 175 815 || 166 895 || align=&quot;left&quot; | [[Испарта (ил)]]
|-
|49 || align=&quot;left&quot; | [[Афьон]] || 95 643 || 128 516 || 159 967 || 163 207 || 166 447 || align=&quot;left&quot; | [[Афьонкарахисар (ил)]]
|-
|50 || align=&quot;left&quot; | [[Инегёль]] || 73 258 || 119 710 || 154 698 || 158 575 || 162 452 || align=&quot;left&quot; | [[Бурса (ил)]]
|-
|}

== Саясаты ==
[[Сурет:Recep_Tayyip_Erdoğan_2019_(cropped).jpg|нобай|right|160px|[[Режеп Тайып Ердоған]] Президент]]

1923-2018 жылдар аралығында Түркия парламенттік өкілетті демократиялы ел болды. [[Президенттік республика|Президенттік жүйе]] 2017 жылы референдумда қабылданды; жаңа жүйе 2018 жылы өтетін президенттік сайлаудан бастап күшіне енді және президентке [[атқарушы билік]]ке толық бақылау береді, соның ішінде жарлықтар шығару, өзінің кабинетін тағайындау, бюджет құру, Парламентті тарату, мерзімінен бұрын сайлау тағайындау, шенеуніктер мен соттарды тағайындау. Премьер-министрдің лауазымы жойылып, оның өкілеттіктері (Министрлер Кабинетінің өкілеттіктерімен бірге) президентке берілді, ол мемлекет басшысы болып табылады және тікелей сайлау арқылы бес жылға сайланады. Режеп Тайып Ердоған — тікелей дауыс беру арқылы сайланған тұңғыш президент. Түркия Конституциясы елдің құқықтық базасын реттейді. Онда Мемлекеттік басқарудың негізгі қағидаттары баяндалады және Түркия біртұтас орталықтандырылған мемлекет ретінде жарияланады.

Атқарушы билікті президент жүзеге асырады, ал заң шығарушы билік Түркияның Ұлы Ұлттық жиналысы деп аталатын бір палаталы парламентке тиесілі. Сот билігі номиналды түрде атқарушы және заң шығарушы билікке тәуелсіз, бірақ 2007, 2010 және 2017 жылдардағы референдумдардан кейін күшіне енген конституциялық өзгерістер Президент пен билеуші партияға [[судья]]лар мен [[прокурор]]ларды тағайындау немесе қызметінен босату туралы кең өкілеттіктер берді. Конституциялық сотқа заңдар мен жарлықтардың Конституцияға сәйкестігі туралы шешім қабылдау тапсырылды. Мемлекеттік Кеңес әкімшілік істер бойынша соңғы сатыдағы трибунал, ал басқалары үшін Жоғарғы апелляциялық сот.

[[Сурет:Grand National Assembly of Turkey MPs in June 2015.jpg|нобай|солға|300px|[[Анкара]]дағы Түркияның Ұлы Ұлттық Мәжілісі]]

Екі жыныстың да жалпыға бірдей [[сайлау құқығы]] бүкіл Түркияда 1933 жылдан бастап және көптеген елдерден бұрын қолданылып келеді және 18 жасқа толған әрбір түрік азаматы дауыс беруге құқылы. Партиялық тізім бойынша 85 сайлау округінен пропорционалды өкілдік жүйесі бойынша төрт жылға сайланатын 600 парламент мүшелері бар. Конституциялық Сот  антисекулярлық немесе [[сепаратизм|сепаратистік]] деп санайтын саяси партияларды мемлекеттік қаржыландырудан айыруы немесе олардың өмір сүруіне мүлде тыйым сала алады. Сайлау шегі — дауыстардың он пайызын құрайды.

Ататүрік реформаларының жақтаушылары [[Исламизм|исламшылдар]]дан ерекшеленетін [[кемализм|кемалистер]] деп аталады, олар діннің заң шығарудағы, білім берудегі және қоғамдық өмірдегі рөліне қатысты екі түрлі пікірді білдіреді. Кемалистік көзқарас мемлекеттің экономикаға, білімге және басқа да мемлекеттік қызметтерге араласу қажеттілігін сақтай отырып, зайырлы [[конституция]]сы және батыстық мәдениеті бар [[демократия]] нысанын қолдайды. 1923 жылы [[республика]] ретінде құрылғаннан бері Түркия [[зайырлылық]]тың күшті дәстүрін қалыптастырды. Алайда, 1980-ші жылдардан бастап табыстардың теңсіздігі және таптардың айырмашылығы сияқты мәселелер исламизмнің пайда болуына алып келді, бұл қозғалыс үкіметтің саясатындағы дін үшін үлкен рөлді қолдайды және теория жүзінде билік, қауымдық ынтымақтастық және әлеуметтік әділеттілік міндеттерін қолдайды; дегенмен, іс жүзінде туындаған нәрсеге жиі дау туындайды. Режеп Тайып Ердоған мен АКП кезіндегі Түркия барған сайын [[Авторитаризм|авторитарлы]] ел ретінде сипатталады.

=== Заң ===
[[Сурет:PalaceOfJusticeIstanbul_(1).jpg|нобай|240px|Ыстамбұл Чағлаян әділет сарайы — Стамбулдың Шишли ауданындағы сот ғимараты.]]
Түркияның сот жүйесі континенталды Еуропа жүйесімен толығымен біріктірілген. Мысалы, Түркияның Азаматтық кодексі негізінен Швейцарияның Азаматтық кодексі мен міндеттемелер кодексінің және Германияның Сауда кодексінің элементтерін қосу арқылы өзгертілді. Әкімшілік кодекстің француздық, ал Қылмыстық кодекстің итальяндық аналогымен ұқсастықтары бар.&lt;ref name=mymerhaba.com&gt;{{cite web|title=Turkish Legal System|url=http://www.mymerhaba.com/Turkish-Legal-System-in-Turkey-213.html|website=mymerhaba.com/|access-date=14 August 2014|archive-url=https://web.archive.org/web/20140922212352/http://www.mymerhaba.com/Turkish-Legal-System-in-Turkey-213.html|archive-date=22 September 2014|url-status=dead}}&lt;/ref&gt;

Түркия билікті бөлу принципін қабылдады. Осы қағидаға сәйкес, сот билігін түрік ұлтының атынан тәуелсіз соттар жүзеге асырады. Соттардың тәуелсіздігі мен ұйымдастырылуы, судьялар мен прокурорлардың қызмет ету мерзімінің қауіпсіздігі, судьялар мен прокурорлардың кәсібі, судьялар мен мемлекеттік айыптаушылардың, әскери соттардың және олардың ұйымдарының қадағалауы, жоғары соттардың өкілеттіктері мен міндеттері Түркия Конституциясымен реттеледі.&lt;ref name=uhdigm.adalet.gov.tr&gt;{{cite web|title=The Judicial System of Turkey|url=http://www.uhdigm.adalet.gov.tr/THE_JUDICIAL_SYSTEM_OF_TURKEY_AND_ORGANISATION_OF_THE_MINISTRY_OF_JUSTICE.pdf|website=uhdigm.adalet.gov.tr/|publisher=Ministry of Justice|access-date=14 August 2014|archive-url=https://web.archive.org/web/20160303211859/http://www.uhdigm.adalet.gov.tr/THE_JUDICIAL_SYSTEM_OF_TURKEY_AND_ORGANISATION_OF_THE_MINISTRY_OF_JUSTICE.pdf|archive-date=3 March 2016|url-status=dead}}&lt;/ref&gt;

Түркия Конституциясының 142-бабына сәйкес соттардың ұйымдастырылуы, міндеттері мен юрисдикциясы, олардың функциялары мен сот процедуралары заңмен реттеледі. Жоғарыда аталған түрік конституциясы мен онымен байланысты заңдарға сәйкес Түркиядағы сот жүйесін үш негізгі санат бойынша жіктеуге болады: сот, әкімшілік сот және әскери сот. Әр санатқа бірінші сатыдағы соттар мен жоғары соттар кіреді. Сонымен қатар, Юрисдикциялық даулар соты бір сот жүйесінің құзырына жататын дәрежеге жатқызуға болмайтын істер бойынша шешім шығарады.&lt;ref name=uhdigm.adalet.gov.tr /&gt;

Түркиядағы құқық қорғау қызметін бірнеше департаменттер (мысалы, Бас қауіпсіздік басқармасы және Жандармерия бас қолбасшылығы) және мекемелер жүзеге асырады, олардың барлығы [[Түркия президенті]]нің немесе көбіне Ішкі істер министрінің басшылығымен әрекет етеді. Әділет министрлігі жариялаған сандарға сәйкес 2008 жылдың қараша айындағы түрік түрмелерінде 100000 адам бар, бұл 2000 жылдан екі есеге өскен.&lt;ref&gt;{{cite web|title=General Directorate of Judicial Records|url=http://www.adlisicil.adalet.gov.tr/resmiistatistik.html#|website=adlisicil.adalet.gov|access-date=25 November 2016|archive-date=26 July 2017|archive-url=https://web.archive.org/web/20170726172153/http://www.adlisicil.adalet.gov.tr/resmiistatistik.html|url-status=dead}}&lt;/ref&gt;

AKP мен Ердоған басқарған жылдары, атап айтқанда 2013 жылдан бастап, судьялар мен прокурорларды жоғарылатуға және олардың қоғамдық парызды орындауға саяси араласуына байланысты түрік сот жүйесінің тәуелсіздігі мен тұтастығына Түркияда және одан тыс жерлерде институттар, парламентшілер мен журналистер күмән туғызатын болды.&lt;ref name=EU2015&gt;{{cite web|url=http://www.ab.gov.tr/files/5%20Ekim/2015_turkey_report.pdf|title=European Commission: Turkey 2015 report|work=European Commission|date=10 November 2015|access-date=6 July 2016|archive-url=https://web.archive.org/web/20160818052601/http://www.ab.gov.tr/files/5%20Ekim/2015_turkey_report.pdf|archive-date=18 August 2016|url-status=dead}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=EP2016&gt;{{cite web|url=http://www.europarl.europa.eu/sides/getDoc.do?pubRef=-//EP//NONSGML+TA+P8-TA-2016-0133+0+DOC+PDF+V0//EN|title=European Parliament resolution of 14 April 2016 on the 2015 report on Turkey|work=European Parliament|date=14 April 2016|access-date=6 July 2016}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=TI2016&gt;{{cite web|url=http://www.transparency.org/news/pressrelease/turkeys_institutions_are_failing_to_comply_with_good_governance_principles|title=Turkey's institutions are failing to comply with good governance principles and combat corruption|work=Transparency International|date=7 April 2016|access-date=6 July 2016}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite magazine|url=http://europe.newsweek.com/zaman-newspaper-turkey-free-speech-477859|title=As ISIS attacks mount, Turkey steps up its war on free speech|magazine=Newsweek|date=6 July 2016|access-date=6 July 2016}}&lt;/ref&gt; Түркияның Еуропалық Комиссиясының 2015 жылғы баяндамасында &quot;сот жүйесінің тәуелсіздігі мен биліктің бөліну принципін құрметтеу бұзылып, судьялар мен прокурорлар қатты саяси қысымға ұшырады&quot; делінген.&lt;ref name=EU2015 /&gt;

=== Шетелдік қатынастар ===
[[Сурет:EU and Turkey Locator Map.png|нобай|1950 жылы Еуропа Кеңесінің алғашқы мүшелерінің бірі болғаннан кейін, Түркия 1963 жылы ЕЭК-нің қауымдастырылған мүшесі болды, 1995 жылы ЕО Кеден одағына кірді және 2005 жылы [[Еуропа одағы|Еуропалық Одақ]]пен толық мүшелік келіссөздерін бастады.]]
Түркия [[Біріккен Ұлттар Ұйымы]] (1945), [[Экономикалық ынтымақтастық және даму ұйымы|ЭЫДҰ]] (1961), [[Ислам Әріптестік Ұйымы|ИӘҰ]] (1969), [[Еуропадағы қауіпсіздік және ынтымақтастық ұйымы|ЕҚЫҰ]] (1973), [[Экономикалық Ынтымақтастық Ұйымы|ЭКО]] (1985), [[Қара теңіз экономикалық ынтымақтастығы ұйымы|ҚТЭЫҰ]] (1992), [[D-8 Экономикалық Ынтымақтастық Ұйымы|D-8]] (1997) және [[Үлкен жиырмалық]]тың негізін қалаушы мүшесі болып табылады (1999). Түркия 1951–1952, 1954–1955, 1961 және 2009–2010 жылдары [[Біріккен Ұлттар Ұйымының Қауіпсіздік Кеңесі|БҰҰ Қауіпсіздік Кеңесі]]нің мүшесі болды. 2012 жылы Түркия [[Шанхай Ынтымақтастық Ұйымы|ШЫҰ]]-ның диалог бойынша серіктесі болды, ал 2013 жылы [[Азиядағы Ынтымақтастық Диалогы|АЫД]] мүшесі болды.

Дәстүрлі батыстық бағытына сәйкес Еуропамен қарым-қатынас әрдайым түрік сыртқы саясатының орталық бөлігі болды. Түркия 1950 жылы Еуропа Кеңесінің алғашқы мүшелерінің бірі болды, 1959 жылы ЕЭК қауымдастық мүшелігіне (Еуропалық Одақтың негізін қалаушы) қатысуға өтініш берді және 1963 жылы қауымдастырылған мүше болды. Онжылдықтардағы саяси келіссөздерден кейін Түркия толық мүшелікке өтініш білдірді ЕЭК 1987 ж., [[Батыс Еуропалық Одақ]]тың қауымдастырылған мүшесі болды, 1992 ж. ЕО Кедендік одағына кірді және ЕО-мен 2005 ж. бастап ресми түрде қосылу туралы келіссөздер жүргізді. Түркияның кипрлық дауда [[Солтүстік Кипр]]ды қолдауы Түркияның ЕО-мен қарым-қатынасын қиындатады және елдің ЕО-ға кіруге өтінімі үшін басты кедергі болып қалады.

Түркияның сыртқы саясатының басқа анықтаушы аспектісі елдің АҚШ-пен бұрыннан келе жатқан стратегиялық одақтастығы болды. 1947 жылғы [[Трумэн доктринасы]] Американың [[қырғи қабақ соғысы]] кезінде Түркия мен Грекияның қауіпсіздігіне кепілдік беру ниетін тұжырымдап, нәтижесінде АҚШ-тың ауқымды әскери және экономикалық қолдауы болды. 1948 жылы екі ел де Еуропа экономикасын қалпына келтіру бойынша [[Маршалл жоспары]]на және [[Экономикалық ынтымақтастық және даму ұйымы|ЕЭЫДҰ]]-ға енгізілді. Қырғи қабақ соғыс кезінде Кеңес Одағы тарапынан туындаған ортақ қауіп Түркияның 1952 жылы НАТО-ға мүшелігіне әкеліп, АҚШ-пен тығыз екіжақты қатынастарды қамтамасыз етті. Кейіннен Түркия Америка Құрама Штаттарының саяси, экономикалық және дипломатиялық қолдауынан, оның ішінде Еуропалық Одаққа кіру сияқты маңызды мәселелерден пайда көрді. Қырғи қабақ соғыс аяқталғаннан кейін Түркияның геостратегиялық маңызы [[Таяу Шығыс]]қа, [[Кавказ]]ға және [[Балқан түбегі]]не жақын болуға бағытталды.

[[Сурет:NATO Ministers of Defense and of Foreign Affairs meet at NATO headquarters in Brussels 2010.jpg|нобай|солға|[[Түрік қарулы күштері]] жалпы алғанда [[NATO]]-дағы АҚШ-тың Қарулы Күштерінен кейінгі екінші үлкен әскери күш болып табылады. Түркия бұл одаққа 1952 жылы қосылды.&lt;ref name=ministryofforeign&gt;{{cite web|title=Turkey's Relations with NATO|url=http://www.mfa.gov.tr/nato.en.mfa|website=mfa.gov.tr|access-date=12 June 2014|archive-url=https://web.archive.org/web/20141022051313/http://www.mfa.gov.tr/nato.en.mfa|archive-date=22 October 2014|url-status=dead}}&lt;/ref&gt;]]
1991 жылы Түркия ортақ мәдени және тілдік мұрамен бөлісетін Кеңес Одағының [[Түркі тілді аумақтар|түркі мемлекеттері]]нің тәуелсіздігі Түркияға өзінің экономикалық және саяси қатынастарын [[Орталық Азия]]ға тереңдетуге мүмкіндік берді, бұл [[Әзірбайжан]]дағы [[Баку]]ден Түркиядағы [[Джейхан]] портына мұнай мен табиғи газдың миллиардтаған долларлық құбырын салуды аяқтауға мүмкіндік берді. Баку-Тбилиси-Джейхан құбыры Түркияның Каспий теңізі бассейнінен Еуропаға дейінгі энергетикалық құбырға айналу жөніндегі сыртқы саяси стратегиясының бір бөлігі болып табылады. Алайда 1993 жылы Түркия Бірінші Таулы Қарабақ соғысы кезінде Әзірбайжанға (Кавказ аймағындағы түркі мемлекеті) қолдау көрсетіп, [[Армения]]мен өзінің құрлықтағы шекарасын жауып тастады және ол жабық күйінде қалып отыр. Армения өз кезегінде 2020 жылы Таулы Қарабақ соғыстан кейін Түркияға сауда санкцияларын енгізді. 2020 жылдың 31 желтоқсанынан бастап Түркияның қақтығыста Әзірбайжанды қолдауы салдарынан Түркиядан импорттауға тыйым салынды.

AKP үкіметі кезінде Түркияның ықпалы Таяу Шығыстың бұрынғы Осман территорияларында және Балқанда &quot;стратегиялық тереңдік&quot; доктринасына негізделген ([[Ахмет Давутоғлу]] Түркияның аймақтық сыртқы саясат мәселелеріне көбірек қатысуын анықтау үшін ұсынған терминология), [[неоосманизм]] деп те аталады. 2010 жылғы желтоқсандағы [[Араб көктемі]]нен кейін AKP үкіметінің зардап шеккен елдердегі кейбір саяси оппозициялық топтарды қолдау жөніндегі таңдауы кейбір араб мемлекеттерімен шиеленіске әкелді, мысалы, [[Сирия азаматтық соғысы|Сирияда азаматтық соғыс]] басталғаннан бері Түркиямен көршілес Сирия және президент [[Мұхаммед Мурси]] биліктен тайдырылғаннан кейінгі [[Египет]].

[[Сурет:Participants at the 2015 G20 Summit (Presidencia de la Nación Argentina).jpg|нобай|оңға|2015 жылы G20 саммиті Түркияның Анталия қаласында өтті, [[Экономикалық ынтымақтастық және даму ұйымы|ЭЫДҰ]]-ның құрылтайшысы (1961) және [[G20]] (1999).]]

2021 жылы Түркияның Сирияда да, Египетте де елшісі жоқ.&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.turkishweekly.net/op-ed/3216/on-relations-between-turkey-and-egypt.html|archive-url=https://web.archive.org/web/20141005012801/http://www.turkishweekly.net/op-ed/3216/on-relations-between-turkey-and-egypt.html|url-status=dead|archive-date=5 October 2014|title=On Relations between Turkey and Egypt|author=Yaşar Yakış|publisher=Turkish Weekly|date=29 September 2014|access-date=19 November 2014}}&lt;/ref&gt; 2010 жылы Газадағы флотилия шабуылынан кейін [[Израиль]]мен дипломатиялық қатынастар үзілді, бірақ 2016 жылдың маусымында келісім жасалғаннан кейін қалыпқа келтірілді.&lt;ref&gt;{{cite news|url=https://www.bbc.com/news/world-middle-east-36639834|title=Israel and Turkey end rift over Gaza flotilla killings|publisher=BBC|date=27 June 2016|access-date=27 June 2016|work=BBC News}}&lt;/ref&gt; Бұл саяси алауыздықтар жақында бай [[табиғи газ]] кен орындары табылған [[Левант|Шығыс Жерорта теңізі]]нде бірнеше одақтастарымен Түркияны қалдырды;&lt;ref&gt;{{cite news|url=https://www.reuters.com/article/2014/10/29/cyprus-energy-turkey-idUSL5N0SO3LK20141029|title=Greece, Egypt, Cyprus urge Turkey to quit gas search off island|newspaper=Reuters|date=29 October 2014|access-date=19 November 2014}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite news|url=https://www.reuters.com/article/2014/11/08/egypt-energy-cyprus-greece-idUSL6N0SY0FW20141108|title=Egypt, Greece, Cyprus pledge to boost energy cooperation|newspaper=Reuters|date=8 November 2014|access-date=19 November 2014}}&lt;/ref&gt; бұрынғы сыртқы істер министрі (кейін премьер-министр) Ахмет Давутоғлұ өзінің «көршілермен нөлдік проблемалар»&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.mfa.gov.tr/policy-of-zero-problems-with-our-neighbors.en.mfa|title=Policy of Zero Problems with our Neighbors|publisher=Turkish Ministry of Foreign Affairs|access-date=19 November 2014|archive-url=https://web.archive.org/web/20141022050726/http://www.mfa.gov.tr/policy-of-zero-problems-with-our-neighbors.en.mfa|archive-date=22 October 2014|url-status=dead}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite magazine|url=https://foreignpolicy.com/2013/08/22/how-turkey-went-from-zero-problems-to-zero-friends/|title=How Turkey Went From 'Zero Problems' to Zero Friends|author=Piotr Zalewsky|magazine=Foreign Policy|date=22 August 2013|access-date=19 November 2014}}&lt;/ref&gt; сыртқы саясат доктринасында қойған бастапқы мақсаттарынан күрт айырмашылығы бар.&lt;ref&gt;{{cite news|url=https://www.bbc.com/news/world-europe-30111043|title=Erdogan's 'New Turkey' drifts towards isolation|author=Mark Lowen|publisher=BBC|date=20 November 2014|access-date=22 November 2014|work=BBC News}}&lt;/ref&gt; 2015 жылы Түркия, [[Сауд Арабиясы]] мен [[Катар]] Сирия президенті [[Башар әл-Асад]]қа қарсы «стратегиялық одақ» құрды.&lt;ref&gt;{{cite news |url=http://weekly.ahram.org.eg/News/12392/21/Gulf-allies-and-%E2%80%98Army-of-Conquest%E2%80%99.aspx |title=Gulf allies and 'Army of Conquest' |author=Gareth Porter |newspaper=[[Al-Ahram Weekly]] |date=28 May 2015|author-link=Gareth Porter }}&lt;/ref&gt; Алайда 2016 жылы Ресеймен жақындағаннан кейін Түркия Сириядағы қақтығысты шешуге қатысты ұстанымын қайта қарады.&lt;ref&gt;{{cite news|url=https://www.bbc.com/news/world-middle-east-38449551|title=Syria conflict: Turkey and Russia 'agree ceasefire plan'|publisher=BBC|date=28 December 2016|work=BBC News}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://edition.cnn.com/2016/12/28/middleeast/syria-ceasefire-russia-turkey/|title=Turkey and Russia agree on draft Syria ceasefire, report says|publisher=CNN|date=28 December 2016}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://edition.cnn.com/2016/12/29/middleeast/syria-ceasefire-russia-turkey-analysis/|title=How Russia and Turkey brokered peace in Syria – and sidelined the US|publisher=CNN|date=30 December 2016}}&lt;/ref&gt; 2018 жылдың қаңтарында түрік әскерилері мен Түркия қолдаушы күштер, соның ішінде Еркін Сирия армиясы мен Ахрар аш-Шам,&lt;ref&gt;&quot;[https://www.al-monitor.com/pulse/originals/2018/02/syria-operation-olive-branch-kurdish-fighters-fsa-afrin-ypg.html Kurdish fighters join Turkey's Afrin operation]&quot;. ''Al-Monitor.'' 16 February 2018.&lt;/ref&gt; Сирияға АҚШ-тың қолдауындағы YPG-ді Африн анклавынан ығыстыруға бағытталған интервенцияны бастады.&lt;ref&gt;&quot;[https://www.independent.co.uk/news/world/middle-east/recep-tayyip-erdogan-syria-kurdish-force-drown-turkey-us-sdp-ypg-pkk-a8160111.html Recep Tayyip Erdogan vows to 'drown' Syrian Kurdish force set up by US]&quot;. ''The Independent''. 15 January 2018.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;&quot;[https://www.reuters.com/article/us-mideast-crisis-syria-turkey/turkey-to-u-s-end-support-for-syrian-kurd-ypg-or-risk-confrontation-idUSKBN1FE297 Turkey to U.S.: End support for Syrian Kurd YPG or risk confrontation]&quot;. Reuters. 25 January 2018.&lt;/ref&gt; 2020 жылы Түркия ГНА-ның өтініші бойынша Ливияға ашық түрде араласты.&lt;ref&gt;{{cite news |title=Will The Egyptian And Turkish Militaries Clash In Libya? |url=https://www.forbes.com/sites/pauliddon/2020/07/09/will-the-egyptian-and-turkish-militaries-clash-in-libya/ |work=Forbes |date=9 July 2020}}&lt;/ref&gt; Түркияның [[Грекия]]мен және [[Кипр]]мен теңіз шекаралары және Жерорта теңізінің шығысында бұрғылау құқығы туралы талас бар.&lt;ref&gt;{{cite news |title=Cyprus: EU 'appeasement' of Turkey in exploration row will go nowhere |url=https://www.reuters.com/article/us-greece-turkey-eu-cyprus-idUSKCN25D1FZ |work=Reuters |date=17 August 2020}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite news |title=Turkey threatens Greece over disputed Mediterranean territorial claims |url=https://www.dw.com/en/turkey-threatens-greece-over-disputed-mediterranean-territorial-claims/a-54828554 |work=Deutsche Welle |date=5 September 2020}}&lt;/ref&gt; Түркия [[Ливия]]дағы [[Триполи]]де орналасқан Ұлттық келісім үкіметін (GNA) мойындайды және қолдайды, оны 2014 жылдан бері азаматтық соғысқа ұшырады.

== Қарулы күштері ==
''Толық мақаласы: '''[[Түрік қарулы күштері]]'''''

''Тағы қараңыз: [[Түркияның қорғаныс өнеркәсібі]]''
[[File:ANKA_TUSAS.jpg|thumb|TAI Anka — бұл Түрік аэроғарыш өнеркәсібі жасаған ұшқышсыз ұшу аппараттарының тобы.]]
Түрік қарулы күштері құрлық, әскери-теңіз күштері мен әскери-әуе күштерінен тұрады. Жандармерия мен жағалау күзеті ішкі істер органдарының бөлігі ретінде бейбіт уақытта жұмыс істейді, дегенмен олар соғыс уақытында сәйкесінше Армия мен Әскери-теңіз күштерінің қолбасшылығына бағынады, бұл кезде олар ішкі құқық қорғау және әскери функцияларға ие.&lt;ref name=&quot;TSK_Organisation&quot;&gt;{{cite web|url=http://www.tsk.mil.tr/eng/genel_konular/savunmaorganizasyonu.htm|archive-url=https://web.archive.org/web/20090218082358/http://www.tsk.mil.tr/eng/genel_konular/savunmaorganizasyonu.htm|archive-date=18 February 2009|title=Turkish Armed Forces Defense Organization|author=Turkish General Staff|author-link=Turkish Armed Forces|publisher=Turkish Armed Forces|access-date=15 December 2006|year=2006}}&lt;/ref&gt; Бас штабтың бастығын Президент тағайындайды. Министрлер кеңесі Парламент алдында ұлттық қауіпсіздік және қарулы күштердің елді қорғауға лайықты дайындығы мәселелеріне жауап береді. Алайда, соғыс жариялау және түрік қарулы күштерін шетелдерге орналастыру немесе шетелдік қарулы күштердің Түркияда орналасуына рұқсат беру тек парламентте.

[[File:TCG_Anadolu_(L-400).jpg|thumb|right|TCG Anadolu (L-400) амфибиялық шабуыл кемесі (LHD және V/STOL [[Ұшақ тасығыш|әуе кемесі]]) [[Ыстамбұл]]дағы Седеф кеме жасау зауытында. Қазір Түркия әскери-теңіз күштері TCG Trakya деп аталатын егіз кеменің құрылысын жоспарлап отыр.&lt;ref name=&quot;SavunmaSanayiST-2&quot;&gt;{{cite web|url=https://www.savunmasanayist.com/deniz-kuvvetlerinden-tcg-trakya-aciklamasi/|title=Deniz Kuvvetlerinden TCG Trakya açıklaması|author=Anıl Şahin|publisher=SavunmaSanayiST.com|date=14 February 2019}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;DenizHaber1&quot;&gt;{{cite web|url=https://www.denizhaber.com/guncel/tcg-trakya-ne-zaman-bitecek-h81915.html|title=TCG Trakya ne zaman bitecek?|author=Ahmet Doğan|publisher=DenizHaber.com|date=9 November 2019}}&lt;/ref&gt;]]

Түркияның жыл сайынғы ер азаматы, әйтпесе әскери қызметке құқығы жоқ, білімі мен жұмыс орнына байланысты үш аптадан бір жылға дейінгі мерзім ішінде қарулы күштерде қызмет етуге міндетті. Түркия ар-ожданға байланысты әскери қызметтен бас тартуды мойындамайды және әскери қызметке азаматтық балама ұсынбайды.

Түркия НАТО-дағы ең үлкен әскери күшке АҚШ-тың Қарулы Күштерінен кейінгі екінші орында тұр, ол НАТО-ның 2011 жылғы бағалауы бойынша шамамен 495000 орналастырылатын күшке ие. Түркия — [[Бельгия]], [[Германия]], [[Италия]] және [[Нидерланд]]пен бірге одақтастықтың ядролық бөлісу саясатының бөлігі болып табылатын НАТО-ға мүше бес елдің бірі. Жалпы алғанда, [[Инджирлик әуе базасы]]нда 90 [[B61 ядролық бомба]] бар, олардың 40-ы ядролық қақтығыс жағдайында Түрік әуе күштерін пайдалануға бөлінген, бірақ оларды қолдану НАТО-ның мақұлдауын қажет етеді.

Түркия Корея соғысынан кейін БҰҰ мен НАТО жанындағы халықаралық миссияларда, соның ішінде [[Сомали]], [[Югославия]] мен [[Африка Мүйізі]]ндегі бітімгершілік миссияларында күштерін сақтап келеді. Түркия [[Шығанақ соғысы|Бірінші Парсы шығанағы соғысы]]нда коалиция күштерін қолдады. Түркия қарулы күштері халықаралық қауіпсіздік күштеріне, Косово Күштеріне, Еурокорпустарға және ЕО әскери топтарына әскери персонал ұсынады. 1974 жылдан бастап Солтүстік Кипрде Түркияның 36000 әскері тұрады. Соңғы жылдары Түркия [[Ирак]]тың солтүстігіндегі [[Пешмерга]] күштері мен Сомали Қарулы Күштеріне қауіпсіздік пен дайындық кезінде көмектесті. [[Албания]], [[Ирак]], [[Катар]] және [[Сомали]]де түрік қарулы күштерінің шетелдегі әскери базалары бар.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://www.trtworld.com/turkey/turkey-to-open-it-s-largest-military-base-in-somalia-10967|title=Turkey to open its largest military base in Somalia|publisher=TRT World|date=30 September 2017}}&lt;/ref&gt;

== Экономикасы ==
{{Толық мақала|Түркия экономикасы}}
[[Сурет:View of Levent financial district from Istanbul Sapphire.jpg|нобай|Түркияның ең ірі қаласы және қаржы орталығы - [[Стамбул]]дың Еуропалық жағындағы [[Бешикташ]] ауданының [[Левент]] кварталындағы зәулім ғимараттар.]]
Түркия — номиналды [[ЖІӨ (номинал) бойынша елдер тізімі|ЖІӨ бойынша әлемде жиырмасыншы]] және [[Аларман қабілет тепетендігі|АҚТ]] бойынша [[ЖІӨ (АҚТ) бойынша елдер тізімі|он бірінші орын]]да тұрған, табысы орташадан жоғары экономикасы бар [[Жаңа индустриалды елдер|жаңа индустриялы ел]]. [[Дүниежүзілік банк]]тің бағалауы бойынша [[Аларман қабілет тепетендігі|АҚТ]] бойынша Түркияның жан басына шаққандағы ЖІӨ-і 2021 жылы 32278 долларды құрайды, ал 2018 жылы түріктердің шамамен 14,4% -ы ұлттық кедейлік шегінен төмен өмір сүрген. Дүниежүзілік банктің мәліметтері бойынша Түркиядағы жұмыссыздық 2019 жылы 13,6% құрады, ал Түркиядағы орта тап халқы 1993 - 2010 жылдар аралығында 18% - дан 41% - ға дейін өсті. 2021 жылғы қаңтардағы жағдай бойынша Түркиядағы сыртқы резервтер 51 миллиард долларды құрайды. 1995 жылы [[Еуропа Одағы пен Түркия арасындағы Кеден одағы|ЕО–Түркия Кеден одағы]] тарифтік ставкаларды кеңінен ырықтандыруға әкелді және Түркияның сыртқы сауда саясатының маңызды тіректерінің бірін құрады.

[[Түркиядағы автомобиль өнеркәсібі]] айтарлықтай ауқымды және 2015 жылы 1,3 миллионнан астам моторлы көлік шығарды, бұл әлемдегі [[Автокөлік шығаратын елдер тізімі|ең ірі 14-ші өндіруші]] болып табылады. Түрік [[верфь]]тері 10000 [[Дедвейт|двт]]-қа дейінгі химиялық және [[мұнай танкері|мұнай танкерлері]]н шығарумен қатар, олардың мега яхталары да өте танымал. [[Beko]] және [[Vestel]] сияқты түрік брендтері Еуропадағы тұрмыстық электроника мен [[тұрмыстық техника]]ның ең ірі өндірушілерінің бірі болып табылады және осы салаларға қатысты жаңа технологияларға зерттеулер мен әзірлемелерге қомақты қаражат салады.

[[Сурет:Otokar Territo U IAA 2016 (1) Travelarz.JPG|нобай|[[TEMSA]], [[Otokar]] және [[BMC]] сияқты түрік автомобиль компаниялары әлемдегі ең ірі фургон, автобус және жүк көліктері өндірушілерінің бірі болып табылады.]]
Түрік экономикасының басқа маңызды салалары — [[банк]], [[құрылыс]], [[тұрмыстық техника]], [[электроника]], тоқыма, [[мұнай]] өңдеу, мұнай-химия өнімдері, [[тамақ]], тау-кен, [[темір]] және [[болат]], [[машина жасау]]. Алайда, ауыл шаруашылығы жұмыспен қамтылғандардың төрттен бірін құраған. 2004 жылы жалпы қолда бар кірістің 46 пайызын кіріс алушылардың 20 пайызы алады деп есептеген, ал ең төменгі 20 пайызы 6 пайызын ғана алған.

Тікелей шетелдік инвестициялар (ТШИ) 2012 жылы 8,3 миллиард долларды құрады, бұл көрсеткіш 2013 жылы 15 миллиард долларға дейін өседі деп күтілді. 2016 жылғы экономикалық дағдарыста AKP үкіметі кезінде 2002 жылдан бастап инвестицияға тартылған үлкен қарыздар тұрақты экономикалық өсуге салғаннан гөрі негізінен құрылыста жұмсалған болып шықты. Түркияның жалпы сыртқы қарызы 2017 жылдың желтоқсан айының соңында 453,2 миллиард долларға жетті. Түркияның жылдық есеп айырысу тапшылығы 2017 жылғы желтоқсанның аяғында 47,3 миллиард долларды құрады, бұл өткен жылғы көрсеткішпен салыстырғанда 33,1 миллиард долларды құрады. Carbon Tracker-дің айтуынша, 2020 жылы Түркияда көмірмен жұмыс істейтін электр станцияларын салу үшін ақша ысырап болды. Халықаралық энергетикалық агенттіктің басшысы Фатих Бирол қазба отынына субсидиялар, мысалы денсаулық сақтау жүйесіне бағытталуы керек деді. Қазба отынын субсидиялар ХХІ ғасырдың алғашқы екі он жылдығында ЖІӨ-нің шамамен 0,2% құрады және таза энергия субсидиясынан асып түсті. 2018 жылы қазба отынын тұтынудың сыртқы шығындары ЖІӨ-нің 1,5% -на тең деп бағаланды. 2020 жылы [[Еуропа қайта құру және даму банкі]] көмірден әділ көшуді қолдауға ұсыныс жасады.

=== Туризм ===
[[Сурет:Marmaris harbor (aerial view), Muğla Province, southwest Turkey, Mediterranean.jpg|нобай|Түрік Ривьерасындағы [[Мармарис]]]]
ХХІ ғасырда [[Түркиядағы туризм]] жыл сайын артты және экономиканың маңызды бөлігі болып табылады. Қазіргі уақытта Түркия мәдениет және туризм министрлігі Turkey Home (Түркия үйі) жобасы аясында түрік туризмін насихаттайды. Түркия соңғы жылдары Еуропадан, әсіресе Германия мен Ресейден келетін шетелдік туристердің ең жоғары пайызымен әлемдегі алғашқы ондыққа кіреді. 2019 жылы Түркия халықаралық туристік келушілер саны бойынша [[Туристік сапарлар бойынша елдердің тізімі|әлемде алтыншы орын]]ды иеленді, елге 51,2 миллион шетелдік турист келді. Түркияда [[Түркиядағы ЮНЕСКО Әлемдік мұра нысандар тізімі|ЮНЕСКО-ның 17 Әлемдік мұрасы]] және [[Түркиядағы Әлемдік мұра нысандарының болжамды тізімі|51 Әлемдік мұра ескерткіші]] бар.

Түркияда туристік сервис өте жақсы дамыған. Елде көп теңіздік курорттар мен көз тартарлық орындар бар. Ең әйгілі орындар. Олар: 
* [[Ыстанбұл]] — ({{lang-tr|Istanbul}}) - Ислам мен Византиялық мәдениет мұралары.
* [[Каппадокия]] — ({{lang-tr|Kappadokya}}) -Түркияның ең ғажап жері. Каппадокия - бұл табиғи мұраларға бай өлке.
* [[Эгей теңізі]] — ({{lang-tr|Ege denizi}}) - Антикалық мұралары және қираған көнегрекиялықтар мен римдік ескі қалалар.
* [[Жерорта теңізі]] — ({{lang-tr|Ak deniz}}) - Теңіздік курорттар Түркияның оңтүстік жағасы. 
және т.б

== Демография ==
Түркияның мекен-жайға негізделген халықты тіркеу жүйесінің мәліметтері бойынша, 2011 жылы елдегі халық саны 74,7 миллион адамды құрады, олардың төрттен үш бөлігі ірі және шағын қалаларда тұрды. 2011 жылғы есеп бойынша, халық саны жыл сайын 1,35 пайызға өсуде. Түркияның орташа квадрат метріне 97 адамнан келеді. 15-64 жас аралығындағы адамдар жалпы халықтың 67,4 пайызын құрайды; 0–14 аралығындағы жас тобы 25,3 пайызға сәйкес келеді; 65 жастан асқан қарт адамдар 7,3 пайызды құрайды.

[[Түркия Республикасының Конституциясы|Түркия Конституциясы]]ның 66-бабы &quot;түрік&quot; сөзін &quot;түрік мемлекетімен байланысты кез-келген адам&quot; деп анықтайды; сондықтан &quot;түрік&quot; терминін Түркия [[Азаматтық|азаматы]] ретінде заңды қолдану [[Этникалық топ|этникалық]] анықтамадан өзгеше. Алайда ел азаматтарының шамамен 70-80 пайызы этникалық түріктер. Түркияда ең аз дегенде 47 этностың өкілі бар деп есептеледі. Халықтың этникалық құрамы туралы сенімді мәліметтер жоқ, өйткені түріктердің санақ көрсеткіштері этникалық статистиканы қамтымайды.

[[Күрдтер]] - түрікке жатпайтын ең ірі этнос, бұл халықтың 12-25 пайызының арасында. Нақты сан дау тақырыбы болып қалады; Сервет Мутлудың айтуынша, «көбінесе бұл бағалаулар ғылыми фактілер мен эрудициялардан гөрі күрдшіл немесе түрікшіл жанашырлық пен көзқарасты көрсетеді». Мутлудың 1990 жылғы зерттеуінде күрдтер халықтың шамамен 12 пайызын құраса, Мехрдад Изади бұл көрсеткішті 25 пайызға орналастырды. [[Агры]], [[Батман]], [[Бингөл]], [[Битлис]], [[Диярбакыр]], [[Элазиг]], [[Хаккари]], [[Ыгдыр]], [[Мардин]], [[Муш]], [[Сиирт]], [[Шырнак]], [[Тунжели]] және [[Ван]] провинцияларында күрдтер көпшілікті құрайды; [[Шанлыурфа провинциясы]]ндағы көпшілік (47%); және [[Карс провинциясы]]ндағы үлкен азшылық (20%). Сонымен қатар, ішкі көші-қонға байланысты күрдтердің диаспоралық қауымдастықтары Түркияның орталық және батысындағы барлық ірі қалаларда бар. Стамбулда шамамен үш миллион күрд бар, бұл оны әлемдегі ең үлкен күрд халқы тұратын қалаға айналдырады. Күрд емес азшылықтар халықтың шамамен 7–12 пайызын құрайды деп саналады.

[[Лозанна бітім шарты|Лозанна келісімі]]нде мойындалған үш «мұсылман емес» азшылық топтары [[армяндар]], [[гректер]] және [[еврейлер]] болды. Басқа этникалық топтарға [[албандар]], [[арабтар]], [[ассириялықтар]], [[босниялықтар]], [[Адығтар|черкестер]], [[грузиндер]], [[лаздар]], [[помактар]] ​​және [[сығандар]] жатады. Сондай-ақ, Түркия [[меглино-румындар]]дан тұратын мұсылман қауымының отаны болып табылады.

2011 жылы [[Сирия азаматтық соғысы|Сирияда азаматтық соғыс]] басталғанға дейін [[Түркиядағы арабтар]]дың саны 1 миллионнан 2 миллионнан асқан. 2020 жылдың сәуіріндегі жағдай бойынша Түркияда 3,6 миллион сириялық босқындар бар, олар негізінен арабтар, олардың қатарында сириялық күрдтер, сириялық [[түрікмендер]] және Сирияның басқа да этникалық топтары бар. Олардың басым көпшілігі уақытша тұруға рұқсаты бар Түркияда тұрады. Түркия үкіметі [[Сирия ұлттық армиясы]]на қосылған босқындарға Түркия азаматтығын берді.

== Галерея ==
&lt;gallery class=&quot;center&quot;&gt;
Сурет:Ataturk1930s.jpg|[[Мұстафа Кемал Ататүрік]]
Сурет:Anit Kabir (6526103103).jpg|[[Анытқабір]] 
Сурет:Aya sofya.jpg|[[Айя София]] 
Сурет:Kocatepe Mosque Ankara.jpg|Анкара мешіті 
Сурет:State Painting and Sculpture Museum of Ankara.jpg|Этнография 
Сурет:DolmabahceMainGate.JPG|[[Долмабахче сарайы]] 
Сурет:İzmir clock tower.jpg|[[Измир]] 
Сурет:Pamukkale00.JPG|[[Памуккале]] 
Сурет:Eskişehir-Aycan.jpg| Көше
Сурет:Antalya falezler.jpg|[[Анталия]]
Сурет:Alanya.jpg| [[Алания]] 
Сурет:Bluemosquefront.jpg|[[Ыстанбұл]] 
Сурет:Diyarbakir P1050751 20080427135832.JPG|[[Диярбақыр]] 
Сурет:Turkishcoffee.jpg|Түрік кофе
Сурет:Celsus-Bibliothek2.jpg|[[Эфес]] қаласы
Сурет:Cappadocia March 2006.jpg|[[Каппадокия]] қаласы 
Сурет:Kappadokien002-01.jpg|Каппадокияның ландшафты
Сурет:Gentile Bellini 003.jpg|[[II Мехмет|Сұлтан Мехмет II]]
Сурет:Whirlingdervishes.JPG|Дәруіштер
Сурет:İstanbul Üniversitesi.JPG|[[Ыстанбұл университеті]]
&lt;/gallery&gt;

== Қызықты мәліметтер ==
* Түркияның бастамасымен [[ЮНЕСКО]] Әлем Мәдени мұрасы тізіміне 1982 жылдан бері Ыстамбұлдың тарихи жерлері, Сафранболу қаласы, Хаттушаш Хэт астанасы, Немрут тауы, Ксантос Летон, Дивриги Ұлы мешіті мен емханасы, Троя ежелгі қаласы, Памуккале Хиераполис, Гөреме Ұлттық саябағы мен Каппадокия алынған болатын.&lt;ref name=&quot;test&quot;&gt;[http://www.trtalbanian.com/trtworld/kz/newsDetail.aspx?HaberKodu=44050f41-b3ee-4b3e-a719-bd05dacee0c5&amp;title=%D0%A1%D0%B5%D0%BB%D0%B8%D0%BC%D0%B8%D0%B5%20-%20%D3%98%D0%BB%D0%B5%D0%BC%20%D0%BC%D2%B1%D1%80%D0%B0%20%D1%82%D1%96%D0%B7%D1%96%D0%BC%D1%96%D0%BD%D0%B4%D0%B5 Қайнар көз]&lt;/ref&gt;
* Ыстамбұл - бұл екі құрлықтың, Еуропа мен Азияның арасында орналасқан жалғыз қала. Мыңдаған жылдар бойы Ыстамбұл тарихтағы үш империяның астанасы болды. Олар: Рим, Византия және Осман империялары. Көптеген археологтар мен інжілшілтер Нұх пайғамбардың кемесi Шығыс Түркиядағы Арарат тауында қалған деп есептейді. Әлемдегі барлық орман жаңғағының 70%-ын Түркия өндіреді. Хазіреті Мария өмірінің соңғы жылдарын Түркияда өткізді.

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}

{{Навигациялық блок
 |тақырып       = Түркия
 |тақырып_стиль = background:{{түс|{{PAGENAME}}}};
 |state         = collapsed
 |Азия елдері
 |Еуропа елдері
 |Орта Шығыс елдері
 |Жерорта теңізімен шектесетін елдер
 |Қара теңіз бойындағы елдер
 |G20
 |Еуропа кеңесі
 |Түркі кеңесі
 |ТҮРКСОЙ
 |ГУАМ
 |Шанхай Ынтымақтастық Ұйымы
 |Қара теңіз экономикалық ынтымақтастығы ұйымы
 |ЭЫҰ
 |Экономикалық ынтымақтастық және даму ұйымы
 |Ислам Әріптестік Ұйымы
}}

[[Санат:Түркия|*]]</text>
      <sha1>0jsitesa2emdgymyaqxsag19286m76w</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3061557</id>
      <parentid>3061555</parentid>
      <timestamp>2022-08-17T10:49:55Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Nurbekovanurly</username>
        <id>121316</id>
      </contributor>
      <comment>/* Пайдалы қазбалары */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="84637" xml:space="preserve">{{Мемлекет
 |Қазақша атауы          = Түркия Республикасы
 |Шынайы атауы           = {{lang-tr|Türkiye Cumhuriyeti}}
 |Атау септігі           = Түркия
 |Елтаңба                = Emblem of Turkey.svg
 |Байрақ                 = Flag of Turkey.svg
 |Ұраны                  = Yurtta Barış, Dünyada Barış&lt;br /&gt;({{lang-kz|«Жұртта бейбіт, Дүниеде бейбіт»}}) 
 |Әнұранның аты          = İstiklâl Marşı
 |Аудио                  =
 |Картада                = Turkey (orthographic projection).svg
  |карта тақырыбы        = 
  |lat_dir = N|lat_deg =39 |lat_min = 3 |lat_sec = 0
  |lon_dir = E|lon_deg =34 |lon_min = 57 |lon_sec =0 
  |region                 = TR
  |CoordScale             = 8000000
 |Тілі                    = [[Түрік тілі]] 
 |Мемлекеттік діні        = Зайырлы мемлекет
 |Үкімет түрі             = [[Президенттік республика]]
 |Құрылды                 = 
 |Тәуелсіздік күні        = [[29 қазан]] [[1923 жыл]] 
 |Тәуелсіздігін алды      = 
 |Астанасы                = [[Анкара]]
 |Ірі қалалары            = [[Ыстанбұл]], Анкара, [[Измир]], [[Бурса]], [[Адана]], [[Газиантеп]], [[Анталья]], [[Конья]] 
 |Басшы қызметі           = [[Түркия президенті|Президенті]]&lt;br /&gt;[[Түркия вице-президенті|Вице-президенті]]&lt;br /&gt;[[Түркия ұлы ұлттық мәжілісі|Ұлттық мәжіліс спикері]]
 |Басшылары               = [[Режеп Тайып Ердоған|Режеп Ердоған]]&lt;br /&gt;[[Фуат Октай]]&lt;br /&gt;[[Мұстафа Шентоп]]
  |Жер аумағы              = 783 356 
 |Жер аумағы бойынша орны = 36-шы
 |Судың үлесі             = 1,3
 |Этнохороним             = түрік, түріктер
  |Жұрты                  = {{өсім}} 82 003 882&lt;ref name=&quot;The Results of Address Based Population Registration System, 2018&quot;&gt;{{cite web|url=http://www.tuik.gov.tr/Start.do;jsessionid=y1xhcJTNnwHwghhJn71hm0M1yxwbr6kLTVQNSfwQvL5bVpRh1h6c!298425837|title=The Results of Address Based Population Registration System, 2018|publisher=Turkish Statistical Institute|access-date=8 March 2018}}&lt;/ref&gt;
  |Халық саны бойынша орны     = 19-шы
  |Сарап жылы             = 2018
  |Санақ бойынша халық саны    = 
  |Санақ жылы             = 
  |Халық тығыздығы        = 105&lt;ref name=&quot;Population density in Turkey&quot;&gt;{{cite web|url=http://www.turkstat.gov.tr/PreIstatistikTablo.do?istab_id=1591|title=Annual growth rate and population density of provinces by years, 2007–2015|publisher=Turkish Statistical Institute|access-date=10 November 2016}}&lt;/ref&gt;
  |Тығыздық бойынша орны       = 107-ші
 |ЖІӨ (АҚТ)               = {{құлдырау}} $2,274&amp;nbsp;трлн.&lt;ref name=IMF-WEO&gt;{{cite web|url=https://www.imf.org/external/pubs/ft/weo/2019/01/weodata/weorept.aspx?pr.x=79&amp;pr.y=14&amp;sy=2017&amp;ey=2021&amp;scsm=1&amp;ssd=1&amp;sort=country&amp;ds=.&amp;br=1&amp;c=186&amp;s=NGDPD%2CPPPGDP%2CNGDPDPC%2CPPPPC&amp;grp=0&amp;a= |title=World Economic Outlook Database, April 2019 |publisher=International Monetary Fund |website=IMF.org |access-date=10 April 2019}}&lt;/ref&gt;
 |ЖІӨ (АҚТ) сараптаған жылы    = 2019
 |ЖІӨ (АҚТ) орны          = 13-ші
 |Жан басына шаққандағы ЖІӨ (АҚТ)       = {{құлдырау}} 27,391&lt;ref name=IMF-WEO /&gt;
 |Жан басына шаққандағы ЖІӨ (АҚТ) орны  = 45-ші
 |ЖІӨ (номинал)           = {{құлдырау}} 706,237&amp;nbsp;млрд.&lt;ref name=IMF-WEO /&gt;
 |ЖІӨ (номинал) сараптаған жылы         = 2019
 |ЖІӨ (номинал) бойынша орны            = 17-ші
 |Жан басына шаққандағы ЖІӨ (номинал)   = {{құлдырау}} 8,507&lt;ref name=IMF-WEO /&gt;
 |Жан басына шаққандағы ЖІӨ (номинал) орны  = 60-шы
 |АДИ                     = {{өсім}} 0,791&lt;ref name=HDI&gt;{{cite web |url=http://hdr.undp.org/sites/default/files/2018_human_development_statistical_update.pdf |title=2018 Human Development Report |access-date=29 September 2018 }}&lt;/ref&gt;
 |АДИ жылдық есебі        = 2017
 |АДИ бойынша орны        = 64-ші 
 |АДИ деңгейі             = &lt;span style=&quot;color:#090;&quot;&gt;жоғары&lt;/span&gt;
 |Әуе компаниясы          = [[Turkish Airlines]]
 |Валютасы                = [[Түрік лирасы]] ('''TRY''', [[ISO 4217|949 коды]])
 |Интернет үйшігі         = [[.tr]]
 |ISO                     = TR
 |Телефон коды            = 90
 |Уақыт белдеуі           = [[UTC+03:00|UTC+3]]
 |Түсініктемелер          = 
}}
'''Түркия''' ({{lang-tr|Türkiye}}), ресми аталуы '''Түркия Республикасы''' ({{lang-tr|Türkiye Cumhuriyeti}}) — [[Азия]] мен [[Еуропа]] құрлықтарында орналасқан мемлекет. Жер көлемі жағынан 37-ші орын алады (783,562 км²). Халық саны - 80 810 525 адам. Тәуелсіздігін [[1923]]-жылы алған, астанасы Анкара қаласы. [[Осман империясы]]ның ыдырауының нәтижесінде пайда болды. [[Кіші Азия|Кіші Азия түбегінде]] орналасқан, оны [[Қара теңіз|Қара]], [[Жерорта теңізі|Жерорта]], [[Эгей теңізі|Эгей]] мен [[Мәрмәр теңізі|Мәрмәр]] теңіздері жан-жақтан қоршайды. Шығысында [[Грузия]], [[Әзірбайжан]], [[Иран]]мен және [[Армения]]мен, батысында [[Болгария]]мен, [[Грекия]]мен, оңтүстігінде [[Ирак]] және [[Сирия]]мен шекаралас.

== Географиясы ==
[[Сурет:Tuerkei topo.jpg|200px|нобай|солға|Түркия ғарыштан көрінісі]]
[[Сурет:KackarDagi fromNorth hory.jpg|200px|нобай|солға|Тавр таулары]]
Жағрафиялық орны, табиғат жағдайы. Түркия дүниенің екі бөлігінде орналасқан мемлекет. Жерінің 97 % -ы Азияда, ал 3 %-ы Еуропада жатыр. Батысы мен шығысы 1600 км-ге, солтүстігі мен оңтүстігі 550 км-ге созылған. Жағалауын солтүстігінде [[Қара теңіз]], батысында [[Эгей теңізі]], оңтүстігінде [[Жерорта теңізі]] сулары шайып жатыр. Жағрафиялық орнының ерекшелігі - Еуропа мен Азия құрлықтарының тоғысқан жерінде орналасқандығы. 
Босфор бұғазы үстінде салынған көпір Азия мен Еуропа құрлықтарын жалғастырып тұр. Көпір 1973 жылы қазан айының 30-ында Түркия Республикасының 50 жылдық құрметіне ашылған. Ұзындығы 1074 м, биіктігі 64 м. Оның құрылысында түріктермен қатар ағылшындар, немістер, жапондықтар еңбек етті. Қазір бұл көпір жаңа Түркияның нышаны сияқты.

Босфор, Дарданелл бұғаздары мен Мәрмәр теңізі халықаралық маңызы бар су жолдары. Босфор, Дарданелл бұғаздары тек Азия мен Еуропа арасындағы шекара емес, сонымен қатар Қара теңізді Дүниежүзілік мұхитпен жалғастырып жатқан су жолы жүйесі. Түркияның «Анадолы» деп аталатын бөлігі Кіші Азия түбегінде, қалған бөлігі Еуропаның Балқан түбегінде орналасқан. Босфор бұғазының жарлауытты жағалауларында Түркияның үлкен ірі портты қаласы [[Ыстамбұл]] орналасқан. 
      
Түркияның құрлықтағы шекарасының ұзындығы 618 км, шығысында Армения, Грузия, Әзірбайжан, Иранмен оңтүстігінде Ирак, Сириямен, батысында Грекия, Болгариямен, солтүстігінде Қара теңіз арқылы Румыния, Украина, Ресей Федерациясымен шектеседі. 
     
== Жер бедері ==
Түркияның Еуропадағы Шығыс Фракия немесе Румеслей деп аталатын бөлігі биіктігі 1000 м-дей үстіртті төбелі болып келеді. Азия бөлігін ( Кіші азия немесе Анадолы ) түгелдей Кіші азия таулы қыраты алып жатыр. Елде ойпатты жерлер аз, тек теңіз жағалаулары мен өзен атырауларында онша үлкен емес жерлерді қамтиды. Қара теңіз жағалауына қатарласа ұзындығы 1000 км-ге созылған Понти таулары алып жатыр. Понти тауларының орташа биіктігі 2500 м., шығысындағы Качкар тауының биіктігі 3931 м. жартасты болып келетін альпілік шатқал тармақтарын асып өтетін тау аңғарларының болмауы елді мекендердің қарым-қатынасын қиындатады. 
      
Түркияның оңтүстігінде Жерорта теңізі жағалауында [[Тавр]] күрделі тау жотасы орналасқан. Тавр таулары Батыс, Орталық және Шығыс Тавр жоталары болып бөлінеді. 
      
Батыс [[Тавр таулары]]. [[Анталья]] бұғазы мен ойпатын доға тәрізді қоршап жатыр. Ең биік жері Бедағ ( 3086 м.) тауы. Тау жоталары арасында тұщы көлдерден Бейшехир, Эгридир, Сугла, ал тұзды көлдерден Аджиғөл, Ақшекер бар. 
      
Орталық Тавр тау жоталары Батыс Тавр тауларына қарағанда жер бедері альпілік және биік болып келеді. Көптеген тау жоталарының биіктігі 3000 м-ден биік батысында Жерорта теңізіне жарасты болып құлай енеді. Мерсин тауының оңтүстігінде Адана аллювиальды ойпаты орналасқан. 
      
Шығыс Тавр. Тау жоталары Мұрат өзені мен [[Ван]] көлінен Шығыс шекараға дейінгі аралықта жатыр. Осы аралықта Джило тау торабының биіктігі 4168 м. Тау жоталары Фыратт және Джиле өзендерінің аңғарымен тілімделген. Шығыс Таврдан оңтүстікке қарай кең алқапты Диярбақыр қазаншұңқыры алып жатыр. Шығыс Анадолының табиғаты әсем, теңіз деңгейінен 1720 м биіктікте Ван көлі орналасқан. 
      
Елдің солтүстік шығысында Армения Республикасымен шекаралас ауданда Түркия Республикасының ең биік шыңы Үлкен Ағры тауы орналасқан. Ол сөнген жанартау, оның биіктігі 5165 м. Үлкен Ағры тауының қасында тағы бір сөнген жанартау Кіші Арғы 3925 м. орналасқан. Түркия аумағының көп жер бөлігі сейсмикалық аймаққа жатады. Эгей теңізі аумағы мен елдің шығысында жер сілкінулер жиі болып тұрады.

Түрік территориясының максималды ұзындығы батыстан шығысқа қарай 1600 км, солтүстіктен оңтүстікке қарай 600 км. Оны үш жағынан теңіздер шайып жатыр: солтүстігінде – Қара теңіз, батысында – Эгей теңізі, оңтүстігінде – Жерорта теңізі. Түркияның еуропалық және азиялық бөліктері бір-бірінен Қара теңізден Эгейге теңіз жолын құрайтын және Мәрмәр теңізін, Босфор мен Дарданеллді қамтитын су жүйесі арқылы бөлінген. Босфор мен Алтын мүйіздің оңтүстік бөлігінде (Мармара теңізі) әлемдегі ең әдемі қалалардың бірі және Түркияның ең көп халқы бар қала - Стамбул (бұрынғы Константинополь) орналасқан.

== Пайдалы қазбалары ==
Түркия жерінде 100-ден астам түрлі пайдалы қазбалар кездеседі. Олар: хром, мұнай, тас көмір және т.б. Елде темір, қорғасын, мырыш, сынап кендері көп. Тұз көлінде көп тұз өндіріледі.
 
Әлемдегі сынап қорының 25 пайызы Түркияға тиесілі.

== Климаты ==
Түркия — Континентік климат белдеуінде орналасқан тау елі. Ел орталығында климат шұғыл-континенттік. Қыста суық болады, ал жазда ыстық. Тек қана теңіз жағалауында климат Субтропикалық болады. Жерорта мен Эгей теңіздерінде ауа райы өте ыстық болады. Осы аумақты Жерортатеңіздік климат белдеуі алып жатыр. Жаздын орташа температурасы + 29-31 С° құрайды. Қыста жауын-шашын көп жауады. Ауа температурасы +15 С°. Ашық күн болмайды. Ауасы салқын болуы мүмкін. Қар өте сирек жауады. Жерорта теңізі жағалауында орташа температура +18 С°. Эгей теңізінде ауа-райы салқын тек қана қыс айларында болады. Жазда өте ыстық. Орташа ылғалдылық 60% құрайды. 
Қара теңізде климат қоныржай-теңіздік. Мұнда көп жауын-шашын болады. Жазда ашық күн көп болады, ал қыста жиі-жиі жауын-шашын жауады. Оңтүстiк-шығысты Тропикалық климат белдеуі алып жатыр. Мұнда жауын-шашын өте аз жауады және жыл бойы ыстық болады.

== Ішкі сулары ==
Түркияның жер бедерінің әр түрлі болуына байланысты ішкі сулары да әркелкі таралған.

Республика аумағында ішкі сулар бірнеше түрге бөлінеді. Олар: [[өзен]]дер, [[көл]]дер, [[жер асты суы]], [[мұздық]]тар және [[бөген]]дер мен [[канал]]дар.

=== Өзендері ===
Түркия аумағында ірілі-ұсақты көп өзен бар. Олардың ішінде бір ғана өзеннің ([[Қызылырмақ]]ұзындығы 1000 км-ден асады. Басқа өзендер: [[Ефрат]], [[Сакария]], Мұрат, Қарасу, Тигр).

Республиканың барлық өзендері [[Қара теңіз]]ге және [[Эгей теңізі]]не құяды.

== Көл мен бөгендері ==
[[Сурет:Lakevanlandsat.jpeg|200px|нобай|солға|[[Ван көлі]]]]
[[Сурет:Lake Tuz.jpg|200px|нобай|солға|[[Тұз көлі]]]]
Түркияда көлдер және бөгеттердiң жиыны орналасқан. Елдiң 11% аумағын көл және батпақтар алып жатыр. Бұл көлдердiң көпшiлiгi Мәрмәр және Жерорта теңiздері, Орталық және Шығыс Анадолы өлкелерінде жайғасқан. Ірі көлдері Ван (ұзындығы 119 км, аумағы 3755 ш.ш.), Тұз (80км, 1665 ш.ш.), Эгридир (50км, 482 ш.ш.), Бейшехир (45км,650 ш.ш.) және т. б.

== Өсімдіктері мен жануарлары ==
Түркияда өсімдіктердің 6 700 түрлері бар. Үштен екі түрлері тек қана осы жерде өседі. Қара теңіз жағасында қалың орман өсіп тұр. Осы жерде Армян емені, сәнді үйеңкі және шамшат өседі. Жерорта теңіз жағасында бұта көп және жерортатеңіздік қарағайлар өседі. Ал грек жанғағы, бадам және емен сирек кездеседі. Эгей теңізі жағалауында мәңгі жасыл ағаштар өсіп тұр. Орталығында құрғақшылыққа төзімді бұталар мен ағаштар бар.

Елде жануарлардың көп түрлері бар. Тау ормандарында марал, кербұғы, елік, жабайы шошқа, қабылан мен аюлар кездеседі. Далада бауырымен жорғалаушылар тіршілік етеді.

== Тарихы ==
[[Сурет:Troy1.jpg|нобай|оңға|334px|Аңызға айналған Троя қабырғалар]]
XI ғасырдың соңында Кіші Азия түбегіне [[Орта Азия]]дан оғыздардан тараған көшпенді селжұқ тайпалары кірді. Сол кездегі ірі, қуатты [[Византия империясы]] да оларға тойтарыс бере алмады. 1071 жылы Манцикерт (түрікше Маназкерт) маңындағы шайқаста селжұқтар византиялықтарды күйретті. Нәтижесінде селжұқтар олардың Кіші Азиядағы, Сирия мен [[Палестина]]дағы иеліктерін тартып алды.

Бірақ та Ирак, Иран, Сирия, Палестина, Кіші Азияны қамтыған [[Селжұқ әулеті|Селжұқ империясы]] біраздан кейін бірнеше бөлікке бөлінді. Оның Кіші Азиядағы бөлігі өзін Конья сұлтандығы деп жариялады, оның астанасы Конья (бұрынғы Иконий) қаласында болды.
Крестшілердің жорықтарына, Кіші Азия мен Қиыр Шығыстың корольдіктеріне (Антиохия, Кіші Әрменстан, т.б.) тойтарыс бере алған Конья сұлтандығын 1318 жылда Хулагу хандығы құлатты.

Соған дейін, XII ғасырдың басында, [[Шыңғысхан]]ның және оның ұрпақтарының шабуылдарынан құтылып, Хорасаннан, Сырдария жағасынан Сүлеймен шахтың басшылығымен оғыздардан тараған [[қайы]] тайпасы Арменияға, одан кейін, оның баласы Ертұғырыл бейдің кезінде Кіші Азияға көшіп кетті де, Конья сұлтаны [[Ала-ад-дин Кейқубат]] Византиямен соғыста көмектесті, сондықтан ол оғыз қайыларына Ангора([[Анкара]]) мен Брусса ([[Бурса]]) қалаларының арасындағы жерлерді берді.

Ертұғырылдың баласы Осман бей Византиямен күресте оның Кіші Азиядағы көптеген жерлерін тартып алды. Содан кейін, 1299 жылы Осман Конья сұлтандығынан тәуелсіздігін жариялап, [[Осман империясы]]н құрды.

[[Босфор бұғазы]] үстінде салынған көпір Азия мен Еуропа материктерін жалғастырып тұр. Көпір 1973 жылы қазан айының 30-да Түркия Республикасының 50 жылдық құрметіне ашылған. Ұзындығы 1074 м, биіктігі 64 м. Оның құрылысында түріктермен қатар ағылшындар, немістер, жапондықтар еңбек етті. Қазір бұл көпір жаңа Түркияның символы сияқты. 
Босфор бұғазының жарлауытты жағалауларында Түркияның үлкен ірі портты қаласы Ыстамбұл орналасқан. Ертеде Ыстамбұл Шығыс Рим империясының (Византияның) елордасы болған. Қала ол кезде [[Константинополь]] деп аталатын, 1453 жылы қаланы түріктер басып алып, жаңадан [[Ыстамбұл]] деп атаған. 
Генерал [[Мұстафа Кемал Ататүрік]]тің басқаруымен түрік халқының ұлт – азаттық көтерілісі нәтижесінде (1918 – 1923 ж.) 1923 жылы қазанның 29-да Түркия Республикасы құрылып, Түркия Республикасының тұңғыш президенті болып [[Мұстафа Кемал Ататүрік]] сайланды.

== Түркияның әкімшілік бөлінуі ==
{{Толық мақала|Түркияның әкімшілік бөлінуі}}

Аудандар:
* [[Эгей ауданы]]
* [[Қара теңіз ауданы]]
* [[Орталық Анатолия ауданы]]
* [[Шығыс Анатолия ауданы]]
* [[Мәрмәр ауданы]]
* [[Жерорта теңіз ауданы]]
* [[Оңтүстік-Шығыс Анатолия ауданы]]

=== Ірі қалалар ===
{| class=&quot;sortable wikitable&quot; style=&quot;text-align:right;&quot;
|-----
| align=&quot;center&quot; bgcolor=&quot;#98FB98&quot; | '''Орыны''' || align=&quot;center&quot; bgcolor=&quot;#98FB98&quot; | '''Қала''' || align=&quot;center&quot; bgcolor=&quot;#98FB98&quot; | '''1990''' || align=&quot;center&quot; bgcolor=&quot;#98FB98&quot; | '''2000''' || align=&quot;center&quot; bgcolor=&quot;#98FB98&quot; | '''2007''' || align=&quot;center&quot; bgcolor=&quot;#98FB98&quot; | '''2008'''|| align=&quot;center&quot; bgcolor=&quot;#98FB98&quot; | '''2009'''|| align=&quot;center&quot; bgcolor=&quot;#98FB98&quot;| '''Провинция'''
|-
|1 || align=&quot;left&quot; | [[Ыстамбұл]] || 6 629 431 || 8 803 468 || 10 861 463 || 10 878 360 || 10 895 257 || align=&quot;left&quot; | [[Ыстамбұл (ил)]]
|-
|2 || align=&quot;left&quot; | [[Анкара]] || 2 583 963 || 3 203 362 || 3 842 737 || 3 894 182 || 3 945 627 || align=&quot;left&quot; | [[Анкара (ил)]]
|-
|3 || align=&quot;left&quot; | [[Измир]] || 1 758 780 || 2 232 265 || 2 644 531 || 2 672 126 || 2 699 721 || align=&quot;left&quot; | [[Измир (ил)]]
|-
|4 || align=&quot;left&quot; | [[Бурса]] || 834 576 || 1 194 687 || 1 537 040 || 1 589 530 || 1 642 020 || align=&quot;left&quot; | [[Бурса (ил)]]
|-
|5 || align=&quot;left&quot; | [[Адана]] || 916 150 || 1 130 710 || 1 506 272 || 1 517 787 || 1 529 302 || align=&quot;left&quot; | [[Адана (ил)]]
|-
|6 || align=&quot;left&quot; | [[Газиантеп]] || 603 434 || 853 513 || 1 192 023 || 1 235 815 || 1 279 607 || align=&quot;left&quot; | [[Газиантеп (ил)]]
|-
|7 || align=&quot;left&quot; | [[Конья]] || 513 346 || 742 690 || 973 791 || 980 973 || 988 155 || align=&quot;left&quot; | [[Конья (ил)]]
|-
|8 || align=&quot;left&quot; | [[Анталья]] || 378 208 || 603 190 || 877 945 || 911 497 || 945 049 || align=&quot;left&quot; | [[Анталья (ил)]]
|-
|9 || align=&quot;left&quot; | [[Кайсери]] || 425 776 || 536 392 || 775 594 || 781 119 || 786 644 || align=&quot;left&quot; | [[Кайсери (ил)]]
|-
|10 || align=&quot;left&quot; | [[Мерсин]] || 481 459 || 633 691 || 692 300 || 696 518 || 700 736 || align=&quot;left&quot; | [[Мерсин (ил)]]
|-
|11|| align=&quot;left&quot; | [[Эскишехир]] || 413 082 || 482 793 || 581 408 || 599 796 || 618 184 || align=&quot;left&quot; | [[Эскишехир (ил)]]
|-
|12|| align=&quot;left&quot; | [[Диярбакыр]] || 373 810 || 545 963 || 613 332 || 613 821 || 614 310 || align=&quot;left&quot; | [[Диярбакыр (ил)]]
|-
|13 || align=&quot;left&quot; | [[Денизли]] || 237 918 || 357 557 || 465 947 || 479 381 || 492 815 || align=&quot;left&quot; | [[Денизли (ил)]]
|-
|14 || align=&quot;left&quot; | [[Шанлыурфа]] || 276 528 || 385 588 || 472 238 || 468 993 || 465 748 || align=&quot;left&quot; | [[Шанлыурфа (ил)]]
|-
|15 || align=&quot;left&quot; | [[Самсун]] || 322 982 || 388 509 || 459 781 || 461 640 || 463 499 || align=&quot;left&quot; | [[Самсун (ил)]]
|-
|16 || align=&quot;left&quot; | [[Эсеньюрт]] || 70 280 || 148 981 || 335 316 || 373 017 || 410 718 || align=&quot;left&quot; | [[Стамбул (ил)]]
|-
|17 || align=&quot;left&quot; | [[Малатья]] || 270 412 || 381 081 || 419 212 || 411 181 || 403 150 || align=&quot;left&quot; | [[Малатья (ил)]]
|-
|18 || align=&quot;left&quot; | [[Адапазары]] || 272 039 || 283 752 || 382 226 || 390 624 || 399 022 || align=&quot;left&quot; | [[Сакарья (ил)]]
|-
|19 || align=&quot;left&quot; | [[Кахраманмараш]] || 228 129 || 326 198 || 380 805 || 385 672 || 390 539 || align=&quot;left&quot; | [[Кахраманмараш (ил)]]
|-
|20 || align=&quot;left&quot; | [[Эрзерум]] || 242 391 || 361 235 || 361 160 || 359 752 || 358 344 || align=&quot;left&quot; | [[Эрзурум (ил)]]
|-
|21 || align=&quot;left&quot; | [[Ван]] || 155 623 || 284 464 || 331 986 || 342 139 || 352 292 || align=&quot;left&quot; | [[Ван (ил)]]
|-
|22 || align=&quot;left&quot; | [[Элязыг]] || 204 603 || 266 495 || 319 381 || 312 584 || 305 787 || align=&quot;left&quot; | [[Элязыг (ил)]]
|-
|23 || align=&quot;left&quot; | [[Батман (қала)|Батман]] || 147 347 || 246 678 || 293 024 || 298 342 || 303 660 || align=&quot;left&quot; | [[Батман (ил)]]
|-
|24 || align=&quot;left&quot; | [[Султанбейли]] || 82 298 || 175 700 || 272 758 || 282 026 || 291 294 || align=&quot;left&quot; | [[Стамбул (ил)]]
|-
|25 || align=&quot;left&quot; | [[Измит]] || 190 741 || 195 699 || 285 470 || 287 970 || 290 470 || align=&quot;left&quot; | [[Коджаэли (ил)]]
|-
|26 || align=&quot;left&quot; | [[Сивас]] || 223 115 || 251 776 || 294 402 || 288 693 || 282 984 || align=&quot;left&quot; | [[Сивас (ил)]]
|-
|27 || align=&quot;left&quot; | [[Гебзе]] || 159 116 || 253 487 || 270 614 || 274 271 || 277 928 || align=&quot;left&quot; | [[Коджаэли (ил)]]
|-
|28 || align=&quot;left&quot; | [[Маниса]] || 158 928 || 214 949 || 281 890 || 278 967 || 276 044 || align=&quot;left&quot; | [[Маниса (ил)]]
|-
|29 || align=&quot;left&quot; | [[Балыкесир]] || 170 589 || 215 436 || 241 404 || 247 072 || 252 740 || align=&quot;left&quot; | [[Балыкесир (ил)]]
|-
|30 || align=&quot;left&quot; | [[Санджактепе]] || 46 013 || 144 351 || 223 755 || 227 602 || 231 449 || align=&quot;left&quot; | [[Стамбул (ил)]]
|-
|31 || align=&quot;left&quot; | [[Тарсус]] || 187 508 || 216 382 || 229 921 || 228 471 || 227 021 || align=&quot;left&quot; | [[Мерсин (ил)]]
|-
|32 || align=&quot;left&quot; | [[Трабзон]] || 161 886 || 214 949 || 230 693 || 220 860 || 211 027 || align=&quot;left&quot; | [[Трабзон (ил)]]
|-
|33 || align=&quot;left&quot; | [[Чорум]] || 116 810 || 161 321 || 202 322 || 206 572 || 210 822 || align=&quot;left&quot; | [[Чорум (ил)]]
|-
|34 || align=&quot;left&quot; | [[Чорлу]] || 74 681 || 141 525 || 190 792 || 200 577 || 210 362 || align=&quot;left&quot; | [[Текирдаг (ил)]]
|-
|35 || align=&quot;left&quot; | [[Каяпынар]] || 10 958 || 68 150 || 166 905 || 185 626 || 204 347 || align=&quot;left&quot; | [[Диярбакыр (ил)]]
|-
|36 || align=&quot;left&quot; | [[Османие]] || 122 307 || 173 977 || 180 477 || 189 112 || 197 747 || align=&quot;left&quot; | [[Османие (ил)]]
|-
|37 || align=&quot;left&quot; | [[Адыяман]] || 100 045 || 178 538 || 191 627 || 193 250 || 194 873 || align=&quot;left&quot; | [[Адыяман (ил)]]
|-
|38 || align=&quot;left&quot; | [[Кютахья]] || 130 944 || 166 665 || 212 934 || 202 118 || 191 302 || align=&quot;left&quot; | [[Кютахья (ил)]]
|-
|39 || align=&quot;left&quot; | [[Кырыккале]] || 185 431 || 205 078 || 193 526 || 192 341 || 191 156 || align=&quot;left&quot; | [[Кырыккале (ил)]]
|-
|40 || align=&quot;left&quot; | [[Антакья]] || 123 871 || 144 910 || 186 243 || 188 310 || 190 377 || align=&quot;left&quot; | [[Хатай (ил)|Хатай]]
|-
|41 || align=&quot;left&quot; | [[Бейликдюзю]] || 15 202 || 97 985 || 186 789 || 185 633 || 184 477 || align=&quot;left&quot; | [[Стамбул (ил)]]
|-
|42 || align=&quot;left&quot; | [[Бююкчекмедже]] || 54 475 || 97 615 || 144 666 || 163 140 || 181 614 || align=&quot;left&quot; | [[Стамбул (ил)]]
|-
|43 || align=&quot;left&quot; | [[Искендерун]] || 154 807 || 159 149 || 177 294 || 176 374 || 175 454 || align=&quot;left&quot; | [[Хатай (ил)|Хатай]]
|-
|44 || align=&quot;left&quot; | [[Айдын]] || 107 011 || 143 267 || 168 216 || 171 242 || 174 268 || align=&quot;left&quot; | [[Айдын (ил)]]
|-
|45 || align=&quot;left&quot; | [[Ұшак]] || 105 270 || 137 001 || 172 709 || 173 053 || 173 397 || align=&quot;left&quot; | [[Ушак (ил)]]
|-
|46 || align=&quot;left&quot; | [[Арнавуткёй]] || 42 749 || 98 930 || 141 143 || 156 333 || 171 523 || align=&quot;left&quot; | [[Стамбул (ил)]]
|-
|47 || align=&quot;left&quot; | [[Ақсарай]] || 90 698 || 129 949 || 153 570 || 161 323 || 169 076 || align=&quot;left&quot; | [[Аксарай (ил)]]
|-
|48 || align=&quot;left&quot; | [[Испарта]] || 112 117 || 148 496 || 184 735 || 175 815 || 166 895 || align=&quot;left&quot; | [[Испарта (ил)]]
|-
|49 || align=&quot;left&quot; | [[Афьон]] || 95 643 || 128 516 || 159 967 || 163 207 || 166 447 || align=&quot;left&quot; | [[Афьонкарахисар (ил)]]
|-
|50 || align=&quot;left&quot; | [[Инегёль]] || 73 258 || 119 710 || 154 698 || 158 575 || 162 452 || align=&quot;left&quot; | [[Бурса (ил)]]
|-
|}

== Саясаты ==
[[Сурет:Recep_Tayyip_Erdoğan_2019_(cropped).jpg|нобай|right|160px|[[Режеп Тайып Ердоған]] Президент]]

1923-2018 жылдар аралығында Түркия парламенттік өкілетті демократиялы ел болды. [[Президенттік республика|Президенттік жүйе]] 2017 жылы референдумда қабылданды; жаңа жүйе 2018 жылы өтетін президенттік сайлаудан бастап күшіне енді және президентке [[атқарушы билік]]ке толық бақылау береді, соның ішінде жарлықтар шығару, өзінің кабинетін тағайындау, бюджет құру, Парламентті тарату, мерзімінен бұрын сайлау тағайындау, шенеуніктер мен соттарды тағайындау. Премьер-министрдің лауазымы жойылып, оның өкілеттіктері (Министрлер Кабинетінің өкілеттіктерімен бірге) президентке берілді, ол мемлекет басшысы болып табылады және тікелей сайлау арқылы бес жылға сайланады. Режеп Тайып Ердоған — тікелей дауыс беру арқылы сайланған тұңғыш президент. Түркия Конституциясы елдің құқықтық базасын реттейді. Онда Мемлекеттік басқарудың негізгі қағидаттары баяндалады және Түркия біртұтас орталықтандырылған мемлекет ретінде жарияланады.

Атқарушы билікті президент жүзеге асырады, ал заң шығарушы билік Түркияның Ұлы Ұлттық жиналысы деп аталатын бір палаталы парламентке тиесілі. Сот билігі номиналды түрде атқарушы және заң шығарушы билікке тәуелсіз, бірақ 2007, 2010 және 2017 жылдардағы референдумдардан кейін күшіне енген конституциялық өзгерістер Президент пен билеуші партияға [[судья]]лар мен [[прокурор]]ларды тағайындау немесе қызметінен босату туралы кең өкілеттіктер берді. Конституциялық сотқа заңдар мен жарлықтардың Конституцияға сәйкестігі туралы шешім қабылдау тапсырылды. Мемлекеттік Кеңес әкімшілік істер бойынша соңғы сатыдағы трибунал, ал басқалары үшін Жоғарғы апелляциялық сот.

[[Сурет:Grand National Assembly of Turkey MPs in June 2015.jpg|нобай|солға|300px|[[Анкара]]дағы Түркияның Ұлы Ұлттық Мәжілісі]]

Екі жыныстың да жалпыға бірдей [[сайлау құқығы]] бүкіл Түркияда 1933 жылдан бастап және көптеген елдерден бұрын қолданылып келеді және 18 жасқа толған әрбір түрік азаматы дауыс беруге құқылы. Партиялық тізім бойынша 85 сайлау округінен пропорционалды өкілдік жүйесі бойынша төрт жылға сайланатын 600 парламент мүшелері бар. Конституциялық Сот  антисекулярлық немесе [[сепаратизм|сепаратистік]] деп санайтын саяси партияларды мемлекеттік қаржыландырудан айыруы немесе олардың өмір сүруіне мүлде тыйым сала алады. Сайлау шегі — дауыстардың он пайызын құрайды.

Ататүрік реформаларының жақтаушылары [[Исламизм|исламшылдар]]дан ерекшеленетін [[кемализм|кемалистер]] деп аталады, олар діннің заң шығарудағы, білім берудегі және қоғамдық өмірдегі рөліне қатысты екі түрлі пікірді білдіреді. Кемалистік көзқарас мемлекеттің экономикаға, білімге және басқа да мемлекеттік қызметтерге араласу қажеттілігін сақтай отырып, зайырлы [[конституция]]сы және батыстық мәдениеті бар [[демократия]] нысанын қолдайды. 1923 жылы [[республика]] ретінде құрылғаннан бері Түркия [[зайырлылық]]тың күшті дәстүрін қалыптастырды. Алайда, 1980-ші жылдардан бастап табыстардың теңсіздігі және таптардың айырмашылығы сияқты мәселелер исламизмнің пайда болуына алып келді, бұл қозғалыс үкіметтің саясатындағы дін үшін үлкен рөлді қолдайды және теория жүзінде билік, қауымдық ынтымақтастық және әлеуметтік әділеттілік міндеттерін қолдайды; дегенмен, іс жүзінде туындаған нәрсеге жиі дау туындайды. Режеп Тайып Ердоған мен АКП кезіндегі Түркия барған сайын [[Авторитаризм|авторитарлы]] ел ретінде сипатталады.

=== Заң ===
[[Сурет:PalaceOfJusticeIstanbul_(1).jpg|нобай|240px|Ыстамбұл Чағлаян әділет сарайы — Стамбулдың Шишли ауданындағы сот ғимараты.]]
Түркияның сот жүйесі континенталды Еуропа жүйесімен толығымен біріктірілген. Мысалы, Түркияның Азаматтық кодексі негізінен Швейцарияның Азаматтық кодексі мен міндеттемелер кодексінің және Германияның Сауда кодексінің элементтерін қосу арқылы өзгертілді. Әкімшілік кодекстің француздық, ал Қылмыстық кодекстің итальяндық аналогымен ұқсастықтары бар.&lt;ref name=mymerhaba.com&gt;{{cite web|title=Turkish Legal System|url=http://www.mymerhaba.com/Turkish-Legal-System-in-Turkey-213.html|website=mymerhaba.com/|access-date=14 August 2014|archive-url=https://web.archive.org/web/20140922212352/http://www.mymerhaba.com/Turkish-Legal-System-in-Turkey-213.html|archive-date=22 September 2014|url-status=dead}}&lt;/ref&gt;

Түркия билікті бөлу принципін қабылдады. Осы қағидаға сәйкес, сот билігін түрік ұлтының атынан тәуелсіз соттар жүзеге асырады. Соттардың тәуелсіздігі мен ұйымдастырылуы, судьялар мен прокурорлардың қызмет ету мерзімінің қауіпсіздігі, судьялар мен прокурорлардың кәсібі, судьялар мен мемлекеттік айыптаушылардың, әскери соттардың және олардың ұйымдарының қадағалауы, жоғары соттардың өкілеттіктері мен міндеттері Түркия Конституциясымен реттеледі.&lt;ref name=uhdigm.adalet.gov.tr&gt;{{cite web|title=The Judicial System of Turkey|url=http://www.uhdigm.adalet.gov.tr/THE_JUDICIAL_SYSTEM_OF_TURKEY_AND_ORGANISATION_OF_THE_MINISTRY_OF_JUSTICE.pdf|website=uhdigm.adalet.gov.tr/|publisher=Ministry of Justice|access-date=14 August 2014|archive-url=https://web.archive.org/web/20160303211859/http://www.uhdigm.adalet.gov.tr/THE_JUDICIAL_SYSTEM_OF_TURKEY_AND_ORGANISATION_OF_THE_MINISTRY_OF_JUSTICE.pdf|archive-date=3 March 2016|url-status=dead}}&lt;/ref&gt;

Түркия Конституциясының 142-бабына сәйкес соттардың ұйымдастырылуы, міндеттері мен юрисдикциясы, олардың функциялары мен сот процедуралары заңмен реттеледі. Жоғарыда аталған түрік конституциясы мен онымен байланысты заңдарға сәйкес Түркиядағы сот жүйесін үш негізгі санат бойынша жіктеуге болады: сот, әкімшілік сот және әскери сот. Әр санатқа бірінші сатыдағы соттар мен жоғары соттар кіреді. Сонымен қатар, Юрисдикциялық даулар соты бір сот жүйесінің құзырына жататын дәрежеге жатқызуға болмайтын істер бойынша шешім шығарады.&lt;ref name=uhdigm.adalet.gov.tr /&gt;

Түркиядағы құқық қорғау қызметін бірнеше департаменттер (мысалы, Бас қауіпсіздік басқармасы және Жандармерия бас қолбасшылығы) және мекемелер жүзеге асырады, олардың барлығы [[Түркия президенті]]нің немесе көбіне Ішкі істер министрінің басшылығымен әрекет етеді. Әділет министрлігі жариялаған сандарға сәйкес 2008 жылдың қараша айындағы түрік түрмелерінде 100000 адам бар, бұл 2000 жылдан екі есеге өскен.&lt;ref&gt;{{cite web|title=General Directorate of Judicial Records|url=http://www.adlisicil.adalet.gov.tr/resmiistatistik.html#|website=adlisicil.adalet.gov|access-date=25 November 2016|archive-date=26 July 2017|archive-url=https://web.archive.org/web/20170726172153/http://www.adlisicil.adalet.gov.tr/resmiistatistik.html|url-status=dead}}&lt;/ref&gt;

AKP мен Ердоған басқарған жылдары, атап айтқанда 2013 жылдан бастап, судьялар мен прокурорларды жоғарылатуға және олардың қоғамдық парызды орындауға саяси араласуына байланысты түрік сот жүйесінің тәуелсіздігі мен тұтастығына Түркияда және одан тыс жерлерде институттар, парламентшілер мен журналистер күмән туғызатын болды.&lt;ref name=EU2015&gt;{{cite web|url=http://www.ab.gov.tr/files/5%20Ekim/2015_turkey_report.pdf|title=European Commission: Turkey 2015 report|work=European Commission|date=10 November 2015|access-date=6 July 2016|archive-url=https://web.archive.org/web/20160818052601/http://www.ab.gov.tr/files/5%20Ekim/2015_turkey_report.pdf|archive-date=18 August 2016|url-status=dead}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=EP2016&gt;{{cite web|url=http://www.europarl.europa.eu/sides/getDoc.do?pubRef=-//EP//NONSGML+TA+P8-TA-2016-0133+0+DOC+PDF+V0//EN|title=European Parliament resolution of 14 April 2016 on the 2015 report on Turkey|work=European Parliament|date=14 April 2016|access-date=6 July 2016}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=TI2016&gt;{{cite web|url=http://www.transparency.org/news/pressrelease/turkeys_institutions_are_failing_to_comply_with_good_governance_principles|title=Turkey's institutions are failing to comply with good governance principles and combat corruption|work=Transparency International|date=7 April 2016|access-date=6 July 2016}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite magazine|url=http://europe.newsweek.com/zaman-newspaper-turkey-free-speech-477859|title=As ISIS attacks mount, Turkey steps up its war on free speech|magazine=Newsweek|date=6 July 2016|access-date=6 July 2016}}&lt;/ref&gt; Түркияның Еуропалық Комиссиясының 2015 жылғы баяндамасында &quot;сот жүйесінің тәуелсіздігі мен биліктің бөліну принципін құрметтеу бұзылып, судьялар мен прокурорлар қатты саяси қысымға ұшырады&quot; делінген.&lt;ref name=EU2015 /&gt;

=== Шетелдік қатынастар ===
[[Сурет:EU and Turkey Locator Map.png|нобай|1950 жылы Еуропа Кеңесінің алғашқы мүшелерінің бірі болғаннан кейін, Түркия 1963 жылы ЕЭК-нің қауымдастырылған мүшесі болды, 1995 жылы ЕО Кеден одағына кірді және 2005 жылы [[Еуропа одағы|Еуропалық Одақ]]пен толық мүшелік келіссөздерін бастады.]]
Түркия [[Біріккен Ұлттар Ұйымы]] (1945), [[Экономикалық ынтымақтастық және даму ұйымы|ЭЫДҰ]] (1961), [[Ислам Әріптестік Ұйымы|ИӘҰ]] (1969), [[Еуропадағы қауіпсіздік және ынтымақтастық ұйымы|ЕҚЫҰ]] (1973), [[Экономикалық Ынтымақтастық Ұйымы|ЭКО]] (1985), [[Қара теңіз экономикалық ынтымақтастығы ұйымы|ҚТЭЫҰ]] (1992), [[D-8 Экономикалық Ынтымақтастық Ұйымы|D-8]] (1997) және [[Үлкен жиырмалық]]тың негізін қалаушы мүшесі болып табылады (1999). Түркия 1951–1952, 1954–1955, 1961 және 2009–2010 жылдары [[Біріккен Ұлттар Ұйымының Қауіпсіздік Кеңесі|БҰҰ Қауіпсіздік Кеңесі]]нің мүшесі болды. 2012 жылы Түркия [[Шанхай Ынтымақтастық Ұйымы|ШЫҰ]]-ның диалог бойынша серіктесі болды, ал 2013 жылы [[Азиядағы Ынтымақтастық Диалогы|АЫД]] мүшесі болды.

Дәстүрлі батыстық бағытына сәйкес Еуропамен қарым-қатынас әрдайым түрік сыртқы саясатының орталық бөлігі болды. Түркия 1950 жылы Еуропа Кеңесінің алғашқы мүшелерінің бірі болды, 1959 жылы ЕЭК қауымдастық мүшелігіне (Еуропалық Одақтың негізін қалаушы) қатысуға өтініш берді және 1963 жылы қауымдастырылған мүше болды. Онжылдықтардағы саяси келіссөздерден кейін Түркия толық мүшелікке өтініш білдірді ЕЭК 1987 ж., [[Батыс Еуропалық Одақ]]тың қауымдастырылған мүшесі болды, 1992 ж. ЕО Кедендік одағына кірді және ЕО-мен 2005 ж. бастап ресми түрде қосылу туралы келіссөздер жүргізді. Түркияның кипрлық дауда [[Солтүстік Кипр]]ды қолдауы Түркияның ЕО-мен қарым-қатынасын қиындатады және елдің ЕО-ға кіруге өтінімі үшін басты кедергі болып қалады.

Түркияның сыртқы саясатының басқа анықтаушы аспектісі елдің АҚШ-пен бұрыннан келе жатқан стратегиялық одақтастығы болды. 1947 жылғы [[Трумэн доктринасы]] Американың [[қырғи қабақ соғысы]] кезінде Түркия мен Грекияның қауіпсіздігіне кепілдік беру ниетін тұжырымдап, нәтижесінде АҚШ-тың ауқымды әскери және экономикалық қолдауы болды. 1948 жылы екі ел де Еуропа экономикасын қалпына келтіру бойынша [[Маршалл жоспары]]на және [[Экономикалық ынтымақтастық және даму ұйымы|ЕЭЫДҰ]]-ға енгізілді. Қырғи қабақ соғыс кезінде Кеңес Одағы тарапынан туындаған ортақ қауіп Түркияның 1952 жылы НАТО-ға мүшелігіне әкеліп, АҚШ-пен тығыз екіжақты қатынастарды қамтамасыз етті. Кейіннен Түркия Америка Құрама Штаттарының саяси, экономикалық және дипломатиялық қолдауынан, оның ішінде Еуропалық Одаққа кіру сияқты маңызды мәселелерден пайда көрді. Қырғи қабақ соғыс аяқталғаннан кейін Түркияның геостратегиялық маңызы [[Таяу Шығыс]]қа, [[Кавказ]]ға және [[Балқан түбегі]]не жақын болуға бағытталды.

[[Сурет:NATO Ministers of Defense and of Foreign Affairs meet at NATO headquarters in Brussels 2010.jpg|нобай|солға|[[Түрік қарулы күштері]] жалпы алғанда [[NATO]]-дағы АҚШ-тың Қарулы Күштерінен кейінгі екінші үлкен әскери күш болып табылады. Түркия бұл одаққа 1952 жылы қосылды.&lt;ref name=ministryofforeign&gt;{{cite web|title=Turkey's Relations with NATO|url=http://www.mfa.gov.tr/nato.en.mfa|website=mfa.gov.tr|access-date=12 June 2014|archive-url=https://web.archive.org/web/20141022051313/http://www.mfa.gov.tr/nato.en.mfa|archive-date=22 October 2014|url-status=dead}}&lt;/ref&gt;]]
1991 жылы Түркия ортақ мәдени және тілдік мұрамен бөлісетін Кеңес Одағының [[Түркі тілді аумақтар|түркі мемлекеттері]]нің тәуелсіздігі Түркияға өзінің экономикалық және саяси қатынастарын [[Орталық Азия]]ға тереңдетуге мүмкіндік берді, бұл [[Әзірбайжан]]дағы [[Баку]]ден Түркиядағы [[Джейхан]] портына мұнай мен табиғи газдың миллиардтаған долларлық құбырын салуды аяқтауға мүмкіндік берді. Баку-Тбилиси-Джейхан құбыры Түркияның Каспий теңізі бассейнінен Еуропаға дейінгі энергетикалық құбырға айналу жөніндегі сыртқы саяси стратегиясының бір бөлігі болып табылады. Алайда 1993 жылы Түркия Бірінші Таулы Қарабақ соғысы кезінде Әзірбайжанға (Кавказ аймағындағы түркі мемлекеті) қолдау көрсетіп, [[Армения]]мен өзінің құрлықтағы шекарасын жауып тастады және ол жабық күйінде қалып отыр. Армения өз кезегінде 2020 жылы Таулы Қарабақ соғыстан кейін Түркияға сауда санкцияларын енгізді. 2020 жылдың 31 желтоқсанынан бастап Түркияның қақтығыста Әзірбайжанды қолдауы салдарынан Түркиядан импорттауға тыйым салынды.

AKP үкіметі кезінде Түркияның ықпалы Таяу Шығыстың бұрынғы Осман территорияларында және Балқанда &quot;стратегиялық тереңдік&quot; доктринасына негізделген ([[Ахмет Давутоғлу]] Түркияның аймақтық сыртқы саясат мәселелеріне көбірек қатысуын анықтау үшін ұсынған терминология), [[неоосманизм]] деп те аталады. 2010 жылғы желтоқсандағы [[Араб көктемі]]нен кейін AKP үкіметінің зардап шеккен елдердегі кейбір саяси оппозициялық топтарды қолдау жөніндегі таңдауы кейбір араб мемлекеттерімен шиеленіске әкелді, мысалы, [[Сирия азаматтық соғысы|Сирияда азаматтық соғыс]] басталғаннан бері Түркиямен көршілес Сирия және президент [[Мұхаммед Мурси]] биліктен тайдырылғаннан кейінгі [[Египет]].

[[Сурет:Participants at the 2015 G20 Summit (Presidencia de la Nación Argentina).jpg|нобай|оңға|2015 жылы G20 саммиті Түркияның Анталия қаласында өтті, [[Экономикалық ынтымақтастық және даму ұйымы|ЭЫДҰ]]-ның құрылтайшысы (1961) және [[G20]] (1999).]]

2021 жылы Түркияның Сирияда да, Египетте де елшісі жоқ.&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.turkishweekly.net/op-ed/3216/on-relations-between-turkey-and-egypt.html|archive-url=https://web.archive.org/web/20141005012801/http://www.turkishweekly.net/op-ed/3216/on-relations-between-turkey-and-egypt.html|url-status=dead|archive-date=5 October 2014|title=On Relations between Turkey and Egypt|author=Yaşar Yakış|publisher=Turkish Weekly|date=29 September 2014|access-date=19 November 2014}}&lt;/ref&gt; 2010 жылы Газадағы флотилия шабуылынан кейін [[Израиль]]мен дипломатиялық қатынастар үзілді, бірақ 2016 жылдың маусымында келісім жасалғаннан кейін қалыпқа келтірілді.&lt;ref&gt;{{cite news|url=https://www.bbc.com/news/world-middle-east-36639834|title=Israel and Turkey end rift over Gaza flotilla killings|publisher=BBC|date=27 June 2016|access-date=27 June 2016|work=BBC News}}&lt;/ref&gt; Бұл саяси алауыздықтар жақында бай [[табиғи газ]] кен орындары табылған [[Левант|Шығыс Жерорта теңізі]]нде бірнеше одақтастарымен Түркияны қалдырды;&lt;ref&gt;{{cite news|url=https://www.reuters.com/article/2014/10/29/cyprus-energy-turkey-idUSL5N0SO3LK20141029|title=Greece, Egypt, Cyprus urge Turkey to quit gas search off island|newspaper=Reuters|date=29 October 2014|access-date=19 November 2014}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite news|url=https://www.reuters.com/article/2014/11/08/egypt-energy-cyprus-greece-idUSL6N0SY0FW20141108|title=Egypt, Greece, Cyprus pledge to boost energy cooperation|newspaper=Reuters|date=8 November 2014|access-date=19 November 2014}}&lt;/ref&gt; бұрынғы сыртқы істер министрі (кейін премьер-министр) Ахмет Давутоғлұ өзінің «көршілермен нөлдік проблемалар»&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.mfa.gov.tr/policy-of-zero-problems-with-our-neighbors.en.mfa|title=Policy of Zero Problems with our Neighbors|publisher=Turkish Ministry of Foreign Affairs|access-date=19 November 2014|archive-url=https://web.archive.org/web/20141022050726/http://www.mfa.gov.tr/policy-of-zero-problems-with-our-neighbors.en.mfa|archive-date=22 October 2014|url-status=dead}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite magazine|url=https://foreignpolicy.com/2013/08/22/how-turkey-went-from-zero-problems-to-zero-friends/|title=How Turkey Went From 'Zero Problems' to Zero Friends|author=Piotr Zalewsky|magazine=Foreign Policy|date=22 August 2013|access-date=19 November 2014}}&lt;/ref&gt; сыртқы саясат доктринасында қойған бастапқы мақсаттарынан күрт айырмашылығы бар.&lt;ref&gt;{{cite news|url=https://www.bbc.com/news/world-europe-30111043|title=Erdogan's 'New Turkey' drifts towards isolation|author=Mark Lowen|publisher=BBC|date=20 November 2014|access-date=22 November 2014|work=BBC News}}&lt;/ref&gt; 2015 жылы Түркия, [[Сауд Арабиясы]] мен [[Катар]] Сирия президенті [[Башар әл-Асад]]қа қарсы «стратегиялық одақ» құрды.&lt;ref&gt;{{cite news |url=http://weekly.ahram.org.eg/News/12392/21/Gulf-allies-and-%E2%80%98Army-of-Conquest%E2%80%99.aspx |title=Gulf allies and 'Army of Conquest' |author=Gareth Porter |newspaper=[[Al-Ahram Weekly]] |date=28 May 2015|author-link=Gareth Porter }}&lt;/ref&gt; Алайда 2016 жылы Ресеймен жақындағаннан кейін Түркия Сириядағы қақтығысты шешуге қатысты ұстанымын қайта қарады.&lt;ref&gt;{{cite news|url=https://www.bbc.com/news/world-middle-east-38449551|title=Syria conflict: Turkey and Russia 'agree ceasefire plan'|publisher=BBC|date=28 December 2016|work=BBC News}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://edition.cnn.com/2016/12/28/middleeast/syria-ceasefire-russia-turkey/|title=Turkey and Russia agree on draft Syria ceasefire, report says|publisher=CNN|date=28 December 2016}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://edition.cnn.com/2016/12/29/middleeast/syria-ceasefire-russia-turkey-analysis/|title=How Russia and Turkey brokered peace in Syria – and sidelined the US|publisher=CNN|date=30 December 2016}}&lt;/ref&gt; 2018 жылдың қаңтарында түрік әскерилері мен Түркия қолдаушы күштер, соның ішінде Еркін Сирия армиясы мен Ахрар аш-Шам,&lt;ref&gt;&quot;[https://www.al-monitor.com/pulse/originals/2018/02/syria-operation-olive-branch-kurdish-fighters-fsa-afrin-ypg.html Kurdish fighters join Turkey's Afrin operation]&quot;. ''Al-Monitor.'' 16 February 2018.&lt;/ref&gt; Сирияға АҚШ-тың қолдауындағы YPG-ді Африн анклавынан ығыстыруға бағытталған интервенцияны бастады.&lt;ref&gt;&quot;[https://www.independent.co.uk/news/world/middle-east/recep-tayyip-erdogan-syria-kurdish-force-drown-turkey-us-sdp-ypg-pkk-a8160111.html Recep Tayyip Erdogan vows to 'drown' Syrian Kurdish force set up by US]&quot;. ''The Independent''. 15 January 2018.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;&quot;[https://www.reuters.com/article/us-mideast-crisis-syria-turkey/turkey-to-u-s-end-support-for-syrian-kurd-ypg-or-risk-confrontation-idUSKBN1FE297 Turkey to U.S.: End support for Syrian Kurd YPG or risk confrontation]&quot;. Reuters. 25 January 2018.&lt;/ref&gt; 2020 жылы Түркия ГНА-ның өтініші бойынша Ливияға ашық түрде араласты.&lt;ref&gt;{{cite news |title=Will The Egyptian And Turkish Militaries Clash In Libya? |url=https://www.forbes.com/sites/pauliddon/2020/07/09/will-the-egyptian-and-turkish-militaries-clash-in-libya/ |work=Forbes |date=9 July 2020}}&lt;/ref&gt; Түркияның [[Грекия]]мен және [[Кипр]]мен теңіз шекаралары және Жерорта теңізінің шығысында бұрғылау құқығы туралы талас бар.&lt;ref&gt;{{cite news |title=Cyprus: EU 'appeasement' of Turkey in exploration row will go nowhere |url=https://www.reuters.com/article/us-greece-turkey-eu-cyprus-idUSKCN25D1FZ |work=Reuters |date=17 August 2020}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite news |title=Turkey threatens Greece over disputed Mediterranean territorial claims |url=https://www.dw.com/en/turkey-threatens-greece-over-disputed-mediterranean-territorial-claims/a-54828554 |work=Deutsche Welle |date=5 September 2020}}&lt;/ref&gt; Түркия [[Ливия]]дағы [[Триполи]]де орналасқан Ұлттық келісім үкіметін (GNA) мойындайды және қолдайды, оны 2014 жылдан бері азаматтық соғысқа ұшырады.

== Қарулы күштері ==
''Толық мақаласы: '''[[Түрік қарулы күштері]]'''''

''Тағы қараңыз: [[Түркияның қорғаныс өнеркәсібі]]''
[[File:ANKA_TUSAS.jpg|thumb|TAI Anka — бұл Түрік аэроғарыш өнеркәсібі жасаған ұшқышсыз ұшу аппараттарының тобы.]]
Түрік қарулы күштері құрлық, әскери-теңіз күштері мен әскери-әуе күштерінен тұрады. Жандармерия мен жағалау күзеті ішкі істер органдарының бөлігі ретінде бейбіт уақытта жұмыс істейді, дегенмен олар соғыс уақытында сәйкесінше Армия мен Әскери-теңіз күштерінің қолбасшылығына бағынады, бұл кезде олар ішкі құқық қорғау және әскери функцияларға ие.&lt;ref name=&quot;TSK_Organisation&quot;&gt;{{cite web|url=http://www.tsk.mil.tr/eng/genel_konular/savunmaorganizasyonu.htm|archive-url=https://web.archive.org/web/20090218082358/http://www.tsk.mil.tr/eng/genel_konular/savunmaorganizasyonu.htm|archive-date=18 February 2009|title=Turkish Armed Forces Defense Organization|author=Turkish General Staff|author-link=Turkish Armed Forces|publisher=Turkish Armed Forces|access-date=15 December 2006|year=2006}}&lt;/ref&gt; Бас штабтың бастығын Президент тағайындайды. Министрлер кеңесі Парламент алдында ұлттық қауіпсіздік және қарулы күштердің елді қорғауға лайықты дайындығы мәселелеріне жауап береді. Алайда, соғыс жариялау және түрік қарулы күштерін шетелдерге орналастыру немесе шетелдік қарулы күштердің Түркияда орналасуына рұқсат беру тек парламентте.

[[File:TCG_Anadolu_(L-400).jpg|thumb|right|TCG Anadolu (L-400) амфибиялық шабуыл кемесі (LHD және V/STOL [[Ұшақ тасығыш|әуе кемесі]]) [[Ыстамбұл]]дағы Седеф кеме жасау зауытында. Қазір Түркия әскери-теңіз күштері TCG Trakya деп аталатын егіз кеменің құрылысын жоспарлап отыр.&lt;ref name=&quot;SavunmaSanayiST-2&quot;&gt;{{cite web|url=https://www.savunmasanayist.com/deniz-kuvvetlerinden-tcg-trakya-aciklamasi/|title=Deniz Kuvvetlerinden TCG Trakya açıklaması|author=Anıl Şahin|publisher=SavunmaSanayiST.com|date=14 February 2019}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;DenizHaber1&quot;&gt;{{cite web|url=https://www.denizhaber.com/guncel/tcg-trakya-ne-zaman-bitecek-h81915.html|title=TCG Trakya ne zaman bitecek?|author=Ahmet Doğan|publisher=DenizHaber.com|date=9 November 2019}}&lt;/ref&gt;]]

Түркияның жыл сайынғы ер азаматы, әйтпесе әскери қызметке құқығы жоқ, білімі мен жұмыс орнына байланысты үш аптадан бір жылға дейінгі мерзім ішінде қарулы күштерде қызмет етуге міндетті. Түркия ар-ожданға байланысты әскери қызметтен бас тартуды мойындамайды және әскери қызметке азаматтық балама ұсынбайды.

Түркия НАТО-дағы ең үлкен әскери күшке АҚШ-тың Қарулы Күштерінен кейінгі екінші орында тұр, ол НАТО-ның 2011 жылғы бағалауы бойынша шамамен 495000 орналастырылатын күшке ие. Түркия — [[Бельгия]], [[Германия]], [[Италия]] және [[Нидерланд]]пен бірге одақтастықтың ядролық бөлісу саясатының бөлігі болып табылатын НАТО-ға мүше бес елдің бірі. Жалпы алғанда, [[Инджирлик әуе базасы]]нда 90 [[B61 ядролық бомба]] бар, олардың 40-ы ядролық қақтығыс жағдайында Түрік әуе күштерін пайдалануға бөлінген, бірақ оларды қолдану НАТО-ның мақұлдауын қажет етеді.

Түркия Корея соғысынан кейін БҰҰ мен НАТО жанындағы халықаралық миссияларда, соның ішінде [[Сомали]], [[Югославия]] мен [[Африка Мүйізі]]ндегі бітімгершілік миссияларында күштерін сақтап келеді. Түркия [[Шығанақ соғысы|Бірінші Парсы шығанағы соғысы]]нда коалиция күштерін қолдады. Түркия қарулы күштері халықаралық қауіпсіздік күштеріне, Косово Күштеріне, Еурокорпустарға және ЕО әскери топтарына әскери персонал ұсынады. 1974 жылдан бастап Солтүстік Кипрде Түркияның 36000 әскері тұрады. Соңғы жылдары Түркия [[Ирак]]тың солтүстігіндегі [[Пешмерга]] күштері мен Сомали Қарулы Күштеріне қауіпсіздік пен дайындық кезінде көмектесті. [[Албания]], [[Ирак]], [[Катар]] және [[Сомали]]де түрік қарулы күштерінің шетелдегі әскери базалары бар.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://www.trtworld.com/turkey/turkey-to-open-it-s-largest-military-base-in-somalia-10967|title=Turkey to open its largest military base in Somalia|publisher=TRT World|date=30 September 2017}}&lt;/ref&gt;

== Экономикасы ==
{{Толық мақала|Түркия экономикасы}}
[[Сурет:View of Levent financial district from Istanbul Sapphire.jpg|нобай|Түркияның ең ірі қаласы және қаржы орталығы - [[Стамбул]]дың Еуропалық жағындағы [[Бешикташ]] ауданының [[Левент]] кварталындағы зәулім ғимараттар.]]
Түркия — номиналды [[ЖІӨ (номинал) бойынша елдер тізімі|ЖІӨ бойынша әлемде жиырмасыншы]] және [[Аларман қабілет тепетендігі|АҚТ]] бойынша [[ЖІӨ (АҚТ) бойынша елдер тізімі|он бірінші орын]]да тұрған, табысы орташадан жоғары экономикасы бар [[Жаңа индустриалды елдер|жаңа индустриялы ел]]. [[Дүниежүзілік банк]]тің бағалауы бойынша [[Аларман қабілет тепетендігі|АҚТ]] бойынша Түркияның жан басына шаққандағы ЖІӨ-і 2021 жылы 32278 долларды құрайды, ал 2018 жылы түріктердің шамамен 14,4% -ы ұлттық кедейлік шегінен төмен өмір сүрген. Дүниежүзілік банктің мәліметтері бойынша Түркиядағы жұмыссыздық 2019 жылы 13,6% құрады, ал Түркиядағы орта тап халқы 1993 - 2010 жылдар аралығында 18% - дан 41% - ға дейін өсті. 2021 жылғы қаңтардағы жағдай бойынша Түркиядағы сыртқы резервтер 51 миллиард долларды құрайды. 1995 жылы [[Еуропа Одағы пен Түркия арасындағы Кеден одағы|ЕО–Түркия Кеден одағы]] тарифтік ставкаларды кеңінен ырықтандыруға әкелді және Түркияның сыртқы сауда саясатының маңызды тіректерінің бірін құрады.

[[Түркиядағы автомобиль өнеркәсібі]] айтарлықтай ауқымды және 2015 жылы 1,3 миллионнан астам моторлы көлік шығарды, бұл әлемдегі [[Автокөлік шығаратын елдер тізімі|ең ірі 14-ші өндіруші]] болып табылады. Түрік [[верфь]]тері 10000 [[Дедвейт|двт]]-қа дейінгі химиялық және [[мұнай танкері|мұнай танкерлері]]н шығарумен қатар, олардың мега яхталары да өте танымал. [[Beko]] және [[Vestel]] сияқты түрік брендтері Еуропадағы тұрмыстық электроника мен [[тұрмыстық техника]]ның ең ірі өндірушілерінің бірі болып табылады және осы салаларға қатысты жаңа технологияларға зерттеулер мен әзірлемелерге қомақты қаражат салады.

[[Сурет:Otokar Territo U IAA 2016 (1) Travelarz.JPG|нобай|[[TEMSA]], [[Otokar]] және [[BMC]] сияқты түрік автомобиль компаниялары әлемдегі ең ірі фургон, автобус және жүк көліктері өндірушілерінің бірі болып табылады.]]
Түрік экономикасының басқа маңызды салалары — [[банк]], [[құрылыс]], [[тұрмыстық техника]], [[электроника]], тоқыма, [[мұнай]] өңдеу, мұнай-химия өнімдері, [[тамақ]], тау-кен, [[темір]] және [[болат]], [[машина жасау]]. Алайда, ауыл шаруашылығы жұмыспен қамтылғандардың төрттен бірін құраған. 2004 жылы жалпы қолда бар кірістің 46 пайызын кіріс алушылардың 20 пайызы алады деп есептеген, ал ең төменгі 20 пайызы 6 пайызын ғана алған.

Тікелей шетелдік инвестициялар (ТШИ) 2012 жылы 8,3 миллиард долларды құрады, бұл көрсеткіш 2013 жылы 15 миллиард долларға дейін өседі деп күтілді. 2016 жылғы экономикалық дағдарыста AKP үкіметі кезінде 2002 жылдан бастап инвестицияға тартылған үлкен қарыздар тұрақты экономикалық өсуге салғаннан гөрі негізінен құрылыста жұмсалған болып шықты. Түркияның жалпы сыртқы қарызы 2017 жылдың желтоқсан айының соңында 453,2 миллиард долларға жетті. Түркияның жылдық есеп айырысу тапшылығы 2017 жылғы желтоқсанның аяғында 47,3 миллиард долларды құрады, бұл өткен жылғы көрсеткішпен салыстырғанда 33,1 миллиард долларды құрады. Carbon Tracker-дің айтуынша, 2020 жылы Түркияда көмірмен жұмыс істейтін электр станцияларын салу үшін ақша ысырап болды. Халықаралық энергетикалық агенттіктің басшысы Фатих Бирол қазба отынына субсидиялар, мысалы денсаулық сақтау жүйесіне бағытталуы керек деді. Қазба отынын субсидиялар ХХІ ғасырдың алғашқы екі он жылдығында ЖІӨ-нің шамамен 0,2% құрады және таза энергия субсидиясынан асып түсті. 2018 жылы қазба отынын тұтынудың сыртқы шығындары ЖІӨ-нің 1,5% -на тең деп бағаланды. 2020 жылы [[Еуропа қайта құру және даму банкі]] көмірден әділ көшуді қолдауға ұсыныс жасады.

=== Туризм ===
[[Сурет:Marmaris harbor (aerial view), Muğla Province, southwest Turkey, Mediterranean.jpg|нобай|Түрік Ривьерасындағы [[Мармарис]]]]
ХХІ ғасырда [[Түркиядағы туризм]] жыл сайын артты және экономиканың маңызды бөлігі болып табылады. Қазіргі уақытта Түркия мәдениет және туризм министрлігі Turkey Home (Түркия үйі) жобасы аясында түрік туризмін насихаттайды. Түркия соңғы жылдары Еуропадан, әсіресе Германия мен Ресейден келетін шетелдік туристердің ең жоғары пайызымен әлемдегі алғашқы ондыққа кіреді. 2019 жылы Түркия халықаралық туристік келушілер саны бойынша [[Туристік сапарлар бойынша елдердің тізімі|әлемде алтыншы орын]]ды иеленді, елге 51,2 миллион шетелдік турист келді. Түркияда [[Түркиядағы ЮНЕСКО Әлемдік мұра нысандар тізімі|ЮНЕСКО-ның 17 Әлемдік мұрасы]] және [[Түркиядағы Әлемдік мұра нысандарының болжамды тізімі|51 Әлемдік мұра ескерткіші]] бар.

Түркияда туристік сервис өте жақсы дамыған. Елде көп теңіздік курорттар мен көз тартарлық орындар бар. Ең әйгілі орындар. Олар: 
* [[Ыстанбұл]] — ({{lang-tr|Istanbul}}) - Ислам мен Византиялық мәдениет мұралары.
* [[Каппадокия]] — ({{lang-tr|Kappadokya}}) -Түркияның ең ғажап жері. Каппадокия - бұл табиғи мұраларға бай өлке.
* [[Эгей теңізі]] — ({{lang-tr|Ege denizi}}) - Антикалық мұралары және қираған көнегрекиялықтар мен римдік ескі қалалар.
* [[Жерорта теңізі]] — ({{lang-tr|Ak deniz}}) - Теңіздік курорттар Түркияның оңтүстік жағасы. 
және т.б

== Демография ==
Түркияның мекен-жайға негізделген халықты тіркеу жүйесінің мәліметтері бойынша, 2011 жылы елдегі халық саны 74,7 миллион адамды құрады, олардың төрттен үш бөлігі ірі және шағын қалаларда тұрды. 2011 жылғы есеп бойынша, халық саны жыл сайын 1,35 пайызға өсуде. Түркияның орташа квадрат метріне 97 адамнан келеді. 15-64 жас аралығындағы адамдар жалпы халықтың 67,4 пайызын құрайды; 0–14 аралығындағы жас тобы 25,3 пайызға сәйкес келеді; 65 жастан асқан қарт адамдар 7,3 пайызды құрайды.

[[Түркия Республикасының Конституциясы|Түркия Конституциясы]]ның 66-бабы &quot;түрік&quot; сөзін &quot;түрік мемлекетімен байланысты кез-келген адам&quot; деп анықтайды; сондықтан &quot;түрік&quot; терминін Түркия [[Азаматтық|азаматы]] ретінде заңды қолдану [[Этникалық топ|этникалық]] анықтамадан өзгеше. Алайда ел азаматтарының шамамен 70-80 пайызы этникалық түріктер. Түркияда ең аз дегенде 47 этностың өкілі бар деп есептеледі. Халықтың этникалық құрамы туралы сенімді мәліметтер жоқ, өйткені түріктердің санақ көрсеткіштері этникалық статистиканы қамтымайды.

[[Күрдтер]] - түрікке жатпайтын ең ірі этнос, бұл халықтың 12-25 пайызының арасында. Нақты сан дау тақырыбы болып қалады; Сервет Мутлудың айтуынша, «көбінесе бұл бағалаулар ғылыми фактілер мен эрудициялардан гөрі күрдшіл немесе түрікшіл жанашырлық пен көзқарасты көрсетеді». Мутлудың 1990 жылғы зерттеуінде күрдтер халықтың шамамен 12 пайызын құраса, Мехрдад Изади бұл көрсеткішті 25 пайызға орналастырды. [[Агры]], [[Батман]], [[Бингөл]], [[Битлис]], [[Диярбакыр]], [[Элазиг]], [[Хаккари]], [[Ыгдыр]], [[Мардин]], [[Муш]], [[Сиирт]], [[Шырнак]], [[Тунжели]] және [[Ван]] провинцияларында күрдтер көпшілікті құрайды; [[Шанлыурфа провинциясы]]ндағы көпшілік (47%); және [[Карс провинциясы]]ндағы үлкен азшылық (20%). Сонымен қатар, ішкі көші-қонға байланысты күрдтердің диаспоралық қауымдастықтары Түркияның орталық және батысындағы барлық ірі қалаларда бар. Стамбулда шамамен үш миллион күрд бар, бұл оны әлемдегі ең үлкен күрд халқы тұратын қалаға айналдырады. Күрд емес азшылықтар халықтың шамамен 7–12 пайызын құрайды деп саналады.

[[Лозанна бітім шарты|Лозанна келісімі]]нде мойындалған үш «мұсылман емес» азшылық топтары [[армяндар]], [[гректер]] және [[еврейлер]] болды. Басқа этникалық топтарға [[албандар]], [[арабтар]], [[ассириялықтар]], [[босниялықтар]], [[Адығтар|черкестер]], [[грузиндер]], [[лаздар]], [[помактар]] ​​және [[сығандар]] жатады. Сондай-ақ, Түркия [[меглино-румындар]]дан тұратын мұсылман қауымының отаны болып табылады.

2011 жылы [[Сирия азаматтық соғысы|Сирияда азаматтық соғыс]] басталғанға дейін [[Түркиядағы арабтар]]дың саны 1 миллионнан 2 миллионнан асқан. 2020 жылдың сәуіріндегі жағдай бойынша Түркияда 3,6 миллион сириялық босқындар бар, олар негізінен арабтар, олардың қатарында сириялық күрдтер, сириялық [[түрікмендер]] және Сирияның басқа да этникалық топтары бар. Олардың басым көпшілігі уақытша тұруға рұқсаты бар Түркияда тұрады. Түркия үкіметі [[Сирия ұлттық армиясы]]на қосылған босқындарға Түркия азаматтығын берді.

== Галерея ==
&lt;gallery class=&quot;center&quot;&gt;
Сурет:Ataturk1930s.jpg|[[Мұстафа Кемал Ататүрік]]
Сурет:Anit Kabir (6526103103).jpg|[[Анытқабір]] 
Сурет:Aya sofya.jpg|[[Айя София]] 
Сурет:Kocatepe Mosque Ankara.jpg|Анкара мешіті 
Сурет:State Painting and Sculpture Museum of Ankara.jpg|Этнография 
Сурет:DolmabahceMainGate.JPG|[[Долмабахче сарайы]] 
Сурет:İzmir clock tower.jpg|[[Измир]] 
Сурет:Pamukkale00.JPG|[[Памуккале]] 
Сурет:Eskişehir-Aycan.jpg| Көше
Сурет:Antalya falezler.jpg|[[Анталия]]
Сурет:Alanya.jpg| [[Алания]] 
Сурет:Bluemosquefront.jpg|[[Ыстанбұл]] 
Сурет:Diyarbakir P1050751 20080427135832.JPG|[[Диярбақыр]] 
Сурет:Turkishcoffee.jpg|Түрік кофе
Сурет:Celsus-Bibliothek2.jpg|[[Эфес]] қаласы
Сурет:Cappadocia March 2006.jpg|[[Каппадокия]] қаласы 
Сурет:Kappadokien002-01.jpg|Каппадокияның ландшафты
Сурет:Gentile Bellini 003.jpg|[[II Мехмет|Сұлтан Мехмет II]]
Сурет:Whirlingdervishes.JPG|Дәруіштер
Сурет:İstanbul Üniversitesi.JPG|[[Ыстанбұл университеті]]
&lt;/gallery&gt;

== Қызықты мәліметтер ==
* Түркияның бастамасымен [[ЮНЕСКО]] Әлем Мәдени мұрасы тізіміне 1982 жылдан бері Ыстамбұлдың тарихи жерлері, Сафранболу қаласы, Хаттушаш Хэт астанасы, Немрут тауы, Ксантос Летон, Дивриги Ұлы мешіті мен емханасы, Троя ежелгі қаласы, Памуккале Хиераполис, Гөреме Ұлттық саябағы мен Каппадокия алынған болатын.&lt;ref name=&quot;test&quot;&gt;[http://www.trtalbanian.com/trtworld/kz/newsDetail.aspx?HaberKodu=44050f41-b3ee-4b3e-a719-bd05dacee0c5&amp;title=%D0%A1%D0%B5%D0%BB%D0%B8%D0%BC%D0%B8%D0%B5%20-%20%D3%98%D0%BB%D0%B5%D0%BC%20%D0%BC%D2%B1%D1%80%D0%B0%20%D1%82%D1%96%D0%B7%D1%96%D0%BC%D1%96%D0%BD%D0%B4%D0%B5 Қайнар көз]&lt;/ref&gt;
* Ыстамбұл - бұл екі құрлықтың, Еуропа мен Азияның арасында орналасқан жалғыз қала. Мыңдаған жылдар бойы Ыстамбұл тарихтағы үш империяның астанасы болды. Олар: Рим, Византия және Осман империялары. Көптеген археологтар мен інжілшілтер Нұх пайғамбардың кемесi Шығыс Түркиядағы Арарат тауында қалған деп есептейді. Әлемдегі барлық орман жаңғағының 70%-ын Түркия өндіреді. Хазіреті Мария өмірінің соңғы жылдарын Түркияда өткізді.

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}

{{Навигациялық блок
 |тақырып       = Түркия
 |тақырып_стиль = background:{{түс|{{PAGENAME}}}};
 |state         = collapsed
 |Азия елдері
 |Еуропа елдері
 |Орта Шығыс елдері
 |Жерорта теңізімен шектесетін елдер
 |Қара теңіз бойындағы елдер
 |G20
 |Еуропа кеңесі
 |Түркі кеңесі
 |ТҮРКСОЙ
 |ГУАМ
 |Шанхай Ынтымақтастық Ұйымы
 |Қара теңіз экономикалық ынтымақтастығы ұйымы
 |ЭЫҰ
 |Экономикалық ынтымақтастық және даму ұйымы
 |Ислам Әріптестік Ұйымы
}}

[[Санат:Түркия|*]]</text>
      <sha1>98jx94xgudctkd631dg8bafc8kl411s</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3061558</id>
      <parentid>3061557</parentid>
      <timestamp>2022-08-17T10:51:19Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Nurbekovanurly</username>
        <id>121316</id>
      </contributor>
      <comment>/* Ірі қалалар */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="84642" xml:space="preserve">{{Мемлекет
 |Қазақша атауы          = Түркия Республикасы
 |Шынайы атауы           = {{lang-tr|Türkiye Cumhuriyeti}}
 |Атау септігі           = Түркия
 |Елтаңба                = Emblem of Turkey.svg
 |Байрақ                 = Flag of Turkey.svg
 |Ұраны                  = Yurtta Barış, Dünyada Barış&lt;br /&gt;({{lang-kz|«Жұртта бейбіт, Дүниеде бейбіт»}}) 
 |Әнұранның аты          = İstiklâl Marşı
 |Аудио                  =
 |Картада                = Turkey (orthographic projection).svg
  |карта тақырыбы        = 
  |lat_dir = N|lat_deg =39 |lat_min = 3 |lat_sec = 0
  |lon_dir = E|lon_deg =34 |lon_min = 57 |lon_sec =0 
  |region                 = TR
  |CoordScale             = 8000000
 |Тілі                    = [[Түрік тілі]] 
 |Мемлекеттік діні        = Зайырлы мемлекет
 |Үкімет түрі             = [[Президенттік республика]]
 |Құрылды                 = 
 |Тәуелсіздік күні        = [[29 қазан]] [[1923 жыл]] 
 |Тәуелсіздігін алды      = 
 |Астанасы                = [[Анкара]]
 |Ірі қалалары            = [[Ыстанбұл]], Анкара, [[Измир]], [[Бурса]], [[Адана]], [[Газиантеп]], [[Анталья]], [[Конья]] 
 |Басшы қызметі           = [[Түркия президенті|Президенті]]&lt;br /&gt;[[Түркия вице-президенті|Вице-президенті]]&lt;br /&gt;[[Түркия ұлы ұлттық мәжілісі|Ұлттық мәжіліс спикері]]
 |Басшылары               = [[Режеп Тайып Ердоған|Режеп Ердоған]]&lt;br /&gt;[[Фуат Октай]]&lt;br /&gt;[[Мұстафа Шентоп]]
  |Жер аумағы              = 783 356 
 |Жер аумағы бойынша орны = 36-шы
 |Судың үлесі             = 1,3
 |Этнохороним             = түрік, түріктер
  |Жұрты                  = {{өсім}} 82 003 882&lt;ref name=&quot;The Results of Address Based Population Registration System, 2018&quot;&gt;{{cite web|url=http://www.tuik.gov.tr/Start.do;jsessionid=y1xhcJTNnwHwghhJn71hm0M1yxwbr6kLTVQNSfwQvL5bVpRh1h6c!298425837|title=The Results of Address Based Population Registration System, 2018|publisher=Turkish Statistical Institute|access-date=8 March 2018}}&lt;/ref&gt;
  |Халық саны бойынша орны     = 19-шы
  |Сарап жылы             = 2018
  |Санақ бойынша халық саны    = 
  |Санақ жылы             = 
  |Халық тығыздығы        = 105&lt;ref name=&quot;Population density in Turkey&quot;&gt;{{cite web|url=http://www.turkstat.gov.tr/PreIstatistikTablo.do?istab_id=1591|title=Annual growth rate and population density of provinces by years, 2007–2015|publisher=Turkish Statistical Institute|access-date=10 November 2016}}&lt;/ref&gt;
  |Тығыздық бойынша орны       = 107-ші
 |ЖІӨ (АҚТ)               = {{құлдырау}} $2,274&amp;nbsp;трлн.&lt;ref name=IMF-WEO&gt;{{cite web|url=https://www.imf.org/external/pubs/ft/weo/2019/01/weodata/weorept.aspx?pr.x=79&amp;pr.y=14&amp;sy=2017&amp;ey=2021&amp;scsm=1&amp;ssd=1&amp;sort=country&amp;ds=.&amp;br=1&amp;c=186&amp;s=NGDPD%2CPPPGDP%2CNGDPDPC%2CPPPPC&amp;grp=0&amp;a= |title=World Economic Outlook Database, April 2019 |publisher=International Monetary Fund |website=IMF.org |access-date=10 April 2019}}&lt;/ref&gt;
 |ЖІӨ (АҚТ) сараптаған жылы    = 2019
 |ЖІӨ (АҚТ) орны          = 13-ші
 |Жан басына шаққандағы ЖІӨ (АҚТ)       = {{құлдырау}} 27,391&lt;ref name=IMF-WEO /&gt;
 |Жан басына шаққандағы ЖІӨ (АҚТ) орны  = 45-ші
 |ЖІӨ (номинал)           = {{құлдырау}} 706,237&amp;nbsp;млрд.&lt;ref name=IMF-WEO /&gt;
 |ЖІӨ (номинал) сараптаған жылы         = 2019
 |ЖІӨ (номинал) бойынша орны            = 17-ші
 |Жан басына шаққандағы ЖІӨ (номинал)   = {{құлдырау}} 8,507&lt;ref name=IMF-WEO /&gt;
 |Жан басына шаққандағы ЖІӨ (номинал) орны  = 60-шы
 |АДИ                     = {{өсім}} 0,791&lt;ref name=HDI&gt;{{cite web |url=http://hdr.undp.org/sites/default/files/2018_human_development_statistical_update.pdf |title=2018 Human Development Report |access-date=29 September 2018 }}&lt;/ref&gt;
 |АДИ жылдық есебі        = 2017
 |АДИ бойынша орны        = 64-ші 
 |АДИ деңгейі             = &lt;span style=&quot;color:#090;&quot;&gt;жоғары&lt;/span&gt;
 |Әуе компаниясы          = [[Turkish Airlines]]
 |Валютасы                = [[Түрік лирасы]] ('''TRY''', [[ISO 4217|949 коды]])
 |Интернет үйшігі         = [[.tr]]
 |ISO                     = TR
 |Телефон коды            = 90
 |Уақыт белдеуі           = [[UTC+03:00|UTC+3]]
 |Түсініктемелер          = 
}}
'''Түркия''' ({{lang-tr|Türkiye}}), ресми аталуы '''Түркия Республикасы''' ({{lang-tr|Türkiye Cumhuriyeti}}) — [[Азия]] мен [[Еуропа]] құрлықтарында орналасқан мемлекет. Жер көлемі жағынан 37-ші орын алады (783,562 км²). Халық саны - 80 810 525 адам. Тәуелсіздігін [[1923]]-жылы алған, астанасы Анкара қаласы. [[Осман империясы]]ның ыдырауының нәтижесінде пайда болды. [[Кіші Азия|Кіші Азия түбегінде]] орналасқан, оны [[Қара теңіз|Қара]], [[Жерорта теңізі|Жерорта]], [[Эгей теңізі|Эгей]] мен [[Мәрмәр теңізі|Мәрмәр]] теңіздері жан-жақтан қоршайды. Шығысында [[Грузия]], [[Әзірбайжан]], [[Иран]]мен және [[Армения]]мен, батысында [[Болгария]]мен, [[Грекия]]мен, оңтүстігінде [[Ирак]] және [[Сирия]]мен шекаралас.

== Географиясы ==
[[Сурет:Tuerkei topo.jpg|200px|нобай|солға|Түркия ғарыштан көрінісі]]
[[Сурет:KackarDagi fromNorth hory.jpg|200px|нобай|солға|Тавр таулары]]
Жағрафиялық орны, табиғат жағдайы. Түркия дүниенің екі бөлігінде орналасқан мемлекет. Жерінің 97 % -ы Азияда, ал 3 %-ы Еуропада жатыр. Батысы мен шығысы 1600 км-ге, солтүстігі мен оңтүстігі 550 км-ге созылған. Жағалауын солтүстігінде [[Қара теңіз]], батысында [[Эгей теңізі]], оңтүстігінде [[Жерорта теңізі]] сулары шайып жатыр. Жағрафиялық орнының ерекшелігі - Еуропа мен Азия құрлықтарының тоғысқан жерінде орналасқандығы. 
Босфор бұғазы үстінде салынған көпір Азия мен Еуропа құрлықтарын жалғастырып тұр. Көпір 1973 жылы қазан айының 30-ында Түркия Республикасының 50 жылдық құрметіне ашылған. Ұзындығы 1074 м, биіктігі 64 м. Оның құрылысында түріктермен қатар ағылшындар, немістер, жапондықтар еңбек етті. Қазір бұл көпір жаңа Түркияның нышаны сияқты.

Босфор, Дарданелл бұғаздары мен Мәрмәр теңізі халықаралық маңызы бар су жолдары. Босфор, Дарданелл бұғаздары тек Азия мен Еуропа арасындағы шекара емес, сонымен қатар Қара теңізді Дүниежүзілік мұхитпен жалғастырып жатқан су жолы жүйесі. Түркияның «Анадолы» деп аталатын бөлігі Кіші Азия түбегінде, қалған бөлігі Еуропаның Балқан түбегінде орналасқан. Босфор бұғазының жарлауытты жағалауларында Түркияның үлкен ірі портты қаласы [[Ыстамбұл]] орналасқан. 
      
Түркияның құрлықтағы шекарасының ұзындығы 618 км, шығысында Армения, Грузия, Әзірбайжан, Иранмен оңтүстігінде Ирак, Сириямен, батысында Грекия, Болгариямен, солтүстігінде Қара теңіз арқылы Румыния, Украина, Ресей Федерациясымен шектеседі. 
     
== Жер бедері ==
Түркияның Еуропадағы Шығыс Фракия немесе Румеслей деп аталатын бөлігі биіктігі 1000 м-дей үстіртті төбелі болып келеді. Азия бөлігін ( Кіші азия немесе Анадолы ) түгелдей Кіші азия таулы қыраты алып жатыр. Елде ойпатты жерлер аз, тек теңіз жағалаулары мен өзен атырауларында онша үлкен емес жерлерді қамтиды. Қара теңіз жағалауына қатарласа ұзындығы 1000 км-ге созылған Понти таулары алып жатыр. Понти тауларының орташа биіктігі 2500 м., шығысындағы Качкар тауының биіктігі 3931 м. жартасты болып келетін альпілік шатқал тармақтарын асып өтетін тау аңғарларының болмауы елді мекендердің қарым-қатынасын қиындатады. 
      
Түркияның оңтүстігінде Жерорта теңізі жағалауында [[Тавр]] күрделі тау жотасы орналасқан. Тавр таулары Батыс, Орталық және Шығыс Тавр жоталары болып бөлінеді. 
      
Батыс [[Тавр таулары]]. [[Анталья]] бұғазы мен ойпатын доға тәрізді қоршап жатыр. Ең биік жері Бедағ ( 3086 м.) тауы. Тау жоталары арасында тұщы көлдерден Бейшехир, Эгридир, Сугла, ал тұзды көлдерден Аджиғөл, Ақшекер бар. 
      
Орталық Тавр тау жоталары Батыс Тавр тауларына қарағанда жер бедері альпілік және биік болып келеді. Көптеген тау жоталарының биіктігі 3000 м-ден биік батысында Жерорта теңізіне жарасты болып құлай енеді. Мерсин тауының оңтүстігінде Адана аллювиальды ойпаты орналасқан. 
      
Шығыс Тавр. Тау жоталары Мұрат өзені мен [[Ван]] көлінен Шығыс шекараға дейінгі аралықта жатыр. Осы аралықта Джило тау торабының биіктігі 4168 м. Тау жоталары Фыратт және Джиле өзендерінің аңғарымен тілімделген. Шығыс Таврдан оңтүстікке қарай кең алқапты Диярбақыр қазаншұңқыры алып жатыр. Шығыс Анадолының табиғаты әсем, теңіз деңгейінен 1720 м биіктікте Ван көлі орналасқан. 
      
Елдің солтүстік шығысында Армения Республикасымен шекаралас ауданда Түркия Республикасының ең биік шыңы Үлкен Ағры тауы орналасқан. Ол сөнген жанартау, оның биіктігі 5165 м. Үлкен Ағры тауының қасында тағы бір сөнген жанартау Кіші Арғы 3925 м. орналасқан. Түркия аумағының көп жер бөлігі сейсмикалық аймаққа жатады. Эгей теңізі аумағы мен елдің шығысында жер сілкінулер жиі болып тұрады.

Түрік территориясының максималды ұзындығы батыстан шығысқа қарай 1600 км, солтүстіктен оңтүстікке қарай 600 км. Оны үш жағынан теңіздер шайып жатыр: солтүстігінде – Қара теңіз, батысында – Эгей теңізі, оңтүстігінде – Жерорта теңізі. Түркияның еуропалық және азиялық бөліктері бір-бірінен Қара теңізден Эгейге теңіз жолын құрайтын және Мәрмәр теңізін, Босфор мен Дарданеллді қамтитын су жүйесі арқылы бөлінген. Босфор мен Алтын мүйіздің оңтүстік бөлігінде (Мармара теңізі) әлемдегі ең әдемі қалалардың бірі және Түркияның ең көп халқы бар қала - Стамбул (бұрынғы Константинополь) орналасқан.

== Пайдалы қазбалары ==
Түркия жерінде 100-ден астам түрлі пайдалы қазбалар кездеседі. Олар: хром, мұнай, тас көмір және т.б. Елде темір, қорғасын, мырыш, сынап кендері көп. Тұз көлінде көп тұз өндіріледі.
 
Әлемдегі сынап қорының 25 пайызы Түркияға тиесілі.

== Климаты ==
Түркия — Континентік климат белдеуінде орналасқан тау елі. Ел орталығында климат шұғыл-континенттік. Қыста суық болады, ал жазда ыстық. Тек қана теңіз жағалауында климат Субтропикалық болады. Жерорта мен Эгей теңіздерінде ауа райы өте ыстық болады. Осы аумақты Жерортатеңіздік климат белдеуі алып жатыр. Жаздын орташа температурасы + 29-31 С° құрайды. Қыста жауын-шашын көп жауады. Ауа температурасы +15 С°. Ашық күн болмайды. Ауасы салқын болуы мүмкін. Қар өте сирек жауады. Жерорта теңізі жағалауында орташа температура +18 С°. Эгей теңізінде ауа-райы салқын тек қана қыс айларында болады. Жазда өте ыстық. Орташа ылғалдылық 60% құрайды. 
Қара теңізде климат қоныржай-теңіздік. Мұнда көп жауын-шашын болады. Жазда ашық күн көп болады, ал қыста жиі-жиі жауын-шашын жауады. Оңтүстiк-шығысты Тропикалық климат белдеуі алып жатыр. Мұнда жауын-шашын өте аз жауады және жыл бойы ыстық болады.

== Ішкі сулары ==
Түркияның жер бедерінің әр түрлі болуына байланысты ішкі сулары да әркелкі таралған.

Республика аумағында ішкі сулар бірнеше түрге бөлінеді. Олар: [[өзен]]дер, [[көл]]дер, [[жер асты суы]], [[мұздық]]тар және [[бөген]]дер мен [[канал]]дар.

=== Өзендері ===
Түркия аумағында ірілі-ұсақты көп өзен бар. Олардың ішінде бір ғана өзеннің ([[Қызылырмақ]]ұзындығы 1000 км-ден асады. Басқа өзендер: [[Ефрат]], [[Сакария]], Мұрат, Қарасу, Тигр).

Республиканың барлық өзендері [[Қара теңіз]]ге және [[Эгей теңізі]]не құяды.

== Көл мен бөгендері ==
[[Сурет:Lakevanlandsat.jpeg|200px|нобай|солға|[[Ван көлі]]]]
[[Сурет:Lake Tuz.jpg|200px|нобай|солға|[[Тұз көлі]]]]
Түркияда көлдер және бөгеттердiң жиыны орналасқан. Елдiң 11% аумағын көл және батпақтар алып жатыр. Бұл көлдердiң көпшiлiгi Мәрмәр және Жерорта теңiздері, Орталық және Шығыс Анадолы өлкелерінде жайғасқан. Ірі көлдері Ван (ұзындығы 119 км, аумағы 3755 ш.ш.), Тұз (80км, 1665 ш.ш.), Эгридир (50км, 482 ш.ш.), Бейшехир (45км,650 ш.ш.) және т. б.

== Өсімдіктері мен жануарлары ==
Түркияда өсімдіктердің 6 700 түрлері бар. Үштен екі түрлері тек қана осы жерде өседі. Қара теңіз жағасында қалың орман өсіп тұр. Осы жерде Армян емені, сәнді үйеңкі және шамшат өседі. Жерорта теңіз жағасында бұта көп және жерортатеңіздік қарағайлар өседі. Ал грек жанғағы, бадам және емен сирек кездеседі. Эгей теңізі жағалауында мәңгі жасыл ағаштар өсіп тұр. Орталығында құрғақшылыққа төзімді бұталар мен ағаштар бар.

Елде жануарлардың көп түрлері бар. Тау ормандарында марал, кербұғы, елік, жабайы шошқа, қабылан мен аюлар кездеседі. Далада бауырымен жорғалаушылар тіршілік етеді.

== Тарихы ==
[[Сурет:Troy1.jpg|нобай|оңға|334px|Аңызға айналған Троя қабырғалар]]
XI ғасырдың соңында Кіші Азия түбегіне [[Орта Азия]]дан оғыздардан тараған көшпенді селжұқ тайпалары кірді. Сол кездегі ірі, қуатты [[Византия империясы]] да оларға тойтарыс бере алмады. 1071 жылы Манцикерт (түрікше Маназкерт) маңындағы шайқаста селжұқтар византиялықтарды күйретті. Нәтижесінде селжұқтар олардың Кіші Азиядағы, Сирия мен [[Палестина]]дағы иеліктерін тартып алды.

Бірақ та Ирак, Иран, Сирия, Палестина, Кіші Азияны қамтыған [[Селжұқ әулеті|Селжұқ империясы]] біраздан кейін бірнеше бөлікке бөлінді. Оның Кіші Азиядағы бөлігі өзін Конья сұлтандығы деп жариялады, оның астанасы Конья (бұрынғы Иконий) қаласында болды.
Крестшілердің жорықтарына, Кіші Азия мен Қиыр Шығыстың корольдіктеріне (Антиохия, Кіші Әрменстан, т.б.) тойтарыс бере алған Конья сұлтандығын 1318 жылда Хулагу хандығы құлатты.

Соған дейін, XII ғасырдың басында, [[Шыңғысхан]]ның және оның ұрпақтарының шабуылдарынан құтылып, Хорасаннан, Сырдария жағасынан Сүлеймен шахтың басшылығымен оғыздардан тараған [[қайы]] тайпасы Арменияға, одан кейін, оның баласы Ертұғырыл бейдің кезінде Кіші Азияға көшіп кетті де, Конья сұлтаны [[Ала-ад-дин Кейқубат]] Византиямен соғыста көмектесті, сондықтан ол оғыз қайыларына Ангора([[Анкара]]) мен Брусса ([[Бурса]]) қалаларының арасындағы жерлерді берді.

Ертұғырылдың баласы Осман бей Византиямен күресте оның Кіші Азиядағы көптеген жерлерін тартып алды. Содан кейін, 1299 жылы Осман Конья сұлтандығынан тәуелсіздігін жариялап, [[Осман империясы]]н құрды.

[[Босфор бұғазы]] үстінде салынған көпір Азия мен Еуропа материктерін жалғастырып тұр. Көпір 1973 жылы қазан айының 30-да Түркия Республикасының 50 жылдық құрметіне ашылған. Ұзындығы 1074 м, биіктігі 64 м. Оның құрылысында түріктермен қатар ағылшындар, немістер, жапондықтар еңбек етті. Қазір бұл көпір жаңа Түркияның символы сияқты. 
Босфор бұғазының жарлауытты жағалауларында Түркияның үлкен ірі портты қаласы Ыстамбұл орналасқан. Ертеде Ыстамбұл Шығыс Рим империясының (Византияның) елордасы болған. Қала ол кезде [[Константинополь]] деп аталатын, 1453 жылы қаланы түріктер басып алып, жаңадан [[Ыстамбұл]] деп атаған. 
Генерал [[Мұстафа Кемал Ататүрік]]тің басқаруымен түрік халқының ұлт – азаттық көтерілісі нәтижесінде (1918 – 1923 ж.) 1923 жылы қазанның 29-да Түркия Республикасы құрылып, Түркия Республикасының тұңғыш президенті болып [[Мұстафа Кемал Ататүрік]] сайланды.

== Түркияның әкімшілік бөлінуі ==
{{Толық мақала|Түркияның әкімшілік бөлінуі}}

Аудандар:
* [[Эгей ауданы]]
* [[Қара теңіз ауданы]]
* [[Орталық Анатолия ауданы]]
* [[Шығыс Анатолия ауданы]]
* [[Мәрмәр ауданы]]
* [[Жерорта теңіз ауданы]]
* [[Оңтүстік-Шығыс Анатолия ауданы]]

== Ірі қалалар ==
{| class=&quot;sortable wikitable&quot; style=&quot;text-align:right;&quot;
|-----
| align=&quot;center&quot; bgcolor=&quot;#98FB98&quot; | '''Орыны''' || align=&quot;center&quot; bgcolor=&quot;#98FB98&quot; | '''Қала''' || align=&quot;center&quot; bgcolor=&quot;#98FB98&quot; | '''1990''' || align=&quot;center&quot; bgcolor=&quot;#98FB98&quot; | '''2000''' || align=&quot;center&quot; bgcolor=&quot;#98FB98&quot; | '''2007''' || align=&quot;center&quot; bgcolor=&quot;#98FB98&quot; | '''2008'''|| align=&quot;center&quot; bgcolor=&quot;#98FB98&quot; | '''2009'''|| align=&quot;center&quot; bgcolor=&quot;#98FB98&quot;| '''Провинция'''
|-
|1 || align=&quot;left&quot; | [[Ыстамбұл.]] || 6 629 431 || 8 803 468 || 10 861 463 || 10 878 360 || 10 895 257 || align=&quot;left&quot; | [[Ыстамбұл (ил)]]
|-
|2 || align=&quot;left&quot; | [[Анкара.]] || 2 583 963 || 3 203 362 || 3 842 737 || 3 894 182 || 3 945 627 || align=&quot;left&quot; | [[Анкара (ил)]]
|-
|3 || align=&quot;left&quot; | [[Измир.]] || 1 758 780 || 2 232 265 || 2 644 531 || 2 672 126 || 2 699 721 || align=&quot;left&quot; | [[Измир (ил)]]
|-
|4 || align=&quot;left&quot; | [[Бурса.]] || 834 576 || 1 194 687 || 1 537 040 || 1 589 530 || 1 642 020 || align=&quot;left&quot; | [[Бурса (ил)]]
|-
|5 || align=&quot;left&quot; | [[Адана.]] || 916 150 || 1 130 710 || 1 506 272 || 1 517 787 || 1 529 302 || align=&quot;left&quot; | [[Адана (ил)]]
|-
|6 || align=&quot;left&quot; | [[Газиантеп.]] || 603 434 || 853 513 || 1 192 023 || 1 235 815 || 1 279 607 || align=&quot;left&quot; | [[Газиантеп (ил)]]
|-
|7 || align=&quot;left&quot; | [[Конья.]] || 513 346 || 742 690 || 973 791 || 980 973 || 988 155 || align=&quot;left&quot; | [[Конья (ил)]]
|-
|8 || align=&quot;left&quot; | [[Анталья]] || 378 208 || 603 190 || 877 945 || 911 497 || 945 049 || align=&quot;left&quot; | [[Анталья (ил)]]
|-
|9 || align=&quot;left&quot; | [[Кайсери]] || 425 776 || 536 392 || 775 594 || 781 119 || 786 644 || align=&quot;left&quot; | [[Кайсери (ил)]]
|-
|10 || align=&quot;left&quot; | [[Мерсин]] || 481 459 || 633 691 || 692 300 || 696 518 || 700 736 || align=&quot;left&quot; | [[Мерсин (ил)]]
|-
|11|| align=&quot;left&quot; | [[Эскишехир]] || 413 082 || 482 793 || 581 408 || 599 796 || 618 184 || align=&quot;left&quot; | [[Эскишехир (ил)]]
|-
|12|| align=&quot;left&quot; | [[Диярбакыр]] || 373 810 || 545 963 || 613 332 || 613 821 || 614 310 || align=&quot;left&quot; | [[Диярбакыр (ил)]]
|-
|13 || align=&quot;left&quot; | [[Денизли]] || 237 918 || 357 557 || 465 947 || 479 381 || 492 815 || align=&quot;left&quot; | [[Денизли (ил)]]
|-
|14 || align=&quot;left&quot; | [[Шанлыурфа]] || 276 528 || 385 588 || 472 238 || 468 993 || 465 748 || align=&quot;left&quot; | [[Шанлыурфа (ил)]]
|-
|15 || align=&quot;left&quot; | [[Самсун]] || 322 982 || 388 509 || 459 781 || 461 640 || 463 499 || align=&quot;left&quot; | [[Самсун (ил)]]
|-
|16 || align=&quot;left&quot; | [[Эсеньюрт]] || 70 280 || 148 981 || 335 316 || 373 017 || 410 718 || align=&quot;left&quot; | [[Стамбул (ил)]]
|-
|17 || align=&quot;left&quot; | [[Малатья]] || 270 412 || 381 081 || 419 212 || 411 181 || 403 150 || align=&quot;left&quot; | [[Малатья (ил)]]
|-
|18 || align=&quot;left&quot; | [[Адапазары]] || 272 039 || 283 752 || 382 226 || 390 624 || 399 022 || align=&quot;left&quot; | [[Сакарья (ил)]]
|-
|19 || align=&quot;left&quot; | [[Кахраманмараш]] || 228 129 || 326 198 || 380 805 || 385 672 || 390 539 || align=&quot;left&quot; | [[Кахраманмараш (ил)]]
|-
|20 || align=&quot;left&quot; | [[Эрзерум]] || 242 391 || 361 235 || 361 160 || 359 752 || 358 344 || align=&quot;left&quot; | [[Эрзурум (ил)]]
|-
|21 || align=&quot;left&quot; | [[Ван]] || 155 623 || 284 464 || 331 986 || 342 139 || 352 292 || align=&quot;left&quot; | [[Ван (ил)]]
|-
|22 || align=&quot;left&quot; | [[Элязыг]] || 204 603 || 266 495 || 319 381 || 312 584 || 305 787 || align=&quot;left&quot; | [[Элязыг (ил)]]
|-
|23 || align=&quot;left&quot; | [[Батман (қала)|Батман]] || 147 347 || 246 678 || 293 024 || 298 342 || 303 660 || align=&quot;left&quot; | [[Батман (ил)]]
|-
|24 || align=&quot;left&quot; | [[Султанбейли]] || 82 298 || 175 700 || 272 758 || 282 026 || 291 294 || align=&quot;left&quot; | [[Стамбул (ил)]]
|-
|25 || align=&quot;left&quot; | [[Измит]] || 190 741 || 195 699 || 285 470 || 287 970 || 290 470 || align=&quot;left&quot; | [[Коджаэли (ил)]]
|-
|26 || align=&quot;left&quot; | [[Сивас]] || 223 115 || 251 776 || 294 402 || 288 693 || 282 984 || align=&quot;left&quot; | [[Сивас (ил)]]
|-
|27 || align=&quot;left&quot; | [[Гебзе]] || 159 116 || 253 487 || 270 614 || 274 271 || 277 928 || align=&quot;left&quot; | [[Коджаэли (ил)]]
|-
|28 || align=&quot;left&quot; | [[Маниса]] || 158 928 || 214 949 || 281 890 || 278 967 || 276 044 || align=&quot;left&quot; | [[Маниса (ил)]]
|-
|29 || align=&quot;left&quot; | [[Балыкесир]] || 170 589 || 215 436 || 241 404 || 247 072 || 252 740 || align=&quot;left&quot; | [[Балыкесир (ил)]]
|-
|30 || align=&quot;left&quot; | [[Санджактепе]] || 46 013 || 144 351 || 223 755 || 227 602 || 231 449 || align=&quot;left&quot; | [[Стамбул (ил)]]
|-
|31 || align=&quot;left&quot; | [[Тарсус]] || 187 508 || 216 382 || 229 921 || 228 471 || 227 021 || align=&quot;left&quot; | [[Мерсин (ил)]]
|-
|32 || align=&quot;left&quot; | [[Трабзон]] || 161 886 || 214 949 || 230 693 || 220 860 || 211 027 || align=&quot;left&quot; | [[Трабзон (ил)]]
|-
|33 || align=&quot;left&quot; | [[Чорум]] || 116 810 || 161 321 || 202 322 || 206 572 || 210 822 || align=&quot;left&quot; | [[Чорум (ил)]]
|-
|34 || align=&quot;left&quot; | [[Чорлу]] || 74 681 || 141 525 || 190 792 || 200 577 || 210 362 || align=&quot;left&quot; | [[Текирдаг (ил)]]
|-
|35 || align=&quot;left&quot; | [[Каяпынар]] || 10 958 || 68 150 || 166 905 || 185 626 || 204 347 || align=&quot;left&quot; | [[Диярбакыр (ил)]]
|-
|36 || align=&quot;left&quot; | [[Османие]] || 122 307 || 173 977 || 180 477 || 189 112 || 197 747 || align=&quot;left&quot; | [[Османие (ил)]]
|-
|37 || align=&quot;left&quot; | [[Адыяман]] || 100 045 || 178 538 || 191 627 || 193 250 || 194 873 || align=&quot;left&quot; | [[Адыяман (ил)]]
|-
|38 || align=&quot;left&quot; | [[Кютахья]] || 130 944 || 166 665 || 212 934 || 202 118 || 191 302 || align=&quot;left&quot; | [[Кютахья (ил)]]
|-
|39 || align=&quot;left&quot; | [[Кырыккале]] || 185 431 || 205 078 || 193 526 || 192 341 || 191 156 || align=&quot;left&quot; | [[Кырыккале (ил)]]
|-
|40 || align=&quot;left&quot; | [[Антакья]] || 123 871 || 144 910 || 186 243 || 188 310 || 190 377 || align=&quot;left&quot; | [[Хатай (ил)|Хатай]]
|-
|41 || align=&quot;left&quot; | [[Бейликдюзю]] || 15 202 || 97 985 || 186 789 || 185 633 || 184 477 || align=&quot;left&quot; | [[Стамбул (ил)]]
|-
|42 || align=&quot;left&quot; | [[Бююкчекмедже]] || 54 475 || 97 615 || 144 666 || 163 140 || 181 614 || align=&quot;left&quot; | [[Стамбул (ил)]]
|-
|43 || align=&quot;left&quot; | [[Искендерун]] || 154 807 || 159 149 || 177 294 || 176 374 || 175 454 || align=&quot;left&quot; | [[Хатай (ил)|Хатай]]
|-
|44 || align=&quot;left&quot; | [[Айдын]] || 107 011 || 143 267 || 168 216 || 171 242 || 174 268 || align=&quot;left&quot; | [[Айдын (ил)]]
|-
|45 || align=&quot;left&quot; | [[Ұшак]] || 105 270 || 137 001 || 172 709 || 173 053 || 173 397 || align=&quot;left&quot; | [[Ушак (ил)]]
|-
|46 || align=&quot;left&quot; | [[Арнавуткёй]] || 42 749 || 98 930 || 141 143 || 156 333 || 171 523 || align=&quot;left&quot; | [[Стамбул (ил)]]
|-
|47 || align=&quot;left&quot; | [[Ақсарай]] || 90 698 || 129 949 || 153 570 || 161 323 || 169 076 || align=&quot;left&quot; | [[Аксарай (ил)]]
|-
|48 || align=&quot;left&quot; | [[Испарта]] || 112 117 || 148 496 || 184 735 || 175 815 || 166 895 || align=&quot;left&quot; | [[Испарта (ил)]]
|-
|49 || align=&quot;left&quot; | [[Афьон]] || 95 643 || 128 516 || 159 967 || 163 207 || 166 447 || align=&quot;left&quot; | [[Афьонкарахисар (ил)]]
|-
|50 || align=&quot;left&quot; | [[Инегёль]] || 73 258 || 119 710 || 154 698 || 158 575 || 162 452 || align=&quot;left&quot; | [[Бурса (ил)]]
|-
|}

== Саясаты ==
[[Сурет:Recep_Tayyip_Erdoğan_2019_(cropped).jpg|нобай|right|160px|[[Режеп Тайып Ердоған]] Президент]]

1923-2018 жылдар аралығында Түркия парламенттік өкілетті демократиялы ел болды. [[Президенттік республика|Президенттік жүйе]] 2017 жылы референдумда қабылданды; жаңа жүйе 2018 жылы өтетін президенттік сайлаудан бастап күшіне енді және президентке [[атқарушы билік]]ке толық бақылау береді, соның ішінде жарлықтар шығару, өзінің кабинетін тағайындау, бюджет құру, Парламентті тарату, мерзімінен бұрын сайлау тағайындау, шенеуніктер мен соттарды тағайындау. Премьер-министрдің лауазымы жойылып, оның өкілеттіктері (Министрлер Кабинетінің өкілеттіктерімен бірге) президентке берілді, ол мемлекет басшысы болып табылады және тікелей сайлау арқылы бес жылға сайланады. Режеп Тайып Ердоған — тікелей дауыс беру арқылы сайланған тұңғыш президент. Түркия Конституциясы елдің құқықтық базасын реттейді. Онда Мемлекеттік басқарудың негізгі қағидаттары баяндалады және Түркия біртұтас орталықтандырылған мемлекет ретінде жарияланады.

Атқарушы билікті президент жүзеге асырады, ал заң шығарушы билік Түркияның Ұлы Ұлттық жиналысы деп аталатын бір палаталы парламентке тиесілі. Сот билігі номиналды түрде атқарушы және заң шығарушы билікке тәуелсіз, бірақ 2007, 2010 және 2017 жылдардағы референдумдардан кейін күшіне енген конституциялық өзгерістер Президент пен билеуші партияға [[судья]]лар мен [[прокурор]]ларды тағайындау немесе қызметінен босату туралы кең өкілеттіктер берді. Конституциялық сотқа заңдар мен жарлықтардың Конституцияға сәйкестігі туралы шешім қабылдау тапсырылды. Мемлекеттік Кеңес әкімшілік істер бойынша соңғы сатыдағы трибунал, ал басқалары үшін Жоғарғы апелляциялық сот.

[[Сурет:Grand National Assembly of Turkey MPs in June 2015.jpg|нобай|солға|300px|[[Анкара]]дағы Түркияның Ұлы Ұлттық Мәжілісі]]

Екі жыныстың да жалпыға бірдей [[сайлау құқығы]] бүкіл Түркияда 1933 жылдан бастап және көптеген елдерден бұрын қолданылып келеді және 18 жасқа толған әрбір түрік азаматы дауыс беруге құқылы. Партиялық тізім бойынша 85 сайлау округінен пропорционалды өкілдік жүйесі бойынша төрт жылға сайланатын 600 парламент мүшелері бар. Конституциялық Сот  антисекулярлық немесе [[сепаратизм|сепаратистік]] деп санайтын саяси партияларды мемлекеттік қаржыландырудан айыруы немесе олардың өмір сүруіне мүлде тыйым сала алады. Сайлау шегі — дауыстардың он пайызын құрайды.

Ататүрік реформаларының жақтаушылары [[Исламизм|исламшылдар]]дан ерекшеленетін [[кемализм|кемалистер]] деп аталады, олар діннің заң шығарудағы, білім берудегі және қоғамдық өмірдегі рөліне қатысты екі түрлі пікірді білдіреді. Кемалистік көзқарас мемлекеттің экономикаға, білімге және басқа да мемлекеттік қызметтерге араласу қажеттілігін сақтай отырып, зайырлы [[конституция]]сы және батыстық мәдениеті бар [[демократия]] нысанын қолдайды. 1923 жылы [[республика]] ретінде құрылғаннан бері Түркия [[зайырлылық]]тың күшті дәстүрін қалыптастырды. Алайда, 1980-ші жылдардан бастап табыстардың теңсіздігі және таптардың айырмашылығы сияқты мәселелер исламизмнің пайда болуына алып келді, бұл қозғалыс үкіметтің саясатындағы дін үшін үлкен рөлді қолдайды және теория жүзінде билік, қауымдық ынтымақтастық және әлеуметтік әділеттілік міндеттерін қолдайды; дегенмен, іс жүзінде туындаған нәрсеге жиі дау туындайды. Режеп Тайып Ердоған мен АКП кезіндегі Түркия барған сайын [[Авторитаризм|авторитарлы]] ел ретінде сипатталады.

=== Заң ===
[[Сурет:PalaceOfJusticeIstanbul_(1).jpg|нобай|240px|Ыстамбұл Чағлаян әділет сарайы — Стамбулдың Шишли ауданындағы сот ғимараты.]]
Түркияның сот жүйесі континенталды Еуропа жүйесімен толығымен біріктірілген. Мысалы, Түркияның Азаматтық кодексі негізінен Швейцарияның Азаматтық кодексі мен міндеттемелер кодексінің және Германияның Сауда кодексінің элементтерін қосу арқылы өзгертілді. Әкімшілік кодекстің француздық, ал Қылмыстық кодекстің итальяндық аналогымен ұқсастықтары бар.&lt;ref name=mymerhaba.com&gt;{{cite web|title=Turkish Legal System|url=http://www.mymerhaba.com/Turkish-Legal-System-in-Turkey-213.html|website=mymerhaba.com/|access-date=14 August 2014|archive-url=https://web.archive.org/web/20140922212352/http://www.mymerhaba.com/Turkish-Legal-System-in-Turkey-213.html|archive-date=22 September 2014|url-status=dead}}&lt;/ref&gt;

Түркия билікті бөлу принципін қабылдады. Осы қағидаға сәйкес, сот билігін түрік ұлтының атынан тәуелсіз соттар жүзеге асырады. Соттардың тәуелсіздігі мен ұйымдастырылуы, судьялар мен прокурорлардың қызмет ету мерзімінің қауіпсіздігі, судьялар мен прокурорлардың кәсібі, судьялар мен мемлекеттік айыптаушылардың, әскери соттардың және олардың ұйымдарының қадағалауы, жоғары соттардың өкілеттіктері мен міндеттері Түркия Конституциясымен реттеледі.&lt;ref name=uhdigm.adalet.gov.tr&gt;{{cite web|title=The Judicial System of Turkey|url=http://www.uhdigm.adalet.gov.tr/THE_JUDICIAL_SYSTEM_OF_TURKEY_AND_ORGANISATION_OF_THE_MINISTRY_OF_JUSTICE.pdf|website=uhdigm.adalet.gov.tr/|publisher=Ministry of Justice|access-date=14 August 2014|archive-url=https://web.archive.org/web/20160303211859/http://www.uhdigm.adalet.gov.tr/THE_JUDICIAL_SYSTEM_OF_TURKEY_AND_ORGANISATION_OF_THE_MINISTRY_OF_JUSTICE.pdf|archive-date=3 March 2016|url-status=dead}}&lt;/ref&gt;

Түркия Конституциясының 142-бабына сәйкес соттардың ұйымдастырылуы, міндеттері мен юрисдикциясы, олардың функциялары мен сот процедуралары заңмен реттеледі. Жоғарыда аталған түрік конституциясы мен онымен байланысты заңдарға сәйкес Түркиядағы сот жүйесін үш негізгі санат бойынша жіктеуге болады: сот, әкімшілік сот және әскери сот. Әр санатқа бірінші сатыдағы соттар мен жоғары соттар кіреді. Сонымен қатар, Юрисдикциялық даулар соты бір сот жүйесінің құзырына жататын дәрежеге жатқызуға болмайтын істер бойынша шешім шығарады.&lt;ref name=uhdigm.adalet.gov.tr /&gt;

Түркиядағы құқық қорғау қызметін бірнеше департаменттер (мысалы, Бас қауіпсіздік басқармасы және Жандармерия бас қолбасшылығы) және мекемелер жүзеге асырады, олардың барлығы [[Түркия президенті]]нің немесе көбіне Ішкі істер министрінің басшылығымен әрекет етеді. Әділет министрлігі жариялаған сандарға сәйкес 2008 жылдың қараша айындағы түрік түрмелерінде 100000 адам бар, бұл 2000 жылдан екі есеге өскен.&lt;ref&gt;{{cite web|title=General Directorate of Judicial Records|url=http://www.adlisicil.adalet.gov.tr/resmiistatistik.html#|website=adlisicil.adalet.gov|access-date=25 November 2016|archive-date=26 July 2017|archive-url=https://web.archive.org/web/20170726172153/http://www.adlisicil.adalet.gov.tr/resmiistatistik.html|url-status=dead}}&lt;/ref&gt;

AKP мен Ердоған басқарған жылдары, атап айтқанда 2013 жылдан бастап, судьялар мен прокурорларды жоғарылатуға және олардың қоғамдық парызды орындауға саяси араласуына байланысты түрік сот жүйесінің тәуелсіздігі мен тұтастығына Түркияда және одан тыс жерлерде институттар, парламентшілер мен журналистер күмән туғызатын болды.&lt;ref name=EU2015&gt;{{cite web|url=http://www.ab.gov.tr/files/5%20Ekim/2015_turkey_report.pdf|title=European Commission: Turkey 2015 report|work=European Commission|date=10 November 2015|access-date=6 July 2016|archive-url=https://web.archive.org/web/20160818052601/http://www.ab.gov.tr/files/5%20Ekim/2015_turkey_report.pdf|archive-date=18 August 2016|url-status=dead}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=EP2016&gt;{{cite web|url=http://www.europarl.europa.eu/sides/getDoc.do?pubRef=-//EP//NONSGML+TA+P8-TA-2016-0133+0+DOC+PDF+V0//EN|title=European Parliament resolution of 14 April 2016 on the 2015 report on Turkey|work=European Parliament|date=14 April 2016|access-date=6 July 2016}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=TI2016&gt;{{cite web|url=http://www.transparency.org/news/pressrelease/turkeys_institutions_are_failing_to_comply_with_good_governance_principles|title=Turkey's institutions are failing to comply with good governance principles and combat corruption|work=Transparency International|date=7 April 2016|access-date=6 July 2016}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite magazine|url=http://europe.newsweek.com/zaman-newspaper-turkey-free-speech-477859|title=As ISIS attacks mount, Turkey steps up its war on free speech|magazine=Newsweek|date=6 July 2016|access-date=6 July 2016}}&lt;/ref&gt; Түркияның Еуропалық Комиссиясының 2015 жылғы баяндамасында &quot;сот жүйесінің тәуелсіздігі мен биліктің бөліну принципін құрметтеу бұзылып, судьялар мен прокурорлар қатты саяси қысымға ұшырады&quot; делінген.&lt;ref name=EU2015 /&gt;

=== Шетелдік қатынастар ===
[[Сурет:EU and Turkey Locator Map.png|нобай|1950 жылы Еуропа Кеңесінің алғашқы мүшелерінің бірі болғаннан кейін, Түркия 1963 жылы ЕЭК-нің қауымдастырылған мүшесі болды, 1995 жылы ЕО Кеден одағына кірді және 2005 жылы [[Еуропа одағы|Еуропалық Одақ]]пен толық мүшелік келіссөздерін бастады.]]
Түркия [[Біріккен Ұлттар Ұйымы]] (1945), [[Экономикалық ынтымақтастық және даму ұйымы|ЭЫДҰ]] (1961), [[Ислам Әріптестік Ұйымы|ИӘҰ]] (1969), [[Еуропадағы қауіпсіздік және ынтымақтастық ұйымы|ЕҚЫҰ]] (1973), [[Экономикалық Ынтымақтастық Ұйымы|ЭКО]] (1985), [[Қара теңіз экономикалық ынтымақтастығы ұйымы|ҚТЭЫҰ]] (1992), [[D-8 Экономикалық Ынтымақтастық Ұйымы|D-8]] (1997) және [[Үлкен жиырмалық]]тың негізін қалаушы мүшесі болып табылады (1999). Түркия 1951–1952, 1954–1955, 1961 және 2009–2010 жылдары [[Біріккен Ұлттар Ұйымының Қауіпсіздік Кеңесі|БҰҰ Қауіпсіздік Кеңесі]]нің мүшесі болды. 2012 жылы Түркия [[Шанхай Ынтымақтастық Ұйымы|ШЫҰ]]-ның диалог бойынша серіктесі болды, ал 2013 жылы [[Азиядағы Ынтымақтастық Диалогы|АЫД]] мүшесі болды.

Дәстүрлі батыстық бағытына сәйкес Еуропамен қарым-қатынас әрдайым түрік сыртқы саясатының орталық бөлігі болды. Түркия 1950 жылы Еуропа Кеңесінің алғашқы мүшелерінің бірі болды, 1959 жылы ЕЭК қауымдастық мүшелігіне (Еуропалық Одақтың негізін қалаушы) қатысуға өтініш берді және 1963 жылы қауымдастырылған мүше болды. Онжылдықтардағы саяси келіссөздерден кейін Түркия толық мүшелікке өтініш білдірді ЕЭК 1987 ж., [[Батыс Еуропалық Одақ]]тың қауымдастырылған мүшесі болды, 1992 ж. ЕО Кедендік одағына кірді және ЕО-мен 2005 ж. бастап ресми түрде қосылу туралы келіссөздер жүргізді. Түркияның кипрлық дауда [[Солтүстік Кипр]]ды қолдауы Түркияның ЕО-мен қарым-қатынасын қиындатады және елдің ЕО-ға кіруге өтінімі үшін басты кедергі болып қалады.

Түркияның сыртқы саясатының басқа анықтаушы аспектісі елдің АҚШ-пен бұрыннан келе жатқан стратегиялық одақтастығы болды. 1947 жылғы [[Трумэн доктринасы]] Американың [[қырғи қабақ соғысы]] кезінде Түркия мен Грекияның қауіпсіздігіне кепілдік беру ниетін тұжырымдап, нәтижесінде АҚШ-тың ауқымды әскери және экономикалық қолдауы болды. 1948 жылы екі ел де Еуропа экономикасын қалпына келтіру бойынша [[Маршалл жоспары]]на және [[Экономикалық ынтымақтастық және даму ұйымы|ЕЭЫДҰ]]-ға енгізілді. Қырғи қабақ соғыс кезінде Кеңес Одағы тарапынан туындаған ортақ қауіп Түркияның 1952 жылы НАТО-ға мүшелігіне әкеліп, АҚШ-пен тығыз екіжақты қатынастарды қамтамасыз етті. Кейіннен Түркия Америка Құрама Штаттарының саяси, экономикалық және дипломатиялық қолдауынан, оның ішінде Еуропалық Одаққа кіру сияқты маңызды мәселелерден пайда көрді. Қырғи қабақ соғыс аяқталғаннан кейін Түркияның геостратегиялық маңызы [[Таяу Шығыс]]қа, [[Кавказ]]ға және [[Балқан түбегі]]не жақын болуға бағытталды.

[[Сурет:NATO Ministers of Defense and of Foreign Affairs meet at NATO headquarters in Brussels 2010.jpg|нобай|солға|[[Түрік қарулы күштері]] жалпы алғанда [[NATO]]-дағы АҚШ-тың Қарулы Күштерінен кейінгі екінші үлкен әскери күш болып табылады. Түркия бұл одаққа 1952 жылы қосылды.&lt;ref name=ministryofforeign&gt;{{cite web|title=Turkey's Relations with NATO|url=http://www.mfa.gov.tr/nato.en.mfa|website=mfa.gov.tr|access-date=12 June 2014|archive-url=https://web.archive.org/web/20141022051313/http://www.mfa.gov.tr/nato.en.mfa|archive-date=22 October 2014|url-status=dead}}&lt;/ref&gt;]]
1991 жылы Түркия ортақ мәдени және тілдік мұрамен бөлісетін Кеңес Одағының [[Түркі тілді аумақтар|түркі мемлекеттері]]нің тәуелсіздігі Түркияға өзінің экономикалық және саяси қатынастарын [[Орталық Азия]]ға тереңдетуге мүмкіндік берді, бұл [[Әзірбайжан]]дағы [[Баку]]ден Түркиядағы [[Джейхан]] портына мұнай мен табиғи газдың миллиардтаған долларлық құбырын салуды аяқтауға мүмкіндік берді. Баку-Тбилиси-Джейхан құбыры Түркияның Каспий теңізі бассейнінен Еуропаға дейінгі энергетикалық құбырға айналу жөніндегі сыртқы саяси стратегиясының бір бөлігі болып табылады. Алайда 1993 жылы Түркия Бірінші Таулы Қарабақ соғысы кезінде Әзірбайжанға (Кавказ аймағындағы түркі мемлекеті) қолдау көрсетіп, [[Армения]]мен өзінің құрлықтағы шекарасын жауып тастады және ол жабық күйінде қалып отыр. Армения өз кезегінде 2020 жылы Таулы Қарабақ соғыстан кейін Түркияға сауда санкцияларын енгізді. 2020 жылдың 31 желтоқсанынан бастап Түркияның қақтығыста Әзірбайжанды қолдауы салдарынан Түркиядан импорттауға тыйым салынды.

AKP үкіметі кезінде Түркияның ықпалы Таяу Шығыстың бұрынғы Осман территорияларында және Балқанда &quot;стратегиялық тереңдік&quot; доктринасына негізделген ([[Ахмет Давутоғлу]] Түркияның аймақтық сыртқы саясат мәселелеріне көбірек қатысуын анықтау үшін ұсынған терминология), [[неоосманизм]] деп те аталады. 2010 жылғы желтоқсандағы [[Араб көктемі]]нен кейін AKP үкіметінің зардап шеккен елдердегі кейбір саяси оппозициялық топтарды қолдау жөніндегі таңдауы кейбір араб мемлекеттерімен шиеленіске әкелді, мысалы, [[Сирия азаматтық соғысы|Сирияда азаматтық соғыс]] басталғаннан бері Түркиямен көршілес Сирия және президент [[Мұхаммед Мурси]] биліктен тайдырылғаннан кейінгі [[Египет]].

[[Сурет:Participants at the 2015 G20 Summit (Presidencia de la Nación Argentina).jpg|нобай|оңға|2015 жылы G20 саммиті Түркияның Анталия қаласында өтті, [[Экономикалық ынтымақтастық және даму ұйымы|ЭЫДҰ]]-ның құрылтайшысы (1961) және [[G20]] (1999).]]

2021 жылы Түркияның Сирияда да, Египетте де елшісі жоқ.&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.turkishweekly.net/op-ed/3216/on-relations-between-turkey-and-egypt.html|archive-url=https://web.archive.org/web/20141005012801/http://www.turkishweekly.net/op-ed/3216/on-relations-between-turkey-and-egypt.html|url-status=dead|archive-date=5 October 2014|title=On Relations between Turkey and Egypt|author=Yaşar Yakış|publisher=Turkish Weekly|date=29 September 2014|access-date=19 November 2014}}&lt;/ref&gt; 2010 жылы Газадағы флотилия шабуылынан кейін [[Израиль]]мен дипломатиялық қатынастар үзілді, бірақ 2016 жылдың маусымында келісім жасалғаннан кейін қалыпқа келтірілді.&lt;ref&gt;{{cite news|url=https://www.bbc.com/news/world-middle-east-36639834|title=Israel and Turkey end rift over Gaza flotilla killings|publisher=BBC|date=27 June 2016|access-date=27 June 2016|work=BBC News}}&lt;/ref&gt; Бұл саяси алауыздықтар жақында бай [[табиғи газ]] кен орындары табылған [[Левант|Шығыс Жерорта теңізі]]нде бірнеше одақтастарымен Түркияны қалдырды;&lt;ref&gt;{{cite news|url=https://www.reuters.com/article/2014/10/29/cyprus-energy-turkey-idUSL5N0SO3LK20141029|title=Greece, Egypt, Cyprus urge Turkey to quit gas search off island|newspaper=Reuters|date=29 October 2014|access-date=19 November 2014}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite news|url=https://www.reuters.com/article/2014/11/08/egypt-energy-cyprus-greece-idUSL6N0SY0FW20141108|title=Egypt, Greece, Cyprus pledge to boost energy cooperation|newspaper=Reuters|date=8 November 2014|access-date=19 November 2014}}&lt;/ref&gt; бұрынғы сыртқы істер министрі (кейін премьер-министр) Ахмет Давутоғлұ өзінің «көршілермен нөлдік проблемалар»&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.mfa.gov.tr/policy-of-zero-problems-with-our-neighbors.en.mfa|title=Policy of Zero Problems with our Neighbors|publisher=Turkish Ministry of Foreign Affairs|access-date=19 November 2014|archive-url=https://web.archive.org/web/20141022050726/http://www.mfa.gov.tr/policy-of-zero-problems-with-our-neighbors.en.mfa|archive-date=22 October 2014|url-status=dead}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite magazine|url=https://foreignpolicy.com/2013/08/22/how-turkey-went-from-zero-problems-to-zero-friends/|title=How Turkey Went From 'Zero Problems' to Zero Friends|author=Piotr Zalewsky|magazine=Foreign Policy|date=22 August 2013|access-date=19 November 2014}}&lt;/ref&gt; сыртқы саясат доктринасында қойған бастапқы мақсаттарынан күрт айырмашылығы бар.&lt;ref&gt;{{cite news|url=https://www.bbc.com/news/world-europe-30111043|title=Erdogan's 'New Turkey' drifts towards isolation|author=Mark Lowen|publisher=BBC|date=20 November 2014|access-date=22 November 2014|work=BBC News}}&lt;/ref&gt; 2015 жылы Түркия, [[Сауд Арабиясы]] мен [[Катар]] Сирия президенті [[Башар әл-Асад]]қа қарсы «стратегиялық одақ» құрды.&lt;ref&gt;{{cite news |url=http://weekly.ahram.org.eg/News/12392/21/Gulf-allies-and-%E2%80%98Army-of-Conquest%E2%80%99.aspx |title=Gulf allies and 'Army of Conquest' |author=Gareth Porter |newspaper=[[Al-Ahram Weekly]] |date=28 May 2015|author-link=Gareth Porter }}&lt;/ref&gt; Алайда 2016 жылы Ресеймен жақындағаннан кейін Түркия Сириядағы қақтығысты шешуге қатысты ұстанымын қайта қарады.&lt;ref&gt;{{cite news|url=https://www.bbc.com/news/world-middle-east-38449551|title=Syria conflict: Turkey and Russia 'agree ceasefire plan'|publisher=BBC|date=28 December 2016|work=BBC News}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://edition.cnn.com/2016/12/28/middleeast/syria-ceasefire-russia-turkey/|title=Turkey and Russia agree on draft Syria ceasefire, report says|publisher=CNN|date=28 December 2016}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://edition.cnn.com/2016/12/29/middleeast/syria-ceasefire-russia-turkey-analysis/|title=How Russia and Turkey brokered peace in Syria – and sidelined the US|publisher=CNN|date=30 December 2016}}&lt;/ref&gt; 2018 жылдың қаңтарында түрік әскерилері мен Түркия қолдаушы күштер, соның ішінде Еркін Сирия армиясы мен Ахрар аш-Шам,&lt;ref&gt;&quot;[https://www.al-monitor.com/pulse/originals/2018/02/syria-operation-olive-branch-kurdish-fighters-fsa-afrin-ypg.html Kurdish fighters join Turkey's Afrin operation]&quot;. ''Al-Monitor.'' 16 February 2018.&lt;/ref&gt; Сирияға АҚШ-тың қолдауындағы YPG-ді Африн анклавынан ығыстыруға бағытталған интервенцияны бастады.&lt;ref&gt;&quot;[https://www.independent.co.uk/news/world/middle-east/recep-tayyip-erdogan-syria-kurdish-force-drown-turkey-us-sdp-ypg-pkk-a8160111.html Recep Tayyip Erdogan vows to 'drown' Syrian Kurdish force set up by US]&quot;. ''The Independent''. 15 January 2018.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;&quot;[https://www.reuters.com/article/us-mideast-crisis-syria-turkey/turkey-to-u-s-end-support-for-syrian-kurd-ypg-or-risk-confrontation-idUSKBN1FE297 Turkey to U.S.: End support for Syrian Kurd YPG or risk confrontation]&quot;. Reuters. 25 January 2018.&lt;/ref&gt; 2020 жылы Түркия ГНА-ның өтініші бойынша Ливияға ашық түрде араласты.&lt;ref&gt;{{cite news |title=Will The Egyptian And Turkish Militaries Clash In Libya? |url=https://www.forbes.com/sites/pauliddon/2020/07/09/will-the-egyptian-and-turkish-militaries-clash-in-libya/ |work=Forbes |date=9 July 2020}}&lt;/ref&gt; Түркияның [[Грекия]]мен және [[Кипр]]мен теңіз шекаралары және Жерорта теңізінің шығысында бұрғылау құқығы туралы талас бар.&lt;ref&gt;{{cite news |title=Cyprus: EU 'appeasement' of Turkey in exploration row will go nowhere |url=https://www.reuters.com/article/us-greece-turkey-eu-cyprus-idUSKCN25D1FZ |work=Reuters |date=17 August 2020}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite news |title=Turkey threatens Greece over disputed Mediterranean territorial claims |url=https://www.dw.com/en/turkey-threatens-greece-over-disputed-mediterranean-territorial-claims/a-54828554 |work=Deutsche Welle |date=5 September 2020}}&lt;/ref&gt; Түркия [[Ливия]]дағы [[Триполи]]де орналасқан Ұлттық келісім үкіметін (GNA) мойындайды және қолдайды, оны 2014 жылдан бері азаматтық соғысқа ұшырады.

== Қарулы күштері ==
''Толық мақаласы: '''[[Түрік қарулы күштері]]'''''

''Тағы қараңыз: [[Түркияның қорғаныс өнеркәсібі]]''
[[File:ANKA_TUSAS.jpg|thumb|TAI Anka — бұл Түрік аэроғарыш өнеркәсібі жасаған ұшқышсыз ұшу аппараттарының тобы.]]
Түрік қарулы күштері құрлық, әскери-теңіз күштері мен әскери-әуе күштерінен тұрады. Жандармерия мен жағалау күзеті ішкі істер органдарының бөлігі ретінде бейбіт уақытта жұмыс істейді, дегенмен олар соғыс уақытында сәйкесінше Армия мен Әскери-теңіз күштерінің қолбасшылығына бағынады, бұл кезде олар ішкі құқық қорғау және әскери функцияларға ие.&lt;ref name=&quot;TSK_Organisation&quot;&gt;{{cite web|url=http://www.tsk.mil.tr/eng/genel_konular/savunmaorganizasyonu.htm|archive-url=https://web.archive.org/web/20090218082358/http://www.tsk.mil.tr/eng/genel_konular/savunmaorganizasyonu.htm|archive-date=18 February 2009|title=Turkish Armed Forces Defense Organization|author=Turkish General Staff|author-link=Turkish Armed Forces|publisher=Turkish Armed Forces|access-date=15 December 2006|year=2006}}&lt;/ref&gt; Бас штабтың бастығын Президент тағайындайды. Министрлер кеңесі Парламент алдында ұлттық қауіпсіздік және қарулы күштердің елді қорғауға лайықты дайындығы мәселелеріне жауап береді. Алайда, соғыс жариялау және түрік қарулы күштерін шетелдерге орналастыру немесе шетелдік қарулы күштердің Түркияда орналасуына рұқсат беру тек парламентте.

[[File:TCG_Anadolu_(L-400).jpg|thumb|right|TCG Anadolu (L-400) амфибиялық шабуыл кемесі (LHD және V/STOL [[Ұшақ тасығыш|әуе кемесі]]) [[Ыстамбұл]]дағы Седеф кеме жасау зауытында. Қазір Түркия әскери-теңіз күштері TCG Trakya деп аталатын егіз кеменің құрылысын жоспарлап отыр.&lt;ref name=&quot;SavunmaSanayiST-2&quot;&gt;{{cite web|url=https://www.savunmasanayist.com/deniz-kuvvetlerinden-tcg-trakya-aciklamasi/|title=Deniz Kuvvetlerinden TCG Trakya açıklaması|author=Anıl Şahin|publisher=SavunmaSanayiST.com|date=14 February 2019}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;DenizHaber1&quot;&gt;{{cite web|url=https://www.denizhaber.com/guncel/tcg-trakya-ne-zaman-bitecek-h81915.html|title=TCG Trakya ne zaman bitecek?|author=Ahmet Doğan|publisher=DenizHaber.com|date=9 November 2019}}&lt;/ref&gt;]]

Түркияның жыл сайынғы ер азаматы, әйтпесе әскери қызметке құқығы жоқ, білімі мен жұмыс орнына байланысты үш аптадан бір жылға дейінгі мерзім ішінде қарулы күштерде қызмет етуге міндетті. Түркия ар-ожданға байланысты әскери қызметтен бас тартуды мойындамайды және әскери қызметке азаматтық балама ұсынбайды.

Түркия НАТО-дағы ең үлкен әскери күшке АҚШ-тың Қарулы Күштерінен кейінгі екінші орында тұр, ол НАТО-ның 2011 жылғы бағалауы бойынша шамамен 495000 орналастырылатын күшке ие. Түркия — [[Бельгия]], [[Германия]], [[Италия]] және [[Нидерланд]]пен бірге одақтастықтың ядролық бөлісу саясатының бөлігі болып табылатын НАТО-ға мүше бес елдің бірі. Жалпы алғанда, [[Инджирлик әуе базасы]]нда 90 [[B61 ядролық бомба]] бар, олардың 40-ы ядролық қақтығыс жағдайында Түрік әуе күштерін пайдалануға бөлінген, бірақ оларды қолдану НАТО-ның мақұлдауын қажет етеді.

Түркия Корея соғысынан кейін БҰҰ мен НАТО жанындағы халықаралық миссияларда, соның ішінде [[Сомали]], [[Югославия]] мен [[Африка Мүйізі]]ндегі бітімгершілік миссияларында күштерін сақтап келеді. Түркия [[Шығанақ соғысы|Бірінші Парсы шығанағы соғысы]]нда коалиция күштерін қолдады. Түркия қарулы күштері халықаралық қауіпсіздік күштеріне, Косово Күштеріне, Еурокорпустарға және ЕО әскери топтарына әскери персонал ұсынады. 1974 жылдан бастап Солтүстік Кипрде Түркияның 36000 әскері тұрады. Соңғы жылдары Түркия [[Ирак]]тың солтүстігіндегі [[Пешмерга]] күштері мен Сомали Қарулы Күштеріне қауіпсіздік пен дайындық кезінде көмектесті. [[Албания]], [[Ирак]], [[Катар]] және [[Сомали]]де түрік қарулы күштерінің шетелдегі әскери базалары бар.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://www.trtworld.com/turkey/turkey-to-open-it-s-largest-military-base-in-somalia-10967|title=Turkey to open its largest military base in Somalia|publisher=TRT World|date=30 September 2017}}&lt;/ref&gt;

== Экономикасы ==
{{Толық мақала|Түркия экономикасы}}
[[Сурет:View of Levent financial district from Istanbul Sapphire.jpg|нобай|Түркияның ең ірі қаласы және қаржы орталығы - [[Стамбул]]дың Еуропалық жағындағы [[Бешикташ]] ауданының [[Левент]] кварталындағы зәулім ғимараттар.]]
Түркия — номиналды [[ЖІӨ (номинал) бойынша елдер тізімі|ЖІӨ бойынша әлемде жиырмасыншы]] және [[Аларман қабілет тепетендігі|АҚТ]] бойынша [[ЖІӨ (АҚТ) бойынша елдер тізімі|он бірінші орын]]да тұрған, табысы орташадан жоғары экономикасы бар [[Жаңа индустриалды елдер|жаңа индустриялы ел]]. [[Дүниежүзілік банк]]тің бағалауы бойынша [[Аларман қабілет тепетендігі|АҚТ]] бойынша Түркияның жан басына шаққандағы ЖІӨ-і 2021 жылы 32278 долларды құрайды, ал 2018 жылы түріктердің шамамен 14,4% -ы ұлттық кедейлік шегінен төмен өмір сүрген. Дүниежүзілік банктің мәліметтері бойынша Түркиядағы жұмыссыздық 2019 жылы 13,6% құрады, ал Түркиядағы орта тап халқы 1993 - 2010 жылдар аралығында 18% - дан 41% - ға дейін өсті. 2021 жылғы қаңтардағы жағдай бойынша Түркиядағы сыртқы резервтер 51 миллиард долларды құрайды. 1995 жылы [[Еуропа Одағы пен Түркия арасындағы Кеден одағы|ЕО–Түркия Кеден одағы]] тарифтік ставкаларды кеңінен ырықтандыруға әкелді және Түркияның сыртқы сауда саясатының маңызды тіректерінің бірін құрады.

[[Түркиядағы автомобиль өнеркәсібі]] айтарлықтай ауқымды және 2015 жылы 1,3 миллионнан астам моторлы көлік шығарды, бұл әлемдегі [[Автокөлік шығаратын елдер тізімі|ең ірі 14-ші өндіруші]] болып табылады. Түрік [[верфь]]тері 10000 [[Дедвейт|двт]]-қа дейінгі химиялық және [[мұнай танкері|мұнай танкерлері]]н шығарумен қатар, олардың мега яхталары да өте танымал. [[Beko]] және [[Vestel]] сияқты түрік брендтері Еуропадағы тұрмыстық электроника мен [[тұрмыстық техника]]ның ең ірі өндірушілерінің бірі болып табылады және осы салаларға қатысты жаңа технологияларға зерттеулер мен әзірлемелерге қомақты қаражат салады.

[[Сурет:Otokar Territo U IAA 2016 (1) Travelarz.JPG|нобай|[[TEMSA]], [[Otokar]] және [[BMC]] сияқты түрік автомобиль компаниялары әлемдегі ең ірі фургон, автобус және жүк көліктері өндірушілерінің бірі болып табылады.]]
Түрік экономикасының басқа маңызды салалары — [[банк]], [[құрылыс]], [[тұрмыстық техника]], [[электроника]], тоқыма, [[мұнай]] өңдеу, мұнай-химия өнімдері, [[тамақ]], тау-кен, [[темір]] және [[болат]], [[машина жасау]]. Алайда, ауыл шаруашылығы жұмыспен қамтылғандардың төрттен бірін құраған. 2004 жылы жалпы қолда бар кірістің 46 пайызын кіріс алушылардың 20 пайызы алады деп есептеген, ал ең төменгі 20 пайызы 6 пайызын ғана алған.

Тікелей шетелдік инвестициялар (ТШИ) 2012 жылы 8,3 миллиард долларды құрады, бұл көрсеткіш 2013 жылы 15 миллиард долларға дейін өседі деп күтілді. 2016 жылғы экономикалық дағдарыста AKP үкіметі кезінде 2002 жылдан бастап инвестицияға тартылған үлкен қарыздар тұрақты экономикалық өсуге салғаннан гөрі негізінен құрылыста жұмсалған болып шықты. Түркияның жалпы сыртқы қарызы 2017 жылдың желтоқсан айының соңында 453,2 миллиард долларға жетті. Түркияның жылдық есеп айырысу тапшылығы 2017 жылғы желтоқсанның аяғында 47,3 миллиард долларды құрады, бұл өткен жылғы көрсеткішпен салыстырғанда 33,1 миллиард долларды құрады. Carbon Tracker-дің айтуынша, 2020 жылы Түркияда көмірмен жұмыс істейтін электр станцияларын салу үшін ақша ысырап болды. Халықаралық энергетикалық агенттіктің басшысы Фатих Бирол қазба отынына субсидиялар, мысалы денсаулық сақтау жүйесіне бағытталуы керек деді. Қазба отынын субсидиялар ХХІ ғасырдың алғашқы екі он жылдығында ЖІӨ-нің шамамен 0,2% құрады және таза энергия субсидиясынан асып түсті. 2018 жылы қазба отынын тұтынудың сыртқы шығындары ЖІӨ-нің 1,5% -на тең деп бағаланды. 2020 жылы [[Еуропа қайта құру және даму банкі]] көмірден әділ көшуді қолдауға ұсыныс жасады.

=== Туризм ===
[[Сурет:Marmaris harbor (aerial view), Muğla Province, southwest Turkey, Mediterranean.jpg|нобай|Түрік Ривьерасындағы [[Мармарис]]]]
ХХІ ғасырда [[Түркиядағы туризм]] жыл сайын артты және экономиканың маңызды бөлігі болып табылады. Қазіргі уақытта Түркия мәдениет және туризм министрлігі Turkey Home (Түркия үйі) жобасы аясында түрік туризмін насихаттайды. Түркия соңғы жылдары Еуропадан, әсіресе Германия мен Ресейден келетін шетелдік туристердің ең жоғары пайызымен әлемдегі алғашқы ондыққа кіреді. 2019 жылы Түркия халықаралық туристік келушілер саны бойынша [[Туристік сапарлар бойынша елдердің тізімі|әлемде алтыншы орын]]ды иеленді, елге 51,2 миллион шетелдік турист келді. Түркияда [[Түркиядағы ЮНЕСКО Әлемдік мұра нысандар тізімі|ЮНЕСКО-ның 17 Әлемдік мұрасы]] және [[Түркиядағы Әлемдік мұра нысандарының болжамды тізімі|51 Әлемдік мұра ескерткіші]] бар.

Түркияда туристік сервис өте жақсы дамыған. Елде көп теңіздік курорттар мен көз тартарлық орындар бар. Ең әйгілі орындар. Олар: 
* [[Ыстанбұл]] — ({{lang-tr|Istanbul}}) - Ислам мен Византиялық мәдениет мұралары.
* [[Каппадокия]] — ({{lang-tr|Kappadokya}}) -Түркияның ең ғажап жері. Каппадокия - бұл табиғи мұраларға бай өлке.
* [[Эгей теңізі]] — ({{lang-tr|Ege denizi}}) - Антикалық мұралары және қираған көнегрекиялықтар мен римдік ескі қалалар.
* [[Жерорта теңізі]] — ({{lang-tr|Ak deniz}}) - Теңіздік курорттар Түркияның оңтүстік жағасы. 
және т.б

== Демография ==
Түркияның мекен-жайға негізделген халықты тіркеу жүйесінің мәліметтері бойынша, 2011 жылы елдегі халық саны 74,7 миллион адамды құрады, олардың төрттен үш бөлігі ірі және шағын қалаларда тұрды. 2011 жылғы есеп бойынша, халық саны жыл сайын 1,35 пайызға өсуде. Түркияның орташа квадрат метріне 97 адамнан келеді. 15-64 жас аралығындағы адамдар жалпы халықтың 67,4 пайызын құрайды; 0–14 аралығындағы жас тобы 25,3 пайызға сәйкес келеді; 65 жастан асқан қарт адамдар 7,3 пайызды құрайды.

[[Түркия Республикасының Конституциясы|Түркия Конституциясы]]ның 66-бабы &quot;түрік&quot; сөзін &quot;түрік мемлекетімен байланысты кез-келген адам&quot; деп анықтайды; сондықтан &quot;түрік&quot; терминін Түркия [[Азаматтық|азаматы]] ретінде заңды қолдану [[Этникалық топ|этникалық]] анықтамадан өзгеше. Алайда ел азаматтарының шамамен 70-80 пайызы этникалық түріктер. Түркияда ең аз дегенде 47 этностың өкілі бар деп есептеледі. Халықтың этникалық құрамы туралы сенімді мәліметтер жоқ, өйткені түріктердің санақ көрсеткіштері этникалық статистиканы қамтымайды.

[[Күрдтер]] - түрікке жатпайтын ең ірі этнос, бұл халықтың 12-25 пайызының арасында. Нақты сан дау тақырыбы болып қалады; Сервет Мутлудың айтуынша, «көбінесе бұл бағалаулар ғылыми фактілер мен эрудициялардан гөрі күрдшіл немесе түрікшіл жанашырлық пен көзқарасты көрсетеді». Мутлудың 1990 жылғы зерттеуінде күрдтер халықтың шамамен 12 пайызын құраса, Мехрдад Изади бұл көрсеткішті 25 пайызға орналастырды. [[Агры]], [[Батман]], [[Бингөл]], [[Битлис]], [[Диярбакыр]], [[Элазиг]], [[Хаккари]], [[Ыгдыр]], [[Мардин]], [[Муш]], [[Сиирт]], [[Шырнак]], [[Тунжели]] және [[Ван]] провинцияларында күрдтер көпшілікті құрайды; [[Шанлыурфа провинциясы]]ндағы көпшілік (47%); және [[Карс провинциясы]]ндағы үлкен азшылық (20%). Сонымен қатар, ішкі көші-қонға байланысты күрдтердің диаспоралық қауымдастықтары Түркияның орталық және батысындағы барлық ірі қалаларда бар. Стамбулда шамамен үш миллион күрд бар, бұл оны әлемдегі ең үлкен күрд халқы тұратын қалаға айналдырады. Күрд емес азшылықтар халықтың шамамен 7–12 пайызын құрайды деп саналады.

[[Лозанна бітім шарты|Лозанна келісімі]]нде мойындалған үш «мұсылман емес» азшылық топтары [[армяндар]], [[гректер]] және [[еврейлер]] болды. Басқа этникалық топтарға [[албандар]], [[арабтар]], [[ассириялықтар]], [[босниялықтар]], [[Адығтар|черкестер]], [[грузиндер]], [[лаздар]], [[помактар]] ​​және [[сығандар]] жатады. Сондай-ақ, Түркия [[меглино-румындар]]дан тұратын мұсылман қауымының отаны болып табылады.

2011 жылы [[Сирия азаматтық соғысы|Сирияда азаматтық соғыс]] басталғанға дейін [[Түркиядағы арабтар]]дың саны 1 миллионнан 2 миллионнан асқан. 2020 жылдың сәуіріндегі жағдай бойынша Түркияда 3,6 миллион сириялық босқындар бар, олар негізінен арабтар, олардың қатарында сириялық күрдтер, сириялық [[түрікмендер]] және Сирияның басқа да этникалық топтары бар. Олардың басым көпшілігі уақытша тұруға рұқсаты бар Түркияда тұрады. Түркия үкіметі [[Сирия ұлттық армиясы]]на қосылған босқындарға Түркия азаматтығын берді.

== Галерея ==
&lt;gallery class=&quot;center&quot;&gt;
Сурет:Ataturk1930s.jpg|[[Мұстафа Кемал Ататүрік]]
Сурет:Anit Kabir (6526103103).jpg|[[Анытқабір]] 
Сурет:Aya sofya.jpg|[[Айя София]] 
Сурет:Kocatepe Mosque Ankara.jpg|Анкара мешіті 
Сурет:State Painting and Sculpture Museum of Ankara.jpg|Этнография 
Сурет:DolmabahceMainGate.JPG|[[Долмабахче сарайы]] 
Сурет:İzmir clock tower.jpg|[[Измир]] 
Сурет:Pamukkale00.JPG|[[Памуккале]] 
Сурет:Eskişehir-Aycan.jpg| Көше
Сурет:Antalya falezler.jpg|[[Анталия]]
Сурет:Alanya.jpg| [[Алания]] 
Сурет:Bluemosquefront.jpg|[[Ыстанбұл]] 
Сурет:Diyarbakir P1050751 20080427135832.JPG|[[Диярбақыр]] 
Сурет:Turkishcoffee.jpg|Түрік кофе
Сурет:Celsus-Bibliothek2.jpg|[[Эфес]] қаласы
Сурет:Cappadocia March 2006.jpg|[[Каппадокия]] қаласы 
Сурет:Kappadokien002-01.jpg|Каппадокияның ландшафты
Сурет:Gentile Bellini 003.jpg|[[II Мехмет|Сұлтан Мехмет II]]
Сурет:Whirlingdervishes.JPG|Дәруіштер
Сурет:İstanbul Üniversitesi.JPG|[[Ыстанбұл университеті]]
&lt;/gallery&gt;

== Қызықты мәліметтер ==
* Түркияның бастамасымен [[ЮНЕСКО]] Әлем Мәдени мұрасы тізіміне 1982 жылдан бері Ыстамбұлдың тарихи жерлері, Сафранболу қаласы, Хаттушаш Хэт астанасы, Немрут тауы, Ксантос Летон, Дивриги Ұлы мешіті мен емханасы, Троя ежелгі қаласы, Памуккале Хиераполис, Гөреме Ұлттық саябағы мен Каппадокия алынған болатын.&lt;ref name=&quot;test&quot;&gt;[http://www.trtalbanian.com/trtworld/kz/newsDetail.aspx?HaberKodu=44050f41-b3ee-4b3e-a719-bd05dacee0c5&amp;title=%D0%A1%D0%B5%D0%BB%D0%B8%D0%BC%D0%B8%D0%B5%20-%20%D3%98%D0%BB%D0%B5%D0%BC%20%D0%BC%D2%B1%D1%80%D0%B0%20%D1%82%D1%96%D0%B7%D1%96%D0%BC%D1%96%D0%BD%D0%B4%D0%B5 Қайнар көз]&lt;/ref&gt;
* Ыстамбұл - бұл екі құрлықтың, Еуропа мен Азияның арасында орналасқан жалғыз қала. Мыңдаған жылдар бойы Ыстамбұл тарихтағы үш империяның астанасы болды. Олар: Рим, Византия және Осман империялары. Көптеген археологтар мен інжілшілтер Нұх пайғамбардың кемесi Шығыс Түркиядағы Арарат тауында қалған деп есептейді. Әлемдегі барлық орман жаңғағының 70%-ын Түркия өндіреді. Хазіреті Мария өмірінің соңғы жылдарын Түркияда өткізді.

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}

{{Навигациялық блок
 |тақырып       = Түркия
 |тақырып_стиль = background:{{түс|{{PAGENAME}}}};
 |state         = collapsed
 |Азия елдері
 |Еуропа елдері
 |Орта Шығыс елдері
 |Жерорта теңізімен шектесетін елдер
 |Қара теңіз бойындағы елдер
 |G20
 |Еуропа кеңесі
 |Түркі кеңесі
 |ТҮРКСОЙ
 |ГУАМ
 |Шанхай Ынтымақтастық Ұйымы
 |Қара теңіз экономикалық ынтымақтастығы ұйымы
 |ЭЫҰ
 |Экономикалық ынтымақтастық және даму ұйымы
 |Ислам Әріптестік Ұйымы
}}

[[Санат:Түркия|*]]</text>
      <sha1>anw13p0jbu2ndq5b3ysr0ryzt2da3vp</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3061559</id>
      <parentid>3061558</parentid>
      <timestamp>2022-08-17T10:52:24Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Nurbekovanurly</username>
        <id>121316</id>
      </contributor>
      <comment>/* Заң */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="84640" xml:space="preserve">{{Мемлекет
 |Қазақша атауы          = Түркия Республикасы
 |Шынайы атауы           = {{lang-tr|Türkiye Cumhuriyeti}}
 |Атау септігі           = Түркия
 |Елтаңба                = Emblem of Turkey.svg
 |Байрақ                 = Flag of Turkey.svg
 |Ұраны                  = Yurtta Barış, Dünyada Barış&lt;br /&gt;({{lang-kz|«Жұртта бейбіт, Дүниеде бейбіт»}}) 
 |Әнұранның аты          = İstiklâl Marşı
 |Аудио                  =
 |Картада                = Turkey (orthographic projection).svg
  |карта тақырыбы        = 
  |lat_dir = N|lat_deg =39 |lat_min = 3 |lat_sec = 0
  |lon_dir = E|lon_deg =34 |lon_min = 57 |lon_sec =0 
  |region                 = TR
  |CoordScale             = 8000000
 |Тілі                    = [[Түрік тілі]] 
 |Мемлекеттік діні        = Зайырлы мемлекет
 |Үкімет түрі             = [[Президенттік республика]]
 |Құрылды                 = 
 |Тәуелсіздік күні        = [[29 қазан]] [[1923 жыл]] 
 |Тәуелсіздігін алды      = 
 |Астанасы                = [[Анкара]]
 |Ірі қалалары            = [[Ыстанбұл]], Анкара, [[Измир]], [[Бурса]], [[Адана]], [[Газиантеп]], [[Анталья]], [[Конья]] 
 |Басшы қызметі           = [[Түркия президенті|Президенті]]&lt;br /&gt;[[Түркия вице-президенті|Вице-президенті]]&lt;br /&gt;[[Түркия ұлы ұлттық мәжілісі|Ұлттық мәжіліс спикері]]
 |Басшылары               = [[Режеп Тайып Ердоған|Режеп Ердоған]]&lt;br /&gt;[[Фуат Октай]]&lt;br /&gt;[[Мұстафа Шентоп]]
  |Жер аумағы              = 783 356 
 |Жер аумағы бойынша орны = 36-шы
 |Судың үлесі             = 1,3
 |Этнохороним             = түрік, түріктер
  |Жұрты                  = {{өсім}} 82 003 882&lt;ref name=&quot;The Results of Address Based Population Registration System, 2018&quot;&gt;{{cite web|url=http://www.tuik.gov.tr/Start.do;jsessionid=y1xhcJTNnwHwghhJn71hm0M1yxwbr6kLTVQNSfwQvL5bVpRh1h6c!298425837|title=The Results of Address Based Population Registration System, 2018|publisher=Turkish Statistical Institute|access-date=8 March 2018}}&lt;/ref&gt;
  |Халық саны бойынша орны     = 19-шы
  |Сарап жылы             = 2018
  |Санақ бойынша халық саны    = 
  |Санақ жылы             = 
  |Халық тығыздығы        = 105&lt;ref name=&quot;Population density in Turkey&quot;&gt;{{cite web|url=http://www.turkstat.gov.tr/PreIstatistikTablo.do?istab_id=1591|title=Annual growth rate and population density of provinces by years, 2007–2015|publisher=Turkish Statistical Institute|access-date=10 November 2016}}&lt;/ref&gt;
  |Тығыздық бойынша орны       = 107-ші
 |ЖІӨ (АҚТ)               = {{құлдырау}} $2,274&amp;nbsp;трлн.&lt;ref name=IMF-WEO&gt;{{cite web|url=https://www.imf.org/external/pubs/ft/weo/2019/01/weodata/weorept.aspx?pr.x=79&amp;pr.y=14&amp;sy=2017&amp;ey=2021&amp;scsm=1&amp;ssd=1&amp;sort=country&amp;ds=.&amp;br=1&amp;c=186&amp;s=NGDPD%2CPPPGDP%2CNGDPDPC%2CPPPPC&amp;grp=0&amp;a= |title=World Economic Outlook Database, April 2019 |publisher=International Monetary Fund |website=IMF.org |access-date=10 April 2019}}&lt;/ref&gt;
 |ЖІӨ (АҚТ) сараптаған жылы    = 2019
 |ЖІӨ (АҚТ) орны          = 13-ші
 |Жан басына шаққандағы ЖІӨ (АҚТ)       = {{құлдырау}} 27,391&lt;ref name=IMF-WEO /&gt;
 |Жан басына шаққандағы ЖІӨ (АҚТ) орны  = 45-ші
 |ЖІӨ (номинал)           = {{құлдырау}} 706,237&amp;nbsp;млрд.&lt;ref name=IMF-WEO /&gt;
 |ЖІӨ (номинал) сараптаған жылы         = 2019
 |ЖІӨ (номинал) бойынша орны            = 17-ші
 |Жан басына шаққандағы ЖІӨ (номинал)   = {{құлдырау}} 8,507&lt;ref name=IMF-WEO /&gt;
 |Жан басына шаққандағы ЖІӨ (номинал) орны  = 60-шы
 |АДИ                     = {{өсім}} 0,791&lt;ref name=HDI&gt;{{cite web |url=http://hdr.undp.org/sites/default/files/2018_human_development_statistical_update.pdf |title=2018 Human Development Report |access-date=29 September 2018 }}&lt;/ref&gt;
 |АДИ жылдық есебі        = 2017
 |АДИ бойынша орны        = 64-ші 
 |АДИ деңгейі             = &lt;span style=&quot;color:#090;&quot;&gt;жоғары&lt;/span&gt;
 |Әуе компаниясы          = [[Turkish Airlines]]
 |Валютасы                = [[Түрік лирасы]] ('''TRY''', [[ISO 4217|949 коды]])
 |Интернет үйшігі         = [[.tr]]
 |ISO                     = TR
 |Телефон коды            = 90
 |Уақыт белдеуі           = [[UTC+03:00|UTC+3]]
 |Түсініктемелер          = 
}}
'''Түркия''' ({{lang-tr|Türkiye}}), ресми аталуы '''Түркия Республикасы''' ({{lang-tr|Türkiye Cumhuriyeti}}) — [[Азия]] мен [[Еуропа]] құрлықтарында орналасқан мемлекет. Жер көлемі жағынан 37-ші орын алады (783,562 км²). Халық саны - 80 810 525 адам. Тәуелсіздігін [[1923]]-жылы алған, астанасы Анкара қаласы. [[Осман империясы]]ның ыдырауының нәтижесінде пайда болды. [[Кіші Азия|Кіші Азия түбегінде]] орналасқан, оны [[Қара теңіз|Қара]], [[Жерорта теңізі|Жерорта]], [[Эгей теңізі|Эгей]] мен [[Мәрмәр теңізі|Мәрмәр]] теңіздері жан-жақтан қоршайды. Шығысында [[Грузия]], [[Әзірбайжан]], [[Иран]]мен және [[Армения]]мен, батысында [[Болгария]]мен, [[Грекия]]мен, оңтүстігінде [[Ирак]] және [[Сирия]]мен шекаралас.

== Географиясы ==
[[Сурет:Tuerkei topo.jpg|200px|нобай|солға|Түркия ғарыштан көрінісі]]
[[Сурет:KackarDagi fromNorth hory.jpg|200px|нобай|солға|Тавр таулары]]
Жағрафиялық орны, табиғат жағдайы. Түркия дүниенің екі бөлігінде орналасқан мемлекет. Жерінің 97 % -ы Азияда, ал 3 %-ы Еуропада жатыр. Батысы мен шығысы 1600 км-ге, солтүстігі мен оңтүстігі 550 км-ге созылған. Жағалауын солтүстігінде [[Қара теңіз]], батысында [[Эгей теңізі]], оңтүстігінде [[Жерорта теңізі]] сулары шайып жатыр. Жағрафиялық орнының ерекшелігі - Еуропа мен Азия құрлықтарының тоғысқан жерінде орналасқандығы. 
Босфор бұғазы үстінде салынған көпір Азия мен Еуропа құрлықтарын жалғастырып тұр. Көпір 1973 жылы қазан айының 30-ында Түркия Республикасының 50 жылдық құрметіне ашылған. Ұзындығы 1074 м, биіктігі 64 м. Оның құрылысында түріктермен қатар ағылшындар, немістер, жапондықтар еңбек етті. Қазір бұл көпір жаңа Түркияның нышаны сияқты.

Босфор, Дарданелл бұғаздары мен Мәрмәр теңізі халықаралық маңызы бар су жолдары. Босфор, Дарданелл бұғаздары тек Азия мен Еуропа арасындағы шекара емес, сонымен қатар Қара теңізді Дүниежүзілік мұхитпен жалғастырып жатқан су жолы жүйесі. Түркияның «Анадолы» деп аталатын бөлігі Кіші Азия түбегінде, қалған бөлігі Еуропаның Балқан түбегінде орналасқан. Босфор бұғазының жарлауытты жағалауларында Түркияның үлкен ірі портты қаласы [[Ыстамбұл]] орналасқан. 
      
Түркияның құрлықтағы шекарасының ұзындығы 618 км, шығысында Армения, Грузия, Әзірбайжан, Иранмен оңтүстігінде Ирак, Сириямен, батысында Грекия, Болгариямен, солтүстігінде Қара теңіз арқылы Румыния, Украина, Ресей Федерациясымен шектеседі. 
     
== Жер бедері ==
Түркияның Еуропадағы Шығыс Фракия немесе Румеслей деп аталатын бөлігі биіктігі 1000 м-дей үстіртті төбелі болып келеді. Азия бөлігін ( Кіші азия немесе Анадолы ) түгелдей Кіші азия таулы қыраты алып жатыр. Елде ойпатты жерлер аз, тек теңіз жағалаулары мен өзен атырауларында онша үлкен емес жерлерді қамтиды. Қара теңіз жағалауына қатарласа ұзындығы 1000 км-ге созылған Понти таулары алып жатыр. Понти тауларының орташа биіктігі 2500 м., шығысындағы Качкар тауының биіктігі 3931 м. жартасты болып келетін альпілік шатқал тармақтарын асып өтетін тау аңғарларының болмауы елді мекендердің қарым-қатынасын қиындатады. 
      
Түркияның оңтүстігінде Жерорта теңізі жағалауында [[Тавр]] күрделі тау жотасы орналасқан. Тавр таулары Батыс, Орталық және Шығыс Тавр жоталары болып бөлінеді. 
      
Батыс [[Тавр таулары]]. [[Анталья]] бұғазы мен ойпатын доға тәрізді қоршап жатыр. Ең биік жері Бедағ ( 3086 м.) тауы. Тау жоталары арасында тұщы көлдерден Бейшехир, Эгридир, Сугла, ал тұзды көлдерден Аджиғөл, Ақшекер бар. 
      
Орталық Тавр тау жоталары Батыс Тавр тауларына қарағанда жер бедері альпілік және биік болып келеді. Көптеген тау жоталарының биіктігі 3000 м-ден биік батысында Жерорта теңізіне жарасты болып құлай енеді. Мерсин тауының оңтүстігінде Адана аллювиальды ойпаты орналасқан. 
      
Шығыс Тавр. Тау жоталары Мұрат өзені мен [[Ван]] көлінен Шығыс шекараға дейінгі аралықта жатыр. Осы аралықта Джило тау торабының биіктігі 4168 м. Тау жоталары Фыратт және Джиле өзендерінің аңғарымен тілімделген. Шығыс Таврдан оңтүстікке қарай кең алқапты Диярбақыр қазаншұңқыры алып жатыр. Шығыс Анадолының табиғаты әсем, теңіз деңгейінен 1720 м биіктікте Ван көлі орналасқан. 
      
Елдің солтүстік шығысында Армения Республикасымен шекаралас ауданда Түркия Республикасының ең биік шыңы Үлкен Ағры тауы орналасқан. Ол сөнген жанартау, оның биіктігі 5165 м. Үлкен Ағры тауының қасында тағы бір сөнген жанартау Кіші Арғы 3925 м. орналасқан. Түркия аумағының көп жер бөлігі сейсмикалық аймаққа жатады. Эгей теңізі аумағы мен елдің шығысында жер сілкінулер жиі болып тұрады.

Түрік территориясының максималды ұзындығы батыстан шығысқа қарай 1600 км, солтүстіктен оңтүстікке қарай 600 км. Оны үш жағынан теңіздер шайып жатыр: солтүстігінде – Қара теңіз, батысында – Эгей теңізі, оңтүстігінде – Жерорта теңізі. Түркияның еуропалық және азиялық бөліктері бір-бірінен Қара теңізден Эгейге теңіз жолын құрайтын және Мәрмәр теңізін, Босфор мен Дарданеллді қамтитын су жүйесі арқылы бөлінген. Босфор мен Алтын мүйіздің оңтүстік бөлігінде (Мармара теңізі) әлемдегі ең әдемі қалалардың бірі және Түркияның ең көп халқы бар қала - Стамбул (бұрынғы Константинополь) орналасқан.

== Пайдалы қазбалары ==
Түркия жерінде 100-ден астам түрлі пайдалы қазбалар кездеседі. Олар: хром, мұнай, тас көмір және т.б. Елде темір, қорғасын, мырыш, сынап кендері көп. Тұз көлінде көп тұз өндіріледі.
 
Әлемдегі сынап қорының 25 пайызы Түркияға тиесілі.

== Климаты ==
Түркия — Континентік климат белдеуінде орналасқан тау елі. Ел орталығында климат шұғыл-континенттік. Қыста суық болады, ал жазда ыстық. Тек қана теңіз жағалауында климат Субтропикалық болады. Жерорта мен Эгей теңіздерінде ауа райы өте ыстық болады. Осы аумақты Жерортатеңіздік климат белдеуі алып жатыр. Жаздын орташа температурасы + 29-31 С° құрайды. Қыста жауын-шашын көп жауады. Ауа температурасы +15 С°. Ашық күн болмайды. Ауасы салқын болуы мүмкін. Қар өте сирек жауады. Жерорта теңізі жағалауында орташа температура +18 С°. Эгей теңізінде ауа-райы салқын тек қана қыс айларында болады. Жазда өте ыстық. Орташа ылғалдылық 60% құрайды. 
Қара теңізде климат қоныржай-теңіздік. Мұнда көп жауын-шашын болады. Жазда ашық күн көп болады, ал қыста жиі-жиі жауын-шашын жауады. Оңтүстiк-шығысты Тропикалық климат белдеуі алып жатыр. Мұнда жауын-шашын өте аз жауады және жыл бойы ыстық болады.

== Ішкі сулары ==
Түркияның жер бедерінің әр түрлі болуына байланысты ішкі сулары да әркелкі таралған.

Республика аумағында ішкі сулар бірнеше түрге бөлінеді. Олар: [[өзен]]дер, [[көл]]дер, [[жер асты суы]], [[мұздық]]тар және [[бөген]]дер мен [[канал]]дар.

=== Өзендері ===
Түркия аумағында ірілі-ұсақты көп өзен бар. Олардың ішінде бір ғана өзеннің ([[Қызылырмақ]]ұзындығы 1000 км-ден асады. Басқа өзендер: [[Ефрат]], [[Сакария]], Мұрат, Қарасу, Тигр).

Республиканың барлық өзендері [[Қара теңіз]]ге және [[Эгей теңізі]]не құяды.

== Көл мен бөгендері ==
[[Сурет:Lakevanlandsat.jpeg|200px|нобай|солға|[[Ван көлі]]]]
[[Сурет:Lake Tuz.jpg|200px|нобай|солға|[[Тұз көлі]]]]
Түркияда көлдер және бөгеттердiң жиыны орналасқан. Елдiң 11% аумағын көл және батпақтар алып жатыр. Бұл көлдердiң көпшiлiгi Мәрмәр және Жерорта теңiздері, Орталық және Шығыс Анадолы өлкелерінде жайғасқан. Ірі көлдері Ван (ұзындығы 119 км, аумағы 3755 ш.ш.), Тұз (80км, 1665 ш.ш.), Эгридир (50км, 482 ш.ш.), Бейшехир (45км,650 ш.ш.) және т. б.

== Өсімдіктері мен жануарлары ==
Түркияда өсімдіктердің 6 700 түрлері бар. Үштен екі түрлері тек қана осы жерде өседі. Қара теңіз жағасында қалың орман өсіп тұр. Осы жерде Армян емені, сәнді үйеңкі және шамшат өседі. Жерорта теңіз жағасында бұта көп және жерортатеңіздік қарағайлар өседі. Ал грек жанғағы, бадам және емен сирек кездеседі. Эгей теңізі жағалауында мәңгі жасыл ағаштар өсіп тұр. Орталығында құрғақшылыққа төзімді бұталар мен ағаштар бар.

Елде жануарлардың көп түрлері бар. Тау ормандарында марал, кербұғы, елік, жабайы шошқа, қабылан мен аюлар кездеседі. Далада бауырымен жорғалаушылар тіршілік етеді.

== Тарихы ==
[[Сурет:Troy1.jpg|нобай|оңға|334px|Аңызға айналған Троя қабырғалар]]
XI ғасырдың соңында Кіші Азия түбегіне [[Орта Азия]]дан оғыздардан тараған көшпенді селжұқ тайпалары кірді. Сол кездегі ірі, қуатты [[Византия империясы]] да оларға тойтарыс бере алмады. 1071 жылы Манцикерт (түрікше Маназкерт) маңындағы шайқаста селжұқтар византиялықтарды күйретті. Нәтижесінде селжұқтар олардың Кіші Азиядағы, Сирия мен [[Палестина]]дағы иеліктерін тартып алды.

Бірақ та Ирак, Иран, Сирия, Палестина, Кіші Азияны қамтыған [[Селжұқ әулеті|Селжұқ империясы]] біраздан кейін бірнеше бөлікке бөлінді. Оның Кіші Азиядағы бөлігі өзін Конья сұлтандығы деп жариялады, оның астанасы Конья (бұрынғы Иконий) қаласында болды.
Крестшілердің жорықтарына, Кіші Азия мен Қиыр Шығыстың корольдіктеріне (Антиохия, Кіші Әрменстан, т.б.) тойтарыс бере алған Конья сұлтандығын 1318 жылда Хулагу хандығы құлатты.

Соған дейін, XII ғасырдың басында, [[Шыңғысхан]]ның және оның ұрпақтарының шабуылдарынан құтылып, Хорасаннан, Сырдария жағасынан Сүлеймен шахтың басшылығымен оғыздардан тараған [[қайы]] тайпасы Арменияға, одан кейін, оның баласы Ертұғырыл бейдің кезінде Кіші Азияға көшіп кетті де, Конья сұлтаны [[Ала-ад-дин Кейқубат]] Византиямен соғыста көмектесті, сондықтан ол оғыз қайыларына Ангора([[Анкара]]) мен Брусса ([[Бурса]]) қалаларының арасындағы жерлерді берді.

Ертұғырылдың баласы Осман бей Византиямен күресте оның Кіші Азиядағы көптеген жерлерін тартып алды. Содан кейін, 1299 жылы Осман Конья сұлтандығынан тәуелсіздігін жариялап, [[Осман империясы]]н құрды.

[[Босфор бұғазы]] үстінде салынған көпір Азия мен Еуропа материктерін жалғастырып тұр. Көпір 1973 жылы қазан айының 30-да Түркия Республикасының 50 жылдық құрметіне ашылған. Ұзындығы 1074 м, биіктігі 64 м. Оның құрылысында түріктермен қатар ағылшындар, немістер, жапондықтар еңбек етті. Қазір бұл көпір жаңа Түркияның символы сияқты. 
Босфор бұғазының жарлауытты жағалауларында Түркияның үлкен ірі портты қаласы Ыстамбұл орналасқан. Ертеде Ыстамбұл Шығыс Рим империясының (Византияның) елордасы болған. Қала ол кезде [[Константинополь]] деп аталатын, 1453 жылы қаланы түріктер басып алып, жаңадан [[Ыстамбұл]] деп атаған. 
Генерал [[Мұстафа Кемал Ататүрік]]тің басқаруымен түрік халқының ұлт – азаттық көтерілісі нәтижесінде (1918 – 1923 ж.) 1923 жылы қазанның 29-да Түркия Республикасы құрылып, Түркия Республикасының тұңғыш президенті болып [[Мұстафа Кемал Ататүрік]] сайланды.

== Түркияның әкімшілік бөлінуі ==
{{Толық мақала|Түркияның әкімшілік бөлінуі}}

Аудандар:
* [[Эгей ауданы]]
* [[Қара теңіз ауданы]]
* [[Орталық Анатолия ауданы]]
* [[Шығыс Анатолия ауданы]]
* [[Мәрмәр ауданы]]
* [[Жерорта теңіз ауданы]]
* [[Оңтүстік-Шығыс Анатолия ауданы]]

== Ірі қалалар ==
{| class=&quot;sortable wikitable&quot; style=&quot;text-align:right;&quot;
|-----
| align=&quot;center&quot; bgcolor=&quot;#98FB98&quot; | '''Орыны''' || align=&quot;center&quot; bgcolor=&quot;#98FB98&quot; | '''Қала''' || align=&quot;center&quot; bgcolor=&quot;#98FB98&quot; | '''1990''' || align=&quot;center&quot; bgcolor=&quot;#98FB98&quot; | '''2000''' || align=&quot;center&quot; bgcolor=&quot;#98FB98&quot; | '''2007''' || align=&quot;center&quot; bgcolor=&quot;#98FB98&quot; | '''2008'''|| align=&quot;center&quot; bgcolor=&quot;#98FB98&quot; | '''2009'''|| align=&quot;center&quot; bgcolor=&quot;#98FB98&quot;| '''Провинция'''
|-
|1 || align=&quot;left&quot; | [[Ыстамбұл.]] || 6 629 431 || 8 803 468 || 10 861 463 || 10 878 360 || 10 895 257 || align=&quot;left&quot; | [[Ыстамбұл (ил)]]
|-
|2 || align=&quot;left&quot; | [[Анкара.]] || 2 583 963 || 3 203 362 || 3 842 737 || 3 894 182 || 3 945 627 || align=&quot;left&quot; | [[Анкара (ил)]]
|-
|3 || align=&quot;left&quot; | [[Измир.]] || 1 758 780 || 2 232 265 || 2 644 531 || 2 672 126 || 2 699 721 || align=&quot;left&quot; | [[Измир (ил)]]
|-
|4 || align=&quot;left&quot; | [[Бурса.]] || 834 576 || 1 194 687 || 1 537 040 || 1 589 530 || 1 642 020 || align=&quot;left&quot; | [[Бурса (ил)]]
|-
|5 || align=&quot;left&quot; | [[Адана.]] || 916 150 || 1 130 710 || 1 506 272 || 1 517 787 || 1 529 302 || align=&quot;left&quot; | [[Адана (ил)]]
|-
|6 || align=&quot;left&quot; | [[Газиантеп.]] || 603 434 || 853 513 || 1 192 023 || 1 235 815 || 1 279 607 || align=&quot;left&quot; | [[Газиантеп (ил)]]
|-
|7 || align=&quot;left&quot; | [[Конья.]] || 513 346 || 742 690 || 973 791 || 980 973 || 988 155 || align=&quot;left&quot; | [[Конья (ил)]]
|-
|8 || align=&quot;left&quot; | [[Анталья]] || 378 208 || 603 190 || 877 945 || 911 497 || 945 049 || align=&quot;left&quot; | [[Анталья (ил)]]
|-
|9 || align=&quot;left&quot; | [[Кайсери]] || 425 776 || 536 392 || 775 594 || 781 119 || 786 644 || align=&quot;left&quot; | [[Кайсери (ил)]]
|-
|10 || align=&quot;left&quot; | [[Мерсин]] || 481 459 || 633 691 || 692 300 || 696 518 || 700 736 || align=&quot;left&quot; | [[Мерсин (ил)]]
|-
|11|| align=&quot;left&quot; | [[Эскишехир]] || 413 082 || 482 793 || 581 408 || 599 796 || 618 184 || align=&quot;left&quot; | [[Эскишехир (ил)]]
|-
|12|| align=&quot;left&quot; | [[Диярбакыр]] || 373 810 || 545 963 || 613 332 || 613 821 || 614 310 || align=&quot;left&quot; | [[Диярбакыр (ил)]]
|-
|13 || align=&quot;left&quot; | [[Денизли]] || 237 918 || 357 557 || 465 947 || 479 381 || 492 815 || align=&quot;left&quot; | [[Денизли (ил)]]
|-
|14 || align=&quot;left&quot; | [[Шанлыурфа]] || 276 528 || 385 588 || 472 238 || 468 993 || 465 748 || align=&quot;left&quot; | [[Шанлыурфа (ил)]]
|-
|15 || align=&quot;left&quot; | [[Самсун]] || 322 982 || 388 509 || 459 781 || 461 640 || 463 499 || align=&quot;left&quot; | [[Самсун (ил)]]
|-
|16 || align=&quot;left&quot; | [[Эсеньюрт]] || 70 280 || 148 981 || 335 316 || 373 017 || 410 718 || align=&quot;left&quot; | [[Стамбул (ил)]]
|-
|17 || align=&quot;left&quot; | [[Малатья]] || 270 412 || 381 081 || 419 212 || 411 181 || 403 150 || align=&quot;left&quot; | [[Малатья (ил)]]
|-
|18 || align=&quot;left&quot; | [[Адапазары]] || 272 039 || 283 752 || 382 226 || 390 624 || 399 022 || align=&quot;left&quot; | [[Сакарья (ил)]]
|-
|19 || align=&quot;left&quot; | [[Кахраманмараш]] || 228 129 || 326 198 || 380 805 || 385 672 || 390 539 || align=&quot;left&quot; | [[Кахраманмараш (ил)]]
|-
|20 || align=&quot;left&quot; | [[Эрзерум]] || 242 391 || 361 235 || 361 160 || 359 752 || 358 344 || align=&quot;left&quot; | [[Эрзурум (ил)]]
|-
|21 || align=&quot;left&quot; | [[Ван]] || 155 623 || 284 464 || 331 986 || 342 139 || 352 292 || align=&quot;left&quot; | [[Ван (ил)]]
|-
|22 || align=&quot;left&quot; | [[Элязыг]] || 204 603 || 266 495 || 319 381 || 312 584 || 305 787 || align=&quot;left&quot; | [[Элязыг (ил)]]
|-
|23 || align=&quot;left&quot; | [[Батман (қала)|Батман]] || 147 347 || 246 678 || 293 024 || 298 342 || 303 660 || align=&quot;left&quot; | [[Батман (ил)]]
|-
|24 || align=&quot;left&quot; | [[Султанбейли]] || 82 298 || 175 700 || 272 758 || 282 026 || 291 294 || align=&quot;left&quot; | [[Стамбул (ил)]]
|-
|25 || align=&quot;left&quot; | [[Измит]] || 190 741 || 195 699 || 285 470 || 287 970 || 290 470 || align=&quot;left&quot; | [[Коджаэли (ил)]]
|-
|26 || align=&quot;left&quot; | [[Сивас]] || 223 115 || 251 776 || 294 402 || 288 693 || 282 984 || align=&quot;left&quot; | [[Сивас (ил)]]
|-
|27 || align=&quot;left&quot; | [[Гебзе]] || 159 116 || 253 487 || 270 614 || 274 271 || 277 928 || align=&quot;left&quot; | [[Коджаэли (ил)]]
|-
|28 || align=&quot;left&quot; | [[Маниса]] || 158 928 || 214 949 || 281 890 || 278 967 || 276 044 || align=&quot;left&quot; | [[Маниса (ил)]]
|-
|29 || align=&quot;left&quot; | [[Балыкесир]] || 170 589 || 215 436 || 241 404 || 247 072 || 252 740 || align=&quot;left&quot; | [[Балыкесир (ил)]]
|-
|30 || align=&quot;left&quot; | [[Санджактепе]] || 46 013 || 144 351 || 223 755 || 227 602 || 231 449 || align=&quot;left&quot; | [[Стамбул (ил)]]
|-
|31 || align=&quot;left&quot; | [[Тарсус]] || 187 508 || 216 382 || 229 921 || 228 471 || 227 021 || align=&quot;left&quot; | [[Мерсин (ил)]]
|-
|32 || align=&quot;left&quot; | [[Трабзон]] || 161 886 || 214 949 || 230 693 || 220 860 || 211 027 || align=&quot;left&quot; | [[Трабзон (ил)]]
|-
|33 || align=&quot;left&quot; | [[Чорум]] || 116 810 || 161 321 || 202 322 || 206 572 || 210 822 || align=&quot;left&quot; | [[Чорум (ил)]]
|-
|34 || align=&quot;left&quot; | [[Чорлу]] || 74 681 || 141 525 || 190 792 || 200 577 || 210 362 || align=&quot;left&quot; | [[Текирдаг (ил)]]
|-
|35 || align=&quot;left&quot; | [[Каяпынар]] || 10 958 || 68 150 || 166 905 || 185 626 || 204 347 || align=&quot;left&quot; | [[Диярбакыр (ил)]]
|-
|36 || align=&quot;left&quot; | [[Османие]] || 122 307 || 173 977 || 180 477 || 189 112 || 197 747 || align=&quot;left&quot; | [[Османие (ил)]]
|-
|37 || align=&quot;left&quot; | [[Адыяман]] || 100 045 || 178 538 || 191 627 || 193 250 || 194 873 || align=&quot;left&quot; | [[Адыяман (ил)]]
|-
|38 || align=&quot;left&quot; | [[Кютахья]] || 130 944 || 166 665 || 212 934 || 202 118 || 191 302 || align=&quot;left&quot; | [[Кютахья (ил)]]
|-
|39 || align=&quot;left&quot; | [[Кырыккале]] || 185 431 || 205 078 || 193 526 || 192 341 || 191 156 || align=&quot;left&quot; | [[Кырыккале (ил)]]
|-
|40 || align=&quot;left&quot; | [[Антакья]] || 123 871 || 144 910 || 186 243 || 188 310 || 190 377 || align=&quot;left&quot; | [[Хатай (ил)|Хатай]]
|-
|41 || align=&quot;left&quot; | [[Бейликдюзю]] || 15 202 || 97 985 || 186 789 || 185 633 || 184 477 || align=&quot;left&quot; | [[Стамбул (ил)]]
|-
|42 || align=&quot;left&quot; | [[Бююкчекмедже]] || 54 475 || 97 615 || 144 666 || 163 140 || 181 614 || align=&quot;left&quot; | [[Стамбул (ил)]]
|-
|43 || align=&quot;left&quot; | [[Искендерун]] || 154 807 || 159 149 || 177 294 || 176 374 || 175 454 || align=&quot;left&quot; | [[Хатай (ил)|Хатай]]
|-
|44 || align=&quot;left&quot; | [[Айдын]] || 107 011 || 143 267 || 168 216 || 171 242 || 174 268 || align=&quot;left&quot; | [[Айдын (ил)]]
|-
|45 || align=&quot;left&quot; | [[Ұшак]] || 105 270 || 137 001 || 172 709 || 173 053 || 173 397 || align=&quot;left&quot; | [[Ушак (ил)]]
|-
|46 || align=&quot;left&quot; | [[Арнавуткёй]] || 42 749 || 98 930 || 141 143 || 156 333 || 171 523 || align=&quot;left&quot; | [[Стамбул (ил)]]
|-
|47 || align=&quot;left&quot; | [[Ақсарай]] || 90 698 || 129 949 || 153 570 || 161 323 || 169 076 || align=&quot;left&quot; | [[Аксарай (ил)]]
|-
|48 || align=&quot;left&quot; | [[Испарта]] || 112 117 || 148 496 || 184 735 || 175 815 || 166 895 || align=&quot;left&quot; | [[Испарта (ил)]]
|-
|49 || align=&quot;left&quot; | [[Афьон]] || 95 643 || 128 516 || 159 967 || 163 207 || 166 447 || align=&quot;left&quot; | [[Афьонкарахисар (ил)]]
|-
|50 || align=&quot;left&quot; | [[Инегёль]] || 73 258 || 119 710 || 154 698 || 158 575 || 162 452 || align=&quot;left&quot; | [[Бурса (ил)]]
|-
|}

== Саясаты ==
[[Сурет:Recep_Tayyip_Erdoğan_2019_(cropped).jpg|нобай|right|160px|[[Режеп Тайып Ердоған]] Президент]]

1923-2018 жылдар аралығында Түркия парламенттік өкілетті демократиялы ел болды. [[Президенттік республика|Президенттік жүйе]] 2017 жылы референдумда қабылданды; жаңа жүйе 2018 жылы өтетін президенттік сайлаудан бастап күшіне енді және президентке [[атқарушы билік]]ке толық бақылау береді, соның ішінде жарлықтар шығару, өзінің кабинетін тағайындау, бюджет құру, Парламентті тарату, мерзімінен бұрын сайлау тағайындау, шенеуніктер мен соттарды тағайындау. Премьер-министрдің лауазымы жойылып, оның өкілеттіктері (Министрлер Кабинетінің өкілеттіктерімен бірге) президентке берілді, ол мемлекет басшысы болып табылады және тікелей сайлау арқылы бес жылға сайланады. Режеп Тайып Ердоған — тікелей дауыс беру арқылы сайланған тұңғыш президент. Түркия Конституциясы елдің құқықтық базасын реттейді. Онда Мемлекеттік басқарудың негізгі қағидаттары баяндалады және Түркия біртұтас орталықтандырылған мемлекет ретінде жарияланады.

Атқарушы билікті президент жүзеге асырады, ал заң шығарушы билік Түркияның Ұлы Ұлттық жиналысы деп аталатын бір палаталы парламентке тиесілі. Сот билігі номиналды түрде атқарушы және заң шығарушы билікке тәуелсіз, бірақ 2007, 2010 және 2017 жылдардағы референдумдардан кейін күшіне енген конституциялық өзгерістер Президент пен билеуші партияға [[судья]]лар мен [[прокурор]]ларды тағайындау немесе қызметінен босату туралы кең өкілеттіктер берді. Конституциялық сотқа заңдар мен жарлықтардың Конституцияға сәйкестігі туралы шешім қабылдау тапсырылды. Мемлекеттік Кеңес әкімшілік істер бойынша соңғы сатыдағы трибунал, ал басқалары үшін Жоғарғы апелляциялық сот.

[[Сурет:Grand National Assembly of Turkey MPs in June 2015.jpg|нобай|солға|300px|[[Анкара]]дағы Түркияның Ұлы Ұлттық Мәжілісі]]

Екі жыныстың да жалпыға бірдей [[сайлау құқығы]] бүкіл Түркияда 1933 жылдан бастап және көптеген елдерден бұрын қолданылып келеді және 18 жасқа толған әрбір түрік азаматы дауыс беруге құқылы. Партиялық тізім бойынша 85 сайлау округінен пропорционалды өкілдік жүйесі бойынша төрт жылға сайланатын 600 парламент мүшелері бар. Конституциялық Сот  антисекулярлық немесе [[сепаратизм|сепаратистік]] деп санайтын саяси партияларды мемлекеттік қаржыландырудан айыруы немесе олардың өмір сүруіне мүлде тыйым сала алады. Сайлау шегі — дауыстардың он пайызын құрайды.

Ататүрік реформаларының жақтаушылары [[Исламизм|исламшылдар]]дан ерекшеленетін [[кемализм|кемалистер]] деп аталады, олар діннің заң шығарудағы, білім берудегі және қоғамдық өмірдегі рөліне қатысты екі түрлі пікірді білдіреді. Кемалистік көзқарас мемлекеттің экономикаға, білімге және басқа да мемлекеттік қызметтерге араласу қажеттілігін сақтай отырып, зайырлы [[конституция]]сы және батыстық мәдениеті бар [[демократия]] нысанын қолдайды. 1923 жылы [[республика]] ретінде құрылғаннан бері Түркия [[зайырлылық]]тың күшті дәстүрін қалыптастырды. Алайда, 1980-ші жылдардан бастап табыстардың теңсіздігі және таптардың айырмашылығы сияқты мәселелер исламизмнің пайда болуына алып келді, бұл қозғалыс үкіметтің саясатындағы дін үшін үлкен рөлді қолдайды және теория жүзінде билік, қауымдық ынтымақтастық және әлеуметтік әділеттілік міндеттерін қолдайды; дегенмен, іс жүзінде туындаған нәрсеге жиі дау туындайды. Режеп Тайып Ердоған мен АКП кезіндегі Түркия барған сайын [[Авторитаризм|авторитарлы]] ел ретінде сипатталады.

== Заң ==
[[Сурет:PalaceOfJusticeIstanbul_(1).jpg|нобай|240px|Ыстамбұл Чағлаян әділет сарайы — Стамбулдың Шишли ауданындағы сот ғимараты.]]
Түркияның сот жүйесі континенталды Еуропа жүйесімен толығымен біріктірілген. Мысалы, Түркияның Азаматтық кодексі негізінен Швейцарияның Азаматтық кодексі мен міндеттемелер кодексінің және Германияның Сауда кодексінің элементтерін қосу арқылы өзгертілді. Әкімшілік кодекстің француздық, ал Қылмыстық кодекстің итальяндық аналогымен ұқсастықтары бар.&lt;ref name=mymerhaba.com&gt;{{cite web|title=Turkish Legal System|url=http://www.mymerhaba.com/Turkish-Legal-System-in-Turkey-213.html|website=mymerhaba.com/|access-date=14 August 2014|archive-url=https://web.archive.org/web/20140922212352/http://www.mymerhaba.com/Turkish-Legal-System-in-Turkey-213.html|archive-date=22 September 2014|url-status=dead}}&lt;/ref&gt;

Түркия билікті бөлу принципін қабылдады. Осы қағидаға сәйкес, сот билігін түрік ұлтының атынан тәуелсіз соттар жүзеге асырады. Соттардың тәуелсіздігі мен ұйымдастырылуы, судьялар мен прокурорлардың қызмет ету мерзімінің қауіпсіздігі, судьялар мен прокурорлардың кәсібі, судьялар мен мемлекеттік айыптаушылардың, әскери соттардың және олардың ұйымдарының қадағалауы, жоғары соттардың өкілеттіктері мен міндеттері Түркия Конституциясымен реттеледі.&lt;ref name=uhdigm.adalet.gov.tr&gt;{{cite web|title=The Judicial System of Turkey|url=http://www.uhdigm.adalet.gov.tr/THE_JUDICIAL_SYSTEM_OF_TURKEY_AND_ORGANISATION_OF_THE_MINISTRY_OF_JUSTICE.pdf|website=uhdigm.adalet.gov.tr/|publisher=Ministry of Justice|access-date=14 August 2014|archive-url=https://web.archive.org/web/20160303211859/http://www.uhdigm.adalet.gov.tr/THE_JUDICIAL_SYSTEM_OF_TURKEY_AND_ORGANISATION_OF_THE_MINISTRY_OF_JUSTICE.pdf|archive-date=3 March 2016|url-status=dead}}&lt;/ref&gt;

Түркия Конституциясының 142-бабына сәйкес соттардың ұйымдастырылуы, міндеттері мен юрисдикциясы, олардың функциялары мен сот процедуралары заңмен реттеледі. Жоғарыда аталған түрік конституциясы мен онымен байланысты заңдарға сәйкес Түркиядағы сот жүйесін үш негізгі санат бойынша жіктеуге болады: сот, әкімшілік сот және әскери сот. Әр санатқа бірінші сатыдағы соттар мен жоғары соттар кіреді. Сонымен қатар, Юрисдикциялық даулар соты бір сот жүйесінің құзырына жататын дәрежеге жатқызуға болмайтын істер бойынша шешім шығарады.&lt;ref name=uhdigm.adalet.gov.tr /&gt;

Түркиядағы құқық қорғау қызметін бірнеше департаменттер (мысалы, Бас қауіпсіздік басқармасы және Жандармерия бас қолбасшылығы) және мекемелер жүзеге асырады, олардың барлығы [[Түркия президенті]]нің немесе көбіне Ішкі істер министрінің басшылығымен әрекет етеді. Әділет министрлігі жариялаған сандарға сәйкес 2008 жылдың қараша айындағы түрік түрмелерінде 100000 адам бар, бұл 2000 жылдан екі есеге өскен.&lt;ref&gt;{{cite web|title=General Directorate of Judicial Records|url=http://www.adlisicil.adalet.gov.tr/resmiistatistik.html#|website=adlisicil.adalet.gov|access-date=25 November 2016|archive-date=26 July 2017|archive-url=https://web.archive.org/web/20170726172153/http://www.adlisicil.adalet.gov.tr/resmiistatistik.html|url-status=dead}}&lt;/ref&gt;

AKP мен Ердоған басқарған жылдары, атап айтқанда 2013 жылдан бастап, судьялар мен прокурорларды жоғарылатуға және олардың қоғамдық парызды орындауға саяси араласуына байланысты түрік сот жүйесінің тәуелсіздігі мен тұтастығына Түркияда және одан тыс жерлерде институттар, парламентшілер мен журналистер күмән туғызатын болды.&lt;ref name=EU2015&gt;{{cite web|url=http://www.ab.gov.tr/files/5%20Ekim/2015_turkey_report.pdf|title=European Commission: Turkey 2015 report|work=European Commission|date=10 November 2015|access-date=6 July 2016|archive-url=https://web.archive.org/web/20160818052601/http://www.ab.gov.tr/files/5%20Ekim/2015_turkey_report.pdf|archive-date=18 August 2016|url-status=dead}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=EP2016&gt;{{cite web|url=http://www.europarl.europa.eu/sides/getDoc.do?pubRef=-//EP//NONSGML+TA+P8-TA-2016-0133+0+DOC+PDF+V0//EN|title=European Parliament resolution of 14 April 2016 on the 2015 report on Turkey|work=European Parliament|date=14 April 2016|access-date=6 July 2016}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=TI2016&gt;{{cite web|url=http://www.transparency.org/news/pressrelease/turkeys_institutions_are_failing_to_comply_with_good_governance_principles|title=Turkey's institutions are failing to comply with good governance principles and combat corruption|work=Transparency International|date=7 April 2016|access-date=6 July 2016}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite magazine|url=http://europe.newsweek.com/zaman-newspaper-turkey-free-speech-477859|title=As ISIS attacks mount, Turkey steps up its war on free speech|magazine=Newsweek|date=6 July 2016|access-date=6 July 2016}}&lt;/ref&gt; Түркияның Еуропалық Комиссиясының 2015 жылғы баяндамасында &quot;сот жүйесінің тәуелсіздігі мен биліктің бөліну принципін құрметтеу бұзылып, судьялар мен прокурорлар қатты саяси қысымға ұшырады&quot; делінген.&lt;ref name=EU2015 /&gt;

=== Шетелдік қатынастар ===
[[Сурет:EU and Turkey Locator Map.png|нобай|1950 жылы Еуропа Кеңесінің алғашқы мүшелерінің бірі болғаннан кейін, Түркия 1963 жылы ЕЭК-нің қауымдастырылған мүшесі болды, 1995 жылы ЕО Кеден одағына кірді және 2005 жылы [[Еуропа одағы|Еуропалық Одақ]]пен толық мүшелік келіссөздерін бастады.]]
Түркия [[Біріккен Ұлттар Ұйымы]] (1945), [[Экономикалық ынтымақтастық және даму ұйымы|ЭЫДҰ]] (1961), [[Ислам Әріптестік Ұйымы|ИӘҰ]] (1969), [[Еуропадағы қауіпсіздік және ынтымақтастық ұйымы|ЕҚЫҰ]] (1973), [[Экономикалық Ынтымақтастық Ұйымы|ЭКО]] (1985), [[Қара теңіз экономикалық ынтымақтастығы ұйымы|ҚТЭЫҰ]] (1992), [[D-8 Экономикалық Ынтымақтастық Ұйымы|D-8]] (1997) және [[Үлкен жиырмалық]]тың негізін қалаушы мүшесі болып табылады (1999). Түркия 1951–1952, 1954–1955, 1961 және 2009–2010 жылдары [[Біріккен Ұлттар Ұйымының Қауіпсіздік Кеңесі|БҰҰ Қауіпсіздік Кеңесі]]нің мүшесі болды. 2012 жылы Түркия [[Шанхай Ынтымақтастық Ұйымы|ШЫҰ]]-ның диалог бойынша серіктесі болды, ал 2013 жылы [[Азиядағы Ынтымақтастық Диалогы|АЫД]] мүшесі болды.

Дәстүрлі батыстық бағытына сәйкес Еуропамен қарым-қатынас әрдайым түрік сыртқы саясатының орталық бөлігі болды. Түркия 1950 жылы Еуропа Кеңесінің алғашқы мүшелерінің бірі болды, 1959 жылы ЕЭК қауымдастық мүшелігіне (Еуропалық Одақтың негізін қалаушы) қатысуға өтініш берді және 1963 жылы қауымдастырылған мүше болды. Онжылдықтардағы саяси келіссөздерден кейін Түркия толық мүшелікке өтініш білдірді ЕЭК 1987 ж., [[Батыс Еуропалық Одақ]]тың қауымдастырылған мүшесі болды, 1992 ж. ЕО Кедендік одағына кірді және ЕО-мен 2005 ж. бастап ресми түрде қосылу туралы келіссөздер жүргізді. Түркияның кипрлық дауда [[Солтүстік Кипр]]ды қолдауы Түркияның ЕО-мен қарым-қатынасын қиындатады және елдің ЕО-ға кіруге өтінімі үшін басты кедергі болып қалады.

Түркияның сыртқы саясатының басқа анықтаушы аспектісі елдің АҚШ-пен бұрыннан келе жатқан стратегиялық одақтастығы болды. 1947 жылғы [[Трумэн доктринасы]] Американың [[қырғи қабақ соғысы]] кезінде Түркия мен Грекияның қауіпсіздігіне кепілдік беру ниетін тұжырымдап, нәтижесінде АҚШ-тың ауқымды әскери және экономикалық қолдауы болды. 1948 жылы екі ел де Еуропа экономикасын қалпына келтіру бойынша [[Маршалл жоспары]]на және [[Экономикалық ынтымақтастық және даму ұйымы|ЕЭЫДҰ]]-ға енгізілді. Қырғи қабақ соғыс кезінде Кеңес Одағы тарапынан туындаған ортақ қауіп Түркияның 1952 жылы НАТО-ға мүшелігіне әкеліп, АҚШ-пен тығыз екіжақты қатынастарды қамтамасыз етті. Кейіннен Түркия Америка Құрама Штаттарының саяси, экономикалық және дипломатиялық қолдауынан, оның ішінде Еуропалық Одаққа кіру сияқты маңызды мәселелерден пайда көрді. Қырғи қабақ соғыс аяқталғаннан кейін Түркияның геостратегиялық маңызы [[Таяу Шығыс]]қа, [[Кавказ]]ға және [[Балқан түбегі]]не жақын болуға бағытталды.

[[Сурет:NATO Ministers of Defense and of Foreign Affairs meet at NATO headquarters in Brussels 2010.jpg|нобай|солға|[[Түрік қарулы күштері]] жалпы алғанда [[NATO]]-дағы АҚШ-тың Қарулы Күштерінен кейінгі екінші үлкен әскери күш болып табылады. Түркия бұл одаққа 1952 жылы қосылды.&lt;ref name=ministryofforeign&gt;{{cite web|title=Turkey's Relations with NATO|url=http://www.mfa.gov.tr/nato.en.mfa|website=mfa.gov.tr|access-date=12 June 2014|archive-url=https://web.archive.org/web/20141022051313/http://www.mfa.gov.tr/nato.en.mfa|archive-date=22 October 2014|url-status=dead}}&lt;/ref&gt;]]
1991 жылы Түркия ортақ мәдени және тілдік мұрамен бөлісетін Кеңес Одағының [[Түркі тілді аумақтар|түркі мемлекеттері]]нің тәуелсіздігі Түркияға өзінің экономикалық және саяси қатынастарын [[Орталық Азия]]ға тереңдетуге мүмкіндік берді, бұл [[Әзірбайжан]]дағы [[Баку]]ден Түркиядағы [[Джейхан]] портына мұнай мен табиғи газдың миллиардтаған долларлық құбырын салуды аяқтауға мүмкіндік берді. Баку-Тбилиси-Джейхан құбыры Түркияның Каспий теңізі бассейнінен Еуропаға дейінгі энергетикалық құбырға айналу жөніндегі сыртқы саяси стратегиясының бір бөлігі болып табылады. Алайда 1993 жылы Түркия Бірінші Таулы Қарабақ соғысы кезінде Әзірбайжанға (Кавказ аймағындағы түркі мемлекеті) қолдау көрсетіп, [[Армения]]мен өзінің құрлықтағы шекарасын жауып тастады және ол жабық күйінде қалып отыр. Армения өз кезегінде 2020 жылы Таулы Қарабақ соғыстан кейін Түркияға сауда санкцияларын енгізді. 2020 жылдың 31 желтоқсанынан бастап Түркияның қақтығыста Әзірбайжанды қолдауы салдарынан Түркиядан импорттауға тыйым салынды.

AKP үкіметі кезінде Түркияның ықпалы Таяу Шығыстың бұрынғы Осман территорияларында және Балқанда &quot;стратегиялық тереңдік&quot; доктринасына негізделген ([[Ахмет Давутоғлу]] Түркияның аймақтық сыртқы саясат мәселелеріне көбірек қатысуын анықтау үшін ұсынған терминология), [[неоосманизм]] деп те аталады. 2010 жылғы желтоқсандағы [[Араб көктемі]]нен кейін AKP үкіметінің зардап шеккен елдердегі кейбір саяси оппозициялық топтарды қолдау жөніндегі таңдауы кейбір араб мемлекеттерімен шиеленіске әкелді, мысалы, [[Сирия азаматтық соғысы|Сирияда азаматтық соғыс]] басталғаннан бері Түркиямен көршілес Сирия және президент [[Мұхаммед Мурси]] биліктен тайдырылғаннан кейінгі [[Египет]].

[[Сурет:Participants at the 2015 G20 Summit (Presidencia de la Nación Argentina).jpg|нобай|оңға|2015 жылы G20 саммиті Түркияның Анталия қаласында өтті, [[Экономикалық ынтымақтастық және даму ұйымы|ЭЫДҰ]]-ның құрылтайшысы (1961) және [[G20]] (1999).]]

2021 жылы Түркияның Сирияда да, Египетте де елшісі жоқ.&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.turkishweekly.net/op-ed/3216/on-relations-between-turkey-and-egypt.html|archive-url=https://web.archive.org/web/20141005012801/http://www.turkishweekly.net/op-ed/3216/on-relations-between-turkey-and-egypt.html|url-status=dead|archive-date=5 October 2014|title=On Relations between Turkey and Egypt|author=Yaşar Yakış|publisher=Turkish Weekly|date=29 September 2014|access-date=19 November 2014}}&lt;/ref&gt; 2010 жылы Газадағы флотилия шабуылынан кейін [[Израиль]]мен дипломатиялық қатынастар үзілді, бірақ 2016 жылдың маусымында келісім жасалғаннан кейін қалыпқа келтірілді.&lt;ref&gt;{{cite news|url=https://www.bbc.com/news/world-middle-east-36639834|title=Israel and Turkey end rift over Gaza flotilla killings|publisher=BBC|date=27 June 2016|access-date=27 June 2016|work=BBC News}}&lt;/ref&gt; Бұл саяси алауыздықтар жақында бай [[табиғи газ]] кен орындары табылған [[Левант|Шығыс Жерорта теңізі]]нде бірнеше одақтастарымен Түркияны қалдырды;&lt;ref&gt;{{cite news|url=https://www.reuters.com/article/2014/10/29/cyprus-energy-turkey-idUSL5N0SO3LK20141029|title=Greece, Egypt, Cyprus urge Turkey to quit gas search off island|newspaper=Reuters|date=29 October 2014|access-date=19 November 2014}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite news|url=https://www.reuters.com/article/2014/11/08/egypt-energy-cyprus-greece-idUSL6N0SY0FW20141108|title=Egypt, Greece, Cyprus pledge to boost energy cooperation|newspaper=Reuters|date=8 November 2014|access-date=19 November 2014}}&lt;/ref&gt; бұрынғы сыртқы істер министрі (кейін премьер-министр) Ахмет Давутоғлұ өзінің «көршілермен нөлдік проблемалар»&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.mfa.gov.tr/policy-of-zero-problems-with-our-neighbors.en.mfa|title=Policy of Zero Problems with our Neighbors|publisher=Turkish Ministry of Foreign Affairs|access-date=19 November 2014|archive-url=https://web.archive.org/web/20141022050726/http://www.mfa.gov.tr/policy-of-zero-problems-with-our-neighbors.en.mfa|archive-date=22 October 2014|url-status=dead}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite magazine|url=https://foreignpolicy.com/2013/08/22/how-turkey-went-from-zero-problems-to-zero-friends/|title=How Turkey Went From 'Zero Problems' to Zero Friends|author=Piotr Zalewsky|magazine=Foreign Policy|date=22 August 2013|access-date=19 November 2014}}&lt;/ref&gt; сыртқы саясат доктринасында қойған бастапқы мақсаттарынан күрт айырмашылығы бар.&lt;ref&gt;{{cite news|url=https://www.bbc.com/news/world-europe-30111043|title=Erdogan's 'New Turkey' drifts towards isolation|author=Mark Lowen|publisher=BBC|date=20 November 2014|access-date=22 November 2014|work=BBC News}}&lt;/ref&gt; 2015 жылы Түркия, [[Сауд Арабиясы]] мен [[Катар]] Сирия президенті [[Башар әл-Асад]]қа қарсы «стратегиялық одақ» құрды.&lt;ref&gt;{{cite news |url=http://weekly.ahram.org.eg/News/12392/21/Gulf-allies-and-%E2%80%98Army-of-Conquest%E2%80%99.aspx |title=Gulf allies and 'Army of Conquest' |author=Gareth Porter |newspaper=[[Al-Ahram Weekly]] |date=28 May 2015|author-link=Gareth Porter }}&lt;/ref&gt; Алайда 2016 жылы Ресеймен жақындағаннан кейін Түркия Сириядағы қақтығысты шешуге қатысты ұстанымын қайта қарады.&lt;ref&gt;{{cite news|url=https://www.bbc.com/news/world-middle-east-38449551|title=Syria conflict: Turkey and Russia 'agree ceasefire plan'|publisher=BBC|date=28 December 2016|work=BBC News}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://edition.cnn.com/2016/12/28/middleeast/syria-ceasefire-russia-turkey/|title=Turkey and Russia agree on draft Syria ceasefire, report says|publisher=CNN|date=28 December 2016}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://edition.cnn.com/2016/12/29/middleeast/syria-ceasefire-russia-turkey-analysis/|title=How Russia and Turkey brokered peace in Syria – and sidelined the US|publisher=CNN|date=30 December 2016}}&lt;/ref&gt; 2018 жылдың қаңтарында түрік әскерилері мен Түркия қолдаушы күштер, соның ішінде Еркін Сирия армиясы мен Ахрар аш-Шам,&lt;ref&gt;&quot;[https://www.al-monitor.com/pulse/originals/2018/02/syria-operation-olive-branch-kurdish-fighters-fsa-afrin-ypg.html Kurdish fighters join Turkey's Afrin operation]&quot;. ''Al-Monitor.'' 16 February 2018.&lt;/ref&gt; Сирияға АҚШ-тың қолдауындағы YPG-ді Африн анклавынан ығыстыруға бағытталған интервенцияны бастады.&lt;ref&gt;&quot;[https://www.independent.co.uk/news/world/middle-east/recep-tayyip-erdogan-syria-kurdish-force-drown-turkey-us-sdp-ypg-pkk-a8160111.html Recep Tayyip Erdogan vows to 'drown' Syrian Kurdish force set up by US]&quot;. ''The Independent''. 15 January 2018.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;&quot;[https://www.reuters.com/article/us-mideast-crisis-syria-turkey/turkey-to-u-s-end-support-for-syrian-kurd-ypg-or-risk-confrontation-idUSKBN1FE297 Turkey to U.S.: End support for Syrian Kurd YPG or risk confrontation]&quot;. Reuters. 25 January 2018.&lt;/ref&gt; 2020 жылы Түркия ГНА-ның өтініші бойынша Ливияға ашық түрде араласты.&lt;ref&gt;{{cite news |title=Will The Egyptian And Turkish Militaries Clash In Libya? |url=https://www.forbes.com/sites/pauliddon/2020/07/09/will-the-egyptian-and-turkish-militaries-clash-in-libya/ |work=Forbes |date=9 July 2020}}&lt;/ref&gt; Түркияның [[Грекия]]мен және [[Кипр]]мен теңіз шекаралары және Жерорта теңізінің шығысында бұрғылау құқығы туралы талас бар.&lt;ref&gt;{{cite news |title=Cyprus: EU 'appeasement' of Turkey in exploration row will go nowhere |url=https://www.reuters.com/article/us-greece-turkey-eu-cyprus-idUSKCN25D1FZ |work=Reuters |date=17 August 2020}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite news |title=Turkey threatens Greece over disputed Mediterranean territorial claims |url=https://www.dw.com/en/turkey-threatens-greece-over-disputed-mediterranean-territorial-claims/a-54828554 |work=Deutsche Welle |date=5 September 2020}}&lt;/ref&gt; Түркия [[Ливия]]дағы [[Триполи]]де орналасқан Ұлттық келісім үкіметін (GNA) мойындайды және қолдайды, оны 2014 жылдан бері азаматтық соғысқа ұшырады.

== Қарулы күштері ==
''Толық мақаласы: '''[[Түрік қарулы күштері]]'''''

''Тағы қараңыз: [[Түркияның қорғаныс өнеркәсібі]]''
[[File:ANKA_TUSAS.jpg|thumb|TAI Anka — бұл Түрік аэроғарыш өнеркәсібі жасаған ұшқышсыз ұшу аппараттарының тобы.]]
Түрік қарулы күштері құрлық, әскери-теңіз күштері мен әскери-әуе күштерінен тұрады. Жандармерия мен жағалау күзеті ішкі істер органдарының бөлігі ретінде бейбіт уақытта жұмыс істейді, дегенмен олар соғыс уақытында сәйкесінше Армия мен Әскери-теңіз күштерінің қолбасшылығына бағынады, бұл кезде олар ішкі құқық қорғау және әскери функцияларға ие.&lt;ref name=&quot;TSK_Organisation&quot;&gt;{{cite web|url=http://www.tsk.mil.tr/eng/genel_konular/savunmaorganizasyonu.htm|archive-url=https://web.archive.org/web/20090218082358/http://www.tsk.mil.tr/eng/genel_konular/savunmaorganizasyonu.htm|archive-date=18 February 2009|title=Turkish Armed Forces Defense Organization|author=Turkish General Staff|author-link=Turkish Armed Forces|publisher=Turkish Armed Forces|access-date=15 December 2006|year=2006}}&lt;/ref&gt; Бас штабтың бастығын Президент тағайындайды. Министрлер кеңесі Парламент алдында ұлттық қауіпсіздік және қарулы күштердің елді қорғауға лайықты дайындығы мәселелеріне жауап береді. Алайда, соғыс жариялау және түрік қарулы күштерін шетелдерге орналастыру немесе шетелдік қарулы күштердің Түркияда орналасуына рұқсат беру тек парламентте.

[[File:TCG_Anadolu_(L-400).jpg|thumb|right|TCG Anadolu (L-400) амфибиялық шабуыл кемесі (LHD және V/STOL [[Ұшақ тасығыш|әуе кемесі]]) [[Ыстамбұл]]дағы Седеф кеме жасау зауытында. Қазір Түркия әскери-теңіз күштері TCG Trakya деп аталатын егіз кеменің құрылысын жоспарлап отыр.&lt;ref name=&quot;SavunmaSanayiST-2&quot;&gt;{{cite web|url=https://www.savunmasanayist.com/deniz-kuvvetlerinden-tcg-trakya-aciklamasi/|title=Deniz Kuvvetlerinden TCG Trakya açıklaması|author=Anıl Şahin|publisher=SavunmaSanayiST.com|date=14 February 2019}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;DenizHaber1&quot;&gt;{{cite web|url=https://www.denizhaber.com/guncel/tcg-trakya-ne-zaman-bitecek-h81915.html|title=TCG Trakya ne zaman bitecek?|author=Ahmet Doğan|publisher=DenizHaber.com|date=9 November 2019}}&lt;/ref&gt;]]

Түркияның жыл сайынғы ер азаматы, әйтпесе әскери қызметке құқығы жоқ, білімі мен жұмыс орнына байланысты үш аптадан бір жылға дейінгі мерзім ішінде қарулы күштерде қызмет етуге міндетті. Түркия ар-ожданға байланысты әскери қызметтен бас тартуды мойындамайды және әскери қызметке азаматтық балама ұсынбайды.

Түркия НАТО-дағы ең үлкен әскери күшке АҚШ-тың Қарулы Күштерінен кейінгі екінші орында тұр, ол НАТО-ның 2011 жылғы бағалауы бойынша шамамен 495000 орналастырылатын күшке ие. Түркия — [[Бельгия]], [[Германия]], [[Италия]] және [[Нидерланд]]пен бірге одақтастықтың ядролық бөлісу саясатының бөлігі болып табылатын НАТО-ға мүше бес елдің бірі. Жалпы алғанда, [[Инджирлик әуе базасы]]нда 90 [[B61 ядролық бомба]] бар, олардың 40-ы ядролық қақтығыс жағдайында Түрік әуе күштерін пайдалануға бөлінген, бірақ оларды қолдану НАТО-ның мақұлдауын қажет етеді.

Түркия Корея соғысынан кейін БҰҰ мен НАТО жанындағы халықаралық миссияларда, соның ішінде [[Сомали]], [[Югославия]] мен [[Африка Мүйізі]]ндегі бітімгершілік миссияларында күштерін сақтап келеді. Түркия [[Шығанақ соғысы|Бірінші Парсы шығанағы соғысы]]нда коалиция күштерін қолдады. Түркия қарулы күштері халықаралық қауіпсіздік күштеріне, Косово Күштеріне, Еурокорпустарға және ЕО әскери топтарына әскери персонал ұсынады. 1974 жылдан бастап Солтүстік Кипрде Түркияның 36000 әскері тұрады. Соңғы жылдары Түркия [[Ирак]]тың солтүстігіндегі [[Пешмерга]] күштері мен Сомали Қарулы Күштеріне қауіпсіздік пен дайындық кезінде көмектесті. [[Албания]], [[Ирак]], [[Катар]] және [[Сомали]]де түрік қарулы күштерінің шетелдегі әскери базалары бар.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://www.trtworld.com/turkey/turkey-to-open-it-s-largest-military-base-in-somalia-10967|title=Turkey to open its largest military base in Somalia|publisher=TRT World|date=30 September 2017}}&lt;/ref&gt;

== Экономикасы ==
{{Толық мақала|Түркия экономикасы}}
[[Сурет:View of Levent financial district from Istanbul Sapphire.jpg|нобай|Түркияның ең ірі қаласы және қаржы орталығы - [[Стамбул]]дың Еуропалық жағындағы [[Бешикташ]] ауданының [[Левент]] кварталындағы зәулім ғимараттар.]]
Түркия — номиналды [[ЖІӨ (номинал) бойынша елдер тізімі|ЖІӨ бойынша әлемде жиырмасыншы]] және [[Аларман қабілет тепетендігі|АҚТ]] бойынша [[ЖІӨ (АҚТ) бойынша елдер тізімі|он бірінші орын]]да тұрған, табысы орташадан жоғары экономикасы бар [[Жаңа индустриалды елдер|жаңа индустриялы ел]]. [[Дүниежүзілік банк]]тің бағалауы бойынша [[Аларман қабілет тепетендігі|АҚТ]] бойынша Түркияның жан басына шаққандағы ЖІӨ-і 2021 жылы 32278 долларды құрайды, ал 2018 жылы түріктердің шамамен 14,4% -ы ұлттық кедейлік шегінен төмен өмір сүрген. Дүниежүзілік банктің мәліметтері бойынша Түркиядағы жұмыссыздық 2019 жылы 13,6% құрады, ал Түркиядағы орта тап халқы 1993 - 2010 жылдар аралығында 18% - дан 41% - ға дейін өсті. 2021 жылғы қаңтардағы жағдай бойынша Түркиядағы сыртқы резервтер 51 миллиард долларды құрайды. 1995 жылы [[Еуропа Одағы пен Түркия арасындағы Кеден одағы|ЕО–Түркия Кеден одағы]] тарифтік ставкаларды кеңінен ырықтандыруға әкелді және Түркияның сыртқы сауда саясатының маңызды тіректерінің бірін құрады.

[[Түркиядағы автомобиль өнеркәсібі]] айтарлықтай ауқымды және 2015 жылы 1,3 миллионнан астам моторлы көлік шығарды, бұл әлемдегі [[Автокөлік шығаратын елдер тізімі|ең ірі 14-ші өндіруші]] болып табылады. Түрік [[верфь]]тері 10000 [[Дедвейт|двт]]-қа дейінгі химиялық және [[мұнай танкері|мұнай танкерлері]]н шығарумен қатар, олардың мега яхталары да өте танымал. [[Beko]] және [[Vestel]] сияқты түрік брендтері Еуропадағы тұрмыстық электроника мен [[тұрмыстық техника]]ның ең ірі өндірушілерінің бірі болып табылады және осы салаларға қатысты жаңа технологияларға зерттеулер мен әзірлемелерге қомақты қаражат салады.

[[Сурет:Otokar Territo U IAA 2016 (1) Travelarz.JPG|нобай|[[TEMSA]], [[Otokar]] және [[BMC]] сияқты түрік автомобиль компаниялары әлемдегі ең ірі фургон, автобус және жүк көліктері өндірушілерінің бірі болып табылады.]]
Түрік экономикасының басқа маңызды салалары — [[банк]], [[құрылыс]], [[тұрмыстық техника]], [[электроника]], тоқыма, [[мұнай]] өңдеу, мұнай-химия өнімдері, [[тамақ]], тау-кен, [[темір]] және [[болат]], [[машина жасау]]. Алайда, ауыл шаруашылығы жұмыспен қамтылғандардың төрттен бірін құраған. 2004 жылы жалпы қолда бар кірістің 46 пайызын кіріс алушылардың 20 пайызы алады деп есептеген, ал ең төменгі 20 пайызы 6 пайызын ғана алған.

Тікелей шетелдік инвестициялар (ТШИ) 2012 жылы 8,3 миллиард долларды құрады, бұл көрсеткіш 2013 жылы 15 миллиард долларға дейін өседі деп күтілді. 2016 жылғы экономикалық дағдарыста AKP үкіметі кезінде 2002 жылдан бастап инвестицияға тартылған үлкен қарыздар тұрақты экономикалық өсуге салғаннан гөрі негізінен құрылыста жұмсалған болып шықты. Түркияның жалпы сыртқы қарызы 2017 жылдың желтоқсан айының соңында 453,2 миллиард долларға жетті. Түркияның жылдық есеп айырысу тапшылығы 2017 жылғы желтоқсанның аяғында 47,3 миллиард долларды құрады, бұл өткен жылғы көрсеткішпен салыстырғанда 33,1 миллиард долларды құрады. Carbon Tracker-дің айтуынша, 2020 жылы Түркияда көмірмен жұмыс істейтін электр станцияларын салу үшін ақша ысырап болды. Халықаралық энергетикалық агенттіктің басшысы Фатих Бирол қазба отынына субсидиялар, мысалы денсаулық сақтау жүйесіне бағытталуы керек деді. Қазба отынын субсидиялар ХХІ ғасырдың алғашқы екі он жылдығында ЖІӨ-нің шамамен 0,2% құрады және таза энергия субсидиясынан асып түсті. 2018 жылы қазба отынын тұтынудың сыртқы шығындары ЖІӨ-нің 1,5% -на тең деп бағаланды. 2020 жылы [[Еуропа қайта құру және даму банкі]] көмірден әділ көшуді қолдауға ұсыныс жасады.

=== Туризм ===
[[Сурет:Marmaris harbor (aerial view), Muğla Province, southwest Turkey, Mediterranean.jpg|нобай|Түрік Ривьерасындағы [[Мармарис]]]]
ХХІ ғасырда [[Түркиядағы туризм]] жыл сайын артты және экономиканың маңызды бөлігі болып табылады. Қазіргі уақытта Түркия мәдениет және туризм министрлігі Turkey Home (Түркия үйі) жобасы аясында түрік туризмін насихаттайды. Түркия соңғы жылдары Еуропадан, әсіресе Германия мен Ресейден келетін шетелдік туристердің ең жоғары пайызымен әлемдегі алғашқы ондыққа кіреді. 2019 жылы Түркия халықаралық туристік келушілер саны бойынша [[Туристік сапарлар бойынша елдердің тізімі|әлемде алтыншы орын]]ды иеленді, елге 51,2 миллион шетелдік турист келді. Түркияда [[Түркиядағы ЮНЕСКО Әлемдік мұра нысандар тізімі|ЮНЕСКО-ның 17 Әлемдік мұрасы]] және [[Түркиядағы Әлемдік мұра нысандарының болжамды тізімі|51 Әлемдік мұра ескерткіші]] бар.

Түркияда туристік сервис өте жақсы дамыған. Елде көп теңіздік курорттар мен көз тартарлық орындар бар. Ең әйгілі орындар. Олар: 
* [[Ыстанбұл]] — ({{lang-tr|Istanbul}}) - Ислам мен Византиялық мәдениет мұралары.
* [[Каппадокия]] — ({{lang-tr|Kappadokya}}) -Түркияның ең ғажап жері. Каппадокия - бұл табиғи мұраларға бай өлке.
* [[Эгей теңізі]] — ({{lang-tr|Ege denizi}}) - Антикалық мұралары және қираған көнегрекиялықтар мен римдік ескі қалалар.
* [[Жерорта теңізі]] — ({{lang-tr|Ak deniz}}) - Теңіздік курорттар Түркияның оңтүстік жағасы. 
және т.б

== Демография ==
Түркияның мекен-жайға негізделген халықты тіркеу жүйесінің мәліметтері бойынша, 2011 жылы елдегі халық саны 74,7 миллион адамды құрады, олардың төрттен үш бөлігі ірі және шағын қалаларда тұрды. 2011 жылғы есеп бойынша, халық саны жыл сайын 1,35 пайызға өсуде. Түркияның орташа квадрат метріне 97 адамнан келеді. 15-64 жас аралығындағы адамдар жалпы халықтың 67,4 пайызын құрайды; 0–14 аралығындағы жас тобы 25,3 пайызға сәйкес келеді; 65 жастан асқан қарт адамдар 7,3 пайызды құрайды.

[[Түркия Республикасының Конституциясы|Түркия Конституциясы]]ның 66-бабы &quot;түрік&quot; сөзін &quot;түрік мемлекетімен байланысты кез-келген адам&quot; деп анықтайды; сондықтан &quot;түрік&quot; терминін Түркия [[Азаматтық|азаматы]] ретінде заңды қолдану [[Этникалық топ|этникалық]] анықтамадан өзгеше. Алайда ел азаматтарының шамамен 70-80 пайызы этникалық түріктер. Түркияда ең аз дегенде 47 этностың өкілі бар деп есептеледі. Халықтың этникалық құрамы туралы сенімді мәліметтер жоқ, өйткені түріктердің санақ көрсеткіштері этникалық статистиканы қамтымайды.

[[Күрдтер]] - түрікке жатпайтын ең ірі этнос, бұл халықтың 12-25 пайызының арасында. Нақты сан дау тақырыбы болып қалады; Сервет Мутлудың айтуынша, «көбінесе бұл бағалаулар ғылыми фактілер мен эрудициялардан гөрі күрдшіл немесе түрікшіл жанашырлық пен көзқарасты көрсетеді». Мутлудың 1990 жылғы зерттеуінде күрдтер халықтың шамамен 12 пайызын құраса, Мехрдад Изади бұл көрсеткішті 25 пайызға орналастырды. [[Агры]], [[Батман]], [[Бингөл]], [[Битлис]], [[Диярбакыр]], [[Элазиг]], [[Хаккари]], [[Ыгдыр]], [[Мардин]], [[Муш]], [[Сиирт]], [[Шырнак]], [[Тунжели]] және [[Ван]] провинцияларында күрдтер көпшілікті құрайды; [[Шанлыурфа провинциясы]]ндағы көпшілік (47%); және [[Карс провинциясы]]ндағы үлкен азшылық (20%). Сонымен қатар, ішкі көші-қонға байланысты күрдтердің диаспоралық қауымдастықтары Түркияның орталық және батысындағы барлық ірі қалаларда бар. Стамбулда шамамен үш миллион күрд бар, бұл оны әлемдегі ең үлкен күрд халқы тұратын қалаға айналдырады. Күрд емес азшылықтар халықтың шамамен 7–12 пайызын құрайды деп саналады.

[[Лозанна бітім шарты|Лозанна келісімі]]нде мойындалған үш «мұсылман емес» азшылық топтары [[армяндар]], [[гректер]] және [[еврейлер]] болды. Басқа этникалық топтарға [[албандар]], [[арабтар]], [[ассириялықтар]], [[босниялықтар]], [[Адығтар|черкестер]], [[грузиндер]], [[лаздар]], [[помактар]] ​​және [[сығандар]] жатады. Сондай-ақ, Түркия [[меглино-румындар]]дан тұратын мұсылман қауымының отаны болып табылады.

2011 жылы [[Сирия азаматтық соғысы|Сирияда азаматтық соғыс]] басталғанға дейін [[Түркиядағы арабтар]]дың саны 1 миллионнан 2 миллионнан асқан. 2020 жылдың сәуіріндегі жағдай бойынша Түркияда 3,6 миллион сириялық босқындар бар, олар негізінен арабтар, олардың қатарында сириялық күрдтер, сириялық [[түрікмендер]] және Сирияның басқа да этникалық топтары бар. Олардың басым көпшілігі уақытша тұруға рұқсаты бар Түркияда тұрады. Түркия үкіметі [[Сирия ұлттық армиясы]]на қосылған босқындарға Түркия азаматтығын берді.

== Галерея ==
&lt;gallery class=&quot;center&quot;&gt;
Сурет:Ataturk1930s.jpg|[[Мұстафа Кемал Ататүрік]]
Сурет:Anit Kabir (6526103103).jpg|[[Анытқабір]] 
Сурет:Aya sofya.jpg|[[Айя София]] 
Сурет:Kocatepe Mosque Ankara.jpg|Анкара мешіті 
Сурет:State Painting and Sculpture Museum of Ankara.jpg|Этнография 
Сурет:DolmabahceMainGate.JPG|[[Долмабахче сарайы]] 
Сурет:İzmir clock tower.jpg|[[Измир]] 
Сурет:Pamukkale00.JPG|[[Памуккале]] 
Сурет:Eskişehir-Aycan.jpg| Көше
Сурет:Antalya falezler.jpg|[[Анталия]]
Сурет:Alanya.jpg| [[Алания]] 
Сурет:Bluemosquefront.jpg|[[Ыстанбұл]] 
Сурет:Diyarbakir P1050751 20080427135832.JPG|[[Диярбақыр]] 
Сурет:Turkishcoffee.jpg|Түрік кофе
Сурет:Celsus-Bibliothek2.jpg|[[Эфес]] қаласы
Сурет:Cappadocia March 2006.jpg|[[Каппадокия]] қаласы 
Сурет:Kappadokien002-01.jpg|Каппадокияның ландшафты
Сурет:Gentile Bellini 003.jpg|[[II Мехмет|Сұлтан Мехмет II]]
Сурет:Whirlingdervishes.JPG|Дәруіштер
Сурет:İstanbul Üniversitesi.JPG|[[Ыстанбұл университеті]]
&lt;/gallery&gt;

== Қызықты мәліметтер ==
* Түркияның бастамасымен [[ЮНЕСКО]] Әлем Мәдени мұрасы тізіміне 1982 жылдан бері Ыстамбұлдың тарихи жерлері, Сафранболу қаласы, Хаттушаш Хэт астанасы, Немрут тауы, Ксантос Летон, Дивриги Ұлы мешіті мен емханасы, Троя ежелгі қаласы, Памуккале Хиераполис, Гөреме Ұлттық саябағы мен Каппадокия алынған болатын.&lt;ref name=&quot;test&quot;&gt;[http://www.trtalbanian.com/trtworld/kz/newsDetail.aspx?HaberKodu=44050f41-b3ee-4b3e-a719-bd05dacee0c5&amp;title=%D0%A1%D0%B5%D0%BB%D0%B8%D0%BC%D0%B8%D0%B5%20-%20%D3%98%D0%BB%D0%B5%D0%BC%20%D0%BC%D2%B1%D1%80%D0%B0%20%D1%82%D1%96%D0%B7%D1%96%D0%BC%D1%96%D0%BD%D0%B4%D0%B5 Қайнар көз]&lt;/ref&gt;
* Ыстамбұл - бұл екі құрлықтың, Еуропа мен Азияның арасында орналасқан жалғыз қала. Мыңдаған жылдар бойы Ыстамбұл тарихтағы үш империяның астанасы болды. Олар: Рим, Византия және Осман империялары. Көптеген археологтар мен інжілшілтер Нұх пайғамбардың кемесi Шығыс Түркиядағы Арарат тауында қалған деп есептейді. Әлемдегі барлық орман жаңғағының 70%-ын Түркия өндіреді. Хазіреті Мария өмірінің соңғы жылдарын Түркияда өткізді.

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}

{{Навигациялық блок
 |тақырып       = Түркия
 |тақырып_стиль = background:{{түс|{{PAGENAME}}}};
 |state         = collapsed
 |Азия елдері
 |Еуропа елдері
 |Орта Шығыс елдері
 |Жерорта теңізімен шектесетін елдер
 |Қара теңіз бойындағы елдер
 |G20
 |Еуропа кеңесі
 |Түркі кеңесі
 |ТҮРКСОЙ
 |ГУАМ
 |Шанхай Ынтымақтастық Ұйымы
 |Қара теңіз экономикалық ынтымақтастығы ұйымы
 |ЭЫҰ
 |Экономикалық ынтымақтастық және даму ұйымы
 |Ислам Әріптестік Ұйымы
}}

[[Санат:Түркия|*]]</text>
      <sha1>q5cdcv8sblz933afnmeot50gtgch61z</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Уикипедия:Форум</title>
    <ns>4</ns>
    <id>3909</id>
    <revision>
      <id>3061547</id>
      <parentid>3054974</parentid>
      <timestamp>2022-08-17T09:56:53Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>AAkhmedova (WMF)</username>
        <id>114392</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="105202" xml:space="preserve">{{Уикипедия:Форум/Негіз}}
__NOTOC____NEWSECTIONLINK__
{{Жинақталған мазмұн|30|400}} 

== &lt;section begin=&quot;announcement-header&quot; /&gt;Leadership Development Working Group: Apply to join! (14 March to 10 April 2022)&lt;section end=&quot;announcement-header&quot; /&gt; ==
&lt;section begin=&quot;announcement-content&quot; /&gt;
:''[[m:Special:MyLanguage/Leadership Development Working Group/Participate/Announcement|You can find this message translated into additional languages on Meta-wiki.]]''
:''&lt;div class=&quot;plainlinks&quot;&gt;[[m:Special:MyLanguage/Leadership Development Working Group/Participate/Announcement|{{int:interlanguage-link-mul}}]] • [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&amp;group=page-{{urlencode:Leadership Development Working Group/Participate/Announcement}}&amp;language=&amp;action=page&amp;filter= {{int:please-translate}}]&lt;/div&gt;''

Hello everyone,

Thank you to everyone who participated in the feedback period for the [[m:Special:MyLanguage/Leadership Development Working Group|Leadership Development Working Group]] initiative. A [[m:Special:MyLanguage/Leadership Development Working Group/Participate#5. Summary of Call for Feedback|summary of the feedback]] can be found on Meta-wiki. This feedback will be shared with the working group to inform their work. The application period to join the Working Group is now open and will close on April 10, 2022. Please [[m:Special:MyLanguage/Leadership_Development_Working_Group/Purpose_and_Structure#3._How_is_the_working_group_formed_and_structured?|review the information about the working group]], share with community members who might be interested, and '''[[m:Special:MyLanguage/Leadership_Development_Working_Group/Participate#1._How_to_participate|apply if you are interested]]'''.

Thank you,

From the Community Development team&lt;br /&gt;&lt;section end=&quot;announcement-content&quot; /&gt;

[[Қатысушы:AAkhmedova (WMF)|AAkhmedova (WMF)]] ([[Қатысушы талқылауы:AAkhmedova (WMF)|талқылауы]]) 01:50, 2022 ж. наурыздың 20 (+06)

== &lt;section begin=&quot;announcement-header&quot; /&gt;Invitation to Hubs event: Global Conversation on 2022-03-12 at 13:00 UTC&lt;section end=&quot;announcement-header&quot; /&gt; == 
:''[[m:Special:MyLanguage/Hubs/Global Conversations March 12, 2022/Invitation|You can find this message translated into additional languages on Meta-wiki.]]''
:''&lt;div class=&quot;plainlinks&quot;&gt;[[m:Special:MyLanguage/Hubs/Global Conversations March 12, 2022/Invitation|{{int:interlanguage-link-mul}}]] • [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&amp;group=page-{{urlencode:Hubs/Global Conversations March 12, 2022/Invitation}}&amp;language=&amp;action=page&amp;filter= {{int:please-translate}}]&lt;/div&gt;''
----
Hello all, please see an invitation from my colleague about an upcoming Global Conversation about Hubs. [[Қатысушы:AAkhmedova (WMF)|AAkhmedova (WMF)]] ([[Қатысушы талқылауы:AAkhmedova (WMF)|талқылауы]]) 00:41, 2022 ж. наурыздың 10 (+06)
----
The Movement Strategy and Governance team of the Wikimedia Foundation would like to invite you to the next event about &quot;Regional and Thematic Hubs&quot;. The Wikimedia Movement is in the process of understanding what Regional and Thematic Hubs should be. Our workshop in November was a good start ([[m:Special:MyLanguage/Hubs/Documentation/27 November Workshop|read the report]]), but we're not finished yet. 

Over the last weeks we conducted about 16 interviews with groups working on establishing a Hub in their context ([[m:Special:MyLanguage/Hubs/Dialogue|see Hubs Dialogue]]). These interviews informed a report that will serve as a foundation for discussion on March 12. The report is planned to be published on March 9.

The event will take place on March 12, 13:00 to 16:00 UTC on Zoom. Interpretation will be provided in French, Spanish, Arabic, Russian, and Portuguese. Registration is open, and will close on March 10. Anyone interested in the topic is invited to join us. '''[[m:Special:MyLanguage/Hubs/Global Conversations March 12, 2022|More information on the event on Meta-wiki]]'''.

Best regards,

[[m:User:KVaidla (WMF)|Kaarel Vaidla]]&lt;br /&gt;Movement Strategy
&lt;section end=&quot;announcement-content&quot; /&gt;

== &lt;section begin=&quot;announcement-header&quot; /&gt;Universal Code of Conduct Enforcement guidelines ratification voting open from 7 to 21 March 2022&lt;section end=&quot;announcement-header&quot; /&gt; ==

&lt;section begin=&quot;announcement-content&quot; /&gt;
:''[[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Enforcement guidelines/Vote|You can find this message translated into additional languages on Meta-wiki.]]
:''&lt;div class=&quot;plainlinks&quot;&gt;[[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Enforcement guidelines/Vote|{{int:interlanguage-link-mul}}]] • [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&amp;group=page-{{urlencode:Universal Code of Conduct/Enforcement guidelines/Vote}}&amp;language=&amp;action=page&amp;filter= {{int:please-translate}}]&lt;/div&gt;''

Hello everyone,

The ratification voting process for the [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Enforcement guidelines|revised enforcement guidelines]] of the [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct|Universal Code of Conduct]] (UCoC) is now open! '''[[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Enforcement guidelines/Voting|Voting commenced on SecurePoll]]''' on 7 March 2022 and will conclude on 21 March 2022. Please [[m:Universal Code of Conduct/Enforcement guidelines/Voter information|read more on the voter information and eligibility details]].

The Universal Code of Conduct (UCoC) provides a baseline of acceptable behavior for the entire movement. The revised enforcement guidelines were published 24 January 2022 as a proposed way to apply the policy across the movement. You can [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Project|read more about the UCoC project]].

You can also comment on Meta-wiki talk pages in any language. You may also contact the team by email: ucocproject[[File:At sign.svg|16x16px|link=|(_AT_)]]wikimedia.org

Sincerely,

Movement Strategy and Governance

Wikimedia Foundation&lt;section end=&quot;announcement-content&quot; /&gt;
--[[Қатысушы:AAkhmedova (WMF)|AAkhmedova (WMF)]] ([[Қатысушы талқылауы:AAkhmedova (WMF)|талқылауы]]) 17:46, 2022 ж. наурыздың 7 (+06)

=== &lt;section begin=&quot;announcement-header&quot; /&gt;Universal Code of Conduct Enforcement guidelines ratification voting is now closed&lt;section end=&quot;announcement-header&quot; /&gt; ===

&lt;section begin=&quot;announcement-content&quot; /&gt;
:''[[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Enforcement guidelines/Voter information/Announcement|You can find this message translated into additional languages on Meta-wiki.]]''
:''&lt;div class=&quot;plainlinks&quot;&gt;[[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Enforcement guidelines/Vote/Closing message|{{int:interlanguage-link-mul}}]] • [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&amp;group=page-{{urlencode:Universal Code of Conduct/Enforcement guidelines/Vote/Closing message}}&amp;language=&amp;action=page&amp;filter= {{int:please-translate}}]&lt;/div&gt;''

The ratification voting process for the [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Enforcement guidelines|revised enforcement guidelines]] of the [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct|Universal Code of Conduct]] (UCoC) came to a close on 21 March 2022. Over {{#expr:2300}} Wikimedians voted across different regions of our movement. Thank you to everyone who participated in this process! The scrutinizing group is now reviewing the vote for accuracy, so please allow up to two weeks for them to finish their work.

The final results from the voting process will be announced [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Enforcement guidelines/Voting/Results|here]], along with the relevant statistics and a summary of comments as soon as they are available. Please check out [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Enforcement guidelines/Voter information|the voter information page]] to learn about the next steps. You can comment on the project talk page [[m:Talk:Universal Code of Conduct/Enforcement guidelines|on Meta-wiki]] in any language. You may also contact the UCoC project team by email: ucocproject[[File:At sign.svg|16x16px|link=|(_AT_)]]wikimedia.org

Best regards,

Movement Strategy and Governance&lt;br /&gt;&lt;section end=&quot;announcement-content&quot; /&gt;

[[Қатысушы:AAkhmedova (WMF)|AAkhmedova (WMF)]] ([[Қатысушы талқылауы:AAkhmedova (WMF)|талқылауы]]) 00:25, 2022 ж. наурыздың 23 (+06)

=== Next steps: Universal Code of Conduct (UCoC) and UCoC Enforcement Guidelines === 
After reviewing vote results and accompanying comments, the Community Affairs Committee decided to launch a fresh round of community consultations. After that, the refined text of the Guidelines will be put for another vote.

The comments have shown that community members unequivocally support creating a safe and welcoming culture that stops hostile and toxic behaviour, supports victims of such actions, and encourages good-faith people to be productive on the Wikimedia projects.
While the results did show that support for the UCoC Guidelines exceeded the required 50%+1 vote, the comments highlighted that further revisions would be required to have strong community support to follow through with enforcement.

Therefore the Committee instructed the Foundation to:

Conduct another round of community consultations, and put the newly-refined Guidelines for a community vote.

The WMF team will seek feedback on four topics that stood out among the voter comments. You can learn more about the four topics and the Committee's findings on [https://meta.wikimedia.org/wiki/Wikimedia_Foundation_Board_noticeboard/April_2022_-_Board_of_Trustees_on_Next_steps:_Universal_Code_of_Conduct_(UCoC)_and_UCoC_Enforcement_Guidelines this Meta page]. 

Best regards, --[[Қатысушы:AAkhmedova (WMF)|AAkhmedova (WMF)]] ([[Қатысушы талқылауы:AAkhmedova (WMF)|талқылауы]]) 17:59, 2022 ж. сәуірдің 23 (+06)

=== &lt;section begin=&quot;announcement-header&quot; /&gt;Report on Voter Feedback from Universal Code of Conduct (UCoC) Enforcement Guidelines Ratification &lt;section end=&quot;announcement-header&quot; /&gt;===
&lt;section begin=&quot;announcement-content&quot; /&gt;
:''&lt;div class=&quot;plainlinks&quot;&gt;[[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Enforcement guidelines/Voting/Report/Announcement|{{int:interlanguage-link-mul}}]] • [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&amp;group=page-{{urlencode:Universal Code of Conduct/Enforcement guidelines/Voting/Report/Announcement}}&amp;language=&amp;action=page&amp;filter= {{int:please-translate}}]&lt;/div&gt;''
Hello all,

The Universal Code of Conduct (UCoC) project team has completed the analysis of the feedback accompanying the ratification vote on the Universal Code of Conduct Enforcement Guidelines. 

Following the completion of the UCoC Enforcement Guidelines Draft in 2022, the guidelines were voted on by the Wikimedian community. Voters cast votes from 137 communities, with the top 9 communities being: English, German, French, Russian, Polish, Spanish, Chinese, Japanese, Italian Wikipedias, and Meta-wiki. 

Those voting had the opportunity to provide comments on the contents of the Draft document. 658 participants left comments. 77% of the comments are written in English. Voters wrote comments in 24 languages with the largest numbers in English (508), German (34), Japanese (28), French (25), and Russian (12). 

A report will be sent to the Revision Drafting Committee who will refine the enforcement guidelines based on the community feedback received from the recently concluded vote. A public version of the report is [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Enforcement guidelines/Voting/Report|'''published on Meta-wiki here''']].  The report is available in translated versions on Meta-wiki. {{int:please-translate}} 

Again, we thank all who participated in the vote and discussions. We invite everyone to contribute during the next community discussions. More information about the Universal Code of Conduct and Enforcement Guidelines can be found [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Project|on Meta-wiki]].

On behalf of the Universal Code of Conduct project team&lt;br /&gt;&lt;section end=&quot;announcement-content&quot; /&gt;
--[[Қатысушы:AAkhmedova (WMF)|AAkhmedova (WMF)]] ([[Қатысушы талқылауы:AAkhmedova (WMF)|талқылауы]]) 16:22, 2022 ж. мамырдың 26 (+06)

== Call for Feedback about the Board of Trustees elections is now open  ==
:''&lt;div class=&quot;plainlinks&quot;&gt;[[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation Board of Trustees/Call for feedback: Board of Trustees elections/Call for Feedback about the Board of Trustees elections is now open|{{int:interlanguage-link-mul}}]] • [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&amp;group=page-{{urlencode:Wikimedia Foundation Board of Trustees/Call for feedback: Board of Trustees elections/Call for Feedback about the Board of Trustees elections is now open}}&amp;language=&amp;action=page&amp;filter= {{int:please-translate}}]&lt;/div&gt;''  
 
The Call for Feedback: Board of Trustees elections is now open and will close on &lt;s&gt;7&lt;/s&gt; 16 February 2022.

With this Call for Feedback, the Movement Strategy and Governance team is taking a different approach. This approach incorporates community feedback from 2021. Instead of leading with proposals, the Call is framed around key questions from the Board of Trustees. The key questions came from the feedback about the 2021 Board of Trustees election. The intention is to inspire collective conversation and collaborative proposal development about these key questions.
 
[https://meta.wikimedia.org/wiki/Wikimedia_Foundation_Board_of_Trustees/Call_for_feedback:_Board_of_Trustees_elections Join the conversation.]  

Best,

Movement Strategy and Governance

[[Қатысушы:AAkhmedova (WMF)|AAkhmedova (WMF)]] ([[Қатысушы талқылауы:AAkhmedova (WMF)|талқылауы]]) 22:35, 2022 ж. қаңтардың 12 (+06)

== Question ==

Напишу здесь на русском языке, поскольку вижу в Казахстане лучше его понимают, чем английский. У меня возник вопрос: почему аглоязычний текст пишеться не как в оригинале, а своеобразным казахицированым способом.--[[Қатысушы:KHMELNYTSKYIA|KHMELNYTSKYIA]] ([[Қатысушы талқылауы:KHMELNYTSKYIA|талқылауы]]) 19:13, 2018 ж. шілденің 10 (+06)
: Hello! Could you please clarify which article are you talking about?--[[Қатысушы:Batyrbek.kz|Batyrbek]] ([[Қатысушы талқылауы:Batyrbek.kz|талқылауы]]) 11:11, 2018 ж. шілденің 11 (+06)
:: Hi! So, thank you for the quick response. For example, even your text is written so: &quot;Һелло! Цоұлд ёұ плеасе цларіфy уһіцһ артіцле аре ёұ талкінг абоұт&quot;. I think it is a bit strange. There may be a problem with my language settings.--[[Қатысушы:KHMELNYTSKYIA|KHMELNYTSKYIA]] ([[Қатысушы талқылауы:KHMELNYTSKYIA|талқылауы]]) 23:27, 2018 ж. шілденің 11 (+06)
::: Yes, you're right! You can check in your phone's settings. I am not sure what exactly, but I'm guessing it's something called 'Locale' or whatever. If you use English as a main language in your phone, then there won't be these kind of glitches. --[[Қатысушы:Batyrbek.kz|Batyrbek]] ([[Қатысушы талқылауы:Batyrbek.kz|талқылауы]]) 11:31, 2018 ж. шілденің 12 (+06)

== Editing News #2—2018 ==

&lt;div class=&quot;plainlinks mw-content-ltr&quot; lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot;&gt;
''[[metawiki:VisualEditor/Newsletter/2018/October|Read this in another language]] • [[m:VisualEditor/Newsletter|Subscription list for this multilingual newsletter]]''

&lt;div style=&quot;float:right;width:270px;margin-left:1em;border-style:solid;border-width:1px;padding:1em;&quot;&gt;
[[File:VisualEditor-logo.svg|200px|center]]
'''Did you know?'''  
&lt;div class=&quot;thumbcaption&quot; style=&quot;font-size: 90%;&quot;&gt;  

Did you know that you can use the visual editor on a mobile device?
[[File:Mobile editing watchlist star editing pencil.png|alt=Screenshot showing the location of the pencil icon|center|frameless|250px]]

Tap on the pencil icon to start editing.  The page will probably open in the wikitext editor.

You will see another pencil icon in the toolbar.  Tap on that pencil icon to the switch between visual editing and wikitext editing.

[[File:Visual editing mobile switch wikitext.png|alt=Toolbar with menu opened|center|frameless|250px]]

Remember to publish your changes when you're done.

You can read and help translate [[mw:Special:MyLanguage/Help:VisualEditor/User guide|the user guide]], which has more information about how to use the visual editor.&lt;/div&gt;&lt;/div&gt;

Since the last newsletter, the [[mw:Editing|Editing Team]] has wrapped up most of their work on the [[mw:2017 wikitext editor|2017 wikitext editor]] and [[mw:VisualEditor/Diffs|the visual diff tool]].  The team has begun investigating the needs of editors who use mobile devices.  Their work board is available [[phab:project/view/3236/|in Phabricator]].  Their [[mw:Wikimedia Audiences/2018-19 Q2 Goals#Contributors|current priorities]] are fixing bugs and improving mobile editing.   

=== Recent changes ===
*The Editing team has published an [[mw:Mobile editing using the visual editor report|initial report about mobile editing]].  
*The Editing team has begun a design study of visual editing on the mobile website.  New editors have trouble doing basic tasks on a smartphone, such as adding links to Wikipedia articles.  You can [[c:File:Visual Editor Heuristic - Results.pdf|read the report]].
*The Reading team is working on a [[mw:Reading/Web/Advanced mobile contributions|separate mobile-based contributions project]].
*The 2006 wikitext editor is [[mw:Contributors/Projects/Removal of the 2006 wikitext editor|no longer supported]].  If you used [[:File:Edit toolbar - 2.png|that toolbar]], then you will no longer see any toolbar.  You may choose another editing tool in your [[Special:Preferences#mw-prefsection-editing|editing preferences]], [[Special:Preferences#mw-prefsection-gadgets|local gadgets]], or [[Special:Preferences#mw-prefsection-betafeatures|beta features]].
*The Editing team described the history and status of [[mw:Extension:VisualEditor|VisualEditor]] in [[m:Wikimedia monthly activities meetings/2018-03|this recorded public presentation]] (starting at 29 minutes, 30 seconds).
*The Language team released [[mw:Content translation/V2|a new version of Content Translation]] (CX2) last month, on [[foundationsite:2018/09/30/international-translation-day/|International Translation Day]]. It integrates the visual editor to support templates, tables, and images.  It also produces better wikitext when the translated article is published. [https://wikimediafoundation.org/2018/09/30/content-translation-version-two/]

=== Let's work together ===
* The Editing team wants to improve visual editing on the mobile website.  &lt;mark&gt;Please read [[mw:Visual-based mobile editing/Ideas/October 2018|their ideas]] and tell the team what you think would help editors who use the mobile site.&lt;/mark&gt;  
*The [[m:Community Wishlist Survey 2019|Community Wishlist Survey]] begins next week.
*If you aren't reading this in your preferred language, then please help us with translations! Subscribe to the [[mail:translators-l|Translators mailing list]] or [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User_talk:Elitre_(WMF)&amp;action=edit&amp;section=new contact us] directly. We will notify you when the next issue is ready for translation. {{int:Feedback-thanks-title}}

—[[mw:User:Whatamidoing (WMF)|Whatamidoing (WMF)]] ([[mw:User talk:Whatamidoing (WMF)|talk]])
&lt;/div&gt; 20:17, 2018 ж. қарашаның 2 (+06)
&lt;!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=VisualEditor/Newsletter/Wikis_with_VE&amp;oldid=17790200 тізімін пайдаланып User:Johan (WMF)@metawiki деген хабарлама жіберген --&gt;

== Editing News #1—July 2019 ==

&lt;div class=&quot;plainlinks mw-content-ltr&quot; lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot;&gt;
''[[m:VisualEditor/Newsletter/2019/July|Read this in another language]] • [[m:VisualEditor/Newsletter|Subscription list for this multilingual newsletter]]''

&lt;div style=&quot;float:right;width:270px;margin-left:1em;border-style:solid;border-width:1px;padding:1em;&quot;&gt;
[[File:VisualEditor-logo.svg|200px|center]]
&lt;big&gt;'''Did you know?'''&lt;/big&gt;
&lt;div class=&quot;thumbcaption&quot; style=&quot;font-size: 90%;&quot;&gt;  

Did you know that you can use the visual editor on a mobile device?

Every article has a pencil icon at the top.  Tap on the pencil icon [[File:OOjs UI icon edit-ltr.svg|frameless|16x16px]] to start editing.  

'''&lt;big&gt;Edit Cards&lt;/big&gt;'''

[[File:EditCards-v.20.png|alt=Toolbar with menu opened|center|frameless|250px]]

This is what the new '''Edit Cards for editing links''' in the mobile visual editor look like. You can try the prototype here: '''[[mw:Topic:V394zwrigth8ii7c|📲 Try Edit Cards]].'''
&lt;/div&gt;&lt;/div&gt;

Welcome back to the [[mw:Editing|Editing]] newsletter.

Since [[m:VisualEditor/Newsletter/2018/October|the last newsletter]], the team has released two new features for the [[mw:VisualEditor on mobile|mobile visual editor]] and has started developing three more.  All of this work is part of the team's goal to [[m:Wikimedia Foundation Annual Plan/2018-2019/Audiences#Outcome 3: Mobile Contribution|make editing on mobile web simpler]].  

Before talking about the team's recent releases, we have a question for you:  

&lt;strong&gt;Are you willing to try a new way to add and change links?&lt;/strong&gt;

If you are interested, we would value your input!  You can try this new link tool in the mobile visual editor on a separate wiki. 

&lt;em&gt;Follow these instructions and share your experience:&lt;/em&gt;

&lt;strong&gt;[[mw:Topic:V394zwrigth8ii7c|📲 Try Edit Cards]].&lt;/strong&gt;

=== Recent releases ===
The mobile visual editor is a simpler editing tool, for smartphones and tablets using the [[mw:Reading/Web/Mobile#About|mobile site]].  The Editing team recently launched two new features to improve the mobile visual editor: 

# [[mw:VisualEditor on mobile/Section editing|Section editing]]
#* The purpose is to help contributors focus on their edits.
#* The team studied this with an A/B test.  [[mw:VisualEditor on mobile/Section editing#16 June 2019|This test showed]] that contributors who could use section editing were '''1% more likely to publish''' the edits they started than people with only full-page editing.
# [[mw:VisualEditor on mobile#March 1, 2019|Loading overlay]]
#* The purpose is to smooth the transition between reading and editing.

Section editing and the new loading overlay are '''now available to everyone''' using the mobile visual editor.

=== New and active projects ===
This is a list of our most active projects. [[mw:Help:Watching pages|Watch]] these pages to learn about project updates and to share your input on new designs, prototypes and research findings.

*[[mw:VisualEditor on mobile/Edit cards|Edit cards]]: This is a clearer way to add and edit links, citations, images, templates, etc. in articles.  You can try this feature now.  &lt;em&gt;Go here to see how:&lt;/em&gt; [[mw:Topic:V394zwrigth8ii7c|📲 &lt;em&gt;Try Edit Cards&lt;/em&gt;]].
*[[mw:VisualEditor on mobile/Toolbar refresh|Mobile toolbar refresh]]: This project will learn if contributors are more successful when the editing tools are easier to recognize.
*[[mw:VisualEditor on mobile/VE mobile default|Mobile visual editor availability]]: This A/B test asks:  ''Are newer contributors more successful if they use the mobile visual editor?''  We are collaborating with [[mw:VisualEditor on mobile/VE mobile default#26 June 2019 %E2%80%93 Participating wikis and test start date|20 Wikipedias]] to answer this question.
*[[mw:VisualEditor on mobile/Usability improvements|Usability improvements]]: This project will make the mobile visual editor easier to use.  The goal is to let contributors stay focused on editing and to feel more confident in the editing tools.

=== Looking ahead ===

* '''Wikimania:'''  Several members of the Editing Team will be attending [[wmania:|Wikimania]] in August 2019.  They will lead a session about mobile editing in the [[wmania:2019:Community Growth/Visual editing on mobile: An accessible editor for all|Community Growth space]].  Talk to the team about how editing can be improved.
* '''Talk Pages:'''  In the coming months, the Editing Team will begin [[mw:Talk pages consultation 2019|improving talk pages]] and communication on the wikis.

=== Learning more ===
The [[mw:VisualEditor on mobile|VisualEditor on mobile]] is a good place to learn more about the projects we are working on. The team wants to talk with you about anything related to editing. If you have something to say or ask, please leave a message at [[mw:Talk:VisualEditor on mobile|Talk:VisualEditor on mobile]].

[[user:PPelberg (WMF)|PPelberg (WMF)]] ([[mw:user_talk:PPelberg (WMF)|talk]]) &amp; [[User:Whatamidoing (WMF)|Whatamidoing (WMF)]] ([[mw:user_talk:Whatamidoing (WMF)|talk]]) 
&lt;/div&gt; 00:32, 2019 ж. шілденің 24 (+06)
&lt;!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=VisualEditor/Newsletter/Wikis_with_VE&amp;oldid=19175117 тізімін пайдаланып User:Trizek (WMF)@metawiki деген хабарлама жіберген --&gt;

== Editing News #2 – Mobile editing and talk pages ==

&lt;div class=&quot;plainlinks mw-content-ltr&quot; lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot;&gt;
&lt;em&gt;[[m:VisualEditor/Newsletter/2019/October|Read this in another language]] • [[m:VisualEditor/Newsletter|Subscription list for this multilingual newsletter]]&lt;/em&gt;

Inside this newsletter, the [[mw:Editing|Editing team]] talks about their work on the [[mw:Mobile visual editor|mobile visual editor]], on [[mw:Talk pages project|the new talk pages project]], and at [[wikimania:|Wikimania 2019]].

=== Help ===
&lt;strong&gt;What talk page interactions do you remember?&lt;/strong&gt; Is it a story about how someone helped you to learn something new? Is it a story about how someone helped you get involved in a group? Something else?  Whatever your story is, we want to hear it!  

Please tell us a story about how you used a talk page.  &lt;mark&gt;Please share a link to a memorable discussion, or describe it on the &lt;strong&gt;[[mw:Topic:V8d91yh8gcg404dj|talk page for this project]]&lt;/strong&gt;.&lt;/mark&gt;  The team wants your examples.  These examples will help everyone develop a shared understanding of what this project should support and encourage.

=== Talk pages project ===
The [[mw:Talk pages consultation 2019|Talk Pages Consultation]] was a global consultation to define better tools for wiki communication. From February through June 2019, more than 500 volunteers on 20 wikis, across 15 languages and multiple projects, came together with members of the Foundation to create a product direction for a set of discussion tools.  The [[mw:Talk pages consultation 2019/Phase 2 report|Phase 2 Report]] of the Talk Page Consultation was published in August. It summarizes the product direction the team has started to work on, which you can read more about here: [[mw:Talk pages project|Talk Page Project project page]]. 

The team needs and wants your help at this early stage.  They are starting to develop the first idea. Please add your name to the [[mw:Talk pages project#Getting involved|&lt;strong&gt;&quot;Getting involved&quot;&lt;/strong&gt;]] section of the project page, if you would like to hear about opportunities to participate.

=== Mobile visual editor ===
The Editing team is trying to make it simpler to edit on mobile devices.  The team is changing the [[mw:VisualEditor on mobile|visual editor on mobile]]. If you have something to say about editing on a mobile device, please leave a message at [[mw:Talk:VisualEditor on mobile|Talk:VisualEditor on mobile]].

==== [[mw:VisualEditor on mobile/Edit cards|Edit Cards]] ====
[[File:Edit Cards-before-v3-comparison.png|thumb|486x486px|What happens when you click on a link.  The new Edit Card is bigger and has more options for editing links.]]

* On 3 September, the Editing team released [[:File:Edit Cards comparison v2 and v3.png|version 3 of Edit Cards]]. Anyone could use the new version in the mobile visual editor.
* There is an [[:File:Edit Cards comparison v2 and v3.png|updated design]] on the Edit Card for adding and modifying links.  There is also a new, [[mw:VisualEditor on mobile/Edit cards#2 September 2019 - v3 deployment timing|combined workflow for editing a link's display text and target]].
* Feedback: You can try the new Edit Cards by opening the mobile visual editor on a smartphone. Please post your feedback on the [[:mw:Topic:V5rg0cqmikpubmjj|Edit cards talk page]].

==== [[mw:VisualEditor on mobile/Toolbar refresh|Toolbar]] ====
[[File:Toolbar-comparison-v1.png|thumb|486px|The editing toolbar is changing in the mobile visual editor.  The old system had two different toolbars.  Now, all the buttons are together.  [[mw:Topic:V79x6zm8n6i4nb56|Tell the team what you think about the new toolbar]].]]

* In September, the Editing team updated the mobile visual editor's editing toolbar.  Anyone could see these changes in the mobile visual editor.
** &lt;em&gt;One toolbar:&lt;/em&gt; All of the editing tools are located in one toolbar.  Previously, the toolbar changed when you clicked on different things.
**&lt;em&gt;New navigation:&lt;/em&gt; The buttons for moving forward and backward in the edit flow have changed.
**&lt;em&gt;Seamless switching:&lt;/em&gt; an [[phab:T228159|improved workflow]] for switching between the visual and wikitext modes.
* Feedback: You can try the refreshed toolbar by opening the mobile VisualEditor on a smartphone. Please post your feedback on the [[mw:Topic:V79x6zm8n6i4nb56|Toolbar feedback talk page]].

=== Wikimania ===
The Editing Team attended [[wmania:2019:Program|Wikimania 2019]] in Sweden.  They led a session on [[wmania:2019:Community Growth/Visual editing on mobile: An accessible editor for all|the mobile visual editor]] and a session on [[wmania:2019:Community Growth/After Flow: A new direction for improving talk pages|the new talk pages project]].  They tested [[mw:VisualEditor on mobile/Toolbar refresh#v1 prototype|two]] new [[mw:VisualEditor on mobile/Edit cards#v3 prototype|features]] in the mobile visual editor with contributors.  You can read more about what the team did and learned in [[mw:VisualEditor on mobile#Wikimania Stockholm: Overview|the team's report on Wikimania 2019]].

=== Looking ahead ===

* &lt;strong&gt;Talk Pages Project:&lt;/strong&gt; The team is thinking about the first set of proposed changes.  The team will be working with a few communities to pilot those changes. The best way to stay informed is by adding your username to the list on the project page: [[mw:Talk pages project#Getting involved|&lt;strong&gt;Getting involved&lt;/strong&gt;]].
* &lt;strong&gt;Testing the mobile visual editor as the default:&lt;/strong&gt;  The Editing team plans to post results before the end of the calendar year. The best way to stay informed is by adding the project page to your watchlist: [[mw:VisualEditor on mobile/VE mobile default|&lt;strong&gt;VisualEditor as mobile default project page&lt;/strong&gt;]].
* &lt;strong&gt;Measuring the impact of Edit Cards:&lt;/strong&gt;  This study asks whether the project helped editors add links and citations.  The Editing team hopes to share results in November.  The best way to stay informed is by adding the project page to your watchlist: [[mw:VisualEditor on mobile/Edit cards|&lt;strong&gt;Edit Cards project page&lt;/strong&gt;]].

– [[User:PPelberg (WMF)|PPelberg (WMF)]] ([[mw:User talk:PPelberg (WMF)|talk]]) &amp; [[User:Whatamidoing (WMF)|Whatamidoing (WMF)]] ([[mw:User talk:Whatamidoing (WMF)|talk]])
&lt;/div&gt; 17:12, 2019 ж. қазанның 29 (+06)
&lt;!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:Johan_(WMF)/Target_lists/VE_201910/4&amp;oldid=19500850 тізімін пайдаланып User:Johan (WMF)@metawiki деген хабарлама жіберген --&gt;

== WikiGap 2020 Russia ==
Уважаемые коллеги, пожалуйста выскажите своё мнение по поводу ''[[m:CentralNotice/Request/WikiGap 2020 Russia|баннерной кампании CentralNotice]]'' для объявления о российском викимарафоне [[wmru:Конкурсы/WikiGap 2020 Russia|WikiGap 2020]] (8 марта - 8 мая, все IP из России, только Википедии, 1 показ в неделю). Спасибо. [[Қатысушы:JukoFF|JukoFF]] ([[Қатысушы талқылауы:JukoFF|талқылауы]]) 15:02, 2020 ж. ақпанның 27 (+06)

== 1 сәуірге орай Басты бетті өзгерту ==

Қайырлы күн, құрметті Уикипедия қатысушылары. 1 сәуір күні Алдар көсенің туған күні, яғни күлкі күні, осыған орай Басты бетті күлкілі етіп өзгертсек. Орыс Уикипедиясы жыл сайын өзгертіп отырады-мыс. Ұсыныс [[Қатысушы:Уикипедия:Форум/Басты бет|мынадай]]. Ортаға салып талқылайық, қосарыңыз болса, қарсылық не қолдау болса, жазып отырыңыз.--&lt;font color=&quot;#009900&quot;&gt;[[Қатысушы:Мұхамеджан Амангелді|&lt;span style=&quot;font-family:Georgia;&quot;&gt;&lt;i&gt;Мұхамеджан А.А.&lt;/i&gt;&lt;/span&gt;]]&lt;/font&gt; [[Қатысушы талқылауы:Мұхамеджан Амангелді|&lt;span style=&quot;font-size:90%&quot;&gt;&lt;font color=&quot;#0000FF&quot;&gt;(талқылау)&lt;/font&gt;&lt;/span&gt;]] 16:45, 2020 ж. наурыздың 26 (+06)
:Жақсы идея бірақ қазіргі пандемияға байланысты орынсыз деп ойлаймын және де онсызда қазуикидің сапасы сын көтермейтін жағдайда одан әрі беделі түсіп кететін сияқты. Сондықтан мен қарсымын --[[Қатысушы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%&quot;&gt;Kasymov&lt;/span&gt;]]&lt;sup&gt;  &lt;big&gt;[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#FF4500; font-family:Hobo Std;&quot;&gt;Т&lt;/span&gt;]]&lt;/big&gt;&lt;/sup&gt; 16:58, 2020 ж. наурыздың 28 (+06)
::Аса кісі қызығатын дүние емес екен. Өз тілімізді қорлаудан басқа ештеңе де емес. Қарсымын. -[[Қатысушы талқылауы:Нұрлан Рахымжанов|Нұрлан Рахымжанов]] 14:13, 2020 ж. наурыздың 29 (+06)
: {{Қолдаймын}}--[[Қатысушы:Kaiyr|Kaiyr]] ([[Қатысушы талқылауы:Kaiyr|талқылауы]]) 17:10, 2020 ж. наурыздың 29 (+06)
: {{Қолдаймын}} Ешқандай сөкеттік көріп тұрғам жоқ. Қайта кей адамдарға ой салуы мүмкін. [[Қатысушы:Batyrbek.kz|Batyrbek]] ([[Қатысушы талқылауы:Batyrbek.kz|талқылауы]]) 21:44, 2020 ж. наурыздың 31 (+06)
:Бос тірлік, хайп жасау үшін инстаграмға көт ашып түсу керек бітті [[File:Face-grin.svg|23px]][[File:Face-grin.svg|23px]], ал бұндаймен бос уақыт шығындағаннан басқа ешқандай пайда жоқ --&lt;em&gt;&lt;span style=&quot;text-shadow:0px 0px .3em LightSkyBlue;&quot;&gt;[[Қатысушы:Arystanbek |А&lt;font color=&quot;#DA500B&quot;&gt;rys&lt;/font&gt;тan&lt;font color=&quot;#10AD00&quot;&gt;bek&lt;/font&gt;]]&lt;/span&gt;&lt;/em&gt; ([[Қатысушы талқылауы:Arystanbek|талқылауы]]) 23:38, 2020 ж. наурыздың 29 (+06)
:: {{Қолдаймын}} --[[Қатысушы:User 0100|User 0100]] ([[Қатысушы талқылауы:User 0100|талқылауы]]) 00:03, 2020 ж. сәуірдің 1 (+06)

Енді әлем бұрыңғыдай мүлдем болмайды, бұрыңғыдай жеңіл желпі тірліктер өз-өзін ақтамайды, кім ғылым білімді игереді, сол ғана бұл әлемде ары қарай жасайды, ескі әдіс тәсілдер жаңа заман талаптарына сай келмейді, мүлдем жаңаша ойлау мен жаңаша әдіс тәсілдер ғана өміршең болады.  --&lt;em&gt;&lt;span style=&quot;text-shadow:0px 0px .3em LightSkyBlue;&quot;&gt;[[Қатысушы:Arystanbek |А&lt;font color=&quot;#DA500B&quot;&gt;rys&lt;/font&gt;тan&lt;font color=&quot;#10AD00&quot;&gt;bek&lt;/font&gt;]]&lt;/span&gt;&lt;/em&gt; ([[Қатысушы талқылауы:Arystanbek|талқылауы]]) 23:45, 2020 ж. наурыздың 29 (+06)

Қарсымын --[[Қатысушы:Магпар|Магпар]] ([[Қатысушы талқылауы:Магпар|талқылауы]]) 10:00, 2020 ж. сәуірдің 1 (+06)

== Editing news 2020 #1 – Discussion tools ==

&lt;div class=&quot;plainlinks mw-content-ltr&quot; lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot;&gt;
&lt;em&gt;[[m:VisualEditor/Newsletter/2020/April|Read this in another language]] • [[m:VisualEditor/Newsletter|Subscription list for this multilingual newsletter]]&lt;/em&gt;

[[File:TalkPages-Reply-v1.0.png|thumb|300px|alt=Screenshot showing what the Reply tool looks like|This early version of the Reply tool automatically signs and indents comments.]]

The [[mw:Editing|Editing team]] has been working on [[mw:Talk pages project|the talk pages project]].  The goal of the talk pages project is to help contributors communicate on wiki more easily.  This project is the result of the [[mw:Talk pages consultation 2019|Talk pages consultation 2019]]. 

[[File:TalkPages-Reply-v2.0.png|thumb|300px|alt=Reply tool improved with edit tool buttons|In a future update, the team plans to test a tool for easily linking to another user's name, a rich-text editing option, and other tools.]]

The team is building a [[mw:Talk pages project/replying|new tool for replying]] to comments now.  This early version can sign and indent comments automatically.  &lt;strong&gt;Please [[mw:Talk pages project/replying/prototype testing#Reply%20version%201.0|test the new Reply tool]].&lt;/strong&gt;  

*On 31 March 2020, the new {{Int:discussiontools-replylink}} tool was offered as a [[mw:Beta Feature|Beta Feature]] editors at four Wikipedias:  [[w:ar:Special:Preferences#mw-prefsection-betafeatures|Arabic]], [[w:nl:Special:Preferences#mw-prefsection-betafeatures|Dutch]], [[w:fr:Special:Preferences#mw-prefsection-betafeatures|French]], and [[w:hu:Special:Preferences#mw-prefsection-betafeatures|Hungarian]].  If your community also wants early access to the new tool, contact [[User:Whatamidoing (WMF)]].
*The team is planning some upcoming changes.  &lt;strong&gt;Please [[mw:Talk pages project/replying#Version%202.0|review the proposed design]] and share your thoughts on the talk page.&lt;/strong&gt;  The team will test features such as:
**an easy way to mention another editor (&quot;pinging&quot;), 
**a rich-text visual editing option, and 
**other features identified through user testing or recommended by editors.  

To hear more about Editing Team updates, please add your name to the [[mw:Talk pages project#Get involved|&lt;strong&gt;&quot;Get involved&quot;&lt;/strong&gt;]] section of the project page. You can also watch [[File:MediaWiki Vector skin blue star watchlist icon.svg|frameless|16px]] these pages: [[mw:Talk pages project|the main project page]], [[mw:Talk pages project/Updates|Updates]], [[mw:Talk pages project/replying|Replying]], and [[mw:Talk pages project/replying/prototype testing|User testing]].

– [[user:PPelberg (WMF)|PPelberg (WMF)]] ([[mw:User talk:PPelberg (WMF)|talk]]) &amp; [[User:Whatamidoing (WMF)|Whatamidoing (WMF)]] ([[mw:User talk:Whatamidoing (WMF)|talk]])
&lt;/div&gt; 01:24, 2020 ж. сәуірдің 9 (+06)
&lt;!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:Quiddity_(WMF)/sandbox2&amp;oldid=19967064 тізімін пайдаланып User:Quiddity (WMF)@metawiki деген хабарлама жіберген --&gt;

==Help with translation==
(''I apologize for posting in English ''): 
Dear colleagues, We are organizing a project called WPWP that focus on the use of images collected as part of various contest and photowalks on Wikipedia articles across all languages and our team needs your help with translations into the language of this community. Here is the translation link: https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&amp;group=page-Wikipedia+Pages+Wanting+Photos&amp;language=en&amp;action=page&amp;filter= I am sorry if I post in the won't venue. Thanks in anticipation. [[Қатысушы:T Cells|T Cells]] ([[Қатысушы талқылауы:T Cells|талқылауы]]) 22:30, 2020 ж. сәуірдің 13 (+06)

== Editing news 2020 #2 ==

&lt;div class=&quot;plainlinks mw-content-ltr&quot; lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot;&gt;
&lt;em&gt;[[m:Special:MyLanguage/VisualEditor/Newsletter/2020/June|Read this in another language]] • [[m:Special:MyLanguage/VisualEditor/Newsletter|Subscription list for this multilingual newsletter]]&lt;/em&gt;

[[File:TalkPages-Reply-v2.0.png|alt=Mockup of the new reply feature, showing new editing tools|thumb|400x400px|The new features include a toolbar.  [[mw:Talk:Talk pages project/replying|What do you think should be in the toolbar?]]]]

This issue of the [[mw:Special:MyLanguage/Editing|Editing]] newsletter includes information the [[mw:Special:MyLanguage/Talk pages project|Talk pages project]], an effort to help contributors communicate on wiki more easily.

* [[mw:Special:MyLanguage/Talk pages project/replying|&lt;strong&gt;Reply tool&lt;/strong&gt;]]: This is available as a Beta Feature at the four partner wikis (Arabic, Dutch, French, and Hungarian Wikipedias).  The Beta Feature is called &quot;{{int:discussiontools-preference-label}}&quot;.  The Beta Feature will get [[mw:Special:MyLanguage/Talk pages project/replying#Version%202.0|new features]] soon.  The new features include writing comments in a new visual editing mode and pinging other users by typing &lt;code&gt;@&lt;/code&gt;. You can [[mw:Special:MyLanguage/Talk pages project/replying/prototype testing#Reply%20tool%20version%202.0|test the new features]] on the [[mw:Special:MyLanguage/Beta Cluster|Beta Cluster]] now.  Some other wikis will have a chance to try the Beta Feature in the coming months.
* [[mw:Special:MyLanguage/New requirements for user signatures|&lt;strong&gt;New requirements for user signatures&lt;/strong&gt;]]:  Soon, users will not be able to save invalid custom signatures in [[Special:Preferences]]. This will reduce signature spoofing, prevent page corruption, and make new talk page tools more reliable.  Most editors will not be affected.
* [[mw:Special:MyLanguage/Talk pages project/New discussion|&lt;strong&gt;New discussion tool&lt;/strong&gt;]]:  The Editing team is beginning work on a simpler process for starting new discussions.   You can [[mw:Special:MyLanguage/Talk pages project/New discussion#Design|see the initial design on the project page]].
* [[m:Special:MyLanguage/Research:Usage of talk pages|&lt;strong&gt;Research on the use of talk pages&lt;/strong&gt;]]:  The Editing team worked with the [[mw:Special:MyLanguage/Wikimedia Research|Wikimedia research team]] to study how talk pages help editors improve articles.  We learned that new editors who use talk pages make more edits to the main namespace than new editors who don't use talk pages. 

– [[User:Whatamidoing (WMF)|Whatamidoing (WMF)]] ([[User talk:Whatamidoing (WMF)|talk]])
&lt;/div&gt; 02:33, 2020 ж. маусымның 18 (+06)
&lt;!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:Trizek_(WMF)/sandbox/temp_MassMessage_list&amp;oldid=20184653 тізімін пайдаланып User:Trizek (WMF)@metawiki деген хабарлама жіберген --&gt;

== Editing news 2020 #3 ==

&lt;div class=&quot;plainlinks mw-content-ltr&quot; lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot;&gt;

&lt;em&gt;[[m:VisualEditor/Newsletter/2020/July|Read this in another language]] • [[m:VisualEditor/Newsletter|Subscription list for this multilingual newsletter]]&lt;/em&gt;

[[File:50M@2x.png|thumb|alt=A gold star with a blue ribbon, and the text 50m|More than &lt;strong&gt;50 million edits&lt;/strong&gt; have been made using the visual editor on desktop.|400px]]

Seven years ago this month, the [[mw:Editing team|Editing team]] offered the visual editor to most Wikipedia editors.  Since then, editors have achieved many milestones:

* More than &lt;strong&gt;50 million edits&lt;/strong&gt; have been made using the visual editor on desktop.
* More than &lt;strong&gt;2 million new articles&lt;/strong&gt; have been created in the visual editor. More than 600,000 of these new articles were created during 2019.
* The visual editor is &lt;strong&gt;increasingly popular&lt;/strong&gt;.  The proportion of all edits made using the visual editor has increased every year since its introduction.
* In 2019, &lt;strong&gt;35% of the edits by newcomers&lt;/strong&gt; (logged-in editors with ≤99 edits) used the visual editor. This percentage has &lt;strong&gt;increased every year&lt;/strong&gt;.
* Almost &lt;strong&gt;5 million edits on the mobile site&lt;/strong&gt; have been made with the visual editor.  Most of these edits have been made since the Editing team started improving the [[mw:Mobile visual editor|mobile visual editor]] in 2018.
* On 17 November 2019, the [https://discuss-space.wmflabs.org/t/first-edit-made-to-wikipedia-from-outer-space/2254 &lt;strong&gt;first edit from outer space&lt;/strong&gt;] was made in the mobile visual editor. 🚀 👩‍🚀
* Editors have made more than &lt;strong&gt;7 million edits in the 2017 wikitext editor&lt;/strong&gt;, including starting &lt;strong&gt;600,000 new articles&lt;/strong&gt; in it.  The [[mw:2017 wikitext editor|2017 wikitext editor]] is VisualEditor's built-in wikitext mode.  You can [[Special:Preferences#mw-prefsection-betafeatures|enable it in your preferences]].

[[User:Whatamidoing (WMF)|Whatamidoing (WMF)]] ([[User talk:Whatamidoing (WMF)|talk]])

&lt;/div&gt; 18:55, 2020 ж. шілденің 9 (+06)
&lt;!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=VisualEditor/Newsletter/Wikis_with_VE&amp;oldid=20232673 тізімін пайдаланып User:Elitre (WMF)@metawiki деген хабарлама жіберген --&gt;

==Alumni and Mentors of Russia 2020==
Уважаемые коллеги, пожалуйста выскажите своё мнение по поводу ''[[m:CentralNotice/Request/Alumni and Mentors of Russia 2020|баннерной кампании CentralNotice]]'' для объявления о российском конкурсе статей [[wmru:Конкурсы/Выпускники и наставники России 2020|Конкурсы/Выпускники и наставники России 2020]] (20 августа - 10 ноября 2020, все IP из России, Википедии, 1 показ в две недели). Спасибо. [[Қатысушы:JukoFF|JukoFF]] ([[Қатысушы талқылауы:JukoFF|талқылауы]]) 23:26, 2020 ж. тамыздың 10 (+06)

== Proposal: Set two-letter project shortcuts as alias to project namespace globally ==

&lt;div lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot;&gt;
{{int:please-translate}}

Hello everyone,

I apologize for posting in English. I would like to inform everyone that I created a new global request for comment (GRFC) at Meta Wiki, which may affect your project: [[:m:Requests for comment/Set short project namespace aliases by default globally]].

In this GRFC, I propose that two-project shortcuts for project names will become a default alias for the project namespace. For instance, on all Wikipedias, WP will be an alias to the Wikipedia: namespace (and similar for other projects). Full list is available in the GRFC.

This is already the case for Wikivoyages, and many individual projects asked for this alias to be implemented. I believe this makes it easier to access the materials in the project namespace, as well as creating shortcuts like &lt;tt&gt;WP:NPOV&lt;/tt&gt;, as well as helps new projects to use this feature, without having to figure out how to request site configuration changes first.

As far as I can see, {{SITENAME}} currently does not have such an alias set. This means that such an alias will be set for you, if the GRFC is accepted by the global community.

I would like to ask all community members to participate in the request for comment at Meta-Wiki, see [[:m:Requests for comment/Set short project namespace aliases by default globally]].

Please feel free to [[:m:User talk:Martin Urbanec|ask me]] if you have any questions about this proposal.

Best regards,&lt;br /&gt;
--[[:m:User:Martin Urbanec|Martin Urbanec]] ([[:m:User talk:Martin Urbanec|talk]]) 20:12, 2021 ж. ақпанның 18 (+06)
&lt;/div&gt;
&lt;!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:Martin_Urbanec/MassMessage&amp;oldid=21125035 тізімін пайдаланып User:Martin Urbanec@metawiki деген хабарлама жіберген --&gt;

== WikiGap 2021 Russia ==
Уважаемые коллеги, пожалуйста выскажите своё мнение по поводу ''[[m:CentralNotice/Request/WikiGap 2021 Russia|баннерной кампании CentralNotice]]'' для объявления о российском викимарафоне [[wmru:Конкурсы/WikiGap 2021 Russia|WikiGap 2021]] (8 марта - 8 мая, все IP из России, только Википедии, 1 показ в неделю). Спасибо. --[[Қатысушы:Dmitry Rozhkov|Dmitry Rozhkov]] ([[Қатысушы талқылауы:Dmitry Rozhkov|талқылауы]]) 06:34, 2021 ж. наурыздың 7 (+06)

== Wikimania 2021: Individual Program Submissions ==

[[File:Wikimania logo with text 2.svg|right|200px]]
Dear all,

Wikimania 2021 will be [[:wikimania:2021:Save the date and the Core Organizing Team|hosted virtually]] for the first time in the event's 15-year history. Since there is no in-person host, the event is being organized by a diverse group of Wikimedia volunteers that form the [[:wikimania:2021:Organizers|Core Organizing Team]] (COT) for Wikimania 2021.

'''Event Program''' - Individuals or a group of individuals can submit their session proposals to be a part of the program. There will be translation support for sessions provided in a number of languages. See more information [[:wikimania:2021:Submissions/Guidelines#Language Accessibility|here]].

Below are some links to guide you through;
* [[:wikimania:2021:Submissions|Program Submissions]]
* [[:wikimania:2021:Submissions/Guidelines|Session Submission Guidelines]]
* [[:wikimania:2021:FAQ|FAQ]]

Please note that the deadline for submission is 18th June 2021. 

'''Announcements'''- To keep up to date with the developments around Wikimania, the COT sends out weekly updates. You can view them in the Announcement section [[:wikimania:2021:Announcements|here]]. 

'''Office Hour''' - If you are left with questions, the COT will be hosting some office hours (in multiple languages), in multiple time-zones, to answer any programming questions that you might have.  Details can be found [[:wikimania:2021:Organizers#Office hours schedule|here.]]

Best regards,

[[Қатысушы:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[Қатысушы талқылауы:MediaWiki message delivery|талқылауы]]) 10:18, 2021 ж. маусымның 16 (+06)

On behalf of Wikimania 2021 Core Organizing Team
&lt;!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/VisualEditor/Newsletter/Wikis_with_VE&amp;oldid=21597568 тізімін пайдаланып User:Bodhisattwa@metawiki деген хабарлама жіберген --&gt;

== Editing news 2021 #2 ==

&lt;div class=&quot;plainlinks mw-content-ltr&quot; lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot;&gt;
&lt;em&gt;[[m:Special:MyLanguage/VisualEditor/Newsletter/2021/June|Read this in another language]] • [[m:VisualEditor/Newsletter|Subscription list for this multilingual newsletter]]&lt;/em&gt;

[[File:Reply Tool A-B test comment completion.png|alt=Junior contributors comment completion rate across all participating Wikipedias|thumb|296x296px|When newcomers had the Reply tool and tried to post on a talk page, they were more successful at posting a comment. ([https://wikimedia-research.github.io/Reply-tools-analysis-2021/ Source])]]

Earlier this year, the Editing team ran a large study of [[mw:Talk pages project/Replying|the Reply Tool]].  The main goal was to find out whether the Reply Tool helped [[mw:Talk pages project/Glossary|newer editors]] communicate on wiki.  The second goal was to see whether the comments that newer editors made using the tool needed to be reverted more frequently than comments newer editors made with the existing wikitext page editor.

The key results were:

* Newer editors who had automatic (&quot;default on&quot;) access to the Reply tool were [https://wikimedia-research.github.io/Reply-tools-analysis-2021/ more likely] to post a comment on a talk page.
* The comments that newer editors made with the Reply Tool were also [https://wikimedia-research.github.io/Reply-tools-analysis-2021/ less likely] to be reverted than the comments that newer editors made with page editing.

These results give the Editing team confidence that the tool is helpful.

&lt;strong&gt;Looking ahead&lt;/strong&gt;

The team is planning to make the Reply tool available to everyone as an opt-out preference in the coming months.  This has already happened at the Arabic, Czech, and Hungarian Wikipedias.

The next step is to [[phab:T280599|resolve a technical challenge]]. Then, they will deploy the Reply tool first to the [[phab:T267379|Wikipedias that participated in the study]].  After that, they will deploy it, in stages, to the other Wikipedias and all WMF-hosted wikis.

You can turn on &quot;{{int:discussiontools-preference-label}}&quot; [[Special:Preferences#mw-prefsection-betafeatures|in Beta Features]] now.  After you get the Reply tool, you can change your preferences at any time in [[Special:Preferences#mw-prefsection-editing-discussion]].

–[[User:Whatamidoing (WMF)|Whatamidoing (WMF)]] ([[User talk:Whatamidoing (WMF)|talk]])
&lt;/div&gt; 20:14, 2021 ж. маусымның 24 (+06)
&lt;!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/VisualEditor/Newsletter/Wikis_with_VE&amp;oldid=21624491 тізімін пайдаланып User:Elitre (WMF)@metawiki деген хабарлама жіберген --&gt;

== GFDL ==
Hi! I made a suggestion at [[МедиаУики талқылауы:Licenses]] to remove GFDL from the list of suggested licenses. I guess not many users watch that page. I just wanted to inform users of my suggestion. If there is a better place please let me know or make a notice for me. Thank you. --[[Қатысушы:MGA73|MGA73]] ([[Қатысушы талқылауы:MGA73|талқылауы]]) 18:31, 2021 ж. шілденің 3 (+06)

== Alumni and Mentors of Russia 2021 ==
Уважаемые коллеги, пожалуйста выскажите своё мнение по поводу ''[[m:CentralNotice/Request/Alumni and Mentors of Russia 2021|баннерной кампании CentralNotice]]'' для объявления о российском конкурсе статей [[wmru:Конкурсы/Выпускники и наставники России 2021|Конкурсы/Выпускники и наставники России 2021]] (15 сентября - 30 ноября 2021, все IP из России, Википедии, 3 показа в неделю, в течении ноября). Спасибо. [[Қатысушы:JukoFF|JukoFF]] ([[Қатысушы талқылауы:JukoFF|талқылауы]]) 19:43, 2021 ж. қазанның 11 (+06)

== IMPORTANT: Admin activity review ==

Hello. A policy regarding the removal of &quot;advanced rights&quot; (administrator, bureaucrat, interface administrator, etc.) was adopted by [[:m:Requests for comment/Activity levels of advanced administrative rights holders|global community consensus]] in 2013. According to this policy, the [[:m:stewards|stewards]] are reviewing administrators' activity on all Wikimedia Foundation wikis with no inactivity policy. To the best of our knowledge, your wiki does not have a formal process for removing &quot;advanced rights&quot; from inactive accounts. This means that the stewards will take care of this according to the [[:m:Admin activity review|admin activity review]].

We have determined that the following users meet the inactivity criteria (no edits and no logged actions for more than 2 years):

# GanS NIS (administrator)
# Qarakesek (administrator)

These users will receive a notification soon, asking them to start a community discussion if they want to retain some or all of their rights. If the users do not respond, then their advanced rights will be removed by the stewards.

However, if you as a community would like to create your own activity review process superseding the global one, want to make another decision about these inactive rights holders, or already have a policy that we missed, then please notify the [[:m:Stewards' noticeboard|stewards on Meta-Wiki]] so that we know not to proceed with the rights review on your wiki. Thanks, [[Қатысушы:Stanglavine|Stanglavine]] ([[Қатысушы талқылауы:Stanglavine|талқылауы]]) 06:05, 2022 ж. қаңтардың 17 (+06)

== Movement Strategy and Governance News – Issue 5 ==
&lt;section begin=&quot;ucoc-newsletter&quot;/&gt;
:''&lt;div class=&quot;plainlinks&quot;&gt;[[m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Newsletter/5/Global message|{{int:interlanguage-link-mul}}]] • [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&amp;group=page-{{urlencode:Movement Strategy and Governance/Newsletter/5/Global message}}&amp;language=&amp;action=page&amp;filter= {{int:please-translate}}]&lt;/div&gt;''

&lt;span style=&quot;font-size:200%;&quot;&gt;'''Movement Strategy and Governance News'''&lt;/span&gt;&lt;br&gt;
&lt;span style=&quot;font-size:120%; color:#404040;&quot;&gt;'''Issue 5, January 2022'''&lt;/span&gt;&lt;span style=&quot;font-size:120%; float:right;&quot;&gt;[[m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Newsletter/5|'''Read the full newsletter''']]&lt;/span&gt;
----
Welcome to the fifth issue of Movement Strategy and Governance News (formerly known as Universal Code of Conduct News)! This revamped newsletter distributes relevant news and events about the Movement Charter, Universal Code of Conduct, Movement Strategy Implementation grants, Board elections and other relevant MSG topics.

This Newsletter will be distributed quarterly, while more frequent Updates will also be delivered weekly or bi-weekly to subscribers. Please remember to subscribe [[:m:Special:MyLanguage/Global message delivery/Targets/MSG Newsletter Subscription|here]] if you would like to receive these updates.
&lt;div style=&quot;margin-top:3px; padding:10px 10px 10px 20px; background:#fffff; border:2px solid #808080; border-radius:4px; font-size:100%;&quot;&gt;

*'''Call for Feedback about the Board elections''' - We invite you to give your feedback on the upcoming WMF Board of Trustees election. This call for feedback went live on 10th January 2022 and will be concluded on 16th February 2022. ([[:m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Newsletter/5#Call for Feedback about the Board elections|continue reading]])
*'''Universal Code of Conduct Ratification''' - In 2021, the WMF asked communities about how to enforce the Universal Code of Conduct policy text. The revised draft of the enforcement guidelines should be ready for community vote in March. ([[:m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Newsletter/5#Universal Code of Conduct Ratification|continue reading]])
*'''Movement Strategy Implementation Grants''' - As we continue to review several interesting proposals, we encourage and welcome more proposals and ideas that target a specific initiative from the Movement Strategy recommendations. ([[:m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Newsletter/5#Movement Strategy Implementation Grants|continue reading]])
*'''The New Direction for the Newsletter''' - As the UCoC Newsletter transitions into MSG Newsletter, join the facilitation team in envisioning and deciding on the new directions for this newsletter. ([[:m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Newsletter/5#The New Direction for the Newsletter|continue reading]])
*'''Diff Blogs''' - Check out the most recent publications about MSG on Wikimedia Diff. ([[:m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Newsletter/5#Diff Blogs|continue reading]])&lt;/div&gt;&lt;section end=&quot;ucoc-newsletter&quot;/&gt;

[[Қатысушы:AAkhmedova (WMF)|AAkhmedova (WMF)]] ([[Қатысушы талқылауы:AAkhmedova (WMF)|талқылауы]]) 13:25, 2022 ж. қаңтардың 24 (+06)

== &lt;section begin=&quot;announcement-header&quot; /&gt;Leadership Development Task Force: Your feedback is appreciated&lt;section end=&quot;annoncement-header&quot; /&gt; ==

&lt;section begin=&quot;announcement-content&quot; /&gt;:''[[m:Special:MyLanguage/Leadership Development Task Force/Call for Feedback Announcement|You can find this message translated into additional languages on Meta-wiki.]]''
:''&lt;div class=&quot;plainlinks&quot;&gt;[[m:Special:MyLanguage/Leadership Development Task Force/Call for Feedback Announcement|{{int:interlanguage-link-mul}}]] • [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&amp;group=page-{{urlencode:Leadership Development Task Force/Call for Feedback Announcement}}&amp;language=&amp;action=page&amp;filter= {{int:please-translate}}]&lt;/div&gt;''

The Community Development team at the Wikimedia Foundation is supporting the creation of a global, community-driven Leadership Development Task Force. The purpose of the task force is to advise leadership development work.

The team is looking for feedback about the responsibilities of the Leadership Development Task Force. This Meta page shares the proposal for a [[m:Special:MyLanguage/Leadership Development Task Force|Leadership Development Task Force]] and how [[m:Special:MyLanguage/Leadership Development Task Force/Participate|you can help.]] Feedback on the proposal will be collected from 7 to 25 February 2022.&lt;section end=&quot;announcement-content&quot; /&gt; --[[Қатысушы:AAkhmedova (WMF)|AAkhmedova (WMF)]] ([[Қатысушы талқылауы:AAkhmedova (WMF)|талқылауы]]) 23:38, 2022 ж. ақпанның 8 (+06)

== Updates on the Universal Code of Conduct Enforcement Guidelines Review ==
&lt;section begin=&quot;announcement-content&quot; /&gt;
:''[[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Enforcement guidelines/2022-02-02 Announcement/Short|You can find this message translated into additional languages on Meta-wiki.]]''
:''&lt;div class=&quot;plainlinks&quot;&gt;[[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Enforcement guidelines/2022-02-02 Announcement/Short|{{int:interlanguage-link-mul}}]] • [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&amp;group=page-{{urlencode:Universal Code of Conduct/Enforcement guidelines/2022-02-02 Announcement/Short}}&amp;language=&amp;action=page&amp;filter= {{int:please-translate}}]&lt;/div&gt;''
Hello everyone,

The '''[[m:Universal Code of Conduct/Enforcement guidelines|Universal Code of Conduct (UCoC) Enforcement Guidelines]]''' were published 24 January 2022 as a proposed way to apply the [[m:Universal Code of Conduct|Universal Code of Conduct]] across the movement. Comments about the guidelines can be shared here or [[m:Talk:Universal Code of Conduct/Enforcement guidelines|the Meta-wiki talk page]].

There will be conversations on Zoom on 25 February 2022 at 12:00 UTC, and 4 March 2022 at 15:00 UTC. '''[[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Conversations|Join the UCoC project team and drafting committee members to discuss the guidelines and voting process]].'''

The [[m:Universal Code of Conduct/Project#Timeline|timeline is available on Meta-wiki]]. The voting period is March 7 to 21. '''[[m:Universal Code of Conduct/Enforcement guidelines/Voting|See the voting information page for more details]].'''

Thank you to everyone who has participated so far.

Sincerely,

Movement Strategy and Governance&lt;br/&gt;
Wikimedia Foundation 

[[Қатысушы:AAkhmedova (WMF)|AAkhmedova (WMF)]] ([[Қатысушы талқылауы:AAkhmedova (WMF)|талқылауы]]) 00:17, 2022 ж. ақпанның 17 (+06) &lt;section end=&quot;announcement-content&quot; /&gt;

== &lt;section begin=&quot;announcement-header&quot; /&gt;Movement Strategy and Governance News – Issue 6&lt;section end=&quot;announcement-header&quot;/&gt; == 

&lt;section begin=&quot;ucoc-newsletter&quot;/&gt;
&lt;div style = &quot;line-height: 1.2&quot;&gt;
&lt;span style=&quot;font-size:200%;&quot;&gt;'''Movement Strategy and Governance News'''&lt;/span&gt;&lt;br&gt;
&lt;span style=&quot;font-size:120%; color:#404040;&quot;&gt;'''Issue 6, April 2022'''&lt;/span&gt;&lt;span style=&quot;font-size:120%; float:right;&quot;&gt;[[m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Newsletter/6|'''Read the full newsletter''']]&lt;/span&gt;
----

Welcome to the sixth issue of Movement Strategy and Governance News! This revamped newsletter distributes relevant news and events about the Movement Charter, Universal Code of Conduct, Movement Strategy Implementation grants, Board of trustees elections and other relevant MSG topics.

This Newsletter will be distributed quarterly, while the more frequent Updates will also be delivered weekly. Please remember to subscribe [[m:Special:MyLanguage/Global message delivery/Targets/MSG Newsletter Subscription|here]] if you would like to receive future issues of this newsletter.
&lt;/div&gt;&lt;div style=&quot;margin-top:3px; padding:10px 10px 10px 20px; background:#fffff; border:2px solid #808080; border-radius:4px; font-size:100%;&quot;&gt;

*'''Leadership Development -''' A Working Group is Forming! - The application to join the Leadership Development Working Group closed on April 10th, 2022, and up to 12 community members will be selected to participate in the working group. ([[:m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Newsletter/6#A1|continue reading]])
*'''Universal Code of Conduct Ratification Results are out! -''' The global decision process on the enforcement of the UCoC via SecurePoll was held from 7 to 21 March. Over 2,300 eligible voters from at least 128 different home projects submitted their opinions and comments. ([[:m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Newsletter/6#A2|continue reading]])
*'''Movement Discussions on Hubs -''' The Global Conversation event on Regional and Thematic Hubs was held on Saturday, March 12, and was attended by 84 diverse Wikimedians from across the movement. ([[:m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Newsletter/6#A3|continue reading]])
*'''Movement Strategy Grants Remain Open! -''' Since the start of the year, six proposals with a total value of about $80,000 USD have been approved. Do you have a movement strategy project idea? Reach out to us! ([[:m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Newsletter/6#A4|continue reading]])
*'''The Movement Charter Drafting Committee is All Set! -''' The Committee of fifteen members which was elected in October 2021, has agreed on the essential values and methods for its work, and has started to create the outline of the Movement Charter draft. ([[:m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Newsletter/6#A5|continue reading]])
*'''Introducing Movement Strategy Weekly -''' Contribute and Subscribe! - The MSG team have just launched the updates portal, which is connected to the various Movement Strategy pages on Meta-wiki. Subscriber to get  up-to-date news about the various ongoing projects. ([[:m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Newsletter/6#A6|continue reading]])
*'''Diff Blogs -''' Check out the most recent publications about Movement Strategy on Wikimedia Diff. ([[:m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Newsletter/6#A7|continue reading]])
&lt;/div&gt;&lt;section end=&quot;ucoc-newsletter&quot;/&gt; 
--[[Қатысушы:AAkhmedova (WMF)|AAkhmedova (WMF)]] ([[Қатысушы талқылауы:AAkhmedova (WMF)|талқылауы]]) 17:58, 2022 ж. сәуірдің 14 (+06)

== &lt;section begin=&quot;announcement-header&quot; /&gt;Join the Wikimedia Foundation Annual Plan conversations with Maryana Iskander&lt;section end=&quot;announcement-header&quot; /&gt; ==
&lt;section begin=&quot;announcement-content&quot; /&gt; 
:[[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation Annual Plan/2022-2023/Conversations/Announcement|''You can find this message translated into additional languages on Meta-wiki.'']]
:''&lt;div class=&quot;plainlinks&quot;&gt;[[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation Annual Plan/2022-2023/Conversations/Announcement|{{int:interlanguage-link-mul}}]] • [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&amp;group=page-{{urlencode:Wikimedia Foundation Annual Plan/2022-2023/Conversations/Announcement}}&amp;language=&amp;action=page&amp;filter= {{int:please-translate}}]&lt;/div&gt;''

Hello,

The [[m:Special:MyLanguage/Movement Communications|Movement Communications]] and [[m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance|Movement Strategy and Governance]] teams invite you to discuss the '''[[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation Annual Plan/2022-2023/draft|2022-23 Wikimedia Foundation Annual Plan]]''', a plan of record for the Wikimedia Foundation's work.

These conversations continue [[m:User:MIskander-WMF|Maryana Iskander]]'s [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation Chief Executive Officer/Maryana’s Listening Tour|Wikimedia Foundation Chief Executive Officer listening tour]]. 

The conversations are about these questions:
* The [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia 2030|2030 Wikimedia Movement Strategy]] sets a direction toward &quot;knowledge as a service&quot; and &quot;knowledge equity&quot;. The Wikimedia Foundation wants to plan according to these two goals. How do you think the Wikimedia Foundation should apply them to our work?
* The Wikimedia Foundation continues to explore better ways of working at a regional level. We have increased our regional focus in areas like grants, new features, and community conversations. What is working well? How can we improve?
* Anyone can contribute to the Movement Strategy process. Let's collect your activities, ideas, requests, and lessons learned. How can the Wikimedia Foundation better support the volunteers and affiliates working in Movement Strategy activities?

You can find [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation Annual Plan/2022-2023/draft/Your Input|'''the schedule of calls on Meta-wiki''']].

The information will be available in multiple languages. Each call will be open to anyone to attend. Live interpretation will be available in some calls. 

Best regards,&lt;br /&gt;&lt;section end=&quot;announcement-content&quot; /&gt; 
--[[Қатысушы:AAkhmedova (WMF)|AAkhmedova (WMF)]] ([[Қатысушы талқылауы:AAkhmedova (WMF)|талқылауы]]) 15:59, 2022 ж. сәуірдің 15 (+06)


== [[incubator:Wp/nog|Wp/nog]] ==

Hello! Are there two users who can edit to test Nogai Wikipedia? It can be also a Turkic user who knows little bit Kipchak and the Cyrillic alphabet (mostly possible is Kazakh, Karakalpak, Crimean Tatar and other Turkic and Kipchak languages). When you know one user please ping it. Because we need only two users who need to be active in Wp/nog to approve Wp/nog.  [[Қатысушы:TayfunEt.|TayfunEt.]] ([[Қатысушы талқылауы:TayfunEt.|талқылауы]]) 14:15, 2022 ж. сәуірдің 18 (+06)

== &lt;section begin=&quot;announcement-header&quot; /&gt;2022 Board of Trustees Call for Candidates&lt;section end=&quot;announcement-header&quot; /&gt; ==
&lt;section begin=&quot;announcement-content&quot; /&gt; 
:''[[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2022/Announcement/Call for Candidates/Short|You can find this message translated into additional languages on Meta-wiki.]]''
:''&lt;div class=&quot;plainlinks&quot;&gt;[[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2022/Announcement/Call for Candidates/Short|{{int:interlanguage-link-mul}}]] • [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&amp;group=page-{{urlencode:Wikimedia Foundation elections/2022/Announcement/Call for Candidates/Short}}&amp;language=&amp;action=page&amp;filter= {{int:please-translate}}]&lt;/div&gt;''

The Board of Trustees seeks candidates for the 2022 Board of Trustees election. [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia_Foundation_elections/2022/Announcement/Call_for_Candidates|'''Read more on Meta-wiki.''']]

The [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2022|2022 Board of Trustees election]] is here! Please consider submitting your candidacy to serve on the Board of Trustees.

The Wikimedia Foundation Board of Trustees oversees the Wikimedia Foundation's operations. Community-and-affiliate selected trustees and Board-appointed trustees make up the Board of Trustees. Each trustee serves a three year term. The Wikimedia community has the opportunity to vote for community-and-affiliate selected trustees.

The Wikimedia community will vote to fill two seats on the Board in 2022. This is an opportunity to improve the representation, diversity, and expertise of the Board as a team.

Who are potential candidates? Are you a potential candidate? Find out more on the [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2022/Apply to be a Candidate|Apply to be a Candidate page]].

Thank you for your support, 

Movement Strategy and Governance on behalf of the Elections Committee and the Board of Trustees&lt;br /&gt;&lt;section end=&quot;announcement-content&quot; /&gt; 

===&lt;section begin=&quot;announcement-header&quot; /&gt;Объявление о выдвижении кандидатур в Совет попечителей Фонда Викимедиа 2022&lt;section end=&quot;announcement-header&quot; /&gt; ===
&lt;section begin=&quot;announcement-content&quot; /&gt; 
:''[[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2022/Announcement/Call for Candidates/Short|Вы можете найти перевод данного сообщения на другие языки на Мета-вики.]]''
:''&lt;div class=&quot;plainlinks&quot;&gt;[[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2022/Announcement/Call for Candidates/Short|{{int:interlanguage-link-mul}}]] • [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&amp;group=page-{{urlencode:Wikimedia Foundation elections/2022/Announcement/Call for Candidates/Short}}&amp;language=&amp;action=page&amp;filter= {{int:please-translate}}]&lt;/div&gt;''

Совет попечителей объявляет поиск кандидатов на участие в выборах в Совет 2022 года. [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia_Foundation_elections/2022/Announcement/Call_for_Candidates|'''Подробнее на Мета-вики''']].

[[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2022|Выборы в Совет попечителей 2022 года]] объявляются открытыми! Просим вас рассмотреть возможность выдвижения своей кандидатуры для службы в Совете попечителей.

Совет попечителей Фонда Викимедиа осуществляет контроль за деятельностью Фонда Викимедиа. В состав Совета входят попечители от сообществ и партнёрских организаций, а также назначенные попечители. Каждый попечитель служит три года. Сообщество Викимедиа имеет возможность голосовать за попечителей от сообществ и партнёрских организаций.

Участники_цы сообщества будут голосовать за два места в Совете попечителей в 2022 году. Это возможность улучшить представительство, разнообразие и компетентность Совета как команды.

Вы являетесь потенциальным кандидатом? Узнайте подробности на странице [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2022/Apply to be a Candidate|Подать заявку на выдвижение своей кандидатуры]].

Благодарим вас за поддержку,

Команда по Стратегии движения и управлению от лица Комитета по выборам и Совета попечителей&lt;br /&gt;&lt;section end=&quot;announcement-content&quot; /&gt; 

--[[Қатысушы:AAkhmedova (WMF)|AAkhmedova (WMF)]] ([[Қатысушы талқылауы:AAkhmedova (WMF)|талқылауы]]) 00:05, 2022 ж. сәуірдің 26 (+06)

== &lt;span lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt;Editing news 2022 #1&lt;/span&gt; ==

&lt;div lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt;
&lt;section begin=&quot;message&quot;/&gt;&lt;i&gt;[[metawiki:VisualEditor/Newsletter/2022/April|Read this in another language]] • [[m:VisualEditor/Newsletter|Subscription list for this multilingual newsletter]]&lt;/i&gt;
[[File:Junior Contributor New Topic Tool Completion Rate.png|thumb|New editors were more successful with this new tool.]]

The [[mw:Special:MyLanguage/Help:DiscussionTools#New discussion tool|New topic tool]] helps editors create new ==Sections== on discussion pages.  New editors are more successful with this new tool.  You can [[mw:Talk pages project/New topic#21 April 2022|read the report]].  Soon, the Editing team will offer this to all editors at the 20 Wikipedias that participated in the test.  You will be able to turn it off at [[Special:Preferences#mw-prefsection-editing-discussion]].&lt;section end=&quot;message&quot;/&gt;
&lt;/div&gt;

[[User:Whatamidoing (WMF)|Whatamidoing (WMF)]] 00:55, 2022 ж. мамырдың 3 (+06)
&lt;!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/VisualEditor/Newsletter/Wikis_with_VE&amp;oldid=22019984 тізімін пайдаланып User:Quiddity (WMF)@metawiki деген хабарлама жіберген --&gt;

== &lt;section begin=&quot;announcement-header&quot; /&gt;Wikimedia Foundation Board of Trustees election 2022 - Call for Election Volunteers&lt;section end=&quot;announcement-header&quot; /&gt; ==
&lt;section begin=&quot;announcement-content&quot; /&gt;
:''[[m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Election Volunteers/2022/Call for Election Volunteers|You can find this message translated into additional languages on Meta-wiki.]]''
:''&lt;div class=&quot;plainlinks&quot;&gt;[[m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Election Volunteers/2022/Call for Election Volunteers|{{int:interlanguage-link-mul}}]] • [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&amp;group=page-{{urlencode:Movement Strategy and Governance/Election Volunteers/2022/Call for Election Volunteers}}&amp;language=&amp;action=page&amp;filter= {{int:please-translate}}]&lt;/div&gt;''
The Movement Strategy and Governance team is looking for community members to serve as election volunteers in the upcoming Board of Trustees election.

The idea of the Election Volunteer Program came up during the 2021 Wikimedia Board of Trustees Election. This program turned out to be successful. With the help of Election Volunteers we were able to increase outreach and participation in the election by 1,753 voters over 2017.  Overall turnout was 10.13%, 1.1 percentage points more, and 214 wikis were represented in the election. 

There were a total of 74 wikis that did not participate in 2017 that produced voters in the 2021 election. Can you help increase the participation even more?

Election volunteers will help in the following areas:
* Translate short messages and announce the ongoing election process in community channels
* Optional: Monitor community channels for community comments and questions

Volunteers should:

* Maintain the friendly space policy during conversations and events
* Present the guidelines and voting information to the community in a neutral manner

Do you want to be an election volunteer and ensure your community is represented in the vote? Sign up [[m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Election Volunteers/About|here]] to receive updates. You can use the [[m:Special:MyLanguage/Talk:Movement Strategy and Governance/Election Volunteers/About|talk page]] for questions about translation.&lt;br /&gt;&lt;section end=&quot;announcement-content&quot; /&gt;

=== &lt;section begin=&quot;announcement-header&quot; /&gt;Выборы в Совет попечителей Фонда Викимедиа 2022. Приглашаем волонтёров&lt;section end=&quot;announcement-header&quot; /&gt; ===
&lt;section begin=&quot;announcement-content&quot; /&gt;
:''[[m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Election Volunteers/2022/Call for Election Volunteers|Вы можете найти перевод данного сообщения на другие языки на Мета-вики.]]''
:''&lt;div class=&quot;plainlinks&quot;&gt;[[m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Election Volunteers/2022/Call for Election Volunteers|{{int:interlanguage-link-mul}}]] • [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&amp;group=page-{{urlencode:Movement Strategy and Governance/Election Volunteers/2022/Call for Election Volunteers}}&amp;language=&amp;action=page&amp;filter= {{int:please-translate}}]&lt;/div&gt;''
Команда по Стратегии движения и управлению приглашает членов сообщества принять участие в качестве волонтёров на предстоящих выборах в Совет попечителей.

Идея программы &quot;Волонтёры на выборах&quot; возникла во время выборов в Совет попечителей Викимедиа в 2021 году. Программа была успешной. Благодаря помощи волонтёров на выборах мы смогли увеличить охват сообществ и участие в выборах на 1 753 избирателя по сравнению с 2017 годом. Общая явка составила 10,13%, что на 1,1 процентных пункта больше. Были представлены 214 википроектов. 

Но 74 вики, не участвовавших в 2017 году, дали голоса на выборах 2021 года. Хотите помочь изменить ситуацию с участием?

Волонтёры на выборах будут помогать в следующем:
* Переводить короткие сообщения и анонсировать текущий избирательный процесс на каналах сообщества
* По желанию: Мониторить каналы сообщества на предмет комментариев и вопросов

Волонтёры должны:

* Соблюдать политику дружественного пространства во время бесед и мероприятий
* Представлять руководящие принципы и информацию о голосовании сообществу в нейтральном ключе

Вы хотите стать волонтёром на выборах и обеспечить представительство вашего сообщества в голосовании? Подпишитесь [[m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Election Volunteers/About|здесь]], чтобы получать обновления. Вы можете использовать [[m:Special:MyLanguage/Talk:Movement Strategy and Governance/Election Volunteers/About|страницу обсуждения]] для вопросов о переводе.&lt;br /&gt;&lt;section end=&quot;announcement-content&quot; /&gt; --[[Қатысушы:AAkhmedova (WMF)|AAkhmedova (WMF)]] ([[Қатысушы талқылауы:AAkhmedova (WMF)|талқылауы]]) 18:01, 2022 ж. мамырдың 6 (+06)

==Revisions to the Universal Code of Conduct (UCoC) Enforcement Guidelines==

Hi all, 

After the conclusion of the community vote on the guidelines in March, the [https://meta.wikimedia.org/wiki/Wikimedia_Foundation_Community_Affairs_Committee Community Affairs committee (CAC)] of the Board asked [https://lists.wikimedia.org/hyperkitty/list/wikimedia-l@lists.wikimedia.org/thread/JAYQN3NYKCHQHONMUONYTI6WRKZFQNSC/ that several areas of the guidelines be reviewed for improvements].

Having analysed the comments of community members who participated in the vote on the Guidelines for implementing the UCoC, the CAC decided to launch another round of community consultations. Upon completion of these consultations, the community will have an opportunity to vote on the revised UCoC Implementation Guidelines.

According to the analysis, the comments highlighted three critical groups of questions:

1. On (mandatory) training in the UCoC and its Guidelines;

2. On balancing privacy protection and due process;

3. On the requirement that certain groups of users affirm they will acknowledge and adhere to the Universal Code of Conduct.

The Revisions Committee kindly asks you to leave your answers and comments on [https://meta.wikimedia.org/wiki/Universal_Code_of_Conduct/Enforcement_guidelines/Revision_discussions/en this Meta page]. (''[https://meta.wikimedia.org/wiki/Universal_Code_of_Conduct/Enforcement_guidelines/Revision_discussions/Announcement See full announcement]'').  

--[[Қатысушы:AAkhmedova (WMF)|AAkhmedova (WMF)]] ([[Қатысушы талқылауы:AAkhmedova (WMF)|талқылауы]]) 03:39, 2022 ж. маусымның 3 (+06)

== Тренинги по Викиданным для Тюркских Викимедийцев 2022 ==
[[File:Wikidata 2022 Istanbul social media campaign 02.jpg|right|thumb|300px|Wikidata 2022 Istanbul]]
Дорогие друзья,

Я рад сообщить вам, что заявки на получение стипендии для участия в Стамбульской конференции по Викиданным теперь открыты. Если вы представляете тюркское сообщество и активно участвуете в проектах Викимедиа на тюркских языках, то вы можете подать заявку на получение стипендии. Заявки принимаются до 30 июня 2022 года, 23:59 UTC.

Кандидаты смогут подать заявку на получение полной стипендии. Полная стипендия покроет расходы на путешествие, проживание и питание во время конференции, организованное Тюркским ЮГ Викимедиа.

Конференция пройдет с 21 по 23 октября 2022 года в Стамбуле, Турция.

* Чтобы узнать больше о Тренингах по Викиданным для Тюркских Викимедийцев, пожалуйста, посетите: https://w.wiki/53dX

* Чтобы узнать больше о стипендии, регистрации и форме заявки, пожалуйста, посетите: https://w.wiki/5FFv

Кроме того, мы рекомендуем вам подписаться на наш список рассылки (https://w.wiki/5FFw) для получения информации и новостей о проектах и мероприятиях Тюркским ЮГ Викимедиа.

Всего наилучшего, [[User:Mehman97|&lt;span style=&quot;color:#ff0500&quot;&gt;'''''Mehman'''''&lt;/span&gt;]] [[User Talk:Mehman97|&lt;span style=&quot;color:#0500ff&quot;&gt;'''''97'''''&lt;/span&gt;]] 03:48, 2022 ж. маусымның 11 (+06)

== &lt;section begin=&quot;announcement-header&quot; /&gt; Propose statements for the 2022 Election Compass&lt;section end=&quot;announcement-header&quot; /&gt; ==
&lt;section begin=&quot;announcement-content&quot; /&gt;
:''[[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2022/Announcement/Propose statements for the 2022 Election Compass| You can find this message translated into additional languages on Meta-wiki.]]''
:''&lt;div class=&quot;plainlinks&quot;&gt;[[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2022/Announcement/Propose statements for the 2022 Election Compass|{{int:interlanguage-link-mul}}]] • [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&amp;group=page-{{urlencode:Wikimedia Foundation elections/2022/Announcement/Propose statements for the 2022 Election Compass}}&amp;language=&amp;action=page&amp;filter= {{int:please-translate}}]&lt;/div&gt;''

Hi all,

Community members in the [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2022|2022 Board of Trustees election]] are invited to [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia_Foundation_elections/2022/Community_Voting/Election_Compass|propose statements to use in the Election Compass.]]

An Election Compass is a tool to help voters select the candidates that best align with their beliefs and views. The community members will propose statements for the candidates to answer using a Lickert scale (agree/neutral/disagree). The candidates’ answers to the statements will be loaded into the Election Compass tool. Voters will use the tool by entering in their answer to the statements (agree/disagree/neutral). The results will show the candidates that best align with the voter’s beliefs and views.

Here is the timeline for the Election Compass:

* July 8 - 20: Community members propose statements for the Election Compass
* 
* July 21 - 22: Elections Committee reviews statements for clarity and removes off-topic statements
* 
* July 23 - August 1: Volunteers vote on the statements
* 
* August 2 - 4: Elections Committee selects the top 15 statements
* 
* August 5 - 12: candidates align themselves with the statements
* 
* August 15: The Election Compass opens for voters to use to help guide their voting decision

The Elections Committee will select the top 15 statements at the beginning of August. The Elections Committee will oversee the process, supported by the Movement Strategy and Governance team. MSG will check that the questions are clear, there are no duplicates, no typos, and so on.

Best,

Movement Strategy and Governance

''This message was sent on behalf of the Board Selection Task Force and the Elections Committee''&lt;br /&gt;&lt;section end=&quot;announcement-content&quot; /&gt; 
--[[Қатысушы:AAkhmedova (WMF)|AAkhmedova (WMF)]] ([[Қатысушы талқылауы:AAkhmedova (WMF)|талқылауы]]) 11:35, 2022 ж. шілденің 13 (+06)

== Открыт прием заявок для сессий ==

[[File:Wikidata_Istanbul_call_for_submissions_is_now_open_social_media_post.png|250px|right|thumb|Открыт прием заявок]]
Всем привет,

Команда организаторов [[:m:Wikidata Trainings For Turkic Wikimedians 2022|Тренингов по Викиданных для Тюркских Викимедийцев]] рада сообщить вам, что [[:m:Wikidata Trainings For Turkic Wikimedians/Submissions|открыт прием заявок]] (https://w.wiki/5TFZ) на участие в программе конференции, которая пройдет в Стамбуле, Турции, с 21 по 23 октября. '''Мы будем принимать заявки до 10 августа 2022 года'''.

Вы можете подать заявку и выступить на конференции на трех языках: английском, турецком и русском, а также онлайн или очно. Предложения по сессиям могут быть представлены в 5 различных типах со стандартизированной продолжительностью выступления. Основная тема сессии должна быть связана с Викиданными, интегрированными данными, импортом данных, SPARQL или другими связанными темами. Вы также можете представить свои достижения или темы, связанные с развитием проектов Викимедиа и движения Викимедиа. Более подробно – https://w.wiki/5TFZ.

Мы хотели бы узнать и предоставить сообществу больше информации о тюркских сообществах, и мы надеемся, что вы поможете нам достичь этой цели.

С уважением, – [[User:Mehman97|&lt;span style=&quot;color:#ff0500&quot;&gt;'''''Mehman'''''&lt;/span&gt;]] [[User Talk:Mehman97|&lt;span style=&quot;color:#0500ff&quot;&gt;'''''97'''''&lt;/span&gt;]] 21:58, 2022 ж. шілденің 17 (+06)

== &lt;section begin=&quot;announcement-header&quot; /&gt; Announcing the six candidates for the 2022 Board of Trustees election&lt;section end=&quot;announcement-header&quot; /&gt; ==
&lt;section begin=&quot;announcement-content&quot; /&gt;
:''[[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2022/Announcement/Announcing the six candidates for the 2022 Board of Trustees election/Short| You can find this message translated into additional languages on Meta-wiki.]]''
:''&lt;div class=&quot;plainlinks&quot;&gt;[[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2022/Announcement/Announcing the six candidates for the 2022 Board of Trustees election/Short|{{int:interlanguage-link-mul}}]] • [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&amp;group=page-{{urlencode:Wikimedia Foundation elections/2022/Announcement/Announcing the six candidates for the 2022 Board of Trustees election/Short}}&amp;language=&amp;action=page&amp;filter= {{int:please-translate}}]&lt;/div&gt;''

Hi everyone,

The Affiliate Representatives have completed their voting period. The selected 2022 Board of Trustees candidates are:

* Tobechukwu Precious Friday ([[:m:User:Tochiprecious|Tochiprecious]])
* Farah Jack Mustaklem ([[:m:User:Fjmustak|Fjmustak]])
* Shani Evenstein Sigalov ([[:m:User:Esh77|Esh77]])
* Kunal Mehta ([[:m:User:Legoktm|Legoktm]])
* Michał Buczyński ([[:m:User:Aegis Maelstrom|Aegis Maelstrom]])
* Mike Peel ([[:m:User:Mike Peel|Mike Peel]])

You may see more information about the [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2022/Results|Results]] and [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2022/Stats|Statistics]] of this Board election.

The Affiliate organizations selected representatives to vote on behalf of the Affiliate organization. The Affiliate Representatives proposed questions for the candidates to answer in mid-June. These answers from candidates and the information provided from the Analysis Committee provided support for the representatives as they made their decision.

Please take a moment to appreciate the Affiliate Representatives and Analysis Committee members for taking part in this process and helping to grow the Board of Trustees in capacity and diversity. These hours of volunteer work connect us across understanding and perspective. Thank you for your participation.

Thank you to the community members who put themselves forward as candidates for the Board of Trustees. Considering joining the Board of Trustees is no small decision. The time and dedication candidates have shown to this point speaks to their commitment to this movement. Congratulations to those candidates who have been selected. A great amount of appreciation and gratitude for those candidates not selected. Please continue to share your leadership with Wikimedia.

What can voters do now?

[[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2022/Results|Review the results of the Affiliate selection process]].

[[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2022/Announcement/Announcing the six candidates for the 2022 Board of Trustees election|Read more here about the next steps in the 2022 Board of Trustee election]].

Best,

Movement Strategy and Governance

''This message was sent on behalf of the Board Selection Task Force and the Elections Committee''&lt;br /&gt;&lt;section end=&quot;announcement-content&quot; /&gt; --[[Қатысушы:AAkhmedova (WMF)|AAkhmedova (WMF)]] ([[Қатысушы талқылауы:AAkhmedova (WMF)|талқылауы]]) 01:54, 2022 ж. шілденің 21 (+06)

== &lt;section begin=&quot;announcement-header&quot; /&gt;Movement Strategy and Governance News – Issue 7&lt;section end=&quot;announcement-header&quot;/&gt; ==

&lt;section begin=&quot;msg-newsletter&quot;/&gt;
&lt;div style = &quot;line-height: 1.2&quot;&gt;
&lt;span style=&quot;font-size:200%;&quot;&gt;'''Movement Strategy and Governance News'''&lt;/span&gt;&lt;br&gt;
&lt;span style=&quot;font-size:120%; color:#404040;&quot;&gt;'''Issue 7, July-September 2022'''&lt;/span&gt;&lt;span style=&quot;font-size:120%; float:right;&quot;&gt;[[m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Newsletter/7|'''Read the full newsletter''']]&lt;/span&gt; 
----
Welcome to the 7th issue of Movement Strategy and Governance News! The newsletter distributes relevant news and events about the implementation of Wikimedia's [[:m:Special:MyLanguage/Movement Strategy/Initiatives|Movement Strategy recommendations]], other relevant topics regarding Movement governance, as well as different projects and activities supported by the Movement Strategy and Governance (MSG) team of the Wikimedia Foundation.  

The MSG Newsletter is delivered quarterly, while the more frequent [[:m:Special:MyLanguage/Movement Strategy/Updates|Movement Strategy Weekly]] will be delivered weekly. Please remember to subscribe [[m:Special:MyLanguage/Global message delivery/Targets/MSG Newsletter Subscription|here]] if you would like to receive future issues of this newsletter.
&lt;/div&gt;&lt;div style=&quot;margin-top:3px; padding:10px 10px 10px 20px; background:#fffff; border:2px solid #808080; border-radius:4px; font-size:100%;&quot;&gt; 

* '''Movement sustainability''': Wikimedia Foundation's annual sustainability report has been published. ([[:m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Newsletter/7#A1|continue reading]])
* '''Improving user experience''': recent improvements on the desktop interface for Wikimedia projects. ([[:m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Newsletter/7#A2|continue reading]])
* '''Safety and inclusion''': updates on the revision process of the Universal Code of Conduct Enforcement Guidelines. ([[:m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Newsletter/7#A3|continue reading]])
* '''Equity in decisionmaking''': reports from Hubs pilots conversations, recent progress from the Movement Charter Drafting Committee, and a new white paper for futures of participation in the Wikimedia movement. ([[:m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Newsletter/7#A4|continue reading]])
* '''Stakeholders coordination''': launch of a helpdesk for Affiliates and volunteer communities working on content partnership. ([[:m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Newsletter/7#A5|continue reading]])
* '''Leadership development''': updates on leadership projects by Wikimedia movement organizers in Brazil and Cape Verde. ([[:m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Newsletter/7#A6|continue reading]])
* '''Internal knowledge management''': launch of a new portal for technical documentation and community resources. ([[:m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Newsletter/7#A7|continue reading]])
* '''Innovate in free knowledge''': high-quality audiovisual resources for scientific experiments and a new toolkit to record oral transcripts. ([[:m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Newsletter/7#A8|continue reading]])
* '''Evaluate, iterate, and adapt''': results from the Equity Landscape project pilot ([[:m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Newsletter/7#A9|continue reading]])
* '''Other news and updates''': a new forum to discuss Movement Strategy implementation, upcoming Wikimedia Foundation Board of Trustees election, a new podcast to discuss Movement Strategy, and change of personnel for the Foundation's Movement Strategy and Governance team. ([[:m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Newsletter/7#A10|continue reading]])
&lt;/div&gt;&lt;section end=&quot;msg-newsletter&quot;/&gt; --[[Қатысушы:AAkhmedova (WMF)|AAkhmedova (WMF)]] ([[Қатысушы талқылауы:AAkhmedova (WMF)|талқылауы]]) 14:39, 2022 ж. шілденің 25 (+06)

== &lt;section begin=&quot;announcement-header&quot; /&gt; Vote for Election Compass Statements&lt;section end=&quot;announcement-header&quot; /&gt; ==
&lt;section begin=&quot;announcement-content&quot; /&gt;
:''[[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2022/Announcement/Vote for Election Compass Statements| You can find this message translated into additional languages on Meta-wiki.]]''
:''&lt;div class=&quot;plainlinks&quot;&gt;[[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2022/Announcement/Vote for Election Compass Statements|{{int:interlanguage-link-mul}}]] • [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&amp;group=page-{{urlencode:Wikimedia Foundation elections/2022/Announcement/Vote for Election Compass Statements}}&amp;language=&amp;action=page&amp;filter= {{int:please-translate}}]&lt;/div&gt;''

Hi all,

Volunteers in the [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2022|2022 Board of Trustees election]] are invited to [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia_Foundation_elections/2022/Community_Voting/Election_Compass/Statements|vote for statements to use in the Election Compass]]. You can vote for the statements you would like to see included in the Election Compass on Meta-wiki.

An Election Compass is a tool to help voters select the candidates that best align with their beliefs and views. The community members will propose statements for the candidates to answer using a Lickert scale (agree/neutral/disagree). The candidates’ answers to the statements will be loaded into the Election Compass tool. Voters will use the tool by entering in their answer to the statements (agree/disagree/neutral). The results will show the candidates that best align with the voter’s beliefs and views.

Here is the timeline for the Election Compass:

*&lt;s&gt;July 8 - 20: Volunteers propose statements for the Election Compass&lt;/s&gt;
*&lt;s&gt;July 21 - 22: Elections Committee reviews statements for clarity and removes off-topic statements&lt;/s&gt;
*July 23 - August 1: Volunteers vote on the statements
*August 2 - 4: Elections Committee selects the top 15 statements
*August 5 - 12: candidates align themselves with the statements
*August 15: The Election Compass opens for voters to use to help guide their voting decision

The Elections Committee will select the top 15 statements at the beginning of August

Best, 

Movement Strategy and Governance

''This message was sent on behalf of the Board Selection Task Force and the Elections Committee'' &lt;section end=&quot;announcement-content&quot; /&gt;  --[[Қатысушы:AAkhmedova (WMF)|AAkhmedova (WMF)]] ([[Қатысушы талқылауы:AAkhmedova (WMF)|талқылауы]]) 17:31, 2022 ж. шілденің 27 (+06)

== &lt;section begin=&quot;announcement-header&quot; /&gt; Delay of the 2022 Wikimedia Foundation Board of Trustees election&lt;section end=&quot;announcement-header&quot; /&gt; ==
&lt;section begin=&quot;announcement-content&quot; /&gt;
:''[[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2022/Announcement/Delay of Board of Trustees election| You can find this message translated into additional languages on Meta-wiki.]]''
:''&lt;div class=&quot;plainlinks&quot;&gt;[[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2022/Announcement/Delay of Board of Trustees election|{{int:interlanguage-link-mul}}]] • [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&amp;group=page-{{urlencode:Wikimedia Foundation elections/2022/Announcement/Delay of Board of Trustees election}}&amp;language=&amp;action=page&amp;filter= {{int:please-translate}}]&lt;/div&gt;''

Hi all,
 
I am reaching out to you today with an update about the timing of the voting for the Board of Trustees election. 
 
As many of you are already aware, this year we are offering an [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia_Foundation_elections/2022/Community_Voting/Election_Compass|Election Compass]] to help voters identify the alignment of candidates on some key topics. Several candidates requested an extension of the character limitation on their responses expanding on their positions, and the Elections Committee felt their reasoning was consistent with the goals of a fair and equitable election process.  
 
To ensure that the longer statements can be translated in time for the election, the Elections Committee and Board Selection Task Force decided to delay the opening of the Board of Trustees election by one week - a time proposed as ideal by staff working to support the election. 
 
Although it is not expected that everyone will want to use the Election Compass to inform their voting decision, the Elections Committee felt it was more appropriate to open the voting period with essential translations for community members across languages to use if they wish to make this important decision.
 
The voting will open on August 23 at 00:00 UTC and close on September 6 at 23:59 UTC.

Best regards,

Matanya, on behalf of the Elections Committee
&lt;section end=&quot;announcement-content&quot; /&gt; --[[Қатысушы:AAkhmedova (WMF)|AAkhmedova (WMF)]] ([[Қатысушы талқылауы:AAkhmedova (WMF)|талқылауы]]) 15:56, 2022 ж. тамыздың 17 (+06)</text>
      <sha1>slo0meklkh5a2qqxerdxc6kil89rldi</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3061548</id>
      <parentid>3061547</parentid>
      <timestamp>2022-08-17T09:57:27Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>AAkhmedova (WMF)</username>
        <id>114392</id>
      </contributor>
      <comment>/*  Delay of the 2022 Wikimedia Foundation Board of Trustees election */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="105203" xml:space="preserve">{{Уикипедия:Форум/Негіз}}
__NOTOC____NEWSECTIONLINK__
{{Жинақталған мазмұн|30|400}} 

== &lt;section begin=&quot;announcement-header&quot; /&gt;Leadership Development Working Group: Apply to join! (14 March to 10 April 2022)&lt;section end=&quot;announcement-header&quot; /&gt; ==
&lt;section begin=&quot;announcement-content&quot; /&gt;
:''[[m:Special:MyLanguage/Leadership Development Working Group/Participate/Announcement|You can find this message translated into additional languages on Meta-wiki.]]''
:''&lt;div class=&quot;plainlinks&quot;&gt;[[m:Special:MyLanguage/Leadership Development Working Group/Participate/Announcement|{{int:interlanguage-link-mul}}]] • [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&amp;group=page-{{urlencode:Leadership Development Working Group/Participate/Announcement}}&amp;language=&amp;action=page&amp;filter= {{int:please-translate}}]&lt;/div&gt;''

Hello everyone,

Thank you to everyone who participated in the feedback period for the [[m:Special:MyLanguage/Leadership Development Working Group|Leadership Development Working Group]] initiative. A [[m:Special:MyLanguage/Leadership Development Working Group/Participate#5. Summary of Call for Feedback|summary of the feedback]] can be found on Meta-wiki. This feedback will be shared with the working group to inform their work. The application period to join the Working Group is now open and will close on April 10, 2022. Please [[m:Special:MyLanguage/Leadership_Development_Working_Group/Purpose_and_Structure#3._How_is_the_working_group_formed_and_structured?|review the information about the working group]], share with community members who might be interested, and '''[[m:Special:MyLanguage/Leadership_Development_Working_Group/Participate#1._How_to_participate|apply if you are interested]]'''.

Thank you,

From the Community Development team&lt;br /&gt;&lt;section end=&quot;announcement-content&quot; /&gt;

[[Қатысушы:AAkhmedova (WMF)|AAkhmedova (WMF)]] ([[Қатысушы талқылауы:AAkhmedova (WMF)|талқылауы]]) 01:50, 2022 ж. наурыздың 20 (+06)

== &lt;section begin=&quot;announcement-header&quot; /&gt;Invitation to Hubs event: Global Conversation on 2022-03-12 at 13:00 UTC&lt;section end=&quot;announcement-header&quot; /&gt; == 
:''[[m:Special:MyLanguage/Hubs/Global Conversations March 12, 2022/Invitation|You can find this message translated into additional languages on Meta-wiki.]]''
:''&lt;div class=&quot;plainlinks&quot;&gt;[[m:Special:MyLanguage/Hubs/Global Conversations March 12, 2022/Invitation|{{int:interlanguage-link-mul}}]] • [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&amp;group=page-{{urlencode:Hubs/Global Conversations March 12, 2022/Invitation}}&amp;language=&amp;action=page&amp;filter= {{int:please-translate}}]&lt;/div&gt;''
----
Hello all, please see an invitation from my colleague about an upcoming Global Conversation about Hubs. [[Қатысушы:AAkhmedova (WMF)|AAkhmedova (WMF)]] ([[Қатысушы талқылауы:AAkhmedova (WMF)|талқылауы]]) 00:41, 2022 ж. наурыздың 10 (+06)
----
The Movement Strategy and Governance team of the Wikimedia Foundation would like to invite you to the next event about &quot;Regional and Thematic Hubs&quot;. The Wikimedia Movement is in the process of understanding what Regional and Thematic Hubs should be. Our workshop in November was a good start ([[m:Special:MyLanguage/Hubs/Documentation/27 November Workshop|read the report]]), but we're not finished yet. 

Over the last weeks we conducted about 16 interviews with groups working on establishing a Hub in their context ([[m:Special:MyLanguage/Hubs/Dialogue|see Hubs Dialogue]]). These interviews informed a report that will serve as a foundation for discussion on March 12. The report is planned to be published on March 9.

The event will take place on March 12, 13:00 to 16:00 UTC on Zoom. Interpretation will be provided in French, Spanish, Arabic, Russian, and Portuguese. Registration is open, and will close on March 10. Anyone interested in the topic is invited to join us. '''[[m:Special:MyLanguage/Hubs/Global Conversations March 12, 2022|More information on the event on Meta-wiki]]'''.

Best regards,

[[m:User:KVaidla (WMF)|Kaarel Vaidla]]&lt;br /&gt;Movement Strategy
&lt;section end=&quot;announcement-content&quot; /&gt;

== &lt;section begin=&quot;announcement-header&quot; /&gt;Universal Code of Conduct Enforcement guidelines ratification voting open from 7 to 21 March 2022&lt;section end=&quot;announcement-header&quot; /&gt; ==

&lt;section begin=&quot;announcement-content&quot; /&gt;
:''[[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Enforcement guidelines/Vote|You can find this message translated into additional languages on Meta-wiki.]]
:''&lt;div class=&quot;plainlinks&quot;&gt;[[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Enforcement guidelines/Vote|{{int:interlanguage-link-mul}}]] • [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&amp;group=page-{{urlencode:Universal Code of Conduct/Enforcement guidelines/Vote}}&amp;language=&amp;action=page&amp;filter= {{int:please-translate}}]&lt;/div&gt;''

Hello everyone,

The ratification voting process for the [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Enforcement guidelines|revised enforcement guidelines]] of the [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct|Universal Code of Conduct]] (UCoC) is now open! '''[[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Enforcement guidelines/Voting|Voting commenced on SecurePoll]]''' on 7 March 2022 and will conclude on 21 March 2022. Please [[m:Universal Code of Conduct/Enforcement guidelines/Voter information|read more on the voter information and eligibility details]].

The Universal Code of Conduct (UCoC) provides a baseline of acceptable behavior for the entire movement. The revised enforcement guidelines were published 24 January 2022 as a proposed way to apply the policy across the movement. You can [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Project|read more about the UCoC project]].

You can also comment on Meta-wiki talk pages in any language. You may also contact the team by email: ucocproject[[File:At sign.svg|16x16px|link=|(_AT_)]]wikimedia.org

Sincerely,

Movement Strategy and Governance

Wikimedia Foundation&lt;section end=&quot;announcement-content&quot; /&gt;
--[[Қатысушы:AAkhmedova (WMF)|AAkhmedova (WMF)]] ([[Қатысушы талқылауы:AAkhmedova (WMF)|талқылауы]]) 17:46, 2022 ж. наурыздың 7 (+06)

=== &lt;section begin=&quot;announcement-header&quot; /&gt;Universal Code of Conduct Enforcement guidelines ratification voting is now closed&lt;section end=&quot;announcement-header&quot; /&gt; ===

&lt;section begin=&quot;announcement-content&quot; /&gt;
:''[[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Enforcement guidelines/Voter information/Announcement|You can find this message translated into additional languages on Meta-wiki.]]''
:''&lt;div class=&quot;plainlinks&quot;&gt;[[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Enforcement guidelines/Vote/Closing message|{{int:interlanguage-link-mul}}]] • [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&amp;group=page-{{urlencode:Universal Code of Conduct/Enforcement guidelines/Vote/Closing message}}&amp;language=&amp;action=page&amp;filter= {{int:please-translate}}]&lt;/div&gt;''

The ratification voting process for the [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Enforcement guidelines|revised enforcement guidelines]] of the [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct|Universal Code of Conduct]] (UCoC) came to a close on 21 March 2022. Over {{#expr:2300}} Wikimedians voted across different regions of our movement. Thank you to everyone who participated in this process! The scrutinizing group is now reviewing the vote for accuracy, so please allow up to two weeks for them to finish their work.

The final results from the voting process will be announced [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Enforcement guidelines/Voting/Results|here]], along with the relevant statistics and a summary of comments as soon as they are available. Please check out [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Enforcement guidelines/Voter information|the voter information page]] to learn about the next steps. You can comment on the project talk page [[m:Talk:Universal Code of Conduct/Enforcement guidelines|on Meta-wiki]] in any language. You may also contact the UCoC project team by email: ucocproject[[File:At sign.svg|16x16px|link=|(_AT_)]]wikimedia.org

Best regards,

Movement Strategy and Governance&lt;br /&gt;&lt;section end=&quot;announcement-content&quot; /&gt;

[[Қатысушы:AAkhmedova (WMF)|AAkhmedova (WMF)]] ([[Қатысушы талқылауы:AAkhmedova (WMF)|талқылауы]]) 00:25, 2022 ж. наурыздың 23 (+06)

=== Next steps: Universal Code of Conduct (UCoC) and UCoC Enforcement Guidelines === 
After reviewing vote results and accompanying comments, the Community Affairs Committee decided to launch a fresh round of community consultations. After that, the refined text of the Guidelines will be put for another vote.

The comments have shown that community members unequivocally support creating a safe and welcoming culture that stops hostile and toxic behaviour, supports victims of such actions, and encourages good-faith people to be productive on the Wikimedia projects.
While the results did show that support for the UCoC Guidelines exceeded the required 50%+1 vote, the comments highlighted that further revisions would be required to have strong community support to follow through with enforcement.

Therefore the Committee instructed the Foundation to:

Conduct another round of community consultations, and put the newly-refined Guidelines for a community vote.

The WMF team will seek feedback on four topics that stood out among the voter comments. You can learn more about the four topics and the Committee's findings on [https://meta.wikimedia.org/wiki/Wikimedia_Foundation_Board_noticeboard/April_2022_-_Board_of_Trustees_on_Next_steps:_Universal_Code_of_Conduct_(UCoC)_and_UCoC_Enforcement_Guidelines this Meta page]. 

Best regards, --[[Қатысушы:AAkhmedova (WMF)|AAkhmedova (WMF)]] ([[Қатысушы талқылауы:AAkhmedova (WMF)|талқылауы]]) 17:59, 2022 ж. сәуірдің 23 (+06)

=== &lt;section begin=&quot;announcement-header&quot; /&gt;Report on Voter Feedback from Universal Code of Conduct (UCoC) Enforcement Guidelines Ratification &lt;section end=&quot;announcement-header&quot; /&gt;===
&lt;section begin=&quot;announcement-content&quot; /&gt;
:''&lt;div class=&quot;plainlinks&quot;&gt;[[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Enforcement guidelines/Voting/Report/Announcement|{{int:interlanguage-link-mul}}]] • [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&amp;group=page-{{urlencode:Universal Code of Conduct/Enforcement guidelines/Voting/Report/Announcement}}&amp;language=&amp;action=page&amp;filter= {{int:please-translate}}]&lt;/div&gt;''
Hello all,

The Universal Code of Conduct (UCoC) project team has completed the analysis of the feedback accompanying the ratification vote on the Universal Code of Conduct Enforcement Guidelines. 

Following the completion of the UCoC Enforcement Guidelines Draft in 2022, the guidelines were voted on by the Wikimedian community. Voters cast votes from 137 communities, with the top 9 communities being: English, German, French, Russian, Polish, Spanish, Chinese, Japanese, Italian Wikipedias, and Meta-wiki. 

Those voting had the opportunity to provide comments on the contents of the Draft document. 658 participants left comments. 77% of the comments are written in English. Voters wrote comments in 24 languages with the largest numbers in English (508), German (34), Japanese (28), French (25), and Russian (12). 

A report will be sent to the Revision Drafting Committee who will refine the enforcement guidelines based on the community feedback received from the recently concluded vote. A public version of the report is [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Enforcement guidelines/Voting/Report|'''published on Meta-wiki here''']].  The report is available in translated versions on Meta-wiki. {{int:please-translate}} 

Again, we thank all who participated in the vote and discussions. We invite everyone to contribute during the next community discussions. More information about the Universal Code of Conduct and Enforcement Guidelines can be found [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Project|on Meta-wiki]].

On behalf of the Universal Code of Conduct project team&lt;br /&gt;&lt;section end=&quot;announcement-content&quot; /&gt;
--[[Қатысушы:AAkhmedova (WMF)|AAkhmedova (WMF)]] ([[Қатысушы талқылауы:AAkhmedova (WMF)|талқылауы]]) 16:22, 2022 ж. мамырдың 26 (+06)

== Call for Feedback about the Board of Trustees elections is now open  ==
:''&lt;div class=&quot;plainlinks&quot;&gt;[[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation Board of Trustees/Call for feedback: Board of Trustees elections/Call for Feedback about the Board of Trustees elections is now open|{{int:interlanguage-link-mul}}]] • [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&amp;group=page-{{urlencode:Wikimedia Foundation Board of Trustees/Call for feedback: Board of Trustees elections/Call for Feedback about the Board of Trustees elections is now open}}&amp;language=&amp;action=page&amp;filter= {{int:please-translate}}]&lt;/div&gt;''  
 
The Call for Feedback: Board of Trustees elections is now open and will close on &lt;s&gt;7&lt;/s&gt; 16 February 2022.

With this Call for Feedback, the Movement Strategy and Governance team is taking a different approach. This approach incorporates community feedback from 2021. Instead of leading with proposals, the Call is framed around key questions from the Board of Trustees. The key questions came from the feedback about the 2021 Board of Trustees election. The intention is to inspire collective conversation and collaborative proposal development about these key questions.
 
[https://meta.wikimedia.org/wiki/Wikimedia_Foundation_Board_of_Trustees/Call_for_feedback:_Board_of_Trustees_elections Join the conversation.]  

Best,

Movement Strategy and Governance

[[Қатысушы:AAkhmedova (WMF)|AAkhmedova (WMF)]] ([[Қатысушы талқылауы:AAkhmedova (WMF)|талқылауы]]) 22:35, 2022 ж. қаңтардың 12 (+06)

== Question ==

Напишу здесь на русском языке, поскольку вижу в Казахстане лучше его понимают, чем английский. У меня возник вопрос: почему аглоязычний текст пишеться не как в оригинале, а своеобразным казахицированым способом.--[[Қатысушы:KHMELNYTSKYIA|KHMELNYTSKYIA]] ([[Қатысушы талқылауы:KHMELNYTSKYIA|талқылауы]]) 19:13, 2018 ж. шілденің 10 (+06)
: Hello! Could you please clarify which article are you talking about?--[[Қатысушы:Batyrbek.kz|Batyrbek]] ([[Қатысушы талқылауы:Batyrbek.kz|талқылауы]]) 11:11, 2018 ж. шілденің 11 (+06)
:: Hi! So, thank you for the quick response. For example, even your text is written so: &quot;Һелло! Цоұлд ёұ плеасе цларіфy уһіцһ артіцле аре ёұ талкінг абоұт&quot;. I think it is a bit strange. There may be a problem with my language settings.--[[Қатысушы:KHMELNYTSKYIA|KHMELNYTSKYIA]] ([[Қатысушы талқылауы:KHMELNYTSKYIA|талқылауы]]) 23:27, 2018 ж. шілденің 11 (+06)
::: Yes, you're right! You can check in your phone's settings. I am not sure what exactly, but I'm guessing it's something called 'Locale' or whatever. If you use English as a main language in your phone, then there won't be these kind of glitches. --[[Қатысушы:Batyrbek.kz|Batyrbek]] ([[Қатысушы талқылауы:Batyrbek.kz|талқылауы]]) 11:31, 2018 ж. шілденің 12 (+06)

== Editing News #2—2018 ==

&lt;div class=&quot;plainlinks mw-content-ltr&quot; lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot;&gt;
''[[metawiki:VisualEditor/Newsletter/2018/October|Read this in another language]] • [[m:VisualEditor/Newsletter|Subscription list for this multilingual newsletter]]''

&lt;div style=&quot;float:right;width:270px;margin-left:1em;border-style:solid;border-width:1px;padding:1em;&quot;&gt;
[[File:VisualEditor-logo.svg|200px|center]]
'''Did you know?'''  
&lt;div class=&quot;thumbcaption&quot; style=&quot;font-size: 90%;&quot;&gt;  

Did you know that you can use the visual editor on a mobile device?
[[File:Mobile editing watchlist star editing pencil.png|alt=Screenshot showing the location of the pencil icon|center|frameless|250px]]

Tap on the pencil icon to start editing.  The page will probably open in the wikitext editor.

You will see another pencil icon in the toolbar.  Tap on that pencil icon to the switch between visual editing and wikitext editing.

[[File:Visual editing mobile switch wikitext.png|alt=Toolbar with menu opened|center|frameless|250px]]

Remember to publish your changes when you're done.

You can read and help translate [[mw:Special:MyLanguage/Help:VisualEditor/User guide|the user guide]], which has more information about how to use the visual editor.&lt;/div&gt;&lt;/div&gt;

Since the last newsletter, the [[mw:Editing|Editing Team]] has wrapped up most of their work on the [[mw:2017 wikitext editor|2017 wikitext editor]] and [[mw:VisualEditor/Diffs|the visual diff tool]].  The team has begun investigating the needs of editors who use mobile devices.  Their work board is available [[phab:project/view/3236/|in Phabricator]].  Their [[mw:Wikimedia Audiences/2018-19 Q2 Goals#Contributors|current priorities]] are fixing bugs and improving mobile editing.   

=== Recent changes ===
*The Editing team has published an [[mw:Mobile editing using the visual editor report|initial report about mobile editing]].  
*The Editing team has begun a design study of visual editing on the mobile website.  New editors have trouble doing basic tasks on a smartphone, such as adding links to Wikipedia articles.  You can [[c:File:Visual Editor Heuristic - Results.pdf|read the report]].
*The Reading team is working on a [[mw:Reading/Web/Advanced mobile contributions|separate mobile-based contributions project]].
*The 2006 wikitext editor is [[mw:Contributors/Projects/Removal of the 2006 wikitext editor|no longer supported]].  If you used [[:File:Edit toolbar - 2.png|that toolbar]], then you will no longer see any toolbar.  You may choose another editing tool in your [[Special:Preferences#mw-prefsection-editing|editing preferences]], [[Special:Preferences#mw-prefsection-gadgets|local gadgets]], or [[Special:Preferences#mw-prefsection-betafeatures|beta features]].
*The Editing team described the history and status of [[mw:Extension:VisualEditor|VisualEditor]] in [[m:Wikimedia monthly activities meetings/2018-03|this recorded public presentation]] (starting at 29 minutes, 30 seconds).
*The Language team released [[mw:Content translation/V2|a new version of Content Translation]] (CX2) last month, on [[foundationsite:2018/09/30/international-translation-day/|International Translation Day]]. It integrates the visual editor to support templates, tables, and images.  It also produces better wikitext when the translated article is published. [https://wikimediafoundation.org/2018/09/30/content-translation-version-two/]

=== Let's work together ===
* The Editing team wants to improve visual editing on the mobile website.  &lt;mark&gt;Please read [[mw:Visual-based mobile editing/Ideas/October 2018|their ideas]] and tell the team what you think would help editors who use the mobile site.&lt;/mark&gt;  
*The [[m:Community Wishlist Survey 2019|Community Wishlist Survey]] begins next week.
*If you aren't reading this in your preferred language, then please help us with translations! Subscribe to the [[mail:translators-l|Translators mailing list]] or [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User_talk:Elitre_(WMF)&amp;action=edit&amp;section=new contact us] directly. We will notify you when the next issue is ready for translation. {{int:Feedback-thanks-title}}

—[[mw:User:Whatamidoing (WMF)|Whatamidoing (WMF)]] ([[mw:User talk:Whatamidoing (WMF)|talk]])
&lt;/div&gt; 20:17, 2018 ж. қарашаның 2 (+06)
&lt;!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=VisualEditor/Newsletter/Wikis_with_VE&amp;oldid=17790200 тізімін пайдаланып User:Johan (WMF)@metawiki деген хабарлама жіберген --&gt;

== Editing News #1—July 2019 ==

&lt;div class=&quot;plainlinks mw-content-ltr&quot; lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot;&gt;
''[[m:VisualEditor/Newsletter/2019/July|Read this in another language]] • [[m:VisualEditor/Newsletter|Subscription list for this multilingual newsletter]]''

&lt;div style=&quot;float:right;width:270px;margin-left:1em;border-style:solid;border-width:1px;padding:1em;&quot;&gt;
[[File:VisualEditor-logo.svg|200px|center]]
&lt;big&gt;'''Did you know?'''&lt;/big&gt;
&lt;div class=&quot;thumbcaption&quot; style=&quot;font-size: 90%;&quot;&gt;  

Did you know that you can use the visual editor on a mobile device?

Every article has a pencil icon at the top.  Tap on the pencil icon [[File:OOjs UI icon edit-ltr.svg|frameless|16x16px]] to start editing.  

'''&lt;big&gt;Edit Cards&lt;/big&gt;'''

[[File:EditCards-v.20.png|alt=Toolbar with menu opened|center|frameless|250px]]

This is what the new '''Edit Cards for editing links''' in the mobile visual editor look like. You can try the prototype here: '''[[mw:Topic:V394zwrigth8ii7c|📲 Try Edit Cards]].'''
&lt;/div&gt;&lt;/div&gt;

Welcome back to the [[mw:Editing|Editing]] newsletter.

Since [[m:VisualEditor/Newsletter/2018/October|the last newsletter]], the team has released two new features for the [[mw:VisualEditor on mobile|mobile visual editor]] and has started developing three more.  All of this work is part of the team's goal to [[m:Wikimedia Foundation Annual Plan/2018-2019/Audiences#Outcome 3: Mobile Contribution|make editing on mobile web simpler]].  

Before talking about the team's recent releases, we have a question for you:  

&lt;strong&gt;Are you willing to try a new way to add and change links?&lt;/strong&gt;

If you are interested, we would value your input!  You can try this new link tool in the mobile visual editor on a separate wiki. 

&lt;em&gt;Follow these instructions and share your experience:&lt;/em&gt;

&lt;strong&gt;[[mw:Topic:V394zwrigth8ii7c|📲 Try Edit Cards]].&lt;/strong&gt;

=== Recent releases ===
The mobile visual editor is a simpler editing tool, for smartphones and tablets using the [[mw:Reading/Web/Mobile#About|mobile site]].  The Editing team recently launched two new features to improve the mobile visual editor: 

# [[mw:VisualEditor on mobile/Section editing|Section editing]]
#* The purpose is to help contributors focus on their edits.
#* The team studied this with an A/B test.  [[mw:VisualEditor on mobile/Section editing#16 June 2019|This test showed]] that contributors who could use section editing were '''1% more likely to publish''' the edits they started than people with only full-page editing.
# [[mw:VisualEditor on mobile#March 1, 2019|Loading overlay]]
#* The purpose is to smooth the transition between reading and editing.

Section editing and the new loading overlay are '''now available to everyone''' using the mobile visual editor.

=== New and active projects ===
This is a list of our most active projects. [[mw:Help:Watching pages|Watch]] these pages to learn about project updates and to share your input on new designs, prototypes and research findings.

*[[mw:VisualEditor on mobile/Edit cards|Edit cards]]: This is a clearer way to add and edit links, citations, images, templates, etc. in articles.  You can try this feature now.  &lt;em&gt;Go here to see how:&lt;/em&gt; [[mw:Topic:V394zwrigth8ii7c|📲 &lt;em&gt;Try Edit Cards&lt;/em&gt;]].
*[[mw:VisualEditor on mobile/Toolbar refresh|Mobile toolbar refresh]]: This project will learn if contributors are more successful when the editing tools are easier to recognize.
*[[mw:VisualEditor on mobile/VE mobile default|Mobile visual editor availability]]: This A/B test asks:  ''Are newer contributors more successful if they use the mobile visual editor?''  We are collaborating with [[mw:VisualEditor on mobile/VE mobile default#26 June 2019 %E2%80%93 Participating wikis and test start date|20 Wikipedias]] to answer this question.
*[[mw:VisualEditor on mobile/Usability improvements|Usability improvements]]: This project will make the mobile visual editor easier to use.  The goal is to let contributors stay focused on editing and to feel more confident in the editing tools.

=== Looking ahead ===

* '''Wikimania:'''  Several members of the Editing Team will be attending [[wmania:|Wikimania]] in August 2019.  They will lead a session about mobile editing in the [[wmania:2019:Community Growth/Visual editing on mobile: An accessible editor for all|Community Growth space]].  Talk to the team about how editing can be improved.
* '''Talk Pages:'''  In the coming months, the Editing Team will begin [[mw:Talk pages consultation 2019|improving talk pages]] and communication on the wikis.

=== Learning more ===
The [[mw:VisualEditor on mobile|VisualEditor on mobile]] is a good place to learn more about the projects we are working on. The team wants to talk with you about anything related to editing. If you have something to say or ask, please leave a message at [[mw:Talk:VisualEditor on mobile|Talk:VisualEditor on mobile]].

[[user:PPelberg (WMF)|PPelberg (WMF)]] ([[mw:user_talk:PPelberg (WMF)|talk]]) &amp; [[User:Whatamidoing (WMF)|Whatamidoing (WMF)]] ([[mw:user_talk:Whatamidoing (WMF)|talk]]) 
&lt;/div&gt; 00:32, 2019 ж. шілденің 24 (+06)
&lt;!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=VisualEditor/Newsletter/Wikis_with_VE&amp;oldid=19175117 тізімін пайдаланып User:Trizek (WMF)@metawiki деген хабарлама жіберген --&gt;

== Editing News #2 – Mobile editing and talk pages ==

&lt;div class=&quot;plainlinks mw-content-ltr&quot; lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot;&gt;
&lt;em&gt;[[m:VisualEditor/Newsletter/2019/October|Read this in another language]] • [[m:VisualEditor/Newsletter|Subscription list for this multilingual newsletter]]&lt;/em&gt;

Inside this newsletter, the [[mw:Editing|Editing team]] talks about their work on the [[mw:Mobile visual editor|mobile visual editor]], on [[mw:Talk pages project|the new talk pages project]], and at [[wikimania:|Wikimania 2019]].

=== Help ===
&lt;strong&gt;What talk page interactions do you remember?&lt;/strong&gt; Is it a story about how someone helped you to learn something new? Is it a story about how someone helped you get involved in a group? Something else?  Whatever your story is, we want to hear it!  

Please tell us a story about how you used a talk page.  &lt;mark&gt;Please share a link to a memorable discussion, or describe it on the &lt;strong&gt;[[mw:Topic:V8d91yh8gcg404dj|talk page for this project]]&lt;/strong&gt;.&lt;/mark&gt;  The team wants your examples.  These examples will help everyone develop a shared understanding of what this project should support and encourage.

=== Talk pages project ===
The [[mw:Talk pages consultation 2019|Talk Pages Consultation]] was a global consultation to define better tools for wiki communication. From February through June 2019, more than 500 volunteers on 20 wikis, across 15 languages and multiple projects, came together with members of the Foundation to create a product direction for a set of discussion tools.  The [[mw:Talk pages consultation 2019/Phase 2 report|Phase 2 Report]] of the Talk Page Consultation was published in August. It summarizes the product direction the team has started to work on, which you can read more about here: [[mw:Talk pages project|Talk Page Project project page]]. 

The team needs and wants your help at this early stage.  They are starting to develop the first idea. Please add your name to the [[mw:Talk pages project#Getting involved|&lt;strong&gt;&quot;Getting involved&quot;&lt;/strong&gt;]] section of the project page, if you would like to hear about opportunities to participate.

=== Mobile visual editor ===
The Editing team is trying to make it simpler to edit on mobile devices.  The team is changing the [[mw:VisualEditor on mobile|visual editor on mobile]]. If you have something to say about editing on a mobile device, please leave a message at [[mw:Talk:VisualEditor on mobile|Talk:VisualEditor on mobile]].

==== [[mw:VisualEditor on mobile/Edit cards|Edit Cards]] ====
[[File:Edit Cards-before-v3-comparison.png|thumb|486x486px|What happens when you click on a link.  The new Edit Card is bigger and has more options for editing links.]]

* On 3 September, the Editing team released [[:File:Edit Cards comparison v2 and v3.png|version 3 of Edit Cards]]. Anyone could use the new version in the mobile visual editor.
* There is an [[:File:Edit Cards comparison v2 and v3.png|updated design]] on the Edit Card for adding and modifying links.  There is also a new, [[mw:VisualEditor on mobile/Edit cards#2 September 2019 - v3 deployment timing|combined workflow for editing a link's display text and target]].
* Feedback: You can try the new Edit Cards by opening the mobile visual editor on a smartphone. Please post your feedback on the [[:mw:Topic:V5rg0cqmikpubmjj|Edit cards talk page]].

==== [[mw:VisualEditor on mobile/Toolbar refresh|Toolbar]] ====
[[File:Toolbar-comparison-v1.png|thumb|486px|The editing toolbar is changing in the mobile visual editor.  The old system had two different toolbars.  Now, all the buttons are together.  [[mw:Topic:V79x6zm8n6i4nb56|Tell the team what you think about the new toolbar]].]]

* In September, the Editing team updated the mobile visual editor's editing toolbar.  Anyone could see these changes in the mobile visual editor.
** &lt;em&gt;One toolbar:&lt;/em&gt; All of the editing tools are located in one toolbar.  Previously, the toolbar changed when you clicked on different things.
**&lt;em&gt;New navigation:&lt;/em&gt; The buttons for moving forward and backward in the edit flow have changed.
**&lt;em&gt;Seamless switching:&lt;/em&gt; an [[phab:T228159|improved workflow]] for switching between the visual and wikitext modes.
* Feedback: You can try the refreshed toolbar by opening the mobile VisualEditor on a smartphone. Please post your feedback on the [[mw:Topic:V79x6zm8n6i4nb56|Toolbar feedback talk page]].

=== Wikimania ===
The Editing Team attended [[wmania:2019:Program|Wikimania 2019]] in Sweden.  They led a session on [[wmania:2019:Community Growth/Visual editing on mobile: An accessible editor for all|the mobile visual editor]] and a session on [[wmania:2019:Community Growth/After Flow: A new direction for improving talk pages|the new talk pages project]].  They tested [[mw:VisualEditor on mobile/Toolbar refresh#v1 prototype|two]] new [[mw:VisualEditor on mobile/Edit cards#v3 prototype|features]] in the mobile visual editor with contributors.  You can read more about what the team did and learned in [[mw:VisualEditor on mobile#Wikimania Stockholm: Overview|the team's report on Wikimania 2019]].

=== Looking ahead ===

* &lt;strong&gt;Talk Pages Project:&lt;/strong&gt; The team is thinking about the first set of proposed changes.  The team will be working with a few communities to pilot those changes. The best way to stay informed is by adding your username to the list on the project page: [[mw:Talk pages project#Getting involved|&lt;strong&gt;Getting involved&lt;/strong&gt;]].
* &lt;strong&gt;Testing the mobile visual editor as the default:&lt;/strong&gt;  The Editing team plans to post results before the end of the calendar year. The best way to stay informed is by adding the project page to your watchlist: [[mw:VisualEditor on mobile/VE mobile default|&lt;strong&gt;VisualEditor as mobile default project page&lt;/strong&gt;]].
* &lt;strong&gt;Measuring the impact of Edit Cards:&lt;/strong&gt;  This study asks whether the project helped editors add links and citations.  The Editing team hopes to share results in November.  The best way to stay informed is by adding the project page to your watchlist: [[mw:VisualEditor on mobile/Edit cards|&lt;strong&gt;Edit Cards project page&lt;/strong&gt;]].

– [[User:PPelberg (WMF)|PPelberg (WMF)]] ([[mw:User talk:PPelberg (WMF)|talk]]) &amp; [[User:Whatamidoing (WMF)|Whatamidoing (WMF)]] ([[mw:User talk:Whatamidoing (WMF)|talk]])
&lt;/div&gt; 17:12, 2019 ж. қазанның 29 (+06)
&lt;!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:Johan_(WMF)/Target_lists/VE_201910/4&amp;oldid=19500850 тізімін пайдаланып User:Johan (WMF)@metawiki деген хабарлама жіберген --&gt;

== WikiGap 2020 Russia ==
Уважаемые коллеги, пожалуйста выскажите своё мнение по поводу ''[[m:CentralNotice/Request/WikiGap 2020 Russia|баннерной кампании CentralNotice]]'' для объявления о российском викимарафоне [[wmru:Конкурсы/WikiGap 2020 Russia|WikiGap 2020]] (8 марта - 8 мая, все IP из России, только Википедии, 1 показ в неделю). Спасибо. [[Қатысушы:JukoFF|JukoFF]] ([[Қатысушы талқылауы:JukoFF|талқылауы]]) 15:02, 2020 ж. ақпанның 27 (+06)

== 1 сәуірге орай Басты бетті өзгерту ==

Қайырлы күн, құрметті Уикипедия қатысушылары. 1 сәуір күні Алдар көсенің туған күні, яғни күлкі күні, осыған орай Басты бетті күлкілі етіп өзгертсек. Орыс Уикипедиясы жыл сайын өзгертіп отырады-мыс. Ұсыныс [[Қатысушы:Уикипедия:Форум/Басты бет|мынадай]]. Ортаға салып талқылайық, қосарыңыз болса, қарсылық не қолдау болса, жазып отырыңыз.--&lt;font color=&quot;#009900&quot;&gt;[[Қатысушы:Мұхамеджан Амангелді|&lt;span style=&quot;font-family:Georgia;&quot;&gt;&lt;i&gt;Мұхамеджан А.А.&lt;/i&gt;&lt;/span&gt;]]&lt;/font&gt; [[Қатысушы талқылауы:Мұхамеджан Амангелді|&lt;span style=&quot;font-size:90%&quot;&gt;&lt;font color=&quot;#0000FF&quot;&gt;(талқылау)&lt;/font&gt;&lt;/span&gt;]] 16:45, 2020 ж. наурыздың 26 (+06)
:Жақсы идея бірақ қазіргі пандемияға байланысты орынсыз деп ойлаймын және де онсызда қазуикидің сапасы сын көтермейтін жағдайда одан әрі беделі түсіп кететін сияқты. Сондықтан мен қарсымын --[[Қатысушы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%&quot;&gt;Kasymov&lt;/span&gt;]]&lt;sup&gt;  &lt;big&gt;[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#FF4500; font-family:Hobo Std;&quot;&gt;Т&lt;/span&gt;]]&lt;/big&gt;&lt;/sup&gt; 16:58, 2020 ж. наурыздың 28 (+06)
::Аса кісі қызығатын дүние емес екен. Өз тілімізді қорлаудан басқа ештеңе де емес. Қарсымын. -[[Қатысушы талқылауы:Нұрлан Рахымжанов|Нұрлан Рахымжанов]] 14:13, 2020 ж. наурыздың 29 (+06)
: {{Қолдаймын}}--[[Қатысушы:Kaiyr|Kaiyr]] ([[Қатысушы талқылауы:Kaiyr|талқылауы]]) 17:10, 2020 ж. наурыздың 29 (+06)
: {{Қолдаймын}} Ешқандай сөкеттік көріп тұрғам жоқ. Қайта кей адамдарға ой салуы мүмкін. [[Қатысушы:Batyrbek.kz|Batyrbek]] ([[Қатысушы талқылауы:Batyrbek.kz|талқылауы]]) 21:44, 2020 ж. наурыздың 31 (+06)
:Бос тірлік, хайп жасау үшін инстаграмға көт ашып түсу керек бітті [[File:Face-grin.svg|23px]][[File:Face-grin.svg|23px]], ал бұндаймен бос уақыт шығындағаннан басқа ешқандай пайда жоқ --&lt;em&gt;&lt;span style=&quot;text-shadow:0px 0px .3em LightSkyBlue;&quot;&gt;[[Қатысушы:Arystanbek |А&lt;font color=&quot;#DA500B&quot;&gt;rys&lt;/font&gt;тan&lt;font color=&quot;#10AD00&quot;&gt;bek&lt;/font&gt;]]&lt;/span&gt;&lt;/em&gt; ([[Қатысушы талқылауы:Arystanbek|талқылауы]]) 23:38, 2020 ж. наурыздың 29 (+06)
:: {{Қолдаймын}} --[[Қатысушы:User 0100|User 0100]] ([[Қатысушы талқылауы:User 0100|талқылауы]]) 00:03, 2020 ж. сәуірдің 1 (+06)

Енді әлем бұрыңғыдай мүлдем болмайды, бұрыңғыдай жеңіл желпі тірліктер өз-өзін ақтамайды, кім ғылым білімді игереді, сол ғана бұл әлемде ары қарай жасайды, ескі әдіс тәсілдер жаңа заман талаптарына сай келмейді, мүлдем жаңаша ойлау мен жаңаша әдіс тәсілдер ғана өміршең болады.  --&lt;em&gt;&lt;span style=&quot;text-shadow:0px 0px .3em LightSkyBlue;&quot;&gt;[[Қатысушы:Arystanbek |А&lt;font color=&quot;#DA500B&quot;&gt;rys&lt;/font&gt;тan&lt;font color=&quot;#10AD00&quot;&gt;bek&lt;/font&gt;]]&lt;/span&gt;&lt;/em&gt; ([[Қатысушы талқылауы:Arystanbek|талқылауы]]) 23:45, 2020 ж. наурыздың 29 (+06)

Қарсымын --[[Қатысушы:Магпар|Магпар]] ([[Қатысушы талқылауы:Магпар|талқылауы]]) 10:00, 2020 ж. сәуірдің 1 (+06)

== Editing news 2020 #1 – Discussion tools ==

&lt;div class=&quot;plainlinks mw-content-ltr&quot; lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot;&gt;
&lt;em&gt;[[m:VisualEditor/Newsletter/2020/April|Read this in another language]] • [[m:VisualEditor/Newsletter|Subscription list for this multilingual newsletter]]&lt;/em&gt;

[[File:TalkPages-Reply-v1.0.png|thumb|300px|alt=Screenshot showing what the Reply tool looks like|This early version of the Reply tool automatically signs and indents comments.]]

The [[mw:Editing|Editing team]] has been working on [[mw:Talk pages project|the talk pages project]].  The goal of the talk pages project is to help contributors communicate on wiki more easily.  This project is the result of the [[mw:Talk pages consultation 2019|Talk pages consultation 2019]]. 

[[File:TalkPages-Reply-v2.0.png|thumb|300px|alt=Reply tool improved with edit tool buttons|In a future update, the team plans to test a tool for easily linking to another user's name, a rich-text editing option, and other tools.]]

The team is building a [[mw:Talk pages project/replying|new tool for replying]] to comments now.  This early version can sign and indent comments automatically.  &lt;strong&gt;Please [[mw:Talk pages project/replying/prototype testing#Reply%20version%201.0|test the new Reply tool]].&lt;/strong&gt;  

*On 31 March 2020, the new {{Int:discussiontools-replylink}} tool was offered as a [[mw:Beta Feature|Beta Feature]] editors at four Wikipedias:  [[w:ar:Special:Preferences#mw-prefsection-betafeatures|Arabic]], [[w:nl:Special:Preferences#mw-prefsection-betafeatures|Dutch]], [[w:fr:Special:Preferences#mw-prefsection-betafeatures|French]], and [[w:hu:Special:Preferences#mw-prefsection-betafeatures|Hungarian]].  If your community also wants early access to the new tool, contact [[User:Whatamidoing (WMF)]].
*The team is planning some upcoming changes.  &lt;strong&gt;Please [[mw:Talk pages project/replying#Version%202.0|review the proposed design]] and share your thoughts on the talk page.&lt;/strong&gt;  The team will test features such as:
**an easy way to mention another editor (&quot;pinging&quot;), 
**a rich-text visual editing option, and 
**other features identified through user testing or recommended by editors.  

To hear more about Editing Team updates, please add your name to the [[mw:Talk pages project#Get involved|&lt;strong&gt;&quot;Get involved&quot;&lt;/strong&gt;]] section of the project page. You can also watch [[File:MediaWiki Vector skin blue star watchlist icon.svg|frameless|16px]] these pages: [[mw:Talk pages project|the main project page]], [[mw:Talk pages project/Updates|Updates]], [[mw:Talk pages project/replying|Replying]], and [[mw:Talk pages project/replying/prototype testing|User testing]].

– [[user:PPelberg (WMF)|PPelberg (WMF)]] ([[mw:User talk:PPelberg (WMF)|talk]]) &amp; [[User:Whatamidoing (WMF)|Whatamidoing (WMF)]] ([[mw:User talk:Whatamidoing (WMF)|talk]])
&lt;/div&gt; 01:24, 2020 ж. сәуірдің 9 (+06)
&lt;!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:Quiddity_(WMF)/sandbox2&amp;oldid=19967064 тізімін пайдаланып User:Quiddity (WMF)@metawiki деген хабарлама жіберген --&gt;

==Help with translation==
(''I apologize for posting in English ''): 
Dear colleagues, We are organizing a project called WPWP that focus on the use of images collected as part of various contest and photowalks on Wikipedia articles across all languages and our team needs your help with translations into the language of this community. Here is the translation link: https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&amp;group=page-Wikipedia+Pages+Wanting+Photos&amp;language=en&amp;action=page&amp;filter= I am sorry if I post in the won't venue. Thanks in anticipation. [[Қатысушы:T Cells|T Cells]] ([[Қатысушы талқылауы:T Cells|талқылауы]]) 22:30, 2020 ж. сәуірдің 13 (+06)

== Editing news 2020 #2 ==

&lt;div class=&quot;plainlinks mw-content-ltr&quot; lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot;&gt;
&lt;em&gt;[[m:Special:MyLanguage/VisualEditor/Newsletter/2020/June|Read this in another language]] • [[m:Special:MyLanguage/VisualEditor/Newsletter|Subscription list for this multilingual newsletter]]&lt;/em&gt;

[[File:TalkPages-Reply-v2.0.png|alt=Mockup of the new reply feature, showing new editing tools|thumb|400x400px|The new features include a toolbar.  [[mw:Talk:Talk pages project/replying|What do you think should be in the toolbar?]]]]

This issue of the [[mw:Special:MyLanguage/Editing|Editing]] newsletter includes information the [[mw:Special:MyLanguage/Talk pages project|Talk pages project]], an effort to help contributors communicate on wiki more easily.

* [[mw:Special:MyLanguage/Talk pages project/replying|&lt;strong&gt;Reply tool&lt;/strong&gt;]]: This is available as a Beta Feature at the four partner wikis (Arabic, Dutch, French, and Hungarian Wikipedias).  The Beta Feature is called &quot;{{int:discussiontools-preference-label}}&quot;.  The Beta Feature will get [[mw:Special:MyLanguage/Talk pages project/replying#Version%202.0|new features]] soon.  The new features include writing comments in a new visual editing mode and pinging other users by typing &lt;code&gt;@&lt;/code&gt;. You can [[mw:Special:MyLanguage/Talk pages project/replying/prototype testing#Reply%20tool%20version%202.0|test the new features]] on the [[mw:Special:MyLanguage/Beta Cluster|Beta Cluster]] now.  Some other wikis will have a chance to try the Beta Feature in the coming months.
* [[mw:Special:MyLanguage/New requirements for user signatures|&lt;strong&gt;New requirements for user signatures&lt;/strong&gt;]]:  Soon, users will not be able to save invalid custom signatures in [[Special:Preferences]]. This will reduce signature spoofing, prevent page corruption, and make new talk page tools more reliable.  Most editors will not be affected.
* [[mw:Special:MyLanguage/Talk pages project/New discussion|&lt;strong&gt;New discussion tool&lt;/strong&gt;]]:  The Editing team is beginning work on a simpler process for starting new discussions.   You can [[mw:Special:MyLanguage/Talk pages project/New discussion#Design|see the initial design on the project page]].
* [[m:Special:MyLanguage/Research:Usage of talk pages|&lt;strong&gt;Research on the use of talk pages&lt;/strong&gt;]]:  The Editing team worked with the [[mw:Special:MyLanguage/Wikimedia Research|Wikimedia research team]] to study how talk pages help editors improve articles.  We learned that new editors who use talk pages make more edits to the main namespace than new editors who don't use talk pages. 

– [[User:Whatamidoing (WMF)|Whatamidoing (WMF)]] ([[User talk:Whatamidoing (WMF)|talk]])
&lt;/div&gt; 02:33, 2020 ж. маусымның 18 (+06)
&lt;!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:Trizek_(WMF)/sandbox/temp_MassMessage_list&amp;oldid=20184653 тізімін пайдаланып User:Trizek (WMF)@metawiki деген хабарлама жіберген --&gt;

== Editing news 2020 #3 ==

&lt;div class=&quot;plainlinks mw-content-ltr&quot; lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot;&gt;

&lt;em&gt;[[m:VisualEditor/Newsletter/2020/July|Read this in another language]] • [[m:VisualEditor/Newsletter|Subscription list for this multilingual newsletter]]&lt;/em&gt;

[[File:50M@2x.png|thumb|alt=A gold star with a blue ribbon, and the text 50m|More than &lt;strong&gt;50 million edits&lt;/strong&gt; have been made using the visual editor on desktop.|400px]]

Seven years ago this month, the [[mw:Editing team|Editing team]] offered the visual editor to most Wikipedia editors.  Since then, editors have achieved many milestones:

* More than &lt;strong&gt;50 million edits&lt;/strong&gt; have been made using the visual editor on desktop.
* More than &lt;strong&gt;2 million new articles&lt;/strong&gt; have been created in the visual editor. More than 600,000 of these new articles were created during 2019.
* The visual editor is &lt;strong&gt;increasingly popular&lt;/strong&gt;.  The proportion of all edits made using the visual editor has increased every year since its introduction.
* In 2019, &lt;strong&gt;35% of the edits by newcomers&lt;/strong&gt; (logged-in editors with ≤99 edits) used the visual editor. This percentage has &lt;strong&gt;increased every year&lt;/strong&gt;.
* Almost &lt;strong&gt;5 million edits on the mobile site&lt;/strong&gt; have been made with the visual editor.  Most of these edits have been made since the Editing team started improving the [[mw:Mobile visual editor|mobile visual editor]] in 2018.
* On 17 November 2019, the [https://discuss-space.wmflabs.org/t/first-edit-made-to-wikipedia-from-outer-space/2254 &lt;strong&gt;first edit from outer space&lt;/strong&gt;] was made in the mobile visual editor. 🚀 👩‍🚀
* Editors have made more than &lt;strong&gt;7 million edits in the 2017 wikitext editor&lt;/strong&gt;, including starting &lt;strong&gt;600,000 new articles&lt;/strong&gt; in it.  The [[mw:2017 wikitext editor|2017 wikitext editor]] is VisualEditor's built-in wikitext mode.  You can [[Special:Preferences#mw-prefsection-betafeatures|enable it in your preferences]].

[[User:Whatamidoing (WMF)|Whatamidoing (WMF)]] ([[User talk:Whatamidoing (WMF)|talk]])

&lt;/div&gt; 18:55, 2020 ж. шілденің 9 (+06)
&lt;!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=VisualEditor/Newsletter/Wikis_with_VE&amp;oldid=20232673 тізімін пайдаланып User:Elitre (WMF)@metawiki деген хабарлама жіберген --&gt;

==Alumni and Mentors of Russia 2020==
Уважаемые коллеги, пожалуйста выскажите своё мнение по поводу ''[[m:CentralNotice/Request/Alumni and Mentors of Russia 2020|баннерной кампании CentralNotice]]'' для объявления о российском конкурсе статей [[wmru:Конкурсы/Выпускники и наставники России 2020|Конкурсы/Выпускники и наставники России 2020]] (20 августа - 10 ноября 2020, все IP из России, Википедии, 1 показ в две недели). Спасибо. [[Қатысушы:JukoFF|JukoFF]] ([[Қатысушы талқылауы:JukoFF|талқылауы]]) 23:26, 2020 ж. тамыздың 10 (+06)

== Proposal: Set two-letter project shortcuts as alias to project namespace globally ==

&lt;div lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot;&gt;
{{int:please-translate}}

Hello everyone,

I apologize for posting in English. I would like to inform everyone that I created a new global request for comment (GRFC) at Meta Wiki, which may affect your project: [[:m:Requests for comment/Set short project namespace aliases by default globally]].

In this GRFC, I propose that two-project shortcuts for project names will become a default alias for the project namespace. For instance, on all Wikipedias, WP will be an alias to the Wikipedia: namespace (and similar for other projects). Full list is available in the GRFC.

This is already the case for Wikivoyages, and many individual projects asked for this alias to be implemented. I believe this makes it easier to access the materials in the project namespace, as well as creating shortcuts like &lt;tt&gt;WP:NPOV&lt;/tt&gt;, as well as helps new projects to use this feature, without having to figure out how to request site configuration changes first.

As far as I can see, {{SITENAME}} currently does not have such an alias set. This means that such an alias will be set for you, if the GRFC is accepted by the global community.

I would like to ask all community members to participate in the request for comment at Meta-Wiki, see [[:m:Requests for comment/Set short project namespace aliases by default globally]].

Please feel free to [[:m:User talk:Martin Urbanec|ask me]] if you have any questions about this proposal.

Best regards,&lt;br /&gt;
--[[:m:User:Martin Urbanec|Martin Urbanec]] ([[:m:User talk:Martin Urbanec|talk]]) 20:12, 2021 ж. ақпанның 18 (+06)
&lt;/div&gt;
&lt;!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:Martin_Urbanec/MassMessage&amp;oldid=21125035 тізімін пайдаланып User:Martin Urbanec@metawiki деген хабарлама жіберген --&gt;

== WikiGap 2021 Russia ==
Уважаемые коллеги, пожалуйста выскажите своё мнение по поводу ''[[m:CentralNotice/Request/WikiGap 2021 Russia|баннерной кампании CentralNotice]]'' для объявления о российском викимарафоне [[wmru:Конкурсы/WikiGap 2021 Russia|WikiGap 2021]] (8 марта - 8 мая, все IP из России, только Википедии, 1 показ в неделю). Спасибо. --[[Қатысушы:Dmitry Rozhkov|Dmitry Rozhkov]] ([[Қатысушы талқылауы:Dmitry Rozhkov|талқылауы]]) 06:34, 2021 ж. наурыздың 7 (+06)

== Wikimania 2021: Individual Program Submissions ==

[[File:Wikimania logo with text 2.svg|right|200px]]
Dear all,

Wikimania 2021 will be [[:wikimania:2021:Save the date and the Core Organizing Team|hosted virtually]] for the first time in the event's 15-year history. Since there is no in-person host, the event is being organized by a diverse group of Wikimedia volunteers that form the [[:wikimania:2021:Organizers|Core Organizing Team]] (COT) for Wikimania 2021.

'''Event Program''' - Individuals or a group of individuals can submit their session proposals to be a part of the program. There will be translation support for sessions provided in a number of languages. See more information [[:wikimania:2021:Submissions/Guidelines#Language Accessibility|here]].

Below are some links to guide you through;
* [[:wikimania:2021:Submissions|Program Submissions]]
* [[:wikimania:2021:Submissions/Guidelines|Session Submission Guidelines]]
* [[:wikimania:2021:FAQ|FAQ]]

Please note that the deadline for submission is 18th June 2021. 

'''Announcements'''- To keep up to date with the developments around Wikimania, the COT sends out weekly updates. You can view them in the Announcement section [[:wikimania:2021:Announcements|here]]. 

'''Office Hour''' - If you are left with questions, the COT will be hosting some office hours (in multiple languages), in multiple time-zones, to answer any programming questions that you might have.  Details can be found [[:wikimania:2021:Organizers#Office hours schedule|here.]]

Best regards,

[[Қатысушы:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[Қатысушы талқылауы:MediaWiki message delivery|талқылауы]]) 10:18, 2021 ж. маусымның 16 (+06)

On behalf of Wikimania 2021 Core Organizing Team
&lt;!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/VisualEditor/Newsletter/Wikis_with_VE&amp;oldid=21597568 тізімін пайдаланып User:Bodhisattwa@metawiki деген хабарлама жіберген --&gt;

== Editing news 2021 #2 ==

&lt;div class=&quot;plainlinks mw-content-ltr&quot; lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot;&gt;
&lt;em&gt;[[m:Special:MyLanguage/VisualEditor/Newsletter/2021/June|Read this in another language]] • [[m:VisualEditor/Newsletter|Subscription list for this multilingual newsletter]]&lt;/em&gt;

[[File:Reply Tool A-B test comment completion.png|alt=Junior contributors comment completion rate across all participating Wikipedias|thumb|296x296px|When newcomers had the Reply tool and tried to post on a talk page, they were more successful at posting a comment. ([https://wikimedia-research.github.io/Reply-tools-analysis-2021/ Source])]]

Earlier this year, the Editing team ran a large study of [[mw:Talk pages project/Replying|the Reply Tool]].  The main goal was to find out whether the Reply Tool helped [[mw:Talk pages project/Glossary|newer editors]] communicate on wiki.  The second goal was to see whether the comments that newer editors made using the tool needed to be reverted more frequently than comments newer editors made with the existing wikitext page editor.

The key results were:

* Newer editors who had automatic (&quot;default on&quot;) access to the Reply tool were [https://wikimedia-research.github.io/Reply-tools-analysis-2021/ more likely] to post a comment on a talk page.
* The comments that newer editors made with the Reply Tool were also [https://wikimedia-research.github.io/Reply-tools-analysis-2021/ less likely] to be reverted than the comments that newer editors made with page editing.

These results give the Editing team confidence that the tool is helpful.

&lt;strong&gt;Looking ahead&lt;/strong&gt;

The team is planning to make the Reply tool available to everyone as an opt-out preference in the coming months.  This has already happened at the Arabic, Czech, and Hungarian Wikipedias.

The next step is to [[phab:T280599|resolve a technical challenge]]. Then, they will deploy the Reply tool first to the [[phab:T267379|Wikipedias that participated in the study]].  After that, they will deploy it, in stages, to the other Wikipedias and all WMF-hosted wikis.

You can turn on &quot;{{int:discussiontools-preference-label}}&quot; [[Special:Preferences#mw-prefsection-betafeatures|in Beta Features]] now.  After you get the Reply tool, you can change your preferences at any time in [[Special:Preferences#mw-prefsection-editing-discussion]].

–[[User:Whatamidoing (WMF)|Whatamidoing (WMF)]] ([[User talk:Whatamidoing (WMF)|talk]])
&lt;/div&gt; 20:14, 2021 ж. маусымның 24 (+06)
&lt;!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/VisualEditor/Newsletter/Wikis_with_VE&amp;oldid=21624491 тізімін пайдаланып User:Elitre (WMF)@metawiki деген хабарлама жіберген --&gt;

== GFDL ==
Hi! I made a suggestion at [[МедиаУики талқылауы:Licenses]] to remove GFDL from the list of suggested licenses. I guess not many users watch that page. I just wanted to inform users of my suggestion. If there is a better place please let me know or make a notice for me. Thank you. --[[Қатысушы:MGA73|MGA73]] ([[Қатысушы талқылауы:MGA73|талқылауы]]) 18:31, 2021 ж. шілденің 3 (+06)

== Alumni and Mentors of Russia 2021 ==
Уважаемые коллеги, пожалуйста выскажите своё мнение по поводу ''[[m:CentralNotice/Request/Alumni and Mentors of Russia 2021|баннерной кампании CentralNotice]]'' для объявления о российском конкурсе статей [[wmru:Конкурсы/Выпускники и наставники России 2021|Конкурсы/Выпускники и наставники России 2021]] (15 сентября - 30 ноября 2021, все IP из России, Википедии, 3 показа в неделю, в течении ноября). Спасибо. [[Қатысушы:JukoFF|JukoFF]] ([[Қатысушы талқылауы:JukoFF|талқылауы]]) 19:43, 2021 ж. қазанның 11 (+06)

== IMPORTANT: Admin activity review ==

Hello. A policy regarding the removal of &quot;advanced rights&quot; (administrator, bureaucrat, interface administrator, etc.) was adopted by [[:m:Requests for comment/Activity levels of advanced administrative rights holders|global community consensus]] in 2013. According to this policy, the [[:m:stewards|stewards]] are reviewing administrators' activity on all Wikimedia Foundation wikis with no inactivity policy. To the best of our knowledge, your wiki does not have a formal process for removing &quot;advanced rights&quot; from inactive accounts. This means that the stewards will take care of this according to the [[:m:Admin activity review|admin activity review]].

We have determined that the following users meet the inactivity criteria (no edits and no logged actions for more than 2 years):

# GanS NIS (administrator)
# Qarakesek (administrator)

These users will receive a notification soon, asking them to start a community discussion if they want to retain some or all of their rights. If the users do not respond, then their advanced rights will be removed by the stewards.

However, if you as a community would like to create your own activity review process superseding the global one, want to make another decision about these inactive rights holders, or already have a policy that we missed, then please notify the [[:m:Stewards' noticeboard|stewards on Meta-Wiki]] so that we know not to proceed with the rights review on your wiki. Thanks, [[Қатысушы:Stanglavine|Stanglavine]] ([[Қатысушы талқылауы:Stanglavine|талқылауы]]) 06:05, 2022 ж. қаңтардың 17 (+06)

== Movement Strategy and Governance News – Issue 5 ==
&lt;section begin=&quot;ucoc-newsletter&quot;/&gt;
:''&lt;div class=&quot;plainlinks&quot;&gt;[[m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Newsletter/5/Global message|{{int:interlanguage-link-mul}}]] • [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&amp;group=page-{{urlencode:Movement Strategy and Governance/Newsletter/5/Global message}}&amp;language=&amp;action=page&amp;filter= {{int:please-translate}}]&lt;/div&gt;''

&lt;span style=&quot;font-size:200%;&quot;&gt;'''Movement Strategy and Governance News'''&lt;/span&gt;&lt;br&gt;
&lt;span style=&quot;font-size:120%; color:#404040;&quot;&gt;'''Issue 5, January 2022'''&lt;/span&gt;&lt;span style=&quot;font-size:120%; float:right;&quot;&gt;[[m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Newsletter/5|'''Read the full newsletter''']]&lt;/span&gt;
----
Welcome to the fifth issue of Movement Strategy and Governance News (formerly known as Universal Code of Conduct News)! This revamped newsletter distributes relevant news and events about the Movement Charter, Universal Code of Conduct, Movement Strategy Implementation grants, Board elections and other relevant MSG topics.

This Newsletter will be distributed quarterly, while more frequent Updates will also be delivered weekly or bi-weekly to subscribers. Please remember to subscribe [[:m:Special:MyLanguage/Global message delivery/Targets/MSG Newsletter Subscription|here]] if you would like to receive these updates.
&lt;div style=&quot;margin-top:3px; padding:10px 10px 10px 20px; background:#fffff; border:2px solid #808080; border-radius:4px; font-size:100%;&quot;&gt;

*'''Call for Feedback about the Board elections''' - We invite you to give your feedback on the upcoming WMF Board of Trustees election. This call for feedback went live on 10th January 2022 and will be concluded on 16th February 2022. ([[:m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Newsletter/5#Call for Feedback about the Board elections|continue reading]])
*'''Universal Code of Conduct Ratification''' - In 2021, the WMF asked communities about how to enforce the Universal Code of Conduct policy text. The revised draft of the enforcement guidelines should be ready for community vote in March. ([[:m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Newsletter/5#Universal Code of Conduct Ratification|continue reading]])
*'''Movement Strategy Implementation Grants''' - As we continue to review several interesting proposals, we encourage and welcome more proposals and ideas that target a specific initiative from the Movement Strategy recommendations. ([[:m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Newsletter/5#Movement Strategy Implementation Grants|continue reading]])
*'''The New Direction for the Newsletter''' - As the UCoC Newsletter transitions into MSG Newsletter, join the facilitation team in envisioning and deciding on the new directions for this newsletter. ([[:m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Newsletter/5#The New Direction for the Newsletter|continue reading]])
*'''Diff Blogs''' - Check out the most recent publications about MSG on Wikimedia Diff. ([[:m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Newsletter/5#Diff Blogs|continue reading]])&lt;/div&gt;&lt;section end=&quot;ucoc-newsletter&quot;/&gt;

[[Қатысушы:AAkhmedova (WMF)|AAkhmedova (WMF)]] ([[Қатысушы талқылауы:AAkhmedova (WMF)|талқылауы]]) 13:25, 2022 ж. қаңтардың 24 (+06)

== &lt;section begin=&quot;announcement-header&quot; /&gt;Leadership Development Task Force: Your feedback is appreciated&lt;section end=&quot;annoncement-header&quot; /&gt; ==

&lt;section begin=&quot;announcement-content&quot; /&gt;:''[[m:Special:MyLanguage/Leadership Development Task Force/Call for Feedback Announcement|You can find this message translated into additional languages on Meta-wiki.]]''
:''&lt;div class=&quot;plainlinks&quot;&gt;[[m:Special:MyLanguage/Leadership Development Task Force/Call for Feedback Announcement|{{int:interlanguage-link-mul}}]] • [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&amp;group=page-{{urlencode:Leadership Development Task Force/Call for Feedback Announcement}}&amp;language=&amp;action=page&amp;filter= {{int:please-translate}}]&lt;/div&gt;''

The Community Development team at the Wikimedia Foundation is supporting the creation of a global, community-driven Leadership Development Task Force. The purpose of the task force is to advise leadership development work.

The team is looking for feedback about the responsibilities of the Leadership Development Task Force. This Meta page shares the proposal for a [[m:Special:MyLanguage/Leadership Development Task Force|Leadership Development Task Force]] and how [[m:Special:MyLanguage/Leadership Development Task Force/Participate|you can help.]] Feedback on the proposal will be collected from 7 to 25 February 2022.&lt;section end=&quot;announcement-content&quot; /&gt; --[[Қатысушы:AAkhmedova (WMF)|AAkhmedova (WMF)]] ([[Қатысушы талқылауы:AAkhmedova (WMF)|талқылауы]]) 23:38, 2022 ж. ақпанның 8 (+06)

== Updates on the Universal Code of Conduct Enforcement Guidelines Review ==
&lt;section begin=&quot;announcement-content&quot; /&gt;
:''[[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Enforcement guidelines/2022-02-02 Announcement/Short|You can find this message translated into additional languages on Meta-wiki.]]''
:''&lt;div class=&quot;plainlinks&quot;&gt;[[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Enforcement guidelines/2022-02-02 Announcement/Short|{{int:interlanguage-link-mul}}]] • [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&amp;group=page-{{urlencode:Universal Code of Conduct/Enforcement guidelines/2022-02-02 Announcement/Short}}&amp;language=&amp;action=page&amp;filter= {{int:please-translate}}]&lt;/div&gt;''
Hello everyone,

The '''[[m:Universal Code of Conduct/Enforcement guidelines|Universal Code of Conduct (UCoC) Enforcement Guidelines]]''' were published 24 January 2022 as a proposed way to apply the [[m:Universal Code of Conduct|Universal Code of Conduct]] across the movement. Comments about the guidelines can be shared here or [[m:Talk:Universal Code of Conduct/Enforcement guidelines|the Meta-wiki talk page]].

There will be conversations on Zoom on 25 February 2022 at 12:00 UTC, and 4 March 2022 at 15:00 UTC. '''[[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Conversations|Join the UCoC project team and drafting committee members to discuss the guidelines and voting process]].'''

The [[m:Universal Code of Conduct/Project#Timeline|timeline is available on Meta-wiki]]. The voting period is March 7 to 21. '''[[m:Universal Code of Conduct/Enforcement guidelines/Voting|See the voting information page for more details]].'''

Thank you to everyone who has participated so far.

Sincerely,

Movement Strategy and Governance&lt;br/&gt;
Wikimedia Foundation 

[[Қатысушы:AAkhmedova (WMF)|AAkhmedova (WMF)]] ([[Қатысушы талқылауы:AAkhmedova (WMF)|талқылауы]]) 00:17, 2022 ж. ақпанның 17 (+06) &lt;section end=&quot;announcement-content&quot; /&gt;

== &lt;section begin=&quot;announcement-header&quot; /&gt;Movement Strategy and Governance News – Issue 6&lt;section end=&quot;announcement-header&quot;/&gt; == 

&lt;section begin=&quot;ucoc-newsletter&quot;/&gt;
&lt;div style = &quot;line-height: 1.2&quot;&gt;
&lt;span style=&quot;font-size:200%;&quot;&gt;'''Movement Strategy and Governance News'''&lt;/span&gt;&lt;br&gt;
&lt;span style=&quot;font-size:120%; color:#404040;&quot;&gt;'''Issue 6, April 2022'''&lt;/span&gt;&lt;span style=&quot;font-size:120%; float:right;&quot;&gt;[[m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Newsletter/6|'''Read the full newsletter''']]&lt;/span&gt;
----

Welcome to the sixth issue of Movement Strategy and Governance News! This revamped newsletter distributes relevant news and events about the Movement Charter, Universal Code of Conduct, Movement Strategy Implementation grants, Board of trustees elections and other relevant MSG topics.

This Newsletter will be distributed quarterly, while the more frequent Updates will also be delivered weekly. Please remember to subscribe [[m:Special:MyLanguage/Global message delivery/Targets/MSG Newsletter Subscription|here]] if you would like to receive future issues of this newsletter.
&lt;/div&gt;&lt;div style=&quot;margin-top:3px; padding:10px 10px 10px 20px; background:#fffff; border:2px solid #808080; border-radius:4px; font-size:100%;&quot;&gt;

*'''Leadership Development -''' A Working Group is Forming! - The application to join the Leadership Development Working Group closed on April 10th, 2022, and up to 12 community members will be selected to participate in the working group. ([[:m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Newsletter/6#A1|continue reading]])
*'''Universal Code of Conduct Ratification Results are out! -''' The global decision process on the enforcement of the UCoC via SecurePoll was held from 7 to 21 March. Over 2,300 eligible voters from at least 128 different home projects submitted their opinions and comments. ([[:m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Newsletter/6#A2|continue reading]])
*'''Movement Discussions on Hubs -''' The Global Conversation event on Regional and Thematic Hubs was held on Saturday, March 12, and was attended by 84 diverse Wikimedians from across the movement. ([[:m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Newsletter/6#A3|continue reading]])
*'''Movement Strategy Grants Remain Open! -''' Since the start of the year, six proposals with a total value of about $80,000 USD have been approved. Do you have a movement strategy project idea? Reach out to us! ([[:m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Newsletter/6#A4|continue reading]])
*'''The Movement Charter Drafting Committee is All Set! -''' The Committee of fifteen members which was elected in October 2021, has agreed on the essential values and methods for its work, and has started to create the outline of the Movement Charter draft. ([[:m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Newsletter/6#A5|continue reading]])
*'''Introducing Movement Strategy Weekly -''' Contribute and Subscribe! - The MSG team have just launched the updates portal, which is connected to the various Movement Strategy pages on Meta-wiki. Subscriber to get  up-to-date news about the various ongoing projects. ([[:m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Newsletter/6#A6|continue reading]])
*'''Diff Blogs -''' Check out the most recent publications about Movement Strategy on Wikimedia Diff. ([[:m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Newsletter/6#A7|continue reading]])
&lt;/div&gt;&lt;section end=&quot;ucoc-newsletter&quot;/&gt; 
--[[Қатысушы:AAkhmedova (WMF)|AAkhmedova (WMF)]] ([[Қатысушы талқылауы:AAkhmedova (WMF)|талқылауы]]) 17:58, 2022 ж. сәуірдің 14 (+06)

== &lt;section begin=&quot;announcement-header&quot; /&gt;Join the Wikimedia Foundation Annual Plan conversations with Maryana Iskander&lt;section end=&quot;announcement-header&quot; /&gt; ==
&lt;section begin=&quot;announcement-content&quot; /&gt; 
:[[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation Annual Plan/2022-2023/Conversations/Announcement|''You can find this message translated into additional languages on Meta-wiki.'']]
:''&lt;div class=&quot;plainlinks&quot;&gt;[[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation Annual Plan/2022-2023/Conversations/Announcement|{{int:interlanguage-link-mul}}]] • [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&amp;group=page-{{urlencode:Wikimedia Foundation Annual Plan/2022-2023/Conversations/Announcement}}&amp;language=&amp;action=page&amp;filter= {{int:please-translate}}]&lt;/div&gt;''

Hello,

The [[m:Special:MyLanguage/Movement Communications|Movement Communications]] and [[m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance|Movement Strategy and Governance]] teams invite you to discuss the '''[[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation Annual Plan/2022-2023/draft|2022-23 Wikimedia Foundation Annual Plan]]''', a plan of record for the Wikimedia Foundation's work.

These conversations continue [[m:User:MIskander-WMF|Maryana Iskander]]'s [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation Chief Executive Officer/Maryana’s Listening Tour|Wikimedia Foundation Chief Executive Officer listening tour]]. 

The conversations are about these questions:
* The [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia 2030|2030 Wikimedia Movement Strategy]] sets a direction toward &quot;knowledge as a service&quot; and &quot;knowledge equity&quot;. The Wikimedia Foundation wants to plan according to these two goals. How do you think the Wikimedia Foundation should apply them to our work?
* The Wikimedia Foundation continues to explore better ways of working at a regional level. We have increased our regional focus in areas like grants, new features, and community conversations. What is working well? How can we improve?
* Anyone can contribute to the Movement Strategy process. Let's collect your activities, ideas, requests, and lessons learned. How can the Wikimedia Foundation better support the volunteers and affiliates working in Movement Strategy activities?

You can find [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation Annual Plan/2022-2023/draft/Your Input|'''the schedule of calls on Meta-wiki''']].

The information will be available in multiple languages. Each call will be open to anyone to attend. Live interpretation will be available in some calls. 

Best regards,&lt;br /&gt;&lt;section end=&quot;announcement-content&quot; /&gt; 
--[[Қатысушы:AAkhmedova (WMF)|AAkhmedova (WMF)]] ([[Қатысушы талқылауы:AAkhmedova (WMF)|талқылауы]]) 15:59, 2022 ж. сәуірдің 15 (+06)


== [[incubator:Wp/nog|Wp/nog]] ==

Hello! Are there two users who can edit to test Nogai Wikipedia? It can be also a Turkic user who knows little bit Kipchak and the Cyrillic alphabet (mostly possible is Kazakh, Karakalpak, Crimean Tatar and other Turkic and Kipchak languages). When you know one user please ping it. Because we need only two users who need to be active in Wp/nog to approve Wp/nog.  [[Қатысушы:TayfunEt.|TayfunEt.]] ([[Қатысушы талқылауы:TayfunEt.|талқылауы]]) 14:15, 2022 ж. сәуірдің 18 (+06)

== &lt;section begin=&quot;announcement-header&quot; /&gt;2022 Board of Trustees Call for Candidates&lt;section end=&quot;announcement-header&quot; /&gt; ==
&lt;section begin=&quot;announcement-content&quot; /&gt; 
:''[[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2022/Announcement/Call for Candidates/Short|You can find this message translated into additional languages on Meta-wiki.]]''
:''&lt;div class=&quot;plainlinks&quot;&gt;[[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2022/Announcement/Call for Candidates/Short|{{int:interlanguage-link-mul}}]] • [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&amp;group=page-{{urlencode:Wikimedia Foundation elections/2022/Announcement/Call for Candidates/Short}}&amp;language=&amp;action=page&amp;filter= {{int:please-translate}}]&lt;/div&gt;''

The Board of Trustees seeks candidates for the 2022 Board of Trustees election. [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia_Foundation_elections/2022/Announcement/Call_for_Candidates|'''Read more on Meta-wiki.''']]

The [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2022|2022 Board of Trustees election]] is here! Please consider submitting your candidacy to serve on the Board of Trustees.

The Wikimedia Foundation Board of Trustees oversees the Wikimedia Foundation's operations. Community-and-affiliate selected trustees and Board-appointed trustees make up the Board of Trustees. Each trustee serves a three year term. The Wikimedia community has the opportunity to vote for community-and-affiliate selected trustees.

The Wikimedia community will vote to fill two seats on the Board in 2022. This is an opportunity to improve the representation, diversity, and expertise of the Board as a team.

Who are potential candidates? Are you a potential candidate? Find out more on the [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2022/Apply to be a Candidate|Apply to be a Candidate page]].

Thank you for your support, 

Movement Strategy and Governance on behalf of the Elections Committee and the Board of Trustees&lt;br /&gt;&lt;section end=&quot;announcement-content&quot; /&gt; 

===&lt;section begin=&quot;announcement-header&quot; /&gt;Объявление о выдвижении кандидатур в Совет попечителей Фонда Викимедиа 2022&lt;section end=&quot;announcement-header&quot; /&gt; ===
&lt;section begin=&quot;announcement-content&quot; /&gt; 
:''[[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2022/Announcement/Call for Candidates/Short|Вы можете найти перевод данного сообщения на другие языки на Мета-вики.]]''
:''&lt;div class=&quot;plainlinks&quot;&gt;[[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2022/Announcement/Call for Candidates/Short|{{int:interlanguage-link-mul}}]] • [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&amp;group=page-{{urlencode:Wikimedia Foundation elections/2022/Announcement/Call for Candidates/Short}}&amp;language=&amp;action=page&amp;filter= {{int:please-translate}}]&lt;/div&gt;''

Совет попечителей объявляет поиск кандидатов на участие в выборах в Совет 2022 года. [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia_Foundation_elections/2022/Announcement/Call_for_Candidates|'''Подробнее на Мета-вики''']].

[[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2022|Выборы в Совет попечителей 2022 года]] объявляются открытыми! Просим вас рассмотреть возможность выдвижения своей кандидатуры для службы в Совете попечителей.

Совет попечителей Фонда Викимедиа осуществляет контроль за деятельностью Фонда Викимедиа. В состав Совета входят попечители от сообществ и партнёрских организаций, а также назначенные попечители. Каждый попечитель служит три года. Сообщество Викимедиа имеет возможность голосовать за попечителей от сообществ и партнёрских организаций.

Участники_цы сообщества будут голосовать за два места в Совете попечителей в 2022 году. Это возможность улучшить представительство, разнообразие и компетентность Совета как команды.

Вы являетесь потенциальным кандидатом? Узнайте подробности на странице [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2022/Apply to be a Candidate|Подать заявку на выдвижение своей кандидатуры]].

Благодарим вас за поддержку,

Команда по Стратегии движения и управлению от лица Комитета по выборам и Совета попечителей&lt;br /&gt;&lt;section end=&quot;announcement-content&quot; /&gt; 

--[[Қатысушы:AAkhmedova (WMF)|AAkhmedova (WMF)]] ([[Қатысушы талқылауы:AAkhmedova (WMF)|талқылауы]]) 00:05, 2022 ж. сәуірдің 26 (+06)

== &lt;span lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt;Editing news 2022 #1&lt;/span&gt; ==

&lt;div lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt;
&lt;section begin=&quot;message&quot;/&gt;&lt;i&gt;[[metawiki:VisualEditor/Newsletter/2022/April|Read this in another language]] • [[m:VisualEditor/Newsletter|Subscription list for this multilingual newsletter]]&lt;/i&gt;
[[File:Junior Contributor New Topic Tool Completion Rate.png|thumb|New editors were more successful with this new tool.]]

The [[mw:Special:MyLanguage/Help:DiscussionTools#New discussion tool|New topic tool]] helps editors create new ==Sections== on discussion pages.  New editors are more successful with this new tool.  You can [[mw:Talk pages project/New topic#21 April 2022|read the report]].  Soon, the Editing team will offer this to all editors at the 20 Wikipedias that participated in the test.  You will be able to turn it off at [[Special:Preferences#mw-prefsection-editing-discussion]].&lt;section end=&quot;message&quot;/&gt;
&lt;/div&gt;

[[User:Whatamidoing (WMF)|Whatamidoing (WMF)]] 00:55, 2022 ж. мамырдың 3 (+06)
&lt;!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/VisualEditor/Newsletter/Wikis_with_VE&amp;oldid=22019984 тізімін пайдаланып User:Quiddity (WMF)@metawiki деген хабарлама жіберген --&gt;

== &lt;section begin=&quot;announcement-header&quot; /&gt;Wikimedia Foundation Board of Trustees election 2022 - Call for Election Volunteers&lt;section end=&quot;announcement-header&quot; /&gt; ==
&lt;section begin=&quot;announcement-content&quot; /&gt;
:''[[m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Election Volunteers/2022/Call for Election Volunteers|You can find this message translated into additional languages on Meta-wiki.]]''
:''&lt;div class=&quot;plainlinks&quot;&gt;[[m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Election Volunteers/2022/Call for Election Volunteers|{{int:interlanguage-link-mul}}]] • [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&amp;group=page-{{urlencode:Movement Strategy and Governance/Election Volunteers/2022/Call for Election Volunteers}}&amp;language=&amp;action=page&amp;filter= {{int:please-translate}}]&lt;/div&gt;''
The Movement Strategy and Governance team is looking for community members to serve as election volunteers in the upcoming Board of Trustees election.

The idea of the Election Volunteer Program came up during the 2021 Wikimedia Board of Trustees Election. This program turned out to be successful. With the help of Election Volunteers we were able to increase outreach and participation in the election by 1,753 voters over 2017.  Overall turnout was 10.13%, 1.1 percentage points more, and 214 wikis were represented in the election. 

There were a total of 74 wikis that did not participate in 2017 that produced voters in the 2021 election. Can you help increase the participation even more?

Election volunteers will help in the following areas:
* Translate short messages and announce the ongoing election process in community channels
* Optional: Monitor community channels for community comments and questions

Volunteers should:

* Maintain the friendly space policy during conversations and events
* Present the guidelines and voting information to the community in a neutral manner

Do you want to be an election volunteer and ensure your community is represented in the vote? Sign up [[m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Election Volunteers/About|here]] to receive updates. You can use the [[m:Special:MyLanguage/Talk:Movement Strategy and Governance/Election Volunteers/About|talk page]] for questions about translation.&lt;br /&gt;&lt;section end=&quot;announcement-content&quot; /&gt;

=== &lt;section begin=&quot;announcement-header&quot; /&gt;Выборы в Совет попечителей Фонда Викимедиа 2022. Приглашаем волонтёров&lt;section end=&quot;announcement-header&quot; /&gt; ===
&lt;section begin=&quot;announcement-content&quot; /&gt;
:''[[m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Election Volunteers/2022/Call for Election Volunteers|Вы можете найти перевод данного сообщения на другие языки на Мета-вики.]]''
:''&lt;div class=&quot;plainlinks&quot;&gt;[[m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Election Volunteers/2022/Call for Election Volunteers|{{int:interlanguage-link-mul}}]] • [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&amp;group=page-{{urlencode:Movement Strategy and Governance/Election Volunteers/2022/Call for Election Volunteers}}&amp;language=&amp;action=page&amp;filter= {{int:please-translate}}]&lt;/div&gt;''
Команда по Стратегии движения и управлению приглашает членов сообщества принять участие в качестве волонтёров на предстоящих выборах в Совет попечителей.

Идея программы &quot;Волонтёры на выборах&quot; возникла во время выборов в Совет попечителей Викимедиа в 2021 году. Программа была успешной. Благодаря помощи волонтёров на выборах мы смогли увеличить охват сообществ и участие в выборах на 1 753 избирателя по сравнению с 2017 годом. Общая явка составила 10,13%, что на 1,1 процентных пункта больше. Были представлены 214 википроектов. 

Но 74 вики, не участвовавших в 2017 году, дали голоса на выборах 2021 года. Хотите помочь изменить ситуацию с участием?

Волонтёры на выборах будут помогать в следующем:
* Переводить короткие сообщения и анонсировать текущий избирательный процесс на каналах сообщества
* По желанию: Мониторить каналы сообщества на предмет комментариев и вопросов

Волонтёры должны:

* Соблюдать политику дружественного пространства во время бесед и мероприятий
* Представлять руководящие принципы и информацию о голосовании сообществу в нейтральном ключе

Вы хотите стать волонтёром на выборах и обеспечить представительство вашего сообщества в голосовании? Подпишитесь [[m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Election Volunteers/About|здесь]], чтобы получать обновления. Вы можете использовать [[m:Special:MyLanguage/Talk:Movement Strategy and Governance/Election Volunteers/About|страницу обсуждения]] для вопросов о переводе.&lt;br /&gt;&lt;section end=&quot;announcement-content&quot; /&gt; --[[Қатысушы:AAkhmedova (WMF)|AAkhmedova (WMF)]] ([[Қатысушы талқылауы:AAkhmedova (WMF)|талқылауы]]) 18:01, 2022 ж. мамырдың 6 (+06)

==Revisions to the Universal Code of Conduct (UCoC) Enforcement Guidelines==

Hi all, 

After the conclusion of the community vote on the guidelines in March, the [https://meta.wikimedia.org/wiki/Wikimedia_Foundation_Community_Affairs_Committee Community Affairs committee (CAC)] of the Board asked [https://lists.wikimedia.org/hyperkitty/list/wikimedia-l@lists.wikimedia.org/thread/JAYQN3NYKCHQHONMUONYTI6WRKZFQNSC/ that several areas of the guidelines be reviewed for improvements].

Having analysed the comments of community members who participated in the vote on the Guidelines for implementing the UCoC, the CAC decided to launch another round of community consultations. Upon completion of these consultations, the community will have an opportunity to vote on the revised UCoC Implementation Guidelines.

According to the analysis, the comments highlighted three critical groups of questions:

1. On (mandatory) training in the UCoC and its Guidelines;

2. On balancing privacy protection and due process;

3. On the requirement that certain groups of users affirm they will acknowledge and adhere to the Universal Code of Conduct.

The Revisions Committee kindly asks you to leave your answers and comments on [https://meta.wikimedia.org/wiki/Universal_Code_of_Conduct/Enforcement_guidelines/Revision_discussions/en this Meta page]. (''[https://meta.wikimedia.org/wiki/Universal_Code_of_Conduct/Enforcement_guidelines/Revision_discussions/Announcement See full announcement]'').  

--[[Қатысушы:AAkhmedova (WMF)|AAkhmedova (WMF)]] ([[Қатысушы талқылауы:AAkhmedova (WMF)|талқылауы]]) 03:39, 2022 ж. маусымның 3 (+06)

== Тренинги по Викиданным для Тюркских Викимедийцев 2022 ==
[[File:Wikidata 2022 Istanbul social media campaign 02.jpg|right|thumb|300px|Wikidata 2022 Istanbul]]
Дорогие друзья,

Я рад сообщить вам, что заявки на получение стипендии для участия в Стамбульской конференции по Викиданным теперь открыты. Если вы представляете тюркское сообщество и активно участвуете в проектах Викимедиа на тюркских языках, то вы можете подать заявку на получение стипендии. Заявки принимаются до 30 июня 2022 года, 23:59 UTC.

Кандидаты смогут подать заявку на получение полной стипендии. Полная стипендия покроет расходы на путешествие, проживание и питание во время конференции, организованное Тюркским ЮГ Викимедиа.

Конференция пройдет с 21 по 23 октября 2022 года в Стамбуле, Турция.

* Чтобы узнать больше о Тренингах по Викиданным для Тюркских Викимедийцев, пожалуйста, посетите: https://w.wiki/53dX

* Чтобы узнать больше о стипендии, регистрации и форме заявки, пожалуйста, посетите: https://w.wiki/5FFv

Кроме того, мы рекомендуем вам подписаться на наш список рассылки (https://w.wiki/5FFw) для получения информации и новостей о проектах и мероприятиях Тюркским ЮГ Викимедиа.

Всего наилучшего, [[User:Mehman97|&lt;span style=&quot;color:#ff0500&quot;&gt;'''''Mehman'''''&lt;/span&gt;]] [[User Talk:Mehman97|&lt;span style=&quot;color:#0500ff&quot;&gt;'''''97'''''&lt;/span&gt;]] 03:48, 2022 ж. маусымның 11 (+06)

== &lt;section begin=&quot;announcement-header&quot; /&gt; Propose statements for the 2022 Election Compass&lt;section end=&quot;announcement-header&quot; /&gt; ==
&lt;section begin=&quot;announcement-content&quot; /&gt;
:''[[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2022/Announcement/Propose statements for the 2022 Election Compass| You can find this message translated into additional languages on Meta-wiki.]]''
:''&lt;div class=&quot;plainlinks&quot;&gt;[[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2022/Announcement/Propose statements for the 2022 Election Compass|{{int:interlanguage-link-mul}}]] • [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&amp;group=page-{{urlencode:Wikimedia Foundation elections/2022/Announcement/Propose statements for the 2022 Election Compass}}&amp;language=&amp;action=page&amp;filter= {{int:please-translate}}]&lt;/div&gt;''

Hi all,

Community members in the [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2022|2022 Board of Trustees election]] are invited to [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia_Foundation_elections/2022/Community_Voting/Election_Compass|propose statements to use in the Election Compass.]]

An Election Compass is a tool to help voters select the candidates that best align with their beliefs and views. The community members will propose statements for the candidates to answer using a Lickert scale (agree/neutral/disagree). The candidates’ answers to the statements will be loaded into the Election Compass tool. Voters will use the tool by entering in their answer to the statements (agree/disagree/neutral). The results will show the candidates that best align with the voter’s beliefs and views.

Here is the timeline for the Election Compass:

* July 8 - 20: Community members propose statements for the Election Compass
* 
* July 21 - 22: Elections Committee reviews statements for clarity and removes off-topic statements
* 
* July 23 - August 1: Volunteers vote on the statements
* 
* August 2 - 4: Elections Committee selects the top 15 statements
* 
* August 5 - 12: candidates align themselves with the statements
* 
* August 15: The Election Compass opens for voters to use to help guide their voting decision

The Elections Committee will select the top 15 statements at the beginning of August. The Elections Committee will oversee the process, supported by the Movement Strategy and Governance team. MSG will check that the questions are clear, there are no duplicates, no typos, and so on.

Best,

Movement Strategy and Governance

''This message was sent on behalf of the Board Selection Task Force and the Elections Committee''&lt;br /&gt;&lt;section end=&quot;announcement-content&quot; /&gt; 
--[[Қатысушы:AAkhmedova (WMF)|AAkhmedova (WMF)]] ([[Қатысушы талқылауы:AAkhmedova (WMF)|талқылауы]]) 11:35, 2022 ж. шілденің 13 (+06)

== Открыт прием заявок для сессий ==

[[File:Wikidata_Istanbul_call_for_submissions_is_now_open_social_media_post.png|250px|right|thumb|Открыт прием заявок]]
Всем привет,

Команда организаторов [[:m:Wikidata Trainings For Turkic Wikimedians 2022|Тренингов по Викиданных для Тюркских Викимедийцев]] рада сообщить вам, что [[:m:Wikidata Trainings For Turkic Wikimedians/Submissions|открыт прием заявок]] (https://w.wiki/5TFZ) на участие в программе конференции, которая пройдет в Стамбуле, Турции, с 21 по 23 октября. '''Мы будем принимать заявки до 10 августа 2022 года'''.

Вы можете подать заявку и выступить на конференции на трех языках: английском, турецком и русском, а также онлайн или очно. Предложения по сессиям могут быть представлены в 5 различных типах со стандартизированной продолжительностью выступления. Основная тема сессии должна быть связана с Викиданными, интегрированными данными, импортом данных, SPARQL или другими связанными темами. Вы также можете представить свои достижения или темы, связанные с развитием проектов Викимедиа и движения Викимедиа. Более подробно – https://w.wiki/5TFZ.

Мы хотели бы узнать и предоставить сообществу больше информации о тюркских сообществах, и мы надеемся, что вы поможете нам достичь этой цели.

С уважением, – [[User:Mehman97|&lt;span style=&quot;color:#ff0500&quot;&gt;'''''Mehman'''''&lt;/span&gt;]] [[User Talk:Mehman97|&lt;span style=&quot;color:#0500ff&quot;&gt;'''''97'''''&lt;/span&gt;]] 21:58, 2022 ж. шілденің 17 (+06)

== &lt;section begin=&quot;announcement-header&quot; /&gt; Announcing the six candidates for the 2022 Board of Trustees election&lt;section end=&quot;announcement-header&quot; /&gt; ==
&lt;section begin=&quot;announcement-content&quot; /&gt;
:''[[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2022/Announcement/Announcing the six candidates for the 2022 Board of Trustees election/Short| You can find this message translated into additional languages on Meta-wiki.]]''
:''&lt;div class=&quot;plainlinks&quot;&gt;[[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2022/Announcement/Announcing the six candidates for the 2022 Board of Trustees election/Short|{{int:interlanguage-link-mul}}]] • [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&amp;group=page-{{urlencode:Wikimedia Foundation elections/2022/Announcement/Announcing the six candidates for the 2022 Board of Trustees election/Short}}&amp;language=&amp;action=page&amp;filter= {{int:please-translate}}]&lt;/div&gt;''

Hi everyone,

The Affiliate Representatives have completed their voting period. The selected 2022 Board of Trustees candidates are:

* Tobechukwu Precious Friday ([[:m:User:Tochiprecious|Tochiprecious]])
* Farah Jack Mustaklem ([[:m:User:Fjmustak|Fjmustak]])
* Shani Evenstein Sigalov ([[:m:User:Esh77|Esh77]])
* Kunal Mehta ([[:m:User:Legoktm|Legoktm]])
* Michał Buczyński ([[:m:User:Aegis Maelstrom|Aegis Maelstrom]])
* Mike Peel ([[:m:User:Mike Peel|Mike Peel]])

You may see more information about the [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2022/Results|Results]] and [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2022/Stats|Statistics]] of this Board election.

The Affiliate organizations selected representatives to vote on behalf of the Affiliate organization. The Affiliate Representatives proposed questions for the candidates to answer in mid-June. These answers from candidates and the information provided from the Analysis Committee provided support for the representatives as they made their decision.

Please take a moment to appreciate the Affiliate Representatives and Analysis Committee members for taking part in this process and helping to grow the Board of Trustees in capacity and diversity. These hours of volunteer work connect us across understanding and perspective. Thank you for your participation.

Thank you to the community members who put themselves forward as candidates for the Board of Trustees. Considering joining the Board of Trustees is no small decision. The time and dedication candidates have shown to this point speaks to their commitment to this movement. Congratulations to those candidates who have been selected. A great amount of appreciation and gratitude for those candidates not selected. Please continue to share your leadership with Wikimedia.

What can voters do now?

[[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2022/Results|Review the results of the Affiliate selection process]].

[[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2022/Announcement/Announcing the six candidates for the 2022 Board of Trustees election|Read more here about the next steps in the 2022 Board of Trustee election]].

Best,

Movement Strategy and Governance

''This message was sent on behalf of the Board Selection Task Force and the Elections Committee''&lt;br /&gt;&lt;section end=&quot;announcement-content&quot; /&gt; --[[Қатысушы:AAkhmedova (WMF)|AAkhmedova (WMF)]] ([[Қатысушы талқылауы:AAkhmedova (WMF)|талқылауы]]) 01:54, 2022 ж. шілденің 21 (+06)

== &lt;section begin=&quot;announcement-header&quot; /&gt;Movement Strategy and Governance News – Issue 7&lt;section end=&quot;announcement-header&quot;/&gt; ==

&lt;section begin=&quot;msg-newsletter&quot;/&gt;
&lt;div style = &quot;line-height: 1.2&quot;&gt;
&lt;span style=&quot;font-size:200%;&quot;&gt;'''Movement Strategy and Governance News'''&lt;/span&gt;&lt;br&gt;
&lt;span style=&quot;font-size:120%; color:#404040;&quot;&gt;'''Issue 7, July-September 2022'''&lt;/span&gt;&lt;span style=&quot;font-size:120%; float:right;&quot;&gt;[[m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Newsletter/7|'''Read the full newsletter''']]&lt;/span&gt; 
----
Welcome to the 7th issue of Movement Strategy and Governance News! The newsletter distributes relevant news and events about the implementation of Wikimedia's [[:m:Special:MyLanguage/Movement Strategy/Initiatives|Movement Strategy recommendations]], other relevant topics regarding Movement governance, as well as different projects and activities supported by the Movement Strategy and Governance (MSG) team of the Wikimedia Foundation.  

The MSG Newsletter is delivered quarterly, while the more frequent [[:m:Special:MyLanguage/Movement Strategy/Updates|Movement Strategy Weekly]] will be delivered weekly. Please remember to subscribe [[m:Special:MyLanguage/Global message delivery/Targets/MSG Newsletter Subscription|here]] if you would like to receive future issues of this newsletter.
&lt;/div&gt;&lt;div style=&quot;margin-top:3px; padding:10px 10px 10px 20px; background:#fffff; border:2px solid #808080; border-radius:4px; font-size:100%;&quot;&gt; 

* '''Movement sustainability''': Wikimedia Foundation's annual sustainability report has been published. ([[:m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Newsletter/7#A1|continue reading]])
* '''Improving user experience''': recent improvements on the desktop interface for Wikimedia projects. ([[:m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Newsletter/7#A2|continue reading]])
* '''Safety and inclusion''': updates on the revision process of the Universal Code of Conduct Enforcement Guidelines. ([[:m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Newsletter/7#A3|continue reading]])
* '''Equity in decisionmaking''': reports from Hubs pilots conversations, recent progress from the Movement Charter Drafting Committee, and a new white paper for futures of participation in the Wikimedia movement. ([[:m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Newsletter/7#A4|continue reading]])
* '''Stakeholders coordination''': launch of a helpdesk for Affiliates and volunteer communities working on content partnership. ([[:m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Newsletter/7#A5|continue reading]])
* '''Leadership development''': updates on leadership projects by Wikimedia movement organizers in Brazil and Cape Verde. ([[:m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Newsletter/7#A6|continue reading]])
* '''Internal knowledge management''': launch of a new portal for technical documentation and community resources. ([[:m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Newsletter/7#A7|continue reading]])
* '''Innovate in free knowledge''': high-quality audiovisual resources for scientific experiments and a new toolkit to record oral transcripts. ([[:m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Newsletter/7#A8|continue reading]])
* '''Evaluate, iterate, and adapt''': results from the Equity Landscape project pilot ([[:m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Newsletter/7#A9|continue reading]])
* '''Other news and updates''': a new forum to discuss Movement Strategy implementation, upcoming Wikimedia Foundation Board of Trustees election, a new podcast to discuss Movement Strategy, and change of personnel for the Foundation's Movement Strategy and Governance team. ([[:m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Newsletter/7#A10|continue reading]])
&lt;/div&gt;&lt;section end=&quot;msg-newsletter&quot;/&gt; --[[Қатысушы:AAkhmedova (WMF)|AAkhmedova (WMF)]] ([[Қатысушы талқылауы:AAkhmedova (WMF)|талқылауы]]) 14:39, 2022 ж. шілденің 25 (+06)

== &lt;section begin=&quot;announcement-header&quot; /&gt; Vote for Election Compass Statements&lt;section end=&quot;announcement-header&quot; /&gt; ==
&lt;section begin=&quot;announcement-content&quot; /&gt;
:''[[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2022/Announcement/Vote for Election Compass Statements| You can find this message translated into additional languages on Meta-wiki.]]''
:''&lt;div class=&quot;plainlinks&quot;&gt;[[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2022/Announcement/Vote for Election Compass Statements|{{int:interlanguage-link-mul}}]] • [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&amp;group=page-{{urlencode:Wikimedia Foundation elections/2022/Announcement/Vote for Election Compass Statements}}&amp;language=&amp;action=page&amp;filter= {{int:please-translate}}]&lt;/div&gt;''

Hi all,

Volunteers in the [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2022|2022 Board of Trustees election]] are invited to [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia_Foundation_elections/2022/Community_Voting/Election_Compass/Statements|vote for statements to use in the Election Compass]]. You can vote for the statements you would like to see included in the Election Compass on Meta-wiki.

An Election Compass is a tool to help voters select the candidates that best align with their beliefs and views. The community members will propose statements for the candidates to answer using a Lickert scale (agree/neutral/disagree). The candidates’ answers to the statements will be loaded into the Election Compass tool. Voters will use the tool by entering in their answer to the statements (agree/disagree/neutral). The results will show the candidates that best align with the voter’s beliefs and views.

Here is the timeline for the Election Compass:

*&lt;s&gt;July 8 - 20: Volunteers propose statements for the Election Compass&lt;/s&gt;
*&lt;s&gt;July 21 - 22: Elections Committee reviews statements for clarity and removes off-topic statements&lt;/s&gt;
*July 23 - August 1: Volunteers vote on the statements
*August 2 - 4: Elections Committee selects the top 15 statements
*August 5 - 12: candidates align themselves with the statements
*August 15: The Election Compass opens for voters to use to help guide their voting decision

The Elections Committee will select the top 15 statements at the beginning of August

Best, 

Movement Strategy and Governance

''This message was sent on behalf of the Board Selection Task Force and the Elections Committee'' &lt;section end=&quot;announcement-content&quot; /&gt;  --[[Қатысушы:AAkhmedova (WMF)|AAkhmedova (WMF)]] ([[Қатысушы талқылауы:AAkhmedova (WMF)|талқылауы]]) 17:31, 2022 ж. шілденің 27 (+06)

== &lt;section begin=&quot;announcement-header&quot; /&gt; Delay of the 2022 Wikimedia Foundation Board of Trustees election&lt;section end=&quot;announcement-header&quot; /&gt; ==
&lt;section begin=&quot;announcement-content&quot; /&gt;
:''[[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2022/Announcement/Delay of Board of Trustees election| You can find this message translated into additional languages on Meta-wiki.]]''
:''&lt;div class=&quot;plainlinks&quot;&gt;[[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2022/Announcement/Delay of Board of Trustees election|{{int:interlanguage-link-mul}}]] • [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&amp;group=page-{{urlencode:Wikimedia Foundation elections/2022/Announcement/Delay of Board of Trustees election}}&amp;language=&amp;action=page&amp;filter= {{int:please-translate}}]&lt;/div&gt;''

Hi all,
 
I am reaching out to you today with an update about the timing of the voting for the Board of Trustees election. 
 
As many of you are already aware, this year we are offering an [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia_Foundation_elections/2022/Community_Voting/Election_Compass|Election Compass]] to help voters identify the alignment of candidates on some key topics. Several candidates requested an extension of the character limitation on their responses expanding on their positions, and the Elections Committee felt their reasoning was consistent with the goals of a fair and equitable election process.  
 
To ensure that the longer statements can be translated in time for the election, the Elections Committee and Board Selection Task Force decided to delay the opening of the Board of Trustees election by one week - a time proposed as ideal by staff working to support the election. 
 
Although it is not expected that everyone will want to use the Election Compass to inform their voting decision, the Elections Committee felt it was more appropriate to open the voting period with essential translations for community members across languages to use if they wish to make this important decision.
 
The voting will open on August 23 at 00:00 UTC and close on September 6 at 23:59 UTC.

Best regards,

Matanya, on behalf of the Elections Committee
&lt;section end=&quot;announcement-content&quot; /&gt; 
--[[Қатысушы:AAkhmedova (WMF)|AAkhmedova (WMF)]] ([[Қатысушы талқылауы:AAkhmedova (WMF)|талқылауы]]) 15:57, 2022 ж. тамыздың 17 (+06)</text>
      <sha1>djjfl5euys38bg7bu4xg0g0pyd09m3t</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Бақыт Тұрлыханұлы Сұлтанов</title>
    <ns>0</ns>
    <id>7491</id>
    <revision>
      <id>3061457</id>
      <parentid>3061132</parentid>
      <timestamp>2022-08-16T20:09:17Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Malik Nursultan B</username>
        <id>111493</id>
      </contributor>
      <minor />
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="14728" xml:space="preserve">{{Мемлекеттік қайраткер
| Қазақша есімі        = Бақыт Тұрлыханұлы Сұлтанов
| Шынайы есімі   = 
| Суреті           =Bakhyt Sultanov (08.2016) (cropped).png
| Сурет ені    = 
| Атауы            =
| Титулы_2              = [[Нұр-Сұлтан]] қаласының [[әкім]]і&lt;ref&gt;2019 жылы 23 наурызда Астана қаласы Нұр-Сұлтанға ауыстырылды&lt;/ref&gt;
| Реті_2             = 5
| Ту_2               = Flag of Nur-Sultan, Kazakhstan.svg
| Ту2_2              = Emblem of Nur-Sultan-1.svg
| Басқара бастады_2       = [[11 қыркүйек]] [[2018 жыл]]
| Басқаруын аяқтады_2        = [[13 маусым]] [[2019 жыл]]
| Президент_2    =[[Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев|Нұрсұлтан Назарбаев]]
| Премьер_2  =[[Бақытжан Әбдірұлы Сағынтаев|Бақытжан Сағынтаев]]&lt;br /&gt;[[Асқар Ұзақбайұлы Мамин|Асқар Мамин]]
| Ізашары_2     = [[Әсет Өрентайұлы Исекешев|Әсет Исекешев]]
| Ізбасары_2           = [[Алтай Сейдірұлы Көлгінов|Алтай Көлгінов]]
| Титулы_3            = [[Қазақстан Республикасы Қаржы министрлігі|Қаржы министрі]]
| Ту_3             = Flag of Kazakhstan.svg
| Ту2_3            =Emblem of Kazakhstan latin.svg
| Реті_3             = 5
| Басқара бастады_3     = [[6 қараша]] [[2013 жыл]]
| Басқаруын аяқтады_3      = [[11 қыркүйек]] [[2018 жыл]]
| Премьер_3  =[[Серік Нығметұлы Ахметов|Серік Ахметов]]&lt;br&gt;[[Кәрім Қажымқанұлы Мәсімов|Кәрім Мәсімов]]&lt;br&gt;[[Бақытжан Әбдірұлы Сағынтаев|Бақытжан Сағынтаев]]
| Ізашары_3   = [[Болат Бидахметұлы Жәмішев|Болат Жәмішев]]
| Ізбасары_3         = 
| Титулы_4            = [[Қазақстан Республикасы Ұлттық экономика министрлігі|Экономика министрі]]
| Ту_4             = Flag of Kazakhstan.svg
| Ту2_4            = Emblem of Kazakhstan latin.svg
| Реті_4             = 5
| Басқара бастады_4     = [[10 тамыз]] [[2007 жыл]]
| Басқаруын аяқтады_4      = [[12 наурыз]] [[2010 жыл]]
| Премьер_4  = [[Кәрім Қажымқанұлы Мәсімов|Кәрім Мәсімов]]
| Ізашары_4   = [[Аслан Есболайұлы Мусин|Аслан Мусин]]
| Ізбасары_4         = [[Жанар Сейдахметқызы Айтжанова|Жанар Айтжанова]]
| Титулы_5            =
| Ту_5             = 
| Ту2_5            = 
| Реті_5             = 
| Басқара бастады_5     = 
| Басқаруын аяқтады_5      = 
| Ізашары_5   = 
| Ізбасары_5         = 
| Туған күні      = 29.11.1971
| Туған жері     = {{туғанжері|Алматы|Алматыда}}, [[Қазақ Кеңестік Социалистік Республикасы|Қазақ КСР]], [[Кеңестік Социалистік Республикалар Одағы|КСРО]]
| Қайтыс болған күні        = 
| Қайтыс болған жері       = 
| Жерленді       = 
| Діні       = 
| Әкесі               = 
| Анасы              = 
| Жұбайы            = Регина Фандесовна Сұлтанова
| Балалары               = '''қызы''' Анель (1989–)&lt;br&gt;'''ұлдары:''' Данияр (1997–), Әмірлан (2008–)
| Партиясы             = [[Аманат (партия)|«Нұр Отан»]]
| Білімі        = 
| Қолтаңбасы           = 
| Сайты              = 
| Commons            = Бақыт Тұрлыханұлы Сұлтанов
| Марапаттары      = {{Парасат ордені}} {{Құрмет ордені}} [[Сурет:Medal10Parlm.png|34px]] {{Астанаға 10 жыл медалі}} {{ҚР тәуелсіздігіне 20 жыл медалі}} [[Сурет:Medal20Konstitution.png|34px]]
|Титулы=[[Қазақстан Республикасының Премьер-Министрі|Қазақстан Премьер-Министрі]]нің орынбасары — [[Қазақстан Республикасы Сауда және интеграция министрлігі|Сауда және интеграция министрі]]|Ту=Flag of Kazakhstan.svg|Ту2=Emblem of Kazakhstan.svg|Басқара бастады=[[17 маусым]] [[2019 жыл]]|Басқаруын аяқтады=[[15 тамыз]] [[2022 жыл]]|Премьер=[[Асқар Ұзақбайұлы Мамин|Асқар Мамин]]&lt;br&gt;[[Әлихан Асханұлы Смайылов|Әлихан Смайылов]]|Президент=[[Қасым-Жомарт Кемелұлы Тоқаев|Қасым-Жомарт Тоқаев]]}}
'''Бақыт Тұрлыханұлы Сұлтанов''' ([[29 қараша]] [[1971 жыл]], [[Кеңестік Социалистік Республикалар Одағы|КСРО]], [[Қазақ Кеңестік Социалистік Республикасы|Қазақ КСР]], [[Алматы]]) — [[Қазақстан|Қазақстан Республикасының]] мемлекет қайраткері. [[Нұр-Сұлтан]] қаласының әкімі (2018–2019), [[Қазақстан Республикасы Қаржы министрлігі|Қаржы министрі]] (2013–2018), Экономика және бюджеттік жоспарлау министрі (2007–2010), [[Қазақстан Республикасының Президенті|Қазақстан Республикасы Президенті]] Әкімшілігі Басшысының орынбасары, [[Қазақстан Республикасының Премьер-Министрі|Қазақстан Республикасы Премьер-Министрінің]] орынбасары (2019–2022) лауазымдарының иегері болған.&lt;ref&gt;{{Cite web|url=http://www.akorda.kz/kz/legal_acts/decrees/bt-sultanovty-kazakstan-respublikasy-premer-ministrinin-orynbasary-kazakstan-respublikasynyn-karzhy-ministri-kyzmetine-tagaiyndau-turaly|title=НОРМАТИВТIК ҚҰҚЫҚТЫҚ АКТIЛЕР|publisher=www.pakistantoday.com.pk|lang=en-GB|accessdate=2018-09-11}}&lt;/ref&gt;

== Қысқаша өмірбаяны ==
[[Шапырашты]]  руынан шыққан.&lt;ref&gt;[https://www.novgaz.com/index.php/2-news/2415-%D0%BA%D0%BB%D0%B0%D0%BD%D1%8B-%D0%BA%D0%BB%D0%B0%D0%BD%D0%BE%D0%BC%E2%80%A6 Новая Газета Казахстан - КЛАН — КЛАНЫ ВЫБИВАЕТ&lt;!-- Заголовок добавлен ботом --&gt;]&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[https://www.novgaz.com/index.php/2-news/2406-%D0%BF%D1%80%D0%BE%D0%B9%D1%82%D0%B8-%D0%BF%D0%BE-%D1%87%D0%B5%D1%80%D1%82%D0%B5 Новая Газета Казахстан - Пройти по черте&lt;!-- Заголовок добавлен ботом --&gt;]&lt;/ref&gt;
* [[1971]]&amp;nbsp;ж. қарашаның 29 [[Алматы]] қаласында дүниеге келді.
* [[1994]]&amp;nbsp;ж. Қазақ ұлттық техникалық университетін «Робототехникалық кешендер және жүйелер» мамандығы бойынша үздік бітірді.
* [[1995]]&amp;nbsp;ж. Қазақ мемлекеттік басқару академиясын «Бизнес және менеджмент» мамандығы бойынша бітірді.
* [[1994]]—[[2002]]&amp;nbsp;жж. Қазақстан Республикасы Қаржы министрлігінде басқару жұмыстарын атқаруда.
* [[2002]]&amp;nbsp;ж. қыркүйектен бастап [[2003]]&amp;nbsp;ж. [[маусым]]ға дейін Қазақстан Республикасы Экономика және бюджеттік жоспарлау министрлігі Бюджеттік саясат және жоспарлау департаментінің директоры қызметін атқарды.
* [[2003]]&amp;nbsp;ж. маусымнан бастап [[2006]]&amp;nbsp;ж. [[ақпан]]ға дейін Экономика және бюджеттік жоспарлау министрлігінің вице-министрі қызметіне тағайындалды.
* [[2006]]&amp;nbsp;ж. ақпаннан бастап [[2007]]&amp;nbsp;ж. [[қаңтар]]ға дейін Қазақстан Республикасы Статистика агенттігінің төрағасы болып қызмет істеді.
* [[2007]]&amp;nbsp;ж. қаңтардан бастап&amp;nbsp;— Қазақстан Республикасы Қаржы вице-министрі.
* [[2007]]&amp;nbsp;ж. тамыз айынан бастап Қазақстан Республикасы Экономика және бюджеттік жоспарлау министрі.
* [[2010 жыл]]ғы [[13 наурыз]]дан - Қазақстан Республикасы Президентінің көмекшісі.
* [[2012 жыл]]ғы [[21 қаңтар]] - [[2013 жыл]]ғы [[6 қараша]] аралығында - Қазақстан Республикасы Президенті Әкімшілігі басшысының орынбасары.
* [[2013 жыл]]ғы [[6 қараша]] - [[2018 жыл]]ғы [[11 қыркүйек]] аралығында - Қазақстан Республикасы Премьер-министрінің орынбасары - Қазақстан Республикасының Қаржы министрі.
* [[2018 жыл]] [[11 қыркүйек]] - [[2019 жыл]] [[13 маусым]] Мемлекет басшысының Жарлығымен Астана қаласының әкімі (қазіргі Нұр-Сұлтан)&lt;ref&gt;[https://baq.kz/kk/news/sayasat/baakit_sultanov_astana_akimi_bolip_tagaiindaldi20180911_111600 Бақыт Сұлтанов Астана әкімі болды]&lt;/ref&gt;.
* [[2019 жыл]] [[17 маусым]] — [[2022 жыл]] [[15 тамыз]] Қазақстан Республикасы Премьер-Министрінің орынбасары – Сауда және интеграция министірі&lt;ref&gt;[https://egemen.kz/article/320698-serik-zhumangharin-sauda-dgane-integratsiya-ministrininh-mindetin-atqarady Серік Жұманғарин Сауда және интеграция министрінің міндетін атқарады. egemen.kz]&lt;/ref&gt;

== Жетістіктері ==
* ҚР Президентінің (2001) алғыс хаты
* ҚР Премьер-министрінің (2005) алғыс хаты&lt;ref&gt;Қазақстан Республикасында кімнің кім екені - 2011 жыл. Екі томдық анықтамалық. Алматы, 2011 ІSВN 978-601-278-473-2&lt;/ref&gt;

== Отбасы ==
Кіші ағасы Арман Сұлтанов 2012 жылдан бастап 2014 жылға дейін «Қазтранссервис» АҚ президенті болып жұмыс істеді. 2014 жылдан бастап - Логистика жөніндегі басқарушы директор, Президент кеңесшісі және 2016 жылдың желтоқсан айынан бастап - «ҚТЖ» ҰК »АҚ вице-президенті,

==Марапаттар==
* {{Парасат ордені}} [[Парасат ордені]] (2006);
* {{Құрмет ордені}} «[[Құрмет ордені]]» (2006);
* [[Сурет:Medal20Konstitution.png|34px]] «Қазақстан Конституциясына 10 жыл» (2005) медалы 
* {{Астанаға 10 жыл медалі}} «[[Астанаға 10 жыл (медаль)|Астананың 10 жылдығы]]» (2008) медалы
* [[Сурет:Medal10Parlm.png|34px]] «Қазақстан Республикасының Парламентіне 10 жыл» медалі (2011) медалы
* {{ҚР тәуелсіздігіне 20 жыл медалі}} [[Қазақстан Республикасының тәуелсіздігіне 20 жыл медалі]] (2011) медалы
* [[Сурет:Medal20Konstitution.png|34px]] «Қазақстан Республикасының Конституциясына 20 жыл» медалі (2015) медалы
* {{Астанаға 10 жыл медалі}} «Астананың 20 жылдығы» мерейтойлық медалі (2018) медалы&lt;ref&gt;[https://bnews.kz/ru/news/za_vklad_v_razvitie_astani_sagintaev_vruchil_ubileinie_medali За вклад в развитие Астаны Сагинтаев вручил юбилейные медали]{{Deadlink|date=January 2022 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}&lt;/ref&gt;

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}
{{-}}
{{Әлихан Смайыловтың министрлер кабинеті}}
{{Асқар Маминның министрлер кабинеті}}
{{Бақытжан Сағынтаевтың министрлер кабинеті}}
{{Кәрім Мәсімовтың министрлер кабинеті (2016 жыл 6 мамыр)}}
{{Кәрім Мәсімовтың министрлер кабинеті (2014)}}

[[Санат:Қазақстан мемлекет қайраткерлері]]
[[Санат:Қазақстан экономика министрлері]]
[[Санат:Қазақстан қаржы министрлері]]
[[Санат:Парасат орденінің иегерлері]]
[[Санат:Құрмет орденінің иегерлері]]
[[Санат:Қазақстан Республикасының парламентіне 10 жыл медалінің иегерлері]]
[[Санат:Астанаға 10 жыл медалінің иегерлері]]
[[Санат:Қазақстан Республикасының тәуелсіздігіне 20 жыл медалінің иегерлері]]
[[Санат:Қазақстан Конституциясына 10 жыл медалінің иегерлері]]
[[Санат:Қазақстан премьер-министрінің орынбасарлары]]
[[Санат:Нұр-Сұлтан әкімдері]]
[[Санат:Республикалық физика-математика мектебінің түлектері]]</text>
      <sha1>gnx884d8ym0un9uqh7irwz94zwa5o78</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3061480</id>
      <parentid>3061457</parentid>
      <timestamp>2022-08-17T01:39:28Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ерқанат Рыскулбеков</username>
        <id>70798</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>Сілтеме</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="14900" xml:space="preserve">{{Мемлекеттік қайраткер
| Қазақша есімі        = Бақыт Тұрлыханұлы Сұлтанов
| Шынайы есімі   = 
| Суреті           =Bakhyt Sultanov (08.2016) (cropped).png
| Сурет ені    = 
| Атауы            =
| Титулы_2              = [[Нұр-Сұлтан]] қаласының [[әкім]]і&lt;ref&gt;2019 жылы 23 наурызда Астана қаласы Нұр-Сұлтанға ауыстырылды&lt;/ref&gt;
| Реті_2             = 5
| Ту_2               = Flag of Nur-Sultan, Kazakhstan.svg
| Ту2_2              = Emblem of Nur-Sultan-1.svg
| Басқара бастады_2       = [[11 қыркүйек]] [[2018 жыл]]
| Басқаруын аяқтады_2        = [[13 маусым]] [[2019 жыл]]
| Президент_2    =[[Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев|Нұрсұлтан Назарбаев]]
| Премьер_2  =[[Бақытжан Әбдірұлы Сағынтаев|Бақытжан Сағынтаев]]&lt;br /&gt;[[Асқар Ұзақбайұлы Мамин|Асқар Мамин]]
| Ізашары_2     = [[Әсет Өрентайұлы Исекешев|Әсет Исекешев]]
| Ізбасары_2           = [[Алтай Сейдірұлы Көлгінов|Алтай Көлгінов]]
| Титулы_3            = [[Қазақстан Республикасы Қаржы министрлігі|Қаржы министрі]]
| Ту_3             = Flag of Kazakhstan.svg
| Ту2_3            =Emblem of Kazakhstan latin.svg
| Реті_3             = 5
| Басқара бастады_3     = [[6 қараша]] [[2013 жыл]]
| Басқаруын аяқтады_3      = [[11 қыркүйек]] [[2018 жыл]]
| Премьер_3  =[[Серік Нығметұлы Ахметов|Серік Ахметов]]&lt;br&gt;[[Кәрім Қажымқанұлы Мәсімов|Кәрім Мәсімов]]&lt;br&gt;[[Бақытжан Әбдірұлы Сағынтаев|Бақытжан Сағынтаев]]
| Ізашары_3   = [[Болат Бидахметұлы Жәмішев|Болат Жәмішев]]
| Ізбасары_3         = 
| Титулы_4            = [[Қазақстан Республикасы Ұлттық экономика министрлігі|Экономика министрі]]
| Ту_4             = Flag of Kazakhstan.svg
| Ту2_4            = Emblem of Kazakhstan latin.svg
| Реті_4             = 5
| Басқара бастады_4     = [[10 тамыз]] [[2007 жыл]]
| Басқаруын аяқтады_4      = [[12 наурыз]] [[2010 жыл]]
| Премьер_4  = [[Кәрім Қажымқанұлы Мәсімов|Кәрім Мәсімов]]
| Ізашары_4   = [[Аслан Есболайұлы Мусин|Аслан Мусин]]
| Ізбасары_4         = [[Жанар Сейдахметқызы Айтжанова|Жанар Айтжанова]]
| Титулы_5            =
| Ту_5             = 
| Ту2_5            = 
| Реті_5             = 
| Басқара бастады_5     = 
| Басқаруын аяқтады_5      = 
| Ізашары_5   = 
| Ізбасары_5         = 
| Туған күні      = 29.11.1971
| Туған жері     = {{туғанжері|Алматы|Алматыда}}, [[Қазақ Кеңестік Социалистік Республикасы|Қазақ КСР]], [[Кеңестік Социалистік Республикалар Одағы|КСРО]]
| Қайтыс болған күні        = 
| Қайтыс болған жері       = 
| Жерленді       = 
| Діні       = 
| Әкесі               = 
| Анасы              = 
| Жұбайы            = Регина Фандесовна Сұлтанова
| Балалары               = '''қызы''' Анель (1989–)&lt;br&gt;'''ұлдары:''' Данияр (1997–), Әмірлан (2008–)
| Партиясы             = [[Аманат (партия)|«Нұр Отан»]]
| Білімі        = 
| Қолтаңбасы           = 
| Сайты              = 
| Commons            = Бақыт Тұрлыханұлы Сұлтанов
| Марапаттары      = {{Парасат ордені}} {{Құрмет ордені}} [[Сурет:Medal10Parlm.png|34px]] {{Астанаға 10 жыл медалі}} {{ҚР тәуелсіздігіне 20 жыл медалі}} [[Сурет:Medal20Konstitution.png|34px]]
|Титулы=[[Қазақстан Республикасының Премьер-Министрі|Қазақстан Премьер-Министрі]]нің орынбасары — [[Қазақстан Республикасы Сауда және интеграция министрлігі|Сауда және интеграция министрі]]|Ту=Flag of Kazakhstan.svg|Ту2=Emblem of Kazakhstan.svg|Басқара бастады=[[17 маусым]] [[2019 жыл]]|Басқаруын аяқтады=[[15 тамыз]] [[2022 жыл]]|Премьер=[[Асқар Ұзақбайұлы Мамин|Асқар Мамин]]&lt;br&gt;[[Әлихан Асханұлы Смайылов|Әлихан Смайылов]]|Президент=[[Қасым-Жомарт Кемелұлы Тоқаев|Қасым-Жомарт Тоқаев]]}}
'''Бақыт Тұрлыханұлы Сұлтанов''' ([[29 қараша]] [[1971 жыл]], [[Кеңестік Социалистік Республикалар Одағы|КСРО]], [[Қазақ Кеңестік Социалистік Республикасы|Қазақ КСР]], [[Алматы]]) — [[Қазақстан|Қазақстан Республикасының]] мемлекет қайраткері. [[Нұр-Сұлтан]] қаласының әкімі (2018–2019), [[Қазақстан Республикасы Қаржы министрлігі|Қаржы министрі]] (2013–2018), Экономика және бюджеттік жоспарлау министрі (2007–2010), [[Қазақстан Республикасының Президенті|Қазақстан Республикасы Президенті]] Әкімшілігі Басшысының орынбасары, [[Қазақстан Республикасының Премьер-Министрі|Қазақстан Республикасы Премьер-Министрінің]] орынбасары (2019–2022) лауазымдарының иегері болған.&lt;ref&gt;{{Cite web|url=http://www.akorda.kz/kz/legal_acts/decrees/bt-sultanovty-kazakstan-respublikasy-premer-ministrinin-orynbasary-kazakstan-respublikasynyn-karzhy-ministri-kyzmetine-tagaiyndau-turaly|title=НОРМАТИВТIК ҚҰҚЫҚТЫҚ АКТIЛЕР|publisher=www.pakistantoday.com.pk|lang=en-GB|accessdate=2018-09-11}}&lt;/ref&gt;

== Қысқаша өмірбаяны ==
[[Шапырашты]]  руынан шыққан.&lt;ref&gt;[https://www.novgaz.com/index.php/2-news/2415-%D0%BA%D0%BB%D0%B0%D0%BD%D1%8B-%D0%BA%D0%BB%D0%B0%D0%BD%D0%BE%D0%BC%E2%80%A6 Новая Газета Казахстан - КЛАН — КЛАНЫ ВЫБИВАЕТ&lt;!-- Заголовок добавлен ботом --&gt;]&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[https://www.novgaz.com/index.php/2-news/2406-%D0%BF%D1%80%D0%BE%D0%B9%D1%82%D0%B8-%D0%BF%D0%BE-%D1%87%D0%B5%D1%80%D1%82%D0%B5 Новая Газета Казахстан - Пройти по черте&lt;!-- Заголовок добавлен ботом --&gt;]&lt;/ref&gt;
* [[1971]]&amp;nbsp;ж. қарашаның 29 [[Алматы]] қаласында дүниеге келді.
* [[1994]]&amp;nbsp;ж. Қазақ ұлттық техникалық университетін «Робототехникалық кешендер және жүйелер» мамандығы бойынша үздік бітірді.
* [[1995]]&amp;nbsp;ж. Қазақ мемлекеттік басқару академиясын «Бизнес және менеджмент» мамандығы бойынша бітірді.
* [[1994]]—[[2002]]&amp;nbsp;жж. Қазақстан Республикасы Қаржы министрлігінде басқару жұмыстарын атқаруда.
* [[2002]]&amp;nbsp;ж. қыркүйектен бастап [[2003]]&amp;nbsp;ж. [[маусым]]ға дейін Қазақстан Республикасы Экономика және бюджеттік жоспарлау министрлігі Бюджеттік саясат және жоспарлау департаментінің директоры қызметін атқарды.
* [[2003]]&amp;nbsp;ж. маусымнан бастап [[2006]]&amp;nbsp;ж. [[ақпан]]ға дейін Экономика және бюджеттік жоспарлау министрлігінің вице-министрі қызметіне тағайындалды.
* [[2006]]&amp;nbsp;ж. ақпаннан бастап [[2007]]&amp;nbsp;ж. [[қаңтар]]ға дейін Қазақстан Республикасы Статистика агенттігінің төрағасы болып қызмет істеді.
* [[2007]]&amp;nbsp;ж. қаңтардан бастап&amp;nbsp;— Қазақстан Республикасы Қаржы вице-министрі.
* [[2007]]&amp;nbsp;ж. тамыз айынан бастап Қазақстан Республикасы Экономика және бюджеттік жоспарлау министрі.
* [[2010 жыл]]ғы [[13 наурыз]]дан - Қазақстан Республикасы Президентінің көмекшісі.
* [[2012 жыл]]ғы [[21 қаңтар]] - [[2013 жыл]]ғы [[6 қараша]] аралығында - Қазақстан Республикасы Президенті Әкімшілігі басшысының орынбасары.
* [[2013 жыл]]ғы [[6 қараша]] - [[2018 жыл]]ғы [[11 қыркүйек]] аралығында - Қазақстан Республикасы Премьер-министрінің орынбасары - Қазақстан Республикасының Қаржы министрі.
* [[2018 жыл]] [[11 қыркүйек]] - [[2019 жыл]] [[13 маусым]] Мемлекет басшысының Жарлығымен Астана қаласының әкімі (қазіргі Нұр-Сұлтан)&lt;ref&gt;[https://baq.kz/kk/news/sayasat/baakit_sultanov_astana_akimi_bolip_tagaiindaldi20180911_111600 Бақыт Сұлтанов Астана әкімі болды]&lt;/ref&gt;.
* [[2019 жыл]] [[17 маусым]] — [[2022 жыл]] [[15 тамыз]] Қазақстан Республикасы Премьер-Министрінің орынбасары – Сауда және интеграция министірі&lt;ref&gt;[https://egemen.kz/article/320698-serik-zhumangharin-sauda-dgane-integratsiya-ministrininh-mindetin-atqarady Серік Жұманғарин Сауда және интеграция министрінің міндетін атқарады. egemen.kz]&lt;/ref&gt;

== Жетістіктері ==
* ҚР Президентінің (2001) алғыс хаты
* ҚР Премьер-министрінің (2005) алғыс хаты&lt;ref&gt;Қазақстан Республикасында кімнің кім екені - 2011 жыл. Екі томдық анықтамалық. Алматы, 2011 ІSВN 978-601-278-473-2&lt;/ref&gt;

== Отбасы ==
Кіші ағасы Арман Сұлтанов 2012 жылдан бастап 2014 жылға дейін «Қазтранссервис» АҚ президенті болып жұмыс істеді. 2014 жылдан бастап - Логистика жөніндегі басқарушы директор, Президент кеңесшісі және 2016 жылдың желтоқсан айынан бастап - «ҚТЖ» ҰК »АҚ вице-президенті,

==Марапаттар==
* {{Парасат ордені}} [[Парасат ордені]] (2006);
* {{Құрмет ордені}} «[[Құрмет ордені]]» (2006);
* [[Сурет:Medal20Konstitution.png|34px]] «[[Қазақстан Конституциясына 10 жыл медалі|Қазақстан Конституциясына 10 жыл]]&lt;nowiki/&gt;» (2005) медалы 
* {{Астанаға 10 жыл медалі}} «[[Астанаға 10 жыл (медаль)|Астананың 10 жылдығы]]» (2008) медалы
* [[Сурет:Medal10Parlm.png|34px]] «Қазақстан Республикасының Парламентіне 10 жыл» медалі (2011) медалы
* {{ҚР тәуелсіздігіне 20 жыл медалі}} [[Қазақстан Республикасының тәуелсіздігіне 20 жыл медалі]] (2011) медалы
* [[Сурет:Medal20Konstitution.png|34px]] «[[Қазақстан Конституциясына 20 жыл медалі|Қазақстан Республикасының Конституциясына 20 жыл]]&lt;nowiki/&gt;» медалі (2015) медалы
* {{Астанаға 10 жыл медалі}} «Астананың 20 жылдығы» мерейтойлық медалі (2018) медалы&lt;ref&gt;[https://bnews.kz/ru/news/za_vklad_v_razvitie_astani_sagintaev_vruchil_ubileinie_medali За вклад в развитие Астаны Сагинтаев вручил юбилейные медали]{{Deadlink|date=January 2022 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}&lt;/ref&gt;

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}
{{-}}
{{Әлихан Смайыловтың министрлер кабинеті}}
{{Асқар Маминның министрлер кабинеті}}
{{Бақытжан Сағынтаевтың министрлер кабинеті}}
{{Кәрім Мәсімовтың министрлер кабинеті (2016 жыл 6 мамыр)}}
{{Кәрім Мәсімовтың министрлер кабинеті (2014)}}

[[Санат:Қазақстан мемлекет қайраткерлері]]
[[Санат:Қазақстан экономика министрлері]]
[[Санат:Қазақстан қаржы министрлері]]
[[Санат:Парасат орденінің иегерлері]]
[[Санат:Құрмет орденінің иегерлері]]
[[Санат:Қазақстан Республикасының парламентіне 10 жыл медалінің иегерлері]]
[[Санат:Астанаға 10 жыл медалінің иегерлері]]
[[Санат:Қазақстан Республикасының тәуелсіздігіне 20 жыл медалінің иегерлері]]
[[Санат:Қазақстан Конституциясына 10 жыл медалінің иегерлері]]
[[Санат:Қазақстан премьер-министрінің орынбасарлары]]
[[Санат:Нұр-Сұлтан әкімдері]]
[[Санат:Республикалық физика-математика мектебінің түлектері]]</text>
      <sha1>finhwdzbm2tnhuhlhrxzjccak07n74k</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Қызылқоға ауданы</title>
    <ns>0</ns>
    <id>14444</id>
    <revision>
      <id>3061388</id>
      <parentid>3055227</parentid>
      <timestamp>2022-08-16T14:33:51Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Білгіш Шежіреші</username>
        <id>68287</id>
      </contributor>
      <comment>/* Әкімшілік-аумақтық бөлінісі */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="44375" xml:space="preserve">{{Қазақстан ауданы
 |ауданның атауы      = Қызылқоға ауданы
 |елтаңба             = Қызылқоға ауданы эмблемасы.gif
 |ту                  = 
 |елтаңба сипаттамасы   = 
 |ту сипаттамасы        = 
  |lat_dir = N |lat_deg =  |lat_min =  |lat_sec = 
  |lon_dir = E |lon_deg =  |lon_min =  |lon_sec = 
 |облысы              = Атырау облысы
 |аудан орталығы          = [[Миялы (Атырау облысы)|Миялы]]
 |ауылдық округтер саны   = 10
 |кенттік әкімдіктер саны = 
 |қалалық әкімдіктер саны = 
 |ауылдар саны       = 26&lt;ref&gt;https://stat.gov.kz/region/252311/statistical_information/industry/2361&lt;/ref&gt;
 |қалалар саны       = 
 |әкімі              =  Нұрсұлтан Орақұлы Бисембиев
 |әкімдіктің мекенжайы  = Миялы ауылы, Абай көшесі, №4
 |құрылған уақыты    = 1928-1930, 1944
 |жер аумағы          = 24,9
 |жер аумағы бойынша орны  = 2-ші
 |тұрғыны             = {{өсім}} 30 649&lt;ref&gt;[https://www.stat.gov.kz/api/getFile/?docId=ESTAT354434 Қазақстан Республикасы халқының облыстар және астана, қалалар, аудандар, аудан орталықтары және кенттер бөлінісіндегі жынысы бойынша саны (2020 жылдың басына)]&lt;/ref&gt;
 |халық саны бойынша орны  = 4-ші
 |санақ жылы          = 2020
 |тығыздығы           = 1,2
 |тығыздығы бойынша орны   = 
 |ұлттық құрамы       = қазақ 99,9%
 |телефон коды        = +7 71238
 |пошта индексі       = 0605XX
 |сайты               = 
 |карта               = Kyzylkoga District Kazakhstan.png
 |әкімшілік бірліктің картасы = Kyzylkoga District in Atyrau Region.svg
 |ортаққордағы санаты = 
}}
'''Қызылқоға ауданы''' — [[Қазақстан|Қазақстан Республикасына]] қарасты [[Атырау облысы]]ның ауданы. Әкімшілік орталығы — [[Миялы (Атырау облысы)|Миялы]] ауылы.

== Жалпы сипаттамасы ==
[[Сурет:Қызылқоға ауданы.jpg|thumb|солға|200px|]] 
Қызылқоға жерін [[Ойыл (өзен)|Ойыл]] және [[Сағыз өзені|Сағыз]] өзендері қиып өтеді.Ауданның территориясы 24,9 мың шаршы км. Жер рельефі — тегіс.Қызылқоға ауданы батысында [[Атырау облысы]]ның [[Индер ауданы|Индер]] және [[Махамбет ауданы|Махамбет]] аудандарымен, Атырау қалалық әкімдігі аумағымен, солтүстігінде Батыс Қазақстан облысының [[Сырым ауданы|Сырым]] және [[Қаратөбе ауданы|Қаратөбе]] аудандарымен, шығысында [[Ақтөбе облысы]]ның [[Ойыл ауданы|Ойыл]] және [[Байғанин ауданы|Байғанин]] аудандарымен, оңтүстігінде Атырау облысының [[Мақат]] және [[Жылыой ауданы|Жылыой]] аудандарымен шектеседі.&lt;ref&gt;Атамекен Географиялық энцикопедия. Алматы 2011&lt;/ref&gt;

Қызылқоға ауданының территориясы [[Шығыс Еуропа жазығы]]ның жалғасы, сондықтан да жер бедері негізінен жазық болып келеді. (Аудан территориясы оңтүстікке қарай теңіз деңгейінен төмендей береді). Еуразия материгінің ішкері аймағында орналасқан, яғни [[Атлант мұхиты]]нан 2500 км қашықтықта жатыр. Сондықтан да аудан табиғаты қатаң континентті. 
Солтүстік Батысын Орал маңы үстіртінің оңтүстік беткейлері қамтыған. Аудан территориясында [[Каспий маңы ойпаты]]ның солтүстік бөлігі жатыр. Көктем кезінде еріген қар суын жинайтын ойпаңдар, көлшіктер көп, онда әртүрлі өсімдіктер өседі. Каспий маңы ойпатында кең тараған жер бедерінің бір түрі - [[сор]]лар. Олардың тереңдігі -10-20 м. Сорлар қар еріген кезде сай-саладан су құйылып, бетіне шығып жатқан тұзды ерітеді. Жаз айларында ([[маусым]], [[шілде]]) құрғап, бетінде тұздың жұқа қабыршақтары қалыптасады (Қазанғап, Құлпейіс, Шажабай сорлары). Аудан территориясында құмды [[Бархан|шағылдар]] көп. [[Тайсойған құмы|Тайсойған]], [[Бүйрек құмы|Бүйрек құмдары]] үлкен территорияны алып жатыр. Мұндағы құм теңіздің тартылған орнында пайда болған. Қызылқоға ауданының территориясы - [[Кембрий кезеңі|кембрийге]] дейінгі кезеңнің қатты кристалды жыныстарынан құрылған Шығыс Европа платформасында жатыр. Кристалды жыныстар 7000-8000 м тереңде, палеозой, мезо-кайнозой шөгінділерінің астында қалған. [[Орогендік қозғалыстар]]дан пайда болған тұз күмбездерінен пермь, юра, бор дәуірінің жыныстары түзілген. Бор дәуірінің жыныстары аудан территориясында біркелкі таралған. Бұлар тұз күмбезі көтерілген аудандарда жер бетіне жақын, кейде шығып жатады. Олар құм, ақтас, мергелден тұрады, кейде қалыңдығы 100 м-ден асады. Аудан территориясы мыңдаған жылдар бойы теңіз түбі болып келген, кейбір жыныстардан теңіз фаунасының қалдығын көруге болады.

== Тарихы ==
Ауданды алғаш құру туралы шешім 1928 ж. наурыздың 27-ісінде қабылданған, одан бұрын бұл аудан жеріндегі болыстар Орал, Ақтөбе облыстарының құрамында болған. 1928 жылдың аяғында 663 мүшесі бар мал шаруашылығымен айналысатын 6 ұжымшар ұйымдастырылды.
1930 ж. ауданда 4250 жеке шаруашылық немесе барлық отбасының 54%-ы серіктестіктерге топтастырылды. Осы жылы аудандағы 8013 отбасы 34 ауылдық кеңестер құрамына енді. Бірақ сол жылғы шілденің 23-інде Гурьев облысы таратылғаннан кейін аудан жері Доссор ауданына қосылды. 1944 жылғы сәуір айында ҚазКСР Жоғарғы Кеңесінің жарлығымен Гурьев облысының құрамында Қызылқоға ауданы болып қайта құрылды және негізгі жер аумағы Мақат ауданынан бөлінетін 11 ұжымшар есебінен жасақталды. Орал облысының Тайпақ ауданынан 8 ұжымшар қосылып, ауданда барлығы 30 ұжымшар және «Гурьев» асыл тұқымды қой өсіру кеңшары жұмыс істеді. Әуелі аудан орталығы Қызылқоға елді мекенінде болды, кейіннен 1951 жылы [[Қарабау (Атырау облысы)|Қарабау]] ауылында, ал 1959 жылдан [[Миялы (Атырау облысы)|Миялы]] ауылына көшірілді.

== Климаты ==
Қызылқоға ауданының климаты қатаң континентті, [[қыс]]ы суық, батыстан келетін ауа массасының өсерінен кейде жылылыққа ауысып отырады. [[Жаз]]ы ыстық, құрғақ, әрі ұзақ болады. Күн сәулесі мол түседі. Құрғақшылық жиі болады, қар жамылғысы жұқа мөлшерден жоғары буланады, желдің екпіні қатты, [[көктем]]де топырақтың ылғал қоры аз болады. Қызылқоға ауданының территориясы қоңыржай белдеуде жатыр. Күн радиациясының түсу мөлшері қандай ендікте жатқанына, күннің жарықтығы мен ұзақтығына байланысты. Қыста арктикалық ауа массасының әсері зор. Азия антициклоны ішкерілей еніп, ауаның температурасын қатты суытады. Жазда ыстық ауа райын түзеді. Атлант мұхитынан келетін ауа қай мерзімде болсын климатты жылытады, ылғал әкеледі.

Климат, ауа райы жағдайы аймақтың Еуразия құрлығының бел ортасында, мұхит пен теңізден шалғай жатуына тікелей байланысты.
Атмосфералық айналым мен алқаптың жер-бедері ауа райын түзуші маңызды жайт болып табылады. Жыл бойы аймақ жеріне ауа ағымының үш негізгі түрі әсер етеді: арктикалық, полярлық (немесе қоңыржай белдеулік) және тропикалық. Аймақ қоңыржай белдеудің оңтүстік бөлігінде жатқандықтан, қоңыржай ендік ауасының әсері басымырақ. Аймақтың ауа райына [[Атлант мұхиты|Атлант]] пен [[Солтүстік Мұзды мұхит]]тар да әсер етеді. Таулы кедергінің жоқтығынан, ауа ағымдары солтүстіктен оңтүстікке және батыстан шығысқа еркін өтеді. Атлант мұхитының теңіздерінен келетін ауа үлкен қашықтықты жүріп өтіп, көп ылғалын жоғалтады. Сөйте тұра, батыстан [[атмосфералық жауын-шашын]]ның ең негізгі бөлігін әкеліп, қыста температураны жоғарылатады да, жазда төмендетеді. Солтүстік Мұзды мұхит үстінде қалыптасатын континенттік арктикалық ауаға қыста да, жазда да төмен температура және аз ылғалдылық тән. Осындай ауаның келуіне байланысты антициклондық ашық күндер орнайды. Мұндайда қыста аяз, жазда ыстық болады. Арктиканың континенттік ауа массасы аймаққа жылдың мезгіларалық кезеңінде жиірек өтіп кетуіне байланысты, көктемде кеш (бесқонақ), күзде ерте суық түсулері болып тұрады.

[[Каспий теңізі]]нің климатқа әсері шектеулі. Оның әсері жағалауға жақын жерлерде ғана байқалады, атап айтсақ, ауаның ылғалдылығы шамалы артып, қыста температурасы жоғарылайды, ал жазда төмендейді, температураның жылдық және тәуліктік амплитудасы кемиді.
Осы жайттардың әсерінен тым құрғақ континенттік климат қалыптасады. 

Ауданға тән сипаттама: 
* жазы өте ыстық, осы ендік бойынша қысы суық; 
* жылдық және тәуліктік температураның күрт ауытқуы; 
* жауын-шашыны аз және жыл мезгіл бойынша тең таралмаған, ауасы құрғақ; бұлтты аспаннан гөрі, ашық күндері мол.

Осының бәрі аймақтың қиыр солтүстігінде және солтүстік- батысында [[дала]], орталығында [[шөлейт]] және оңтүстігінде нағыз [[шөл]]дің қалыптасуына әкеліп соқтырады. 
Аймақта жел қуатының қоры мол, оны халық шаруашылығында пайдалануға болады. Қауіпті жел бұл аймаққа төн құбылыс. Каспий теңізінің жағалауы қатты желімен ерекшеленеді, оның жыл сайынғы орташа жылдамдығы 6-7 м/ сек, бұл Қазақстан бойынша ең жоғары көрсеткіш. Мұнымен қоса, жазда жергілікті жел - [[бриз]] (күндіз теңізден құрлыққа қарай, ал түнде керісінше құрлықтан теңізге қарай соғады) байқалады.&lt;ref&gt;Қызылқоға - құт мекен. Алматы: «Өлке» баспасы, 2005 ж. ISBN 9965-599-97-1&lt;/ref&gt;


== Әкімшілік-аумақтық бөлінісі ==
Аудандағы 29 елді мекен 10 ауылдық округке біріктірілген:
{| class=&quot;wikitable&quot;

|-
! Ауылдық округ/қала !! 	Халқы (2009) !! Елді мекендері
|-
| [[Жамбыл ауылдық округі (Атырау облысы)|Жамбыл ауылдық округі]] || 1 782|| [[Қаракөл (Қызылқоға ауданы)|Қаракөл]], [[Айдын (Атырау облысы)|Айдын]], [[Мәдениет (Атырау облысы)|Мәдениет]] ауылдары
|-
| [[Жангелдин ауылдық округі (Атырау облысы)|Жангелдин ауылдық округі]] || 1 583 || [[Жангелдин]] ауылы
|-
| [[Көздіқара ауылдық округі]] || 1 969 || [[Қоныстану (Көздіқара ауылдық округі)|Қоныстану]], [[Бүйрек (ауыл)|Бүйрек]], [[Қосқұлақ (ауыл)|Қосқұлақ]] ауылдары
|-
| [[Қызылқоға ауылдық округі]]|| 1 420 || [[Қарабау (Атырау облысы)|Қарабау]] ауылы
|-
|[[Миялы ауылдық округі (Атырау облысы)|Миялы ауылдық округі]] || 6 473 || [[Миялы (Атырау облысы)|Миялы ауылы]]
|- 
|[[Мұқыр ауылдық округі (Атырау облысы)|Мұқыр ауылдық округі]] || 4 900|| [[Мұқыр (Атырау облысы)|Мұқыр]], [[Сарықұмақ]], [[Соркөл (ауыл)|Соркөл]], [[Тасқұдық (Атырау облысы)|Тасқұдық]] ауылдары және [[Жамансор]], [[Жантерек]], [[Кенбай (Мұқыр ауылдық округі)|Кенбай]] темір жол бекеттері кіреді.
|-
|[[Ойыл ауылдық округі (Атырау облысы)|Ойыл ауылдық округі]] || 2 298 || [[Жасқайрат (Қызылқоға ауданы)|Жасқайрат]], [[Аққора (Атырау облысы)|Аққора]], [[Балабейіт]] ауылдары 
|-
|[[Сағыз ауылдық округі]] || 7 092|| [[Сағыз (ауыл)|Сағыз]], [[Былқылдақты]], [[Кенбай (Сағыз ауылдық округі)|Кенбай]], [[Қоңыраулы]], [[Шолақсай (Атырау облысы)|Шолақсай]] ауылдары
|-
| [[Тайсойған ауылдық округі]] || 866 || [[Тайсойған (Атырау облысы)|Тайсойған]] ауылы
|-
| [[Тасшағыл ауылдық округі]] || 2 105 || [[Тасшағыл]], [[Қоғам (Атырау облысы)|Қоғам]], [[Қоныстану (Тасшағыл ауылдық округі)|Қоныстану]] ауылдары 
|}

== Жер беті сулары ==
[[Сурет:Ойыл өзені Қызылқоға ауданы.jpg |thumb|right|200px|Ойыл өзені]]Ауданның солтүстік жағын қамтитын өзен жүйесін Тайсойған мен Бүйрекқұмды солтүстік-шығыстан оңтүстік-батысқа қарай қиып өтетін [[Ойыл (өзен)|Ойыл]] (төменгі ағысы) мен оның Көздіқара, [[Құройыл]] және [[Жарыпшыққан (өзен)|Жарыпшыққан]] (оның тармағы Жаманащы) тармақтары, ал оңтүстік-шығыс жағындағы жүйесін [[Ноғайты (өзен)|Ноғайты]], [[Топырақшашты]], [[Бұрмасай]] және [[Мұқыр өзені|Мұқыр]] атты салалары мен [[Сағыз өзені|Сағыз]] өзенінің орта ағысы, сондай-ақ Ойыл мен Сағыз өзенінің бойларындағы кішігірім көлдер мен көптеген құдықтар (Аққұдық, Белқұдық, [[Тақырқұдық]], [[Қарағанқазғанқұдық]], т.б.) құрайды.

== Халқы ==
Тұрғыны 31,8 мың адам (2014).  Қызылқоға ауданында, негізінен, қазақтар тұрады, халықтың орташа тығызд. 1 км²-ге 1,2 адамнан астам. Халқының басым бөлігі [[Ойыл]] және [[Сағыз өзені|Сағыз өзендеріне]] жақын елді мекендерге шоғырланған.

== Шаруашылығы==
[[Сурет:Қызылқоғада жем-шөп дайындау.jpg|thumb|right|200px|]]Қызылқоға ауданы — ауыл шаруашылықты аудан, ежелден төрт түліктің мекені. Бұл өңірдің жері құнарлы, мал өсіруге өте қолайлы. Қазір ауыл шаруашылығы саласын дамытуға 554 338 гектар жер бөлінген. Ауданда 7 жауапкершілігі шектеулі серіктестік, 1 өндірістік кооператив, 2 агрофирма, 6 өндірістік кооператив, 296 шаруа қожалығы бар. Қазіргі таңда мүйізді ірі қара – 32256, қой мен ешкі – 142148, жылқы – 16935, түйе 1802-ден астам.&lt;ref&gt;Атырау газеті.Atr.kz/15 қараша, 2019 жыл&lt;/ref&gt;  [[Сағыз өзені|Сағыз]] бен [[Ойыл (өзен)|Ойыл өзендерінің]] бойында, [[Тайсойған құмы]]ндағы бұлақтар басында аздаған суармалы егіншілік бар, мұнда негізінен тары өсіріледі.
Ауданда тіркелген шағын және орта кәсіпкерлік субъектілері 1598. Олардың 74-і – заңды тұлға, 298-і шаруа қожалығы болса, 1226-сы – жеке кәсіпкерлер.
Қызылқоға ауданында кен байлықтарынан мұнай, құрылыс материалдары (саз, құмтас) кездеседі.

== Пайдалы қазбалары ==
Қызылқоға ауданының тектоникалық өзгерістерінде жанартау, тау түзілу процестері болмағандықтан пайдалы қазбалар көбіне шөгінді жыныстар мен ежелгі теңіз жануарлары қалдықтарымен байланысты. Аудан территориясында [[мұнай]] жөне [[газ]] қоры бар екендігі анықталды. Шөгінді жыныстардың астында жатқан қалыңдығы 5000-8000 метрге жететін тұз қабаты мұнай қорын зерттеуге толық мүмкіндік бермей отыр. Тұз қабатының үсті құмды қиыршық тастармен, саз және әктастармен жабылған. Аудан территориясында құрылыс материалдары да кең тараған (қиыршық құм, әктас, саз т.б.). Миялы селосына таяу жердегі Қартаман сорынан тұз алына бастады.

== Экологиялық жағдайы ==
Қызылқоға ауданының 750 мың га жерін [[Тайсойған полигоны|Тайсойған]] деп аталатын полигон алып жатыр. Бұл жер 1952 жылдың сәуір айындағы КСРО Министрлер Кеңесінің Қаулысымен әскери мақсатқа берілді. Полигонды стратегиялық мақсаттағы ракета әскері мен әуе соғысы күштері пайдаланды. Тайсойған полигоны 3 бөлімшеден тұрады. Аймақта 2000 т-дан астам соғыс техникасы қалдықтары шашылып, кейіннен қалпына келтірілді. Аудан аумағының үштен екі бөлігі дерлік полигонда орналасқан. Аудан тұрғындарының денсаулығы аса күрделі жағдайда тұр. Әйелдер анемиясы, аналардың мезгілінен бұрын босануы, сәбилердің дүниеге кеміс болып келуі, жүрек, қантамырлары аурулары, өкпе ауруы, қатерлі ісік аурулары республика бойынша орта деңгейден әлдеқайда асып кеткен. Экологиялық жағынан қолайсыз, қоршаған ортаға зиянды заттар шығару көрсеткіші ауданда өте жоғары.
Тайсойған құмдарында орналасқан отарларда мал шығыны көбірек кездесті. Сондай-ақ Қызылқоға өңірінде аса қауіпті жұқпалы ауру - обаның ошақтары бар. Жарылыс болған жер маңайындағы өсімдіктер өзгеріске ұшыраған. Топырақ, ауа, су белгілі бір дөрежеде ластанып бүлінген. 

== Топырақ жамылғысы ==
[[Топырақ]], өсімдік жамылғысы және жануарлар дүниесі әртүрлі. Олар белгілі географиялық заңдылықтарға бағына таралған. Бұл аймаққа үш ендіктік табиғи өңірлілік тән: далалық, шөлейттік (жартылай шөлдік) және шөлдік. Жеке өңірлік табиғи аралықтар ішінде айтарлықтай өзгерістер болып тұрады. Мұндай аймақтық және жергілікті ерекшеліктер қазіргі ландшафтың қалыптасу тарихына, физикалық-географиялық жағдайға, жер бедеріне, шөгінді жыныстарға және климатқа тікелей байланысты.
Топырақ жамылғысы табиғи өңірлерге сәйкес дамыған. Аймақ алқабында [[Қара топырақ|қара]], каштанды, [[Қоңыр топырақтар|қоңыр]], сұрғылт қоңыр топырақтар басым тараған. Оңтүстіктік гумусы аз қара топырақ құрғақ дала аумағында дамыған, түрлі шөпті-қызылбетегелі өсімдік астында қалыптасқан.
Қызылқоға ауданының территориясы [[шөлейт]] зонасында жатыр. 

== Өсімдігі мен жануарлар дүниесі ==
Өсімдік жамылғысы әр алуан. Құмды сор, сортаң топырағында [[жусан]], [[Еркек шөп|еркекшөп]], [[ақ селеу]], [[Шағыр (өсімдік)|шағыр]], [[бұйырғын]], ойпаңдау жерде [[ақ жусан]], [[бетеге]], [[жыңғыл]], [[жүзгін]], [[Теріскен (өсімдік)|теріскен]] өседі. 

[[Жануарлар]] дүниесінің өсімдік жамылғысымен және топырақтың белгілі түрлерімен тығыз байланысы олардың географиялық таралу заңдылықтарынан да байқалады. Бұл аймақта [[сүтқоректілер]]дің 50 түрі, [[құстар]]дың 200 түрі, [[қосмекенділер]] мен [[бауырымен жорғалаушылар]]дың 18 түрі кездеседі. Олардың ішінде сүтқоректілердің 6 түрі, құстардың 29 түрі және бауырымен жорғалаушылардың 1 түрі сирек кездесетіндер мен құрып бара жатқандар қатарында, олар Қазақстан Республикасының “[[Қызыл кітап|Қызыл кітабына]]” енгізілген.

Жануарлардың негізгі түрлері ендік бағыттағы өңірлік тәртіппен таралған. Солтүстікте жануарлардың далалық жерге тән түрлері: [[Алып көртышқан|үлкен көртышқан]], [[борсық]], [[суыр]], [[Сарышұнақтар|сарышұнақ]], [[Атжалман|кәдімгі атжалман]], [[дала шақылдағы]], [[ақ қоян]], [[Азия орман қаптесері|орман қаптесері]] кезігеді. [[Шөлейт]]ті өлкелерде дала және [[шөл]] өкілдері майлықұйрық, [[Қосаяқтар|қосаяқ]], [[тышқандар]], [[құлақты кірпі]], [[Балпақ|сары балпақ]], соқыртышқан қатар кездеседі.

'''Жыртқыштардан:''' [[Сасық күзен (сусар тұқымдасы)|сасықкүзен]], [[қасқыр]],[[түлкі]], [[қарсақ]] кездеседі. Аймақтың құмды жері [[сүтқоректілер]] фаунасына бай. Әсіресе кеміргіштер көп: северцов қосаяғы, [[Құм қоян]], эверсман атжалманы, жыртқыштарға тән [[шағыл мысығы]] мен [[сабаншы]], тұяқтылардан [[Ақбөкен|сайғақтар]] (киік) мекендейді.

'''Құстардан:''' [[Аққулар|аққу]], [[қоңыр қаз]], [[үйрек]] түрлері, [[көкқұтан]], [[аққұтан]], [[Тырналар тұқымдасы|тырна]], [[тарғақ]], [[қызғыш]], [[Шағалалар|шағала]], [[қара қарға]], [[ала қарға]], көкмойын қарға, [[сауысқан]], [[қарақұс]], [[үкі]], [[Жапалақтәрізділер|жапалақ]], [[байғыз]], [[Шілдер|шіл]], [[көк кептер]], [[қырғи]], [[Қараторғайлар|қараторғай]], [[бозторғайлар]], [[Қарлығаштар|қарлығаш]], [[шымшық]], [[көкек]], [[безгелдек]], сұр құр, шөл қарғасы, дала бүркіті, шақылық т.б. мекен етеді.

'''Балықтардан''' өзендерде [[жайын]], [[сазан]], [[табан]], [[шортан]], [[сазан]], [[шортан]], [[жайын]], [[көксерке]], [[Қызылқанат балық|қызылқанат]], [[ақбалық]], [[Тұқылар|тұқы]], [[Табан балық|табан]], [[Өзен алабұғасы|алабұға]], ақ жолтай т.б. балықтар мол. &lt;ref&gt;Атырау энциклопедия. Алматы 2000&lt;/ref&gt;

== Көлік жолдары ==
Ауданның оңтүстік бөлігінде оны басқа облыстармен және аудандармен байланыстыратын солтүстік-шығыс бағытта Атырау — [[Қандыағаш]] — [[Орск]] темір жолы мен мұнай құбыры, Атырау — Ақтөбе автомобиль жолы, солтүстік-батыс бағытта Орта Азия — Орск мұнай мен газ құбырлары өтеді.&lt;ref&gt;[[Қазақстан энциклопедиясы]]&lt;/ref&gt;
Аудан ішінде автомобиль жолы Сағыз станциясынан аудан орталығы [[Миялы (Атырау облысы)|Миялы ауылымен]], одан әрі оны [[Қарабау (Атырау облысы)|Қарабау ауылы]] арқылы [[Индербор]] және [[Мақат]] кенттерімен қосады.

== Әлеуметтік нысандары ==
Қызылқоға ауданында байланыс бөлімі, ауыл шаруашылығы құрылыс мекемесі, [[баспахана]], сауда мекемелері, кәсіптік-техникалық мектеп, 13 орта мектеп, 27 денсаулық сақтау мекемелері, 15 мәдениет үйі, 20 [[кітапхана]] жұмыс істейді. 1953 жылдан бері [[Қызылқоға (газет)|&quot;Қызылқоға&quot;]] газеті шығады.
Қазір аудан тұрғындарына 176 сауда нысаны, 1 базар, 50 қоғамдық тамақтандыру, 95 халыққа қызмет көрсету орны және 32 өндіріс нүктесі қызмет көрсетуде. 35 [[кітапхана]] (300 мың кітап қоры бар), 2550 орындық мәдениет үйлері мен клубтар, 20 автоклуб және ұлт-аспаптар оркестрі жұмыс істейді.

== Білім беру ісі ==
[[Сурет:Мұқыр орта мектебі.jpg|thumb|оңға|250px|Мұқыр орта мектебі]]
Қазақ даласында білім беру ісі патшалы Ресейден бұрын-ақ қолға алынған болатын. Дегенмен, жер-жерлерде хат танытатын “Қызыл үйлер” ұйымдастырылып халықты жаппай сауаттандыру жүйелі жүргізіле бастаған тұс- осы кезеңге тура келеді. Қызылқоға өңірінде алғашқы мектептің іргетасы 1891 жылы қаланған. Содан бергі [[Қазан төңкерісі]]не дейінгі уақытта [[Қарабау (Атырау облысы)|Қарабаудың]] “Қызыл үй” мектебі, “Кермеқас”, “Қаракөл” мектептері өмірге келді. Осы мектептердің ашылуына сол кездегі көзі ашық, көңілі ояу қазақ азаматтары мұрындық болды. Мәселен, [[Тайсойған (Атырау облысы)|Тайсойғандағы]] “Төте оқу” мектебін Аяпберген Науанов ұйымдастырса, Каракөлдегі мектеп халқымыздың ұлы ағартушысы Ыбырай Алтынсариннің бастамасымен ашылды. Кеңестік қызыл империя тұсында халқымыздың, Қазан төңкерісіне дейін “қараңғы”, сауатсыз саналып келгені белгілі. Ал, шын мәнісінде кеңес өкіметіне дейін де ата-бабаларымыз мектептер ашып, ұрпақтарының білім алуына, сауатты болуына үлкен мән берген. Оның айқын дәлелін аудандағы көптеген білім орындарының арғы-бергі тарихынан анық байқауға болады.

Қазіргі уақытта аудан көлемінде 9 мың бала оқитын 11 орта, 1 сегізжылдық, 2 бастауыш мектеп, 1 кәсіптік-техникалық мектеп, 2 музыка, 1 спорт мектебі, 13 балабақша жұмыс істейді. Мұнда 600-ден астам мұғалім, оның ішінде 500 жоғары білімді мұғалімдер еңбек етеді. Мектеп жанындағы интернаттарда 1200, балабақшасында 1000-ға жуық бала тәрбиеленуде. Мектептердің материалдық оқу базасы жылдан-жылға жақсаруда. 10 [[орта мектеп]], 9 [[балабақша]] үйі және кәсіптік-техникалық мектеп комплексі типтік жобамен салынған.

== Денсаулық сақтау ==
Ауданда ең бірінші учаскелік [[аурухана]] 1940 жылы “Комсомол” совхозының орталығы [[Қоныстану]] ауылында ашылды, бұл аурухана Қаракөл учаскелік ауруханасы деп аталып, күні бүгінге дейін халыққа қызмет көрсетіп келеді. Бұл ауруханада арнаулы орта білімді [[фельдшер]] Қайыр Сегізбаев, Қоңыр Таңкиев, Айтқали Кәдірғалиев ұзақ жылдар қызмет жасады.
[[Сурет:Қызылқоға ауданындағы өкпе аурулары диспансері.jpg|thumb|оңға|200px|Қызылқоға ауданындағы өкпе аурулары диспансері.]]
1944-46 жылдары Қоңыр Таңкиев Ойыл ауданында, Айтқали Кәдірғалиев Қызылқоға ауданында аудандық денсаулық сақтау бөлімінде меңгеруші қызметтерін атқарды. Халық денсаулығын қорғаудағы жемісті еңбегі үшін ауыл фельдшері Қоңыр Таңкиев 1960 жылы [[Ленин ордені]]мен марапатталды.
Ауданда 1946-1950 жылдары Ресей облыстарынан келген жоғары білімді дөрігерлер Платонова, Мельникова, Иванова, Клещарь, Власова, арнаулы орта білімді Порт, Пономоренко халыққа дәрігерлік қызмет көрсетті. 1952 жылы ауданға жергілікті дәрігер жоғары білімді терапевт Оспан Сүлейменов  келді. 1957 жылы медицина институтын бітіріп келген аудан азаматтары Тайпақ Қарабалин, Бақыт Көбенов, Отарбай Тұрашев жұмысқа кірісті. 
Халыққа дөрігерлік қызмет көрсетудегі жемісті еңбегі үшін Бақыт Көбеновке “Қазақ ССР-іне еңбегі сіңген дөрігер” атағы беріліп, &quot;Еңбек Қызыл Ту&quot; орденінің иегері атанды. Тайпақ Қарабалин  “Октябрь революциясы” және [[Еңбек Қызыл Туы ордені|“Еңбек Қызыл Ту”]] орденімен, Мүслима Үмбетова  “Халықтар достығы” орденімен марапатталды, Зауза Даулетиярова  “Қазақ ССР-іне еңбегі сіңген дәрігер” құрметті атағы берілді.

Ауданда 345 төсектік 8 [[аурухана]], 10 [[амбулатория]], 21 [[фельдшерлік-акушерлік пункт]], 1 санэпидемстанция жұмыс жасайды, оларда 60-қа жуық жоғары білімді дәрігер, 300-дей орта медицина қызметкерлері бар.

== Аудан мәдениеті ==
1959 жылға дейін Қызылқоға аудандык мөдени-ағарту бөлімі болып аталды. Бөлім меңгерушісі ретінде 1953 жылға дейін Жамал Қазбаева қызмет істеп келді.
Бөлім 1959 жылға дейін [[Қарабау (Атырау облысы)|Қарабау]] ауылында орын теуіп, 1959 жылдан бастап [[Миялы (Атырау облысы)|Миялы]] ауылына көшірілді. 1946 жылдан бері мөдениет бөлімін Шәкір Нәсіпқалиев, Ақсәнім Құттыбаева, Леп Оразов, Бейбітәлі Құлсейітов, Нәби Шәуткенов, Тасболат Таласбаев, Оңдасын Ағырапов, Қармыс Өтеулиев, Аманқос Сабыров, Ұлықпан Алпанов, 1993 жылдан бері Қазақстан Республикасының мәдениет қайраткері Жәния Қалиқызы Ізбасқан басқарып келеді.

Аудандық мәдениет бөліміне қарасты 51 [[Мекеме (заңдық)|мекеме]] бар, онда 25 [[кітапхана]], 7 мәдениет үйі, 14 селолық клуб, 2 жылжымалы клуб, 1 халық театры, 1 кинотеатр, 1 [[мұражай]], 1 халық ұлт-аспаптар оркестрі бар, онда барлығы 188 қызметкер жұмыс жасайды. Ауданда 178,0 мың кітап қоры жинақталған.

Жергілікті сазгер Қазақстан Республикасына еңбегі сіңген мәдениет қызметкері Жәкула Нұрғалиевтің 15 әні, сазгерлер Халидолла Ізекеновтың, Сүйінғали Өтеуовтің, Қазақстан Республикасына еңбегі сіңген мәдениет қызметкері Сейсенбек Есенғалиевтың, күйшілер Нөсіпқали Мөулекенов пен Әлдеш Жәлекеевтің, Сұлтан Қарасаевтың, Тілеужан Әбішевтың, Мағзуғаш Меңдіғаринаның, Жолдасқали Қосыбековтың, Жәрдемғали Озғанбаевтың, әншілер Ғалия Ықыласованың, Оңдасын Ағыраповтың, Гүлсағима Дүйсенғалиеваның, Беркін Шегеевтің, Бақтыбай Садықовтың, Шайым Ізмұқановтың, Түгелбай Хамзиннің, Тыныштық Шабаевтың, Мұрат Бекешовтың, Мария Ревкованың, Ғайнолла Асанбаевтың, Хасан Төралиевтың, Ұлдаш Құлшықованың, Беркін Хасановтың, Күләш Әбдіғалиеваның, биші Күнжан Ахметованың есімдері көпке танымал. Олар өнер фестивальдерінде лауреат атанды.

Аудандағы халық театры қазақ драматургтерінің бірнеше қойылымдарын қойып, атап айтқанда: [[Аманжол Шамкенов|А.Шамкеновтың]] “Табамын ені”, [[Тахауи Ахтанов|Т.Ахтановтың]] “Күтпеген кездесу”, “Алтын табақтағы жылан”, [[Оразбек Бодықов|О.Бодықовтың]] “Қанжар мен домбыра”, “Ойбай күйеу керек”, [[Қалтай Мұхамеджанов|К.Мұхамеджановтың]] “Қуырдақ дайын”, “Құдағи келіпті”, “Төрт бойдақ бір қыз”, “Дөкей келе жатыр”, Б.Жөкеевтің “Әке тағдыры” тәрізді т.б. қойылымдарды халыққа ұсынып, “халық” театры атағын бірнеше рет қорғап шықты. 

Аудан орталығы “Арман” мәдениет үйі жанынан 40 адамдық ұлт-аспаптар оркестрі құрылды, бұл оркестр “халық ұлт аспаптар оркестрі” деген атағын қорғады.
Аудан орталығы “Арман” мәдениет үйі жанынан 1994 ж. “Тамаша-Думан” ойын-сауық отауы құрылды. Бұл топ мүшелерінің өнері жоғары бағаланып, облыстық мөдениет басқармасының маршруты беріліп, облыстың барлық аудандарына Мақат, Индер, Исатай, Жылой, Құрманғазы, бұрынғы Балықшы ауданының қарамағындағы барлық ауылдарға және Атырау қаласына өнер көрсетіп халықтың қошеметіне бөленді.

Жергілікті сазгер Әбдіғаппар Темірхановтың басшылығымен “Наурыз” тобының “Сағызым-сазым” атты үнтаспалары шықты. Аудандық мәдениет бөлімінің халыққа мәдени қызмет көрсетудегі жұмысы облыстық мәдениет басқармасы бойынша жоғары бағаланып келеді.

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}

== Сыртқы сілтемелер ==
* [http://www.e-atyrau.kz/rus/index.php?name=Pages&amp;op=page&amp;pid=14 Атырау облысының электронды әкімдігі]

{{wikify}}
{{Атырау облысы}}
{{Қызылқоға ауданы елді мекендері}}

[[Санат:Қызылқоға ауданы]]</text>
      <sha1>oodfcg3wtq8pfhau2noqadc1vrn6yig</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3061390</id>
      <parentid>3061388</parentid>
      <timestamp>2022-08-16T15:03:42Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Білгіш Шежіреші</username>
        <id>68287</id>
      </contributor>
      <comment>/* Әкімшілік-аумақтық бөлінісі */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="44398" xml:space="preserve">{{Қазақстан ауданы
 |ауданның атауы      = Қызылқоға ауданы
 |елтаңба             = Қызылқоға ауданы эмблемасы.gif
 |ту                  = 
 |елтаңба сипаттамасы   = 
 |ту сипаттамасы        = 
  |lat_dir = N |lat_deg =  |lat_min =  |lat_sec = 
  |lon_dir = E |lon_deg =  |lon_min =  |lon_sec = 
 |облысы              = Атырау облысы
 |аудан орталығы          = [[Миялы (Атырау облысы)|Миялы]]
 |ауылдық округтер саны   = 10
 |кенттік әкімдіктер саны = 
 |қалалық әкімдіктер саны = 
 |ауылдар саны       = 26&lt;ref&gt;https://stat.gov.kz/region/252311/statistical_information/industry/2361&lt;/ref&gt;
 |қалалар саны       = 
 |әкімі              =  Нұрсұлтан Орақұлы Бисембиев
 |әкімдіктің мекенжайы  = Миялы ауылы, Абай көшесі, №4
 |құрылған уақыты    = 1928-1930, 1944
 |жер аумағы          = 24,9
 |жер аумағы бойынша орны  = 2-ші
 |тұрғыны             = {{өсім}} 30 649&lt;ref&gt;[https://www.stat.gov.kz/api/getFile/?docId=ESTAT354434 Қазақстан Республикасы халқының облыстар және астана, қалалар, аудандар, аудан орталықтары және кенттер бөлінісіндегі жынысы бойынша саны (2020 жылдың басына)]&lt;/ref&gt;
 |халық саны бойынша орны  = 4-ші
 |санақ жылы          = 2020
 |тығыздығы           = 1,2
 |тығыздығы бойынша орны   = 
 |ұлттық құрамы       = қазақ 99,9%
 |телефон коды        = +7 71238
 |пошта индексі       = 0605XX
 |сайты               = 
 |карта               = Kyzylkoga District Kazakhstan.png
 |әкімшілік бірліктің картасы = Kyzylkoga District in Atyrau Region.svg
 |ортаққордағы санаты = 
}}
'''Қызылқоға ауданы''' — [[Қазақстан|Қазақстан Республикасына]] қарасты [[Атырау облысы]]ның ауданы. Әкімшілік орталығы — [[Миялы (Атырау облысы)|Миялы]] ауылы.

== Жалпы сипаттамасы ==
[[Сурет:Қызылқоға ауданы.jpg|thumb|солға|200px|]] 
Қызылқоға жерін [[Ойыл (өзен)|Ойыл]] және [[Сағыз өзені|Сағыз]] өзендері қиып өтеді.Ауданның территориясы 24,9 мың шаршы км. Жер рельефі — тегіс.Қызылқоға ауданы батысында [[Атырау облысы]]ның [[Индер ауданы|Индер]] және [[Махамбет ауданы|Махамбет]] аудандарымен, Атырау қалалық әкімдігі аумағымен, солтүстігінде Батыс Қазақстан облысының [[Сырым ауданы|Сырым]] және [[Қаратөбе ауданы|Қаратөбе]] аудандарымен, шығысында [[Ақтөбе облысы]]ның [[Ойыл ауданы|Ойыл]] және [[Байғанин ауданы|Байғанин]] аудандарымен, оңтүстігінде Атырау облысының [[Мақат]] және [[Жылыой ауданы|Жылыой]] аудандарымен шектеседі.&lt;ref&gt;Атамекен Географиялық энцикопедия. Алматы 2011&lt;/ref&gt;

Қызылқоға ауданының территориясы [[Шығыс Еуропа жазығы]]ның жалғасы, сондықтан да жер бедері негізінен жазық болып келеді. (Аудан территориясы оңтүстікке қарай теңіз деңгейінен төмендей береді). Еуразия материгінің ішкері аймағында орналасқан, яғни [[Атлант мұхиты]]нан 2500 км қашықтықта жатыр. Сондықтан да аудан табиғаты қатаң континентті. 
Солтүстік Батысын Орал маңы үстіртінің оңтүстік беткейлері қамтыған. Аудан территориясында [[Каспий маңы ойпаты]]ның солтүстік бөлігі жатыр. Көктем кезінде еріген қар суын жинайтын ойпаңдар, көлшіктер көп, онда әртүрлі өсімдіктер өседі. Каспий маңы ойпатында кең тараған жер бедерінің бір түрі - [[сор]]лар. Олардың тереңдігі -10-20 м. Сорлар қар еріген кезде сай-саладан су құйылып, бетіне шығып жатқан тұзды ерітеді. Жаз айларында ([[маусым]], [[шілде]]) құрғап, бетінде тұздың жұқа қабыршақтары қалыптасады (Қазанғап, Құлпейіс, Шажабай сорлары). Аудан территориясында құмды [[Бархан|шағылдар]] көп. [[Тайсойған құмы|Тайсойған]], [[Бүйрек құмы|Бүйрек құмдары]] үлкен территорияны алып жатыр. Мұндағы құм теңіздің тартылған орнында пайда болған. Қызылқоға ауданының территориясы - [[Кембрий кезеңі|кембрийге]] дейінгі кезеңнің қатты кристалды жыныстарынан құрылған Шығыс Европа платформасында жатыр. Кристалды жыныстар 7000-8000 м тереңде, палеозой, мезо-кайнозой шөгінділерінің астында қалған. [[Орогендік қозғалыстар]]дан пайда болған тұз күмбездерінен пермь, юра, бор дәуірінің жыныстары түзілген. Бор дәуірінің жыныстары аудан территориясында біркелкі таралған. Бұлар тұз күмбезі көтерілген аудандарда жер бетіне жақын, кейде шығып жатады. Олар құм, ақтас, мергелден тұрады, кейде қалыңдығы 100 м-ден асады. Аудан территориясы мыңдаған жылдар бойы теңіз түбі болып келген, кейбір жыныстардан теңіз фаунасының қалдығын көруге болады.

== Тарихы ==
Ауданды алғаш құру туралы шешім 1928 ж. наурыздың 27-ісінде қабылданған, одан бұрын бұл аудан жеріндегі болыстар Орал, Ақтөбе облыстарының құрамында болған. 1928 жылдың аяғында 663 мүшесі бар мал шаруашылығымен айналысатын 6 ұжымшар ұйымдастырылды.
1930 ж. ауданда 4250 жеке шаруашылық немесе барлық отбасының 54%-ы серіктестіктерге топтастырылды. Осы жылы аудандағы 8013 отбасы 34 ауылдық кеңестер құрамына енді. Бірақ сол жылғы шілденің 23-інде Гурьев облысы таратылғаннан кейін аудан жері Доссор ауданына қосылды. 1944 жылғы сәуір айында ҚазКСР Жоғарғы Кеңесінің жарлығымен Гурьев облысының құрамында Қызылқоға ауданы болып қайта құрылды және негізгі жер аумағы Мақат ауданынан бөлінетін 11 ұжымшар есебінен жасақталды. Орал облысының Тайпақ ауданынан 8 ұжымшар қосылып, ауданда барлығы 30 ұжымшар және «Гурьев» асыл тұқымды қой өсіру кеңшары жұмыс істеді. Әуелі аудан орталығы Қызылқоға елді мекенінде болды, кейіннен 1951 жылы [[Қарабау (Атырау облысы)|Қарабау]] ауылында, ал 1959 жылдан [[Миялы (Атырау облысы)|Миялы]] ауылына көшірілді.

== Климаты ==
Қызылқоға ауданының климаты қатаң континентті, [[қыс]]ы суық, батыстан келетін ауа массасының өсерінен кейде жылылыққа ауысып отырады. [[Жаз]]ы ыстық, құрғақ, әрі ұзақ болады. Күн сәулесі мол түседі. Құрғақшылық жиі болады, қар жамылғысы жұқа мөлшерден жоғары буланады, желдің екпіні қатты, [[көктем]]де топырақтың ылғал қоры аз болады. Қызылқоға ауданының территориясы қоңыржай белдеуде жатыр. Күн радиациясының түсу мөлшері қандай ендікте жатқанына, күннің жарықтығы мен ұзақтығына байланысты. Қыста арктикалық ауа массасының әсері зор. Азия антициклоны ішкерілей еніп, ауаның температурасын қатты суытады. Жазда ыстық ауа райын түзеді. Атлант мұхитынан келетін ауа қай мерзімде болсын климатты жылытады, ылғал әкеледі.

Климат, ауа райы жағдайы аймақтың Еуразия құрлығының бел ортасында, мұхит пен теңізден шалғай жатуына тікелей байланысты.
Атмосфералық айналым мен алқаптың жер-бедері ауа райын түзуші маңызды жайт болып табылады. Жыл бойы аймақ жеріне ауа ағымының үш негізгі түрі әсер етеді: арктикалық, полярлық (немесе қоңыржай белдеулік) және тропикалық. Аймақ қоңыржай белдеудің оңтүстік бөлігінде жатқандықтан, қоңыржай ендік ауасының әсері басымырақ. Аймақтың ауа райына [[Атлант мұхиты|Атлант]] пен [[Солтүстік Мұзды мұхит]]тар да әсер етеді. Таулы кедергінің жоқтығынан, ауа ағымдары солтүстіктен оңтүстікке және батыстан шығысқа еркін өтеді. Атлант мұхитының теңіздерінен келетін ауа үлкен қашықтықты жүріп өтіп, көп ылғалын жоғалтады. Сөйте тұра, батыстан [[атмосфералық жауын-шашын]]ның ең негізгі бөлігін әкеліп, қыста температураны жоғарылатады да, жазда төмендетеді. Солтүстік Мұзды мұхит үстінде қалыптасатын континенттік арктикалық ауаға қыста да, жазда да төмен температура және аз ылғалдылық тән. Осындай ауаның келуіне байланысты антициклондық ашық күндер орнайды. Мұндайда қыста аяз, жазда ыстық болады. Арктиканың континенттік ауа массасы аймаққа жылдың мезгіларалық кезеңінде жиірек өтіп кетуіне байланысты, көктемде кеш (бесқонақ), күзде ерте суық түсулері болып тұрады.

[[Каспий теңізі]]нің климатқа әсері шектеулі. Оның әсері жағалауға жақын жерлерде ғана байқалады, атап айтсақ, ауаның ылғалдылығы шамалы артып, қыста температурасы жоғарылайды, ал жазда төмендейді, температураның жылдық және тәуліктік амплитудасы кемиді.
Осы жайттардың әсерінен тым құрғақ континенттік климат қалыптасады. 

Ауданға тән сипаттама: 
* жазы өте ыстық, осы ендік бойынша қысы суық; 
* жылдық және тәуліктік температураның күрт ауытқуы; 
* жауын-шашыны аз және жыл мезгіл бойынша тең таралмаған, ауасы құрғақ; бұлтты аспаннан гөрі, ашық күндері мол.

Осының бәрі аймақтың қиыр солтүстігінде және солтүстік- батысында [[дала]], орталығында [[шөлейт]] және оңтүстігінде нағыз [[шөл]]дің қалыптасуына әкеліп соқтырады. 
Аймақта жел қуатының қоры мол, оны халық шаруашылығында пайдалануға болады. Қауіпті жел бұл аймаққа төн құбылыс. Каспий теңізінің жағалауы қатты желімен ерекшеленеді, оның жыл сайынғы орташа жылдамдығы 6-7 м/ сек, бұл Қазақстан бойынша ең жоғары көрсеткіш. Мұнымен қоса, жазда жергілікті жел - [[бриз]] (күндіз теңізден құрлыққа қарай, ал түнде керісінше құрлықтан теңізге қарай соғады) байқалады.&lt;ref&gt;Қызылқоға - құт мекен. Алматы: «Өлке» баспасы, 2005 ж. ISBN 9965-599-97-1&lt;/ref&gt;


== Әкімшілік-аумақтық бөлінісі ==
Аудандағы 29 елді мекен 10 ауылдық округке біріктірілген:
{| class=&quot;wikitable&quot;

|-
! Ауылдық округ/қала !! 	Халқы (2009) !! Елді мекендері
|-
| [[Жамбыл ауылдық округі (Атырау облысы)|Жамбыл ауылдық округі]] || 1 782|| [[Қаракөл (Қызылқоға ауданы)|Қаракөл]], [[Айдын (Атырау облысы)|Айдын]], [[Мәдениет (Атырау облысы)|Мәдениет]] ауылдары
|-
| [[Жангелдин ауылдық округі (Атырау облысы)|Жангелдин ауылдық округі]] || 1 583 || [[Жангелдин]] ауылы
|-
| [[Көздіқара ауылдық округі]] || 1 969 || [[Қоныстану (Көздіқара ауылдық округі)|Қоныстану]], [[Бүйрек (ауыл)|Бүйрек]], [[Қосқұлақ (ауыл)|Қосқұлақ]] ауылдары
|-
| [[Қызылқоға ауылдық округі]]|| 1 420 || [[Қарабау (Атырау облысы)|Қарабау]], [[Бұқар]] ауылдары
|-
|[[Миялы ауылдық округі (Атырау облысы)|Миялы ауылдық округі]] || 6 473 || [[Миялы (Атырау облысы)|Миялы]] ауылы
|- 
|[[Мұқыр ауылдық округі (Атырау облысы)|Мұқыр ауылдық округі]] || 4 900|| [[Мұқыр (Атырау облысы)|Мұқыр]], [[Сарықұмақ]], [[Соркөл (ауыл)|Соркөл]], [[Тасқұдық (Атырау облысы)|Тасқұдық]] ауылдары және [[Жамансор]], [[Жантерек]], [[Кенбай (Мұқыр ауылдық округі)|Кенбай]] темір жол бекеттері кіреді.
|-
|[[Ойыл ауылдық округі (Атырау облысы)|Ойыл ауылдық округі]] || 2 298 || [[Жасқайрат (Қызылқоға ауданы)|Жасқайрат]], [[Аққора (Атырау облысы)|Аққора]], [[Балабейіт]] ауылдары 
|-
|[[Сағыз ауылдық округі]] || 7 092 || [[Сағыз (ауыл)|Сағыз]], [[Былқылдақты]], [[Кенбай (Сағыз ауылдық округі)|Кенбай]], [[Қоңыраулы]], [[Шолақсай (Атырау облысы)|Шолақсай]] ауылдары
|-
| [[Тайсойған ауылдық округі]] || 866 || [[Тайсойған (Атырау облысы)|Тайсойған]] ауылы
|-
| [[Тасшағыл ауылдық округі]] || 2 105 || [[Тасшағыл]], [[Қоғам (Атырау облысы)|Қоғам]], [[Қоныстану (Тасшағыл ауылдық округі)|Қоныстану]] ауылдары 
|}

== Жер беті сулары ==
[[Сурет:Ойыл өзені Қызылқоға ауданы.jpg |thumb|right|200px|Ойыл өзені]]Ауданның солтүстік жағын қамтитын өзен жүйесін Тайсойған мен Бүйрекқұмды солтүстік-шығыстан оңтүстік-батысқа қарай қиып өтетін [[Ойыл (өзен)|Ойыл]] (төменгі ағысы) мен оның Көздіқара, [[Құройыл]] және [[Жарыпшыққан (өзен)|Жарыпшыққан]] (оның тармағы Жаманащы) тармақтары, ал оңтүстік-шығыс жағындағы жүйесін [[Ноғайты (өзен)|Ноғайты]], [[Топырақшашты]], [[Бұрмасай]] және [[Мұқыр өзені|Мұқыр]] атты салалары мен [[Сағыз өзені|Сағыз]] өзенінің орта ағысы, сондай-ақ Ойыл мен Сағыз өзенінің бойларындағы кішігірім көлдер мен көптеген құдықтар (Аққұдық, Белқұдық, [[Тақырқұдық]], [[Қарағанқазғанқұдық]], т.б.) құрайды.

== Халқы ==
Тұрғыны 31,8 мың адам (2014).  Қызылқоға ауданында, негізінен, қазақтар тұрады, халықтың орташа тығызд. 1 км²-ге 1,2 адамнан астам. Халқының басым бөлігі [[Ойыл]] және [[Сағыз өзені|Сағыз өзендеріне]] жақын елді мекендерге шоғырланған.

== Шаруашылығы==
[[Сурет:Қызылқоғада жем-шөп дайындау.jpg|thumb|right|200px|]]Қызылқоға ауданы — ауыл шаруашылықты аудан, ежелден төрт түліктің мекені. Бұл өңірдің жері құнарлы, мал өсіруге өте қолайлы. Қазір ауыл шаруашылығы саласын дамытуға 554 338 гектар жер бөлінген. Ауданда 7 жауапкершілігі шектеулі серіктестік, 1 өндірістік кооператив, 2 агрофирма, 6 өндірістік кооператив, 296 шаруа қожалығы бар. Қазіргі таңда мүйізді ірі қара – 32256, қой мен ешкі – 142148, жылқы – 16935, түйе 1802-ден астам.&lt;ref&gt;Атырау газеті.Atr.kz/15 қараша, 2019 жыл&lt;/ref&gt;  [[Сағыз өзені|Сағыз]] бен [[Ойыл (өзен)|Ойыл өзендерінің]] бойында, [[Тайсойған құмы]]ндағы бұлақтар басында аздаған суармалы егіншілік бар, мұнда негізінен тары өсіріледі.
Ауданда тіркелген шағын және орта кәсіпкерлік субъектілері 1598. Олардың 74-і – заңды тұлға, 298-і шаруа қожалығы болса, 1226-сы – жеке кәсіпкерлер.
Қызылқоға ауданында кен байлықтарынан мұнай, құрылыс материалдары (саз, құмтас) кездеседі.

== Пайдалы қазбалары ==
Қызылқоға ауданының тектоникалық өзгерістерінде жанартау, тау түзілу процестері болмағандықтан пайдалы қазбалар көбіне шөгінді жыныстар мен ежелгі теңіз жануарлары қалдықтарымен байланысты. Аудан территориясында [[мұнай]] жөне [[газ]] қоры бар екендігі анықталды. Шөгінді жыныстардың астында жатқан қалыңдығы 5000-8000 метрге жететін тұз қабаты мұнай қорын зерттеуге толық мүмкіндік бермей отыр. Тұз қабатының үсті құмды қиыршық тастармен, саз және әктастармен жабылған. Аудан территориясында құрылыс материалдары да кең тараған (қиыршық құм, әктас, саз т.б.). Миялы селосына таяу жердегі Қартаман сорынан тұз алына бастады.

== Экологиялық жағдайы ==
Қызылқоға ауданының 750 мың га жерін [[Тайсойған полигоны|Тайсойған]] деп аталатын полигон алып жатыр. Бұл жер 1952 жылдың сәуір айындағы КСРО Министрлер Кеңесінің Қаулысымен әскери мақсатқа берілді. Полигонды стратегиялық мақсаттағы ракета әскері мен әуе соғысы күштері пайдаланды. Тайсойған полигоны 3 бөлімшеден тұрады. Аймақта 2000 т-дан астам соғыс техникасы қалдықтары шашылып, кейіннен қалпына келтірілді. Аудан аумағының үштен екі бөлігі дерлік полигонда орналасқан. Аудан тұрғындарының денсаулығы аса күрделі жағдайда тұр. Әйелдер анемиясы, аналардың мезгілінен бұрын босануы, сәбилердің дүниеге кеміс болып келуі, жүрек, қантамырлары аурулары, өкпе ауруы, қатерлі ісік аурулары республика бойынша орта деңгейден әлдеқайда асып кеткен. Экологиялық жағынан қолайсыз, қоршаған ортаға зиянды заттар шығару көрсеткіші ауданда өте жоғары.
Тайсойған құмдарында орналасқан отарларда мал шығыны көбірек кездесті. Сондай-ақ Қызылқоға өңірінде аса қауіпті жұқпалы ауру - обаның ошақтары бар. Жарылыс болған жер маңайындағы өсімдіктер өзгеріске ұшыраған. Топырақ, ауа, су белгілі бір дөрежеде ластанып бүлінген. 

== Топырақ жамылғысы ==
[[Топырақ]], өсімдік жамылғысы және жануарлар дүниесі әртүрлі. Олар белгілі географиялық заңдылықтарға бағына таралған. Бұл аймаққа үш ендіктік табиғи өңірлілік тән: далалық, шөлейттік (жартылай шөлдік) және шөлдік. Жеке өңірлік табиғи аралықтар ішінде айтарлықтай өзгерістер болып тұрады. Мұндай аймақтық және жергілікті ерекшеліктер қазіргі ландшафтың қалыптасу тарихына, физикалық-географиялық жағдайға, жер бедеріне, шөгінді жыныстарға және климатқа тікелей байланысты.
Топырақ жамылғысы табиғи өңірлерге сәйкес дамыған. Аймақ алқабында [[Қара топырақ|қара]], каштанды, [[Қоңыр топырақтар|қоңыр]], сұрғылт қоңыр топырақтар басым тараған. Оңтүстіктік гумусы аз қара топырақ құрғақ дала аумағында дамыған, түрлі шөпті-қызылбетегелі өсімдік астында қалыптасқан.
Қызылқоға ауданының территориясы [[шөлейт]] зонасында жатыр. 

== Өсімдігі мен жануарлар дүниесі ==
Өсімдік жамылғысы әр алуан. Құмды сор, сортаң топырағында [[жусан]], [[Еркек шөп|еркекшөп]], [[ақ селеу]], [[Шағыр (өсімдік)|шағыр]], [[бұйырғын]], ойпаңдау жерде [[ақ жусан]], [[бетеге]], [[жыңғыл]], [[жүзгін]], [[Теріскен (өсімдік)|теріскен]] өседі. 

[[Жануарлар]] дүниесінің өсімдік жамылғысымен және топырақтың белгілі түрлерімен тығыз байланысы олардың географиялық таралу заңдылықтарынан да байқалады. Бұл аймақта [[сүтқоректілер]]дің 50 түрі, [[құстар]]дың 200 түрі, [[қосмекенділер]] мен [[бауырымен жорғалаушылар]]дың 18 түрі кездеседі. Олардың ішінде сүтқоректілердің 6 түрі, құстардың 29 түрі және бауырымен жорғалаушылардың 1 түрі сирек кездесетіндер мен құрып бара жатқандар қатарында, олар Қазақстан Республикасының “[[Қызыл кітап|Қызыл кітабына]]” енгізілген.

Жануарлардың негізгі түрлері ендік бағыттағы өңірлік тәртіппен таралған. Солтүстікте жануарлардың далалық жерге тән түрлері: [[Алып көртышқан|үлкен көртышқан]], [[борсық]], [[суыр]], [[Сарышұнақтар|сарышұнақ]], [[Атжалман|кәдімгі атжалман]], [[дала шақылдағы]], [[ақ қоян]], [[Азия орман қаптесері|орман қаптесері]] кезігеді. [[Шөлейт]]ті өлкелерде дала және [[шөл]] өкілдері майлықұйрық, [[Қосаяқтар|қосаяқ]], [[тышқандар]], [[құлақты кірпі]], [[Балпақ|сары балпақ]], соқыртышқан қатар кездеседі.

'''Жыртқыштардан:''' [[Сасық күзен (сусар тұқымдасы)|сасықкүзен]], [[қасқыр]],[[түлкі]], [[қарсақ]] кездеседі. Аймақтың құмды жері [[сүтқоректілер]] фаунасына бай. Әсіресе кеміргіштер көп: северцов қосаяғы, [[Құм қоян]], эверсман атжалманы, жыртқыштарға тән [[шағыл мысығы]] мен [[сабаншы]], тұяқтылардан [[Ақбөкен|сайғақтар]] (киік) мекендейді.

'''Құстардан:''' [[Аққулар|аққу]], [[қоңыр қаз]], [[үйрек]] түрлері, [[көкқұтан]], [[аққұтан]], [[Тырналар тұқымдасы|тырна]], [[тарғақ]], [[қызғыш]], [[Шағалалар|шағала]], [[қара қарға]], [[ала қарға]], көкмойын қарға, [[сауысқан]], [[қарақұс]], [[үкі]], [[Жапалақтәрізділер|жапалақ]], [[байғыз]], [[Шілдер|шіл]], [[көк кептер]], [[қырғи]], [[Қараторғайлар|қараторғай]], [[бозторғайлар]], [[Қарлығаштар|қарлығаш]], [[шымшық]], [[көкек]], [[безгелдек]], сұр құр, шөл қарғасы, дала бүркіті, шақылық т.б. мекен етеді.

'''Балықтардан''' өзендерде [[жайын]], [[сазан]], [[табан]], [[шортан]], [[сазан]], [[шортан]], [[жайын]], [[көксерке]], [[Қызылқанат балық|қызылқанат]], [[ақбалық]], [[Тұқылар|тұқы]], [[Табан балық|табан]], [[Өзен алабұғасы|алабұға]], ақ жолтай т.б. балықтар мол. &lt;ref&gt;Атырау энциклопедия. Алматы 2000&lt;/ref&gt;

== Көлік жолдары ==
Ауданның оңтүстік бөлігінде оны басқа облыстармен және аудандармен байланыстыратын солтүстік-шығыс бағытта Атырау — [[Қандыағаш]] — [[Орск]] темір жолы мен мұнай құбыры, Атырау — Ақтөбе автомобиль жолы, солтүстік-батыс бағытта Орта Азия — Орск мұнай мен газ құбырлары өтеді.&lt;ref&gt;[[Қазақстан энциклопедиясы]]&lt;/ref&gt;
Аудан ішінде автомобиль жолы Сағыз станциясынан аудан орталығы [[Миялы (Атырау облысы)|Миялы ауылымен]], одан әрі оны [[Қарабау (Атырау облысы)|Қарабау ауылы]] арқылы [[Индербор]] және [[Мақат]] кенттерімен қосады.

== Әлеуметтік нысандары ==
Қызылқоға ауданында байланыс бөлімі, ауыл шаруашылығы құрылыс мекемесі, [[баспахана]], сауда мекемелері, кәсіптік-техникалық мектеп, 13 орта мектеп, 27 денсаулық сақтау мекемелері, 15 мәдениет үйі, 20 [[кітапхана]] жұмыс істейді. 1953 жылдан бері [[Қызылқоға (газет)|&quot;Қызылқоға&quot;]] газеті шығады.
Қазір аудан тұрғындарына 176 сауда нысаны, 1 базар, 50 қоғамдық тамақтандыру, 95 халыққа қызмет көрсету орны және 32 өндіріс нүктесі қызмет көрсетуде. 35 [[кітапхана]] (300 мың кітап қоры бар), 2550 орындық мәдениет үйлері мен клубтар, 20 автоклуб және ұлт-аспаптар оркестрі жұмыс істейді.

== Білім беру ісі ==
[[Сурет:Мұқыр орта мектебі.jpg|thumb|оңға|250px|Мұқыр орта мектебі]]
Қазақ даласында білім беру ісі патшалы Ресейден бұрын-ақ қолға алынған болатын. Дегенмен, жер-жерлерде хат танытатын “Қызыл үйлер” ұйымдастырылып халықты жаппай сауаттандыру жүйелі жүргізіле бастаған тұс- осы кезеңге тура келеді. Қызылқоға өңірінде алғашқы мектептің іргетасы 1891 жылы қаланған. Содан бергі [[Қазан төңкерісі]]не дейінгі уақытта [[Қарабау (Атырау облысы)|Қарабаудың]] “Қызыл үй” мектебі, “Кермеқас”, “Қаракөл” мектептері өмірге келді. Осы мектептердің ашылуына сол кездегі көзі ашық, көңілі ояу қазақ азаматтары мұрындық болды. Мәселен, [[Тайсойған (Атырау облысы)|Тайсойғандағы]] “Төте оқу” мектебін Аяпберген Науанов ұйымдастырса, Каракөлдегі мектеп халқымыздың ұлы ағартушысы Ыбырай Алтынсариннің бастамасымен ашылды. Кеңестік қызыл империя тұсында халқымыздың, Қазан төңкерісіне дейін “қараңғы”, сауатсыз саналып келгені белгілі. Ал, шын мәнісінде кеңес өкіметіне дейін де ата-бабаларымыз мектептер ашып, ұрпақтарының білім алуына, сауатты болуына үлкен мән берген. Оның айқын дәлелін аудандағы көптеген білім орындарының арғы-бергі тарихынан анық байқауға болады.

Қазіргі уақытта аудан көлемінде 9 мың бала оқитын 11 орта, 1 сегізжылдық, 2 бастауыш мектеп, 1 кәсіптік-техникалық мектеп, 2 музыка, 1 спорт мектебі, 13 балабақша жұмыс істейді. Мұнда 600-ден астам мұғалім, оның ішінде 500 жоғары білімді мұғалімдер еңбек етеді. Мектеп жанындағы интернаттарда 1200, балабақшасында 1000-ға жуық бала тәрбиеленуде. Мектептердің материалдық оқу базасы жылдан-жылға жақсаруда. 10 [[орта мектеп]], 9 [[балабақша]] үйі және кәсіптік-техникалық мектеп комплексі типтік жобамен салынған.

== Денсаулық сақтау ==
Ауданда ең бірінші учаскелік [[аурухана]] 1940 жылы “Комсомол” совхозының орталығы [[Қоныстану]] ауылында ашылды, бұл аурухана Қаракөл учаскелік ауруханасы деп аталып, күні бүгінге дейін халыққа қызмет көрсетіп келеді. Бұл ауруханада арнаулы орта білімді [[фельдшер]] Қайыр Сегізбаев, Қоңыр Таңкиев, Айтқали Кәдірғалиев ұзақ жылдар қызмет жасады.
[[Сурет:Қызылқоға ауданындағы өкпе аурулары диспансері.jpg|thumb|оңға|200px|Қызылқоға ауданындағы өкпе аурулары диспансері.]]
1944-46 жылдары Қоңыр Таңкиев Ойыл ауданында, Айтқали Кәдірғалиев Қызылқоға ауданында аудандық денсаулық сақтау бөлімінде меңгеруші қызметтерін атқарды. Халық денсаулығын қорғаудағы жемісті еңбегі үшін ауыл фельдшері Қоңыр Таңкиев 1960 жылы [[Ленин ордені]]мен марапатталды.
Ауданда 1946-1950 жылдары Ресей облыстарынан келген жоғары білімді дөрігерлер Платонова, Мельникова, Иванова, Клещарь, Власова, арнаулы орта білімді Порт, Пономоренко халыққа дәрігерлік қызмет көрсетті. 1952 жылы ауданға жергілікті дәрігер жоғары білімді терапевт Оспан Сүлейменов  келді. 1957 жылы медицина институтын бітіріп келген аудан азаматтары Тайпақ Қарабалин, Бақыт Көбенов, Отарбай Тұрашев жұмысқа кірісті. 
Халыққа дөрігерлік қызмет көрсетудегі жемісті еңбегі үшін Бақыт Көбеновке “Қазақ ССР-іне еңбегі сіңген дөрігер” атағы беріліп, &quot;Еңбек Қызыл Ту&quot; орденінің иегері атанды. Тайпақ Қарабалин  “Октябрь революциясы” және [[Еңбек Қызыл Туы ордені|“Еңбек Қызыл Ту”]] орденімен, Мүслима Үмбетова  “Халықтар достығы” орденімен марапатталды, Зауза Даулетиярова  “Қазақ ССР-іне еңбегі сіңген дәрігер” құрметті атағы берілді.

Ауданда 345 төсектік 8 [[аурухана]], 10 [[амбулатория]], 21 [[фельдшерлік-акушерлік пункт]], 1 санэпидемстанция жұмыс жасайды, оларда 60-қа жуық жоғары білімді дәрігер, 300-дей орта медицина қызметкерлері бар.

== Аудан мәдениеті ==
1959 жылға дейін Қызылқоға аудандык мөдени-ағарту бөлімі болып аталды. Бөлім меңгерушісі ретінде 1953 жылға дейін Жамал Қазбаева қызмет істеп келді.
Бөлім 1959 жылға дейін [[Қарабау (Атырау облысы)|Қарабау]] ауылында орын теуіп, 1959 жылдан бастап [[Миялы (Атырау облысы)|Миялы]] ауылына көшірілді. 1946 жылдан бері мөдениет бөлімін Шәкір Нәсіпқалиев, Ақсәнім Құттыбаева, Леп Оразов, Бейбітәлі Құлсейітов, Нәби Шәуткенов, Тасболат Таласбаев, Оңдасын Ағырапов, Қармыс Өтеулиев, Аманқос Сабыров, Ұлықпан Алпанов, 1993 жылдан бері Қазақстан Республикасының мәдениет қайраткері Жәния Қалиқызы Ізбасқан басқарып келеді.

Аудандық мәдениет бөліміне қарасты 51 [[Мекеме (заңдық)|мекеме]] бар, онда 25 [[кітапхана]], 7 мәдениет үйі, 14 селолық клуб, 2 жылжымалы клуб, 1 халық театры, 1 кинотеатр, 1 [[мұражай]], 1 халық ұлт-аспаптар оркестрі бар, онда барлығы 188 қызметкер жұмыс жасайды. Ауданда 178,0 мың кітап қоры жинақталған.

Жергілікті сазгер Қазақстан Республикасына еңбегі сіңген мәдениет қызметкері Жәкула Нұрғалиевтің 15 әні, сазгерлер Халидолла Ізекеновтың, Сүйінғали Өтеуовтің, Қазақстан Республикасына еңбегі сіңген мәдениет қызметкері Сейсенбек Есенғалиевтың, күйшілер Нөсіпқали Мөулекенов пен Әлдеш Жәлекеевтің, Сұлтан Қарасаевтың, Тілеужан Әбішевтың, Мағзуғаш Меңдіғаринаның, Жолдасқали Қосыбековтың, Жәрдемғали Озғанбаевтың, әншілер Ғалия Ықыласованың, Оңдасын Ағыраповтың, Гүлсағима Дүйсенғалиеваның, Беркін Шегеевтің, Бақтыбай Садықовтың, Шайым Ізмұқановтың, Түгелбай Хамзиннің, Тыныштық Шабаевтың, Мұрат Бекешовтың, Мария Ревкованың, Ғайнолла Асанбаевтың, Хасан Төралиевтың, Ұлдаш Құлшықованың, Беркін Хасановтың, Күләш Әбдіғалиеваның, биші Күнжан Ахметованың есімдері көпке танымал. Олар өнер фестивальдерінде лауреат атанды.

Аудандағы халық театры қазақ драматургтерінің бірнеше қойылымдарын қойып, атап айтқанда: [[Аманжол Шамкенов|А.Шамкеновтың]] “Табамын ені”, [[Тахауи Ахтанов|Т.Ахтановтың]] “Күтпеген кездесу”, “Алтын табақтағы жылан”, [[Оразбек Бодықов|О.Бодықовтың]] “Қанжар мен домбыра”, “Ойбай күйеу керек”, [[Қалтай Мұхамеджанов|К.Мұхамеджановтың]] “Қуырдақ дайын”, “Құдағи келіпті”, “Төрт бойдақ бір қыз”, “Дөкей келе жатыр”, Б.Жөкеевтің “Әке тағдыры” тәрізді т.б. қойылымдарды халыққа ұсынып, “халық” театры атағын бірнеше рет қорғап шықты. 

Аудан орталығы “Арман” мәдениет үйі жанынан 40 адамдық ұлт-аспаптар оркестрі құрылды, бұл оркестр “халық ұлт аспаптар оркестрі” деген атағын қорғады.
Аудан орталығы “Арман” мәдениет үйі жанынан 1994 ж. “Тамаша-Думан” ойын-сауық отауы құрылды. Бұл топ мүшелерінің өнері жоғары бағаланып, облыстық мөдениет басқармасының маршруты беріліп, облыстың барлық аудандарына Мақат, Индер, Исатай, Жылой, Құрманғазы, бұрынғы Балықшы ауданының қарамағындағы барлық ауылдарға және Атырау қаласына өнер көрсетіп халықтың қошеметіне бөленді.

Жергілікті сазгер Әбдіғаппар Темірхановтың басшылығымен “Наурыз” тобының “Сағызым-сазым” атты үнтаспалары шықты. Аудандық мәдениет бөлімінің халыққа мәдени қызмет көрсетудегі жұмысы облыстық мәдениет басқармасы бойынша жоғары бағаланып келеді.

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}

== Сыртқы сілтемелер ==
* [http://www.e-atyrau.kz/rus/index.php?name=Pages&amp;op=page&amp;pid=14 Атырау облысының электронды әкімдігі]

{{wikify}}
{{Атырау облысы}}
{{Қызылқоға ауданы елді мекендері}}

[[Санат:Қызылқоға ауданы]]</text>
      <sha1>fbmaxhgmn7ekbvlhfjwvkwi5t3v2jp3</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3061409</id>
      <parentid>3061390</parentid>
      <timestamp>2022-08-16T15:34:39Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Білгіш Шежіреші</username>
        <id>68287</id>
      </contributor>
      <comment>/* Әкімшілік-аумақтық бөлінісі */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="44419" xml:space="preserve">{{Қазақстан ауданы
 |ауданның атауы      = Қызылқоға ауданы
 |елтаңба             = Қызылқоға ауданы эмблемасы.gif
 |ту                  = 
 |елтаңба сипаттамасы   = 
 |ту сипаттамасы        = 
  |lat_dir = N |lat_deg =  |lat_min =  |lat_sec = 
  |lon_dir = E |lon_deg =  |lon_min =  |lon_sec = 
 |облысы              = Атырау облысы
 |аудан орталығы          = [[Миялы (Атырау облысы)|Миялы]]
 |ауылдық округтер саны   = 10
 |кенттік әкімдіктер саны = 
 |қалалық әкімдіктер саны = 
 |ауылдар саны       = 26&lt;ref&gt;https://stat.gov.kz/region/252311/statistical_information/industry/2361&lt;/ref&gt;
 |қалалар саны       = 
 |әкімі              =  Нұрсұлтан Орақұлы Бисембиев
 |әкімдіктің мекенжайы  = Миялы ауылы, Абай көшесі, №4
 |құрылған уақыты    = 1928-1930, 1944
 |жер аумағы          = 24,9
 |жер аумағы бойынша орны  = 2-ші
 |тұрғыны             = {{өсім}} 30 649&lt;ref&gt;[https://www.stat.gov.kz/api/getFile/?docId=ESTAT354434 Қазақстан Республикасы халқының облыстар және астана, қалалар, аудандар, аудан орталықтары және кенттер бөлінісіндегі жынысы бойынша саны (2020 жылдың басына)]&lt;/ref&gt;
 |халық саны бойынша орны  = 4-ші
 |санақ жылы          = 2020
 |тығыздығы           = 1,2
 |тығыздығы бойынша орны   = 
 |ұлттық құрамы       = қазақ 99,9%
 |телефон коды        = +7 71238
 |пошта индексі       = 0605XX
 |сайты               = 
 |карта               = Kyzylkoga District Kazakhstan.png
 |әкімшілік бірліктің картасы = Kyzylkoga District in Atyrau Region.svg
 |ортаққордағы санаты = 
}}
'''Қызылқоға ауданы''' — [[Қазақстан|Қазақстан Республикасына]] қарасты [[Атырау облысы]]ның ауданы. Әкімшілік орталығы — [[Миялы (Атырау облысы)|Миялы]] ауылы.

== Жалпы сипаттамасы ==
[[Сурет:Қызылқоға ауданы.jpg|thumb|солға|200px|]] 
Қызылқоға жерін [[Ойыл (өзен)|Ойыл]] және [[Сағыз өзені|Сағыз]] өзендері қиып өтеді.Ауданның территориясы 24,9 мың шаршы км. Жер рельефі — тегіс.Қызылқоға ауданы батысында [[Атырау облысы]]ның [[Индер ауданы|Индер]] және [[Махамбет ауданы|Махамбет]] аудандарымен, Атырау қалалық әкімдігі аумағымен, солтүстігінде Батыс Қазақстан облысының [[Сырым ауданы|Сырым]] және [[Қаратөбе ауданы|Қаратөбе]] аудандарымен, шығысында [[Ақтөбе облысы]]ның [[Ойыл ауданы|Ойыл]] және [[Байғанин ауданы|Байғанин]] аудандарымен, оңтүстігінде Атырау облысының [[Мақат]] және [[Жылыой ауданы|Жылыой]] аудандарымен шектеседі.&lt;ref&gt;Атамекен Географиялық энцикопедия. Алматы 2011&lt;/ref&gt;

Қызылқоға ауданының территориясы [[Шығыс Еуропа жазығы]]ның жалғасы, сондықтан да жер бедері негізінен жазық болып келеді. (Аудан территориясы оңтүстікке қарай теңіз деңгейінен төмендей береді). Еуразия материгінің ішкері аймағында орналасқан, яғни [[Атлант мұхиты]]нан 2500 км қашықтықта жатыр. Сондықтан да аудан табиғаты қатаң континентті. 
Солтүстік Батысын Орал маңы үстіртінің оңтүстік беткейлері қамтыған. Аудан территориясында [[Каспий маңы ойпаты]]ның солтүстік бөлігі жатыр. Көктем кезінде еріген қар суын жинайтын ойпаңдар, көлшіктер көп, онда әртүрлі өсімдіктер өседі. Каспий маңы ойпатында кең тараған жер бедерінің бір түрі - [[сор]]лар. Олардың тереңдігі -10-20 м. Сорлар қар еріген кезде сай-саладан су құйылып, бетіне шығып жатқан тұзды ерітеді. Жаз айларында ([[маусым]], [[шілде]]) құрғап, бетінде тұздың жұқа қабыршақтары қалыптасады (Қазанғап, Құлпейіс, Шажабай сорлары). Аудан территориясында құмды [[Бархан|шағылдар]] көп. [[Тайсойған құмы|Тайсойған]], [[Бүйрек құмы|Бүйрек құмдары]] үлкен территорияны алып жатыр. Мұндағы құм теңіздің тартылған орнында пайда болған. Қызылқоға ауданының территориясы - [[Кембрий кезеңі|кембрийге]] дейінгі кезеңнің қатты кристалды жыныстарынан құрылған Шығыс Европа платформасында жатыр. Кристалды жыныстар 7000-8000 м тереңде, палеозой, мезо-кайнозой шөгінділерінің астында қалған. [[Орогендік қозғалыстар]]дан пайда болған тұз күмбездерінен пермь, юра, бор дәуірінің жыныстары түзілген. Бор дәуірінің жыныстары аудан территориясында біркелкі таралған. Бұлар тұз күмбезі көтерілген аудандарда жер бетіне жақын, кейде шығып жатады. Олар құм, ақтас, мергелден тұрады, кейде қалыңдығы 100 м-ден асады. Аудан территориясы мыңдаған жылдар бойы теңіз түбі болып келген, кейбір жыныстардан теңіз фаунасының қалдығын көруге болады.

== Тарихы ==
Ауданды алғаш құру туралы шешім 1928 ж. наурыздың 27-ісінде қабылданған, одан бұрын бұл аудан жеріндегі болыстар Орал, Ақтөбе облыстарының құрамында болған. 1928 жылдың аяғында 663 мүшесі бар мал шаруашылығымен айналысатын 6 ұжымшар ұйымдастырылды.
1930 ж. ауданда 4250 жеке шаруашылық немесе барлық отбасының 54%-ы серіктестіктерге топтастырылды. Осы жылы аудандағы 8013 отбасы 34 ауылдық кеңестер құрамына енді. Бірақ сол жылғы шілденің 23-інде Гурьев облысы таратылғаннан кейін аудан жері Доссор ауданына қосылды. 1944 жылғы сәуір айында ҚазКСР Жоғарғы Кеңесінің жарлығымен Гурьев облысының құрамында Қызылқоға ауданы болып қайта құрылды және негізгі жер аумағы Мақат ауданынан бөлінетін 11 ұжымшар есебінен жасақталды. Орал облысының Тайпақ ауданынан 8 ұжымшар қосылып, ауданда барлығы 30 ұжымшар және «Гурьев» асыл тұқымды қой өсіру кеңшары жұмыс істеді. Әуелі аудан орталығы Қызылқоға елді мекенінде болды, кейіннен 1951 жылы [[Қарабау (Атырау облысы)|Қарабау]] ауылында, ал 1959 жылдан [[Миялы (Атырау облысы)|Миялы]] ауылына көшірілді.

== Климаты ==
Қызылқоға ауданының климаты қатаң континентті, [[қыс]]ы суық, батыстан келетін ауа массасының өсерінен кейде жылылыққа ауысып отырады. [[Жаз]]ы ыстық, құрғақ, әрі ұзақ болады. Күн сәулесі мол түседі. Құрғақшылық жиі болады, қар жамылғысы жұқа мөлшерден жоғары буланады, желдің екпіні қатты, [[көктем]]де топырақтың ылғал қоры аз болады. Қызылқоға ауданының территориясы қоңыржай белдеуде жатыр. Күн радиациясының түсу мөлшері қандай ендікте жатқанына, күннің жарықтығы мен ұзақтығына байланысты. Қыста арктикалық ауа массасының әсері зор. Азия антициклоны ішкерілей еніп, ауаның температурасын қатты суытады. Жазда ыстық ауа райын түзеді. Атлант мұхитынан келетін ауа қай мерзімде болсын климатты жылытады, ылғал әкеледі.

Климат, ауа райы жағдайы аймақтың Еуразия құрлығының бел ортасында, мұхит пен теңізден шалғай жатуына тікелей байланысты.
Атмосфералық айналым мен алқаптың жер-бедері ауа райын түзуші маңызды жайт болып табылады. Жыл бойы аймақ жеріне ауа ағымының үш негізгі түрі әсер етеді: арктикалық, полярлық (немесе қоңыржай белдеулік) және тропикалық. Аймақ қоңыржай белдеудің оңтүстік бөлігінде жатқандықтан, қоңыржай ендік ауасының әсері басымырақ. Аймақтың ауа райына [[Атлант мұхиты|Атлант]] пен [[Солтүстік Мұзды мұхит]]тар да әсер етеді. Таулы кедергінің жоқтығынан, ауа ағымдары солтүстіктен оңтүстікке және батыстан шығысқа еркін өтеді. Атлант мұхитының теңіздерінен келетін ауа үлкен қашықтықты жүріп өтіп, көп ылғалын жоғалтады. Сөйте тұра, батыстан [[атмосфералық жауын-шашын]]ның ең негізгі бөлігін әкеліп, қыста температураны жоғарылатады да, жазда төмендетеді. Солтүстік Мұзды мұхит үстінде қалыптасатын континенттік арктикалық ауаға қыста да, жазда да төмен температура және аз ылғалдылық тән. Осындай ауаның келуіне байланысты антициклондық ашық күндер орнайды. Мұндайда қыста аяз, жазда ыстық болады. Арктиканың континенттік ауа массасы аймаққа жылдың мезгіларалық кезеңінде жиірек өтіп кетуіне байланысты, көктемде кеш (бесқонақ), күзде ерте суық түсулері болып тұрады.

[[Каспий теңізі]]нің климатқа әсері шектеулі. Оның әсері жағалауға жақын жерлерде ғана байқалады, атап айтсақ, ауаның ылғалдылығы шамалы артып, қыста температурасы жоғарылайды, ал жазда төмендейді, температураның жылдық және тәуліктік амплитудасы кемиді.
Осы жайттардың әсерінен тым құрғақ континенттік климат қалыптасады. 

Ауданға тән сипаттама: 
* жазы өте ыстық, осы ендік бойынша қысы суық; 
* жылдық және тәуліктік температураның күрт ауытқуы; 
* жауын-шашыны аз және жыл мезгіл бойынша тең таралмаған, ауасы құрғақ; бұлтты аспаннан гөрі, ашық күндері мол.

Осының бәрі аймақтың қиыр солтүстігінде және солтүстік- батысында [[дала]], орталығында [[шөлейт]] және оңтүстігінде нағыз [[шөл]]дің қалыптасуына әкеліп соқтырады. 
Аймақта жел қуатының қоры мол, оны халық шаруашылығында пайдалануға болады. Қауіпті жел бұл аймаққа төн құбылыс. Каспий теңізінің жағалауы қатты желімен ерекшеленеді, оның жыл сайынғы орташа жылдамдығы 6-7 м/ сек, бұл Қазақстан бойынша ең жоғары көрсеткіш. Мұнымен қоса, жазда жергілікті жел - [[бриз]] (күндіз теңізден құрлыққа қарай, ал түнде керісінше құрлықтан теңізге қарай соғады) байқалады.&lt;ref&gt;Қызылқоға - құт мекен. Алматы: «Өлке» баспасы, 2005 ж. ISBN 9965-599-97-1&lt;/ref&gt;


== Әкімшілік-аумақтық бөлінісі ==
Аудандағы 29 елді мекен 10 ауылдық округке біріктірілген:
{| class=&quot;wikitable&quot;
|-
! Ауылдық округ/қала !! 	Халқы (2009) !! Елді мекендері
|-
| [[Жамбыл ауылдық округі (Атырау облысы)|Жамбыл ауылдық округі]] || 1 782|| [[Қаракөл (Қызылқоға ауданы)|Қаракөл]], [[Айдын (Атырау облысы)|Айдын]], [[Мәдениет (Атырау облысы)|Мәдениет]] ауылдары
|-
| [[Жангелдин ауылдық округі (Атырау облысы)|Жангелдин ауылдық округі]] || 1 583 || [[Жангелдин]] ауылы
|-
| [[Көздіқара ауылдық округі]] || 1 969 || [[Қоныстану (Көздіқара ауылдық округі)|Қоныстану]], [[Бүйрек (ауыл)|Бүйрек]], [[Қосқұлақ (ауыл)|Қосқұлақ]] ауылдары
|-
| [[Қызылқоға ауылдық округі]]|| 1 420 || [[Қарабау (Атырау облысы)|Қарабау]], [[Бұқар (ауыл)|Бұқар]] ауылдары
|-
|[[Миялы ауылдық округі (Атырау облысы)|Миялы ауылдық округі]] || 6 473 || [[Миялы (Атырау облысы)|Миялы]] ауылы
|- 
|[[Мұқыр ауылдық округі (Атырау облысы)|Мұқыр ауылдық округі]] || 4 900|| [[Мұқыр (Атырау облысы)|Мұқыр]], [[Сарықұмақ]], [[Соркөл (ауыл)|Соркөл]], [[Тасқұдық (Атырау облысы)|Тасқұдық]] ауылдары және [[Жамансор]], [[Жантерек]], [[Кенбай (Мұқыр ауылдық округі)|Кенбай]] темір жол бекеттері кіреді.
|-
|[[Ойыл ауылдық округі (Атырау облысы)|Ойыл ауылдық округі]] || 2 298 || [[Жасқайрат (Қызылқоға ауданы)|Жасқайрат]], [[Аққора (Атырау облысы)|Аққора]], [[Балабейіт]] ауылдары 
|-
|[[Сағыз ауылдық округі]] || 7 092 || [[Сағыз (ауыл)|Сағыз]], [[Былқылдақты]], [[Кенбай (Сағыз ауылдық округі)|Кенбай]], [[Қоңыраулы]], [[Шолақсай (Атырау облысы)|Шолақсай]] ауылдары
|-
| [[Тайсойған ауылдық округі]] || 866 || [[Тайсойған (Атырау облысы)|Тайсойған]] ауылы
|-
| [[Тасшағыл ауылдық округі]] || 2 105 || [[Тасшағыл]], [[Қоғам (Атырау облысы)|Қоғам]], [[Қоныстану (Тасшағыл ауылдық округі)|Қоныстану]] ауылдары 
|}

== Жер беті сулары ==
[[Сурет:Ойыл өзені Қызылқоға ауданы.jpg |thumb|right|200px|Ойыл өзені]]Ауданның солтүстік жағын қамтитын өзен жүйесін Тайсойған мен Бүйрекқұмды солтүстік-шығыстан оңтүстік-батысқа қарай қиып өтетін [[Ойыл (өзен)|Ойыл]] (төменгі ағысы) мен оның Көздіқара, [[Құройыл]] және [[Жарыпшыққан (өзен)|Жарыпшыққан]] (оның тармағы Жаманащы) тармақтары, ал оңтүстік-шығыс жағындағы жүйесін [[Ноғайты (өзен)|Ноғайты]], [[Топырақшашты]], [[Бұрмасай]] және [[Мұқыр өзені|Мұқыр]] атты салалары мен [[Сағыз өзені|Сағыз]] өзенінің орта ағысы, сондай-ақ Ойыл мен Сағыз өзенінің бойларындағы кішігірім көлдер мен көптеген құдықтар (Аққұдық, Белқұдық, [[Тақырқұдық]], [[Қарағанқазғанқұдық]], т.б.) құрайды.

== Халқы ==
Тұрғыны 31,8 мың адам (2014).  Қызылқоға ауданында, негізінен, қазақтар тұрады, халықтың орташа тығызд. 1 км²-ге 1,2 адамнан астам. Халқының басым бөлігі [[Ойыл]] және [[Сағыз өзені|Сағыз өзендеріне]] жақын елді мекендерге шоғырланған.

== Шаруашылығы==
[[Сурет:Қызылқоғада жем-шөп дайындау.jpg|thumb|right|200px|]]Қызылқоға ауданы — ауыл шаруашылықты аудан, ежелден төрт түліктің мекені. Бұл өңірдің жері құнарлы, мал өсіруге өте қолайлы. Қазір ауыл шаруашылығы саласын дамытуға 554 338 гектар жер бөлінген. Ауданда 7 жауапкершілігі шектеулі серіктестік, 1 өндірістік кооператив, 2 агрофирма, 6 өндірістік кооператив, 296 шаруа қожалығы бар. Қазіргі таңда мүйізді ірі қара – 32256, қой мен ешкі – 142148, жылқы – 16935, түйе 1802-ден астам.&lt;ref&gt;Атырау газеті.Atr.kz/15 қараша, 2019 жыл&lt;/ref&gt;  [[Сағыз өзені|Сағыз]] бен [[Ойыл (өзен)|Ойыл өзендерінің]] бойында, [[Тайсойған құмы]]ндағы бұлақтар басында аздаған суармалы егіншілік бар, мұнда негізінен тары өсіріледі.
Ауданда тіркелген шағын және орта кәсіпкерлік субъектілері 1598. Олардың 74-і – заңды тұлға, 298-і шаруа қожалығы болса, 1226-сы – жеке кәсіпкерлер.
Қызылқоға ауданында кен байлықтарынан мұнай, құрылыс материалдары (саз, құмтас) кездеседі.

== Пайдалы қазбалары ==
Қызылқоға ауданының тектоникалық өзгерістерінде жанартау, тау түзілу процестері болмағандықтан пайдалы қазбалар көбіне шөгінді жыныстар мен ежелгі теңіз жануарлары қалдықтарымен байланысты. Аудан территориясында [[мұнай]] жөне [[газ]] қоры бар екендігі анықталды. Шөгінді жыныстардың астында жатқан қалыңдығы 5000-8000 метрге жететін тұз қабаты мұнай қорын зерттеуге толық мүмкіндік бермей отыр. Тұз қабатының үсті құмды қиыршық тастармен, саз және әктастармен жабылған. Аудан территориясында құрылыс материалдары да кең тараған (қиыршық құм, әктас, саз т.б.). Миялы селосына таяу жердегі Қартаман сорынан тұз алына бастады.

== Экологиялық жағдайы ==
Қызылқоға ауданының 750 мың га жерін [[Тайсойған полигоны|Тайсойған]] деп аталатын полигон алып жатыр. Бұл жер 1952 жылдың сәуір айындағы КСРО Министрлер Кеңесінің Қаулысымен әскери мақсатқа берілді. Полигонды стратегиялық мақсаттағы ракета әскері мен әуе соғысы күштері пайдаланды. Тайсойған полигоны 3 бөлімшеден тұрады. Аймақта 2000 т-дан астам соғыс техникасы қалдықтары шашылып, кейіннен қалпына келтірілді. Аудан аумағының үштен екі бөлігі дерлік полигонда орналасқан. Аудан тұрғындарының денсаулығы аса күрделі жағдайда тұр. Әйелдер анемиясы, аналардың мезгілінен бұрын босануы, сәбилердің дүниеге кеміс болып келуі, жүрек, қантамырлары аурулары, өкпе ауруы, қатерлі ісік аурулары республика бойынша орта деңгейден әлдеқайда асып кеткен. Экологиялық жағынан қолайсыз, қоршаған ортаға зиянды заттар шығару көрсеткіші ауданда өте жоғары.
Тайсойған құмдарында орналасқан отарларда мал шығыны көбірек кездесті. Сондай-ақ Қызылқоға өңірінде аса қауіпті жұқпалы ауру - обаның ошақтары бар. Жарылыс болған жер маңайындағы өсімдіктер өзгеріске ұшыраған. Топырақ, ауа, су белгілі бір дөрежеде ластанып бүлінген. 

== Топырақ жамылғысы ==
[[Топырақ]], өсімдік жамылғысы және жануарлар дүниесі әртүрлі. Олар белгілі географиялық заңдылықтарға бағына таралған. Бұл аймаққа үш ендіктік табиғи өңірлілік тән: далалық, шөлейттік (жартылай шөлдік) және шөлдік. Жеке өңірлік табиғи аралықтар ішінде айтарлықтай өзгерістер болып тұрады. Мұндай аймақтық және жергілікті ерекшеліктер қазіргі ландшафтың қалыптасу тарихына, физикалық-географиялық жағдайға, жер бедеріне, шөгінді жыныстарға және климатқа тікелей байланысты.
Топырақ жамылғысы табиғи өңірлерге сәйкес дамыған. Аймақ алқабында [[Қара топырақ|қара]], каштанды, [[Қоңыр топырақтар|қоңыр]], сұрғылт қоңыр топырақтар басым тараған. Оңтүстіктік гумусы аз қара топырақ құрғақ дала аумағында дамыған, түрлі шөпті-қызылбетегелі өсімдік астында қалыптасқан.
Қызылқоға ауданының территориясы [[шөлейт]] зонасында жатыр. 

== Өсімдігі мен жануарлар дүниесі ==
Өсімдік жамылғысы әр алуан. Құмды сор, сортаң топырағында [[жусан]], [[Еркек шөп|еркекшөп]], [[ақ селеу]], [[Шағыр (өсімдік)|шағыр]], [[бұйырғын]], ойпаңдау жерде [[ақ жусан]], [[бетеге]], [[жыңғыл]], [[жүзгін]], [[Теріскен (өсімдік)|теріскен]] өседі. 

[[Жануарлар]] дүниесінің өсімдік жамылғысымен және топырақтың белгілі түрлерімен тығыз байланысы олардың географиялық таралу заңдылықтарынан да байқалады. Бұл аймақта [[сүтқоректілер]]дің 50 түрі, [[құстар]]дың 200 түрі, [[қосмекенділер]] мен [[бауырымен жорғалаушылар]]дың 18 түрі кездеседі. Олардың ішінде сүтқоректілердің 6 түрі, құстардың 29 түрі және бауырымен жорғалаушылардың 1 түрі сирек кездесетіндер мен құрып бара жатқандар қатарында, олар Қазақстан Республикасының “[[Қызыл кітап|Қызыл кітабына]]” енгізілген.

Жануарлардың негізгі түрлері ендік бағыттағы өңірлік тәртіппен таралған. Солтүстікте жануарлардың далалық жерге тән түрлері: [[Алып көртышқан|үлкен көртышқан]], [[борсық]], [[суыр]], [[Сарышұнақтар|сарышұнақ]], [[Атжалман|кәдімгі атжалман]], [[дала шақылдағы]], [[ақ қоян]], [[Азия орман қаптесері|орман қаптесері]] кезігеді. [[Шөлейт]]ті өлкелерде дала және [[шөл]] өкілдері майлықұйрық, [[Қосаяқтар|қосаяқ]], [[тышқандар]], [[құлақты кірпі]], [[Балпақ|сары балпақ]], соқыртышқан қатар кездеседі.

'''Жыртқыштардан:''' [[Сасық күзен (сусар тұқымдасы)|сасықкүзен]], [[қасқыр]],[[түлкі]], [[қарсақ]] кездеседі. Аймақтың құмды жері [[сүтқоректілер]] фаунасына бай. Әсіресе кеміргіштер көп: северцов қосаяғы, [[Құм қоян]], эверсман атжалманы, жыртқыштарға тән [[шағыл мысығы]] мен [[сабаншы]], тұяқтылардан [[Ақбөкен|сайғақтар]] (киік) мекендейді.

'''Құстардан:''' [[Аққулар|аққу]], [[қоңыр қаз]], [[үйрек]] түрлері, [[көкқұтан]], [[аққұтан]], [[Тырналар тұқымдасы|тырна]], [[тарғақ]], [[қызғыш]], [[Шағалалар|шағала]], [[қара қарға]], [[ала қарға]], көкмойын қарға, [[сауысқан]], [[қарақұс]], [[үкі]], [[Жапалақтәрізділер|жапалақ]], [[байғыз]], [[Шілдер|шіл]], [[көк кептер]], [[қырғи]], [[Қараторғайлар|қараторғай]], [[бозторғайлар]], [[Қарлығаштар|қарлығаш]], [[шымшық]], [[көкек]], [[безгелдек]], сұр құр, шөл қарғасы, дала бүркіті, шақылық т.б. мекен етеді.

'''Балықтардан''' өзендерде [[жайын]], [[сазан]], [[табан]], [[шортан]], [[сазан]], [[шортан]], [[жайын]], [[көксерке]], [[Қызылқанат балық|қызылқанат]], [[ақбалық]], [[Тұқылар|тұқы]], [[Табан балық|табан]], [[Өзен алабұғасы|алабұға]], ақ жолтай т.б. балықтар мол. &lt;ref&gt;Атырау энциклопедия. Алматы 2000&lt;/ref&gt;

== Көлік жолдары ==
Ауданның оңтүстік бөлігінде оны басқа облыстармен және аудандармен байланыстыратын солтүстік-шығыс бағытта Атырау — [[Қандыағаш]] — [[Орск]] темір жолы мен мұнай құбыры, Атырау — Ақтөбе автомобиль жолы, солтүстік-батыс бағытта Орта Азия — Орск мұнай мен газ құбырлары өтеді.&lt;ref&gt;[[Қазақстан энциклопедиясы]]&lt;/ref&gt;
Аудан ішінде автомобиль жолы Сағыз станциясынан аудан орталығы [[Миялы (Атырау облысы)|Миялы ауылымен]], одан әрі оны [[Қарабау (Атырау облысы)|Қарабау ауылы]] арқылы [[Индербор]] және [[Мақат]] кенттерімен қосады.

== Әлеуметтік нысандары ==
Қызылқоға ауданында байланыс бөлімі, ауыл шаруашылығы құрылыс мекемесі, [[баспахана]], сауда мекемелері, кәсіптік-техникалық мектеп, 13 орта мектеп, 27 денсаулық сақтау мекемелері, 15 мәдениет үйі, 20 [[кітапхана]] жұмыс істейді. 1953 жылдан бері [[Қызылқоға (газет)|&quot;Қызылқоға&quot;]] газеті шығады.
Қазір аудан тұрғындарына 176 сауда нысаны, 1 базар, 50 қоғамдық тамақтандыру, 95 халыққа қызмет көрсету орны және 32 өндіріс нүктесі қызмет көрсетуде. 35 [[кітапхана]] (300 мың кітап қоры бар), 2550 орындық мәдениет үйлері мен клубтар, 20 автоклуб және ұлт-аспаптар оркестрі жұмыс істейді.

== Білім беру ісі ==
[[Сурет:Мұқыр орта мектебі.jpg|thumb|оңға|250px|Мұқыр орта мектебі]]
Қазақ даласында білім беру ісі патшалы Ресейден бұрын-ақ қолға алынған болатын. Дегенмен, жер-жерлерде хат танытатын “Қызыл үйлер” ұйымдастырылып халықты жаппай сауаттандыру жүйелі жүргізіле бастаған тұс- осы кезеңге тура келеді. Қызылқоға өңірінде алғашқы мектептің іргетасы 1891 жылы қаланған. Содан бергі [[Қазан төңкерісі]]не дейінгі уақытта [[Қарабау (Атырау облысы)|Қарабаудың]] “Қызыл үй” мектебі, “Кермеқас”, “Қаракөл” мектептері өмірге келді. Осы мектептердің ашылуына сол кездегі көзі ашық, көңілі ояу қазақ азаматтары мұрындық болды. Мәселен, [[Тайсойған (Атырау облысы)|Тайсойғандағы]] “Төте оқу” мектебін Аяпберген Науанов ұйымдастырса, Каракөлдегі мектеп халқымыздың ұлы ағартушысы Ыбырай Алтынсариннің бастамасымен ашылды. Кеңестік қызыл империя тұсында халқымыздың, Қазан төңкерісіне дейін “қараңғы”, сауатсыз саналып келгені белгілі. Ал, шын мәнісінде кеңес өкіметіне дейін де ата-бабаларымыз мектептер ашып, ұрпақтарының білім алуына, сауатты болуына үлкен мән берген. Оның айқын дәлелін аудандағы көптеген білім орындарының арғы-бергі тарихынан анық байқауға болады.

Қазіргі уақытта аудан көлемінде 9 мың бала оқитын 11 орта, 1 сегізжылдық, 2 бастауыш мектеп, 1 кәсіптік-техникалық мектеп, 2 музыка, 1 спорт мектебі, 13 балабақша жұмыс істейді. Мұнда 600-ден астам мұғалім, оның ішінде 500 жоғары білімді мұғалімдер еңбек етеді. Мектеп жанындағы интернаттарда 1200, балабақшасында 1000-ға жуық бала тәрбиеленуде. Мектептердің материалдық оқу базасы жылдан-жылға жақсаруда. 10 [[орта мектеп]], 9 [[балабақша]] үйі және кәсіптік-техникалық мектеп комплексі типтік жобамен салынған.

== Денсаулық сақтау ==
Ауданда ең бірінші учаскелік [[аурухана]] 1940 жылы “Комсомол” совхозының орталығы [[Қоныстану]] ауылында ашылды, бұл аурухана Қаракөл учаскелік ауруханасы деп аталып, күні бүгінге дейін халыққа қызмет көрсетіп келеді. Бұл ауруханада арнаулы орта білімді [[фельдшер]] Қайыр Сегізбаев, Қоңыр Таңкиев, Айтқали Кәдірғалиев ұзақ жылдар қызмет жасады.
[[Сурет:Қызылқоға ауданындағы өкпе аурулары диспансері.jpg|thumb|оңға|200px|Қызылқоға ауданындағы өкпе аурулары диспансері.]]
1944-46 жылдары Қоңыр Таңкиев Ойыл ауданында, Айтқали Кәдірғалиев Қызылқоға ауданында аудандық денсаулық сақтау бөлімінде меңгеруші қызметтерін атқарды. Халық денсаулығын қорғаудағы жемісті еңбегі үшін ауыл фельдшері Қоңыр Таңкиев 1960 жылы [[Ленин ордені]]мен марапатталды.
Ауданда 1946-1950 жылдары Ресей облыстарынан келген жоғары білімді дөрігерлер Платонова, Мельникова, Иванова, Клещарь, Власова, арнаулы орта білімді Порт, Пономоренко халыққа дәрігерлік қызмет көрсетті. 1952 жылы ауданға жергілікті дәрігер жоғары білімді терапевт Оспан Сүлейменов  келді. 1957 жылы медицина институтын бітіріп келген аудан азаматтары Тайпақ Қарабалин, Бақыт Көбенов, Отарбай Тұрашев жұмысқа кірісті. 
Халыққа дөрігерлік қызмет көрсетудегі жемісті еңбегі үшін Бақыт Көбеновке “Қазақ ССР-іне еңбегі сіңген дөрігер” атағы беріліп, &quot;Еңбек Қызыл Ту&quot; орденінің иегері атанды. Тайпақ Қарабалин  “Октябрь революциясы” және [[Еңбек Қызыл Туы ордені|“Еңбек Қызыл Ту”]] орденімен, Мүслима Үмбетова  “Халықтар достығы” орденімен марапатталды, Зауза Даулетиярова  “Қазақ ССР-іне еңбегі сіңген дәрігер” құрметті атағы берілді.

Ауданда 345 төсектік 8 [[аурухана]], 10 [[амбулатория]], 21 [[фельдшерлік-акушерлік пункт]], 1 санэпидемстанция жұмыс жасайды, оларда 60-қа жуық жоғары білімді дәрігер, 300-дей орта медицина қызметкерлері бар.

== Аудан мәдениеті ==
1959 жылға дейін Қызылқоға аудандык мөдени-ағарту бөлімі болып аталды. Бөлім меңгерушісі ретінде 1953 жылға дейін Жамал Қазбаева қызмет істеп келді.
Бөлім 1959 жылға дейін [[Қарабау (Атырау облысы)|Қарабау]] ауылында орын теуіп, 1959 жылдан бастап [[Миялы (Атырау облысы)|Миялы]] ауылына көшірілді. 1946 жылдан бері мөдениет бөлімін Шәкір Нәсіпқалиев, Ақсәнім Құттыбаева, Леп Оразов, Бейбітәлі Құлсейітов, Нәби Шәуткенов, Тасболат Таласбаев, Оңдасын Ағырапов, Қармыс Өтеулиев, Аманқос Сабыров, Ұлықпан Алпанов, 1993 жылдан бері Қазақстан Республикасының мәдениет қайраткері Жәния Қалиқызы Ізбасқан басқарып келеді.

Аудандық мәдениет бөліміне қарасты 51 [[Мекеме (заңдық)|мекеме]] бар, онда 25 [[кітапхана]], 7 мәдениет үйі, 14 селолық клуб, 2 жылжымалы клуб, 1 халық театры, 1 кинотеатр, 1 [[мұражай]], 1 халық ұлт-аспаптар оркестрі бар, онда барлығы 188 қызметкер жұмыс жасайды. Ауданда 178,0 мың кітап қоры жинақталған.

Жергілікті сазгер Қазақстан Республикасына еңбегі сіңген мәдениет қызметкері Жәкула Нұрғалиевтің 15 әні, сазгерлер Халидолла Ізекеновтың, Сүйінғали Өтеуовтің, Қазақстан Республикасына еңбегі сіңген мәдениет қызметкері Сейсенбек Есенғалиевтың, күйшілер Нөсіпқали Мөулекенов пен Әлдеш Жәлекеевтің, Сұлтан Қарасаевтың, Тілеужан Әбішевтың, Мағзуғаш Меңдіғаринаның, Жолдасқали Қосыбековтың, Жәрдемғали Озғанбаевтың, әншілер Ғалия Ықыласованың, Оңдасын Ағыраповтың, Гүлсағима Дүйсенғалиеваның, Беркін Шегеевтің, Бақтыбай Садықовтың, Шайым Ізмұқановтың, Түгелбай Хамзиннің, Тыныштық Шабаевтың, Мұрат Бекешовтың, Мария Ревкованың, Ғайнолла Асанбаевтың, Хасан Төралиевтың, Ұлдаш Құлшықованың, Беркін Хасановтың, Күләш Әбдіғалиеваның, биші Күнжан Ахметованың есімдері көпке танымал. Олар өнер фестивальдерінде лауреат атанды.

Аудандағы халық театры қазақ драматургтерінің бірнеше қойылымдарын қойып, атап айтқанда: [[Аманжол Шамкенов|А.Шамкеновтың]] “Табамын ені”, [[Тахауи Ахтанов|Т.Ахтановтың]] “Күтпеген кездесу”, “Алтын табақтағы жылан”, [[Оразбек Бодықов|О.Бодықовтың]] “Қанжар мен домбыра”, “Ойбай күйеу керек”, [[Қалтай Мұхамеджанов|К.Мұхамеджановтың]] “Қуырдақ дайын”, “Құдағи келіпті”, “Төрт бойдақ бір қыз”, “Дөкей келе жатыр”, Б.Жөкеевтің “Әке тағдыры” тәрізді т.б. қойылымдарды халыққа ұсынып, “халық” театры атағын бірнеше рет қорғап шықты. 

Аудан орталығы “Арман” мәдениет үйі жанынан 40 адамдық ұлт-аспаптар оркестрі құрылды, бұл оркестр “халық ұлт аспаптар оркестрі” деген атағын қорғады.
Аудан орталығы “Арман” мәдениет үйі жанынан 1994 ж. “Тамаша-Думан” ойын-сауық отауы құрылды. Бұл топ мүшелерінің өнері жоғары бағаланып, облыстық мөдениет басқармасының маршруты беріліп, облыстың барлық аудандарына Мақат, Индер, Исатай, Жылой, Құрманғазы, бұрынғы Балықшы ауданының қарамағындағы барлық ауылдарға және Атырау қаласына өнер көрсетіп халықтың қошеметіне бөленді.

Жергілікті сазгер Әбдіғаппар Темірхановтың басшылығымен “Наурыз” тобының “Сағызым-сазым” атты үнтаспалары шықты. Аудандық мәдениет бөлімінің халыққа мәдени қызмет көрсетудегі жұмысы облыстық мәдениет басқармасы бойынша жоғары бағаланып келеді.

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}

== Сыртқы сілтемелер ==
* [http://www.e-atyrau.kz/rus/index.php?name=Pages&amp;op=page&amp;pid=14 Атырау облысының электронды әкімдігі]

{{wikify}}
{{Атырау облысы}}
{{Қызылқоға ауданы елді мекендері}}

[[Санат:Қызылқоға ауданы]]</text>
      <sha1>pdzuql9ujtheu0oj51aorbo7z00ps79</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3061429</id>
      <parentid>3061409</parentid>
      <timestamp>2022-08-16T16:36:42Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Білгіш Шежіреші</username>
        <id>68287</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="44419" xml:space="preserve">{{Қазақстан ауданы
 |ауданның атауы      = Қызылқоға ауданы
 |елтаңба             = Қызылқоға ауданы эмблемасы.gif
 |ту                  = 
 |елтаңба сипаттамасы   = 
 |ту сипаттамасы        = 
  |lat_dir = N |lat_deg =  |lat_min =  |lat_sec = 
  |lon_dir = E |lon_deg =  |lon_min =  |lon_sec = 
 |облысы              = Атырау облысы
 |аудан орталығы          = [[Миялы (Атырау облысы)|Миялы]]
 |ауылдық округтер саны   = 10
 |кенттік әкімдіктер саны = 
 |қалалық әкімдіктер саны = 
 |ауылдар саны       = 26&lt;ref&gt;https://stat.gov.kz/region/252311/statistical_information/industry/2361&lt;/ref&gt;
 |қалалар саны       = 
 |әкімі              =  Нұрсұлтан Орақұлы Бисембиев
 |әкімдіктің мекенжайы  = Миялы ауылы, Абай көшесі, №4
 |құрылған уақыты    = 1928-1930, 1944
 |жер аумағы          = 24,9
 |жер аумағы бойынша орны  = 2-ші
 |тұрғыны             = {{өсім}} 30 649&lt;ref&gt;[https://www.stat.gov.kz/api/getFile/?docId=ESTAT354434 Қазақстан Республикасы халқының облыстар және астана, қалалар, аудандар, аудан орталықтары және кенттер бөлінісіндегі жынысы бойынша саны (2020 жылдың басына)]&lt;/ref&gt;
 |халық саны бойынша орны  = 4-ші
 |санақ жылы          = 2020
 |тығыздығы           = 1,2
 |тығыздығы бойынша орны   = 
 |ұлттық құрамы       = қазақ 99,9%
 |телефон коды        = +7 71238
 |пошта индексі       = 0605XX
 |сайты               = 
 |карта               = Kyzylkoga District Kazakhstan.png
 |әкімшілік бірліктің картасы = Kyzylkoga District in Atyrau Region.svg
 |ортаққордағы санаты = 
}}
'''Қызылқоға ауданы''' — [[Қазақстан|Қазақстан Республикасына]] қарасты [[Атырау облысы]]ның ауданы. Әкімшілік орталығы — [[Миялы (Атырау облысы)|Миялы]] ауылы.

== Жалпы сипаттамасы ==
[[Сурет:Қызылқоға ауданы.jpg|thumb|солға|200px|]] 
Қызылқоға жерін [[Ойыл (өзен)|Ойыл]] және [[Сағыз өзені|Сағыз]] өзендері қиып өтеді.Ауданның территориясы 24,9 мың шаршы км. Жер рельефі — тегіс.Қызылқоға ауданы батысында [[Атырау облысы]]ның [[Индер ауданы|Индер]] және [[Махамбет ауданы|Махамбет]] аудандарымен, Атырау қалалық әкімдігі аумағымен, солтүстігінде Батыс Қазақстан облысының [[Сырым ауданы|Сырым]] және [[Қаратөбе ауданы|Қаратөбе]] аудандарымен, шығысында [[Ақтөбе облысы]]ның [[Ойыл ауданы|Ойыл]] және [[Байғанин ауданы|Байғанин]] аудандарымен, оңтүстігінде Атырау облысының [[Мақат]] және [[Жылыой ауданы|Жылыой]] аудандарымен шектеседі.&lt;ref&gt;Атамекен Географиялық энцикопедия. Алматы 2011&lt;/ref&gt;

Қызылқоға ауданының территориясы [[Шығыс Еуропа жазығы]]ның жалғасы, сондықтан да жер бедері негізінен жазық болып келеді. (Аудан территориясы оңтүстікке қарай теңіз деңгейінен төмендей береді). Еуразия материгінің ішкері аймағында орналасқан, яғни [[Атлант мұхиты]]нан 2500 км қашықтықта жатыр. Сондықтан да аудан табиғаты қатаң континентті. 
Солтүстік Батысын Орал маңы үстіртінің оңтүстік беткейлері қамтыған. Аудан территориясында [[Каспий маңы ойпаты]]ның солтүстік бөлігі жатыр. Көктем кезінде еріген қар суын жинайтын ойпаңдар, көлшіктер көп, онда әртүрлі өсімдіктер өседі. Каспий маңы ойпатында кең тараған жер бедерінің бір түрі - [[сор]]лар. Олардың тереңдігі -10-20 м. Сорлар қар еріген кезде сай-саладан су құйылып, бетіне шығып жатқан тұзды ерітеді. Жаз айларында ([[маусым]], [[шілде]]) құрғап, бетінде тұздың жұқа қабыршақтары қалыптасады (Қазанғап, Құлпейіс, Шажабай сорлары). Аудан территориясында құмды [[Бархан|шағылдар]] көп. [[Тайсойған құмы|Тайсойған]], [[Бүйрек құмы|Бүйрек құмдары]] үлкен территорияны алып жатыр. Мұндағы құм теңіздің тартылған орнында пайда болған. Қызылқоға ауданының территориясы - [[Кембрий кезеңі|кембрийге]] дейінгі кезеңнің қатты кристалды жыныстарынан құрылған Шығыс Европа платформасында жатыр. Кристалды жыныстар 7000-8000 м тереңде, палеозой, мезо-кайнозой шөгінділерінің астында қалған. [[Орогендік қозғалыстар]]дан пайда болған тұз күмбездерінен пермь, юра, бор дәуірінің жыныстары түзілген. Бор дәуірінің жыныстары аудан территориясында біркелкі таралған. Бұлар тұз күмбезі көтерілген аудандарда жер бетіне жақын, кейде шығып жатады. Олар құм, ақтас, мергелден тұрады, кейде қалыңдығы 100 м-ден асады. Аудан территориясы мыңдаған жылдар бойы теңіз түбі болып келген, кейбір жыныстардан теңіз фаунасының қалдығын көруге болады.

== Тарихы ==
Ауданды алғаш құру туралы шешім 1928 ж. наурыздың 27-ісінде қабылданған, одан бұрын бұл аудан жеріндегі болыстар Орал, Ақтөбе облыстарының құрамында болған. 1928 жылдың аяғында 663 мүшесі бар мал шаруашылығымен айналысатын 6 ұжымшар ұйымдастырылды.
1930 ж. ауданда 4250 жеке шаруашылық немесе барлық отбасының 54%-ы серіктестіктерге топтастырылды. Осы жылы аудандағы 8013 отбасы 34 ауылдық кеңестер құрамына енді. Бірақ сол жылғы шілденің 23-інде Гурьев облысы таратылғаннан кейін аудан жері Доссор ауданына қосылды. 1944 жылғы сәуір айында ҚазКСР Жоғарғы Кеңесінің жарлығымен Гурьев облысының құрамында Қызылқоға ауданы болып қайта құрылды және негізгі жер аумағы Мақат ауданынан бөлінетін 11 ұжымшар есебінен жасақталды. Орал облысының Тайпақ ауданынан 8 ұжымшар қосылып, ауданда барлығы 30 ұжымшар және «Гурьев» асыл тұқымды қой өсіру кеңшары жұмыс істеді. Әуелі аудан орталығы Қызылқоға елді мекенінде болды, кейіннен 1951 жылы [[Қарабау (Атырау облысы)|Қарабау]] ауылында, ал 1959 жылдан [[Миялы (Атырау облысы)|Миялы]] ауылына көшірілді.

== Климаты ==
Қызылқоға ауданының климаты қатаң континентті, [[қыс]]ы суық, батыстан келетін ауа массасының өсерінен кейде жылылыққа ауысып отырады. [[Жаз]]ы ыстық, құрғақ, әрі ұзақ болады. Күн сәулесі мол түседі. Құрғақшылық жиі болады, қар жамылғысы жұқа мөлшерден жоғары буланады, желдің екпіні қатты, [[көктем]]де топырақтың ылғал қоры аз болады. Қызылқоға ауданының территориясы қоңыржай белдеуде жатыр. Күн радиациясының түсу мөлшері қандай ендікте жатқанына, күннің жарықтығы мен ұзақтығына байланысты. Қыста арктикалық ауа массасының әсері зор. Азия антициклоны ішкерілей еніп, ауаның температурасын қатты суытады. Жазда ыстық ауа райын түзеді. Атлант мұхитынан келетін ауа қай мерзімде болсын климатты жылытады, ылғал әкеледі.

Климат, ауа райы жағдайы аймақтың Еуразия құрлығының бел ортасында, мұхит пен теңізден шалғай жатуына тікелей байланысты.
Атмосфералық айналым мен алқаптың жер-бедері ауа райын түзуші маңызды жайт болып табылады. Жыл бойы аймақ жеріне ауа ағымының үш негізгі түрі әсер етеді: арктикалық, полярлық (немесе қоңыржай белдеулік) және тропикалық. Аймақ қоңыржай белдеудің оңтүстік бөлігінде жатқандықтан, қоңыржай ендік ауасының әсері басымырақ. Аймақтың ауа райына [[Атлант мұхиты|Атлант]] пен [[Солтүстік Мұзды мұхит]]тар да әсер етеді. Таулы кедергінің жоқтығынан, ауа ағымдары солтүстіктен оңтүстікке және батыстан шығысқа еркін өтеді. Атлант мұхитының теңіздерінен келетін ауа үлкен қашықтықты жүріп өтіп, көп ылғалын жоғалтады. Сөйте тұра, батыстан [[атмосфералық жауын-шашын]]ның ең негізгі бөлігін әкеліп, қыста температураны жоғарылатады да, жазда төмендетеді. Солтүстік Мұзды мұхит үстінде қалыптасатын континенттік арктикалық ауаға қыста да, жазда да төмен температура және аз ылғалдылық тән. Осындай ауаның келуіне байланысты антициклондық ашық күндер орнайды. Мұндайда қыста аяз, жазда ыстық болады. Арктиканың континенттік ауа массасы аймаққа жылдың мезгіларалық кезеңінде жиірек өтіп кетуіне байланысты, көктемде кеш (бесқонақ), күзде ерте суық түсулері болып тұрады.

[[Каспий теңізі]]нің климатқа әсері шектеулі. Оның әсері жағалауға жақын жерлерде ғана байқалады, атап айтсақ, ауаның ылғалдылығы шамалы артып, қыста температурасы жоғарылайды, ал жазда төмендейді, температураның жылдық және тәуліктік амплитудасы кемиді.
Осы жайттардың әсерінен тым құрғақ континенттік климат қалыптасады. 

Ауданға тән сипаттама: 
* жазы өте ыстық, осы ендік бойынша қысы суық; 
* жылдық және тәуліктік температураның күрт ауытқуы; 
* жауын-шашыны аз және жыл мезгіл бойынша тең таралмаған, ауасы құрғақ; бұлтты аспаннан гөрі, ашық күндері мол.

Осының бәрі аймақтың қиыр солтүстігінде және солтүстік- батысында [[дала]], орталығында [[шөлейт]] және оңтүстігінде нағыз [[шөл]]дің қалыптасуына әкеліп соқтырады. 
Аймақта жел қуатының қоры мол, оны халық шаруашылығында пайдалануға болады. Қауіпті жел бұл аймаққа төн құбылыс. Каспий теңізінің жағалауы қатты желімен ерекшеленеді, оның жыл сайынғы орташа жылдамдығы 6-7 м/ сек, бұл Қазақстан бойынша ең жоғары көрсеткіш. Мұнымен қоса, жазда жергілікті жел - [[бриз]] (күндіз теңізден құрлыққа қарай, ал түнде керісінше құрлықтан теңізге қарай соғады) байқалады.&lt;ref&gt;Қызылқоға - құт мекен. Алматы: «Өлке» баспасы, 2005 ж. ISBN 9965-599-97-1&lt;/ref&gt;


== Әкімшілік-аумақтық бөлінісі ==
Аудандағы 29 елді мекен 10 ауылдық округке біріктірілген:
{| class=&quot;wikitable&quot;
|-
! Ауылдық округ/қала !! 	Халқы (2009) !! Елді мекендері
|-
| [[Жамбыл ауылдық округі (Атырау облысы)|Жамбыл ауылдық округі]] || 1 782|| [[Қаракөл (Қызылқоға ауданы)|Қаракөл]], [[Айдын (Атырау облысы)|Айдын]], [[Мәдениет (Атырау облысы)|Мәдениет]] ауылдары
|-
| [[Жангелдин ауылдық округі (Атырау облысы)|Жангелдин ауылдық округі]] || 1 583 || [[Жангелдин]] ауылы
|-
| [[Көздіқара ауылдық округі]] || 1 969 || [[Қоныстану (Көздіқара ауылдық округі)|Қоныстану]], [[Бүйрек (ауыл)|Бүйрек]], [[Қосқұлақ (ауыл)|Қосқұлақ]] ауылдары
|-
| [[Қызылқоға ауылдық округі]]|| 1 420 || [[Қарабау (Атырау облысы)|Қарабау]], [[Бұқар (ауыл)|Бұқар]] ауылдары
|-
|[[Миялы ауылдық округі (Атырау облысы)|Миялы ауылдық округі]] || 6 473 || [[Миялы (Атырау облысы)|Миялы]] ауылы
|- 
|[[Мұқыр ауылдық округі (Атырау облысы)|Мұқыр ауылдық округі]] || 4 900|| [[Мұқыр (Атырау облысы)|Мұқыр]], [[Сарықұмақ]], [[Соркөл (ауыл)|Соркөл]], [[Тасқұдық (Атырау облысы)|Тасқұдық]] ауылдары және [[Жамансор]], [[Жантерек]], [[Кенбай (Мұқыр ауылдық округі)|Кенбай]] темір жол бекеттері кіреді.
|-
|[[Ойыл ауылдық округі (Атырау облысы)|Ойыл ауылдық округі]] || 2 298 || [[Жасқайрат (Қызылқоға ауданы)|Жасқайрат]], [[Аққора (Атырау облысы)|Аққора]], [[Балабейіт]] ауылдары 
|-
|[[Сағыз ауылдық округі]] || 7 092 || [[Сағыз (ауыл)|Сағыз]], [[Былқылдақты]], [[Кенбай (Сағыз ауылдық округі)|Кенбай]], [[Қоңыраулы]], [[Шолақсай (Атырау облысы)|Шолақсай]] ауылдары
|-
| [[Тайсойған ауылдық округі]] || 866 || [[Тайсойған (Атырау облысы)|Тайсойған]] ауылы
|-
| [[Тасшағыл ауылдық округі]] || 2 105 || [[Тасшағыл]], [[Қоғам (Атырау облысы)|Қоғам]], [[Қоныстану (Тасшағыл ауылдық округі)|Қоныстану]] ауылдары 
|}

== Жер беті сулары ==
[[Сурет:Ойыл өзені Қызылқоға ауданы.jpg |thumb|right|200px|Ойыл өзені]]Ауданның солтүстік жағын қамтитын өзен жүйесін Тайсойған мен Бүйрекқұмды солтүстік-шығыстан оңтүстік-батысқа қарай қиып өтетін [[Ойыл (өзен)|Ойыл]] (төменгі ағысы) мен оның Көздіқара, [[Құройыл]] және [[Жарыпшыққан (өзен)|Жарыпшыққан]] (оның тармағы Жаманащы) тармақтары, ал оңтүстік-шығыс жағындағы жүйесін [[Ноғайты (өзен)|Ноғайты]], [[Топырақшашты]], [[Бұрмасай]] және [[Мұқыр өзені|Мұқыр]] атты салалары мен [[Сағыз өзені|Сағыз]] өзенінің орта ағысы, сондай-ақ Ойыл мен Сағыз өзенінің бойларындағы кішігірім көлдер мен көптеген құдықтар (Аққұдық, Белқұдық, [[Тақырқұдық]], [[Қарағанқазғанқұдық]], т.б.) құрайды.

== Халқы ==
Тұрғыны 31,8 мың адам (2014).  Қызылқоға ауданында, негізінен, қазақтар тұрады, халықтың орташа тығызд. 1 км²-ге 1,2 адамнан астам. Халқының басым бөлігі [[Ойыл]] және [[Сағыз өзені|Сағыз өзендеріне]] жақын елді мекендерге шоғырланған.

== Шаруашылығы==
[[Сурет:Қызылқоғада жем-шөп дайындау.jpg|thumb|right|200px|]]Қызылқоға ауданы — ауыл шаруашылықты аудан, ежелден төрт түліктің мекені. Бұл өңірдің жері құнарлы, мал өсіруге өте қолайлы. Қазір ауыл шаруашылығы саласын дамытуға 554 338 гектар жер бөлінген. Ауданда 7 жауапкершілігі шектеулі серіктестік, 1 өндірістік кооператив, 2 агрофирма, 6 өндірістік кооператив, 296 шаруа қожалығы бар. Қазіргі таңда мүйізді ірі қара – 32256, қой мен ешкі – 142148, жылқы – 16935, түйе 1802-ден астам.&lt;ref&gt;Атырау газеті.Atr.kz/15 қараша, 2019 жыл&lt;/ref&gt;  [[Сағыз өзені|Сағыз]] бен [[Ойыл (өзен)|Ойыл өзендерінің]] бойында, [[Тайсойған құмы]]ндағы бұлақтар басында аздаған суармалы егіншілік бар, мұнда негізінен тары өсіріледі.
Ауданда тіркелген шағын және орта кәсіпкерлік субъектілері 1598. Олардың 74-і – заңды тұлға, 298-і шаруа қожалығы болса, 1226-сы – жеке кәсіпкерлер.
Қызылқоға ауданында кен байлықтарынан мұнай, құрылыс материалдары (саз, құмтас) кездеседі.

== Пайдалы қазбалары ==
Қызылқоға ауданының тектоникалық өзгерістерінде жанартау, тау түзілу процестері болмағандықтан пайдалы қазбалар көбіне шөгінді жыныстар мен ежелгі теңіз жануарлары қалдықтарымен байланысты. Аудан территориясында [[мұнай]] жөне [[газ]] қоры бар екендігі анықталды. Шөгінді жыныстардың астында жатқан қалыңдығы 5000-8000 метрге жететін тұз қабаты мұнай қорын зерттеуге толық мүмкіндік бермей отыр. Тұз қабатының үсті құмды қиыршық тастармен, саз және әктастармен жабылған. Аудан территориясында құрылыс материалдары да кең тараған (қиыршық құм, әктас, саз т.б.). Миялы селосына таяу жердегі Қартаман сорынан тұз алына бастады.

== Экологиялық жағдайы ==
Қызылқоға ауданының 750 мың га жерін [[Тайсойған полигоны|Тайсойған]] деп аталатын полигон алып жатыр. Бұл жер 1952 жылдың сәуір айындағы КСРО Министрлер Кеңесінің Қаулысымен әскери мақсатқа берілді. Полигонды стратегиялық мақсаттағы ракета әскері мен әуе соғысы күштері пайдаланды. Тайсойған полигоны 3 бөлімшеден тұрады. Аймақта 2000 т-дан астам соғыс техникасы қалдықтары шашылып, кейіннен қалпына келтірілді. Аудан аумағының үштен екі бөлігі дерлік полигонда орналасқан. Аудан тұрғындарының денсаулығы аса күрделі жағдайда тұр. Әйелдер анемиясы, аналардың мезгілінен бұрын босануы, сәбилердің дүниеге кеміс болып келуі, жүрек, қантамырлары аурулары, өкпе ауруы, қатерлі ісік аурулары республика бойынша орта деңгейден әлдеқайда асып кеткен. Экологиялық жағынан қолайсыз, қоршаған ортаға зиянды заттар шығару көрсеткіші ауданда өте жоғары.
Тайсойған құмдарында орналасқан отарларда мал шығыны көбірек кездесті. Сондай-ақ Қызылқоға өңірінде аса қауіпті жұқпалы ауру - обаның ошақтары бар. Жарылыс болған жер маңайындағы өсімдіктер өзгеріске ұшыраған. Топырақ, ауа, су белгілі бір дөрежеде ластанып бүлінген. 

== Топырақ жамылғысы ==
[[Топырақ]], өсімдік жамылғысы және жануарлар дүниесі әртүрлі. Олар белгілі географиялық заңдылықтарға бағына таралған. Бұл аймаққа үш ендіктік табиғи өңірлілік тән: далалық, шөлейттік (жартылай шөлдік) және шөлдік. Жеке өңірлік табиғи аралықтар ішінде айтарлықтай өзгерістер болып тұрады. Мұндай аймақтық және жергілікті ерекшеліктер қазіргі ландшафтың қалыптасу тарихына, физикалық-географиялық жағдайға, жер бедеріне, шөгінді жыныстарға және климатқа тікелей байланысты.
Топырақ жамылғысы табиғи өңірлерге сәйкес дамыған. Аймақ алқабында [[Қара топырақ|қара]], каштанды, [[Қоңыр топырақтар|қоңыр]], сұрғылт қоңыр топырақтар басым тараған. Оңтүстіктік гумусы аз қара топырақ құрғақ дала аумағында дамыған, түрлі шөпті-қызылбетегелі өсімдік астында қалыптасқан.
Қызылқоға ауданының территориясы [[шөлейт]] зонасында жатыр. 

== Өсімдігі мен жануарлар дүниесі ==
Өсімдік жамылғысы әр алуан. Құмды сор, сортаң топырағында [[жусан]], [[Еркек шөп|еркекшөп]], [[ақ селеу]], [[Шағыр (өсімдік)|шағыр]], [[бұйырғын]], ойпаңдау жерде [[ақ жусан]], [[бетеге]], [[жыңғыл]], [[жүзгін]], [[Теріскен (өсімдік)|теріскен]] өседі. 

[[Жануарлар]] дүниесінің өсімдік жамылғысымен және топырақтың белгілі түрлерімен тығыз байланысы олардың географиялық таралу заңдылықтарынан да байқалады. Бұл аймақта [[сүтқоректілер]]дің 50 түрі, [[құстар]]дың 200 түрі, [[қосмекенділер]] мен [[бауырымен жорғалаушылар]]дың 18 түрі кездеседі. Олардың ішінде сүтқоректілердің 6 түрі, құстардың 29 түрі және бауырымен жорғалаушылардың 1 түрі сирек кездесетіндер мен құрып бара жатқандар қатарында, олар Қазақстан Республикасының “[[Қызыл кітап|Қызыл кітабына]]” енгізілген.

Жануарлардың негізгі түрлері ендік бағыттағы өңірлік тәртіппен таралған. Солтүстікте жануарлардың далалық жерге тән түрлері: [[Алып көртышқан|үлкен көртышқан]], [[борсық]], [[суыр]], [[Сарышұнақтар|сарышұнақ]], [[Атжалман|кәдімгі атжалман]], [[дала шақылдағы]], [[ақ қоян]], [[Азия орман қаптесері|орман қаптесері]] кезігеді. [[Шөлейт]]ті өлкелерде дала және [[шөл]] өкілдері майлықұйрық, [[Қосаяқтар|қосаяқ]], [[тышқандар]], [[құлақты кірпі]], [[Балпақ|сары балпақ]], соқыртышқан қатар кездеседі.

'''Жыртқыштардан:''' [[Сасық күзен (сусар тұқымдасы)|сасықкүзен]], [[қасқыр]],[[түлкі]], [[қарсақ]] кездеседі. Аймақтың құмды жері [[сүтқоректілер]] фаунасына бай. Әсіресе кеміргіштер көп: северцов қосаяғы, [[Құм қоян]], эверсман атжалманы, жыртқыштарға тән [[шағыл мысығы]] мен [[сабаншы]], тұяқтылардан [[Ақбөкен|сайғақтар]] (киік) мекендейді.

'''Құстардан:''' [[Аққулар|аққу]], [[қоңыр қаз]], [[үйрек]] түрлері, [[көкқұтан]], [[аққұтан]], [[Тырналар тұқымдасы|тырна]], [[тарғақ]], [[қызғыш]], [[Шағалалар|шағала]], [[қара қарға]], [[ала қарға]], көкмойын қарға, [[сауысқан]], [[қарақұс]], [[үкі]], [[Жапалақтәрізділер|жапалақ]], [[байғыз]], [[Шілдер|шіл]], [[көк кептер]], [[қырғи]], [[Қараторғайлар|қараторғай]], [[бозторғайлар]], [[Қарлығаштар|қарлығаш]], [[шымшық]], [[көкек]], [[безгелдек]], сұр құр, шөл қарғасы, дала бүркіті, шақылық т.б. мекен етеді.

'''Балықтардан''' өзендерде [[жайын]], [[сазан]], [[табан]], [[шортан]], [[сазан]], [[шортан]], [[жайын]], [[көксерке]], [[Қызылқанат балық|қызылқанат]], [[ақбалық]], [[Тұқылар|тұқы]], [[Табан балық|табан]], [[Өзен алабұғасы|алабұға]], ақ жолтай т.б. балықтар мол. &lt;ref&gt;Атырау энциклопедия. Алматы 2000&lt;/ref&gt;

== Көлік жолдары ==
Ауданның оңтүстік бөлігінде оны басқа облыстармен және аудандармен байланыстыратын солтүстік-шығыс бағытта Атырау — [[Қандыағаш]] — [[Орск]] темір жолы мен мұнай құбыры, Атырау — Ақтөбе автомобиль жолы, солтүстік-батыс бағытта Орта Азия — Орск мұнай мен газ құбырлары өтеді.&lt;ref&gt;[[Қазақстан энциклопедиясы]]&lt;/ref&gt;
Аудан ішінде автомобиль жолы Сағыз станциясынан аудан орталығы [[Миялы (Атырау облысы)|Миялы ауылымен]], одан әрі оны [[Қарабау (Атырау облысы)|Қарабау ауылы]] арқылы [[Индербор]] және [[Мақат]] кенттерімен қосады.

== Әлеуметтік нысандары ==
Қызылқоға ауданында байланыс бөлімі, ауыл шаруашылығы құрылыс мекемесі, [[баспахана]], сауда мекемелері, кәсіптік-техникалық мектеп, 13 орта мектеп, 27 денсаулық сақтау мекемелері, 15 мәдениет үйі, 20 [[кітапхана]] жұмыс істейді. 1953 жылдан бері [[Қызылқоға (газет)|&quot;Қызылқоға&quot;]] газеті шығады.
Қазір аудан тұрғындарына 176 сауда нысаны, 1 базар, 50 қоғамдық тамақтандыру, 95 халыққа қызмет көрсету орны және 32 өндіріс нүктесі қызмет көрсетуде. 35 [[кітапхана]] (300 мың кітап қоры бар), 2550 орындық мәдениет үйлері мен клубтар, 20 автоклуб және ұлт-аспаптар оркестрі жұмыс істейді.

== Білім беру ісі ==
[[Сурет:Мұқыр орта мектебі.jpg|thumb|оңға|250px|Мұқыр орта мектебі]]
Қазақ даласында білім беру ісі патшалы Ресейден бұрын-ақ қолға алынған болатын. Дегенмен, жер-жерлерде хат танытатын “Қызыл үйлер” ұйымдастырылып халықты жаппай сауаттандыру жүйелі жүргізіле бастаған тұс- осы кезеңге тура келеді. Қызылқоға өңірінде алғашқы мектептің іргетасы 1891 жылы қаланған. Содан бергі [[Қазан төңкерісі]]не дейінгі уақытта [[Қарабау (Атырау облысы)|Қарабаудың]] “Қызыл үй” мектебі, “Кермеқас”, “Қаракөл” мектептері өмірге келді. Осы мектептердің ашылуына сол кездегі көзі ашық, көңілі ояу қазақ азаматтары мұрындық болды. Мәселен, [[Тайсойған (Атырау облысы)|Тайсойғандағы]] “Төте оқу” мектебін Аяпберген Науанов ұйымдастырса, Каракөлдегі мектеп халқымыздың ұлы ағартушысы Ыбырай Алтынсариннің бастамасымен ашылды. Кеңестік қызыл империя тұсында халқымыздың, Қазан төңкерісіне дейін “қараңғы”, сауатсыз саналып келгені белгілі. Ал, шын мәнісінде кеңес өкіметіне дейін де ата-бабаларымыз мектептер ашып, ұрпақтарының білім алуына, сауатты болуына үлкен мән берген. Оның айқын дәлелін аудандағы көптеген білім орындарының арғы-бергі тарихынан анық байқауға болады.

Қазіргі уақытта аудан көлемінде 9 мың бала оқитын 11 орта, 1 сегізжылдық, 2 бастауыш мектеп, 1 кәсіптік-техникалық мектеп, 2 музыка, 1 спорт мектебі, 13 балабақша жұмыс істейді. Мұнда 600-ден астам мұғалім, оның ішінде 500 жоғары білімді мұғалімдер еңбек етеді. Мектеп жанындағы интернаттарда 1200, балабақшасында 1000-ға жуық бала тәрбиеленуде. Мектептердің материалдық оқу базасы жылдан-жылға жақсаруда. 10 [[орта мектеп]], 9 [[балабақша]] үйі және кәсіптік-техникалық мектеп комплексі типтік жобамен салынған.

== Денсаулық сақтау ==
Ауданда ең бірінші учаскелік [[аурухана]] 1940 жылы “Комсомол” совхозының орталығы [[Қоныстану]] ауылында ашылды, бұл аурухана Қаракөл учаскелік ауруханасы деп аталып, күні бүгінге дейін халыққа қызмет көрсетіп келеді. Бұл ауруханада арнаулы орта білімді [[фельдшер]] Қайыр Сегізбаев, Қоңыр Таңкиев, Айтқали Кәдірғалиев ұзақ жылдар қызмет жасады.
[[Сурет:Қызылқоға ауданындағы өкпе аурулары диспансері.jpg|thumb|оңға|200px|Қызылқоға ауданындағы өкпе аурулары диспансері.]]
1944-46 жылдары Қоңыр Таңкиев Ойыл ауданында, Айтқали Кәдірғалиев Қызылқоға ауданында аудандық денсаулық сақтау бөлімінде меңгеруші қызметтерін атқарды. Халық денсаулығын қорғаудағы жемісті еңбегі үшін ауыл фельдшері Қоңыр Таңкиев 1960 жылы [[Ленин ордені]]мен марапатталды.
Ауданда 1946-1950 жылдары Ресей облыстарынан келген жоғары білімді дөрігерлер Платонова, Мельникова, Иванова, Клещарь, Власова, арнаулы орта білімді Порт, Пономоренко халыққа дәрігерлік қызмет көрсетті. 1952 жылы ауданға жергілікті дәрігер жоғары білімді терапевт Оспан Сүлейменов  келді. 1957 жылы медицина институтын бітіріп келген аудан азаматтары Тайпақ Қарабалин, Бақыт Көбенов, Отарбай Тұрашев жұмысқа кірісті. 
Халыққа дөрігерлік қызмет көрсетудегі жемісті еңбегі үшін Бақыт Көбеновке “Қазақ ССР-іне еңбегі сіңген дөрігер” атағы беріліп, &quot;Еңбек Қызыл Ту&quot; орденінің иегері атанды. Тайпақ Қарабалин  “Октябрь революциясы” және [[Еңбек Қызыл Туы ордені|“Еңбек Қызыл Ту”]] орденімен, Мүслима Үмбетова  “Халықтар достығы” орденімен марапатталды, Зауза Даулетиярова  “Қазақ ССР-іне еңбегі сіңген дәрігер” құрметті атағы берілді.

Ауданда 345 төсектік 8 [[аурухана]], 10 [[амбулатория]], 21 [[фельдшерлік-акушерлік пункт]], 1 санэпидемстанция жұмыс жасайды, оларда 60-қа жуық жоғары білімді дәрігер, 300-дей орта медицина қызметкерлері бар.

== Аудан мәдениеті ==
1959 жылға дейін Қызылқоға аудандық мәдени-ағарту бөлімі болып аталды. Бөлім меңгерушісі ретінде 1953 жылға дейін Жамал Қазбаева қызмет істеп келді.
Бөлім 1959 жылға дейін [[Қарабау (Атырау облысы)|Қарабау]] ауылында орын теуіп, 1959 жылдан бастап [[Миялы (Атырау облысы)|Миялы]] ауылына көшірілді. 1946 жылдан бері мәдениет бөлімін Шәкір Нәсіпқалиев, Ақсәнім Құттыбаева, Леп Оразов, Бейбітәлі Құлсейітов, Нәби Шәуткенов, Тасболат Таласбаев, Оңдасын Ағырапов, Қармыс Өтеулиев, Аманқос Сабыров, Ұлықпан Алпанов, 1993 жылдан бері Қазақстан Республикасының мәдениет қайраткері Жәния Қалиқызы Ізбасқан басқарып келеді.

Аудандық мәдениет бөліміне қарасты 51 [[мекеме (заңдық)|мекеме]] бар, онда 25 [[кітапхана]], 7 мәдениет үйі, 14 селолық клуб, 2 жылжымалы клуб, 1 халық театры, 1 кинотеатр, 1 [[мұражай]], 1 халық ұлт-аспаптар оркестрі бар, онда барлығы 188 қызметкер жұмыс жасайды. Ауданда 178,0 мың кітап қоры жинақталған.

Жергілікті сазгер Қазақстан Республикасына еңбегі сіңген мәдениет қызметкері Жәкула Нұрғалиевтің 15 әні, сазгерлер Халидолла Ізекеновтың, Сүйінғали Өтеуовтің, Қазақстан Республикасына еңбегі сіңген мәдениет қызметкері Сейсенбек Есенғалиевтың, күйшілер Нәсіпқали Мәулекенов пен Әлдеш Жәлекеевтің, Сұлтан Қарасаевтың, Тілеужан Әбішевтың, Мағзуғаш Меңдіғаринаның, Жолдасқали Қосыбековтың, Жәрдемғали Озғанбаевтың, әншілер Ғалия Ықыласованың, Оңдасын Ағыраповтың, Гүлсағима Дүйсенғалиеваның, Беркін Шегеевтің, Бақтыбай Садықовтың, Шайым Ізмұқановтың, Түгелбай Хамзиннің, Тыныштық Шабаевтың, Мұрат Бекешовтың, Мария Ревкованың, Ғайнолла Асанбаевтың, Хасан Төралиевтың, Ұлдаш Құлшықованың, Беркін Хасановтың, Күләш Әбдіғалиеваның, биші Күнжан Ахметованың есімдері көпке танымал. Олар өнер фестивальдерінде лауреат атанды.

Аудандағы халық театры қазақ драматургтерінің бірнеше қойылымдарын қойып, атап айтқанда: [[Аманжол Шамкенов|А.Шамкеновтың]] “Табамын ені”, [[Тахауи Ахтанов|Т.Ахтановтың]] “Күтпеген кездесу”, “Алтын табақтағы жылан”, [[Оразбек Бодықов|О.Бодықовтың]] “Қанжар мен домбыра”, “Ойбай күйеу керек”, [[Қалтай Мұхамеджанов|К.Мұхамеджановтың]] “Қуырдақ дайын”, “Құдағи келіпті”, “Төрт бойдақ бір қыз”, “Дөкей келе жатыр”, Б.Жөкеевтің “Әке тағдыры” тәрізді т.б. қойылымдарды халыққа ұсынып, “халық” театры атағын бірнеше рет қорғап шықты. 

Аудан орталығы “Арман” мәдениет үйі жанынан 40 адамдық ұлт-аспаптар оркестрі құрылды, бұл оркестр “халық ұлт аспаптар оркестрі” деген атағын қорғады.
Аудан орталығы “Арман” мәдениет үйі жанынан 1994 ж. “Тамаша-Думан” ойын-сауық отауы құрылды. Бұл топ мүшелерінің өнері жоғары бағаланып, облыстық мөдениет басқармасының маршруты беріліп, облыстың барлық аудандарына Мақат, Индер, Исатай, Жылой, Құрманғазы, бұрынғы Балықшы ауданының қарамағындағы барлық ауылдарға және Атырау қаласына өнер көрсетіп халықтың қошеметіне бөленді.

Жергілікті сазгер Әбдіғаппар Темірхановтың басшылығымен “Наурыз” тобының “Сағызым-сазым” атты үнтаспалары шықты. Аудандық мәдениет бөлімінің халыққа мәдени қызмет көрсетудегі жұмысы облыстық мәдениет басқармасы бойынша жоғары бағаланып келеді.

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}

== Сыртқы сілтемелер ==
* [http://www.e-atyrau.kz/rus/index.php?name=Pages&amp;op=page&amp;pid=14 Атырау облысының электронды әкімдігі]

{{wikify}}
{{Атырау облысы}}
{{Қызылқоға ауданы елді мекендері}}

[[Санат:Қызылқоға ауданы]]</text>
      <sha1>5s10rjny9v04ohthjp6pwkg1bnxlphm</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Алатау (метро бекеті)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>15924</id>
    <revision>
      <id>3061446</id>
      <parentid>3058769</parentid>
      <timestamp>2022-08-16T19:20:32Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ұлы Тұран</username>
        <id>120792</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4486" xml:space="preserve">{{Метро бекеті
|Атауы         = Алатау
|Бағыт         = [[Бірінші бағыт (Алматы)]]
|сурет         = Станция Алатау.jpg 
|өлшемі        = 300px
|Сурет атауы   = Алатау метро бекеті
|Орналасуы     = [[Бостандық ауданы (Алматы)|Бостандық ауданы]]
|Ашылған күні  = [[1 желтоқсан]] [[2011 жыл|2011]]
|Жобалық атауы = 
|Түрі          = бір күмбезді, таяз
|Тереңдігі     = 
|Платформалар саны = 2
|Платформалар түрі = аралдық, тік
|Платформалар ұзындығы = 104 м
|Платформалар ені = 5,4 м
|Сәулетшілер   = Т. С. Әбілда,&lt;br&gt;Б. К. Мұсырғалиев,&lt;br&gt;А. М. Жүнісов
|Әрлеушілер    = Г. А. Ешкенов,&lt;br&gt;А. Ж. Жамхан
|Кіру-шығу     = [[Абай даңғылы (Алматы)|Абай даңғылы]], [[Гагарин даңғылы (Алматы)|Гагарин даңғылы]], [[Жароков көшесі (Алматы)|Жароков көшесі]]
|Жұмыс уақыты  = 06:20—00:00
|Ортаққорда    = 
}}
'''«Алатау»''' — [[Алматы метросы]]ның 7-ші бекеті. [[Бірінші бағыт (Алматы)|Бірінші бағытта]] «[[Мұхтар Әуезов атындағы театры (метро бекеті)|Тұлпар]]&lt;nowiki/&gt;» және «[[Сайран (метро бекеті)|Сайран]]&lt;nowiki/&gt;» бекеттерінің арасында орналасады. 

[[Абай даңғылы (Алматы)|Абай даңғылының]] оңтүстігіне қарай, [[Жароков көшесі (Алматы)|Жароков көшесі]] мен [[Гагарин даңғылы (Алматы)|Гагарин даңғылының]] арасында орналасқан.

== Құрылысы ==
«Алатау» метро бекетінде айналым болмайды, бекеттен екі бағытқа қарай екі поезд тармағы өтетін болады. 

'''Басталуы, 2008 жыл''' - бекет периметрі бойынша дайын бекет қабырғаларын өңдеу және қызмет бөлмелерін дайындау жұмыстары.

'''Сәуір, 2008 жыл''' - ТПК КТ-5,6 Б21 демонтаж жұмысы басталды.

'''Мамыр, 2008 жыл''' - венткиосктер салу жұмысы басталды.

== Архитектурасы мен безендірілуі ==
Интерьер жобасы идеясының негізіне «Алатау» бекетінің атауы, сондай-ақ Қазақстан аумағында өмір сүрген халықтардың ежелгі символикасы алынған. Қабырғалары ақ және жасыл мәрмәрмен безендірілген. Едені ашық қоңыр граниттен жасалған қарапайым графикалық суреті бар сұр граниттен тұрады. Вестибюльдер жағынан түсетін жерлердің үстінде платформалық учаскенің шет жақтарында Алматы қаласының үстінен маңғазданып көтерілетін Іле Алатау тау жотасы бейнеленген рим мозаикасынан, қоладан және рельефтен орындалған суреттік тақырыптық панно орналасқан​.

«Алатау» — метро бекеті кроссплатформалы ауысып отыру көшеті ретінде жобалануда, бір күмбезді.

Метро бекет атауы [[Іле Алатауы]] тау бекеттері атына аталды және классикалық дизайнда безендіріледі.

== Сілтемелер ==
* {{cite web|url=http://metroalmaty.kz/?q=kk/node/733|title=«Байқоңыр» бекеті|publisher=metroalmaty.kz|accessdate=|description=|deadlink=|archiveurl=https://web.archive.org/web/20220809081358/http://metroalmaty.kz/?q=kk/node/733|archivedate=17-08-2022}}

{{Бірінші бағыт (Алматы)}}

[[Санат:Алматы метрополитені]]</text>
      <sha1>jj6yg13m6tlp1orvjt1slgvwy2ofm7i</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3061447</id>
      <parentid>3061446</parentid>
      <timestamp>2022-08-16T19:25:22Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ұлы Тұран</username>
        <id>120792</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="6032" xml:space="preserve">{{Метро бекеті
|Атауы         = Алатау
|Бағыт         = [[Бірінші бағыт (Алматы)]]
|сурет         = Станция Алатау.jpg 
|өлшемі        = 300px
|Сурет атауы   = Алатау метро бекеті
|Орналасуы     = [[Бостандық ауданы (Алматы)|Бостандық ауданы]]
|Ашылған күні  = [[1 желтоқсан]] [[2011 жыл|2011]]
|Жобалық атауы = 
|Түрі          = бір күмбезді, таяз
|Тереңдігі     = 
|Платформалар саны = 2
|Платформалар түрі = аралдық, тік
|Платформалар ұзындығы = 104 м
|Платформалар ені = 5,4 м
|Сәулетшілер   = Т. С. Әбілда,&lt;br&gt;Б. К. Мұсырғалиев,&lt;br&gt;А. М. Жүнісов
|Әрлеушілер    = Г. А. Ешкенов,&lt;br&gt;А. Ж. Жамхан
|Кіру-шығу     = [[Абай даңғылы (Алматы)|Абай даңғылы]], [[Гагарин даңғылы (Алматы)|Гагарин даңғылы]], [[Жароков көшесі (Алматы)|Жароков көшесі]]
|Жұмыс уақыты  = 06:20—00:00
|Ортаққорда    = 
}}
'''«Алатау»''' — [[Алматы метросы]]ның 7-ші бекеті. [[Бірінші бағыт (Алматы)|Бірінші бағытта]] «[[Мұхтар Әуезов атындағы театры (метро бекеті)|Тұлпар]]&lt;nowiki/&gt;» және «[[Сайран (метро бекеті)|Сайран]]&lt;nowiki/&gt;» бекеттерінің арасында орналасады. 

[[Абай даңғылы (Алматы)|Абай даңғылының]] оңтүстігіне қарай, [[Жароков көшесі (Алматы)|Жароков көшесі]] мен [[Гагарин даңғылы (Алматы)|Гагарин даңғылының]] арасында орналасқан.

== Құрылысы ==
* 1990 жыл - сол паромдық туннельдің &quot;Әуезов атындағы театр&quot; станциясына дейін суға батып кетуінің басталуы.
* 1991 — «Әуезов атындағы театр» станциясына оң паромдық туннельдің суға батып кетуінің басталуы.
* 2001 жыл, қараша - сол паромдық туннельдің &quot;Әуезов атындағы театр&quot; станциясына дейін істен шығуы.
* 2004 жыл, желтоқсан - &quot;Әуезов атындағы театр&quot; станциясына оң паромдық туннельдің істен шығуы.
* 2008 жылдың басы - станцияның периметрі дайын, кеңсе үй-жайларының қабырғалары су астында қалады.
* 2008 жылғы сәуір - КТ-5,6 В21 ТПК бөлшектеу басталды.
* 2008 жылдың мамыры — желдету дүңгіршектерінің құрылысы басталды.
* 2010 жылдың сәуірі — No 1 және No 2 кіреберістердің негізгі құрылыстарын салу жұмыстары жүргізілуде. Платформа бөлігіндегі сәулет жұмыстары аяқталды. No 1 және No 2 вестибюрлерде және No 3, No 4 кіреберістерде сәулет жұмыстарын аяқтау кезеңінде инженерлік желілерді төсеу 70 пайызға аяқталады.
* 2011 жылдың наурызы - «Сайран» станциясына станцияның кері тұйықтарының артындағы шұңқырдан туннельдеудің басталуы.&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://metroalmaty.kz/?q=kk/node/717|title=Метрополитен құрылысының тарихы|publisher=metroalmaty.kz|archiveurl=https://web.archive.org/web/20190103034839/http://metroalmaty.kz/?q=kk/node/717|archivedate=05-01-2019}}
&lt;/ref&gt;

== Архитектурасы мен безендірілуі ==
Интерьер жобасы идеясының негізіне «Алатау» бекетінің атауы, сондай-ақ Қазақстан аумағында өмір сүрген халықтардың ежелгі символикасы алынған. Қабырғалары ақ және жасыл мәрмәрмен безендірілген. Едені ашық қоңыр граниттен жасалған қарапайым графикалық суреті бар сұр граниттен тұрады. Вестибюльдер жағынан түсетін жерлердің үстінде платформалық учаскенің шет жақтарында Алматы қаласының үстінен маңғазданып көтерілетін Іле Алатау тау жотасы бейнеленген рим мозаикасынан, қоладан және рельефтен орындалған суреттік тақырыптық панно орналасқан​.

«Алатау» — метро бекеті кроссплатформалы ауысып отыру көшеті ретінде жобалануда, бір күмбезді.

Метро бекет атауы [[Іле Алатауы]] тау бекеттері атына аталды және классикалық дизайнда безендіріледі.

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}

== Сілтемелер ==
* {{cite web|url=http://metroalmaty.kz/?q=kk/node/733|title=«Алатау» бекеті|publisher=metroalmaty.kz|accessdate=|description=|deadlink=|archiveurl=https://web.archive.org/web/20220809081358/http://metroalmaty.kz/?q=kk/node/733|archivedate=17-08-2022}}

{{Бірінші бағыт (Алматы)}}

[[Санат:Алматы метрополитені]]</text>
      <sha1>t97iiavab7z4edpub1j99hgwqljldtd</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3061453</id>
      <parentid>3061447</parentid>
      <timestamp>2022-08-16T19:43:45Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ұлы Тұран</username>
        <id>120792</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="6137" xml:space="preserve">{{Метро бекеті
|Атауы         = Алатау
|Бағыт         = [[Бірінші бағыт (Алматы)]]
|сурет         = Станция Алатау.jpg 
|өлшемі        = 300px
|Сурет атауы   = Алатау метро бекеті
|Орналасуы     = [[Бостандық ауданы (Алматы)|Бостандық ауданы]]
|Ашылған күні  = [[1 желтоқсан]] [[2011 жыл|2011]]
|Жобалық атауы = 
|Түрі          = бір күмбезді, таяз
|Тереңдігі     = 
|Платформалар саны = 2
|Платформалар түрі = аралдық, тік
|Платформалар ұзындығы = 104 м
|Платформалар ені = 5,4 м
|Сәулетшілер   = Т. С. Әбілда,&lt;br&gt;Б. К. Мұсырғалиев,&lt;br&gt;А. М. Жүнісов
|Әрлеушілер    = Г. А. Ешкенов,&lt;br&gt;А. Ж. Жамхан
|Кіру-шығу     = [[Абай даңғылы (Алматы)|Абай даңғылы]], [[Гагарин даңғылы (Алматы)|Гагарин даңғылы]], [[Жароков көшесі (Алматы)|Жароков көшесі]]
|Жұмыс уақыты  = 06:20—00:00
|Ортаққорда    = 
}}
'''«Алатау»''' — [[Алматы метросы]]ның 7-ші бекеті. [[Бірінші бағыт (Алматы)|Бірінші бағытта]] «[[Мұхтар Әуезов атындағы театры (метро бекеті)|Мұхтар Әуезов атындағы театры]]&lt;nowiki/&gt;» және «[[Сайран (метро бекеті)|Сайран]]&lt;nowiki/&gt;» бекеттерінің арасында орналасқан. 

[[Абай даңғылы (Алматы)|Абай даңғылының]] оңтүстігіне қарай, [[Жароков көшесі (Алматы)|Жароков көшесі]] мен [[Гагарин даңғылы (Алматы)|Гагарин даңғылының]] арасында орналасқан.

== Құрылысы ==
* ''1990 жыл'' — сол жақ аралық туннельді  «М. Әуезов атындағы театры» бекетіне дейін үңгілеу басталды.
* ''1991 жыл'' — оң жақ аралық туннельді «М. Әуезов атындағы театры» бекетіне дейін үңгілеу басталды.
* ''2001 жылғы қараша'' — «М. Әуезов атындағы театры» бекетіне дейінгі сол жақ аралық туннельдің істен шығуы.
* ''2004 жылғы желтоқсан'' — «М. Әуезов атындағы театры» бекетіне дейінгі оң жақ аралық туннельдің істен шығуы.
* ''2008 жылдың басы'' — станцияның периметрі дайын, кеңсе үй-жайларының қабырғалары су астында қалады.
* ''2008 жылғы сәуір'' — КТ-5,6 В21 ТПК бөлшектеу басталды.
* ''2008 жылдың мамыры'' — желдету дүңгіршектерінің құрылысы басталды.
* ''2010 жылдың сәуірі'' — №1 және №2 кіреберістердің негізгі құрылыстарын салу жұмыстары жүргізілуде. Платформа бөлігіндегі сәулет жұмыстары аяқталды. No 1 және No 2 вестибюрлерде және №3, №4 кіреберістерде сәулет жұмыстарын аяқтау кезеңінде инженерлік желілерді төсеу 70 пайызға аяқталады.
* ''2011 жылдың наурызы'' — «Сайран» станциясына станцияның кері тұйықтарының артындағы шұңқырдан туннельдеудің басталуы.&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://metroalmaty.kz/?q=kk/node/717|title=Метрополитен құрылысының тарихы|publisher=metroalmaty.kz|archiveurl=https://web.archive.org/web/20190103034839/http://metroalmaty.kz/?q=kk/node/717|archivedate=05-01-2019}}
&lt;/ref&gt;

== Архитектурасы мен безендірілуі ==
Интерьер жобасы идеясының негізіне «Алатау» бекетінің атауы, сондай-ақ Қазақстан аумағында өмір сүрген халықтардың ежелгі символикасы алынған. Қабырғалары ақ және жасыл мәрмәрмен безендірілген. Едені ашық қоңыр граниттен жасалған қарапайым графикалық суреті бар сұр граниттен тұрады. Вестибюльдер жағынан түсетін жерлердің үстінде платформалық учаскенің шет жақтарында Алматы қаласының үстінен маңғазданып көтерілетін Іле Алатау тау жотасы бейнеленген рим мозаикасынан, қоладан және рельефтен орындалған суреттік тақырыптық панно орналасқан​.

«Алатау» — метро бекеті кроссплатформалы ауысып отыру көшеті ретінде жобалануда, бір күмбезді.

Метро бекет атауы [[Іле Алатауы]] тау бекеттері атына аталды және классикалық дизайнда безендіріледі.

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}

== Сілтемелер ==
* {{cite web|url=http://metroalmaty.kz/?q=kk/node/733|title=«Алатау» бекеті|publisher=metroalmaty.kz|accessdate=|description=|deadlink=|archiveurl=https://web.archive.org/web/20220809081358/http://metroalmaty.kz/?q=kk/node/733|archivedate=17-08-2022}}

{{Бірінші бағыт (Алматы)}}

[[Санат:Алматы метрополитені]]</text>
      <sha1>7y2r2cs5m7yod5es6lzocfdyd7lufcx</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3061454</id>
      <parentid>3061453</parentid>
      <timestamp>2022-08-16T19:52:25Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ұлы Тұран</username>
        <id>120792</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="6086" xml:space="preserve">{{Метро бекеті
|Атауы         = Алатау
|Бағыт         = [[Бірінші бағыт (Алматы)]]
|сурет         = Станция Алатау.jpg 
|өлшемі        = 300px
|Сурет атауы   = Алатау метро бекеті
|Орналасуы     = [[Бостандық ауданы (Алматы)|Бостандық ауданы]]
|Ашылған күні  = [[1 желтоқсан]] [[2011 жыл|2011]]
|Жобалық атауы = 
|Түрі          = бір күмбезді, таяз
|Тереңдігі     = 
|Платформалар саны = 2
|Платформалар түрі = аралдық, тік
|Платформалар ұзындығы = 104 м
|Платформалар ені = 5,4 м
|Сәулетшілер   = Т. С. Әбілда,&lt;br&gt;Б. К. Мұсырғалиев,&lt;br&gt;А. М. Жүнісов
|Әрлеушілер    = Г. А. Ешкенов,&lt;br&gt;А. Ж. Жамхан
|Кіру-шығу     = [[Абай даңғылы (Алматы)|Абай даңғылы]], [[Гагарин даңғылы (Алматы)|Гагарин даңғылы]], [[Жароков көшесі (Алматы)|Жароков көшесі]]
|Жұмыс уақыты  = 06:20—00:00
|Ортаққорда    = 
}}
'''«Алатау»''' — [[Алматы метросы]]ның 7-ші бекеті. [[Бірінші бағыт (Алматы)|Бірінші бағытта]] «[[Мұхтар Әуезов атындағы театры (метро бекеті)|Мұхтар Әуезов атындағы театры]]&lt;nowiki/&gt;» және «[[Сайран (метро бекеті)|Сайран]]&lt;nowiki/&gt;» бекеттерінің арасында орналасқан.

[[Абай даңғылы (Алматы)|Абай даңғылының]] оңтүстігіне қарай, [[Жароков көшесі (Алматы)|Жароков көшесі]] мен [[Гагарин даңғылы (Алматы)|Гагарин даңғылының]] арасында орналасқан.

== Құрылысы ==
* ''1990 жыл'' — сол жақ аралық туннельді  «М. Әуезов атындағы театры» бекетіне дейін үңгілеу басталды.
* ''1991 жыл'' — оң жақ аралық туннельді «М. Әуезов атындағы театры» бекетіне дейін үңгілеу басталды.
* ''2001 жылғы қараша'' — «М. Әуезов атындағы театры» бекетіне дейінгі сол жақ аралық туннельдің түйісуі.
* ''2004 жылғы желтоқсан'' — «М. Әуезов атындағы театры» бекетіне дейінгі оң жақ аралық туннельдің түйісуі.
* ''2008 жылдың басы'' — бекеттің периметрі дайын, қызметтік бөлмелердің қабырғалары құйылады.
* ''2008 жылғы сәуір'' — ТПК КТ-5,6 Б21 бөлшектелуі басталды.
* ''2008 жылдың мамыры'' — желдету дүңгіршектерінің құрылысы басталды.
* ''2010 жылдың сәуірі'' — №1 және №2 кіреберістердің негізгі құрылыстарын салу жұмыстары жүргізілуде. Платформа бөлігіндегі сәулет жұмыстары аяқталды. №3, №4 кіреберістерде сәулет жұмыстарын аяқтау кезеңінде инженерлік желілерді төсеу 70 пайызға аяқталады.
* ''2011 жылдың наурызы'' — аралықты туннельді «Сайран» бекетіне қазаншұңқырдан бекеттің айналым тұйықтарының артына үңгілеудің басталуы.&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://metroalmaty.kz/?q=kk/node/717|title=Метрополитен құрылысының тарихы|publisher=metroalmaty.kz|archiveurl=https://web.archive.org/web/20190103034839/http://metroalmaty.kz/?q=kk/node/717|archivedate=05-01-2019}}
&lt;/ref&gt;

== Архитектурасы мен безендірілуі ==
Интерьер жобасы идеясының негізіне «Алатау» бекетінің атауы, сондай-ақ Қазақстан аумағында өмір сүрген халықтардың ежелгі символикасы алынған. Қабырғалары ақ және жасыл мәрмәрмен безендірілген. Едені ашық қоңыр граниттен жасалған қарапайым графикалық суреті бар сұр граниттен тұрады. Вестибюльдер жағынан түсетін жерлердің үстінде платформалық учаскенің шет жақтарында Алматы қаласының үстінен маңғазданып көтерілетін Іле Алатау тау жотасы бейнеленген рим мозаикасынан, қоладан және рельефтен орындалған суреттік тақырыптық панно орналасқан​.

«Алатау» — метро бекеті кроссплатформалы ауысып отыру көшеті ретінде жобалануда, бір күмбезді.

Метро бекет атауы [[Іле Алатауы]] тау бекеттері атына аталды және классикалық дизайнда безендіріледі.

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}

== Сілтемелер ==
* {{cite web|url=http://metroalmaty.kz/?q=kk/node/733|title=«Алатау» бекеті|publisher=metroalmaty.kz|accessdate=|description=|deadlink=|archiveurl=https://web.archive.org/web/20220809081358/http://metroalmaty.kz/?q=kk/node/733|archivedate=17-08-2022}}

{{Бірінші бағыт (Алматы)}}

[[Санат:Алматы метрополитені]]</text>
      <sha1>0eiegk1o95r0ux7752jmmfqql2nt7qo</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3061456</id>
      <parentid>3061454</parentid>
      <timestamp>2022-08-16T20:07:56Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ұлы Тұран</username>
        <id>120792</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="6324" xml:space="preserve">{{Метро бекеті
|Атауы         = Алатау
|Бағыт         = [[Бірінші бағыт (Алматы)]]
|сурет         = Станция Алатау.jpg 
|өлшемі        = 300px
|Сурет атауы   = Алатау метро бекеті
|Орналасуы     = [[Бостандық ауданы (Алматы)|Бостандық ауданы]]
|Ашылған күні  = [[1 желтоқсан]] [[2011 жыл|2011]]
|Жобалық атауы = 
|Түрі          = бір күмбезді, таяз
|Тереңдігі     = 
|Платформалар саны = 2
|Платформалар түрі = аралдық, тік
|Платформалар ұзындығы = 104 м
|Платформалар ені = 5,4 м
|Сәулетшілер   = Т. С. Әбілда,&lt;br&gt;Б. К. Мұсырғалиев,&lt;br&gt;А. М. Жүнісов
|Әрлеушілер    = Г. А. Ешкенов,&lt;br&gt;А. Ж. Жамхан
|Кіру-шығу     = [[Абай даңғылы (Алматы)|Абай даңғылы]], [[Гагарин даңғылы (Алматы)|Гагарин даңғылы]], [[Жароков көшесі (Алматы)|Жароков көшесі]]
|Жұмыс уақыты  = 06:20—00:00
|Ортаққорда    = 
}}
'''«Алатау»''' — [[Алматы метросы]]ның 7-ші бекеті. [[Бірінші бағыт (Алматы)|Бірінші бағытта]] «[[Мұхтар Әуезов атындағы театры (метро бекеті)|Мұхтар Әуезов атындағы театры]]&lt;nowiki/&gt;» және «[[Сайран (метро бекеті)|Сайран]]&lt;nowiki/&gt;» бекеттерінің арасында орналасқан.

[[Абай даңғылы (Алматы)|Абай даңғылының]] оңтүстігіне қарай, [[Жароков көшесі (Алматы)|Жароков көшесі]] мен [[Гагарин даңғылы (Алматы)|Гагарин даңғылының]] арасында орналасқан.

== Құрылысы ==
* ''1990 жыл'' — сол жақ аралық туннельді  «М. Әуезов атындағы театры» бекетіне дейін үңгілеу басталды.
* ''1991 жыл'' — оң жақ аралық туннельді «М. Әуезов атындағы театры» бекетіне дейін үңгілеу басталды.
* ''2001 жылғы қараша'' — «М. Әуезов атындағы театры» бекетіне дейінгі сол жақ аралық туннельдің түйісуі.
* ''2004 жылғы желтоқсан'' — «М. Әуезов атындағы театры» бекетіне дейінгі оң жақ аралық туннельдің түйісуі.
* ''2008 жылдың басы'' — бекеттің периметрі дайын, қызметтік бөлмелердің қабырғалары құйылады.
* ''2008 жылғы сәуір'' — ТПК КТ-5,6 Б21 бөлшектелуі басталды.
* ''2008 жылдың мамыры'' — желдету дүңгіршектерінің құрылысы басталды.
* ''2010 жылдың сәуірі'' — №1 және №2 кіреберістердің негізгі құрылыстарын салу жұмыстары жүргізілуде. Платформа бөлігіндегі сәулет жұмыстары аяқталды. №3, №4 кіреберістерде сәулет жұмыстарын аяқтау кезеңінде инженерлік желілерді төсеу 70 пайызға аяқталады.
* ''2011 жылдың наурызы'' — аралықты туннельді «Сайран» бекетіне қазаншұңқырдан бекеттің айналым тұйықтарының артына үңгілеудің басталуы.&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://metroalmaty.kz/?q=kk/node/717|title=Метрополитен құрылысының тарихы|publisher=metroalmaty.kz|archiveurl=https://web.archive.org/web/20190103034839/http://metroalmaty.kz/?q=kk/node/717|archivedate=05-01-2019}}
&lt;/ref&gt;

== Архитектурасы мен безендірілуі ==
Интерьер жобасы идеясының негізіне «Алатау» бекетінің атауы, сондай-ақ Қазақстан аумағында өмір сүрген халықтардың ежелгі символикасы алынған. Қабырғалары ақ және жасыл мәрмәрмен безендірілген. Едені ашық қоңыр граниттен жасалған қарапайым графикалық суреті бар сұр граниттен тұрады. Вестибюльдер жағынан түсетін жерлердің үстінде платформалық учаскенің шет жақтарында Алматы қаласының үстінен маңғазданып көтерілетін Іле Алатау тау жотасы бейнеленген рим мозаикасынан, қоладан және рельефтен орындалған суреттік тақырыптық панно орналасқан​.

«Алатау» — метро бекеті кроссплатформалы ауысып отыру көшеті ретінде жобалануда, бір күмбезді.

Метро бекет атауы [[Іле Алатауы]] тау бекеттері атына аталды және классикалық дизайнда безендірілді.

== Жақын орналасқан нысандар ==
* «Globus» сауда орталығы
* М. Ганди атындағы саябақ
* Баспалар үйі
* «Жанна» сауда үйі
* «Арена» сауда үйі

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}

== Сілтемелер ==
* {{cite web|url=http://metroalmaty.kz/?q=kk/node/733|title=«Алатау» бекеті|publisher=metroalmaty.kz|accessdate=|description=|deadlink=|archiveurl=https://web.archive.org/web/20220809081358/http://metroalmaty.kz/?q=kk/node/733|archivedate=17-08-2022}}

{{Бірінші бағыт (Алматы)}}

[[Санат:Алматы метрополитені]]</text>
      <sha1>6iufvfkike9zybv9ii6a9qx2syqsya0</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3061458</id>
      <parentid>3061456</parentid>
      <timestamp>2022-08-16T20:16:15Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ұлы Тұран</username>
        <id>120792</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="6437" xml:space="preserve">{{Метро бекеті
|Атауы         = Алатау
|Бағыт         = [[Бірінші бағыт (Алматы)]]
|сурет         = Станция Алатау.jpg 
|өлшемі        = 300px
|Сурет атауы   = Алатау метро бекеті
|Орналасуы     = [[Бостандық ауданы (Алматы)|Бостандық ауданы]]
|Ашылған күні  = [[1 желтоқсан]] [[2011 жыл|2011]]
|Жобалық атауы = 
|Түрі          = бір күмбезді, таяз
|Тереңдігі     = 
|Платформалар саны = 2
|Платформалар түрі = аралдық, тік
|Платформалар ұзындығы = 104 м
|Платформалар ені = 5,4 м
|Сәулетшілер   = Т. С. Әбілда,&lt;br&gt;Б. К. Мұсырғалиев,&lt;br&gt;А. М. Жүнісов
|Әрлеушілер    = Г. А. Ешкенов,&lt;br&gt;А. Ж. Жамхан
|Кіру-шығу     = [[Абай даңғылы (Алматы)|Абай даңғылы]], [[Гагарин даңғылы (Алматы)|Гагарин даңғылы]], [[Жароков көшесі (Алматы)|Жароков көшесі]]
|Жұмыс уақыты  = 06:20—00:00
|Ортаққорда    = 
}}
'''«Алатау»''' — [[Алматы метросы]]ның 7-ші бекеті. [[Бірінші бағыт (Алматы)|Бірінші бағытта]] «[[Мұхтар Әуезов атындағы театры (метро бекеті)|Мұхтар Әуезов атындағы театры]]&lt;nowiki/&gt;» және «[[Сайран (метро бекеті)|Сайран]]&lt;nowiki/&gt;» бекеттерінің арасында орналасқан.

[[Абай даңғылы (Алматы)|Абай даңғылының]] оңтүстігіне қарай, [[Жароков көшесі (Алматы)|Жароков көшесі]] мен [[Гагарин даңғылы (Алматы)|Гагарин даңғылының]] арасында орналасқан.

== Құрылысы ==
* ''1990 жыл'' — сол жақ аралық туннельді  «М. Әуезов атындағы театры» бекетіне дейін үңгілеу басталды.
* ''1991 жыл'' — оң жақ аралық туннельді «М. Әуезов атындағы театры» бекетіне дейін үңгілеу басталды.
* ''2001 жылғы қараша'' — «М. Әуезов атындағы театры» бекетіне дейінгі сол жақ аралық туннельдің түйісуі.
* ''2004 жылғы желтоқсан'' — «М. Әуезов атындағы театры» бекетіне дейінгі оң жақ аралық туннельдің түйісуі.
* ''2008 жылдың басы'' — бекеттің периметрі дайын, қызметтік бөлмелердің қабырғалары құйылады.
* ''2008 жылғы сәуір'' — ТПК КТ-5,6 Б21 бөлшектелуі басталды.
* ''2008 жылдың мамыры'' — желдету дүңгіршектерінің құрылысы басталды.
* ''2010 жылдың сәуірі'' — №1 және №2 кіреберістердің негізгі құрылыстарын салу жұмыстары жүргізілуде. Платформа бөлігіндегі сәулет жұмыстары аяқталды. №3, №4 кіреберістерде сәулет жұмыстарын аяқтау кезеңінде инженерлік желілерді төсеу 70 пайызға аяқталады.
* ''2011 жылдың наурызы'' — аралықты туннельді «Сайран» бекетіне қазаншұңқырдан бекеттің айналым тұйықтарының артына үңгілеудің басталуы.&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://metroalmaty.kz/?q=kk/node/717|title=Метрополитен құрылысының тарихы|publisher=metroalmaty.kz|archiveurl=https://web.archive.org/web/20190103034839/http://metroalmaty.kz/?q=kk/node/717|archivedate=05-01-2019}}
&lt;/ref&gt;

== Техникалық сипаттамасы ==
Терең қазылмаған бекет бір дөңесті екі бүйірлік отырғызылған платформалармен ені — 5.4 м, ұзындығы — 104 м, олардың арасынан рельс жолдары өтеді. Платформалық учаске ені — 17,7 м, платформа деңгейінен биіктігі — 11,6 м.

== Архитектурасы мен безендірілуі ==
Интерьер жобасы идеясының негізіне «Алатау» бекетінің атауы, сондай-ақ Қазақстан аумағында өмір сүрген халықтардың ежелгі символикасы алынған. Қабырғалары ақ және жасыл мәрмәрмен безендірілген. Едені ашық қоңыр граниттен жасалған қарапайым графикалық суреті бар сұр граниттен тұрады. Вестибюльдер жағынан түсетін жерлердің үстінде платформалық учаскенің шет жақтарында [[Алматы]] қаласының үстінен маңғазданып көтерілетін [[Іле Алатауы|Іле Алатау]] тау жотасы бейнеленген рим мозаикасынан, қоладан және рельефтен орындалған суреттік тақырыптық [[панно]] орналасқан​.

== Жақын орналасқан нысандар ==
* «Globus» сауда орталығы
* М. Ганди атындағы саябақ
* Баспалар үйі
* «Жанна» сауда үйі
* «Арена» сауда үйі

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}

== Сілтемелер ==
* {{cite web|url=http://metroalmaty.kz/?q=kk/node/733|title=«Алатау» бекеті|publisher=metroalmaty.kz|accessdate=|description=|deadlink=|archiveurl=https://web.archive.org/web/20220809081358/http://metroalmaty.kz/?q=kk/node/733|archivedate=17-08-2022}}

{{Бірінші бағыт (Алматы)}}

[[Санат:Алматы метрополитені]]</text>
      <sha1>7amv89w595f4rsswtju9bo4wwhx9j6j</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Байқоңыр (метро бекеті)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>15926</id>
    <revision>
      <id>3061393</id>
      <parentid>3059550</parentid>
      <timestamp>2022-08-16T15:12:09Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ұлы Тұран</username>
        <id>120792</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3933" xml:space="preserve">{{Метро бекеті
|Атауы         = Байқоңыр
|Бағыт         = [[Бірінші бағыт (Алматы)]]
|сурет         = Станция Байконур - Алматы.jpg
|өлшемі        = 
|Сурет атауы   = 
|Орналасуы     = [[Бостандық ауданы (Алматы)|Бостандық ауданы]]
|Ашылған күні  = [[1 желтоқсан]] [[2011 жыл|2011]]
|Жобалық атауы = 
|Түрі          = 
|Тереңдігі     = 20 м
|Платформалар саны = 1
|Платформалар түрі = аралдық, тік
|Платформалар ұзындығы = 104 м
|Платформалар ені = 15,2 м
|Сәулетшілер   = А. Басен,&lt;br&gt;И. Уристемов,&lt;br&gt;М. Нурпеисова
|Әрлеушілер    = 
|Кіру-шығу     = [[Абай даңғылы (Алматы)|Абай даңғылы]], [[Байтұрсынұлы атындағы көше (Алматы)|Байтұрсынұлы көшесі]]
|Жұмыс уақыты  = 06:20—00:00
|Ортаққорда    = 
}}
{{мағына|Байқоңыр}} 
'''«Байқоңыр»''' — [[Алматы метросы]]ның 5-ші бекеті. [[Бірінші бағыт (Алматы)|Бірінші бағытта]] «[[Абай (метро бекеті)|Абай]]&lt;nowiki/&gt;» және «[[Мұхтар Әуезов атындағы театры (метро бекеті)|Мұхтар Әуезов атындағы театры]]&lt;nowiki/&gt;» бекеттерінің арасында, Абай даңғылы мен Байтұрсынов көшесінің қиылысында орналасқан.

== Тарихы ==
Бекет 2011 жылдың желтоқсанында ашылған. Ол Алматы метросының іске қосылатын «Райымбек» — «Алатау» бірінші кезегінің бөлігі.

== Құрылысы ==
'''Басталуы, 2008 жыл''' - метро бекеттің ұзындығы 5-10 бұрылу жолы салынды. Металл құбырларының жоқтығы септігінен жұмыс 3 айға тоқтап тұрды.

''' Мамыр, 2008 жыл''' - венткиоск салу жұмыстары басталды. 20 мамыр метро бекет ашыла бастады

== Архитектурасы мен безендірілуі ==
«Байқоңыр» — метро бекеті терең жер асты бекеті.

Бекет дизайны [[Байқоңыр (ғарыш алаңы)]] стилінде жасалады.

Негізгі мақсат бекетті жоғарғы технологиялары стилінде салу, бекет ішінде адам өзін ғарыш кемесі ішінде отырғандай сезім тудыру.

== Жақын орналасқан нысандар ==
* [[Балуан Шолақ атындағы спорт сарайы]]
* [[Орталық стадион (Алматы)|Орталық cтадион]]
* «Promenade» сауда орталығы
* [[Қаныш Сәтбаев атындағы Қазақ ұлттық техникалық университеті|Қ. Сәтбаев атындағы ҚазҰТУ]]
* [[Алматы энергетика және байланыс университеті]]
* [[Қазақтың спорт және туризм академиясы|Туризм және спорт академиясы​​]]

== Сілтемелер ==
* {{cite web|url=http://metroalmaty.kz/?q=kk/node/731|title=«Байқоңыр» бекеті|publisher=metroalmaty.kz|accessdate=|description=|deadlink=|archiveurl=https://web.archive.org/web/20220321184604/http://metroalmaty.kz/?q=kk/node/731|archivedate=16-08-2022}}

{{Бірінші бағыт (Алматы)}}

[[Санат:Алматы метрополитені]]</text>
      <sha1>s6yxuzwrydgs08s8lfm6qukrugbyc2e</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3061398</id>
      <parentid>3061393</parentid>
      <timestamp>2022-08-16T15:20:21Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ұлы Тұран</username>
        <id>120792</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4302" xml:space="preserve">{{Метро бекеті
|Атауы         = Байқоңыр
|Бағыт         = [[Бірінші бағыт (Алматы)]]
|сурет         = Станция Байконур - Алматы.jpg
|өлшемі        = 
|Сурет атауы   = 
|Орналасуы     = [[Бостандық ауданы (Алматы)|Бостандық ауданы]]
|Ашылған күні  = [[1 желтоқсан]] [[2011 жыл|2011]]
|Жобалық атауы = 
|Түрі          = 
|Тереңдігі     = 20 м
|Платформалар саны = 1
|Платформалар түрі = аралдық, тік
|Платформалар ұзындығы = 104 м
|Платформалар ені = 15,2 м
|Сәулетшілер   = А. Басен,&lt;br&gt;И. Уристемов,&lt;br&gt;М. Нурпеисова
|Әрлеушілер    = 
|Кіру-шығу     = [[Абай даңғылы (Алматы)|Абай даңғылы]], [[Байтұрсынұлы атындағы көше (Алматы)|Байтұрсынұлы көшесі]]
|Жұмыс уақыты  = 06:20—00:00
|Ортаққорда    = 
}}
{{мағына|Байқоңыр}} 
'''«Байқоңыр»''' — [[Алматы метросы]]ның 5-ші бекеті. [[Бірінші бағыт (Алматы)|Бірінші бағытта]] «[[Абай (метро бекеті)|Абай]]&lt;nowiki/&gt;» және «[[Мұхтар Әуезов атындағы театры (метро бекеті)|Мұхтар Әуезов атындағы театры]]&lt;nowiki/&gt;» бекеттерінің арасында, [[Абай даңғылы (Алматы)|Абай даңғылы]] мен [[Байтұрсынұлы атындағы көше (Алматы)|Байтұрсынұлы көшесінің]] қиылысында орналасқан.

== Тарихы ==
Бекет [[2011 жыл|2011 жылдың]] [[1 желтоқсан|1 желтоқсанында]] ашылған. Ол [[Алматы метросы|Алматы метросының]] іске қосылатын «[[Райымбек батыр (метро бекеті)|Райымбек батыр]]&lt;nowiki/&gt;» — «[[Алатау (метро бекеті)|Алатау]]&lt;nowiki/&gt;» бірінші кезегінің бөлігі.

== Құрылысы ==
'''Басталуы, 2008 жыл''' - метро бекеттің ұзындығы 5-10 бұрылу жолы салынды. Металл құбырларының жоқтығы септігінен жұмыс 3 айға тоқтап тұрды.

''' Мамыр, 2008 жыл''' - венткиоск салу жұмыстары басталды. 20 мамыр метро бекет ашыла бастады

== Архитектурасы мен безендірілуі ==
«Байқоңыр» — метро бекеті терең жер асты бекеті.

Бекет дизайны [[Байқоңыр (ғарыш айлағы)|Байқоңыр ғарыш айлағының]] стилінде жасалған.

Негізгі мақсат бекетті жоғарғы технологиялары стилінде салу, бекет ішінде адам өзін ғарыш кемесі ішінде отырғандай сезім тудыру.

== Жақын орналасқан нысандар ==
* [[Балуан Шолақ атындағы спорт сарайы]]
* [[Орталық стадион (Алматы)|Орталық cтадион]]
* «Promenade» сауда орталығы
* [[Қаныш Сәтбаев атындағы Қазақ ұлттық техникалық университеті|Қ. Сәтбаев атындағы ҚазҰТУ]]
* [[Алматы энергетика және байланыс университеті]]
* [[Қазақтың спорт және туризм академиясы|Туризм және спорт академиясы​​]]

== Сілтемелер ==
* {{cite web|url=http://metroalmaty.kz/?q=kk/node/731|title=«Байқоңыр» бекеті|publisher=metroalmaty.kz|accessdate=|description=|deadlink=|archiveurl=https://web.archive.org/web/20220321184604/http://metroalmaty.kz/?q=kk/node/731|archivedate=16-08-2022}}

{{Бірінші бағыт (Алматы)}}

[[Санат:Алматы метрополитені]]</text>
      <sha1>s7mgyrekjng8v1zq5aar8h2x1qge9f3</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3061443</id>
      <parentid>3061398</parentid>
      <timestamp>2022-08-16T18:48:12Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ұлы Тұран</username>
        <id>120792</id>
      </contributor>
      <comment>/* Құрылысы */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5919" xml:space="preserve">{{Метро бекеті
|Атауы         = Байқоңыр
|Бағыт         = [[Бірінші бағыт (Алматы)]]
|сурет         = Станция Байконур - Алматы.jpg
|өлшемі        = 
|Сурет атауы   = 
|Орналасуы     = [[Бостандық ауданы (Алматы)|Бостандық ауданы]]
|Ашылған күні  = [[1 желтоқсан]] [[2011 жыл|2011]]
|Жобалық атауы = 
|Түрі          = 
|Тереңдігі     = 20 м
|Платформалар саны = 1
|Платформалар түрі = аралдық, тік
|Платформалар ұзындығы = 104 м
|Платформалар ені = 15,2 м
|Сәулетшілер   = А. Басен,&lt;br&gt;И. Уристемов,&lt;br&gt;М. Нурпеисова
|Әрлеушілер    = 
|Кіру-шығу     = [[Абай даңғылы (Алматы)|Абай даңғылы]], [[Байтұрсынұлы атындағы көше (Алматы)|Байтұрсынұлы көшесі]]
|Жұмыс уақыты  = 06:20—00:00
|Ортаққорда    = 
}}
{{мағына|Байқоңыр}} 
'''«Байқоңыр»''' — [[Алматы метросы]]ның 5-ші бекеті. [[Бірінші бағыт (Алматы)|Бірінші бағытта]] «[[Абай (метро бекеті)|Абай]]&lt;nowiki/&gt;» және «[[Мұхтар Әуезов атындағы театры (метро бекеті)|Мұхтар Әуезов атындағы театры]]&lt;nowiki/&gt;» бекеттерінің арасында, [[Абай даңғылы (Алматы)|Абай даңғылы]] мен [[Байтұрсынұлы атындағы көше (Алматы)|Байтұрсынұлы көшесінің]] қиылысында орналасқан.

== Тарихы ==
Бекет [[2011 жыл|2011 жылдың]] [[1 желтоқсан|1 желтоқсанында]] ашылған. Ол [[Алматы метросы|Алматы метросының]] іске қосылатын «[[Райымбек батыр (метро бекеті)|Райымбек батыр]]&lt;nowiki/&gt;» — «[[Алатау (метро бекеті)|Алатау]]&lt;nowiki/&gt;» бірінші кезегінің бөлігі.

== Құрылысы ==
* ''2006 жыл, қаңтар'' — «М. Әуезов атындағы театры» бекеті жағынан сол аралық туннельдің түйісуі.
* ''2006 жыл, маусым'' — «М. Әуезов атындағы театры» бекеті жағынан оң жақ аралық туннельдің түйісуі.
* ''2007 жыл'' — көлбеу жүріс құрылысының басталуы.
* ''2008 жыл, қаңтар'' — метро құрылысшылары 5-10 метр жол жүруден өтті. Металл құбырларының жоқтығы салдарынан жұмыс 3 айға тоқтап қалды.
* ''2008 жылдың сәуірі'' — «Абай» бекеті жағынан оң жақ аралық туннельдің түйісуі.
* ''2008 жылдың мамыры'' — желдету дүңгіршектерінің құрылысы басталды. 20 мамырда бекет ашыла бастады.
* ''2008 жылдың шілдесі'' — «Абай» бекеті жағынан сол аралық туннельдің түйісуі. Бірінші кезектегі туннельдердің құрылысы аяқталды.
* ''2010 жылдың сәуірі'' — вестибюль құрылысы, орта бекеттік туннельдің негізгі астары, платформалық бөліктің ішкі конструкциялары, сондай-ақ инженерлік желілерді төсеу жұмыстары жүргізілуде. Екінші жартыжылдықта эскалаторлар орнату жоспарланып отыр.&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://metroalmaty.kz/?q=kk/node/717|title=Метрополитен құрылысының тарихы|publisher=metroalmaty.kz|archiveurl=https://web.archive.org/web/20190103034839/http://metroalmaty.kz/?q=kk/node/717|archivedate=05-01-2019}}
&lt;/ref&gt;
== Архитектурасы мен безендірілуі ==
«Байқоңыр» — метро бекеті терең жер асты бекеті.

Бекет дизайны [[Байқоңыр (ғарыш айлағы)|Байқоңыр ғарыш айлағының]] стилінде жасалған.

Негізгі мақсат бекетті жоғарғы технологиялары стилінде салу, бекет ішінде адам өзін ғарыш кемесі ішінде отырғандай сезім тудыру.

== Жақын орналасқан нысандар ==
* [[Балуан Шолақ атындағы спорт сарайы]]
* [[Орталық стадион (Алматы)|Орталық cтадион]]
* «Promenade» сауда орталығы
* [[Қаныш Сәтбаев атындағы Қазақ ұлттық техникалық университеті|Қ. Сәтбаев атындағы ҚазҰТУ]]
* [[Алматы энергетика және байланыс университеті]]
* [[Қазақтың спорт және туризм академиясы|Туризм және спорт академиясы​​]]

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}

== Сілтемелер ==
* {{cite web|url=http://metroalmaty.kz/?q=kk/node/731|title=«Байқоңыр» бекеті|publisher=metroalmaty.kz|accessdate=|description=|deadlink=|archiveurl=https://web.archive.org/web/20220321184604/http://metroalmaty.kz/?q=kk/node/731|archivedate=16-08-2022}}

{{Бірінші бағыт (Алматы)}}

[[Санат:Алматы метрополитені]]</text>
      <sha1>c31bz49wsy48ebz03v6y8k4gp42vsbv</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3061445</id>
      <parentid>3061443</parentid>
      <timestamp>2022-08-16T19:07:55Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ұлы Тұран</username>
        <id>120792</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5936" xml:space="preserve">{{Метро бекеті
|Атауы         = Байқоңыр
|Бағыт         = [[Бірінші бағыт (Алматы)]]
|сурет         = Станция Байконур - Алматы.jpg
|өлшемі        = 
|Сурет атауы   = 
|Орналасуы     = [[Бостандық ауданы (Алматы)|Бостандық ауданы]]
|Ашылған күні  = [[1 желтоқсан]] [[2011 жыл|2011]]
|Жобалық атауы = 
|Түрі          = 
|Тереңдігі     = 20 м
|Платформалар саны = 1
|Платформалар түрі = аралдық, тік
|Платформалар ұзындығы = 104 м
|Платформалар ені = 15,2 м
|Сәулетшілер   = А. Басен,&lt;br&gt;И. Уристемов,&lt;br&gt;М. Нурпеисова
|Әрлеушілер    = 
|Кіру-шығу     = [[Абай даңғылы (Алматы)|Абай даңғылы]], [[Байтұрсынұлы атындағы көше (Алматы)|Байтұрсынұлы көшесі]]
|Жұмыс уақыты  = 06:20—00:00
|Ортаққорда    = 
}}
{{мағына|Байқоңыр}} 
'''«Байқоңыр»''' — [[Алматы метросы]]ның 5-ші бекеті. [[Бірінші бағыт (Алматы)|Бірінші бағытта]] «[[Абай (метро бекеті)|Абай]]&lt;nowiki/&gt;» және «[[Мұхтар Әуезов атындағы театры (метро бекеті)|Мұхтар Әуезов атындағы театры]]&lt;nowiki/&gt;» бекеттерінің арасында, [[Абай даңғылы (Алматы)|Абай даңғылы]] мен [[Байтұрсынұлы атындағы көше (Алматы)|Байтұрсынұлы көшесінің]] қиылысында орналасқан.

== Тарихы ==
Бекет [[2011 жыл|2011 жылдың]] [[1 желтоқсан|1 желтоқсанында]] ашылған. Ол [[Алматы метросы|Алматы метросының]] іске қосылатын «[[Райымбек батыр (метро бекеті)|Райымбек батыр]]&lt;nowiki/&gt;» — «[[Алатау (метро бекеті)|Алатау]]&lt;nowiki/&gt;» бірінші кезегінің бөлігінде болды.

== Құрылысы ==
* ''2006 жыл, қаңтар'' — «М. Әуезов атындағы театры» бекеті жағынан сол аралық туннельдің түйісуі.
* ''2006 жыл, маусым'' — «М. Әуезов атындағы театры» бекеті жағынан оң жақ аралық туннельдің түйісуі.
* ''2007 жыл'' — көлбеу жүріс құрылысының басталуы.
* ''2008 жыл, қаңтар'' — метро құрылысшылары 5-10 метр жол жүруден өтті. Металл құбырларының жоқтығы салдарынан жұмыс 3 айға тоқтап қалды.
* ''2008 жылдың сәуірі'' — «Абай» бекеті жағынан оң жақ аралық туннельдің түйісуі.
* ''2008 жылдың мамыры'' — желдету дүңгіршектерінің құрылысы басталды. 20 мамырда бекет ашыла бастады.
* ''2008 жылдың шілдесі'' — «Абай» бекеті жағынан сол аралық туннельдің түйісуі. Бірінші кезектегі туннельдердің құрылысы аяқталды.
* ''2010 жылдың сәуірі'' — вестибюль құрылысы, орта бекеттік туннельдің негізгі астары, платформалық бөліктің ішкі конструкциялары, сондай-ақ инженерлік желілерді төсеу жұмыстары жүргізілуде. Екінші жартыжылдықта эскалаторлар орнату жоспарланып отыр.&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://metroalmaty.kz/?q=kk/node/717|title=Метрополитен құрылысының тарихы|publisher=metroalmaty.kz|archiveurl=https://web.archive.org/web/20190103034839/http://metroalmaty.kz/?q=kk/node/717|archivedate=05-01-2019}}
&lt;/ref&gt;
== Архитектурасы мен безендірілуі ==
«Байқоңыр» — метро бекеті терең жер асты бекеті.

Бекет дизайны [[Байқоңыр (ғарыш айлағы)|Байқоңыр ғарыш айлағының]] стилінде жасалған.

Негізгі мақсат бекетті жоғарғы технологиялары стилінде салу, бекет ішінде адам өзін ғарыш кемесі ішінде отырғандай сезім тудыру.

== Жақын орналасқан нысандар ==
* [[Балуан Шолақ атындағы спорт сарайы]]
* [[Орталық стадион (Алматы)|Орталық cтадион]]
* «Promenade» сауда орталығы
* [[Қаныш Сәтбаев атындағы Қазақ ұлттық техникалық университеті|Қ. Сәтбаев атындағы ҚазҰТУ]]
* [[Алматы энергетика және байланыс университеті]]
* [[Қазақтың спорт және туризм академиясы|Туризм және спорт академиясы​​]]

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}

== Сілтемелер ==
* {{cite web|url=http://metroalmaty.kz/?q=kk/node/731|title=«Байқоңыр» бекеті|publisher=metroalmaty.kz|accessdate=|description=|deadlink=|archiveurl=https://web.archive.org/web/20220321184604/http://metroalmaty.kz/?q=kk/node/731|archivedate=16-08-2022}}

{{Бірінші бағыт (Алматы)}}

[[Санат:Алматы метрополитені]]</text>
      <sha1>qx7ci2mrk3m93k4ac4a4ana6lkbkeyx</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Алмалы (метро бекеті)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>15927</id>
    <revision>
      <id>3061564</id>
      <parentid>3059679</parentid>
      <timestamp>2022-08-17T11:50:37Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ұлы Тұран</username>
        <id>120792</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3918" xml:space="preserve">{{Метро бекеті
|Атауы         = Алмалы
|Бағыт         = [[Бірінші бағыт (Алматы)]]
|сурет         = Станция Алмалы.jpg
|өлшемі        = 
|Сурет атауы   = Бекеттің ішкі көрінісі
|Орналасуы     = [[Алмалы ауданы]]
|Ашылған күні  = 01.12.2011 ж.
|Жобалық атауы = 
|Түрі          = пилонды, үшкүмбезді, терең
|Тереңдігі     = 30 м
|Платформалар саны = 1
|Платформалар түрі = аралдық, тік
|Платформалар ұзындығы = 104 м
|Платформалар ені = 19,8 м
|Сәулетшілер   = Әбілда, Жүнісов, Мұсырғалиев
|Әрлеушілер    = Жамхан
|Кіру-шығу     = [[Қарасай батыр атындағы көше (Алматы)|Қарасай батыр көшесі]],&lt;br&gt;[[Панфилов атындағы көше (Алматы)|Панфилов көшесі]]
|Жұмыс уақыты  = 06:20—00:00
|Ортаққорда    = 
}}
'''«Алмалы»''' — [[Алматы метросы]]ның 3-ші бекеті. [[Бірінші бағыт (Алматы)|Бірінші бағытта]] «[[Жібек жолы (метро бекеті)|Жібек жолы]]&lt;nowiki/&gt;» және «[[Абай (метро бекеті)|Абай]]&lt;nowiki/&gt;» бекеттерінің арасында орналасқан.

Қарасай батыр және Панфилов көшелерінің қиылысқан жерінде тұр. Кіре-берістер мен шыға-берістер Панфилов көшесінің шығысына қарай, Қарасай батыр көшесінің солтүстігіне қарай орналасқан. 

== Тарихы ==
Станцияның ашылуы 2011 жылдың 1 желтоқсанында Алматы метросының «Райымбек батыр» – «Алатау» бірінші ұшыру учаскесі аясында өтті.

Қазақстандағы бірінші және жалғыз, екінші Орталық Азияда (Ташкенттен кейін) және ОН АЛТЫНШЫ және соңғысы бұрынғы КСРО аумағында. 2011 жылдың 1 желтоқсанында ашылды. Ол [[Алматы метросы]]ның іске қосылатын '''[[Райымбек батыр (метро бекеті)|«Райымбек»]] — [[Алатау (метро бекеті)|«Алатау»]]''' бірінші кезегінің бөлігі болады

== Құрылысы ==
Сербтік компания «Энергопроект Нискоградня» метро бекетінде субподрядта жұмыс атқарады.
* '''2008 жылдың басы.''' Бекет 85 пайызға дайын. Тонель бұрышы 50-60 %
* '''Сәуір, 2008 жыл.''' Бекет 95 пайызға дайын
* '''Мамыр, 2008 жыл.''' Венткиоск салу жұмыстары басталды

== Архитектурасы мен безендірілуі ==
«Алмалы» — [[метро]] бекеті терең жер астында орналасқан.

Бекет қабырғалары [[Апорт]] алма бақтары түрлерімен, едендері [[мәрмәр]] түрлі [[кілем]]дер&lt;nowiki/&gt;імен жайылады.

== Сілтемелер ==
* {{cite web|url=http://metroalmaty.kz/?q=kk/node/729|title=«Алмалы» бекеті|publisher=metroalmaty.kz|accessdate=|description=|deadlink=|archiveurl=https://web.archive.org/web/20220416033711/http://metroalmaty.kz/?q=kk/node/729|archivedate=17-08-2022}}

{{Бірінші бағыт (Алматы)}}

[[Санат:Алматы метрополитені]]</text>
      <sha1>cckmanz5pdjo8ljqv9puv9as3u0w7og</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3061566</id>
      <parentid>3061564</parentid>
      <timestamp>2022-08-17T11:54:50Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ұлы Тұран</username>
        <id>120792</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3843" xml:space="preserve">{{Метро бекеті
|Атауы         = Алмалы
|Бағыт         = [[Бірінші бағыт (Алматы)]]
|сурет         = Станция Алмалы.jpg
|өлшемі        = 
|Сурет атауы   = 
|Орналасуы     = [[Алмалы ауданы]]
|Ашылған күні  = [[1 желтоқсан]] [[2011 жыл|2011]]
|Жобалық атауы = 
|Түрі          = пилонды, үшкүмбезді, терең
|Тереңдігі     = 30 м
|Платформалар саны = 1
|Платформалар түрі = аралдық, тік
|Платформалар ұзындығы = 104 м
|Платформалар ені = 19,8 м
|Сәулетшілер   = Т. С. Әбілда,&lt;br&gt;Б. К. Мұсырғалиев,&lt;br&gt;А. М. Жүнісов
|Әрлеушілер    = А. Ж. Жамхан
|Кіру-шығу     = [[Қарасай батыр атындағы көше (Алматы)|Қарасай батыр көшесі]],&lt;br&gt;[[Панфилов атындағы көше (Алматы)|Панфилов көшесі]]
|Жұмыс уақыты  = 06:20—00:00
|Ортаққорда    = 
}}
'''«Алмалы»''' — [[Алматы метросы]]ның 3-ші бекеті. [[Бірінші бағыт (Алматы)|Бірінші бағытта]] «[[Жібек жолы (метро бекеті)|Жібек жолы]]&lt;nowiki/&gt;» және «[[Абай (метро бекеті)|Абай]]&lt;nowiki/&gt;» бекеттерінің арасында орналасқан.

Қарасай батыр және Панфилов көшелерінің қиылысқан жерінде тұр. Кіре-берістер мен шыға-берістер Панфилов көшесінің шығысына қарай, Қарасай батыр көшесінің солтүстігіне қарай орналасқан. 

== Тарихы ==
Станцияның ашылуы 2011 жылдың 1 желтоқсанында Алматы метросының «Райымбек батыр» – «Алатау» бірінші ұшыру учаскесі аясында өтті.

Қазақстандағы бірінші және жалғыз, екінші Орталық Азияда (Ташкенттен кейін) және ОН АЛТЫНШЫ және соңғысы бұрынғы КСРО аумағында. 2011 жылдың 1 желтоқсанында ашылды. Ол [[Алматы метросы]]ның іске қосылатын '''«Райымбек» — «Алатау»''' бірінші кезегінің бөлігі болады

== Құрылысы ==
Сербтік компания «Энергопроект Нискоградня» метро бекетінде субподрядта жұмыс атқарады.
* '''2008 жылдың басы.''' Бекет 85 пайызға дайын. Тонель бұрышы 50-60%
* '''Сәуір, 2008 жыл.''' Бекет 95 пайызға дайын
* '''Мамыр, 2008 жыл.''' Венткиоск салу жұмыстары басталды

== Архитектурасы мен безендірілуі ==
«Алмалы» — [[метро]] бекеті терең жер астында орналасқан.

Бекет қабырғалары [[Апорт]] алма бақтары түрлерімен, едендері [[мәрмәр]] түрлі [[кілем]]дер&lt;nowiki/&gt;імен жайылады.

== Сілтемелер ==
* {{cite web|url=http://metroalmaty.kz/?q=kk/node/729|title=«Алмалы» бекеті|publisher=metroalmaty.kz|accessdate=|description=|deadlink=|archiveurl=https://web.archive.org/web/20220416033711/http://metroalmaty.kz/?q=kk/node/729|archivedate=17-08-2022}}

{{Бірінші бағыт (Алматы)}}

[[Санат:Алматы метрополитені]]</text>
      <sha1>fbf64kuw7zw7pew0mxzrrb1031e0myn</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Бейжің</title>
    <ns>0</ns>
    <id>18514</id>
    <revision>
      <id>3061494</id>
      <parentid>2849887</parentid>
      <timestamp>2022-08-17T04:35:45Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Aseltengebaeva21nis</username>
        <id>116829</id>
      </contributor>
      <comment>/* Назар аударарлықтар */ Мәдени орындары деп өзгерттім</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="9506" xml:space="preserve">{{Елді мекен
 |статусы                 = қала
 |қазақша атауы           = Бейжің
 |шынайы атауы            = {{lang|zh|北京}}
 |сурет                  = Beijing montage.png
 |жағдайы                 = Астана
 |ел                      = Қытай
 |елтаңба                 = 
 |ту                      = 
 |елтаңба сипаттамасы     = 
 |ту сипаттамасы          = 
 |елтаңба ені             = 
 |ту ені                  = 
  |lat_dir = N|lat_deg = 39|lat_min = 56|lat_sec = 
  |lon_dir = E|lon_deg = 116|lon_min = 24|lon_sec = 
  |CoordAddon             = type:city(14560000)_region:CN
  |CoordScale             = 
 |шекара түрі             = 
 |кестедегі шекара        = 
 |ел картасының өлшемi    = 300
 |аймақ картасының өлшемi = 
 |аудан картасының өлшемi = 
 |аймақ түрі              = 
 |аймағы                   = 
 |кестедегі аймақ         = 
 |аудан түрі              = 
 |ауданы                   = 
 |кестедегі аудан         = 
 |қауым түрі              = 
 |қауым                   = 
 |кестедегі қауым         = 
 |ішкі бөлінісі           = 18 уездік деңгейдегі әкімшілік бірлік &lt;br /&gt;273 болыстық деңгейдегі әкімшілік бірлік
 |басшының түрi           = ҚКП қалалық комитет хатшысы&lt;br /&gt;мэрі
 |басшысы                   = [[Цай Ци]] &lt;br&gt;&lt;br&gt;[[Чэнь Цзинин]]
 |құрылған уақыты         = 
 |алғашқы дерек           = 
 |бұрынғы атаулары        = 
 |статус алуы             = 
 |жер аумағы              = 16 801
 |биiктiктiң түрi         = 
 |орталығының биiктігі    = 43
 |климаты                 = 
 |ресми тілі              = қытай
  |тұрғыны                = 21&amp;nbsp;707&amp;nbsp;000&lt;ref name=&quot;bulletin2017&quot;&gt;{{cite web |url= http://tjj.beijing.gov.cn/English/PR/201801/t20180125_391609.html |&lt;!--trans---&gt;title = Beijing Municipal Bureau of Statistics and NBS Survey Office in Beijing |publisher = Beijing Bureau of Statistics |language= English |date= 25 Jan 2018 |accessdate= 20 March 2018 |deadurl= yes |df= dmy |archiveurl= https://web.archive.org/web/20180320110417/http://tjj.beijing.gov.cn/English/PR/201801/t20180125_391609.html |archivedate= 20 March 2018}}&lt;/ref&gt;
  |санақ жылы             = 2017
  |тығыздығы              = 1182
  |шоғырлануы             = 
  |ұлттық құрамы          = [[қытайлар]] — 96 %, [[маньчжурлар]] — 2 %,&lt;br&gt;[[хуэй халқы]] — 2 %, [[моңғолдар]] — 0,3 %
  |конфессионалдық құрамы = 
  |этнохороним            = бейжіңдер
 |уақыт белдеуі           = +8
 |DST                     = 
 |телефон коды            = +86 10
 |пошта индексі           = 
 |пошта индекстері        = 100000 — 102600
 |автомобиль коды         = 京A, C, E, F, H&lt;br /&gt; 京B (такси)&lt;br /&gt;京G (қалалық емес)&lt;br /&gt;京O (полиция және билік)
 |идентификатор түрі      = ISO 3166-2
 |сандық идентификаторы   = CN-11
 |ортаққордағы санаты     = Beijing
 |сайты                   = http://www.beijing.gov.cn/
 |сайт тілі               = zh
}}
'''Бейжің''' (қытай тілінен аударғанда &quot;солтүстік астана&quot; деген мағына береді) — [[Қытай|Қытай Халық Республикасы]]ның астанасы. Көлемі жөнінен Қытайдағы ([[Шанхай]]дан кейін) 2-ші қала. Халқы — 12,6 млн (1995). Солтүстік Қытай жазығының солтүстік шетінде, [[Юндинхэ өзені]]нің алабында орналасқан. Үш жағынан тау жоталарымен қоршалған, оңтүстік-шығыс жағы ғана жазық болып келеді.

==Ерте тарих==
*Бейжің тұрған жердегі елді мекен туралы алғашқы дерек б.з.б. 2-мыңжылдықта кездеседі. 
*Б.з.б. 11 — 8 ғасырлар аралығындағы жылнамаларда (Батыс Чжоу заманы) ол Цзи қаласы деп аталады. 
*Соғысушы патшалықтар дәуірінде (б.з.б. 475 — 221 ж.) ол Янь патшалығының орталығы болып, Солтүстік Қытайдың стратег. маңызды қаласына әрі ірі сауда орталығына айналды. 
*10 ғасырдың басында Ляо әулеті қидандарының екінші астанасына айналып, атын '''Яньцзин''' деп өзгертті. 
*12 ғасырдың ортасынан Чжунд, Дасин (чжурчжэннің Цзинь мемлекетінің ортаңғы астанасы) атанды. 
*1215 жылы қаланы моңғолдар басып алды. 13 — 14 ғасырларда Даду немесе Ханбалық атанып, моңғолдың [[Юань империясы]]ның астанасы болды. 
1368 жылы моңғолдардан азат етілгеннен кейін '''Бейпин''' атанды. 
*1421 жылы Қытайдың Мин империясының астанасы болып,'''Бейжің''' атанды.
*1644 — 1911 жылдары [[Цинь империясының]] астанасы болды. Бейжің мен оның маңайында металлургия, мұнай өңдеу, химия, машина және прибор жасау, [[полиграфия]], құрылыс металдары, жеңіл және тамақ өнеркәсіп орындары, т.б. шоғырланған.

==Ескерткiштер==
Бейжің көптеген тарихи ескерткіштерге бай қала, соның ішінде «әлемдегі ең ұлы» деп саналатын ескерткіштер — атақты Тяньаньмэнь қақпасы, әлемдегі ең үлкен Тяньаньмэнь алаңы, әлемдегі толық сақталған ең көне архит. ансамбль ескерткішінің бірі, тыйым салынған императорлық қала — [[Қытайдағы Гугун мұражайы|Гугун мұражайы]] [[Қытай қорғаны]]ның Бадалиндегі бөлігі, әлемдегі ең үлкен [[Аспан ғибадатханасы]], Мин әулетінің 13 императоры жерленген Шисаньлин бейіттер кешені, әлемдегі ең ірі «Сыхэюан» сарайы орналасқан.

==Мәдени орындары==
1949 жылдан бері қаланың орталығы алаңы саналатын Тяньаньмэннің төңірегінде Халық өкілдерінің жиналыс үйі (парламент), Қытайдың тарихи музейі, Қытай революциясының музейі, Халық батырларына арналған ескерткіш, Мао Цзэдунның мұражайы, т.б. салынған. Қазіргі заманғы ірі құрылыстар — мемлекеттік кітапхана, орталықтеледидар үйі, Халықар. сауда үйі, Қытай театры, Бейжіңнің ірі әкімшілік мекемелері, ірі жоғары оқу орындары мен ғылыми-зерттеу  орталықтары, мәдени-спорттық кешендер орналасқан.

==Қазақстанмен қатынастары==
1992 жылы Бейжіңде Қазақстан елшілігі ашылды. Сондай-ақ Бейжіңдегі Шанхай ынтымақтастық ұйымының орталықштаб пәтерінде Қазақстан өкілдігі орналасқан, сонымен қатар бұл қалада қазақстандық банк, темір жол өкілдіктері жұмыс істейді. Көптеген қазақстандық студент-жастар Бейжіңнің жоғары оқу орындарында білім алады. Бейжіңдегі мемлекеттік мұрағаттарда қазақ халқының тарихына, қазақ-қытай қатынастарына байланысты көптеген құжаттар сақтаулы.

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}

{{Қытай Халық Республикасы тақырыптарда}}
{{Азия елордалары}}
{{Жазғы ОО астаналары}}

[[Санат:Провинциалдық деңгейдегі Қытай әкімшілік бірліктері]]
[[Санат:Бейжің]]
[[Санат:Қытайдың миллионер қалалары]]
[[Санат:Азия елордалары]]</text>
      <sha1>asmvuc8e89vkh47qexgys5a21hvbpc2</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3061495</id>
      <parentid>3061494</parentid>
      <timestamp>2022-08-17T04:36:12Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Aseltengebaeva21nis</username>
        <id>116829</id>
      </contributor>
      <comment>/* Қазақстанмен қатынастары */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="9500" xml:space="preserve">{{Елді мекен
 |статусы                 = қала
 |қазақша атауы           = Бейжің
 |шынайы атауы            = {{lang|zh|北京}}
 |сурет                  = Beijing montage.png
 |жағдайы                 = Астана
 |ел                      = Қытай
 |елтаңба                 = 
 |ту                      = 
 |елтаңба сипаттамасы     = 
 |ту сипаттамасы          = 
 |елтаңба ені             = 
 |ту ені                  = 
  |lat_dir = N|lat_deg = 39|lat_min = 56|lat_sec = 
  |lon_dir = E|lon_deg = 116|lon_min = 24|lon_sec = 
  |CoordAddon             = type:city(14560000)_region:CN
  |CoordScale             = 
 |шекара түрі             = 
 |кестедегі шекара        = 
 |ел картасының өлшемi    = 300
 |аймақ картасының өлшемi = 
 |аудан картасының өлшемi = 
 |аймақ түрі              = 
 |аймағы                   = 
 |кестедегі аймақ         = 
 |аудан түрі              = 
 |ауданы                   = 
 |кестедегі аудан         = 
 |қауым түрі              = 
 |қауым                   = 
 |кестедегі қауым         = 
 |ішкі бөлінісі           = 18 уездік деңгейдегі әкімшілік бірлік &lt;br /&gt;273 болыстық деңгейдегі әкімшілік бірлік
 |басшының түрi           = ҚКП қалалық комитет хатшысы&lt;br /&gt;мэрі
 |басшысы                   = [[Цай Ци]] &lt;br&gt;&lt;br&gt;[[Чэнь Цзинин]]
 |құрылған уақыты         = 
 |алғашқы дерек           = 
 |бұрынғы атаулары        = 
 |статус алуы             = 
 |жер аумағы              = 16 801
 |биiктiктiң түрi         = 
 |орталығының биiктігі    = 43
 |климаты                 = 
 |ресми тілі              = қытай
  |тұрғыны                = 21&amp;nbsp;707&amp;nbsp;000&lt;ref name=&quot;bulletin2017&quot;&gt;{{cite web |url= http://tjj.beijing.gov.cn/English/PR/201801/t20180125_391609.html |&lt;!--trans---&gt;title = Beijing Municipal Bureau of Statistics and NBS Survey Office in Beijing |publisher = Beijing Bureau of Statistics |language= English |date= 25 Jan 2018 |accessdate= 20 March 2018 |deadurl= yes |df= dmy |archiveurl= https://web.archive.org/web/20180320110417/http://tjj.beijing.gov.cn/English/PR/201801/t20180125_391609.html |archivedate= 20 March 2018}}&lt;/ref&gt;
  |санақ жылы             = 2017
  |тығыздығы              = 1182
  |шоғырлануы             = 
  |ұлттық құрамы          = [[қытайлар]] — 96 %, [[маньчжурлар]] — 2 %,&lt;br&gt;[[хуэй халқы]] — 2 %, [[моңғолдар]] — 0,3 %
  |конфессионалдық құрамы = 
  |этнохороним            = бейжіңдер
 |уақыт белдеуі           = +8
 |DST                     = 
 |телефон коды            = +86 10
 |пошта индексі           = 
 |пошта индекстері        = 100000 — 102600
 |автомобиль коды         = 京A, C, E, F, H&lt;br /&gt; 京B (такси)&lt;br /&gt;京G (қалалық емес)&lt;br /&gt;京O (полиция және билік)
 |идентификатор түрі      = ISO 3166-2
 |сандық идентификаторы   = CN-11
 |ортаққордағы санаты     = Beijing
 |сайты                   = http://www.beijing.gov.cn/
 |сайт тілі               = zh
}}
'''Бейжің''' (қытай тілінен аударғанда &quot;солтүстік астана&quot; деген мағына береді) — [[Қытай|Қытай Халық Республикасы]]ның астанасы. Көлемі жөнінен Қытайдағы ([[Шанхай]]дан кейін) 2-ші қала. Халқы — 12,6 млн (1995). Солтүстік Қытай жазығының солтүстік шетінде, [[Юндинхэ өзені]]нің алабында орналасқан. Үш жағынан тау жоталарымен қоршалған, оңтүстік-шығыс жағы ғана жазық болып келеді.

==Ерте тарих==
*Бейжің тұрған жердегі елді мекен туралы алғашқы дерек б.з.б. 2-мыңжылдықта кездеседі. 
*Б.з.б. 11 — 8 ғасырлар аралығындағы жылнамаларда (Батыс Чжоу заманы) ол Цзи қаласы деп аталады. 
*Соғысушы патшалықтар дәуірінде (б.з.б. 475 — 221 ж.) ол Янь патшалығының орталығы болып, Солтүстік Қытайдың стратег. маңызды қаласына әрі ірі сауда орталығына айналды. 
*10 ғасырдың басында Ляо әулеті қидандарының екінші астанасына айналып, атын '''Яньцзин''' деп өзгертті. 
*12 ғасырдың ортасынан Чжунд, Дасин (чжурчжэннің Цзинь мемлекетінің ортаңғы астанасы) атанды. 
*1215 жылы қаланы моңғолдар басып алды. 13 — 14 ғасырларда Даду немесе Ханбалық атанып, моңғолдың [[Юань империясы]]ның астанасы болды. 
1368 жылы моңғолдардан азат етілгеннен кейін '''Бейпин''' атанды. 
*1421 жылы Қытайдың Мин империясының астанасы болып,'''Бейжің''' атанды.
*1644 — 1911 жылдары [[Цинь империясының]] астанасы болды. Бейжің мен оның маңайында металлургия, мұнай өңдеу, химия, машина және прибор жасау, [[полиграфия]], құрылыс металдары, жеңіл және тамақ өнеркәсіп орындары, т.б. шоғырланған.

==Ескерткiштер==
Бейжің көптеген тарихи ескерткіштерге бай қала, соның ішінде «әлемдегі ең ұлы» деп саналатын ескерткіштер — атақты Тяньаньмэнь қақпасы, әлемдегі ең үлкен Тяньаньмэнь алаңы, әлемдегі толық сақталған ең көне архит. ансамбль ескерткішінің бірі, тыйым салынған императорлық қала — [[Қытайдағы Гугун мұражайы|Гугун мұражайы]] [[Қытай қорғаны]]ның Бадалиндегі бөлігі, әлемдегі ең үлкен [[Аспан ғибадатханасы]], Мин әулетінің 13 императоры жерленген Шисаньлин бейіттер кешені, әлемдегі ең ірі «Сыхэюан» сарайы орналасқан.

==Мәдени орындары==
1949 жылдан бері қаланың орталығы алаңы саналатын Тяньаньмэннің төңірегінде Халық өкілдерінің жиналыс үйі (парламент), Қытайдың тарихи музейі, Қытай революциясының музейі, Халық батырларына арналған ескерткіш, Мао Цзэдунның мұражайы, т.б. салынған. Қазіргі заманғы ірі құрылыстар — мемлекеттік кітапхана, орталықтеледидар үйі, Халықар. сауда үйі, Қытай театры, Бейжіңнің ірі әкімшілік мекемелері, ірі жоғары оқу орындары мен ғылыми-зерттеу  орталықтары, мәдени-спорттық кешендер орналасқан.

==Қазақстанмен қатынасы==
1992 жылы Бейжіңде Қазақстан елшілігі ашылды. Сондай-ақ Бейжіңдегі Шанхай ынтымақтастық ұйымының орталықштаб пәтерінде Қазақстан өкілдігі орналасқан, сонымен қатар бұл қалада қазақстандық банк, темір жол өкілдіктері жұмыс істейді. Көптеген қазақстандық студент-жастар Бейжіңнің жоғары оқу орындарында білім алады. Бейжіңдегі мемлекеттік мұрағаттарда қазақ халқының тарихына, қазақ-қытай қатынастарына байланысты көптеген құжаттар сақтаулы.

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}

{{Қытай Халық Республикасы тақырыптарда}}
{{Азия елордалары}}
{{Жазғы ОО астаналары}}

[[Санат:Провинциалдық деңгейдегі Қытай әкімшілік бірліктері]]
[[Санат:Бейжің]]
[[Санат:Қытайдың миллионер қалалары]]
[[Санат:Азия елордалары]]</text>
      <sha1>d9uutjg6or3m8wewdpte4y7vu77eqc7</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3061496</id>
      <parentid>3061495</parentid>
      <timestamp>2022-08-17T04:37:53Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Aseltengebaeva21nis</username>
        <id>116829</id>
      </contributor>
      <comment>/* Ерте тарих */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="9493" xml:space="preserve">{{Елді мекен
 |статусы                 = қала
 |қазақша атауы           = Бейжің
 |шынайы атауы            = {{lang|zh|北京}}
 |сурет                  = Beijing montage.png
 |жағдайы                 = Астана
 |ел                      = Қытай
 |елтаңба                 = 
 |ту                      = 
 |елтаңба сипаттамасы     = 
 |ту сипаттамасы          = 
 |елтаңба ені             = 
 |ту ені                  = 
  |lat_dir = N|lat_deg = 39|lat_min = 56|lat_sec = 
  |lon_dir = E|lon_deg = 116|lon_min = 24|lon_sec = 
  |CoordAddon             = type:city(14560000)_region:CN
  |CoordScale             = 
 |шекара түрі             = 
 |кестедегі шекара        = 
 |ел картасының өлшемi    = 300
 |аймақ картасының өлшемi = 
 |аудан картасының өлшемi = 
 |аймақ түрі              = 
 |аймағы                   = 
 |кестедегі аймақ         = 
 |аудан түрі              = 
 |ауданы                   = 
 |кестедегі аудан         = 
 |қауым түрі              = 
 |қауым                   = 
 |кестедегі қауым         = 
 |ішкі бөлінісі           = 18 уездік деңгейдегі әкімшілік бірлік &lt;br /&gt;273 болыстық деңгейдегі әкімшілік бірлік
 |басшының түрi           = ҚКП қалалық комитет хатшысы&lt;br /&gt;мэрі
 |басшысы                   = [[Цай Ци]] &lt;br&gt;&lt;br&gt;[[Чэнь Цзинин]]
 |құрылған уақыты         = 
 |алғашқы дерек           = 
 |бұрынғы атаулары        = 
 |статус алуы             = 
 |жер аумағы              = 16 801
 |биiктiктiң түрi         = 
 |орталығының биiктігі    = 43
 |климаты                 = 
 |ресми тілі              = қытай
  |тұрғыны                = 21&amp;nbsp;707&amp;nbsp;000&lt;ref name=&quot;bulletin2017&quot;&gt;{{cite web |url= http://tjj.beijing.gov.cn/English/PR/201801/t20180125_391609.html |&lt;!--trans---&gt;title = Beijing Municipal Bureau of Statistics and NBS Survey Office in Beijing |publisher = Beijing Bureau of Statistics |language= English |date= 25 Jan 2018 |accessdate= 20 March 2018 |deadurl= yes |df= dmy |archiveurl= https://web.archive.org/web/20180320110417/http://tjj.beijing.gov.cn/English/PR/201801/t20180125_391609.html |archivedate= 20 March 2018}}&lt;/ref&gt;
  |санақ жылы             = 2017
  |тығыздығы              = 1182
  |шоғырлануы             = 
  |ұлттық құрамы          = [[қытайлар]] — 96 %, [[маньчжурлар]] — 2 %,&lt;br&gt;[[хуэй халқы]] — 2 %, [[моңғолдар]] — 0,3 %
  |конфессионалдық құрамы = 
  |этнохороним            = бейжіңдер
 |уақыт белдеуі           = +8
 |DST                     = 
 |телефон коды            = +86 10
 |пошта индексі           = 
 |пошта индекстері        = 100000 — 102600
 |автомобиль коды         = 京A, C, E, F, H&lt;br /&gt; 京B (такси)&lt;br /&gt;京G (қалалық емес)&lt;br /&gt;京O (полиция және билік)
 |идентификатор түрі      = ISO 3166-2
 |сандық идентификаторы   = CN-11
 |ортаққордағы санаты     = Beijing
 |сайты                   = http://www.beijing.gov.cn/
 |сайт тілі               = zh
}}
'''Бейжің''' (қытай тілінен аударғанда &quot;солтүстік астана&quot; деген мағына береді) — [[Қытай|Қытай Халық Республикасы]]ның астанасы. Көлемі жөнінен Қытайдағы ([[Шанхай]]дан кейін) 2-ші қала. Халқы — 12,6 млн (1995). Солтүстік Қытай жазығының солтүстік шетінде, [[Юндинхэ өзені]]нің алабында орналасқан. Үш жағынан тау жоталарымен қоршалған, оңтүстік-шығыс жағы ғана жазық болып келеді.

==Тарихы==
*Бейжің тұрған жердегі елді мекен туралы алғашқы дерек б.з.б. 2-мыңжылдықта кездеседі. 
*Б.з.б. 11 — 8 ғасырлар аралығындағы жылнамаларда (Батыс Чжоу заманы) ол Цзи қаласы деп аталады. 
*Соғысушы патшалықтар дәуірінде (б.з.б. 475 — 221 ж.) ол Янь патшалығының орталығы болып, Солтүстік Қытайдың стратег. маңызды қаласына әрі ірі сауда орталығына айналды. 
*10 ғасырдың басында Ляо әулеті қидандарының екінші астанасына айналып, атын '''Яньцзин''' деп өзгертті. 
*12 ғасырдың ортасынан Чжунд, Дасин (чжурчжэннің Цзинь мемлекетінің ортаңғы астанасы) атанды. 
*1215 жылы қаланы моңғолдар басып алды. 13 — 14 ғасырларда Даду немесе Ханбалық атанып, моңғолдың [[Юань империясы]]ның астанасы болды. 
1368 жылы моңғолдардан азат етілгеннен кейін '''Бейпин''' атанды. 
*1421 жылы Қытайдың Мин империясының астанасы болып,'''Бейжің''' атанды.
*1644 — 1911 жылдары [[Цинь империясының]] астанасы болды. Бейжің мен оның маңайында металлургия, мұнай өңдеу, химия, машина және прибор жасау, [[полиграфия]], құрылыс металдары, жеңіл және тамақ өнеркәсіп орындары, т.б. шоғырланған.

==Ескерткiштер==
Бейжің көптеген тарихи ескерткіштерге бай қала, соның ішінде «әлемдегі ең ұлы» деп саналатын ескерткіштер — атақты Тяньаньмэнь қақпасы, әлемдегі ең үлкен Тяньаньмэнь алаңы, әлемдегі толық сақталған ең көне архит. ансамбль ескерткішінің бірі, тыйым салынған императорлық қала — [[Қытайдағы Гугун мұражайы|Гугун мұражайы]] [[Қытай қорғаны]]ның Бадалиндегі бөлігі, әлемдегі ең үлкен [[Аспан ғибадатханасы]], Мин әулетінің 13 императоры жерленген Шисаньлин бейіттер кешені, әлемдегі ең ірі «Сыхэюан» сарайы орналасқан.

==Мәдени орындары==
1949 жылдан бері қаланың орталығы алаңы саналатын Тяньаньмэннің төңірегінде Халық өкілдерінің жиналыс үйі (парламент), Қытайдың тарихи музейі, Қытай революциясының музейі, Халық батырларына арналған ескерткіш, Мао Цзэдунның мұражайы, т.б. салынған. Қазіргі заманғы ірі құрылыстар — мемлекеттік кітапхана, орталықтеледидар үйі, Халықар. сауда үйі, Қытай театры, Бейжіңнің ірі әкімшілік мекемелері, ірі жоғары оқу орындары мен ғылыми-зерттеу  орталықтары, мәдени-спорттық кешендер орналасқан.

==Қазақстанмен қатынасы==
1992 жылы Бейжіңде Қазақстан елшілігі ашылды. Сондай-ақ Бейжіңдегі Шанхай ынтымақтастық ұйымының орталықштаб пәтерінде Қазақстан өкілдігі орналасқан, сонымен қатар бұл қалада қазақстандық банк, темір жол өкілдіктері жұмыс істейді. Көптеген қазақстандық студент-жастар Бейжіңнің жоғары оқу орындарында білім алады. Бейжіңдегі мемлекеттік мұрағаттарда қазақ халқының тарихына, қазақ-қытай қатынастарына байланысты көптеген құжаттар сақтаулы.

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}

{{Қытай Халық Республикасы тақырыптарда}}
{{Азия елордалары}}
{{Жазғы ОО астаналары}}

[[Санат:Провинциалдық деңгейдегі Қытай әкімшілік бірліктері]]
[[Санат:Бейжің]]
[[Санат:Қытайдың миллионер қалалары]]
[[Санат:Азия елордалары]]</text>
      <sha1>e3mr0jt5voi3dmd3fjvue04hq0taphf</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Орынбор облысы</title>
    <ns>0</ns>
    <id>18943</id>
    <revision>
      <id>3061415</id>
      <parentid>3060458</parentid>
      <timestamp>2022-08-16T15:59:26Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Орел Карл</username>
        <id>81620</id>
      </contributor>
      <comment>/* Тарихы */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="16998" xml:space="preserve">{{Әкімшілік бірлік
 |Түс1            = {{түс|Ресей}}
 |Қазақша атауы   = Орынбор облысы
 |Шынайы атауы    = {{lang-ru|Оренбургская область}}
 |Суреті          = Burtunskaya step.jpg
 |Сурет атауы     = 
 |Елтаңба         = Coat of arms of Orenburg Oblast.svg
 |Ту              = Flag of Orenburg Oblast.svg
 |Елтаңбаның ені  = 
 |Тудың ені       = 
 |Елтаңбаның аты  = 
 |Тудың аты       = 
 |Ел              = 
  |lat_dir = N|lat_deg = 52|lat_min = 08|lat_sec = 00
  |lon_dir = E|lon_deg = 55|lon_min = 36|lon_sec = 00
  |region         = 
  |type           = 
  |деңгей         = 
  |CoordScale     =  
 |Әнұраны         = 
 |Статусы         = Ресей Федерациясының субъекті
 |Кіреді          = [[Еділ федералды өңірі]] &lt;br /&gt; [[Орал экономикалық ауданы]]
  |Әкімшілік құрылыстың түрі       =
 |Кіреді1         = 
  |Әкімшілік құрылыстың түрі1      =
 |Кіреді2         = 
  |Әкімшілік құрылыстың түрі2      =
 |Енеді           = 
  |Төменгі әкімшілік құрылыстың түрі   =
 |Астанасы        = [[Орынбор]]
  |Астана түрі    = Әкімшілік орталығы
 |Ірі қаласы      = 
 |Ірі қалалары    = [[Орынбор]], [[Жаманқала]]
 |Құрылды         = 
 |Таратылған уақыты      = 
 |Басшысы                = Паслер Денис Владимирович
  |Басшының түрі         = Губернатор
 |Басшысы2               = Сергей Иванович Грачев
  |Басшының түрі2        = Заң шығарушы жиналысының төрағасы
 |ЖІӨ                    = 1 000,6 млрд руб.
  |ЖІӨ жылы              = 2018
  |Жан басына шаққанда ЖІӨ       = 507,8 мың руб.
  |ЖІӨ бойынша орны              = 23
  |Жан басына шаққанда ЖІӨ орны  = 
 |Тілі                           = 
 |Тілдері                        = 
 |Тұрғыны                        = {{құлдырау}}1 924 578
  |Санақ жылы                    = 2022
  |Пайызы                        = 
  |Халық саны бойынша орны       = 24
  |Тығыздығы                     = 15,56
  |Тығыздығы бойынша орны        = 
  |Ұлттық құрамы                 = 
  |Конфессиялық құрамы           = 
 |Жер аумағы                     = 123 702
  |Жер аумағының пайызы          = 
  |Жер аумағы бойынша орны       = 29
 |Максималды биіктігі            = 667
 |Орташа биіктігі                = 27
 |Минималды биіктігі             = 
 |Карта                          = Map of Russia - Orenburg Oblast (2008-03).svg
  |Карта ені                     = 320px
 |Әкімшілік бірліктің картасы    = 
  |Әкімшілік бірлік картасының ені  = 
 |Уақыт белдеуі                  = 
 |Аббревиатура                   = 
 |ISO                            = RU-ORE
 |Сандық идентификаторы          = [https://classinform.ru/okato/search.php?str=53 53]
  |Идентификатор түрі            = ОКАТО
 |Сандық идентификаторы2         = 
  |Идентификатор түрі2           = 
 |Сандық идентификаторы3         = 
  |Идентификатор түрі3           = 
 |FIPS                           = 
 |Телефон коды                   = 
 |Пошта индекстері               = 
 |Интернет-үйшігі                = 
 |Автомобиль коды                = 
 |Сайты                          = https://orenburg-gov.ru/
  |Сайт тілі                     = ru
 |Commons санаты                 = Orenburg Oblast
 |Кірістірме                     = 
 |Түсініктемелер                 = 
}}
'''Орынбор облысы''' ({{lang-ru|Оренбургская область}}) — Ресей Федерациясының субъекті. [[Еділ федералды өңірі|Еділ федералды өңірінің]] құрамына кіріп, [[Орал экономикалық ауданы|Орал экономикалық ауданының]] бөлігі болып саналады.

1934 жылы 7 желтоқсанда КСРО Жоғарғы Кеңесі Төралқасының Жарлығымен [[Орта Еділ өлкесі|Орта Еділ өлкесінің]] құрамынан бөліну арқылы құрылды. 1938-1957 жылдар аралығында Чкалов облысы деп аталды.

Тарихқа көз жүгіртсек, облыстың алдында 1744 жылы императрица [[Елизавета Петровна|Елизавета Петровнаның]] жарлығымен құрылған [[Орынбор губерниясы]] болған.

Әкімшілік орталығы – [[Орынбор]] қаласы.

== Физикалы-географиялық сипаттамалары ==
=== Географиясы ===
Орынбор облысының ауданы 123 702 км², бұл көрсеткіш бойынша Ресейде 29-орында орналасады. Облыс дүниенің екі бөлігінің – [[Еуропа]] мен [[Азия|Азияның]] түйіскен жерінде орналасқан. Облыс аумағы [[Шығыс Еуропа жазығы|Шығыс Еуропа жазығының]] оңтүстік-шығыс шеттерін, Оралдың оңтүстік шеті мен Оралдың оңтүстігін алып жатыр. Облыстың батыстан шығысқа қарай ұзындығы 760 км, солтүстіктен оңтүстікке қарай 445 км құрайды.

Шекаралардың жалпы ұзындығы 3700 шақырымды құрайды. Орынбор облысы батыста [[Самара облысы|Самара облысымен]], солтүстік-батыста – [[Татарстан|Татарстанмен]], солтүстігінде – [[Башқұртстан|Башқұртстанмен]] ([[Ық]] өзенінен [[Жайық]] өзеніне дейінгі солтүстік шекара Башқұртстанды айналып өтеді), солтүстік-шығыста [[Челябі облысы|Челябі облысымен]], ал шығысы мен оңтүстігі [[Қазақстан|Қазақстанмен]] шектеседі. [[Қазақстан-Ресей шекарасы|Қазақстанмен мемлекеттік шекарада]] орналасқан бір нүктеде – Орынбор, Самара және Сарытау облыстары шекараларының түйіскен жерінде [[Сарытау облысы|Сарытау облысымен]] шектеседі. Қазақстанмен шекарасы 1870 км, бұл Қазақстанның үш облысына: [[Қостанай облысы|Қостанай]], [[Ақтөбе облысы|Ақтөбе]] және [[Батыс Қазақстан облысы|Батыс Қазақстанға]] түседі. Ресейдің еуропалық бөлігіндегі ең үлкен және ең әдемі өзендердің бірі [[Жайық]] облыс арқылы ағып өтеді.

=== Климаты ===
Орынбор облысының климаты күрт құбылмалылығымен сипатталады, бұл аймақтың [[Мұхит|мұхиттар]] мен [[Теңіз|теңіздерден]] айтарлықтай алыстығымен түсіндіріледі. Орынбор облысында 34-38 градус Цельсийге жететін орташа ауа температурасының ауытқуының үлкен амплитудасы климаттың құбылмалылығының көрсеткіші болып табылады. Осыған байланысты жауын-шашынның жетіспеушілігі байқалады, оның жылдық мөлшері облыстың солтүстік-батысында 450 мм-ден оңтүстік және оңтүстік-шығысында 350 мм-ге дейін жетеді. Жылдық жауын-шашынның 60-70% жылы мезгілде түседі. [[Қар]] жамылғысының ұзақтығы облыстың оңтүстігінде 135 күннен солтүстігінде 154 күнге дейін созылады. Топырақтың қату тереңдігі солтүстік-батыста 170 см-ден шығыста 200 см-ге дейін өзгереді.

=== Жер бедері ===
Қазіргі жер бедері Орал таулары мен Орал алды сырттық жазықтарының ұзақ мерзімді эрозиясының нәтижесінде, сонымен қатар соңғы тектоникалық өзгерістердің нәтижесінде қалыптасқан. Ең биік нүктесі Кіші Нақас жотасындағы Нақас тауы (667,6 м). Ең төмен нүктесі Первомайск ауданы, Теплое ауылы маңындағы [[Шаған (Жайық алабы)|Шаған]] өзенінің маңында орналасқан. Бедерде мынадай ірі құрылымдар көзге түседі: Орал жазықтары, [[Орал таулары]], [[Орал сырты пенеплені]], [[Торғай үстірті]] жазықтары. Облыстың батыс бөлігі түгел дерлік [[Жалпы Сырт|Жалпы Сыртқа]] жатады. Ең биік нүктесі – Аю маңдайы (405 метр). Солтүстігінде [[Бүгілме-Белебей қыраты|Бүгілме-Белебей қыратымен]], оңтүстігінде [[Каспий маңы ойпаты|Каспий маңы ойпатымен]] шектеседі. Жайық ағының оңтүстігінде Орал алды сырты жатыр. [[Үлкен Әйек (Сақмар тармағы)|Үлкен Әйек]] және [[Бөрілі (Жайық тармағы)|Бөрілі]] өзендерінің шығысында Жайық таулы елі басталады. Сақмар мен Жайық өзендерінің аралығында Сарын үстірті деп аталатын қыратты жазық бар. Сақмар өзені мен оның салаларының бойында таулы бедердің бөліктері: [[Шайтантау]] жоталары, Йенсура тізбегі, Сақмар маңы ұсақ шоқылық, ал Жайық өзенінің бойында [[Гүбірлі таулары|Гүбірлі таулары]] байқалады. Оралдың бас жағында [[Иреңдік]] жотасы орналасқан. Облыстың шығысында Орал-Тобыл үстірті орналасқан.

Орынбор облысында Ресейдің [[Орманды дала зонасы|орманды дала]] аймағының, Еділ мен Торғайдың далаларының, Оңтүстік Оралдың орманды ойпаңдарының, Батыс Сібірдің қарағайлы-қайыңды орманды даласының ландшафттары берілген.

=== Топырақтары ===
Облыстың жер қоры 12370,2 мың га құрайды. Жер қорының алқап бойынша бөлінуі (мың га): ауыл шаруашылығы алқабы — 10840,5, су бетінің астындағы жерлер — 112,5, батпақтар — 14,9, орман және ағашты-бұталы өсімдіктерінің астындағы жерлер — 799,8, басқа жерлер — 602,5. Облыс аумағының тең жартысын егістік, 38 % — жемшөптік жерлер, 5 % — орман, 7 % — басқа жерлер алып жатыр.

Топырақтарға ендік белдемділігі тән. Топырақ типтері мен тип тармақтары шалғынды даладан шөлейт далаға ауысады: әдеттегі, қарапайым және оңтүстік қара топырақтар, күңгірт-күрең, күрең және ашық-күрең топырақтар.

Облыстың егістік алқаптарының құрылымында қара топырақтар 79%, күңгірт-күрең топырақ — 16%, орман сұр топырағы — 4% аумақты алып жатыр. Қара топырақтардың ішінде ең үлкен аумақты оңтүстік қара топырақтар — 44%, қарапайым — 26%, типтік және сілтісізденген — 9% алып жатыр. Оңтүстік және қарапайым қара топырақтардың белдем тармағында, тиісінше, 14 және 7% аумақты сортаңдар алып жатыр. Күңгірт-күрең топырақтарының белдем тармағында сортаңдар ауданы 36% құрайды. Топырақ жамылғысын су және жел эрозиясынан сақтау, ауыл шаруашылығы дақылдарының өнімділігін арттыру мәселесі өзекті мәселе болып табылады. Сонымен бірге қорғаныш екпе ағаштарын отырғызу күрт қысқарды.

=== Гидрографиясы ===
Облыстың жер үсті суларын [[Жайық]] (аумақтың 63%), [[Еділ]] (31%), [[Тобыл]] (2%) су алабының өзен жүйелері және шығысындағы ағынсыз Светлинск көлдері аймағы құрайды. Ең маңызды өзендер: Жайық, ұзындығы 2428 км (оның ішінде 1164 км облыстың шегінде), [[Сақмар]] (798 км), [[Елек]] (623 км), [[Самар (Еділ тармағы)|Самара]] (594 км).

[[Шалқар-Екі қара]] көлі — ауданы 9600 га және жағалау сызығы 96 км болатын ең ірі табиғи су қойма. [[Жетікөл (Орынбор облысы)|Жетікөл]] көлінің ауданы 5000 га асады. Ірі өзендердің жайылмаларындағы оқсазды көлдер кең таралған. Облыстың су ресурстарының және оның су шаруашылығының құрамдас бөлігі жасанды су қоймалары болып табылады. Су қоры бойынша ең ірі жасанды су қоймалар: [[Иреклі бөгені|Иреклі]] (3257 млн м³), Қызылшопан (54,6 млн м³), Черновское (52,7 млн м³), Құмақ (48,0 млн м³), Елшан ( 23,6 млн м³) және Үшқатын (10,0 млн м³) су қоймалары.

=== Ерекше қорғалатын табиғи аумақтар (ЕҚТА) ===
Облыс аумағында федералдық маңызы бар үш ерекше қорғалатын табиғи аумақтар бар: [[Орынбор қорығы]], [[Шайтантау қорығы|«Шайтантау» қорығы]] және [[Бұзаулық бор ұлттық саябағы]]. «Орынбор және Шайтантау мемлекеттік табиғи қорықтарының бірлескен дирекциясы» Федералдық мемлекеттік бюджеттік мекемесі (Қысқаша «Орынбор облысының қорықтары» ФМБМ) Орынбор және Шайтантау мемлекеттік табиғи қорықтарын басқарады.

== Тарихы ==
== Әкімшілік-аумақтық бөлінісі ==

== Тағы қараңыз ==
* [[Қуандық дәлізі]]

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}
[[Санат:Орынбор облысы]]</text>
      <sha1>fueazmzrt98y3vpau5ts1dgeofzg6bo</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3061418</id>
      <parentid>3061415</parentid>
      <timestamp>2022-08-16T16:04:58Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Орел Карл</username>
        <id>81620</id>
      </contributor>
      <comment>/* Әкімшілік-аумақтық бөлінісі */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="17646" xml:space="preserve">{{Әкімшілік бірлік
 |Түс1            = {{түс|Ресей}}
 |Қазақша атауы   = Орынбор облысы
 |Шынайы атауы    = {{lang-ru|Оренбургская область}}
 |Суреті          = Burtunskaya step.jpg
 |Сурет атауы     = 
 |Елтаңба         = Coat of arms of Orenburg Oblast.svg
 |Ту              = Flag of Orenburg Oblast.svg
 |Елтаңбаның ені  = 
 |Тудың ені       = 
 |Елтаңбаның аты  = 
 |Тудың аты       = 
 |Ел              = 
  |lat_dir = N|lat_deg = 52|lat_min = 08|lat_sec = 00
  |lon_dir = E|lon_deg = 55|lon_min = 36|lon_sec = 00
  |region         = 
  |type           = 
  |деңгей         = 
  |CoordScale     =  
 |Әнұраны         = 
 |Статусы         = Ресей Федерациясының субъекті
 |Кіреді          = [[Еділ федералды өңірі]] &lt;br /&gt; [[Орал экономикалық ауданы]]
  |Әкімшілік құрылыстың түрі       =
 |Кіреді1         = 
  |Әкімшілік құрылыстың түрі1      =
 |Кіреді2         = 
  |Әкімшілік құрылыстың түрі2      =
 |Енеді           = 
  |Төменгі әкімшілік құрылыстың түрі   =
 |Астанасы        = [[Орынбор]]
  |Астана түрі    = Әкімшілік орталығы
 |Ірі қаласы      = 
 |Ірі қалалары    = [[Орынбор]], [[Жаманқала]]
 |Құрылды         = 
 |Таратылған уақыты      = 
 |Басшысы                = Паслер Денис Владимирович
  |Басшының түрі         = Губернатор
 |Басшысы2               = Сергей Иванович Грачев
  |Басшының түрі2        = Заң шығарушы жиналысының төрағасы
 |ЖІӨ                    = 1 000,6 млрд руб.
  |ЖІӨ жылы              = 2018
  |Жан басына шаққанда ЖІӨ       = 507,8 мың руб.
  |ЖІӨ бойынша орны              = 23
  |Жан басына шаққанда ЖІӨ орны  = 
 |Тілі                           = 
 |Тілдері                        = 
 |Тұрғыны                        = {{құлдырау}}1 924 578
  |Санақ жылы                    = 2022
  |Пайызы                        = 
  |Халық саны бойынша орны       = 24
  |Тығыздығы                     = 15,56
  |Тығыздығы бойынша орны        = 
  |Ұлттық құрамы                 = 
  |Конфессиялық құрамы           = 
 |Жер аумағы                     = 123 702
  |Жер аумағының пайызы          = 
  |Жер аумағы бойынша орны       = 29
 |Максималды биіктігі            = 667
 |Орташа биіктігі                = 27
 |Минималды биіктігі             = 
 |Карта                          = Map of Russia - Orenburg Oblast (2008-03).svg
  |Карта ені                     = 320px
 |Әкімшілік бірліктің картасы    = 
  |Әкімшілік бірлік картасының ені  = 
 |Уақыт белдеуі                  = 
 |Аббревиатура                   = 
 |ISO                            = RU-ORE
 |Сандық идентификаторы          = [https://classinform.ru/okato/search.php?str=53 53]
  |Идентификатор түрі            = ОКАТО
 |Сандық идентификаторы2         = 
  |Идентификатор түрі2           = 
 |Сандық идентификаторы3         = 
  |Идентификатор түрі3           = 
 |FIPS                           = 
 |Телефон коды                   = 
 |Пошта индекстері               = 
 |Интернет-үйшігі                = 
 |Автомобиль коды                = 
 |Сайты                          = https://orenburg-gov.ru/
  |Сайт тілі                     = ru
 |Commons санаты                 = Orenburg Oblast
 |Кірістірме                     = 
 |Түсініктемелер                 = 
}}
'''Орынбор облысы''' ({{lang-ru|Оренбургская область}}) — Ресей Федерациясының субъекті. [[Еділ федералды өңірі|Еділ федералды өңірінің]] құрамына кіріп, [[Орал экономикалық ауданы|Орал экономикалық ауданының]] бөлігі болып саналады.

1934 жылы 7 желтоқсанда КСРО Жоғарғы Кеңесі Төралқасының Жарлығымен [[Орта Еділ өлкесі|Орта Еділ өлкесінің]] құрамынан бөліну арқылы құрылды. 1938-1957 жылдар аралығында Чкалов облысы деп аталды.

Тарихқа көз жүгіртсек, облыстың алдында 1744 жылы императрица [[Елизавета Петровна|Елизавета Петровнаның]] жарлығымен құрылған [[Орынбор губерниясы]] болған.

Әкімшілік орталығы – [[Орынбор]] қаласы.

== Физикалы-географиялық сипаттамалары ==
=== Географиясы ===
Орынбор облысының ауданы 123 702 км², бұл көрсеткіш бойынша Ресейде 29-орында орналасады. Облыс дүниенің екі бөлігінің – [[Еуропа]] мен [[Азия|Азияның]] түйіскен жерінде орналасқан. Облыс аумағы [[Шығыс Еуропа жазығы|Шығыс Еуропа жазығының]] оңтүстік-шығыс шеттерін, Оралдың оңтүстік шеті мен Оралдың оңтүстігін алып жатыр. Облыстың батыстан шығысқа қарай ұзындығы 760 км, солтүстіктен оңтүстікке қарай 445 км құрайды.

Шекаралардың жалпы ұзындығы 3700 шақырымды құрайды. Орынбор облысы батыста [[Самара облысы|Самара облысымен]], солтүстік-батыста – [[Татарстан|Татарстанмен]], солтүстігінде – [[Башқұртстан|Башқұртстанмен]] ([[Ық]] өзенінен [[Жайық]] өзеніне дейінгі солтүстік шекара Башқұртстанды айналып өтеді), солтүстік-шығыста [[Челябі облысы|Челябі облысымен]], ал шығысы мен оңтүстігі [[Қазақстан|Қазақстанмен]] шектеседі. [[Қазақстан-Ресей шекарасы|Қазақстанмен мемлекеттік шекарада]] орналасқан бір нүктеде – Орынбор, Самара және Сарытау облыстары шекараларының түйіскен жерінде [[Сарытау облысы|Сарытау облысымен]] шектеседі. Қазақстанмен шекарасы 1870 км, бұл Қазақстанның үш облысына: [[Қостанай облысы|Қостанай]], [[Ақтөбе облысы|Ақтөбе]] және [[Батыс Қазақстан облысы|Батыс Қазақстанға]] түседі. Ресейдің еуропалық бөлігіндегі ең үлкен және ең әдемі өзендердің бірі [[Жайық]] облыс арқылы ағып өтеді.

=== Климаты ===
Орынбор облысының климаты күрт құбылмалылығымен сипатталады, бұл аймақтың [[Мұхит|мұхиттар]] мен [[Теңіз|теңіздерден]] айтарлықтай алыстығымен түсіндіріледі. Орынбор облысында 34-38 градус Цельсийге жететін орташа ауа температурасының ауытқуының үлкен амплитудасы климаттың құбылмалылығының көрсеткіші болып табылады. Осыған байланысты жауын-шашынның жетіспеушілігі байқалады, оның жылдық мөлшері облыстың солтүстік-батысында 450 мм-ден оңтүстік және оңтүстік-шығысында 350 мм-ге дейін жетеді. Жылдық жауын-шашынның 60-70% жылы мезгілде түседі. [[Қар]] жамылғысының ұзақтығы облыстың оңтүстігінде 135 күннен солтүстігінде 154 күнге дейін созылады. Топырақтың қату тереңдігі солтүстік-батыста 170 см-ден шығыста 200 см-ге дейін өзгереді.

=== Жер бедері ===
Қазіргі жер бедері Орал таулары мен Орал алды сырттық жазықтарының ұзақ мерзімді эрозиясының нәтижесінде, сонымен қатар соңғы тектоникалық өзгерістердің нәтижесінде қалыптасқан. Ең биік нүктесі Кіші Нақас жотасындағы Нақас тауы (667,6 м). Ең төмен нүктесі Первомайск ауданы, Теплое ауылы маңындағы [[Шаған (Жайық алабы)|Шаған]] өзенінің маңында орналасқан. Бедерде мынадай ірі құрылымдар көзге түседі: Орал жазықтары, [[Орал таулары]], [[Орал сырты пенеплені]], [[Торғай үстірті]] жазықтары. Облыстың батыс бөлігі түгел дерлік [[Жалпы Сырт|Жалпы Сыртқа]] жатады. Ең биік нүктесі – Аю маңдайы (405 метр). Солтүстігінде [[Бүгілме-Белебей қыраты|Бүгілме-Белебей қыратымен]], оңтүстігінде [[Каспий маңы ойпаты|Каспий маңы ойпатымен]] шектеседі. Жайық ағының оңтүстігінде Орал алды сырты жатыр. [[Үлкен Әйек (Сақмар тармағы)|Үлкен Әйек]] және [[Бөрілі (Жайық тармағы)|Бөрілі]] өзендерінің шығысында Жайық таулы елі басталады. Сақмар мен Жайық өзендерінің аралығында Сарын үстірті деп аталатын қыратты жазық бар. Сақмар өзені мен оның салаларының бойында таулы бедердің бөліктері: [[Шайтантау]] жоталары, Йенсура тізбегі, Сақмар маңы ұсақ шоқылық, ал Жайық өзенінің бойында [[Гүбірлі таулары|Гүбірлі таулары]] байқалады. Оралдың бас жағында [[Иреңдік]] жотасы орналасқан. Облыстың шығысында Орал-Тобыл үстірті орналасқан.

Орынбор облысында Ресейдің [[Орманды дала зонасы|орманды дала]] аймағының, Еділ мен Торғайдың далаларының, Оңтүстік Оралдың орманды ойпаңдарының, Батыс Сібірдің қарағайлы-қайыңды орманды даласының ландшафттары берілген.

=== Топырақтары ===
Облыстың жер қоры 12370,2 мың га құрайды. Жер қорының алқап бойынша бөлінуі (мың га): ауыл шаруашылығы алқабы — 10840,5, су бетінің астындағы жерлер — 112,5, батпақтар — 14,9, орман және ағашты-бұталы өсімдіктерінің астындағы жерлер — 799,8, басқа жерлер — 602,5. Облыс аумағының тең жартысын егістік, 38 % — жемшөптік жерлер, 5 % — орман, 7 % — басқа жерлер алып жатыр.

Топырақтарға ендік белдемділігі тән. Топырақ типтері мен тип тармақтары шалғынды даладан шөлейт далаға ауысады: әдеттегі, қарапайым және оңтүстік қара топырақтар, күңгірт-күрең, күрең және ашық-күрең топырақтар.

Облыстың егістік алқаптарының құрылымында қара топырақтар 79%, күңгірт-күрең топырақ — 16%, орман сұр топырағы — 4% аумақты алып жатыр. Қара топырақтардың ішінде ең үлкен аумақты оңтүстік қара топырақтар — 44%, қарапайым — 26%, типтік және сілтісізденген — 9% алып жатыр. Оңтүстік және қарапайым қара топырақтардың белдем тармағында, тиісінше, 14 және 7% аумақты сортаңдар алып жатыр. Күңгірт-күрең топырақтарының белдем тармағында сортаңдар ауданы 36% құрайды. Топырақ жамылғысын су және жел эрозиясынан сақтау, ауыл шаруашылығы дақылдарының өнімділігін арттыру мәселесі өзекті мәселе болып табылады. Сонымен бірге қорғаныш екпе ағаштарын отырғызу күрт қысқарды.

=== Гидрографиясы ===
Облыстың жер үсті суларын [[Жайық]] (аумақтың 63%), [[Еділ]] (31%), [[Тобыл]] (2%) су алабының өзен жүйелері және шығысындағы ағынсыз Светлинск көлдері аймағы құрайды. Ең маңызды өзендер: Жайық, ұзындығы 2428 км (оның ішінде 1164 км облыстың шегінде), [[Сақмар]] (798 км), [[Елек]] (623 км), [[Самар (Еділ тармағы)|Самара]] (594 км).

[[Шалқар-Екі қара]] көлі — ауданы 9600 га және жағалау сызығы 96 км болатын ең ірі табиғи су қойма. [[Жетікөл (Орынбор облысы)|Жетікөл]] көлінің ауданы 5000 га асады. Ірі өзендердің жайылмаларындағы оқсазды көлдер кең таралған. Облыстың су ресурстарының және оның су шаруашылығының құрамдас бөлігі жасанды су қоймалары болып табылады. Су қоры бойынша ең ірі жасанды су қоймалар: [[Иреклі бөгені|Иреклі]] (3257 млн м³), Қызылшопан (54,6 млн м³), Черновское (52,7 млн м³), Құмақ (48,0 млн м³), Елшан ( 23,6 млн м³) және Үшқатын (10,0 млн м³) су қоймалары.

=== Ерекше қорғалатын табиғи аумақтар (ЕҚТА) ===
Облыс аумағында федералдық маңызы бар үш ерекше қорғалатын табиғи аумақтар бар: [[Орынбор қорығы]], [[Шайтантау қорығы|«Шайтантау» қорығы]] және [[Бұзаулық бор ұлттық саябағы]]. «Орынбор және Шайтантау мемлекеттік табиғи қорықтарының бірлескен дирекциясы» Федералдық мемлекеттік бюджеттік мекемесі (Қысқаша «Орынбор облысының қорықтары» ФМБМ) Орынбор және Шайтантау мемлекеттік табиғи қорықтарын басқарады.

== Тарихы ==
== Әкімшілік-аумақтық бөлінісі ==
=== Әкімшілік-аумақтық құрылымы ===
Орынбор облысының Жарғысына және «Орынбор облысының әкімшілік-аумақтық құрылымы туралы» Заңына сәйкес Ресей Федерациясының бұл субъектісіне келесі әкімшілік-аумақтық бірлік кіреді:
* 35 аудан
* 12 қала
* 1 жабық әкімшілік-аумақтық құрылым

Аудандары

[[Сурет:Admin-map-Orenburg-region.gif|600px|left|thumb|Орынбор облысының әкімшілік картасы]]

== Тағы қараңыз ==
* [[Қуандық дәлізі]]

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}
[[Санат:Орынбор облысы]]</text>
      <sha1>t93ptlc671n77f0g1bgtg329kl664vg</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3061419</id>
      <parentid>3061418</parentid>
      <timestamp>2022-08-16T16:05:16Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Орел Карл</username>
        <id>81620</id>
      </contributor>
      <comment>/* Әкімшілік-аумақтық құрылымы */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="17646" xml:space="preserve">{{Әкімшілік бірлік
 |Түс1            = {{түс|Ресей}}
 |Қазақша атауы   = Орынбор облысы
 |Шынайы атауы    = {{lang-ru|Оренбургская область}}
 |Суреті          = Burtunskaya step.jpg
 |Сурет атауы     = 
 |Елтаңба         = Coat of arms of Orenburg Oblast.svg
 |Ту              = Flag of Orenburg Oblast.svg
 |Елтаңбаның ені  = 
 |Тудың ені       = 
 |Елтаңбаның аты  = 
 |Тудың аты       = 
 |Ел              = 
  |lat_dir = N|lat_deg = 52|lat_min = 08|lat_sec = 00
  |lon_dir = E|lon_deg = 55|lon_min = 36|lon_sec = 00
  |region         = 
  |type           = 
  |деңгей         = 
  |CoordScale     =  
 |Әнұраны         = 
 |Статусы         = Ресей Федерациясының субъекті
 |Кіреді          = [[Еділ федералды өңірі]] &lt;br /&gt; [[Орал экономикалық ауданы]]
  |Әкімшілік құрылыстың түрі       =
 |Кіреді1         = 
  |Әкімшілік құрылыстың түрі1      =
 |Кіреді2         = 
  |Әкімшілік құрылыстың түрі2      =
 |Енеді           = 
  |Төменгі әкімшілік құрылыстың түрі   =
 |Астанасы        = [[Орынбор]]
  |Астана түрі    = Әкімшілік орталығы
 |Ірі қаласы      = 
 |Ірі қалалары    = [[Орынбор]], [[Жаманқала]]
 |Құрылды         = 
 |Таратылған уақыты      = 
 |Басшысы                = Паслер Денис Владимирович
  |Басшының түрі         = Губернатор
 |Басшысы2               = Сергей Иванович Грачев
  |Басшының түрі2        = Заң шығарушы жиналысының төрағасы
 |ЖІӨ                    = 1 000,6 млрд руб.
  |ЖІӨ жылы              = 2018
  |Жан басына шаққанда ЖІӨ       = 507,8 мың руб.
  |ЖІӨ бойынша орны              = 23
  |Жан басына шаққанда ЖІӨ орны  = 
 |Тілі                           = 
 |Тілдері                        = 
 |Тұрғыны                        = {{құлдырау}}1 924 578
  |Санақ жылы                    = 2022
  |Пайызы                        = 
  |Халық саны бойынша орны       = 24
  |Тығыздығы                     = 15,56
  |Тығыздығы бойынша орны        = 
  |Ұлттық құрамы                 = 
  |Конфессиялық құрамы           = 
 |Жер аумағы                     = 123 702
  |Жер аумағының пайызы          = 
  |Жер аумағы бойынша орны       = 29
 |Максималды биіктігі            = 667
 |Орташа биіктігі                = 27
 |Минималды биіктігі             = 
 |Карта                          = Map of Russia - Orenburg Oblast (2008-03).svg
  |Карта ені                     = 320px
 |Әкімшілік бірліктің картасы    = 
  |Әкімшілік бірлік картасының ені  = 
 |Уақыт белдеуі                  = 
 |Аббревиатура                   = 
 |ISO                            = RU-ORE
 |Сандық идентификаторы          = [https://classinform.ru/okato/search.php?str=53 53]
  |Идентификатор түрі            = ОКАТО
 |Сандық идентификаторы2         = 
  |Идентификатор түрі2           = 
 |Сандық идентификаторы3         = 
  |Идентификатор түрі3           = 
 |FIPS                           = 
 |Телефон коды                   = 
 |Пошта индекстері               = 
 |Интернет-үйшігі                = 
 |Автомобиль коды                = 
 |Сайты                          = https://orenburg-gov.ru/
  |Сайт тілі                     = ru
 |Commons санаты                 = Orenburg Oblast
 |Кірістірме                     = 
 |Түсініктемелер                 = 
}}
'''Орынбор облысы''' ({{lang-ru|Оренбургская область}}) — Ресей Федерациясының субъекті. [[Еділ федералды өңірі|Еділ федералды өңірінің]] құрамына кіріп, [[Орал экономикалық ауданы|Орал экономикалық ауданының]] бөлігі болып саналады.

1934 жылы 7 желтоқсанда КСРО Жоғарғы Кеңесі Төралқасының Жарлығымен [[Орта Еділ өлкесі|Орта Еділ өлкесінің]] құрамынан бөліну арқылы құрылды. 1938-1957 жылдар аралығында Чкалов облысы деп аталды.

Тарихқа көз жүгіртсек, облыстың алдында 1744 жылы императрица [[Елизавета Петровна|Елизавета Петровнаның]] жарлығымен құрылған [[Орынбор губерниясы]] болған.

Әкімшілік орталығы – [[Орынбор]] қаласы.

== Физикалы-географиялық сипаттамалары ==
=== Географиясы ===
Орынбор облысының ауданы 123 702 км², бұл көрсеткіш бойынша Ресейде 29-орында орналасады. Облыс дүниенің екі бөлігінің – [[Еуропа]] мен [[Азия|Азияның]] түйіскен жерінде орналасқан. Облыс аумағы [[Шығыс Еуропа жазығы|Шығыс Еуропа жазығының]] оңтүстік-шығыс шеттерін, Оралдың оңтүстік шеті мен Оралдың оңтүстігін алып жатыр. Облыстың батыстан шығысқа қарай ұзындығы 760 км, солтүстіктен оңтүстікке қарай 445 км құрайды.

Шекаралардың жалпы ұзындығы 3700 шақырымды құрайды. Орынбор облысы батыста [[Самара облысы|Самара облысымен]], солтүстік-батыста – [[Татарстан|Татарстанмен]], солтүстігінде – [[Башқұртстан|Башқұртстанмен]] ([[Ық]] өзенінен [[Жайық]] өзеніне дейінгі солтүстік шекара Башқұртстанды айналып өтеді), солтүстік-шығыста [[Челябі облысы|Челябі облысымен]], ал шығысы мен оңтүстігі [[Қазақстан|Қазақстанмен]] шектеседі. [[Қазақстан-Ресей шекарасы|Қазақстанмен мемлекеттік шекарада]] орналасқан бір нүктеде – Орынбор, Самара және Сарытау облыстары шекараларының түйіскен жерінде [[Сарытау облысы|Сарытау облысымен]] шектеседі. Қазақстанмен шекарасы 1870 км, бұл Қазақстанның үш облысына: [[Қостанай облысы|Қостанай]], [[Ақтөбе облысы|Ақтөбе]] және [[Батыс Қазақстан облысы|Батыс Қазақстанға]] түседі. Ресейдің еуропалық бөлігіндегі ең үлкен және ең әдемі өзендердің бірі [[Жайық]] облыс арқылы ағып өтеді.

=== Климаты ===
Орынбор облысының климаты күрт құбылмалылығымен сипатталады, бұл аймақтың [[Мұхит|мұхиттар]] мен [[Теңіз|теңіздерден]] айтарлықтай алыстығымен түсіндіріледі. Орынбор облысында 34-38 градус Цельсийге жететін орташа ауа температурасының ауытқуының үлкен амплитудасы климаттың құбылмалылығының көрсеткіші болып табылады. Осыған байланысты жауын-шашынның жетіспеушілігі байқалады, оның жылдық мөлшері облыстың солтүстік-батысында 450 мм-ден оңтүстік және оңтүстік-шығысында 350 мм-ге дейін жетеді. Жылдық жауын-шашынның 60-70% жылы мезгілде түседі. [[Қар]] жамылғысының ұзақтығы облыстың оңтүстігінде 135 күннен солтүстігінде 154 күнге дейін созылады. Топырақтың қату тереңдігі солтүстік-батыста 170 см-ден шығыста 200 см-ге дейін өзгереді.

=== Жер бедері ===
Қазіргі жер бедері Орал таулары мен Орал алды сырттық жазықтарының ұзақ мерзімді эрозиясының нәтижесінде, сонымен қатар соңғы тектоникалық өзгерістердің нәтижесінде қалыптасқан. Ең биік нүктесі Кіші Нақас жотасындағы Нақас тауы (667,6 м). Ең төмен нүктесі Первомайск ауданы, Теплое ауылы маңындағы [[Шаған (Жайық алабы)|Шаған]] өзенінің маңында орналасқан. Бедерде мынадай ірі құрылымдар көзге түседі: Орал жазықтары, [[Орал таулары]], [[Орал сырты пенеплені]], [[Торғай үстірті]] жазықтары. Облыстың батыс бөлігі түгел дерлік [[Жалпы Сырт|Жалпы Сыртқа]] жатады. Ең биік нүктесі – Аю маңдайы (405 метр). Солтүстігінде [[Бүгілме-Белебей қыраты|Бүгілме-Белебей қыратымен]], оңтүстігінде [[Каспий маңы ойпаты|Каспий маңы ойпатымен]] шектеседі. Жайық ағының оңтүстігінде Орал алды сырты жатыр. [[Үлкен Әйек (Сақмар тармағы)|Үлкен Әйек]] және [[Бөрілі (Жайық тармағы)|Бөрілі]] өзендерінің шығысында Жайық таулы елі басталады. Сақмар мен Жайық өзендерінің аралығында Сарын үстірті деп аталатын қыратты жазық бар. Сақмар өзені мен оның салаларының бойында таулы бедердің бөліктері: [[Шайтантау]] жоталары, Йенсура тізбегі, Сақмар маңы ұсақ шоқылық, ал Жайық өзенінің бойында [[Гүбірлі таулары|Гүбірлі таулары]] байқалады. Оралдың бас жағында [[Иреңдік]] жотасы орналасқан. Облыстың шығысында Орал-Тобыл үстірті орналасқан.

Орынбор облысында Ресейдің [[Орманды дала зонасы|орманды дала]] аймағының, Еділ мен Торғайдың далаларының, Оңтүстік Оралдың орманды ойпаңдарының, Батыс Сібірдің қарағайлы-қайыңды орманды даласының ландшафттары берілген.

=== Топырақтары ===
Облыстың жер қоры 12370,2 мың га құрайды. Жер қорының алқап бойынша бөлінуі (мың га): ауыл шаруашылығы алқабы — 10840,5, су бетінің астындағы жерлер — 112,5, батпақтар — 14,9, орман және ағашты-бұталы өсімдіктерінің астындағы жерлер — 799,8, басқа жерлер — 602,5. Облыс аумағының тең жартысын егістік, 38 % — жемшөптік жерлер, 5 % — орман, 7 % — басқа жерлер алып жатыр.

Топырақтарға ендік белдемділігі тән. Топырақ типтері мен тип тармақтары шалғынды даладан шөлейт далаға ауысады: әдеттегі, қарапайым және оңтүстік қара топырақтар, күңгірт-күрең, күрең және ашық-күрең топырақтар.

Облыстың егістік алқаптарының құрылымында қара топырақтар 79%, күңгірт-күрең топырақ — 16%, орман сұр топырағы — 4% аумақты алып жатыр. Қара топырақтардың ішінде ең үлкен аумақты оңтүстік қара топырақтар — 44%, қарапайым — 26%, типтік және сілтісізденген — 9% алып жатыр. Оңтүстік және қарапайым қара топырақтардың белдем тармағында, тиісінше, 14 және 7% аумақты сортаңдар алып жатыр. Күңгірт-күрең топырақтарының белдем тармағында сортаңдар ауданы 36% құрайды. Топырақ жамылғысын су және жел эрозиясынан сақтау, ауыл шаруашылығы дақылдарының өнімділігін арттыру мәселесі өзекті мәселе болып табылады. Сонымен бірге қорғаныш екпе ағаштарын отырғызу күрт қысқарды.

=== Гидрографиясы ===
Облыстың жер үсті суларын [[Жайық]] (аумақтың 63%), [[Еділ]] (31%), [[Тобыл]] (2%) су алабының өзен жүйелері және шығысындағы ағынсыз Светлинск көлдері аймағы құрайды. Ең маңызды өзендер: Жайық, ұзындығы 2428 км (оның ішінде 1164 км облыстың шегінде), [[Сақмар]] (798 км), [[Елек]] (623 км), [[Самар (Еділ тармағы)|Самара]] (594 км).

[[Шалқар-Екі қара]] көлі — ауданы 9600 га және жағалау сызығы 96 км болатын ең ірі табиғи су қойма. [[Жетікөл (Орынбор облысы)|Жетікөл]] көлінің ауданы 5000 га асады. Ірі өзендердің жайылмаларындағы оқсазды көлдер кең таралған. Облыстың су ресурстарының және оның су шаруашылығының құрамдас бөлігі жасанды су қоймалары болып табылады. Су қоры бойынша ең ірі жасанды су қоймалар: [[Иреклі бөгені|Иреклі]] (3257 млн м³), Қызылшопан (54,6 млн м³), Черновское (52,7 млн м³), Құмақ (48,0 млн м³), Елшан ( 23,6 млн м³) және Үшқатын (10,0 млн м³) су қоймалары.

=== Ерекше қорғалатын табиғи аумақтар (ЕҚТА) ===
Облыс аумағында федералдық маңызы бар үш ерекше қорғалатын табиғи аумақтар бар: [[Орынбор қорығы]], [[Шайтантау қорығы|«Шайтантау» қорығы]] және [[Бұзаулық бор ұлттық саябағы]]. «Орынбор және Шайтантау мемлекеттік табиғи қорықтарының бірлескен дирекциясы» Федералдық мемлекеттік бюджеттік мекемесі (Қысқаша «Орынбор облысының қорықтары» ФМБМ) Орынбор және Шайтантау мемлекеттік табиғи қорықтарын басқарады.

== Тарихы ==
== Әкімшілік-аумақтық бөлінісі ==
=== Әкімшілік-аумақтық құрылымы ===
Орынбор облысының Жарғысына және «Орынбор облысының әкімшілік-аумақтық құрылымы туралы» Заңына сәйкес Ресей Федерациясының бұл субъектісіне келесі әкімшілік-аумақтық бірлік кіреді:
* 35 аудан
* 12 қала
* 1 жабық әкімшілік-аумақтық құрылым

Аудандары

[[Сурет:Admin-map-Orenburg-region.gif|400px|left|thumb|Орынбор облысының әкімшілік картасы]]

== Тағы қараңыз ==
* [[Қуандық дәлізі]]

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}
[[Санат:Орынбор облысы]]</text>
      <sha1>sgxvreqd1w61der1rchtu1xq9pi24xa</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3061422</id>
      <parentid>3061419</parentid>
      <timestamp>2022-08-16T16:07:03Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Орел Карл</username>
        <id>81620</id>
      </contributor>
      <comment>/* Әкімшілік-аумақтық құрылымы */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="17647" xml:space="preserve">{{Әкімшілік бірлік
 |Түс1            = {{түс|Ресей}}
 |Қазақша атауы   = Орынбор облысы
 |Шынайы атауы    = {{lang-ru|Оренбургская область}}
 |Суреті          = Burtunskaya step.jpg
 |Сурет атауы     = 
 |Елтаңба         = Coat of arms of Orenburg Oblast.svg
 |Ту              = Flag of Orenburg Oblast.svg
 |Елтаңбаның ені  = 
 |Тудың ені       = 
 |Елтаңбаның аты  = 
 |Тудың аты       = 
 |Ел              = 
  |lat_dir = N|lat_deg = 52|lat_min = 08|lat_sec = 00
  |lon_dir = E|lon_deg = 55|lon_min = 36|lon_sec = 00
  |region         = 
  |type           = 
  |деңгей         = 
  |CoordScale     =  
 |Әнұраны         = 
 |Статусы         = Ресей Федерациясының субъекті
 |Кіреді          = [[Еділ федералды өңірі]] &lt;br /&gt; [[Орал экономикалық ауданы]]
  |Әкімшілік құрылыстың түрі       =
 |Кіреді1         = 
  |Әкімшілік құрылыстың түрі1      =
 |Кіреді2         = 
  |Әкімшілік құрылыстың түрі2      =
 |Енеді           = 
  |Төменгі әкімшілік құрылыстың түрі   =
 |Астанасы        = [[Орынбор]]
  |Астана түрі    = Әкімшілік орталығы
 |Ірі қаласы      = 
 |Ірі қалалары    = [[Орынбор]], [[Жаманқала]]
 |Құрылды         = 
 |Таратылған уақыты      = 
 |Басшысы                = Паслер Денис Владимирович
  |Басшының түрі         = Губернатор
 |Басшысы2               = Сергей Иванович Грачев
  |Басшының түрі2        = Заң шығарушы жиналысының төрағасы
 |ЖІӨ                    = 1 000,6 млрд руб.
  |ЖІӨ жылы              = 2018
  |Жан басына шаққанда ЖІӨ       = 507,8 мың руб.
  |ЖІӨ бойынша орны              = 23
  |Жан басына шаққанда ЖІӨ орны  = 
 |Тілі                           = 
 |Тілдері                        = 
 |Тұрғыны                        = {{құлдырау}}1 924 578
  |Санақ жылы                    = 2022
  |Пайызы                        = 
  |Халық саны бойынша орны       = 24
  |Тығыздығы                     = 15,56
  |Тығыздығы бойынша орны        = 
  |Ұлттық құрамы                 = 
  |Конфессиялық құрамы           = 
 |Жер аумағы                     = 123 702
  |Жер аумағының пайызы          = 
  |Жер аумағы бойынша орны       = 29
 |Максималды биіктігі            = 667
 |Орташа биіктігі                = 27
 |Минималды биіктігі             = 
 |Карта                          = Map of Russia - Orenburg Oblast (2008-03).svg
  |Карта ені                     = 320px
 |Әкімшілік бірліктің картасы    = 
  |Әкімшілік бірлік картасының ені  = 
 |Уақыт белдеуі                  = 
 |Аббревиатура                   = 
 |ISO                            = RU-ORE
 |Сандық идентификаторы          = [https://classinform.ru/okato/search.php?str=53 53]
  |Идентификатор түрі            = ОКАТО
 |Сандық идентификаторы2         = 
  |Идентификатор түрі2           = 
 |Сандық идентификаторы3         = 
  |Идентификатор түрі3           = 
 |FIPS                           = 
 |Телефон коды                   = 
 |Пошта индекстері               = 
 |Интернет-үйшігі                = 
 |Автомобиль коды                = 
 |Сайты                          = https://orenburg-gov.ru/
  |Сайт тілі                     = ru
 |Commons санаты                 = Orenburg Oblast
 |Кірістірме                     = 
 |Түсініктемелер                 = 
}}
'''Орынбор облысы''' ({{lang-ru|Оренбургская область}}) — Ресей Федерациясының субъекті. [[Еділ федералды өңірі|Еділ федералды өңірінің]] құрамына кіріп, [[Орал экономикалық ауданы|Орал экономикалық ауданының]] бөлігі болып саналады.

1934 жылы 7 желтоқсанда КСРО Жоғарғы Кеңесі Төралқасының Жарлығымен [[Орта Еділ өлкесі|Орта Еділ өлкесінің]] құрамынан бөліну арқылы құрылды. 1938-1957 жылдар аралығында Чкалов облысы деп аталды.

Тарихқа көз жүгіртсек, облыстың алдында 1744 жылы императрица [[Елизавета Петровна|Елизавета Петровнаның]] жарлығымен құрылған [[Орынбор губерниясы]] болған.

Әкімшілік орталығы – [[Орынбор]] қаласы.

== Физикалы-географиялық сипаттамалары ==
=== Географиясы ===
Орынбор облысының ауданы 123 702 км², бұл көрсеткіш бойынша Ресейде 29-орында орналасады. Облыс дүниенің екі бөлігінің – [[Еуропа]] мен [[Азия|Азияның]] түйіскен жерінде орналасқан. Облыс аумағы [[Шығыс Еуропа жазығы|Шығыс Еуропа жазығының]] оңтүстік-шығыс шеттерін, Оралдың оңтүстік шеті мен Оралдың оңтүстігін алып жатыр. Облыстың батыстан шығысқа қарай ұзындығы 760 км, солтүстіктен оңтүстікке қарай 445 км құрайды.

Шекаралардың жалпы ұзындығы 3700 шақырымды құрайды. Орынбор облысы батыста [[Самара облысы|Самара облысымен]], солтүстік-батыста – [[Татарстан|Татарстанмен]], солтүстігінде – [[Башқұртстан|Башқұртстанмен]] ([[Ық]] өзенінен [[Жайық]] өзеніне дейінгі солтүстік шекара Башқұртстанды айналып өтеді), солтүстік-шығыста [[Челябі облысы|Челябі облысымен]], ал шығысы мен оңтүстігі [[Қазақстан|Қазақстанмен]] шектеседі. [[Қазақстан-Ресей шекарасы|Қазақстанмен мемлекеттік шекарада]] орналасқан бір нүктеде – Орынбор, Самара және Сарытау облыстары шекараларының түйіскен жерінде [[Сарытау облысы|Сарытау облысымен]] шектеседі. Қазақстанмен шекарасы 1870 км, бұл Қазақстанның үш облысына: [[Қостанай облысы|Қостанай]], [[Ақтөбе облысы|Ақтөбе]] және [[Батыс Қазақстан облысы|Батыс Қазақстанға]] түседі. Ресейдің еуропалық бөлігіндегі ең үлкен және ең әдемі өзендердің бірі [[Жайық]] облыс арқылы ағып өтеді.

=== Климаты ===
Орынбор облысының климаты күрт құбылмалылығымен сипатталады, бұл аймақтың [[Мұхит|мұхиттар]] мен [[Теңіз|теңіздерден]] айтарлықтай алыстығымен түсіндіріледі. Орынбор облысында 34-38 градус Цельсийге жететін орташа ауа температурасының ауытқуының үлкен амплитудасы климаттың құбылмалылығының көрсеткіші болып табылады. Осыған байланысты жауын-шашынның жетіспеушілігі байқалады, оның жылдық мөлшері облыстың солтүстік-батысында 450 мм-ден оңтүстік және оңтүстік-шығысында 350 мм-ге дейін жетеді. Жылдық жауын-шашынның 60-70% жылы мезгілде түседі. [[Қар]] жамылғысының ұзақтығы облыстың оңтүстігінде 135 күннен солтүстігінде 154 күнге дейін созылады. Топырақтың қату тереңдігі солтүстік-батыста 170 см-ден шығыста 200 см-ге дейін өзгереді.

=== Жер бедері ===
Қазіргі жер бедері Орал таулары мен Орал алды сырттық жазықтарының ұзақ мерзімді эрозиясының нәтижесінде, сонымен қатар соңғы тектоникалық өзгерістердің нәтижесінде қалыптасқан. Ең биік нүктесі Кіші Нақас жотасындағы Нақас тауы (667,6 м). Ең төмен нүктесі Первомайск ауданы, Теплое ауылы маңындағы [[Шаған (Жайық алабы)|Шаған]] өзенінің маңында орналасқан. Бедерде мынадай ірі құрылымдар көзге түседі: Орал жазықтары, [[Орал таулары]], [[Орал сырты пенеплені]], [[Торғай үстірті]] жазықтары. Облыстың батыс бөлігі түгел дерлік [[Жалпы Сырт|Жалпы Сыртқа]] жатады. Ең биік нүктесі – Аю маңдайы (405 метр). Солтүстігінде [[Бүгілме-Белебей қыраты|Бүгілме-Белебей қыратымен]], оңтүстігінде [[Каспий маңы ойпаты|Каспий маңы ойпатымен]] шектеседі. Жайық ағының оңтүстігінде Орал алды сырты жатыр. [[Үлкен Әйек (Сақмар тармағы)|Үлкен Әйек]] және [[Бөрілі (Жайық тармағы)|Бөрілі]] өзендерінің шығысында Жайық таулы елі басталады. Сақмар мен Жайық өзендерінің аралығында Сарын үстірті деп аталатын қыратты жазық бар. Сақмар өзені мен оның салаларының бойында таулы бедердің бөліктері: [[Шайтантау]] жоталары, Йенсура тізбегі, Сақмар маңы ұсақ шоқылық, ал Жайық өзенінің бойында [[Гүбірлі таулары|Гүбірлі таулары]] байқалады. Оралдың бас жағында [[Иреңдік]] жотасы орналасқан. Облыстың шығысында Орал-Тобыл үстірті орналасқан.

Орынбор облысында Ресейдің [[Орманды дала зонасы|орманды дала]] аймағының, Еділ мен Торғайдың далаларының, Оңтүстік Оралдың орманды ойпаңдарының, Батыс Сібірдің қарағайлы-қайыңды орманды даласының ландшафттары берілген.

=== Топырақтары ===
Облыстың жер қоры 12370,2 мың га құрайды. Жер қорының алқап бойынша бөлінуі (мың га): ауыл шаруашылығы алқабы — 10840,5, су бетінің астындағы жерлер — 112,5, батпақтар — 14,9, орман және ағашты-бұталы өсімдіктерінің астындағы жерлер — 799,8, басқа жерлер — 602,5. Облыс аумағының тең жартысын егістік, 38 % — жемшөптік жерлер, 5 % — орман, 7 % — басқа жерлер алып жатыр.

Топырақтарға ендік белдемділігі тән. Топырақ типтері мен тип тармақтары шалғынды даладан шөлейт далаға ауысады: әдеттегі, қарапайым және оңтүстік қара топырақтар, күңгірт-күрең, күрең және ашық-күрең топырақтар.

Облыстың егістік алқаптарының құрылымында қара топырақтар 79%, күңгірт-күрең топырақ — 16%, орман сұр топырағы — 4% аумақты алып жатыр. Қара топырақтардың ішінде ең үлкен аумақты оңтүстік қара топырақтар — 44%, қарапайым — 26%, типтік және сілтісізденген — 9% алып жатыр. Оңтүстік және қарапайым қара топырақтардың белдем тармағында, тиісінше, 14 және 7% аумақты сортаңдар алып жатыр. Күңгірт-күрең топырақтарының белдем тармағында сортаңдар ауданы 36% құрайды. Топырақ жамылғысын су және жел эрозиясынан сақтау, ауыл шаруашылығы дақылдарының өнімділігін арттыру мәселесі өзекті мәселе болып табылады. Сонымен бірге қорғаныш екпе ағаштарын отырғызу күрт қысқарды.

=== Гидрографиясы ===
Облыстың жер үсті суларын [[Жайық]] (аумақтың 63%), [[Еділ]] (31%), [[Тобыл]] (2%) су алабының өзен жүйелері және шығысындағы ағынсыз Светлинск көлдері аймағы құрайды. Ең маңызды өзендер: Жайық, ұзындығы 2428 км (оның ішінде 1164 км облыстың шегінде), [[Сақмар]] (798 км), [[Елек]] (623 км), [[Самар (Еділ тармағы)|Самара]] (594 км).

[[Шалқар-Екі қара]] көлі — ауданы 9600 га және жағалау сызығы 96 км болатын ең ірі табиғи су қойма. [[Жетікөл (Орынбор облысы)|Жетікөл]] көлінің ауданы 5000 га асады. Ірі өзендердің жайылмаларындағы оқсазды көлдер кең таралған. Облыстың су ресурстарының және оның су шаруашылығының құрамдас бөлігі жасанды су қоймалары болып табылады. Су қоры бойынша ең ірі жасанды су қоймалар: [[Иреклі бөгені|Иреклі]] (3257 млн м³), Қызылшопан (54,6 млн м³), Черновское (52,7 млн м³), Құмақ (48,0 млн м³), Елшан ( 23,6 млн м³) және Үшқатын (10,0 млн м³) су қоймалары.

=== Ерекше қорғалатын табиғи аумақтар (ЕҚТА) ===
Облыс аумағында федералдық маңызы бар үш ерекше қорғалатын табиғи аумақтар бар: [[Орынбор қорығы]], [[Шайтантау қорығы|«Шайтантау» қорығы]] және [[Бұзаулық бор ұлттық саябағы]]. «Орынбор және Шайтантау мемлекеттік табиғи қорықтарының бірлескен дирекциясы» Федералдық мемлекеттік бюджеттік мекемесі (Қысқаша «Орынбор облысының қорықтары» ФМБМ) Орынбор және Шайтантау мемлекеттік табиғи қорықтарын басқарады.

== Тарихы ==
== Әкімшілік-аумақтық бөлінісі ==
=== Әкімшілік-аумақтық құрылымы ===
Орынбор облысының Жарғысына және «Орынбор облысының әкімшілік-аумақтық құрылымы туралы» Заңына сәйкес Ресей Федерациясының бұл субъектісіне келесі әкімшілік-аумақтық бірлік кіреді:
* 35 аудан
* 12 қала
* 1 жабық әкімшілік-аумақтық құрылым

Аудандары

[[Сурет:Admin-map-Orenburg-region.gif|400px|right|thumb|Орынбор облысының әкімшілік картасы]]

== Тағы қараңыз ==
* [[Қуандық дәлізі]]

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}
[[Санат:Орынбор облысы]]</text>
      <sha1>r61xwj8749z1u9udrjxdsxwk8pk1nmd</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3061424</id>
      <parentid>3061422</parentid>
      <timestamp>2022-08-16T16:30:17Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Орел Карл</username>
        <id>81620</id>
      </contributor>
      <comment>/* Әкімшілік-аумақтық құрылымы */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="18956" xml:space="preserve">{{Әкімшілік бірлік
 |Түс1            = {{түс|Ресей}}
 |Қазақша атауы   = Орынбор облысы
 |Шынайы атауы    = {{lang-ru|Оренбургская область}}
 |Суреті          = Burtunskaya step.jpg
 |Сурет атауы     = 
 |Елтаңба         = Coat of arms of Orenburg Oblast.svg
 |Ту              = Flag of Orenburg Oblast.svg
 |Елтаңбаның ені  = 
 |Тудың ені       = 
 |Елтаңбаның аты  = 
 |Тудың аты       = 
 |Ел              = 
  |lat_dir = N|lat_deg = 52|lat_min = 08|lat_sec = 00
  |lon_dir = E|lon_deg = 55|lon_min = 36|lon_sec = 00
  |region         = 
  |type           = 
  |деңгей         = 
  |CoordScale     =  
 |Әнұраны         = 
 |Статусы         = Ресей Федерациясының субъекті
 |Кіреді          = [[Еділ федералды өңірі]] &lt;br /&gt; [[Орал экономикалық ауданы]]
  |Әкімшілік құрылыстың түрі       =
 |Кіреді1         = 
  |Әкімшілік құрылыстың түрі1      =
 |Кіреді2         = 
  |Әкімшілік құрылыстың түрі2      =
 |Енеді           = 
  |Төменгі әкімшілік құрылыстың түрі   =
 |Астанасы        = [[Орынбор]]
  |Астана түрі    = Әкімшілік орталығы
 |Ірі қаласы      = 
 |Ірі қалалары    = [[Орынбор]], [[Жаманқала]]
 |Құрылды         = 
 |Таратылған уақыты      = 
 |Басшысы                = Паслер Денис Владимирович
  |Басшының түрі         = Губернатор
 |Басшысы2               = Сергей Иванович Грачев
  |Басшының түрі2        = Заң шығарушы жиналысының төрағасы
 |ЖІӨ                    = 1 000,6 млрд руб.
  |ЖІӨ жылы              = 2018
  |Жан басына шаққанда ЖІӨ       = 507,8 мың руб.
  |ЖІӨ бойынша орны              = 23
  |Жан басына шаққанда ЖІӨ орны  = 
 |Тілі                           = 
 |Тілдері                        = 
 |Тұрғыны                        = {{құлдырау}}1 924 578
  |Санақ жылы                    = 2022
  |Пайызы                        = 
  |Халық саны бойынша орны       = 24
  |Тығыздығы                     = 15,56
  |Тығыздығы бойынша орны        = 
  |Ұлттық құрамы                 = 
  |Конфессиялық құрамы           = 
 |Жер аумағы                     = 123 702
  |Жер аумағының пайызы          = 
  |Жер аумағы бойынша орны       = 29
 |Максималды биіктігі            = 667
 |Орташа биіктігі                = 27
 |Минималды биіктігі             = 
 |Карта                          = Map of Russia - Orenburg Oblast (2008-03).svg
  |Карта ені                     = 320px
 |Әкімшілік бірліктің картасы    = 
  |Әкімшілік бірлік картасының ені  = 
 |Уақыт белдеуі                  = 
 |Аббревиатура                   = 
 |ISO                            = RU-ORE
 |Сандық идентификаторы          = [https://classinform.ru/okato/search.php?str=53 53]
  |Идентификатор түрі            = ОКАТО
 |Сандық идентификаторы2         = 
  |Идентификатор түрі2           = 
 |Сандық идентификаторы3         = 
  |Идентификатор түрі3           = 
 |FIPS                           = 
 |Телефон коды                   = 
 |Пошта индекстері               = 
 |Интернет-үйшігі                = 
 |Автомобиль коды                = 
 |Сайты                          = https://orenburg-gov.ru/
  |Сайт тілі                     = ru
 |Commons санаты                 = Orenburg Oblast
 |Кірістірме                     = 
 |Түсініктемелер                 = 
}}
'''Орынбор облысы''' ({{lang-ru|Оренбургская область}}) — Ресей Федерациясының субъекті. [[Еділ федералды өңірі|Еділ федералды өңірінің]] құрамына кіріп, [[Орал экономикалық ауданы|Орал экономикалық ауданының]] бөлігі болып саналады.

1934 жылы 7 желтоқсанда КСРО Жоғарғы Кеңесі Төралқасының Жарлығымен [[Орта Еділ өлкесі|Орта Еділ өлкесінің]] құрамынан бөліну арқылы құрылды. 1938-1957 жылдар аралығында Чкалов облысы деп аталды.

Тарихқа көз жүгіртсек, облыстың алдында 1744 жылы императрица [[Елизавета Петровна|Елизавета Петровнаның]] жарлығымен құрылған [[Орынбор губерниясы]] болған.

Әкімшілік орталығы – [[Орынбор]] қаласы.

== Физикалы-географиялық сипаттамалары ==
=== Географиясы ===
Орынбор облысының ауданы 123 702 км², бұл көрсеткіш бойынша Ресейде 29-орында орналасады. Облыс дүниенің екі бөлігінің – [[Еуропа]] мен [[Азия|Азияның]] түйіскен жерінде орналасқан. Облыс аумағы [[Шығыс Еуропа жазығы|Шығыс Еуропа жазығының]] оңтүстік-шығыс шеттерін, Оралдың оңтүстік шеті мен Оралдың оңтүстігін алып жатыр. Облыстың батыстан шығысқа қарай ұзындығы 760 км, солтүстіктен оңтүстікке қарай 445 км құрайды.

Шекаралардың жалпы ұзындығы 3700 шақырымды құрайды. Орынбор облысы батыста [[Самара облысы|Самара облысымен]], солтүстік-батыста – [[Татарстан|Татарстанмен]], солтүстігінде – [[Башқұртстан|Башқұртстанмен]] ([[Ық]] өзенінен [[Жайық]] өзеніне дейінгі солтүстік шекара Башқұртстанды айналып өтеді), солтүстік-шығыста [[Челябі облысы|Челябі облысымен]], ал шығысы мен оңтүстігі [[Қазақстан|Қазақстанмен]] шектеседі. [[Қазақстан-Ресей шекарасы|Қазақстанмен мемлекеттік шекарада]] орналасқан бір нүктеде – Орынбор, Самара және Сарытау облыстары шекараларының түйіскен жерінде [[Сарытау облысы|Сарытау облысымен]] шектеседі. Қазақстанмен шекарасы 1870 км, бұл Қазақстанның үш облысына: [[Қостанай облысы|Қостанай]], [[Ақтөбе облысы|Ақтөбе]] және [[Батыс Қазақстан облысы|Батыс Қазақстанға]] түседі. Ресейдің еуропалық бөлігіндегі ең үлкен және ең әдемі өзендердің бірі [[Жайық]] облыс арқылы ағып өтеді.

=== Климаты ===
Орынбор облысының климаты күрт құбылмалылығымен сипатталады, бұл аймақтың [[Мұхит|мұхиттар]] мен [[Теңіз|теңіздерден]] айтарлықтай алыстығымен түсіндіріледі. Орынбор облысында 34-38 градус Цельсийге жететін орташа ауа температурасының ауытқуының үлкен амплитудасы климаттың құбылмалылығының көрсеткіші болып табылады. Осыған байланысты жауын-шашынның жетіспеушілігі байқалады, оның жылдық мөлшері облыстың солтүстік-батысында 450 мм-ден оңтүстік және оңтүстік-шығысында 350 мм-ге дейін жетеді. Жылдық жауын-шашынның 60-70% жылы мезгілде түседі. [[Қар]] жамылғысының ұзақтығы облыстың оңтүстігінде 135 күннен солтүстігінде 154 күнге дейін созылады. Топырақтың қату тереңдігі солтүстік-батыста 170 см-ден шығыста 200 см-ге дейін өзгереді.

=== Жер бедері ===
Қазіргі жер бедері Орал таулары мен Орал алды сырттық жазықтарының ұзақ мерзімді эрозиясының нәтижесінде, сонымен қатар соңғы тектоникалық өзгерістердің нәтижесінде қалыптасқан. Ең биік нүктесі Кіші Нақас жотасындағы Нақас тауы (667,6 м). Ең төмен нүктесі Первомайск ауданы, Теплое ауылы маңындағы [[Шаған (Жайық алабы)|Шаған]] өзенінің маңында орналасқан. Бедерде мынадай ірі құрылымдар көзге түседі: Орал жазықтары, [[Орал таулары]], [[Орал сырты пенеплені]], [[Торғай үстірті]] жазықтары. Облыстың батыс бөлігі түгел дерлік [[Жалпы Сырт|Жалпы Сыртқа]] жатады. Ең биік нүктесі – Аю маңдайы (405 метр). Солтүстігінде [[Бүгілме-Белебей қыраты|Бүгілме-Белебей қыратымен]], оңтүстігінде [[Каспий маңы ойпаты|Каспий маңы ойпатымен]] шектеседі. Жайық ағының оңтүстігінде Орал алды сырты жатыр. [[Үлкен Әйек (Сақмар тармағы)|Үлкен Әйек]] және [[Бөрілі (Жайық тармағы)|Бөрілі]] өзендерінің шығысында Жайық таулы елі басталады. Сақмар мен Жайық өзендерінің аралығында Сарын үстірті деп аталатын қыратты жазық бар. Сақмар өзені мен оның салаларының бойында таулы бедердің бөліктері: [[Шайтантау]] жоталары, Йенсура тізбегі, Сақмар маңы ұсақ шоқылық, ал Жайық өзенінің бойында [[Гүбірлі таулары|Гүбірлі таулары]] байқалады. Оралдың бас жағында [[Иреңдік]] жотасы орналасқан. Облыстың шығысында Орал-Тобыл үстірті орналасқан.

Орынбор облысында Ресейдің [[Орманды дала зонасы|орманды дала]] аймағының, Еділ мен Торғайдың далаларының, Оңтүстік Оралдың орманды ойпаңдарының, Батыс Сібірдің қарағайлы-қайыңды орманды даласының ландшафттары берілген.

=== Топырақтары ===
Облыстың жер қоры 12370,2 мың га құрайды. Жер қорының алқап бойынша бөлінуі (мың га): ауыл шаруашылығы алқабы — 10840,5, су бетінің астындағы жерлер — 112,5, батпақтар — 14,9, орман және ағашты-бұталы өсімдіктерінің астындағы жерлер — 799,8, басқа жерлер — 602,5. Облыс аумағының тең жартысын егістік, 38 % — жемшөптік жерлер, 5 % — орман, 7 % — басқа жерлер алып жатыр.

Топырақтарға ендік белдемділігі тән. Топырақ типтері мен тип тармақтары шалғынды даладан шөлейт далаға ауысады: әдеттегі, қарапайым және оңтүстік қара топырақтар, күңгірт-күрең, күрең және ашық-күрең топырақтар.

Облыстың егістік алқаптарының құрылымында қара топырақтар 79%, күңгірт-күрең топырақ — 16%, орман сұр топырағы — 4% аумақты алып жатыр. Қара топырақтардың ішінде ең үлкен аумақты оңтүстік қара топырақтар — 44%, қарапайым — 26%, типтік және сілтісізденген — 9% алып жатыр. Оңтүстік және қарапайым қара топырақтардың белдем тармағында, тиісінше, 14 және 7% аумақты сортаңдар алып жатыр. Күңгірт-күрең топырақтарының белдем тармағында сортаңдар ауданы 36% құрайды. Топырақ жамылғысын су және жел эрозиясынан сақтау, ауыл шаруашылығы дақылдарының өнімділігін арттыру мәселесі өзекті мәселе болып табылады. Сонымен бірге қорғаныш екпе ағаштарын отырғызу күрт қысқарды.

=== Гидрографиясы ===
Облыстың жер үсті суларын [[Жайық]] (аумақтың 63%), [[Еділ]] (31%), [[Тобыл]] (2%) су алабының өзен жүйелері және шығысындағы ағынсыз Светлинск көлдері аймағы құрайды. Ең маңызды өзендер: Жайық, ұзындығы 2428 км (оның ішінде 1164 км облыстың шегінде), [[Сақмар]] (798 км), [[Елек]] (623 км), [[Самар (Еділ тармағы)|Самара]] (594 км).

[[Шалқар-Екі қара]] көлі — ауданы 9600 га және жағалау сызығы 96 км болатын ең ірі табиғи су қойма. [[Жетікөл (Орынбор облысы)|Жетікөл]] көлінің ауданы 5000 га асады. Ірі өзендердің жайылмаларындағы оқсазды көлдер кең таралған. Облыстың су ресурстарының және оның су шаруашылығының құрамдас бөлігі жасанды су қоймалары болып табылады. Су қоры бойынша ең ірі жасанды су қоймалар: [[Иреклі бөгені|Иреклі]] (3257 млн м³), Қызылшопан (54,6 млн м³), Черновское (52,7 млн м³), Құмақ (48,0 млн м³), Елшан ( 23,6 млн м³) және Үшқатын (10,0 млн м³) су қоймалары.

=== Ерекше қорғалатын табиғи аумақтар (ЕҚТА) ===
Облыс аумағында федералдық маңызы бар үш ерекше қорғалатын табиғи аумақтар бар: [[Орынбор қорығы]], [[Шайтантау қорығы|«Шайтантау» қорығы]] және [[Бұзаулық бор ұлттық саябағы]]. «Орынбор және Шайтантау мемлекеттік табиғи қорықтарының бірлескен дирекциясы» Федералдық мемлекеттік бюджеттік мекемесі (Қысқаша «Орынбор облысының қорықтары» ФМБМ) Орынбор және Шайтантау мемлекеттік табиғи қорықтарын басқарады.

== Тарихы ==
== Әкімшілік-аумақтық бөлінісі ==
=== Әкімшілік-аумақтық құрылымы ===
Орынбор облысының Жарғысына және «Орынбор облысының әкімшілік-аумақтық құрылымы туралы» Заңына сәйкес Ресей Федерациясының бұл субъектісіне келесі әкімшілік-аумақтық бірлік кіреді:
* 35 аудан
* 12 қала
* 1 жабық әкімшілік-аумақтық құрылым

Аудандары

[[Сурет:Admin-map-Orenburg-region.gif|400px|right|thumb|Орынбор облысының әкімшілік картасы]]

# [[Абдулла ауданы]]
# [[Адам ауданы]]
# [[Ақбұлақ ауданы (Орынбор облысы)|Ақбұлақ ауданы]]
# [[Александровка ауданы]]
# [[Әсекей ауданы]]
# [[Беләй ауданы]]
# [[Бұқарыслан ауданы]]
# [[Бұзаулық ауданы]]
# [[Гай ауданы]]
# [[Грачевка ауданы]]
# [[Домбаровка ауданы]]
# [[Елек ауданы]]
# [[Кваркен ауданы]]
# [[Қызыл Гвардия ауданы]]
# [[Қуандық ауданы]]
# [[Қорманай ауданы]]
# [[Матвеевка ауданы]]
# [[Новоорск ауданы]]
# [[Новосергиевка ауданы]]
# [[Октябрьский ауданы]]
# [[Орынбор ауданы]]
# [[Первомайский ауданы]]
# [[Переволоцк ауданы]]
# [[Пономаревка ауданы]]
# [[Сақмар ауданы]]
# [[Сарықтас ауданы]]
# [[Светлый ауданы]]
# [[Северный ауданы]]
# [[Соль-Илецк ауданы]]
# [[Сорочинск ауданы]]
# [[Ташлы ауданы]]
# [[Түк ауданы]]
# [[Төйлеген ауданы]]
# [[Шарлық ауданы]]
# [[Ясный ауданы]]

== Тағы қараңыз ==
* [[Қуандық дәлізі]]

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}
[[Санат:Орынбор облысы]]</text>
      <sha1>hxwudt9cewvncfxz3vllcb30nc1lx1p</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3061425</id>
      <parentid>3061424</parentid>
      <timestamp>2022-08-16T16:30:33Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Орел Карл</username>
        <id>81620</id>
      </contributor>
      <comment>/* Әкімшілік-аумақтық құрылымы */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="18956" xml:space="preserve">{{Әкімшілік бірлік
 |Түс1            = {{түс|Ресей}}
 |Қазақша атауы   = Орынбор облысы
 |Шынайы атауы    = {{lang-ru|Оренбургская область}}
 |Суреті          = Burtunskaya step.jpg
 |Сурет атауы     = 
 |Елтаңба         = Coat of arms of Orenburg Oblast.svg
 |Ту              = Flag of Orenburg Oblast.svg
 |Елтаңбаның ені  = 
 |Тудың ені       = 
 |Елтаңбаның аты  = 
 |Тудың аты       = 
 |Ел              = 
  |lat_dir = N|lat_deg = 52|lat_min = 08|lat_sec = 00
  |lon_dir = E|lon_deg = 55|lon_min = 36|lon_sec = 00
  |region         = 
  |type           = 
  |деңгей         = 
  |CoordScale     =  
 |Әнұраны         = 
 |Статусы         = Ресей Федерациясының субъекті
 |Кіреді          = [[Еділ федералды өңірі]] &lt;br /&gt; [[Орал экономикалық ауданы]]
  |Әкімшілік құрылыстың түрі       =
 |Кіреді1         = 
  |Әкімшілік құрылыстың түрі1      =
 |Кіреді2         = 
  |Әкімшілік құрылыстың түрі2      =
 |Енеді           = 
  |Төменгі әкімшілік құрылыстың түрі   =
 |Астанасы        = [[Орынбор]]
  |Астана түрі    = Әкімшілік орталығы
 |Ірі қаласы      = 
 |Ірі қалалары    = [[Орынбор]], [[Жаманқала]]
 |Құрылды         = 
 |Таратылған уақыты      = 
 |Басшысы                = Паслер Денис Владимирович
  |Басшының түрі         = Губернатор
 |Басшысы2               = Сергей Иванович Грачев
  |Басшының түрі2        = Заң шығарушы жиналысының төрағасы
 |ЖІӨ                    = 1 000,6 млрд руб.
  |ЖІӨ жылы              = 2018
  |Жан басына шаққанда ЖІӨ       = 507,8 мың руб.
  |ЖІӨ бойынша орны              = 23
  |Жан басына шаққанда ЖІӨ орны  = 
 |Тілі                           = 
 |Тілдері                        = 
 |Тұрғыны                        = {{құлдырау}}1 924 578
  |Санақ жылы                    = 2022
  |Пайызы                        = 
  |Халық саны бойынша орны       = 24
  |Тығыздығы                     = 15,56
  |Тығыздығы бойынша орны        = 
  |Ұлттық құрамы                 = 
  |Конфессиялық құрамы           = 
 |Жер аумағы                     = 123 702
  |Жер аумағының пайызы          = 
  |Жер аумағы бойынша орны       = 29
 |Максималды биіктігі            = 667
 |Орташа биіктігі                = 27
 |Минималды биіктігі             = 
 |Карта                          = Map of Russia - Orenburg Oblast (2008-03).svg
  |Карта ені                     = 320px
 |Әкімшілік бірліктің картасы    = 
  |Әкімшілік бірлік картасының ені  = 
 |Уақыт белдеуі                  = 
 |Аббревиатура                   = 
 |ISO                            = RU-ORE
 |Сандық идентификаторы          = [https://classinform.ru/okato/search.php?str=53 53]
  |Идентификатор түрі            = ОКАТО
 |Сандық идентификаторы2         = 
  |Идентификатор түрі2           = 
 |Сандық идентификаторы3         = 
  |Идентификатор түрі3           = 
 |FIPS                           = 
 |Телефон коды                   = 
 |Пошта индекстері               = 
 |Интернет-үйшігі                = 
 |Автомобиль коды                = 
 |Сайты                          = https://orenburg-gov.ru/
  |Сайт тілі                     = ru
 |Commons санаты                 = Orenburg Oblast
 |Кірістірме                     = 
 |Түсініктемелер                 = 
}}
'''Орынбор облысы''' ({{lang-ru|Оренбургская область}}) — Ресей Федерациясының субъекті. [[Еділ федералды өңірі|Еділ федералды өңірінің]] құрамына кіріп, [[Орал экономикалық ауданы|Орал экономикалық ауданының]] бөлігі болып саналады.

1934 жылы 7 желтоқсанда КСРО Жоғарғы Кеңесі Төралқасының Жарлығымен [[Орта Еділ өлкесі|Орта Еділ өлкесінің]] құрамынан бөліну арқылы құрылды. 1938-1957 жылдар аралығында Чкалов облысы деп аталды.

Тарихқа көз жүгіртсек, облыстың алдында 1744 жылы императрица [[Елизавета Петровна|Елизавета Петровнаның]] жарлығымен құрылған [[Орынбор губерниясы]] болған.

Әкімшілік орталығы – [[Орынбор]] қаласы.

== Физикалы-географиялық сипаттамалары ==
=== Географиясы ===
Орынбор облысының ауданы 123 702 км², бұл көрсеткіш бойынша Ресейде 29-орында орналасады. Облыс дүниенің екі бөлігінің – [[Еуропа]] мен [[Азия|Азияның]] түйіскен жерінде орналасқан. Облыс аумағы [[Шығыс Еуропа жазығы|Шығыс Еуропа жазығының]] оңтүстік-шығыс шеттерін, Оралдың оңтүстік шеті мен Оралдың оңтүстігін алып жатыр. Облыстың батыстан шығысқа қарай ұзындығы 760 км, солтүстіктен оңтүстікке қарай 445 км құрайды.

Шекаралардың жалпы ұзындығы 3700 шақырымды құрайды. Орынбор облысы батыста [[Самара облысы|Самара облысымен]], солтүстік-батыста – [[Татарстан|Татарстанмен]], солтүстігінде – [[Башқұртстан|Башқұртстанмен]] ([[Ық]] өзенінен [[Жайық]] өзеніне дейінгі солтүстік шекара Башқұртстанды айналып өтеді), солтүстік-шығыста [[Челябі облысы|Челябі облысымен]], ал шығысы мен оңтүстігі [[Қазақстан|Қазақстанмен]] шектеседі. [[Қазақстан-Ресей шекарасы|Қазақстанмен мемлекеттік шекарада]] орналасқан бір нүктеде – Орынбор, Самара және Сарытау облыстары шекараларының түйіскен жерінде [[Сарытау облысы|Сарытау облысымен]] шектеседі. Қазақстанмен шекарасы 1870 км, бұл Қазақстанның үш облысына: [[Қостанай облысы|Қостанай]], [[Ақтөбе облысы|Ақтөбе]] және [[Батыс Қазақстан облысы|Батыс Қазақстанға]] түседі. Ресейдің еуропалық бөлігіндегі ең үлкен және ең әдемі өзендердің бірі [[Жайық]] облыс арқылы ағып өтеді.

=== Климаты ===
Орынбор облысының климаты күрт құбылмалылығымен сипатталады, бұл аймақтың [[Мұхит|мұхиттар]] мен [[Теңіз|теңіздерден]] айтарлықтай алыстығымен түсіндіріледі. Орынбор облысында 34-38 градус Цельсийге жететін орташа ауа температурасының ауытқуының үлкен амплитудасы климаттың құбылмалылығының көрсеткіші болып табылады. Осыған байланысты жауын-шашынның жетіспеушілігі байқалады, оның жылдық мөлшері облыстың солтүстік-батысында 450 мм-ден оңтүстік және оңтүстік-шығысында 350 мм-ге дейін жетеді. Жылдық жауын-шашынның 60-70% жылы мезгілде түседі. [[Қар]] жамылғысының ұзақтығы облыстың оңтүстігінде 135 күннен солтүстігінде 154 күнге дейін созылады. Топырақтың қату тереңдігі солтүстік-батыста 170 см-ден шығыста 200 см-ге дейін өзгереді.

=== Жер бедері ===
Қазіргі жер бедері Орал таулары мен Орал алды сырттық жазықтарының ұзақ мерзімді эрозиясының нәтижесінде, сонымен қатар соңғы тектоникалық өзгерістердің нәтижесінде қалыптасқан. Ең биік нүктесі Кіші Нақас жотасындағы Нақас тауы (667,6 м). Ең төмен нүктесі Первомайск ауданы, Теплое ауылы маңындағы [[Шаған (Жайық алабы)|Шаған]] өзенінің маңында орналасқан. Бедерде мынадай ірі құрылымдар көзге түседі: Орал жазықтары, [[Орал таулары]], [[Орал сырты пенеплені]], [[Торғай үстірті]] жазықтары. Облыстың батыс бөлігі түгел дерлік [[Жалпы Сырт|Жалпы Сыртқа]] жатады. Ең биік нүктесі – Аю маңдайы (405 метр). Солтүстігінде [[Бүгілме-Белебей қыраты|Бүгілме-Белебей қыратымен]], оңтүстігінде [[Каспий маңы ойпаты|Каспий маңы ойпатымен]] шектеседі. Жайық ағының оңтүстігінде Орал алды сырты жатыр. [[Үлкен Әйек (Сақмар тармағы)|Үлкен Әйек]] және [[Бөрілі (Жайық тармағы)|Бөрілі]] өзендерінің шығысында Жайық таулы елі басталады. Сақмар мен Жайық өзендерінің аралығында Сарын үстірті деп аталатын қыратты жазық бар. Сақмар өзені мен оның салаларының бойында таулы бедердің бөліктері: [[Шайтантау]] жоталары, Йенсура тізбегі, Сақмар маңы ұсақ шоқылық, ал Жайық өзенінің бойында [[Гүбірлі таулары|Гүбірлі таулары]] байқалады. Оралдың бас жағында [[Иреңдік]] жотасы орналасқан. Облыстың шығысында Орал-Тобыл үстірті орналасқан.

Орынбор облысында Ресейдің [[Орманды дала зонасы|орманды дала]] аймағының, Еділ мен Торғайдың далаларының, Оңтүстік Оралдың орманды ойпаңдарының, Батыс Сібірдің қарағайлы-қайыңды орманды даласының ландшафттары берілген.

=== Топырақтары ===
Облыстың жер қоры 12370,2 мың га құрайды. Жер қорының алқап бойынша бөлінуі (мың га): ауыл шаруашылығы алқабы — 10840,5, су бетінің астындағы жерлер — 112,5, батпақтар — 14,9, орман және ағашты-бұталы өсімдіктерінің астындағы жерлер — 799,8, басқа жерлер — 602,5. Облыс аумағының тең жартысын егістік, 38 % — жемшөптік жерлер, 5 % — орман, 7 % — басқа жерлер алып жатыр.

Топырақтарға ендік белдемділігі тән. Топырақ типтері мен тип тармақтары шалғынды даладан шөлейт далаға ауысады: әдеттегі, қарапайым және оңтүстік қара топырақтар, күңгірт-күрең, күрең және ашық-күрең топырақтар.

Облыстың егістік алқаптарының құрылымында қара топырақтар 79%, күңгірт-күрең топырақ — 16%, орман сұр топырағы — 4% аумақты алып жатыр. Қара топырақтардың ішінде ең үлкен аумақты оңтүстік қара топырақтар — 44%, қарапайым — 26%, типтік және сілтісізденген — 9% алып жатыр. Оңтүстік және қарапайым қара топырақтардың белдем тармағында, тиісінше, 14 және 7% аумақты сортаңдар алып жатыр. Күңгірт-күрең топырақтарының белдем тармағында сортаңдар ауданы 36% құрайды. Топырақ жамылғысын су және жел эрозиясынан сақтау, ауыл шаруашылығы дақылдарының өнімділігін арттыру мәселесі өзекті мәселе болып табылады. Сонымен бірге қорғаныш екпе ағаштарын отырғызу күрт қысқарды.

=== Гидрографиясы ===
Облыстың жер үсті суларын [[Жайық]] (аумақтың 63%), [[Еділ]] (31%), [[Тобыл]] (2%) су алабының өзен жүйелері және шығысындағы ағынсыз Светлинск көлдері аймағы құрайды. Ең маңызды өзендер: Жайық, ұзындығы 2428 км (оның ішінде 1164 км облыстың шегінде), [[Сақмар]] (798 км), [[Елек]] (623 км), [[Самар (Еділ тармағы)|Самара]] (594 км).

[[Шалқар-Екі қара]] көлі — ауданы 9600 га және жағалау сызығы 96 км болатын ең ірі табиғи су қойма. [[Жетікөл (Орынбор облысы)|Жетікөл]] көлінің ауданы 5000 га асады. Ірі өзендердің жайылмаларындағы оқсазды көлдер кең таралған. Облыстың су ресурстарының және оның су шаруашылығының құрамдас бөлігі жасанды су қоймалары болып табылады. Су қоры бойынша ең ірі жасанды су қоймалар: [[Иреклі бөгені|Иреклі]] (3257 млн м³), Қызылшопан (54,6 млн м³), Черновское (52,7 млн м³), Құмақ (48,0 млн м³), Елшан ( 23,6 млн м³) және Үшқатын (10,0 млн м³) су қоймалары.

=== Ерекше қорғалатын табиғи аумақтар (ЕҚТА) ===
Облыс аумағында федералдық маңызы бар үш ерекше қорғалатын табиғи аумақтар бар: [[Орынбор қорығы]], [[Шайтантау қорығы|«Шайтантау» қорығы]] және [[Бұзаулық бор ұлттық саябағы]]. «Орынбор және Шайтантау мемлекеттік табиғи қорықтарының бірлескен дирекциясы» Федералдық мемлекеттік бюджеттік мекемесі (Қысқаша «Орынбор облысының қорықтары» ФМБМ) Орынбор және Шайтантау мемлекеттік табиғи қорықтарын басқарады.

== Тарихы ==
== Әкімшілік-аумақтық бөлінісі ==
=== Әкімшілік-аумақтық құрылымы ===
Орынбор облысының Жарғысына және «Орынбор облысының әкімшілік-аумақтық құрылымы туралы» Заңына сәйкес Ресей Федерациясының бұл субъектісіне келесі әкімшілік-аумақтық бірлік кіреді:
* 35 аудан
* 12 қала
* 1 жабық әкімшілік-аумақтық құрылым

Аудандары

[[Сурет:Admin-map-Orenburg-region.gif|500px|right|thumb|Орынбор облысының әкімшілік картасы]]

# [[Абдулла ауданы]]
# [[Адам ауданы]]
# [[Ақбұлақ ауданы (Орынбор облысы)|Ақбұлақ ауданы]]
# [[Александровка ауданы]]
# [[Әсекей ауданы]]
# [[Беләй ауданы]]
# [[Бұқарыслан ауданы]]
# [[Бұзаулық ауданы]]
# [[Гай ауданы]]
# [[Грачевка ауданы]]
# [[Домбаровка ауданы]]
# [[Елек ауданы]]
# [[Кваркен ауданы]]
# [[Қызыл Гвардия ауданы]]
# [[Қуандық ауданы]]
# [[Қорманай ауданы]]
# [[Матвеевка ауданы]]
# [[Новоорск ауданы]]
# [[Новосергиевка ауданы]]
# [[Октябрьский ауданы]]
# [[Орынбор ауданы]]
# [[Первомайский ауданы]]
# [[Переволоцк ауданы]]
# [[Пономаревка ауданы]]
# [[Сақмар ауданы]]
# [[Сарықтас ауданы]]
# [[Светлый ауданы]]
# [[Северный ауданы]]
# [[Соль-Илецк ауданы]]
# [[Сорочинск ауданы]]
# [[Ташлы ауданы]]
# [[Түк ауданы]]
# [[Төйлеген ауданы]]
# [[Шарлық ауданы]]
# [[Ясный ауданы]]

== Тағы қараңыз ==
* [[Қуандық дәлізі]]

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}
[[Санат:Орынбор облысы]]</text>
      <sha1>kaxvmnkvog8oqy4acs7irlgary04lb1</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3061431</id>
      <parentid>3061425</parentid>
      <timestamp>2022-08-16T16:39:53Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Орел Карл</username>
        <id>81620</id>
      </contributor>
      <comment>/* Әкімшілік-аумақтық құрылымы */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="19513" xml:space="preserve">{{Әкімшілік бірлік
 |Түс1            = {{түс|Ресей}}
 |Қазақша атауы   = Орынбор облысы
 |Шынайы атауы    = {{lang-ru|Оренбургская область}}
 |Суреті          = Burtunskaya step.jpg
 |Сурет атауы     = 
 |Елтаңба         = Coat of arms of Orenburg Oblast.svg
 |Ту              = Flag of Orenburg Oblast.svg
 |Елтаңбаның ені  = 
 |Тудың ені       = 
 |Елтаңбаның аты  = 
 |Тудың аты       = 
 |Ел              = 
  |lat_dir = N|lat_deg = 52|lat_min = 08|lat_sec = 00
  |lon_dir = E|lon_deg = 55|lon_min = 36|lon_sec = 00
  |region         = 
  |type           = 
  |деңгей         = 
  |CoordScale     =  
 |Әнұраны         = 
 |Статусы         = Ресей Федерациясының субъекті
 |Кіреді          = [[Еділ федералды өңірі]] &lt;br /&gt; [[Орал экономикалық ауданы]]
  |Әкімшілік құрылыстың түрі       =
 |Кіреді1         = 
  |Әкімшілік құрылыстың түрі1      =
 |Кіреді2         = 
  |Әкімшілік құрылыстың түрі2      =
 |Енеді           = 
  |Төменгі әкімшілік құрылыстың түрі   =
 |Астанасы        = [[Орынбор]]
  |Астана түрі    = Әкімшілік орталығы
 |Ірі қаласы      = 
 |Ірі қалалары    = [[Орынбор]], [[Жаманқала]]
 |Құрылды         = 
 |Таратылған уақыты      = 
 |Басшысы                = Паслер Денис Владимирович
  |Басшының түрі         = Губернатор
 |Басшысы2               = Сергей Иванович Грачев
  |Басшының түрі2        = Заң шығарушы жиналысының төрағасы
 |ЖІӨ                    = 1 000,6 млрд руб.
  |ЖІӨ жылы              = 2018
  |Жан басына шаққанда ЖІӨ       = 507,8 мың руб.
  |ЖІӨ бойынша орны              = 23
  |Жан басына шаққанда ЖІӨ орны  = 
 |Тілі                           = 
 |Тілдері                        = 
 |Тұрғыны                        = {{құлдырау}}1 924 578
  |Санақ жылы                    = 2022
  |Пайызы                        = 
  |Халық саны бойынша орны       = 24
  |Тығыздығы                     = 15,56
  |Тығыздығы бойынша орны        = 
  |Ұлттық құрамы                 = 
  |Конфессиялық құрамы           = 
 |Жер аумағы                     = 123 702
  |Жер аумағының пайызы          = 
  |Жер аумағы бойынша орны       = 29
 |Максималды биіктігі            = 667
 |Орташа биіктігі                = 27
 |Минималды биіктігі             = 
 |Карта                          = Map of Russia - Orenburg Oblast (2008-03).svg
  |Карта ені                     = 320px
 |Әкімшілік бірліктің картасы    = 
  |Әкімшілік бірлік картасының ені  = 
 |Уақыт белдеуі                  = 
 |Аббревиатура                   = 
 |ISO                            = RU-ORE
 |Сандық идентификаторы          = [https://classinform.ru/okato/search.php?str=53 53]
  |Идентификатор түрі            = ОКАТО
 |Сандық идентификаторы2         = 
  |Идентификатор түрі2           = 
 |Сандық идентификаторы3         = 
  |Идентификатор түрі3           = 
 |FIPS                           = 
 |Телефон коды                   = 
 |Пошта индекстері               = 
 |Интернет-үйшігі                = 
 |Автомобиль коды                = 
 |Сайты                          = https://orenburg-gov.ru/
  |Сайт тілі                     = ru
 |Commons санаты                 = Orenburg Oblast
 |Кірістірме                     = 
 |Түсініктемелер                 = 
}}
'''Орынбор облысы''' ({{lang-ru|Оренбургская область}}) — Ресей Федерациясының субъекті. [[Еділ федералды өңірі|Еділ федералды өңірінің]] құрамына кіріп, [[Орал экономикалық ауданы|Орал экономикалық ауданының]] бөлігі болып саналады.

1934 жылы 7 желтоқсанда КСРО Жоғарғы Кеңесі Төралқасының Жарлығымен [[Орта Еділ өлкесі|Орта Еділ өлкесінің]] құрамынан бөліну арқылы құрылды. 1938-1957 жылдар аралығында Чкалов облысы деп аталды.

Тарихқа көз жүгіртсек, облыстың алдында 1744 жылы императрица [[Елизавета Петровна|Елизавета Петровнаның]] жарлығымен құрылған [[Орынбор губерниясы]] болған.

Әкімшілік орталығы – [[Орынбор]] қаласы.

== Физикалы-географиялық сипаттамалары ==
=== Географиясы ===
Орынбор облысының ауданы 123 702 км², бұл көрсеткіш бойынша Ресейде 29-орында орналасады. Облыс дүниенің екі бөлігінің – [[Еуропа]] мен [[Азия|Азияның]] түйіскен жерінде орналасқан. Облыс аумағы [[Шығыс Еуропа жазығы|Шығыс Еуропа жазығының]] оңтүстік-шығыс шеттерін, Оралдың оңтүстік шеті мен Оралдың оңтүстігін алып жатыр. Облыстың батыстан шығысқа қарай ұзындығы 760 км, солтүстіктен оңтүстікке қарай 445 км құрайды.

Шекаралардың жалпы ұзындығы 3700 шақырымды құрайды. Орынбор облысы батыста [[Самара облысы|Самара облысымен]], солтүстік-батыста – [[Татарстан|Татарстанмен]], солтүстігінде – [[Башқұртстан|Башқұртстанмен]] ([[Ық]] өзенінен [[Жайық]] өзеніне дейінгі солтүстік шекара Башқұртстанды айналып өтеді), солтүстік-шығыста [[Челябі облысы|Челябі облысымен]], ал шығысы мен оңтүстігі [[Қазақстан|Қазақстанмен]] шектеседі. [[Қазақстан-Ресей шекарасы|Қазақстанмен мемлекеттік шекарада]] орналасқан бір нүктеде – Орынбор, Самара және Сарытау облыстары шекараларының түйіскен жерінде [[Сарытау облысы|Сарытау облысымен]] шектеседі. Қазақстанмен шекарасы 1870 км, бұл Қазақстанның үш облысына: [[Қостанай облысы|Қостанай]], [[Ақтөбе облысы|Ақтөбе]] және [[Батыс Қазақстан облысы|Батыс Қазақстанға]] түседі. Ресейдің еуропалық бөлігіндегі ең үлкен және ең әдемі өзендердің бірі [[Жайық]] облыс арқылы ағып өтеді.

=== Климаты ===
Орынбор облысының климаты күрт құбылмалылығымен сипатталады, бұл аймақтың [[Мұхит|мұхиттар]] мен [[Теңіз|теңіздерден]] айтарлықтай алыстығымен түсіндіріледі. Орынбор облысында 34-38 градус Цельсийге жететін орташа ауа температурасының ауытқуының үлкен амплитудасы климаттың құбылмалылығының көрсеткіші болып табылады. Осыған байланысты жауын-шашынның жетіспеушілігі байқалады, оның жылдық мөлшері облыстың солтүстік-батысында 450 мм-ден оңтүстік және оңтүстік-шығысында 350 мм-ге дейін жетеді. Жылдық жауын-шашынның 60-70% жылы мезгілде түседі. [[Қар]] жамылғысының ұзақтығы облыстың оңтүстігінде 135 күннен солтүстігінде 154 күнге дейін созылады. Топырақтың қату тереңдігі солтүстік-батыста 170 см-ден шығыста 200 см-ге дейін өзгереді.

=== Жер бедері ===
Қазіргі жер бедері Орал таулары мен Орал алды сырттық жазықтарының ұзақ мерзімді эрозиясының нәтижесінде, сонымен қатар соңғы тектоникалық өзгерістердің нәтижесінде қалыптасқан. Ең биік нүктесі Кіші Нақас жотасындағы Нақас тауы (667,6 м). Ең төмен нүктесі Первомайск ауданы, Теплое ауылы маңындағы [[Шаған (Жайық алабы)|Шаған]] өзенінің маңында орналасқан. Бедерде мынадай ірі құрылымдар көзге түседі: Орал жазықтары, [[Орал таулары]], [[Орал сырты пенеплені]], [[Торғай үстірті]] жазықтары. Облыстың батыс бөлігі түгел дерлік [[Жалпы Сырт|Жалпы Сыртқа]] жатады. Ең биік нүктесі – Аю маңдайы (405 метр). Солтүстігінде [[Бүгілме-Белебей қыраты|Бүгілме-Белебей қыратымен]], оңтүстігінде [[Каспий маңы ойпаты|Каспий маңы ойпатымен]] шектеседі. Жайық ағының оңтүстігінде Орал алды сырты жатыр. [[Үлкен Әйек (Сақмар тармағы)|Үлкен Әйек]] және [[Бөрілі (Жайық тармағы)|Бөрілі]] өзендерінің шығысында Жайық таулы елі басталады. Сақмар мен Жайық өзендерінің аралығында Сарын үстірті деп аталатын қыратты жазық бар. Сақмар өзені мен оның салаларының бойында таулы бедердің бөліктері: [[Шайтантау]] жоталары, Йенсура тізбегі, Сақмар маңы ұсақ шоқылық, ал Жайық өзенінің бойында [[Гүбірлі таулары|Гүбірлі таулары]] байқалады. Оралдың бас жағында [[Иреңдік]] жотасы орналасқан. Облыстың шығысында Орал-Тобыл үстірті орналасқан.

Орынбор облысында Ресейдің [[Орманды дала зонасы|орманды дала]] аймағының, Еділ мен Торғайдың далаларының, Оңтүстік Оралдың орманды ойпаңдарының, Батыс Сібірдің қарағайлы-қайыңды орманды даласының ландшафттары берілген.

=== Топырақтары ===
Облыстың жер қоры 12370,2 мың га құрайды. Жер қорының алқап бойынша бөлінуі (мың га): ауыл шаруашылығы алқабы — 10840,5, су бетінің астындағы жерлер — 112,5, батпақтар — 14,9, орман және ағашты-бұталы өсімдіктерінің астындағы жерлер — 799,8, басқа жерлер — 602,5. Облыс аумағының тең жартысын егістік, 38 % — жемшөптік жерлер, 5 % — орман, 7 % — басқа жерлер алып жатыр.

Топырақтарға ендік белдемділігі тән. Топырақ типтері мен тип тармақтары шалғынды даладан шөлейт далаға ауысады: әдеттегі, қарапайым және оңтүстік қара топырақтар, күңгірт-күрең, күрең және ашық-күрең топырақтар.

Облыстың егістік алқаптарының құрылымында қара топырақтар 79%, күңгірт-күрең топырақ — 16%, орман сұр топырағы — 4% аумақты алып жатыр. Қара топырақтардың ішінде ең үлкен аумақты оңтүстік қара топырақтар — 44%, қарапайым — 26%, типтік және сілтісізденген — 9% алып жатыр. Оңтүстік және қарапайым қара топырақтардың белдем тармағында, тиісінше, 14 және 7% аумақты сортаңдар алып жатыр. Күңгірт-күрең топырақтарының белдем тармағында сортаңдар ауданы 36% құрайды. Топырақ жамылғысын су және жел эрозиясынан сақтау, ауыл шаруашылығы дақылдарының өнімділігін арттыру мәселесі өзекті мәселе болып табылады. Сонымен бірге қорғаныш екпе ағаштарын отырғызу күрт қысқарды.

=== Гидрографиясы ===
Облыстың жер үсті суларын [[Жайық]] (аумақтың 63%), [[Еділ]] (31%), [[Тобыл]] (2%) су алабының өзен жүйелері және шығысындағы ағынсыз Светлинск көлдері аймағы құрайды. Ең маңызды өзендер: Жайық, ұзындығы 2428 км (оның ішінде 1164 км облыстың шегінде), [[Сақмар]] (798 км), [[Елек]] (623 км), [[Самар (Еділ тармағы)|Самара]] (594 км).

[[Шалқар-Екі қара]] көлі — ауданы 9600 га және жағалау сызығы 96 км болатын ең ірі табиғи су қойма. [[Жетікөл (Орынбор облысы)|Жетікөл]] көлінің ауданы 5000 га асады. Ірі өзендердің жайылмаларындағы оқсазды көлдер кең таралған. Облыстың су ресурстарының және оның су шаруашылығының құрамдас бөлігі жасанды су қоймалары болып табылады. Су қоры бойынша ең ірі жасанды су қоймалар: [[Иреклі бөгені|Иреклі]] (3257 млн м³), Қызылшопан (54,6 млн м³), Черновское (52,7 млн м³), Құмақ (48,0 млн м³), Елшан ( 23,6 млн м³) және Үшқатын (10,0 млн м³) су қоймалары.

=== Ерекше қорғалатын табиғи аумақтар (ЕҚТА) ===
Облыс аумағында федералдық маңызы бар үш ерекше қорғалатын табиғи аумақтар бар: [[Орынбор қорығы]], [[Шайтантау қорығы|«Шайтантау» қорығы]] және [[Бұзаулық бор ұлттық саябағы]]. «Орынбор және Шайтантау мемлекеттік табиғи қорықтарының бірлескен дирекциясы» Федералдық мемлекеттік бюджеттік мекемесі (Қысқаша «Орынбор облысының қорықтары» ФМБМ) Орынбор және Шайтантау мемлекеттік табиғи қорықтарын басқарады.

== Тарихы ==
== Әкімшілік-аумақтық бөлінісі ==
=== Әкімшілік-аумақтық құрылымы ===
Орынбор облысының Жарғысына және «Орынбор облысының әкімшілік-аумақтық құрылымы туралы» Заңына сәйкес Ресей Федерациясының бұл субъектісіне келесі әкімшілік-аумақтық бірлік кіреді:
* 35 аудан
* 12 қала
* 1 жабық әкімшілік-аумақтық құрылым

'''Аудандары'''

[[Сурет:Admin-map-Orenburg-region.gif|500px|right|thumb|Орынбор облысының әкімшілік картасы]]

# [[Абдулла ауданы]]
# [[Адам ауданы]]
# [[Ақбұлақ ауданы (Орынбор облысы)|Ақбұлақ ауданы]]
# [[Александровка ауданы]]
# [[Әсекей ауданы]]
# [[Беләй ауданы]]
# [[Бұқарыслан ауданы]]
# [[Бұзаулық ауданы]]
# [[Гай ауданы]]
# [[Грачевка ауданы]]
# [[Домбаровка ауданы]]
# [[Елек ауданы]]
# [[Кваркен ауданы]]
# [[Қызыл Гвардия ауданы]]
# [[Қуандық ауданы]]
# [[Қорманай ауданы]]
# [[Матвеевка ауданы]]
# [[Новоорск ауданы]]
# [[Новосергиевка ауданы]]
# [[Октябрьский ауданы]]
# [[Орынбор ауданы]]
# [[Первомайский ауданы]]
# [[Переволоцк ауданы]]
# [[Пономаревка ауданы]]
# [[Сақмар ауданы]]
# [[Сарықтас ауданы]]
# [[Светлый ауданы]]
# [[Северный ауданы]]
# [[Соль-Илецк ауданы]]
# [[Сорочинск ауданы]]
# [[Ташлы ауданы]]
# [[Түк ауданы]]
# [[Төйлеген ауданы]]
# [[Шарлық ауданы]]
# [[Ясный ауданы]]

'''Қалалары'''
# [[Абдулла (қала)|Абдулла]]
# [[Бұқарыслан]]
# [[Бұзаулық]]
# [[Гай]]
# [[Қуандық (қала)|Қуандық]]
# [[Медногорск]]
# [[Жаңа Троицк]]
# [[Орынбор]]
# [[Жаманқала]]
# [[Соль-Илецк]]
# [[Сорочинск]]
# [[Ясный]]

'''Жабық әкімшілік-аумақтық құрылым'''
# [[Комаровск (Орынбор облысы)|Комаровск ЖӘАҚ]]

=== Муниципалды құрылысы ===

== Тағы қараңыз ==
* [[Қуандық дәлізі]]

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}
[[Санат:Орынбор облысы]]</text>
      <sha1>jsyu7op54rou0hfg08bht3lvj29ravb</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3061432</id>
      <parentid>3061431</parentid>
      <timestamp>2022-08-16T16:43:17Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Орел Карл</username>
        <id>81620</id>
      </contributor>
      <comment>/* Муниципалды құрылысы */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="20071" xml:space="preserve">{{Әкімшілік бірлік
 |Түс1            = {{түс|Ресей}}
 |Қазақша атауы   = Орынбор облысы
 |Шынайы атауы    = {{lang-ru|Оренбургская область}}
 |Суреті          = Burtunskaya step.jpg
 |Сурет атауы     = 
 |Елтаңба         = Coat of arms of Orenburg Oblast.svg
 |Ту              = Flag of Orenburg Oblast.svg
 |Елтаңбаның ені  = 
 |Тудың ені       = 
 |Елтаңбаның аты  = 
 |Тудың аты       = 
 |Ел              = 
  |lat_dir = N|lat_deg = 52|lat_min = 08|lat_sec = 00
  |lon_dir = E|lon_deg = 55|lon_min = 36|lon_sec = 00
  |region         = 
  |type           = 
  |деңгей         = 
  |CoordScale     =  
 |Әнұраны         = 
 |Статусы         = Ресей Федерациясының субъекті
 |Кіреді          = [[Еділ федералды өңірі]] &lt;br /&gt; [[Орал экономикалық ауданы]]
  |Әкімшілік құрылыстың түрі       =
 |Кіреді1         = 
  |Әкімшілік құрылыстың түрі1      =
 |Кіреді2         = 
  |Әкімшілік құрылыстың түрі2      =
 |Енеді           = 
  |Төменгі әкімшілік құрылыстың түрі   =
 |Астанасы        = [[Орынбор]]
  |Астана түрі    = Әкімшілік орталығы
 |Ірі қаласы      = 
 |Ірі қалалары    = [[Орынбор]], [[Жаманқала]]
 |Құрылды         = 
 |Таратылған уақыты      = 
 |Басшысы                = Паслер Денис Владимирович
  |Басшының түрі         = Губернатор
 |Басшысы2               = Сергей Иванович Грачев
  |Басшының түрі2        = Заң шығарушы жиналысының төрағасы
 |ЖІӨ                    = 1 000,6 млрд руб.
  |ЖІӨ жылы              = 2018
  |Жан басына шаққанда ЖІӨ       = 507,8 мың руб.
  |ЖІӨ бойынша орны              = 23
  |Жан басына шаққанда ЖІӨ орны  = 
 |Тілі                           = 
 |Тілдері                        = 
 |Тұрғыны                        = {{құлдырау}}1 924 578
  |Санақ жылы                    = 2022
  |Пайызы                        = 
  |Халық саны бойынша орны       = 24
  |Тығыздығы                     = 15,56
  |Тығыздығы бойынша орны        = 
  |Ұлттық құрамы                 = 
  |Конфессиялық құрамы           = 
 |Жер аумағы                     = 123 702
  |Жер аумағының пайызы          = 
  |Жер аумағы бойынша орны       = 29
 |Максималды биіктігі            = 667
 |Орташа биіктігі                = 27
 |Минималды биіктігі             = 
 |Карта                          = Map of Russia - Orenburg Oblast (2008-03).svg
  |Карта ені                     = 320px
 |Әкімшілік бірліктің картасы    = 
  |Әкімшілік бірлік картасының ені  = 
 |Уақыт белдеуі                  = 
 |Аббревиатура                   = 
 |ISO                            = RU-ORE
 |Сандық идентификаторы          = [https://classinform.ru/okato/search.php?str=53 53]
  |Идентификатор түрі            = ОКАТО
 |Сандық идентификаторы2         = 
  |Идентификатор түрі2           = 
 |Сандық идентификаторы3         = 
  |Идентификатор түрі3           = 
 |FIPS                           = 
 |Телефон коды                   = 
 |Пошта индекстері               = 
 |Интернет-үйшігі                = 
 |Автомобиль коды                = 
 |Сайты                          = https://orenburg-gov.ru/
  |Сайт тілі                     = ru
 |Commons санаты                 = Orenburg Oblast
 |Кірістірме                     = 
 |Түсініктемелер                 = 
}}
'''Орынбор облысы''' ({{lang-ru|Оренбургская область}}) — Ресей Федерациясының субъекті. [[Еділ федералды өңірі|Еділ федералды өңірінің]] құрамына кіріп, [[Орал экономикалық ауданы|Орал экономикалық ауданының]] бөлігі болып саналады.

1934 жылы 7 желтоқсанда КСРО Жоғарғы Кеңесі Төралқасының Жарлығымен [[Орта Еділ өлкесі|Орта Еділ өлкесінің]] құрамынан бөліну арқылы құрылды. 1938-1957 жылдар аралығында Чкалов облысы деп аталды.

Тарихқа көз жүгіртсек, облыстың алдында 1744 жылы императрица [[Елизавета Петровна|Елизавета Петровнаның]] жарлығымен құрылған [[Орынбор губерниясы]] болған.

Әкімшілік орталығы – [[Орынбор]] қаласы.

== Физикалы-географиялық сипаттамалары ==
=== Географиясы ===
Орынбор облысының ауданы 123 702 км², бұл көрсеткіш бойынша Ресейде 29-орында орналасады. Облыс дүниенің екі бөлігінің – [[Еуропа]] мен [[Азия|Азияның]] түйіскен жерінде орналасқан. Облыс аумағы [[Шығыс Еуропа жазығы|Шығыс Еуропа жазығының]] оңтүстік-шығыс шеттерін, Оралдың оңтүстік шеті мен Оралдың оңтүстігін алып жатыр. Облыстың батыстан шығысқа қарай ұзындығы 760 км, солтүстіктен оңтүстікке қарай 445 км құрайды.

Шекаралардың жалпы ұзындығы 3700 шақырымды құрайды. Орынбор облысы батыста [[Самара облысы|Самара облысымен]], солтүстік-батыста – [[Татарстан|Татарстанмен]], солтүстігінде – [[Башқұртстан|Башқұртстанмен]] ([[Ық]] өзенінен [[Жайық]] өзеніне дейінгі солтүстік шекара Башқұртстанды айналып өтеді), солтүстік-шығыста [[Челябі облысы|Челябі облысымен]], ал шығысы мен оңтүстігі [[Қазақстан|Қазақстанмен]] шектеседі. [[Қазақстан-Ресей шекарасы|Қазақстанмен мемлекеттік шекарада]] орналасқан бір нүктеде – Орынбор, Самара және Сарытау облыстары шекараларының түйіскен жерінде [[Сарытау облысы|Сарытау облысымен]] шектеседі. Қазақстанмен шекарасы 1870 км, бұл Қазақстанның үш облысына: [[Қостанай облысы|Қостанай]], [[Ақтөбе облысы|Ақтөбе]] және [[Батыс Қазақстан облысы|Батыс Қазақстанға]] түседі. Ресейдің еуропалық бөлігіндегі ең үлкен және ең әдемі өзендердің бірі [[Жайық]] облыс арқылы ағып өтеді.

=== Климаты ===
Орынбор облысының климаты күрт құбылмалылығымен сипатталады, бұл аймақтың [[Мұхит|мұхиттар]] мен [[Теңіз|теңіздерден]] айтарлықтай алыстығымен түсіндіріледі. Орынбор облысында 34-38 градус Цельсийге жететін орташа ауа температурасының ауытқуының үлкен амплитудасы климаттың құбылмалылығының көрсеткіші болып табылады. Осыған байланысты жауын-шашынның жетіспеушілігі байқалады, оның жылдық мөлшері облыстың солтүстік-батысында 450 мм-ден оңтүстік және оңтүстік-шығысында 350 мм-ге дейін жетеді. Жылдық жауын-шашынның 60-70% жылы мезгілде түседі. [[Қар]] жамылғысының ұзақтығы облыстың оңтүстігінде 135 күннен солтүстігінде 154 күнге дейін созылады. Топырақтың қату тереңдігі солтүстік-батыста 170 см-ден шығыста 200 см-ге дейін өзгереді.

=== Жер бедері ===
Қазіргі жер бедері Орал таулары мен Орал алды сырттық жазықтарының ұзақ мерзімді эрозиясының нәтижесінде, сонымен қатар соңғы тектоникалық өзгерістердің нәтижесінде қалыптасқан. Ең биік нүктесі Кіші Нақас жотасындағы Нақас тауы (667,6 м). Ең төмен нүктесі Первомайск ауданы, Теплое ауылы маңындағы [[Шаған (Жайық алабы)|Шаған]] өзенінің маңында орналасқан. Бедерде мынадай ірі құрылымдар көзге түседі: Орал жазықтары, [[Орал таулары]], [[Орал сырты пенеплені]], [[Торғай үстірті]] жазықтары. Облыстың батыс бөлігі түгел дерлік [[Жалпы Сырт|Жалпы Сыртқа]] жатады. Ең биік нүктесі – Аю маңдайы (405 метр). Солтүстігінде [[Бүгілме-Белебей қыраты|Бүгілме-Белебей қыратымен]], оңтүстігінде [[Каспий маңы ойпаты|Каспий маңы ойпатымен]] шектеседі. Жайық ағының оңтүстігінде Орал алды сырты жатыр. [[Үлкен Әйек (Сақмар тармағы)|Үлкен Әйек]] және [[Бөрілі (Жайық тармағы)|Бөрілі]] өзендерінің шығысында Жайық таулы елі басталады. Сақмар мен Жайық өзендерінің аралығында Сарын үстірті деп аталатын қыратты жазық бар. Сақмар өзені мен оның салаларының бойында таулы бедердің бөліктері: [[Шайтантау]] жоталары, Йенсура тізбегі, Сақмар маңы ұсақ шоқылық, ал Жайық өзенінің бойында [[Гүбірлі таулары|Гүбірлі таулары]] байқалады. Оралдың бас жағында [[Иреңдік]] жотасы орналасқан. Облыстың шығысында Орал-Тобыл үстірті орналасқан.

Орынбор облысында Ресейдің [[Орманды дала зонасы|орманды дала]] аймағының, Еділ мен Торғайдың далаларының, Оңтүстік Оралдың орманды ойпаңдарының, Батыс Сібірдің қарағайлы-қайыңды орманды даласының ландшафттары берілген.

=== Топырақтары ===
Облыстың жер қоры 12370,2 мың га құрайды. Жер қорының алқап бойынша бөлінуі (мың га): ауыл шаруашылығы алқабы — 10840,5, су бетінің астындағы жерлер — 112,5, батпақтар — 14,9, орман және ағашты-бұталы өсімдіктерінің астындағы жерлер — 799,8, басқа жерлер — 602,5. Облыс аумағының тең жартысын егістік, 38 % — жемшөптік жерлер, 5 % — орман, 7 % — басқа жерлер алып жатыр.

Топырақтарға ендік белдемділігі тән. Топырақ типтері мен тип тармақтары шалғынды даладан шөлейт далаға ауысады: әдеттегі, қарапайым және оңтүстік қара топырақтар, күңгірт-күрең, күрең және ашық-күрең топырақтар.

Облыстың егістік алқаптарының құрылымында қара топырақтар 79%, күңгірт-күрең топырақ — 16%, орман сұр топырағы — 4% аумақты алып жатыр. Қара топырақтардың ішінде ең үлкен аумақты оңтүстік қара топырақтар — 44%, қарапайым — 26%, типтік және сілтісізденген — 9% алып жатыр. Оңтүстік және қарапайым қара топырақтардың белдем тармағында, тиісінше, 14 және 7% аумақты сортаңдар алып жатыр. Күңгірт-күрең топырақтарының белдем тармағында сортаңдар ауданы 36% құрайды. Топырақ жамылғысын су және жел эрозиясынан сақтау, ауыл шаруашылығы дақылдарының өнімділігін арттыру мәселесі өзекті мәселе болып табылады. Сонымен бірге қорғаныш екпе ағаштарын отырғызу күрт қысқарды.

=== Гидрографиясы ===
Облыстың жер үсті суларын [[Жайық]] (аумақтың 63%), [[Еділ]] (31%), [[Тобыл]] (2%) су алабының өзен жүйелері және шығысындағы ағынсыз Светлинск көлдері аймағы құрайды. Ең маңызды өзендер: Жайық, ұзындығы 2428 км (оның ішінде 1164 км облыстың шегінде), [[Сақмар]] (798 км), [[Елек]] (623 км), [[Самар (Еділ тармағы)|Самара]] (594 км).

[[Шалқар-Екі қара]] көлі — ауданы 9600 га және жағалау сызығы 96 км болатын ең ірі табиғи су қойма. [[Жетікөл (Орынбор облысы)|Жетікөл]] көлінің ауданы 5000 га асады. Ірі өзендердің жайылмаларындағы оқсазды көлдер кең таралған. Облыстың су ресурстарының және оның су шаруашылығының құрамдас бөлігі жасанды су қоймалары болып табылады. Су қоры бойынша ең ірі жасанды су қоймалар: [[Иреклі бөгені|Иреклі]] (3257 млн м³), Қызылшопан (54,6 млн м³), Черновское (52,7 млн м³), Құмақ (48,0 млн м³), Елшан ( 23,6 млн м³) және Үшқатын (10,0 млн м³) су қоймалары.

=== Ерекше қорғалатын табиғи аумақтар (ЕҚТА) ===
Облыс аумағында федералдық маңызы бар үш ерекше қорғалатын табиғи аумақтар бар: [[Орынбор қорығы]], [[Шайтантау қорығы|«Шайтантау» қорығы]] және [[Бұзаулық бор ұлттық саябағы]]. «Орынбор және Шайтантау мемлекеттік табиғи қорықтарының бірлескен дирекциясы» Федералдық мемлекеттік бюджеттік мекемесі (Қысқаша «Орынбор облысының қорықтары» ФМБМ) Орынбор және Шайтантау мемлекеттік табиғи қорықтарын басқарады.

== Тарихы ==
== Әкімшілік-аумақтық бөлінісі ==
=== Әкімшілік-аумақтық құрылымы ===
Орынбор облысының Жарғысына және «Орынбор облысының әкімшілік-аумақтық құрылымы туралы» Заңына сәйкес Ресей Федерациясының бұл субъектісіне келесі әкімшілік-аумақтық бірлік кіреді:
* 35 аудан
* 12 қала
* 1 жабық әкімшілік-аумақтық құрылым

'''Аудандары'''

[[Сурет:Admin-map-Orenburg-region.gif|500px|right|thumb|Орынбор облысының әкімшілік картасы]]

# [[Абдулла ауданы]]
# [[Адам ауданы]]
# [[Ақбұлақ ауданы (Орынбор облысы)|Ақбұлақ ауданы]]
# [[Александровка ауданы]]
# [[Әсекей ауданы]]
# [[Беләй ауданы]]
# [[Бұқарыслан ауданы]]
# [[Бұзаулық ауданы]]
# [[Гай ауданы]]
# [[Грачевка ауданы]]
# [[Домбаровка ауданы]]
# [[Елек ауданы]]
# [[Кваркен ауданы]]
# [[Қызыл Гвардия ауданы]]
# [[Қуандық ауданы]]
# [[Қорманай ауданы]]
# [[Матвеевка ауданы]]
# [[Новоорск ауданы]]
# [[Новосергиевка ауданы]]
# [[Октябрьский ауданы]]
# [[Орынбор ауданы]]
# [[Первомайский ауданы]]
# [[Переволоцк ауданы]]
# [[Пономаревка ауданы]]
# [[Сақмар ауданы]]
# [[Сарықтас ауданы]]
# [[Светлый ауданы]]
# [[Северный ауданы]]
# [[Соль-Илецк ауданы]]
# [[Сорочинск ауданы]]
# [[Ташлы ауданы]]
# [[Түк ауданы]]
# [[Төйлеген ауданы]]
# [[Шарлық ауданы]]
# [[Ясный ауданы]]

'''Қалалары'''
# [[Абдулла (қала)|Абдулла]]
# [[Бұқарыслан]]
# [[Бұзаулық]]
# [[Гай]]
# [[Қуандық (қала)|Қуандық]]
# [[Медногорск]]
# [[Жаңа Троицк]]
# [[Орынбор]]
# [[Жаманқала]]
# [[Соль-Илецк]]
# [[Сорочинск]]
# [[Ясный]]

'''Жабық әкімшілік-аумақтық құрылым'''
# [[Комаровск (Орынбор облысы)|Комаровск ЖӘАҚ]]

=== Муниципалды құрылысы ===
Муниципалды құрылысының құрамында облыстың әкімшілік-аумақтық бірліктерінің шегінде 2016 жылғы 1 қаңтарға қарай 489 муниципалды құрылым құрылды, оның ішінде:
* 13 қалалық аймақ
* 29 муниципалды аудан, оның ішінде:
** 447 ауылдық мекен.

2016 жылдың 1 қаңтарына қарай облыста қалалық мекендер жоқ.

=== Елді мекендері ===

== Тағы қараңыз ==
* [[Қуандық дәлізі]]

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}
[[Санат:Орынбор облысы]]</text>
      <sha1>mgj8phnb9g0xzf6485pk642ev30pa11</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3061433</id>
      <parentid>3061432</parentid>
      <timestamp>2022-08-16T16:44:55Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Орел Карл</username>
        <id>81620</id>
      </contributor>
      <comment>/* Әкімшілік-аумақтық құрылымы */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="20071" xml:space="preserve">{{Әкімшілік бірлік
 |Түс1            = {{түс|Ресей}}
 |Қазақша атауы   = Орынбор облысы
 |Шынайы атауы    = {{lang-ru|Оренбургская область}}
 |Суреті          = Burtunskaya step.jpg
 |Сурет атауы     = 
 |Елтаңба         = Coat of arms of Orenburg Oblast.svg
 |Ту              = Flag of Orenburg Oblast.svg
 |Елтаңбаның ені  = 
 |Тудың ені       = 
 |Елтаңбаның аты  = 
 |Тудың аты       = 
 |Ел              = 
  |lat_dir = N|lat_deg = 52|lat_min = 08|lat_sec = 00
  |lon_dir = E|lon_deg = 55|lon_min = 36|lon_sec = 00
  |region         = 
  |type           = 
  |деңгей         = 
  |CoordScale     =  
 |Әнұраны         = 
 |Статусы         = Ресей Федерациясының субъекті
 |Кіреді          = [[Еділ федералды өңірі]] &lt;br /&gt; [[Орал экономикалық ауданы]]
  |Әкімшілік құрылыстың түрі       =
 |Кіреді1         = 
  |Әкімшілік құрылыстың түрі1      =
 |Кіреді2         = 
  |Әкімшілік құрылыстың түрі2      =
 |Енеді           = 
  |Төменгі әкімшілік құрылыстың түрі   =
 |Астанасы        = [[Орынбор]]
  |Астана түрі    = Әкімшілік орталығы
 |Ірі қаласы      = 
 |Ірі қалалары    = [[Орынбор]], [[Жаманқала]]
 |Құрылды         = 
 |Таратылған уақыты      = 
 |Басшысы                = Паслер Денис Владимирович
  |Басшының түрі         = Губернатор
 |Басшысы2               = Сергей Иванович Грачев
  |Басшының түрі2        = Заң шығарушы жиналысының төрағасы
 |ЖІӨ                    = 1 000,6 млрд руб.
  |ЖІӨ жылы              = 2018
  |Жан басына шаққанда ЖІӨ       = 507,8 мың руб.
  |ЖІӨ бойынша орны              = 23
  |Жан басына шаққанда ЖІӨ орны  = 
 |Тілі                           = 
 |Тілдері                        = 
 |Тұрғыны                        = {{құлдырау}}1 924 578
  |Санақ жылы                    = 2022
  |Пайызы                        = 
  |Халық саны бойынша орны       = 24
  |Тығыздығы                     = 15,56
  |Тығыздығы бойынша орны        = 
  |Ұлттық құрамы                 = 
  |Конфессиялық құрамы           = 
 |Жер аумағы                     = 123 702
  |Жер аумағының пайызы          = 
  |Жер аумағы бойынша орны       = 29
 |Максималды биіктігі            = 667
 |Орташа биіктігі                = 27
 |Минималды биіктігі             = 
 |Карта                          = Map of Russia - Orenburg Oblast (2008-03).svg
  |Карта ені                     = 320px
 |Әкімшілік бірліктің картасы    = 
  |Әкімшілік бірлік картасының ені  = 
 |Уақыт белдеуі                  = 
 |Аббревиатура                   = 
 |ISO                            = RU-ORE
 |Сандық идентификаторы          = [https://classinform.ru/okato/search.php?str=53 53]
  |Идентификатор түрі            = ОКАТО
 |Сандық идентификаторы2         = 
  |Идентификатор түрі2           = 
 |Сандық идентификаторы3         = 
  |Идентификатор түрі3           = 
 |FIPS                           = 
 |Телефон коды                   = 
 |Пошта индекстері               = 
 |Интернет-үйшігі                = 
 |Автомобиль коды                = 
 |Сайты                          = https://orenburg-gov.ru/
  |Сайт тілі                     = ru
 |Commons санаты                 = Orenburg Oblast
 |Кірістірме                     = 
 |Түсініктемелер                 = 
}}
'''Орынбор облысы''' ({{lang-ru|Оренбургская область}}) — Ресей Федерациясының субъекті. [[Еділ федералды өңірі|Еділ федералды өңірінің]] құрамына кіріп, [[Орал экономикалық ауданы|Орал экономикалық ауданының]] бөлігі болып саналады.

1934 жылы 7 желтоқсанда КСРО Жоғарғы Кеңесі Төралқасының Жарлығымен [[Орта Еділ өлкесі|Орта Еділ өлкесінің]] құрамынан бөліну арқылы құрылды. 1938-1957 жылдар аралығында Чкалов облысы деп аталды.

Тарихқа көз жүгіртсек, облыстың алдында 1744 жылы императрица [[Елизавета Петровна|Елизавета Петровнаның]] жарлығымен құрылған [[Орынбор губерниясы]] болған.

Әкімшілік орталығы – [[Орынбор]] қаласы.

== Физикалы-географиялық сипаттамалары ==
=== Географиясы ===
Орынбор облысының ауданы 123 702 км², бұл көрсеткіш бойынша Ресейде 29-орында орналасады. Облыс дүниенің екі бөлігінің – [[Еуропа]] мен [[Азия|Азияның]] түйіскен жерінде орналасқан. Облыс аумағы [[Шығыс Еуропа жазығы|Шығыс Еуропа жазығының]] оңтүстік-шығыс шеттерін, Оралдың оңтүстік шеті мен Оралдың оңтүстігін алып жатыр. Облыстың батыстан шығысқа қарай ұзындығы 760 км, солтүстіктен оңтүстікке қарай 445 км құрайды.

Шекаралардың жалпы ұзындығы 3700 шақырымды құрайды. Орынбор облысы батыста [[Самара облысы|Самара облысымен]], солтүстік-батыста – [[Татарстан|Татарстанмен]], солтүстігінде – [[Башқұртстан|Башқұртстанмен]] ([[Ық]] өзенінен [[Жайық]] өзеніне дейінгі солтүстік шекара Башқұртстанды айналып өтеді), солтүстік-шығыста [[Челябі облысы|Челябі облысымен]], ал шығысы мен оңтүстігі [[Қазақстан|Қазақстанмен]] шектеседі. [[Қазақстан-Ресей шекарасы|Қазақстанмен мемлекеттік шекарада]] орналасқан бір нүктеде – Орынбор, Самара және Сарытау облыстары шекараларының түйіскен жерінде [[Сарытау облысы|Сарытау облысымен]] шектеседі. Қазақстанмен шекарасы 1870 км, бұл Қазақстанның үш облысына: [[Қостанай облысы|Қостанай]], [[Ақтөбе облысы|Ақтөбе]] және [[Батыс Қазақстан облысы|Батыс Қазақстанға]] түседі. Ресейдің еуропалық бөлігіндегі ең үлкен және ең әдемі өзендердің бірі [[Жайық]] облыс арқылы ағып өтеді.

=== Климаты ===
Орынбор облысының климаты күрт құбылмалылығымен сипатталады, бұл аймақтың [[Мұхит|мұхиттар]] мен [[Теңіз|теңіздерден]] айтарлықтай алыстығымен түсіндіріледі. Орынбор облысында 34-38 градус Цельсийге жететін орташа ауа температурасының ауытқуының үлкен амплитудасы климаттың құбылмалылығының көрсеткіші болып табылады. Осыған байланысты жауын-шашынның жетіспеушілігі байқалады, оның жылдық мөлшері облыстың солтүстік-батысында 450 мм-ден оңтүстік және оңтүстік-шығысында 350 мм-ге дейін жетеді. Жылдық жауын-шашынның 60-70% жылы мезгілде түседі. [[Қар]] жамылғысының ұзақтығы облыстың оңтүстігінде 135 күннен солтүстігінде 154 күнге дейін созылады. Топырақтың қату тереңдігі солтүстік-батыста 170 см-ден шығыста 200 см-ге дейін өзгереді.

=== Жер бедері ===
Қазіргі жер бедері Орал таулары мен Орал алды сырттық жазықтарының ұзақ мерзімді эрозиясының нәтижесінде, сонымен қатар соңғы тектоникалық өзгерістердің нәтижесінде қалыптасқан. Ең биік нүктесі Кіші Нақас жотасындағы Нақас тауы (667,6 м). Ең төмен нүктесі Первомайск ауданы, Теплое ауылы маңындағы [[Шаған (Жайық алабы)|Шаған]] өзенінің маңында орналасқан. Бедерде мынадай ірі құрылымдар көзге түседі: Орал жазықтары, [[Орал таулары]], [[Орал сырты пенеплені]], [[Торғай үстірті]] жазықтары. Облыстың батыс бөлігі түгел дерлік [[Жалпы Сырт|Жалпы Сыртқа]] жатады. Ең биік нүктесі – Аю маңдайы (405 метр). Солтүстігінде [[Бүгілме-Белебей қыраты|Бүгілме-Белебей қыратымен]], оңтүстігінде [[Каспий маңы ойпаты|Каспий маңы ойпатымен]] шектеседі. Жайық ағының оңтүстігінде Орал алды сырты жатыр. [[Үлкен Әйек (Сақмар тармағы)|Үлкен Әйек]] және [[Бөрілі (Жайық тармағы)|Бөрілі]] өзендерінің шығысында Жайық таулы елі басталады. Сақмар мен Жайық өзендерінің аралығында Сарын үстірті деп аталатын қыратты жазық бар. Сақмар өзені мен оның салаларының бойында таулы бедердің бөліктері: [[Шайтантау]] жоталары, Йенсура тізбегі, Сақмар маңы ұсақ шоқылық, ал Жайық өзенінің бойында [[Гүбірлі таулары|Гүбірлі таулары]] байқалады. Оралдың бас жағында [[Иреңдік]] жотасы орналасқан. Облыстың шығысында Орал-Тобыл үстірті орналасқан.

Орынбор облысында Ресейдің [[Орманды дала зонасы|орманды дала]] аймағының, Еділ мен Торғайдың далаларының, Оңтүстік Оралдың орманды ойпаңдарының, Батыс Сібірдің қарағайлы-қайыңды орманды даласының ландшафттары берілген.

=== Топырақтары ===
Облыстың жер қоры 12370,2 мың га құрайды. Жер қорының алқап бойынша бөлінуі (мың га): ауыл шаруашылығы алқабы — 10840,5, су бетінің астындағы жерлер — 112,5, батпақтар — 14,9, орман және ағашты-бұталы өсімдіктерінің астындағы жерлер — 799,8, басқа жерлер — 602,5. Облыс аумағының тең жартысын егістік, 38 % — жемшөптік жерлер, 5 % — орман, 7 % — басқа жерлер алып жатыр.

Топырақтарға ендік белдемділігі тән. Топырақ типтері мен тип тармақтары шалғынды даладан шөлейт далаға ауысады: әдеттегі, қарапайым және оңтүстік қара топырақтар, күңгірт-күрең, күрең және ашық-күрең топырақтар.

Облыстың егістік алқаптарының құрылымында қара топырақтар 79%, күңгірт-күрең топырақ — 16%, орман сұр топырағы — 4% аумақты алып жатыр. Қара топырақтардың ішінде ең үлкен аумақты оңтүстік қара топырақтар — 44%, қарапайым — 26%, типтік және сілтісізденген — 9% алып жатыр. Оңтүстік және қарапайым қара топырақтардың белдем тармағында, тиісінше, 14 және 7% аумақты сортаңдар алып жатыр. Күңгірт-күрең топырақтарының белдем тармағында сортаңдар ауданы 36% құрайды. Топырақ жамылғысын су және жел эрозиясынан сақтау, ауыл шаруашылығы дақылдарының өнімділігін арттыру мәселесі өзекті мәселе болып табылады. Сонымен бірге қорғаныш екпе ағаштарын отырғызу күрт қысқарды.

=== Гидрографиясы ===
Облыстың жер үсті суларын [[Жайық]] (аумақтың 63%), [[Еділ]] (31%), [[Тобыл]] (2%) су алабының өзен жүйелері және шығысындағы ағынсыз Светлинск көлдері аймағы құрайды. Ең маңызды өзендер: Жайық, ұзындығы 2428 км (оның ішінде 1164 км облыстың шегінде), [[Сақмар]] (798 км), [[Елек]] (623 км), [[Самар (Еділ тармағы)|Самара]] (594 км).

[[Шалқар-Екі қара]] көлі — ауданы 9600 га және жағалау сызығы 96 км болатын ең ірі табиғи су қойма. [[Жетікөл (Орынбор облысы)|Жетікөл]] көлінің ауданы 5000 га асады. Ірі өзендердің жайылмаларындағы оқсазды көлдер кең таралған. Облыстың су ресурстарының және оның су шаруашылығының құрамдас бөлігі жасанды су қоймалары болып табылады. Су қоры бойынша ең ірі жасанды су қоймалар: [[Иреклі бөгені|Иреклі]] (3257 млн м³), Қызылшопан (54,6 млн м³), Черновское (52,7 млн м³), Құмақ (48,0 млн м³), Елшан ( 23,6 млн м³) және Үшқатын (10,0 млн м³) су қоймалары.

=== Ерекше қорғалатын табиғи аумақтар (ЕҚТА) ===
Облыс аумағында федералдық маңызы бар үш ерекше қорғалатын табиғи аумақтар бар: [[Орынбор қорығы]], [[Шайтантау қорығы|«Шайтантау» қорығы]] және [[Бұзаулық бор ұлттық саябағы]]. «Орынбор және Шайтантау мемлекеттік табиғи қорықтарының бірлескен дирекциясы» Федералдық мемлекеттік бюджеттік мекемесі (Қысқаша «Орынбор облысының қорықтары» ФМБМ) Орынбор және Шайтантау мемлекеттік табиғи қорықтарын басқарады.

== Тарихы ==
== Әкімшілік-аумақтық бөлінісі ==
=== Әкімшілік-аумақтық құрылымы ===
Орынбор облысының Жарғысына және «Орынбор облысының әкімшілік-аумақтық құрылымы туралы» Заңына сәйкес Ресей Федерациясының бұл субъектісіне келесі әкімшілік-аумақтық бірлік кіреді:
* 35 аудан
* 12 қала
* 1 жабық әкімшілік-аумақтық құрылым

'''Аудандары'''

[[Сурет:Admin-map-Orenburg-region.gif|500px|right|thumb|Орынбор облысының әкімшілік картасы]]

# [[Абдулла ауданы]]
# [[Адам ауданы]]
# [[Ақбұлақ ауданы (Орынбор облысы)|Ақбұлақ ауданы]]
# [[Александровка ауданы]]
# [[Әсекей ауданы]]
# [[Биләй ауданы]]
# [[Бұқарыслан ауданы]]
# [[Бұзаулық ауданы]]
# [[Гай ауданы]]
# [[Грачевка ауданы]]
# [[Домбаровка ауданы]]
# [[Елек ауданы]]
# [[Кваркен ауданы]]
# [[Қызыл Гвардия ауданы]]
# [[Қуандық ауданы]]
# [[Қорманай ауданы]]
# [[Матвеевка ауданы]]
# [[Новоорск ауданы]]
# [[Новосергиевка ауданы]]
# [[Октябрьский ауданы]]
# [[Орынбор ауданы]]
# [[Первомайский ауданы]]
# [[Переволоцк ауданы]]
# [[Пономаревка ауданы]]
# [[Сақмар ауданы]]
# [[Сарықтас ауданы]]
# [[Светлый ауданы]]
# [[Северный ауданы]]
# [[Соль-Илецк ауданы]]
# [[Сорочинск ауданы]]
# [[Ташлы ауданы]]
# [[Түк ауданы]]
# [[Төйлеген ауданы]]
# [[Шарлық ауданы]]
# [[Ясный ауданы]]

'''Қалалары'''
# [[Абдулла (қала)|Абдулла]]
# [[Бұқарыслан]]
# [[Бұзаулық]]
# [[Гай]]
# [[Қуандық (қала)|Қуандық]]
# [[Медногорск]]
# [[Жаңа Троицк]]
# [[Орынбор]]
# [[Жаманқала]]
# [[Соль-Илецк]]
# [[Сорочинск]]
# [[Ясный]]

'''Жабық әкімшілік-аумақтық құрылым'''
# [[Комаровск (Орынбор облысы)|Комаровск ЖӘАҚ]]

=== Муниципалды құрылысы ===
Муниципалды құрылысының құрамында облыстың әкімшілік-аумақтық бірліктерінің шегінде 2016 жылғы 1 қаңтарға қарай 489 муниципалды құрылым құрылды, оның ішінде:
* 13 қалалық аймақ
* 29 муниципалды аудан, оның ішінде:
** 447 ауылдық мекен.

2016 жылдың 1 қаңтарына қарай облыста қалалық мекендер жоқ.

=== Елді мекендері ===

== Тағы қараңыз ==
* [[Қуандық дәлізі]]

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}
[[Санат:Орынбор облысы]]</text>
      <sha1>amb6lvtybmho9lqch77evdzs9uujesd</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Екібастұз</title>
    <ns>0</ns>
    <id>18944</id>
    <revision>
      <id>3061423</id>
      <parentid>2900719</parentid>
      <timestamp>2022-08-16T16:07:07Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ajgerim.batyrova</username>
        <id>76294</id>
      </contributor>
      <minor />
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="8977" xml:space="preserve">{{Елді мекен-Қазақстан
 |статусы = [[Қала]]
 |атауы = Екібастұз
 |сурет = Kraftwerk Ekibastus.jpg
 |әкімшілік күйі = 
 |елтаңба = Ekibastuz seal.png
 |ту = 
 |елтаңба сипаттамасы = 
 |ту сипаттамасы = 
 |елтаңба ені = 
 |ту ені = 
  |lat_deg= 51|lat_min= 43|lat_sec=
  |lon_deg= 75|lon_min= 19|lon_sec=
  |CoordAddon=type:city(1226000)_region:KZ
  |CoordScale             = 
 |ел картасының өлшемi = 300 
 |облыс картасының өлшемi = 
 |аудан картасының өлшемi = 
 |облысы = [[Павлодар]]
 |кестедегі облыс = Павлодар облысы
 |ауданы = 
 |кестедегі аудан = 
 |мекен түрі =
 |мекені = 
 |кестедегі мекен = 
 |ішкі бөлінісі = 
 |әкімі = Бейсекин Аян Уахитұлы&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://kazpravda.kz/n/ayan-beysekin-naznachen-akimom-ekibastuza/|title=Аян Бейсекин назначен акимом Экибастуза|website=kazpravda.kz|date=2022-08-16}}&lt;/ref&gt;
 |құрылған уақыты = 1898
 |алғашқы дерек = 1876
 |бұрынғы атаулары = Екібастұзкөл
 |статус алуы = 1957
 |жер аумағы = 188
 |биiктiктiң түрi = биiктiкгі
 |орталығының биiктігі = 347
 |климаты = шұғыл континенті
 |ресми тілі = 
  |тұрғыны = 152 971 &lt;ref name=&quot;Stat&quot;&gt;{{cite web|url=http://stat.gov.kz/api/getFile/?docId=ESTAT305821|title=Численность населения Республики Казахстан по полу в разрезе областей, городов, районов, районных центров и поселков на начало 2019 года|publisher=Министерство национальной экономики Республики Казахстан. Комитет по статистике|accessdate=2019-07-20}}&lt;/ref&gt;
  |санақ жылы = 2019
  |тығыздығы =  
  |шоғырлануы = 
  |ұлттық құрамы = [[қазақтар]] 56,93 % &lt;br /&gt; [[орыстар]] 31,46 % &lt;br /&gt; [[украиндар]] 3,7 % &lt;br /&gt; [[татарлар]] 2,42 % &lt;br /&gt; [[немістер]] 1,63 % &lt;br /&gt; [[белорустар]] 0,62 % &lt;ref name=&quot;Stat2019&quot;&gt;[http://stat.gov.kz/api/getFile/?docId=ESTAT306055 Численность населения Республики Казахстан по отдельным этносам на начало 2019 года]&lt;/ref&gt;
  |конфессионалдық құрамы = 
  |этнохороним = екібастұздық, екібастұздықтар
 |телефон коды = 7187
 |пошта индекстері = 141200—141209
 |автомобиль коды = [[Павлодар облысы|S/14]]
 |идентификатор түрі = 
 |сандық идентификаторы = 
 |ортаққордағы санаты = Ekibastuz
 |сайты = http://ekibastuz.gov.kz/
 |сайт тілі = kz
 |сайт тілі 2 = ru
 |сайт тілі 3 = 
}}
'''Екібастұз''' — [[Павлодар облысы]]ның оңтүстік-батысында орналасқан қала. [[1898 жыл]]ы негізі қаланып, қала дәрежесін [[1957 жыл]]ы алды.

==Екібастұз деп аталудың себебі==
Осы өңірде [[тас көмір]] кені ашылғанға дейін, оның күншығыс жағында жатқан тұзды [[көл]] ерте заманнан бері «Екібастұз» деп [[мұрағат]]тық құжаттардан белгілі. Осыған байланысты кейін бұл жерден табылған тас көмір кені де, оның жанына орнаған қалашық пен қала да «Екібастұз» деп аталады.

Екібастұз қаласы өзінің жастығына қарамастан теңдесі жоқ алып кәсіпорындарымен бүкіл әлемге танымал болып отыр. Қысқа ғана мерзім ішінде  Қазақстанның «қара алтынды» жерінде пайда болған қала біздің замандастарымыз үшін аты аңызға айналған [[қала]] болып отыр. Тек қана Екібастұзда тұңғыш рет [[Қазақстан]]да көптеген алдыңғы қатарлы [[технология]] өмірге келді, жаңа үлгідегі құрал-жабдықтар зерттелді.
  
Екібастұз қаласы - кеншілер мен [[энергетик]]тердің  мақтанышы. Қала орасан зор, әлемдегі бай тас көмірімен танылып отыр. №1, 2-МАЭС- тердің іске қосылуы арқасында Екібастұз жылуэнергетикалық кешенінің ірі орталығы болып отыр. Бүгінгі таңда үш бірдей – «Богатырь», «Солтүстік» және «Шығыс» кеніштерінде көмір өндіріледі. Екібастұз көмірі Қазақстанның, Орал, мен Батыс Сібірдің электр станцияларының жұмыстарын үздіксіз қамтамассыз етіп отыр. Қала тек [[география]]лық орнымен ғана емес,сонымен қатар тарихи ерекшелігіне байланысты қалыптасты. Екібастұз көмірі мен электр қуаты бүкіл аймақтың кәсіпорындар: Павлодар [[химия]], [[мұнай]] өңдеу, [[алюминий]], [[трактор]], Ақсу ферроқорытпа зауыттары - Екібастұздағы «қара алтынның» арқасында өркендеп отыр. Сондай-ақ Екібастұз көмірі [[Қазақстан]] мен [[Ресей]]дің арасын жалғастырушы буын болып табылады. «Шығыс» кеніші - әлемдік тәжірибеде тұңғыш рет бейімделген көмір қабаты жағдайында көлденең жатқан шектеулі қуатымен жобаланды және көмір шығарудың жаңа [[технология]]сын енгізді.

== Бұқаралық ақпарат құралдары ==
* Екiбастұзда '''шығарады''':
** қазақ тiлiндегi «Отарқа» газеті
** апталық «[http://golose.kz/ Голос Экибастуза]»
** [http://www.informburo.kz/ «Экибастузское обозрение»] газетасы
** [http://www.business.ekibastuz.kz/ «Деловой Экибастуз»] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20090408235740/http://www.business.ekibastuz.kz/ |date=2009-04-08 }} журналы
** жарнама хабар апталығы [http://vitrina.ekibastuz.kz/ «Витрина»] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20090207184604/http://vitrina.ekibastuz.kz/ |date=2009-02-07 }}

* 2 '''телеарналар''': жұмыс iстейдi
** «Екiбастұз қалалалық телеарнасы» (ЕҚТ) — 5-шi арна МВ
** «Арта ТВ»&amp;nbsp;— 32-шi арна ДМВ

* 6 '''радиостанса''' бар:
** «Павлодар» радиосы 102,1 МГц
** «Русское радио&amp;nbsp;— Азия» 102,6 МГц
** «Love» радиосы 103.6 МГц
** «NS» радиосы 104,2 МГц
** «Ретро FM» радиосы 105,2 МГц
** «Қазақ радиосы» 106,9 МГц.

==Тұрғындары==

Тұрғындар саны — 133 889 адам (1 қаңтар 2019 ж. бойынша), бірнеше ауылдық аймақтарындағы тұрғындарымен қоса 152 971 адам (1 қаңтар 2019 жылғы санақ бойынша)&lt;ref name=&quot;Stat&quot; /&gt;.

Ұлттық құрамы (1 қаңтар 2019 ж. бойынша)&lt;ref name=&quot;Stat2019&quot; /&gt;:

*[[Қазақтар]] — 87 087 адам. (56,93 %)
*[[Орыстар]] — 48 129 адам. (31,46 %)
*[[Украиндар|Украиндықтар]] — 5653 адам. (3,7 %)
*[[Татарлар]] — 3701 адам. (2,42 %)
*[[Немістер]] — 2495 адам. (1,63 %)
*Басқалары — 5 906 адам. (3,86 %)
*Барлығы — 152 971 адам. (100,00 %)

== Дереккөздер ==

{{дереккөздер}}

{{Павлодар облысы}} 
{{Қазақстан қалалары}}
{{Екібастұз қалалық әкімдігі елді мекендері}}

[[Санат:Екібастұз]]

{{geo-stub}}</text>
      <sha1>lcp06t066lwwodvfbi55cbp4h3043cc</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Бейнеу ауданы</title>
    <ns>0</ns>
    <id>20341</id>
    <revision>
      <id>3061430</id>
      <parentid>3060029</parentid>
      <timestamp>2022-08-16T16:38:57Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Білгіш Шежіреші</username>
        <id>68287</id>
      </contributor>
      <comment>/* Тарихы */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="30467" xml:space="preserve">{{Әкімшілік бірлік
 |Қазақша атауы                   = Бейнеу ауданы
 |Елтаңба                 =  Emblem Beineu District.jpeg
 |Ту                      = 
 |Елтаңбаның ені          = 200px
 |Тудың ені               = 
 |Елтаңбаның аты          = 
 |Тудың аты               = 
  |lat_deg= |lat_min= |lat_sec=
  |lon_deg= |lon_min= |lon_sec=
  |CoordScale             =
 |Статусы                 = Аудан
 |Кіреді                  = [[Маңғыстау облысы]]
 |Енеді                   = 10 ауылдық округ
 |Орталығы                = [[Бейнеу]]
 |Ірі қаласы              = 
 |Ірі қалалары            = 
 |Құрылды                 = [[1973 жыл]]
 |Әкімі                   = [[Бейнеубек Көңілімқосұлы Әбілов]]
 |ЖІӨ                     = 
 |ЖІӨ жылы                = 
 |ЖІӨ бойынша орны        =
 |Жан басына шаққанда ЖІӨ орны   = 
 |Тұрғыны                 =69 639&lt;ref name=&quot;KZ2019&quot;&gt;[http://stat.gov.kz/getImg?id=ESTAT100232 Қазақстан Республикасының Статистика агенттігі. Қазақстан Республикасы тұрғындарының облыстар, қалалар мен аудандар, жынысы мен жас ерекшелігі топтары, этностық бөлігі бойынша 2019 жылдың басындағы саны]&lt;/ref&gt;
 |Санақ жылы              = 2019
 |Пайызы                  = 10,26
 |Халық саны бойынша орны        = 4
 |Тығыздығы               = 1,71
 |Тығыздығы бойынша орны         = 5
 |Ұлттық құрамы           ={{nobr|[[қазақтар]] (98,88%)}}, {{nobr|[[қарақалпақтар]] (0,58%)}},  {{nobr|басқа халықтары (0,54%)}} {{nobr|2019ж.}}&lt;ref name=&quot;KZ2015&quot;&gt;[http://stat.gov.kz/getImg?id=ESTAT100232 Қазақстан Республикасының Статистика агенттігі. Қазақстан Республикасы тұрғындарының облыстар, қалалар мен аудандар, жынысы мен жас ерекшелігі топтары, этностық бөлігі бойынша 2015 жылдың басындағы саны]&lt;/ref&gt;
 |Конфессионалдық құрамы         = 
 |Жер аумағы              = 40 519
 |Жер аумағының пайызы    = 24,4
 |Жер аумағы бойынша орны        = 3
  |Максималды биіктігі           = 
  |Орташа биіктігі        = 
  |Минималды биіктігі     = 
  |Карта                  = Bejneu District Kazakhstan.png
  |Карта ені              = 
  |Әкімшілік бірліктің картасы   =
  |Әкімшілік бірлік картасының ені  = 
 |Аббревиатура            = 
 |Телефон коды            = 
 |Пошта индекстері        = 130100-130108&lt;ref name=&quot;kazindex.ru&quot;&gt;[http://kazindex.ru/02/5.html Қазақстан почталық индекстері]&lt;/ref&gt;
 |Интернет-үйшігі         = 
 |Автомобиль коды         =
 |Сайты                   =http://beineu.mangystau.gov.kz
 |Commons санаты          = 
}}

'''Бейнеу ауданы''' – [[Маңғыстау облысы]]ның солтүстігіндегі әкімшілік бірлік. Аудан орталығы - [[Бейнеу]] ауылы. [[Ақтау]]дан Бейнеуге дейінгі арақашықтық - 470 км.

== Тарихы ==
1973 жылдың 20-наурызы – бүкіл маңғыстаулықтар үшін ақ түйенің қарны жарылып, аспаннан нұр жауған күн. Бұл күні Қазақ ССР Жоғарғы Кеңесі Президиумының «Қазақ ССР-інің құрамында Жезқазған және Маңғышлақ облыстарын құру туралы» Жарлығы шықты:

{{cquote
|«...2. Қазақ ССР-інің құрамында, орталығы Шевченко қаласында, Маңғышлақ облысы құрылсын: оның құрамына Гурьев облысының Шевченко, Жаңаөзен және Форт-Шевченко қалалары, қалалық кеңестеріне бағынатын қалалық поселкелермен және ауылдық кеңестерімен қоса Маңғыстау ауданы енгізілсін.

Маңғышлақ облысының құрамында мынадай жаңа аудандар құрылсын:

1. Орталығы [[Бейнеу]] қалалық поселкесінде болатын Бейнеу ауданы құрылсын: оның құрамына [[Маңғыстау облысы|Маңғышлақ облысы]]ның [[Маңғыстау ауданы]]ндағы Бейнеу қалалық поселкесі, [[Ақжігіт (ауыл)|Ақжігіт]] және [[Төлеп (Бейнеу ауданы)|Каменный]] ауылдық кеңестері, Гурьев облысының [[Жылыой ауданы|Ембі ауданы]]ндағы [[Боранқұл|Опорный]] және [[Сарықамыс (Атырау облысы)|Сарықамыс]] поселкелері енгізілсін;

2. Орталығы [[Құрық (ауыл)|Ералиев]] қалалық поселкесі болатын [[Қарақия ауданы|Ералиев ауданы]] құрылсын: оның құрамына Маңғышлақ облысының Өзен ауданындағы Ералиев, [[Ақсу]] және [[Жетібай (Маңғыстау облысы)|Жетібай]] қалалық поселкелері, [[Ақтау|Шевченко]] қалалық кеңесінің [[Маңғыстау (ауыл)|Маңғыстау]] қалалық поселкесі енгізілсін.

3. Маңғышлақ облысының [[Жаңаөзен]] қаласы облысқа бағынатын қала болып қайта құрылсын:

4. Өзен ауданының [[Теңге (ауыл)|Өзен]] қалалық поселкесі [[Жаңаөзен қалалық әкімдігі|Жаңаөзен қалалық кеңесі]]нің қамтуына берілсін. Гурьев облысының Өзен ауданы таратылсын» 
|author=[[Қазақ ССР Жоғарғы Кеңесі]]
|source=Алматы, Үкімет үйі, 20 наурыз 1973 жыл
}}

Сөйтіп, Кеңес өкіметінің алғашқы жылдарында [[Адай округі]]н таратпау жөнінде арпалысып құрбан болған Тобанияз бастаған боздақтардың арманы жүзеге асты.

Жарлықтың жариялануымен бірге облыс, аудандарды ұйымдастыру бюролары құрылды. Бейнеу аудандық ұйымдастыру бюросын А. Өтеуов басқарды. Сәуірдің 5-жұлдызында Маңғыстау, Ембі аудандарының осы аумақтағы  депутаттары аудандық кеңестің сессиясын өткізіп, аудандық атқару комитетін құрып, оның төрағалығына [[Дүйсенбі Әріпов]]ты сайлады. Ал, 11-сәуірде аудан коммунистерінің бірінші партия конференциясы шақырылып, онда аудандық партия комитетінің бірінші хатшылығына [[Арон Махуұлы Өтеуов]] сайланды.

1973 жылдың басында ауданда 17 мың халық тұрды. Маңғыстау мен Қарақұм кеңшарларында 79 мың қой, 2660 жылқы, 2220 түйе болды. «Прорванефть» мұнайгаз өндіру басқармасы сол жылы 1 миллион 255 мың тонна «қара алтын» өндірді.

Мал шаруашылығын одан әрі дамыту мақсатында 1973 жылдың желтоқсанында «Сам» кеңшары (директоры Қуаныш Ғалымов), 1983 жылы «Сыңғырлау» (директоры Наурыз Балмұханов) құрылды. Осылайша үш бірдей Кеңестер Одағының батыры М. Бегенов пен Ж. Қалдықараев, Б. Қалиев туып өскен, үш социалистік Еңбек Ері Ж. Мергенбаева, Ә. Махутов, Ө. Құлбатыров, бір Даңқ орденінің толық иегері Б. Ауданбаев және басқа да айтулы азаматтар тер төккен аймақта аудан құрылып, толықтай қалыптасты.

Аудан 1981-85 жылдары КОКП Орталық Комитетінің, КСРО Министрлер Кеңесінің, ВЦСПС-тің және БЛКЖО Орталық Комитетінің бүкілодақтық социалистік жарыс қорытындысымен аудандарға берілетін ауыспалы Қызыл Туын бес жыл қатарынан жеңіп алды. Ол ту қазір аудандық мұражайда мәңгілікке сақтаулы.

Бүгінде 57700 халық тұратын ауданда Ақжігіт, Сарға, Сыңғырлау, Есет, Тұрыш, Сам, Бейнеу, Боранқұл, Төлеп, Ноғайты, Тәжен ауылдық округтері бар.&lt;ref name=&quot;source4&quot;&gt;[http://beineu.mangystau.gov.kz/page/view/3114 - Аудан тарихы] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20161005100750/http://beineu.mangystau.gov.kz/page/view/3114 |date=2016-10-05 }}&lt;/ref&gt;

== Географиясы ==
Солтүстігінде [[Атырау облысы]]ның [[Жылыой ауданы]], шығысында [[Ақтөбе облысы]]ның [[Байғанин ауданы]], оңтүстік-шығысында [[Өзбекстан]]ның [[Қарақалпақстан|Қарақалпақстан автономиялы республикасы]], оңтүстігінде [[Маңғыстау ауданы]]мен шектеседі.
== Аудандағы тарихи-мәдени ескерткіштер ==
Заманымыздың кемеңгер тұлғасы, жазушы [[Әбіш Кекілбаев]] Бейнеу аймағы туралы былай деген: 
{{cquote
|«Осыдан үш миллион жыл бұрын [[Африка]]да экватор бойында, ағаш басынан түсіп, денесін тіктеп жүріп, өз бетімен әрекетке көшкен адам нәсілі осыдан бір миллион жыл бұрын Таяу Шығыс арқылы көшкен мұздың соңынан аңдарды қуалап, Еуропа мен Азияға аяқ басқанда әуелі кеп тұрақтаған жерлері осы Қаратеңіз бен Атырау бойлары болатын. Кавказ нәсілдестер күллі Еуропаға Қаратеңіз аумағынан, ең алғашқы адамдардың рамапитиктер деп аталатын шығыс бұтағы көбіне-көп осы Атыраудан айналаға шашыраған-ды» деп болжам айтып, «...Төңірегің тұнып тұрған керемет, төңірегің тұнып тұрған хикая, төңірегің тола ғажайып дастан!...» деп таңдай қаға таңданған Маңғыстау Үстірті – шығысында Асмантай, Матай, Көксеңгірден басталып, батысында Қарашүңгіл, Қарақұмнан кәрі Каспийге сұғынатын, солтүстігінде Төңірекшың, Тортай, Тоқсанбаймен шектесіп, оңтүстігінде Тәңке, Төлепке тірелетін - Бейнеу аймағы.
}}

Бейнеудің екінші қорымында көзі тірісінде елінің жел жақтағы панасы, ық жақтағы саясы бола білген азамат, жаудан елді арашалаған батыр, дауда әділетті арашалаған қазы, озбырлықтан обал мен сауапты арашалаған пірәдар, әлсізге – медет, күштіге – айбат, зарыққанға – жебеу, тарыққанға – демеу, асқанға – тосқан, сасқанға – сая, ұрпаққа – ұстаз, ұлысқа – ұран, ел иесі, жер киесі, Пірдің соңы – ]]Бекет Ата Мырзағұлұлы]]ның өз қолымен тұрғызған мешіті бар.

«Ұлы жібек жолының» бір тармағы бойында орналасқан ең ежелгі керуенсарайлардың бірі – [[Білеулі]]. Ол – бүгінгі Бейнеу ауданының [[Өзбекстан]]мен шектесетін шекарасында тұрған тарихи жәдігерлік.

Білеуліден әрі қарай өткен жол [[Қоңырат]]қа бағыт түзейді де, Бейнеуге қарай бет алған жүз шақырымдай далалық жол белгілі бекет, ескі қорым [[Құсшы]]ға тіреледі.

Құсшыдан алпыс шақырымдай жердегі керуенсарайлардың шоғырланған жері – [[Белдеулі]]. Мұнда бірнеше керуенсарайлардың қалдығы бар.  Бұл – біздің ата-бабаларымыздың батысында Римнің, шығысында Қытайдың хабарын біліп, өркениеттің бел ортасында отырғанын дәлелдейді. Бейнеу – [[Ұлы Жібек жолы]]ның бойындағы бел жазатын елеулі бекет болған.

Дүниежүзі ғалымдарын таңдандырған жаңалық, ол – [[Тоқсанбай тауы]]нан табылған ең ежелгі қала. Қаланың жер қыртыстары үш қабаттан тұрады. Ең астыңғы қабаты осыдан төрт мың жыл бұрынғы [[қола дәуірі]]ндегі отырықшы қонысты (қала орнын) дәлелдейді. Бұған дейін мұндай қала орындары [[Малайзия]]да ([[Трон]]) және [[Орал]] тауында ([[Арқайым]], [[Синташ]]) ғана табылған-ды. Ал Бейнеу ауданына қарайтын Тоқсанбай тауының үстіндегі қала орны олардан да бұрынғы ежелгі дәуір жәдігері болып шықты. Бұл – Қазақстан,  көршілес елдер, тіпті дүниежүзі үшін үлкен жаңалық. Екінші мәдени қабатында біздің эрамызға дейінгі бір мыңыншы, ал үшінші қабатында біздің эрамыздың ІХ-Х ғасырларындағы ортағасырлық сақтар тұрмысын дәлелдейтін материалдар табылған.

[[Алтын орда]] дәуірінде Алтын ордаға бағынған орыс князьдері [[Қарақорым]]дағы Ұлы ханға тағзым етіп, жарлық алуға бару үшін Бейнеу үстімен сапар шегетін болған. Алтын орда астанасы Қарақорым мен [[Ханбалық]]қа беттеген керуендердің есебі жоқ болатын. Сол кезде [[Сарай Береке]]ден шыққан керуен [[Үргеніш]]ке қырық күнде, ал [[Сарайшық]]тан шыққан керуен Үргенішке отыз күнде жететін еді дейді. Бұл керуен сапарының біраз жолы қазіргі Бейнеу ауданы территориясы үстімен өтеді.

Аржағы – [[Киев]], [[Петербор]], [[Мәскеу]] князьдіктерінен шығатын керуен жолының бір тармағы [[Хажы]] – [[Тархан]] - [[Сарай-Берке]] – [[Сарайшық]] – [[Таскешу]] – [[Қызылорда|Ақмешіт]] – [[Есет]] – Белдеулі – [[Тұрыш]] – [[Асау]] – [[Барақ]] – Құсшы – Білеулі - Қоңырат арқылы, ал екінші тармағы Сарай-Берке – Сарайшық – Таскешу – Ақмешіт – [[Жылыой]] – [[Қарашүңгіл]] – [[Ұшқан]] – Бейнеу – [[Сам]] – Құсшы – Білеулі – Қоңырат арқылы [[Хиуа]] асып Үнді, [[Қытай]]ға дейін кете береді. Осы бекет-керуен сарайлардың Қарашүңгіл, [[Ұшқан]]нан Білеуліге дейінгі аралығы бүгінгі Бейнеу ауданының жері. Сол керуен жолының сүрлеуімен дәл қазір теміржол өтеді.&lt;ref name=&quot;source4&quot;&gt;&lt;/ref&gt;

==Экономикасы==
===Өндіріс саласы===
Өндіріс саласында «[[Қазақтүркмұнай]]», «КАСКо», «Мейрбуш», «Би Эн Джи», «Люсент Петролеум», «Табынай», «Равнинное Ойл» компаниялары жұмыс жасаса, «Толқыннефтегаз»  және  «Қазполмунай»  серіктестіктерінің  активтері  «[[КазМұнайГаз]]» Ұлттық  компаниясының»  «КазМұнайТеңіз» АҚ-ына сенімділікпен басқаруға беріліп, «БейнеуМұнайГаз»  кәсіпорны құрылды. Аудан бойынша өткен жылы аудан бойынша 307,1 мың тонна мұнай мен 1,2  млрд.  текше  метр  газ  өндірілді, бұл облыстағы мұнайдың  2,1%,  газдың  62%  құрады. Алдыңғы жылмен салыстырғанда  мұнай 45,1  мың  тоннаға немесе  17,2%-ке көп өндірілсе,  газ 18,4 млн. текше метрге немесе 1,5%-ке көп өндірілді. Негізгі капиталға салынған  инвестиция көлемі  15,1  млрд. теңгеге, өнеркәсіп өнімінің көлемі 63,7 млрд. теңгеге жетті.

Аудан өндірісінде басым сипат алатын 29 ұлу тас  өндіру карьерлерінде, 600-ге жуық адам жұмыс жасайды. Карьерлер 2011 жылы 597,5 мың текше метр ұлу тас өндірді.&lt;ref name=&quot;source5&quot;&gt;[http://beineu.mangystau.gov.kz/page/view/3112 - Ауданның әлеуметтік-экономикалық төлқұжаты] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20161005142810/http://beineu.mangystau.gov.kz/page/view/3112 |date=2016-10-05 }}&lt;/ref&gt;

===Ауыл шаруашылығы===
[[2011 жыл]]ы  сиыр 1,2 %-ке, қой мен ешкі 3,6%-ке, жылқы 6,3%-ке, түйе 2,4 %-ке өсті. Қазіргі таңда қолда 4210 бас сиыр, 162112 бас кой мен ешкі, 8840 бас  жылқы,  15222 бас түйе бар. Жыл басынан бері 3 фермер қожалығы  құрылып, олардың  саны  258-ге  жетті, бюджетке 4,3  млн.  теңге  салық  төленді.

Аудандағы [[эпизоотия]]лық шараларға Республикалық  бюджеттен 26,7 млн. теңге  бөлінді, малдарды бірдейлендіру жұмыстары жүргізіліп, 2450 бас ірі қара малы сырғаланып, оларға ветеринариялық паспорт жасақталып, селолық округтер бойынша электрондық базаға енгізілді.  Бейнеу  селосында  «мал  қорымының»  құрылысы аяқталып,  Бейнеу,  Сам  орман  шаруашылығы  мекемелерінің  әкімшілік  ғимараттарының  құрылысы  жүргізілді.&lt;ref name=&quot;source5&quot;&gt;&lt;/ref&gt;

== Транспорты ==
Мұнай-газ өндірумен қоса мұнай мен газды тасымалдау саласында  «ҚазТрансОйл», «ҚазТрансГаз» ұлттық компанияларының  құрылымдық басқармалары,  оларда мыңға тарта адам жұмыс жасайды. Алдағы  жылдары Қазақстанды  индустрияландыру  картасына  енгізілген,  жылына  5  млрд.  текше  метр  газ  тасымалданатын  ұзындығы 1475  шақырымдық,  жалпы  құны  500  млрд.  теңге  болатын  «[[Бейнеу]]-[[Базой газ кен орны|Бозой]]-[[Шымкент]]»  магистралды  газ  құбырын  салу  үшін  1  млрд.  доллар  көлемінде  жарғылық  қор құрылды. Жобаны  жүзеге  асыруға  Қазақстан  жағынан  «Қазтрансгаз»  акционерлік  қоғамы,  ал  Қытай жағынан  «Транс  Эйжа  Гэз  Пайплайн»  компаниясы  қатысады.  Жарғылық  қордың  қазақстандық  бөлігі  республикалық  бюджеттен  қаржыландырылады,  оған  қосымша  3  млрд.  доллар  көлемінде  қарыз  тартылады. 

[[2012 жыл]]ы  аяқталатын  бірінші  кезеңде  1164  шақырымдық  «Бозой-Шымкент»  учаскесі  мен «Бозой  компрессорлық  стансасы» салынады.  Бұдан  соң  «Бейнеу-Бозой»  учаскесі  мен  «Қараөзек  компрессорлық  стансасы»  іске  қосылып,  газ  құбыры  2015 жылы  толықтай  пайдалануға  беріледі.  Құрылыс  жұмыстарына  3,5  мыңға  жуық  маман  тартылып,  құбыр  пайдалануға  берілген  соң 500  тұрақты  жұмыс  орны  пайда  болады.

Ауданда «Қазақстан Темір жолы» ұлттық компанияның құрылымдық бөлімшелері жұмыс жасайды. Еліміздегі  ірі,  әрі  перспективалы  жобалардың  бірі  саналатын  құны  2,3  млрд.  доллар  болатын  ұзындығы  988  шақырым  «Бейнеу-Жезқазған»  темір  жол  желісінің техникалық  экономикалық  негіздемесі  дайын.  «Бейнеу-Шалқар»  аралығында  ұзындығы  471  км.,  құны  153,5  млрд.  теңгені  құрайтын  теміржол  желісі  мен  ұзындығы  501  км.,  құны  93,7  млрд.  теңгені  құрайтын  автомобиль  жолын  салу  жуық  арада  басталады  деп  күтілуде.

2007 жылы құны 7,6 млрд.теңге болатын 122,6 шақырымдық Бейнеу-Атырау тас жол бағытындағы Боранқұл-Бейнеу тас жолы пайдалануға берілді. 2010 жылы Бейнеу-Ақтау тас жолының құрылысы басталып, оған Премьер-Министр К. Масимов қатысты.&lt;ref name=&quot;source5&quot;&gt;&lt;/ref&gt;

==Білім беру жүйесі==
Ауданның 26 жалпы білім беретін орта мектебінде 11988 бала оқиды, 1538 педагогикалық қызметкер жұмыс істейді, 20 балабақшада 2043 бүлдіршін тәрбиеленеді. 2011 жылы дарынды оқушылармен жұмыс жасайтын аудандық білім бөлімінің жанынан «Дарын орталығы» мемлекеттік коммуналдық кәсіпорны ашылды.

Бейнеу селосында 140 орындық балабақша пайдалануға берілсе, қазіргі таңда 140 орындық балабақшаның құрылысы, Ақжігітте 100 орындық балабақшаның, Төлепте 17 орындық балабақшаның құрылыстары жүргізілуде. Мектептер спорт залдарымен толықтай қамтылған. Аудан  мектептерінде  41 компьютер класы,  372  орындық  лингафон,  384 орындық  жаңа  үлгідегі  лингафондық-мультимедия  кабинеті, 18 қашықтықтан оқытудың спутниктік  қондырғысы,  23 мектепте  интернет  желісі  мен  24  интерактивті  тақта,  1085  электрондық  оқулық  және соңғы үлгідегі 10 химия, 21 биология, 11 физика кабинеттері бар. 

Бейнеу гуманитарлық-экономикалық колледжінде 7 мамандық  бойынша күндізгі бөлімде 504, сырттай бөлімде 363 студент оқиды. Өнер  мектебінің  жанынан  құрылған  аула  клубының  5  тобында 300  бала  тәрбиеленуде.&lt;ref name=&quot;source5&quot;&gt;&lt;/ref&gt;

== Халқы ==
2019 жылдың 1 қаңтарына ауданның халық саны 69,6 мың адам.

{| class=&quot;wikitable&quot;
|-
! Этнос !!Саны, адам !!Пайыздық үлесі, % 
|-
| [[Қазақтар]] || 69 639|| 98,88
|-
| [[Қарақалпақтар]] || 405 || 0,58
|-
| [[Этнос|басқа этностар]] || 368 || 0,54
|}

{| class=&quot;wikitable&quot;
|-
! Санақ жылы !!Саны, адам  !! Ер адам саны!! Әйел адам саны
|-
| [[1989]]&lt;ref name=&quot;source2&quot;&gt;[https://books.google.kz/books?hl=ru&amp;id=N-7rAAAAMAAJ&amp;dq=%D0%BF%D0%B5%D1%80%D0%B5%D0%BF%D0%B8%D1%81%D1%8C+%D0%BD%D0%B0%D1%81%D0%B5%D0%BB%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D1%8F+%D1%81%D1%81%D1%81%D1%80+1989&amp;focus=searchwithinvolume&amp;q=%D0%B1%D0%B5%D0%B9%D0%BD%D0%B5%D1%83 - 1989 жылғы Бүкіл кеңестік халық санағының қорытындылары. Мичиган университеті 2009. 1 том]&lt;/ref&gt; || 23 472|| 11 793 || 11 679
|-
| [[1999]]&lt;ref name=&quot;source3&quot;&gt;[http://www.stat.gov.kz/getImg?id=WC16200032719 - 2009 жылғы Қазақстан Республикасы халқының Ұлттық санағының қорытындылары. Астана 2011. 1 том]&lt;/ref&gt; || 13 470 || 6 640 ||6 830
|-
| [[2009]]&lt;ref name=&quot;source3&quot;&gt;&lt;/ref&gt; || 23 444 || 11 746 || 11 698
|-
| [[2015]]&lt;ref name=&quot;KZ2015&quot;&gt;[http://stat.gov.kz/getImg?id=ESTAT100232 Қазақстан Республикасының Статистика агенттігі. Қазақстан Республикасы тұрғындарының облыстар, қалалар мен аудандар, жынысы мен жас ерекшелігі топтары, этностық бөлігі бойынша 2015 жылдың басындағы саны]&lt;/ref&gt; || 62 586 || - || -
|-
| [[2019]] || 69 639 || 35 173 || 34 466
|}

== Әкімшілік бөлінуі ==
Аудан көлемі 40,5 мың км&lt;sup&gt;2&lt;/sup&gt;. Аудан құрамында 10 ауыл әкімшілігі бар. 
{| class=&quot;wikitable&quot;
|-
! Ауылдық округ !!Ауданы !!Халқы !! Елді мекендер
|-
| [[Бейнеу ауылдық округі]] || 561,165 км&lt;sup&gt;2&lt;/sup&gt;|| 40 452 (2012) || [[Бейнеу]]
|-
| [[Ақжігіт ауылдық округі]] ||424,611 км&lt;sup&gt;2&lt;/sup&gt; || 2567 (2009) || [[Ақжігіт (ауыл)|Ақжігіт]]
|-
| [[Боранқұл ауылдық округі]] || 500,531 км&lt;sup&gt;2&lt;/sup&gt;|| 6310 (2009) || [[Боранқұл]]
|-
| [[Есет ауылдық округі]] ||221,073 км&lt;sup&gt;2&lt;/sup&gt; || 897 (2009) || [[Есет (ауыл)|Есет]]
|-
| [[Сам ауылдық округі]] ||273,373 км&lt;sup&gt;2&lt;/sup&gt; || 766 (2009) || [[Сам (Маңғыстау облысы)|Сам]]
|-
| [[Сарға ауылдық округі]] || 339,349 км&lt;sup&gt;2&lt;/sup&gt;|| 1348 (2009) || [[Сарға]]
|-
| [[Сыңғырлау ауылдық округі]] ||400,495 км&lt;sup&gt;2&lt;/sup&gt; || 836 (2009) || [[Сыңғырлау]]
|-
| [[Тәжен ауылдық округі]] || 130 км&lt;sup&gt;2&lt;/sup&gt;|| 299 (2009) || [[Тәжен]]
|-
| [[Төлеп ауылдық округі]] || 127,924 км&lt;sup&gt;2&lt;/sup&gt;|| 876 (2009) || [[Төлеп (Бейнеу ауданы)|Төлеп]]
|-
| [[Тұрыш ауылдық округі]] ||152,22 км&lt;sup&gt;2&lt;/sup&gt; || 636 (2009) || [[Тұрыш]]
|}

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}
{{Маңғыстау облысы}}
{{Бейнеу ауданы елді мекендері}}
[[Санат:Бейнеу ауданы]]</text>
      <sha1>kp95j8ckmii7nsyugncqxhfk716uqp0</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3061437</id>
      <parentid>3061430</parentid>
      <timestamp>2022-08-16T18:07:46Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Білгіш Шежіреші</username>
        <id>68287</id>
      </contributor>
      <comment>/* Әкімшілік бөлінуі */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="30536" xml:space="preserve">{{Әкімшілік бірлік
 |Қазақша атауы                   = Бейнеу ауданы
 |Елтаңба                 =  Emblem Beineu District.jpeg
 |Ту                      = 
 |Елтаңбаның ені          = 200px
 |Тудың ені               = 
 |Елтаңбаның аты          = 
 |Тудың аты               = 
  |lat_deg= |lat_min= |lat_sec=
  |lon_deg= |lon_min= |lon_sec=
  |CoordScale             =
 |Статусы                 = Аудан
 |Кіреді                  = [[Маңғыстау облысы]]
 |Енеді                   = 10 ауылдық округ
 |Орталығы                = [[Бейнеу]]
 |Ірі қаласы              = 
 |Ірі қалалары            = 
 |Құрылды                 = [[1973 жыл]]
 |Әкімі                   = [[Бейнеубек Көңілімқосұлы Әбілов]]
 |ЖІӨ                     = 
 |ЖІӨ жылы                = 
 |ЖІӨ бойынша орны        =
 |Жан басына шаққанда ЖІӨ орны   = 
 |Тұрғыны                 =69 639&lt;ref name=&quot;KZ2019&quot;&gt;[http://stat.gov.kz/getImg?id=ESTAT100232 Қазақстан Республикасының Статистика агенттігі. Қазақстан Республикасы тұрғындарының облыстар, қалалар мен аудандар, жынысы мен жас ерекшелігі топтары, этностық бөлігі бойынша 2019 жылдың басындағы саны]&lt;/ref&gt;
 |Санақ жылы              = 2019
 |Пайызы                  = 10,26
 |Халық саны бойынша орны        = 4
 |Тығыздығы               = 1,71
 |Тығыздығы бойынша орны         = 5
 |Ұлттық құрамы           ={{nobr|[[қазақтар]] (98,88%)}}, {{nobr|[[қарақалпақтар]] (0,58%)}},  {{nobr|басқа халықтары (0,54%)}} {{nobr|2019ж.}}&lt;ref name=&quot;KZ2015&quot;&gt;[http://stat.gov.kz/getImg?id=ESTAT100232 Қазақстан Республикасының Статистика агенттігі. Қазақстан Республикасы тұрғындарының облыстар, қалалар мен аудандар, жынысы мен жас ерекшелігі топтары, этностық бөлігі бойынша 2015 жылдың басындағы саны]&lt;/ref&gt;
 |Конфессионалдық құрамы         = 
 |Жер аумағы              = 40 519
 |Жер аумағының пайызы    = 24,4
 |Жер аумағы бойынша орны        = 3
  |Максималды биіктігі           = 
  |Орташа биіктігі        = 
  |Минималды биіктігі     = 
  |Карта                  = Bejneu District Kazakhstan.png
  |Карта ені              = 
  |Әкімшілік бірліктің картасы   =
  |Әкімшілік бірлік картасының ені  = 
 |Аббревиатура            = 
 |Телефон коды            = 
 |Пошта индекстері        = 130100-130108&lt;ref name=&quot;kazindex.ru&quot;&gt;[http://kazindex.ru/02/5.html Қазақстан почталық индекстері]&lt;/ref&gt;
 |Интернет-үйшігі         = 
 |Автомобиль коды         =
 |Сайты                   =http://beineu.mangystau.gov.kz
 |Commons санаты          = 
}}

'''Бейнеу ауданы''' – [[Маңғыстау облысы]]ның солтүстігіндегі әкімшілік бірлік. Аудан орталығы - [[Бейнеу]] ауылы. [[Ақтау]]дан Бейнеуге дейінгі арақашықтық - 470 км.

== Тарихы ==
1973 жылдың 20-наурызы – бүкіл маңғыстаулықтар үшін ақ түйенің қарны жарылып, аспаннан нұр жауған күн. Бұл күні Қазақ ССР Жоғарғы Кеңесі Президиумының «Қазақ ССР-інің құрамында Жезқазған және Маңғышлақ облыстарын құру туралы» Жарлығы шықты:

{{cquote
|«...2. Қазақ ССР-інің құрамында, орталығы Шевченко қаласында, Маңғышлақ облысы құрылсын: оның құрамына Гурьев облысының Шевченко, Жаңаөзен және Форт-Шевченко қалалары, қалалық кеңестеріне бағынатын қалалық поселкелермен және ауылдық кеңестерімен қоса Маңғыстау ауданы енгізілсін.

Маңғышлақ облысының құрамында мынадай жаңа аудандар құрылсын:

1. Орталығы [[Бейнеу]] қалалық поселкесінде болатын Бейнеу ауданы құрылсын: оның құрамына [[Маңғыстау облысы|Маңғышлақ облысы]]ның [[Маңғыстау ауданы]]ндағы Бейнеу қалалық поселкесі, [[Ақжігіт (ауыл)|Ақжігіт]] және [[Төлеп (Бейнеу ауданы)|Каменный]] ауылдық кеңестері, Гурьев облысының [[Жылыой ауданы|Ембі ауданы]]ндағы [[Боранқұл|Опорный]] және [[Сарықамыс (Атырау облысы)|Сарықамыс]] поселкелері енгізілсін;

2. Орталығы [[Құрық (ауыл)|Ералиев]] қалалық поселкесі болатын [[Қарақия ауданы|Ералиев ауданы]] құрылсын: оның құрамына Маңғышлақ облысының Өзен ауданындағы Ералиев, [[Ақсу]] және [[Жетібай (Маңғыстау облысы)|Жетібай]] қалалық поселкелері, [[Ақтау|Шевченко]] қалалық кеңесінің [[Маңғыстау (ауыл)|Маңғыстау]] қалалық поселкесі енгізілсін.

3. Маңғышлақ облысының [[Жаңаөзен]] қаласы облысқа бағынатын қала болып қайта құрылсын:

4. Өзен ауданының [[Теңге (ауыл)|Өзен]] қалалық поселкесі [[Жаңаөзен қалалық әкімдігі|Жаңаөзен қалалық кеңесі]]нің қамтуына берілсін. Гурьев облысының Өзен ауданы таратылсын» 
|author=[[Қазақ ССР Жоғарғы Кеңесі]]
|source=Алматы, Үкімет үйі, 20 наурыз 1973 жыл
}}

Сөйтіп, Кеңес өкіметінің алғашқы жылдарында [[Адай округі]]н таратпау жөнінде арпалысып құрбан болған Тобанияз бастаған боздақтардың арманы жүзеге асты.

Жарлықтың жариялануымен бірге облыс, аудандарды ұйымдастыру бюролары құрылды. Бейнеу аудандық ұйымдастыру бюросын А. Өтеуов басқарды. Сәуірдің 5-жұлдызында Маңғыстау, Ембі аудандарының осы аумақтағы  депутаттары аудандық кеңестің сессиясын өткізіп, аудандық атқару комитетін құрып, оның төрағалығына [[Дүйсенбі Әріпов]]ты сайлады. Ал, 11-сәуірде аудан коммунистерінің бірінші партия конференциясы шақырылып, онда аудандық партия комитетінің бірінші хатшылығына [[Арон Махуұлы Өтеуов]] сайланды.

1973 жылдың басында ауданда 17 мың халық тұрды. Маңғыстау мен Қарақұм кеңшарларында 79 мың қой, 2660 жылқы, 2220 түйе болды. «Прорванефть» мұнайгаз өндіру басқармасы сол жылы 1 миллион 255 мың тонна «қара алтын» өндірді.

Мал шаруашылығын одан әрі дамыту мақсатында 1973 жылдың желтоқсанында «Сам» кеңшары (директоры Қуаныш Ғалымов), 1983 жылы «Сыңғырлау» (директоры Наурыз Балмұханов) құрылды. Осылайша үш бірдей Кеңестер Одағының батыры М. Бегенов пен Ж. Қалдықараев, Б. Қалиев туып өскен, үш социалистік Еңбек Ері Ж. Мергенбаева, Ә. Махутов, Ө. Құлбатыров, бір Даңқ орденінің толық иегері Б. Ауданбаев және басқа да айтулы азаматтар тер төккен аймақта аудан құрылып, толықтай қалыптасты.

Аудан 1981-85 жылдары КОКП Орталық Комитетінің, КСРО Министрлер Кеңесінің, ВЦСПС-тің және БЛКЖО Орталық Комитетінің бүкілодақтық социалистік жарыс қорытындысымен аудандарға берілетін ауыспалы Қызыл Туын бес жыл қатарынан жеңіп алды. Ол ту қазір аудандық мұражайда мәңгілікке сақтаулы.

Бүгінде 57700 халық тұратын ауданда Ақжігіт, Сарға, Сыңғырлау, Есет, Тұрыш, Сам, Бейнеу, Боранқұл, Төлеп, Ноғайты, Тәжен ауылдық округтері бар.&lt;ref name=&quot;source4&quot;&gt;[http://beineu.mangystau.gov.kz/page/view/3114 - Аудан тарихы] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20161005100750/http://beineu.mangystau.gov.kz/page/view/3114 |date=2016-10-05 }}&lt;/ref&gt;

== Географиясы ==
Солтүстігінде [[Атырау облысы]]ның [[Жылыой ауданы]], шығысында [[Ақтөбе облысы]]ның [[Байғанин ауданы]], оңтүстік-шығысында [[Өзбекстан]]ның [[Қарақалпақстан|Қарақалпақстан автономиялы республикасы]], оңтүстігінде [[Маңғыстау ауданы]]мен шектеседі.
== Аудандағы тарихи-мәдени ескерткіштер ==
Заманымыздың кемеңгер тұлғасы, жазушы [[Әбіш Кекілбаев]] Бейнеу аймағы туралы былай деген: 
{{cquote
|«Осыдан үш миллион жыл бұрын [[Африка]]да экватор бойында, ағаш басынан түсіп, денесін тіктеп жүріп, өз бетімен әрекетке көшкен адам нәсілі осыдан бір миллион жыл бұрын Таяу Шығыс арқылы көшкен мұздың соңынан аңдарды қуалап, Еуропа мен Азияға аяқ басқанда әуелі кеп тұрақтаған жерлері осы Қаратеңіз бен Атырау бойлары болатын. Кавказ нәсілдестер күллі Еуропаға Қаратеңіз аумағынан, ең алғашқы адамдардың рамапитиктер деп аталатын шығыс бұтағы көбіне-көп осы Атыраудан айналаға шашыраған-ды» деп болжам айтып, «...Төңірегің тұнып тұрған керемет, төңірегің тұнып тұрған хикая, төңірегің тола ғажайып дастан!...» деп таңдай қаға таңданған Маңғыстау Үстірті – шығысында Асмантай, Матай, Көксеңгірден басталып, батысында Қарашүңгіл, Қарақұмнан кәрі Каспийге сұғынатын, солтүстігінде Төңірекшың, Тортай, Тоқсанбаймен шектесіп, оңтүстігінде Тәңке, Төлепке тірелетін - Бейнеу аймағы.
}}

Бейнеудің екінші қорымында көзі тірісінде елінің жел жақтағы панасы, ық жақтағы саясы бола білген азамат, жаудан елді арашалаған батыр, дауда әділетті арашалаған қазы, озбырлықтан обал мен сауапты арашалаған пірәдар, әлсізге – медет, күштіге – айбат, зарыққанға – жебеу, тарыққанға – демеу, асқанға – тосқан, сасқанға – сая, ұрпаққа – ұстаз, ұлысқа – ұран, ел иесі, жер киесі, Пірдің соңы – ]]Бекет Ата Мырзағұлұлы]]ның өз қолымен тұрғызған мешіті бар.

«Ұлы жібек жолының» бір тармағы бойында орналасқан ең ежелгі керуенсарайлардың бірі – [[Білеулі]]. Ол – бүгінгі Бейнеу ауданының [[Өзбекстан]]мен шектесетін шекарасында тұрған тарихи жәдігерлік.

Білеуліден әрі қарай өткен жол [[Қоңырат]]қа бағыт түзейді де, Бейнеуге қарай бет алған жүз шақырымдай далалық жол белгілі бекет, ескі қорым [[Құсшы]]ға тіреледі.

Құсшыдан алпыс шақырымдай жердегі керуенсарайлардың шоғырланған жері – [[Белдеулі]]. Мұнда бірнеше керуенсарайлардың қалдығы бар.  Бұл – біздің ата-бабаларымыздың батысында Римнің, шығысында Қытайдың хабарын біліп, өркениеттің бел ортасында отырғанын дәлелдейді. Бейнеу – [[Ұлы Жібек жолы]]ның бойындағы бел жазатын елеулі бекет болған.

Дүниежүзі ғалымдарын таңдандырған жаңалық, ол – [[Тоқсанбай тауы]]нан табылған ең ежелгі қала. Қаланың жер қыртыстары үш қабаттан тұрады. Ең астыңғы қабаты осыдан төрт мың жыл бұрынғы [[қола дәуірі]]ндегі отырықшы қонысты (қала орнын) дәлелдейді. Бұған дейін мұндай қала орындары [[Малайзия]]да ([[Трон]]) және [[Орал]] тауында ([[Арқайым]], [[Синташ]]) ғана табылған-ды. Ал Бейнеу ауданына қарайтын Тоқсанбай тауының үстіндегі қала орны олардан да бұрынғы ежелгі дәуір жәдігері болып шықты. Бұл – Қазақстан,  көршілес елдер, тіпті дүниежүзі үшін үлкен жаңалық. Екінші мәдени қабатында біздің эрамызға дейінгі бір мыңыншы, ал үшінші қабатында біздің эрамыздың ІХ-Х ғасырларындағы ортағасырлық сақтар тұрмысын дәлелдейтін материалдар табылған.

[[Алтын орда]] дәуірінде Алтын ордаға бағынған орыс князьдері [[Қарақорым]]дағы Ұлы ханға тағзым етіп, жарлық алуға бару үшін Бейнеу үстімен сапар шегетін болған. Алтын орда астанасы Қарақорым мен [[Ханбалық]]қа беттеген керуендердің есебі жоқ болатын. Сол кезде [[Сарай Береке]]ден шыққан керуен [[Үргеніш]]ке қырық күнде, ал [[Сарайшық]]тан шыққан керуен Үргенішке отыз күнде жететін еді дейді. Бұл керуен сапарының біраз жолы қазіргі Бейнеу ауданы территориясы үстімен өтеді.

Аржағы – [[Киев]], [[Петербор]], [[Мәскеу]] князьдіктерінен шығатын керуен жолының бір тармағы [[Хажы]] – [[Тархан]] - [[Сарай-Берке]] – [[Сарайшық]] – [[Таскешу]] – [[Қызылорда|Ақмешіт]] – [[Есет]] – Белдеулі – [[Тұрыш]] – [[Асау]] – [[Барақ]] – Құсшы – Білеулі - Қоңырат арқылы, ал екінші тармағы Сарай-Берке – Сарайшық – Таскешу – Ақмешіт – [[Жылыой]] – [[Қарашүңгіл]] – [[Ұшқан]] – Бейнеу – [[Сам]] – Құсшы – Білеулі – Қоңырат арқылы [[Хиуа]] асып Үнді, [[Қытай]]ға дейін кете береді. Осы бекет-керуен сарайлардың Қарашүңгіл, [[Ұшқан]]нан Білеуліге дейінгі аралығы бүгінгі Бейнеу ауданының жері. Сол керуен жолының сүрлеуімен дәл қазір теміржол өтеді.&lt;ref name=&quot;source4&quot;&gt;&lt;/ref&gt;

==Экономикасы==
===Өндіріс саласы===
Өндіріс саласында «[[Қазақтүркмұнай]]», «КАСКо», «Мейрбуш», «Би Эн Джи», «Люсент Петролеум», «Табынай», «Равнинное Ойл» компаниялары жұмыс жасаса, «Толқыннефтегаз»  және  «Қазполмунай»  серіктестіктерінің  активтері  «[[КазМұнайГаз]]» Ұлттық  компаниясының»  «КазМұнайТеңіз» АҚ-ына сенімділікпен басқаруға беріліп, «БейнеуМұнайГаз»  кәсіпорны құрылды. Аудан бойынша өткен жылы аудан бойынша 307,1 мың тонна мұнай мен 1,2  млрд.  текше  метр  газ  өндірілді, бұл облыстағы мұнайдың  2,1%,  газдың  62%  құрады. Алдыңғы жылмен салыстырғанда  мұнай 45,1  мың  тоннаға немесе  17,2%-ке көп өндірілсе,  газ 18,4 млн. текше метрге немесе 1,5%-ке көп өндірілді. Негізгі капиталға салынған  инвестиция көлемі  15,1  млрд. теңгеге, өнеркәсіп өнімінің көлемі 63,7 млрд. теңгеге жетті.

Аудан өндірісінде басым сипат алатын 29 ұлу тас  өндіру карьерлерінде, 600-ге жуық адам жұмыс жасайды. Карьерлер 2011 жылы 597,5 мың текше метр ұлу тас өндірді.&lt;ref name=&quot;source5&quot;&gt;[http://beineu.mangystau.gov.kz/page/view/3112 - Ауданның әлеуметтік-экономикалық төлқұжаты] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20161005142810/http://beineu.mangystau.gov.kz/page/view/3112 |date=2016-10-05 }}&lt;/ref&gt;

===Ауыл шаруашылығы===
[[2011 жыл]]ы  сиыр 1,2 %-ке, қой мен ешкі 3,6%-ке, жылқы 6,3%-ке, түйе 2,4 %-ке өсті. Қазіргі таңда қолда 4210 бас сиыр, 162112 бас кой мен ешкі, 8840 бас  жылқы,  15222 бас түйе бар. Жыл басынан бері 3 фермер қожалығы  құрылып, олардың  саны  258-ге  жетті, бюджетке 4,3  млн.  теңге  салық  төленді.

Аудандағы [[эпизоотия]]лық шараларға Республикалық  бюджеттен 26,7 млн. теңге  бөлінді, малдарды бірдейлендіру жұмыстары жүргізіліп, 2450 бас ірі қара малы сырғаланып, оларға ветеринариялық паспорт жасақталып, селолық округтер бойынша электрондық базаға енгізілді.  Бейнеу  селосында  «мал  қорымының»  құрылысы аяқталып,  Бейнеу,  Сам  орман  шаруашылығы  мекемелерінің  әкімшілік  ғимараттарының  құрылысы  жүргізілді.&lt;ref name=&quot;source5&quot;&gt;&lt;/ref&gt;

== Транспорты ==
Мұнай-газ өндірумен қоса мұнай мен газды тасымалдау саласында  «ҚазТрансОйл», «ҚазТрансГаз» ұлттық компанияларының  құрылымдық басқармалары,  оларда мыңға тарта адам жұмыс жасайды. Алдағы  жылдары Қазақстанды  индустрияландыру  картасына  енгізілген,  жылына  5  млрд.  текше  метр  газ  тасымалданатын  ұзындығы 1475  шақырымдық,  жалпы  құны  500  млрд.  теңге  болатын  «[[Бейнеу]]-[[Базой газ кен орны|Бозой]]-[[Шымкент]]»  магистралды  газ  құбырын  салу  үшін  1  млрд.  доллар  көлемінде  жарғылық  қор құрылды. Жобаны  жүзеге  асыруға  Қазақстан  жағынан  «Қазтрансгаз»  акционерлік  қоғамы,  ал  Қытай жағынан  «Транс  Эйжа  Гэз  Пайплайн»  компаниясы  қатысады.  Жарғылық  қордың  қазақстандық  бөлігі  республикалық  бюджеттен  қаржыландырылады,  оған  қосымша  3  млрд.  доллар  көлемінде  қарыз  тартылады. 

[[2012 жыл]]ы  аяқталатын  бірінші  кезеңде  1164  шақырымдық  «Бозой-Шымкент»  учаскесі  мен «Бозой  компрессорлық  стансасы» салынады.  Бұдан  соң  «Бейнеу-Бозой»  учаскесі  мен  «Қараөзек  компрессорлық  стансасы»  іске  қосылып,  газ  құбыры  2015 жылы  толықтай  пайдалануға  беріледі.  Құрылыс  жұмыстарына  3,5  мыңға  жуық  маман  тартылып,  құбыр  пайдалануға  берілген  соң 500  тұрақты  жұмыс  орны  пайда  болады.

Ауданда «Қазақстан Темір жолы» ұлттық компанияның құрылымдық бөлімшелері жұмыс жасайды. Еліміздегі  ірі,  әрі  перспективалы  жобалардың  бірі  саналатын  құны  2,3  млрд.  доллар  болатын  ұзындығы  988  шақырым  «Бейнеу-Жезқазған»  темір  жол  желісінің техникалық  экономикалық  негіздемесі  дайын.  «Бейнеу-Шалқар»  аралығында  ұзындығы  471  км.,  құны  153,5  млрд.  теңгені  құрайтын  теміржол  желісі  мен  ұзындығы  501  км.,  құны  93,7  млрд.  теңгені  құрайтын  автомобиль  жолын  салу  жуық  арада  басталады  деп  күтілуде.

2007 жылы құны 7,6 млрд.теңге болатын 122,6 шақырымдық Бейнеу-Атырау тас жол бағытындағы Боранқұл-Бейнеу тас жолы пайдалануға берілді. 2010 жылы Бейнеу-Ақтау тас жолының құрылысы басталып, оған Премьер-Министр К. Масимов қатысты.&lt;ref name=&quot;source5&quot;&gt;&lt;/ref&gt;

==Білім беру жүйесі==
Ауданның 26 жалпы білім беретін орта мектебінде 11988 бала оқиды, 1538 педагогикалық қызметкер жұмыс істейді, 20 балабақшада 2043 бүлдіршін тәрбиеленеді. 2011 жылы дарынды оқушылармен жұмыс жасайтын аудандық білім бөлімінің жанынан «Дарын орталығы» мемлекеттік коммуналдық кәсіпорны ашылды.

Бейнеу селосында 140 орындық балабақша пайдалануға берілсе, қазіргі таңда 140 орындық балабақшаның құрылысы, Ақжігітте 100 орындық балабақшаның, Төлепте 17 орындық балабақшаның құрылыстары жүргізілуде. Мектептер спорт залдарымен толықтай қамтылған. Аудан  мектептерінде  41 компьютер класы,  372  орындық  лингафон,  384 орындық  жаңа  үлгідегі  лингафондық-мультимедия  кабинеті, 18 қашықтықтан оқытудың спутниктік  қондырғысы,  23 мектепте  интернет  желісі  мен  24  интерактивті  тақта,  1085  электрондық  оқулық  және соңғы үлгідегі 10 химия, 21 биология, 11 физика кабинеттері бар. 

Бейнеу гуманитарлық-экономикалық колледжінде 7 мамандық  бойынша күндізгі бөлімде 504, сырттай бөлімде 363 студент оқиды. Өнер  мектебінің  жанынан  құрылған  аула  клубының  5  тобында 300  бала  тәрбиеленуде.&lt;ref name=&quot;source5&quot;&gt;&lt;/ref&gt;

== Халқы ==
2019 жылдың 1 қаңтарына ауданның халық саны 69,6 мың адам.

{| class=&quot;wikitable&quot;
|-
! Этнос !!Саны, адам !!Пайыздық үлесі, % 
|-
| [[Қазақтар]] || 69 639|| 98,88
|-
| [[Қарақалпақтар]] || 405 || 0,58
|-
| [[Этнос|басқа этностар]] || 368 || 0,54
|}

{| class=&quot;wikitable&quot;
|-
! Санақ жылы !!Саны, адам  !! Ер адам саны!! Әйел адам саны
|-
| [[1989]]&lt;ref name=&quot;source2&quot;&gt;[https://books.google.kz/books?hl=ru&amp;id=N-7rAAAAMAAJ&amp;dq=%D0%BF%D0%B5%D1%80%D0%B5%D0%BF%D0%B8%D1%81%D1%8C+%D0%BD%D0%B0%D1%81%D0%B5%D0%BB%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D1%8F+%D1%81%D1%81%D1%81%D1%80+1989&amp;focus=searchwithinvolume&amp;q=%D0%B1%D0%B5%D0%B9%D0%BD%D0%B5%D1%83 - 1989 жылғы Бүкіл кеңестік халық санағының қорытындылары. Мичиган университеті 2009. 1 том]&lt;/ref&gt; || 23 472|| 11 793 || 11 679
|-
| [[1999]]&lt;ref name=&quot;source3&quot;&gt;[http://www.stat.gov.kz/getImg?id=WC16200032719 - 2009 жылғы Қазақстан Республикасы халқының Ұлттық санағының қорытындылары. Астана 2011. 1 том]&lt;/ref&gt; || 13 470 || 6 640 ||6 830
|-
| [[2009]]&lt;ref name=&quot;source3&quot;&gt;&lt;/ref&gt; || 23 444 || 11 746 || 11 698
|-
| [[2015]]&lt;ref name=&quot;KZ2015&quot;&gt;[http://stat.gov.kz/getImg?id=ESTAT100232 Қазақстан Республикасының Статистика агенттігі. Қазақстан Республикасы тұрғындарының облыстар, қалалар мен аудандар, жынысы мен жас ерекшелігі топтары, этностық бөлігі бойынша 2015 жылдың басындағы саны]&lt;/ref&gt; || 62 586 || - || -
|-
| [[2019]] || 69 639 || 35 173 || 34 466
|}

== Әкімшілік бөлінуі ==
Аудан көлемі 40,5 мың км&lt;sup&gt;2&lt;/sup&gt;. Аудан құрамында 10 ауыл әкімшілігі бар. 
{| class=&quot;wikitable&quot;
|-
! Ауылдық округ !!Ауданы !!Халқы !! Елді мекендер
|-
| [[Бейнеу ауылдық округі]] || 561,165 км&lt;sup&gt;2&lt;/sup&gt;|| 40 452 (2012) || [[Бейнеу]]
|-
| [[Ақжігіт ауылдық округі]] ||424,611 км&lt;sup&gt;2&lt;/sup&gt; || 2567 (2009) || [[Ақжігіт (ауыл)|Ақжігіт]]
|-
| [[Боранқұл ауылдық округі]] || 500,531 км&lt;sup&gt;2&lt;/sup&gt;|| 6310 (2009) || [[Боранқұл]]
|-
| [[Есет ауылдық округі]] ||221,073 км&lt;sup&gt;2&lt;/sup&gt; || 897 (2009) || [[Есет (ауыл)|Есет]]
|-
| [[Сам ауылдық округі]] ||273,373 км&lt;sup&gt;2&lt;/sup&gt; || 766 (2009) || [[Сам (Маңғыстау облысы)|Сам]], [[Ноғайты (Маңғыстау облысы)|Ноғайты]]
|-
| [[Сарға ауылдық округі]] || 339,349 км&lt;sup&gt;2&lt;/sup&gt;|| 1348 (2009) || [[Сарға]]
|-
| [[Сыңғырлау ауылдық округі]] ||400,495 км&lt;sup&gt;2&lt;/sup&gt; || 836 (2009) || [[Сыңғырлау]]
|-
| [[Тәжен ауылдық округі]] || 130 км&lt;sup&gt;2&lt;/sup&gt;|| 299 (2009) || [[Тәжен]]
|-
| [[Төлеп ауылдық округі]] || 127,924 км&lt;sup&gt;2&lt;/sup&gt;|| 876 (2009) || [[Төлеп (Бейнеу ауданы)|Төлеп]]
|-
| [[Тұрыш ауылдық округі]] ||152,22 км&lt;sup&gt;2&lt;/sup&gt; || 636 (2009) || [[Тұрыш]]
|}

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}
{{Маңғыстау облысы}}
{{Бейнеу ауданы елді мекендері}}
[[Санат:Бейнеу ауданы]]</text>
      <sha1>h0crjgvf67y4xsn0idyus60lh3ujwwa</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Жылыой ауданы</title>
    <ns>0</ns>
    <id>20346</id>
    <revision>
      <id>3061397</id>
      <parentid>3055221</parentid>
      <timestamp>2022-08-16T15:17:28Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Білгіш Шежіреші</username>
        <id>68287</id>
      </contributor>
      <comment>/* Әкімшілік-аумақтық бөлінісі */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="29223" xml:space="preserve">{{Қазақстан ауданы
 |ауданның атауы      = Жылыой ауданы
 |елтаңба             = Жылой ауданының эмблемасы.gif
 |ту                  = 
 |елтаңба сипаттамасы   = 
 |ту сипаттамасы        = 
  |lat_dir = N |lat_deg =  |lat_min =  |lat_sec = 
  |lon_dir = E |lon_deg =  |lon_min =  |lon_sec = 
 |облысы              = Атырау облысы
 |аудан орталығы          = [[Құлсары]]
 |ауылдық округтер саны   = 5
 |кенттік әкімдіктер саны = 1
 |қалалық әкімдіктер саны = 1
 |ауылдар саны       = 9
 |қалалар саны       = 1
 |әкімі              = Халел Жамалұлы Жамалов
 |әкімдіктің мекенжайы  = Құлсары қаласы, Махамбет даңғылы, 26
 |құрылған уақыты    = [[1928]]
 |жер аумағы          = 29,4 мың
 |жер аумағы бойынша орны  = 1-ші
 |тұрғыны             = 83 521&lt;ref&gt;[https://www.stat.gov.kz/api/getFile/?docId=ESTAT354434 Қазақстан Республикасы халқының облыстар және астана, қалалар, аудандар, аудан орталықтары және кенттер бөлінісіндегі жынысы бойынша саны (2020 жылдың басына)]&lt;/ref&gt;
 |халық саны бойынша орны  = 1-ші
 |санақ жылы          = 2020
 |тығыздығы           = 2,4
 |тығыздығы бойынша орны   = 
 |ұлттық құрамы       = қазақтар (98,38 %), орыстар (0,77 %), басқалары (0,85 %)&lt;ref&gt; Численность населения Республики Казахстан по отдельным этносам на начало 2019 года. Комитет по статистике Министерства национальной экономики Республики Казахстан. Дата обращения: 5 октября 2019.&lt;/ref&gt;
 |телефон коды        = +7 71237
 |пошта индексі       = 0601XX
 |сайты               = 
 |карта               = Zhylyoi District Kazakhstan.png
 |әкімшілік бірліктің картасы = Zhylyoi District in Atyrau Region.svg
 |ортаққордағы санаты = 
}}
'''Жылыой ауданы''' — [[Атырау облысы]]ның шығысында орналасқан әкімшілік бөлініс. [[1928]] жылы құрылған. Аудан орталығы батыр әрі бидің атымен аталған [[Құлсары|Құлсары қаласы]]. Жер аумағы 29,4 мың км². Тұрғыны 70 мың адам, орташа тығыздығы 1 км²-ге 2,4 адамнан келеді ([[2008]]). Алғашқыда Жылқосы, кейіннен Ембі ауданы, [[1993]] жылдан Жылыой ауданы аталған. Облыстар әкімшілікке бөлінбей тұрып бұл мекен &quot;Маңғыстау ойы&quot; аталған.

== Географиясы ==
Солтүстік-шығысында [[Мақат ауданы]]мен, батысында [[Атырау]] қалалық әкімдігі аумағымен, шығысында [[Ақтөбе облысы]]ның [[Байғанин ауданы]]мен, оңтүстігінде [[Маңғыстау облысы]]ның [[Бейнеу ауданы]]мен шектеседі. Аудан аумағындағы 23 елді мекен, 1 қалалық, 6 ауылдық әкімшілік округке біріктірілген. Аудан орталығы – [[Құлсары]] қаласы. Аудан жерінің басым бөлігін [[Каспий маңы ойпаты]]ның шығыс бөлігі алып жатыр. [[Ақтолағай қырқасы]] адырлы, шоқылы келеді. Оңтүстік жағында ауданның ең биік жері – [[Желтау (тау, Атырау облысы)|Желтау]] (221 м) тауы орналасқан. Каспий маңы ойпатының беті жазық әрі [[Каспий теңізі|теңізге]] қарай еңіс болып келеді. Оның солтүстік жағын сорлар, оңтүстістігін Қарақұм құмы алып жатыр. Аудан жерінің теңіз деңгейінен биіктігі шығыстан батысқа қарай 221 м-ден –26 м-ге дейін аласарады.

== Өзендері мен көлдері ==
Ауданның жер беті сулары [[Каспий теңізі]]нің шығыс жақ айдынынан, [[Жем (өзен)|Жем]] өзені сағасының теңізге жетпей жоғалатын төменгі ағысынан және жазда қарасуларға бөлініп қалатын [[Жақсы Қарасай]], [[Жаман Қарасай]] өзендері мен [[Бартылдақты]], [[Маше]], Ақкөл, [[Бейбіт]], [[Қамыскөл (Атырау облысы)|Қамыскөл]], т.б. тұзды көлдерден тұрады. Ауданның теңізге жақын бөлігінде [[сор топырақ]], басқа жағында сортаңды қоңыр құм, құмдақ және саздақ топырақ тараған.

== Әкімшілік-аумақтық бөлінісі ==
Аудандағы 9 ауыл 5 ауылдық округке біріктірілген:
{| class=&quot;wikitable&quot;
|-
! Ауылдық округ/қала !! Халқы (2009) !! Елді мекендері
|-
| [[Ақкиізтоғай ауылдық округі]] || 2 232 || [[Ақкиізтоғай]] ауылы
|-
| [[Жаңа Қаратон кенттік әкімдігі]] || 6 038 || [[Жаңа Қаратон]] кенті
|-
| [[Жем ауылдық округі]] || 3 144 || [[Тұрғызба (Жем ауылдық округі)|Тұрғызба]], [[Аққұдық (Жем ауылдық округі)|Аққұдық]], [[Қараша (ауыл)|Қараша]], [[Қойсары (ауыл)|Қойсары]] ауылдары
|-
| [[Майкөмген ауылдық округі]] || 569 || [[Майкөмген]] ауылы
|-
| [[Қараарна ауылдық округі]] || 2 789 || [[Шоқпартоғай]] ауылы
|-
| [[Қосшағыл ауылдық округі]] || 4 287 || [[Қосшағыл]], [[Қарағай (Атырау облысы)|Қарағай]] ауылдары
|-
| [[Құлсары қалалық әкімдігі]] || 51 097 || [[Құлсары]] қаласы
|}

==Жылыой ауданының қысқаша тарихы==
Жылыой ауданы [[1928]] жылы 6 мамырда Қазақ Орталық Атқару Комитетінің қаулысымен құрылған. Ауданның қазіргі аумағында Кеңес өкіметі орнағанға дейін Орал губерниясының Гурьев уезіне қараған бірнеше болысы болған. Осы өңірді мекендеген ел Орынборға дейін жаз жайлауға көшіп барып жүрген. Бірақ 1868 ж. патша үкіметінің әкімшілік реформасы, губерниялар мен ояздардың (уездердің) құрылуы халықты ол мүмкіндіктен айырды. Ол кезде 200 үй бір болысқа бірігетін еді. Егер үй саны 200-ден кем болса, ол басқа болысқа қосылып отырған. Казақстан мұнайы тарихындағы бірінші мұнай бұрқағы 1899 Аққұдық аулынан солт.-батысқа қарай 12 км жердегі Қарашүңгіл ұңғысынан атқылады. 1922 ж. Кеңестердің Гурьев уездік съезі құжаттарында Жылыой ауданы туралы сөз айтылады. Сол жылдарда ауданда Ақбас, Жаршық, Жылыой, Карабайлы, Қарашығыр болыстары болған. Аудан аз уақыттан кейін таратылады да, болыстар оязға тікелей бағынады. 1928 жылғы 6 мамырда Қазақстан Орталық Атқару Комитетінін (КазЦИК) 3- сессиясы құрамына Ембі, Ембі—Атырау, Ақжал болыстары кірген Жылқосы (Жило-Косинский) ауданын құру туралы Президиумның қаулысын бекітеді. [[Сурет:Құлсары. 1990 жылдар.jpg|thumb|солға|200px|Құлсары. 1990 жылдар]]
Аудан орталығы 1938 жылға дейін Жылыой (Қаңбақты, 1873 ж. іргесі қаланған) кенті, 1938-1954 жж. аудан орталығы Қосшағыл кенті болды. 1954 жылы аудан орталығы Құлсары кентіне көшірілді.&lt;ref&gt;Атырау: Энциклопедия. -Алматы: Атамұра, 2000&lt;/ref&gt; Сол кезде ауданда тұрған 21261 адам (1928) негізінен мал шаруашылығымен шұғылданды. 

Жылыойда балық кәсіпшілігі болды. Кейін 4 балық ұжымшары құрылады. 1928 ж. жұтта мал саны өте азайып кетеді; бірақ тез өскен мал басы 1932 ж. 18 250-ге (оның ішінде 2083 жылқы, 4366 сиыр малы, 5259 қой, 6373 түйе), ал 1940 ж. тек қойдың өзі 50 мыңға жетеді. 30-жылдары ауданда мұнай барлау жұмысы кең көлемде жүргізіліп, 1935 ж. Қосшағыл мұнай кеніші пайдалануға беріліп, аудан өнеркәсіптік дамуға бағыт алды.

XX ғасырдың 50-90 жылдары аудан экономикасы қарқынды дамыды. Мұнай өндіру күрт өсті. Оған [[Мұнайлы мұнай кен орны|Мұнайлы]] ([[1948]]), [[Қаратон-Көшкімбет мұнай-газ кен орны|Қаратон]] ([[1949]]), Кәкімбет ([[1955]]), Тереңөзек ([[1956]]), [[Төлес мұнай кен орны|Төлес]] ([[1958]]), [[Тәжіғали мұнай-газ кен орны|Тәжіғали]] ([[1960]]), [[Прорва мұнай кен орны|Прорва]] ([[1962]]), [[Қараарна мұнай кен орны|Қараарна]] (1974) мұнай кеніштерінің берілуі ықпал етті. [[1954]] жылы аудан орталығы [[Құлсары]] кентіне көшірілді.

80-жылдардың ортасынан бастап бірегей Теңіз кенішін игеру жұмыстары кеңінен жүргізілді. 60-80 жылдар аралығында «[[Құлсарымұнайгаз]]», «[[Прорвамұнайгаз]]» мұнай-газ өндіру басқармалары, «[[Оңтүстік мұнай барлау канторы]]», Ұңғыларды күрделі жөндеу канторы мұнай зерттеу, өндірумен шұғылданса, Теңіз кенішін игеруге байланысты «[[Теңізмұнай]]» мұнай-газ өндіру басқармасы пайда болды. 80-90 жылдары 3 өндірістік бірлестік («Теңізмұнайгаз», «Теңізмұнайгазқұрылыс», «Теңізэнергоқұрылыс»), 13 трест, ондаған басқармалар жұмыс істеді. Еліміздің тәуелсіздік алуымен бірге бұл мекемелердің көпшілігін қаржыландыру тоқтатылып, кейін [[1993]] жылы қазақ-американ біріккен «[[Теңізшевройл]]» кәсіпорны құрылды.

==Климаты==
Ауданның климаты континенттік, қысы біршама жылы, жазы ыстық. Ауаның орташа температурасы қаңтарда –8,8°С, шілдеде 25,8°С. Жауын-шашынның жылдық орташа мөлшері 140 – 150 мм аралығында. Желді күндер басым келеді, жазда жел көбінесе батыстан, қыста солтүстік-шығыстан соғады. 
Климаты қуаң, континенттік, жазы ыстық, қысы суық. Қаңтардың орташа температурасы теңіз жағалауында -8 градус, солтүстігінде -14, кейде -30 градус дейін аязды күндер болады. Шілденің орташа температурасы +22-24 градус аралығында. Жауын-шашынның орташа мөлшері 150-200 мм, ал булану мөлшері 1000 мм-ге жуық. Жер рельефінің ерекшелігі – оның ойпатты, жазық болуында. Жер бетінің биіктігі теңізге қарай көлбейлене, кеми береді.

== Өсімдіктер пен жануарлар дүниесі ==
Аудан көлемі негізінен шөл-шөлейт зонасына жататындықтан ылғалы аз, жері ащы, сорлы жерлерге тән өсімдіктер өседі.

Негізгі аймақта өсетін өсімдіктер -[[жусан]] және жусан тұқымдастары, сорлы, ащы жерлерде өсетін [[бұйырғын]], [[ебелек]], [[көкпек]], [[жантақ]], [[итсигек]], [[адыраспан]], құмды жерлдерде –[[еркек шөп]], [[Шағыр (өсімдік)|шағыр]], [[қияқ]] т.б.өседі.
Қыратты, үстіртті жерлерде жусаннан басқа [[изен]], [[Теріскен (өсімдік)|теріскен]], [[Бетеге боз|баз]], [[селеу]] т.б.аралас шығады. Көктемде ылғалды жылдары [[Мортық (өсімдік)|мортық]], [[қоңырбас]], [[сіңбірік]], [[мысыққұйрық]] т.б.шөптер шығады.
Көлдерде, су шайған жерлерде [[қоға]], [[қамыс]], [[Бидайық (өсімдік)|бидайық]] т.б.шабындық шөптер өседі. Каспий теңізіне жақын жерлерде [[Сарсазан|мырзасораң]], [[балықкөз]], [[дәнді қара]], [[қаңбақ]], [[түйеқарын]] сияқты ащы шөптер өседі.

Аудан аймағындағы жануарлар дүниесінде негізінен кемірушілер мен  бауырмен жорғалаушылардың үлесі басым. Аудан көлемінде мұнай-газ кендерінің қарқынды игерілуінің нәтижесінде жануарлар дүниесінің таралу кеңістігі жылдан-жылға тарылуда, түрі, саны азаюда, [[Ақбөкен|киік]], [[қарақұйрық]], [[Жабайы шошқа|қабан]] сияқты ірі түрлері жойылуға жақын.
Аудан жерінде кездесетін негізгі жануарлар: [[қасқыр]], [[түлкі]], [[қарсақ]], [[борсық]], [[күзен]] т.б., құстардан [[қаз]], [[үйрек]], [[аққу]] т.б.&lt;ref&gt;Жылыой жылнамасы,Энциклопедиялық жинақ, «Өлке» баспасы, 2008  ISBN 9965-742-49-9&lt;/ref&gt;

==Пайдалы қазбалары==
[[Сурет:Прорва мұнай кен орны.jpg|thumb|right|200px|Прорва мұнай кен орны]]Жылыой ауданы – [[Қазақстан]]дағы ең ірі мұнай өндіретін аудан. Мұнда мұнай өндіру өнеркәсібі тұңғыш рет [[1899]] жылы [[Қарашүңгіл мұнай кен орны|Қарашүңгіл]] деп аталатын қоныстағы №7 ұңғымадан Қазақстандағы тұңғыш мұнай атқылауы басталды. Қазір мұнай (және газ) [[Теңіз мұнай кен орны|Теңіз]], [[Құлсары мұнай-газ кен орны|Құлсары]], [[Прорва мұнай кен орны|Прорва]], [[Королев мұнай кен орны|Королев]], Сарықамыс, Қаратон кендерінен өндіріледі. Теңіз кенінде мұнай мен газ өңдейтін өте ірі мұнай-газ өңдеу зауыты жұмыс істейді. 

Басты кен байлығы – [[мұнай]] мен [[газ]]. Аудан жерінің қойнауында 40-қа жуық [[көмірсутек]] кен орындары бар және олардың жалпы қоры (2,5 млрд т) бойынша республикада 1-орын алады. Ең ірі кен орындары: [[Теңіз мұнай кен орны|Теңіз]], [[Қырықмылтық мұнай-газ кен орны|Қырықмылтық]], [[Королев мұнай кен орны|Королев]], [[Прорва мұнай кен орны|Прорва]], Қаратон, [[Ақінген газ-мұнай кен орны|Ақінген]], Сарықамыс және Каспий теңізіндегі Шығыс Қашаған.

==Жол қатынастары==
Аудан жерімен [[Солтүстік Каспий өңіріндегі темір жол құрылысының тарихы|Мақат – Құлсары – Бейнеу]] темір жолы, Атырау – Қосшағыл – Сарықамыс және Мақат – Құлсары – Қосшағыл автомобиль жолдары, Құлсары – Прорва – Сарықамыс, Сарықамыс – Теңіз мұнай құбырлары, Бұхара – Орталық газ құбыры, [[Өзен - Атырау - Самара|Өзен – Атырау – Самара]] мұнай құбыры өтеді. Елді мекендер мен шаруашылық салаларын сумен қамтамасыз етуде Мақат – Қосшағыл, Қосшағыл – Қаратон – Сарықамыс, Құлсары – Прорва, Қосшағыл-Мұнайлы су құбырлары мен Қиғаш – Атырау – Құлсары – Өзен магистральдық су құбырының маңызы зор.
Кең көлемде жол қатынасы жүйесінде Құлсары темір жол станциясы, №11 жол дистанциясы, 2 сигнал және байланыс дистанциясы, [[Орта Азия]]дан, Теңіз кенішінен келетін газды жөнелтетін Құлсары компрессор станциясы (ЛПУ), Өзен - Атырау - Самара мұнай құбырын айдайтын Құлсары мұнай құбырлары басқармасы, «Теңізавтокөлік», «Казпетротранс» ЖШС қызмет етеді. Аудан жерінен Атырау-Маңғыстау темір жолы, [[Атырау облысының автомобиль көлігі|Доссор-Құлсары-Бейнеу]] тас жолы өтеді.

==Ауыл шаруашылығы және өндірісі==
Ауыл шаруашылығына жарамды жері 2,21 млн га, оның ішінде тың жер 2,2 мың га, егістігі 534 га, шабындығы 17,1 мың га, жайылымы 2,18 млн га. 
Ауыл шаруашылығымен айналысатын 244 шаруа қожалығы және «Жаңа таң» ЖШС бар. Аудан бойынша барлық шаруашылықтарда 15819 мүйізді ірі қара, 87138 бас қой-ешкі, 5132 бас жылқы, 7654 бас түйе, 3492 дана құс өсіріледі.

Өндірісі негізінен: мұнай және газ өндіру саласы. 2009 жылдың 1-ші қаңтарындағы есеп бойынша аудан жылына 19028,8 мың тонна мұнай, 8995,6 млн.куб.м газ өндіреді. Сонымен қатар, қазіргі таңдағы аудандағы ірі кәсіпорындарға «Жылыоймұнайгаз» МГӨБ, «Бақай» корпорациясы, «НСС» ЖШС, «Теңізмұнайқұрылыс» ЖШС, «КОССК» ЖШС, «Атырау-Жарық» ЖШС, «Казкомсервис», «АБТ-ЛТД», «Мако», «Транс», «Олжа» ЖШС-тері т.б. жатады.
Ауданда 4354 шағын кәсіпкерлік субъектілері тіркелген, оның ішінде 549-і заңды тұлғалар, 244-і шаруа қожалықтары, 3561-і жеке кәсіпкерлер.

==Әлеуметтік нысандары==
[[Сурет:Жылыой аудандық орталық емханасы.jpg|thumb|right|200px|Жылыой аудандық орталық емханасы]]
Бүгінде 21 мектеп, 5 балабақша, Жылыой мұнай және газ технологиялық колледжі, Құлсары гуманитарлық-техникалық колледжі, 2 балалар мен жасөспірімдер мектебі, 1 өнер, 2 саз мектебі, 1 жас техниктер станциясы, 3 аурухана, 2 емхана, 1 аудандық өлкетану мұражайы, орталықтанған кітапхана мен 16 бөлімшесі, «Мереке» кинотеатры, 2 мұнайшылар клубы қызмет етеді.

Бұқаралық ақпарат құралдары әртүрлі атпен 1933 жылдан бері шығатын [[Кең Жылыой|«Кең Жылыой»]], 2002 жылдан апталық «[[Көкжиек-Горизонт]]», 2003 жылдан «Құлсары» газеттері шығады.

== Аудан көлеміндегі мешіттер ==
'''Құлсары кентінің мешіті.''' Мешіт аумағы үшін 666 шаршы метр жер бөлініп, 1995 жылы салынып, пайдалануға берілген және сол жылдың 4 наурызында тіркеуден өткен. 9 бөлмеден тұрады. Орталық жылу жүйесі арқылы жылытылады және орталық газ жүйесіне қосылған. Ауыз су мен дәрет алып жуынатын су үшін шарбақ ішіне құдық орналастырған, оған қажет кезінде машинамен су құйылып тұрылады. 

'''&quot;Ақ мешіт&quot; мешіті.''' — Құлсары қаласынан солтүстік шығысқа қарай, Ақкиізтоғай ауылдық округінің аумағына орналасқан. Ол белгілі &quot;Пір Бекет&quot; атанған Бекет атаның туған жеріне 1998 жылы салынған. Ол жерде Бекет атаның ата-анасының бейіті бар. Мешіт киіз үй тәрізді, бір-бірімен жалғаса және іштен қатынайтын үш күмбезден тұрады. &quot;Ақ мешіт&quot; әуелде қоғамдық ұйым ретінде тіркеуден өтіп, оны Бекет Атаның ұрпағы Мырзабеков Ислам басқарған. Ол қоғамдық ұйым осы мешіттің салынуына, мешіт басына су, газ құбырларының жеткізілуіне аса көп еңбек сіңірді. Бекет Ата мешітіне келушілерге өз қаржысына түнек үйін салды. &quot;Ақ мешіт&quot; 2001 жылдың 18 қазанында Қазақстан мұсылмандары Діни Бірлестігінің филиалы ретінде мемлекетгік тіркеуден өтті.

'''Қосшағыл кентінің мешіті.''' — Құлсары қаласының оңтүстігінде 40 шақырым қашықтықтағы Қосшағыл кентінде орналасқан. Мешіт үшін 1998 жылы орталық дүкен үйі беріліп, үстіне күмбез орнатылып, мешітке лайықтап жабылған. Сұйық отын арқылы бір орталықтан жылытылатын жүйесі бар. Ауыз су құятын құдығы бар. 2001 жылдың 14 қарашасында мемлекеттік тіркеуден өтті. Мешітке жұма намазына 20-30 адам, діни мейрамдарда 60-70 адам жиналады.

'''Теңіз вахталық кентіндегі мешіт.''' — &quot;Теңізшевройл&quot; біріккен кәсіпорынының вахталық кентіндегі жатақхананың екі бөлмесінде орналасқан. Жылу және жарықпен басқа бөлмелермен бірдей пайдаланады. Кәсіпорындағы қызметкерлер мен жұмысшылар вахтада 28 күн болып, вахта біткен соң сонша уақыт үйінде демалады. Сол уақытта мешітке келіп, діни қажеттілігін қанағаттандырады. 

'''Қапан кажы мешіті.''' — Шоқпартоғай ауылында орналасқан. 2002 жылы шілде айында ашылған. Жалпы ауданы — 120 шаршы метр. Ол осы ауыл тұрғыны руы таз- жиен шарға, қажы Қапан Балжігіт ұлының жеке қаражатына салынған. Жобасын құрылысшы-инженер Балжігіт Қайыржан Қапанұлы жасады. Құрылысқа жергілікті ұлутас және қызыл тас пайдаланылды. Күмбезі көк мозайкалық әйнек плиткаларымен қапталған. Мешіттің сыртын өрнектеп, өрлеген бас шебер өзбекстандық Сұлтан Абдуллаев. Бұған қоса жұмысты &quot;Ғимарат&quot; ЖШС-і құрылысшылары орындады. Оларға бас директордың орынбасары Сүйеу Мұханғалиев, учаске бастығы Айшөрек Күмісова жетекшілік етті. Мешіт жанынан балаларды діни сауаттандыру тобы ашылды. Қазір 50 бала оқиды, оның 16- сы қыз бала. 

'''Тұрғызба мешіті.''' — Құлсары қаласынан 18 шақырым қашықтықтағы Тұрғызба елді-мекенінде орналасқан. Мешіт құрылысы Еңсеген тегі Төлеубайұлы Саматтың жеке қаржысына 2002 жылғы қыркүйекте салынған.&lt;ref&gt;Атырау Жылыой энциклопедия. Алматы, Мұрагер  2003  ISBN 9965-9253-0-5&lt;/ref&gt;

== Аудан әкімдері == 
* Бақтығали Түсіпқалиев — 1991-1993 жж.
* Меңдіғали Саппаев     — 1993-1994 жж.
* Мақсот Қилыбаев       — 1994 ж.
* Төкен Жұмағұлов       — 1994-1998 жж.
* Рзабек Артығалиев     — 1998-2001 жж.
* Асқар Бисенов         — 2001-2002 жж.
* Нұртас Мұхтаров       — 2002-2005 жж.
* Сәлімжан Нақпаев      — 2005-2006 жж.
* Сәрсенбай Еңсегенов   — 2006 ж.
* Асхат Бекенов         — 2006-2007 жж.
* Саламат Дүйсенғалиев  — 2007-2009 жж.

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}

==Сыртқы сілтемелер==
* [http://zhylyoi.kz/ Жылыой ауданы] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130625015052/http://zhylyoi.kz/ |date=2013-06-25 }}

{{Атырау облысы}}
{{Жылыой ауданы елді мекендері}}

[[Санат:Жылыой ауданы]]</text>
      <sha1>d5i1p21vvd2lih4g9t6xp7ukrsm2ji5</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Исатай ауданы</title>
    <ns>0</ns>
    <id>20348</id>
    <revision>
      <id>3061399</id>
      <parentid>3059374</parentid>
      <timestamp>2022-08-16T15:21:44Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Білгіш Шежіреші</username>
        <id>68287</id>
      </contributor>
      <comment>/* Әкімшілік-аумақтық бөлінісі */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="75735" xml:space="preserve">{{Қазақстан ауданы
 |ауданның атауы      = Исатай ауданы
 |елтаңба             = Исатай ауданы логотипі.png
 |ту                  = 
 |елтаңба сипаттамасы   = 
 |ту сипаттамасы        = 
  |lat_dir = N |lat_deg =  |lat_min =  |lat_sec = 
  |lon_dir = E |lon_deg =  |lon_min =  |lon_sec = 
 |облысы              = Атырау облысы
 |аудан орталығы          = [[Аққыстау]]
 |ауылдық округтер саны   = 7 ауылдық округ
 |кенттік әкімдіктер саны = 
 |қалалық әкімдіктер саны = 
 |ауылдар саны       = 16
 |қалалар саны       = 
 |әкімі              = Полымбет Максимұлы Хасанов
 |әкімдіктің мекенжайы  = Аққыстау ауылы, Егемен Қазақстан к-сі, 11
 |құрылған уақыты    = 1928-1930, 1939-1957, 1977-1988, 1990
 |жер аумағы          = 14,7
 |жер аумағы бойынша орны  = 4-ші
 |тұрғыны             = 26 749&lt;ref&gt;[https://www.stat.gov.kz/api/getFile/?docId=ESTAT354434 Қазақстан Республикасы халқының облыстар және астана, қалалар, аудандар, аудан орталықтары және кенттер бөлінісіндегі жынысы бойынша саны (2020 жылдың басына)]&lt;/ref&gt;
 |халық саны бойынша орны  = 7-ші
 |санақ жылы          = 2020
 |тығыздығы           = 1,6
 |тығыздығы бойынша орны   = 
 |ұлттық құрамы       = қазақ 99,8%, орыс 0,1%
 |телефон коды        = +7 71231
 |пошта индексі       = 0603XX
 |сайты               = 
 |карта               = Isatay District Kazakhstan.png
 |әкімшілік бірліктің картасы = Isatay District in Atyrau Region.svg
 |ортаққордағы санаты = 
}}
'''Исатай ауданы''' — [[Атырау облысы]]ның солтүстік-батысындағы әкімшілік бөлініс.

== Жалпы сипаттама ==
[[Сурет:Исатай ауданы Стелла.jpg|солға|250px|Исатай ауданының стелласы]] Аудан 1928 жылы құрылды. 1990 жылы облыстың Құрманғазы және Махамбет аудандары жерлерін қосу негізінде қайта құрылды. Жер аумағы 14,7 мың км². Тұрғыны 26,4 мың адам, орташа тығыздығы 1 км²-ге 1,6 адамнан келеді (2008). Аудан орталығы – [[Аққыстау]] ауылы. [[Батыс Қазақстан облысы]]ның [[Бөкей ордасы ауданы]]мен, батысында Атырау облысының Құрманғазы, солтүстігінде Индер, шығысында Махамбет аудандарымен, оңтүстігінде [[Каспий теңізі]]мен шектеседі. Исатай ауданының жері түгелімен [[Каспий маңы ойпаты]]ның орталық бөлігінде, шөлдік белдемде орналасқан. Батысының басым бөлігін төбешікті [[Нарын құмы|Нарын]], [[Бұзанай құмы|Бозанай]] және [[Ментеке]] кұмдары, шығыс бөлігін Жайық алабы және Каспий жазығы алып жатыр. Жер аумағы солтүстіктен оңтүстікке қарай 165 шақырым, ал батыстан шығысқа қарай 130 шақырым.

== Исатай ауданының эмблемасы ==
[[Сурет:Исатай ауданы логотипі.png||солға|120px|]]Аудандық мәслихаттың 2004 жылғы 9-шілдедегі VIII-сессиясында бекітілді. Суретшісі Махамбет Оспан. Эмблема үлгісінде ауданның сан-салалы даму бағыттары, мұнай өндірісі, мал, балық шаруашылығы, Нарын құмы, теңіз бейнесі біртұтас көрініспен бейнеленген. Жер шары тәрізді дөңгелекте елдің тыныштығы, бейбіт күннің шапағы белгіленіп шаңырақтың бейнесі келтірілген. Шеңбердің жиегі еліміздің көк байрағы түстес - көгілдір түске боялған.

== Тарихы ==
Аудан ең алғаш 20-жылдары құрылғанымен, өз тарихында көрші аудандарға қосылу мен қайта бөліну ауыртпалығын бірнеше рет көруіне тура келді. 1928 ж. бұрынғы Орал облысы [[Гурьев округі]] Сарытөбе болысының аумағында орталығы Новобогат аулы болып Новобогат ауданы шаңырақ көтерді. Аудан екі жылдан кейін таратылып, іріленген Гурьев ауданына қарады. 1939 ж. құрамына 33 ұжымшар, бірнеше ауылдық кеңестерді біріктіріп аудан қайта құрылды. 1957 ж. қайта таратылды. 1977 ж. орталығы Аққыстау жұмысшы кенті болып 3- рет құрылған Новобогат ауданының қадамы көп әріге бармай, 11 жылдан соң тағы таратылуы жөнінде жоғарыдан шешім алынды, 1990 ж. аудан қайта қалпына келтіріліп, ауданға Исатай атын беру жөніндегі жергілікті халықтың талап-тілегі ескерілді.&lt;ref&gt;Атырау: Энциклопедия. -Алматы: Атамұра, 2000 ISBN 5-7667-9129-1&lt;/ref&gt;
[[Сурет:Исатай ауданы картасы.jpg|солға|200px|]]      
1900 жылдардың басында аудан аумағында Бегайдар ауылында ауыл балаларын орысша оқыту, сауаттандыру ісі басталып, кейін мектеп салынды. Бұл ауданның білім берудің алғашқы қадамы еді. Бұл білім ұясын бітірген жергілікті қазақ жастары кеңес өкіметі орнағаннан кейін елді ұжымдастыру, ауылшаруашылығын құрысу жұмыстарының ұйымдастырушылары мен басшылары бола білді. [[Сурет:Исатай ауданы. Аудандық партия комитеті үйі. 1957 жылға дейін.jpg|thumb|оңға|200px|Аудандық партия комитетінің 1957 жылға дейін пайдаланған кеңсесі]]
1913 жылы Манаштағы балық кәсіпшілігінде Ганюшкинодағы екі сыныптық орыс-қазақ училищесінің бөлімшесі ашылып, қазақ балаларын да қабылдады. [[Зинеден|Забурында]] «Үлгі» мектебі салынды. 

Ауданда теңіз жағалауынан балық аулануы жергілікті қазақтардың балық өндірісіне жалданып жұмыс істеп, күнелтіс жасауына әсер етумен қатар, өңірде оқу-білімге, мәдениетке жол ашты. Балық батағаларына [[Астрахан]]нан кемелердің келуі сауда-саттыққа да ықпалы тиді. 20-шы ғасырдың басында осында Ащықұлақ деп аталатын жерден мұнай көзінің табылуы ауданның ертеңгі болашаққа бастаған қадамдары болды.
1930-жылдары ауданда ұжымдастару жылдары басталды. Жер өңдеушілер серіктестігі, артельдер, ұжымшарлар құрылып, ұжымдық шаруашылықтарға бірікті. 1939 жылы ауданда 26 ауыл-шаруашылық ұжымшарлары, 4 балық артельдері болды. 
Соғыс жылдарында аудан орталығы [[Хамит Ерғалиев ауылы|Новобогат]] селосында  «Ағайында Нобельдер» серіктестігі тапқан мұнай кен орнынан май алынып, бензин, керосин айыру зауыты ашылды. Бұл өндіріс орындары соғыстан кейін ауданның мүддесіне қызмет етті. 1953 жылдан бастап жабық жөндеу шеберханасы, үлкен алаң, ондаған екі пәтерлік тұрғын үйлер салынып, онда білікті мамандар еңбек етті.&lt;ref name=&quot;Reference1&quot;&gt; Исатай ауданы 2-кітап Шежіре &quot;Арыс&quot; баспасы 2008&lt;/ref&gt;

== Географиясы ==
Аймақ жері - жазық, Каспий жағалауына орналасқан, шөлейтті, жазық, топырақтың қабаты тұзды, сортаң, құрғақ.  Оның қиыр солтүстік-шығыс жағымен [[Жайық өзені]] ағып өтеді. Исатай ауданының жері құмдақ және сортаң сұр топырақты болып келеді.

Аудан аумағының Еуразия құрлығына ішкерлей еніп жатуы ауа райының тым континенталдығын калыптастырды: қысы салқын, жазы ұзак та ыстық болып келеді. Өсімдіктердің өсіп-өнетін кезеңінде жауын-шашын аз түседі 70-115 мм, ал бүкіл жыл бойында 150-205 мм. Мұның өзі бұл аймақтың ылғалға аса тапшы келетінін көрсетеді. Сондықтан да гидротермикалық коэффициент 0,2—0,3-тен аспайды. Топырақта ылғалдың жетіспеуі, ауаның кұрғақтығы, аумақтың бір бөлігін сортанды-тұзды аймақ алып жатқандықтан, өсімдік жамылғысының қалың өсуіне мүмкіндік бермейді.

== Климаты мен экологиялық жағдайы ==
Аудан табиғаты мен климаты жер бедеріне, оның рельефіне байланысты. Ауданның жер бедері жазықтық болғанымен, [[геоморфология]]лық тұрғыдан жер бетінің биіктігі барлық аудандарда теңізге қарай көлбеулене ылдилай түседі. Сондықтан да теңіз үстінен бөлінген ылғалдылық жел сол бағыттан соққанда ғана әсерлі байқалады. 

[[Атмосфералық жауын-шашын]] мөлшерінің мардымсыздығы салдарынан жыл бойына [[аңызақ]] желімен, шаңға толы [[дауыл]]ымен, ылғалдың ауаға бостан-бос тарайтын пайдасыз булануымен, кейде тіпті қысқы қардың өз мөлшерінен аз түсуімен жайсыз ауа райы қалыптасып келеді. Ауа райының ең ыстық айы шілдеде Аққыстаудағы ыстық мөлшері 40-43°С көрсетеді.

Исатай ауданы экология қаупі төнген аумаққа ресми тіркелмеген. Облыс бойынша арнайы экологиялық бағдарламалардың жасақталуы, Үкімет тарапынан экологиялық таза дүниені қалыптастыру үшін қомақты қаржылардың бөлінуі алғашқы нәтижелерін көрсетуде. 1970 жылдардан бастап Каспий теңізін бойлай бірнеше кен орындарының жиі ашылуы, жерасты газдарының ауаға еркін жіберілуі, мұнайлы ортадағы май қалдықтарының орынсыз төгіліп-шашылуы аудан көлеміндегі экологиялық ахуалды күрт ушықтырып жіберген болатын. Бұл келеңсіздіктерге орай жергілікті тұрғындар Үкімет алдына дейін ұсыныстар түсірген еді. Қазақстан Республикасы Экологиялық кодексінің және «Міндетті экологиялық сақтандыру» заңдылықтары жарық көргеннен кейін, [[Жайықмұнай|«Жайықмұнайгаз» мұнай өндіру басқармасының]] негізгі бағыттарының бірі - мұнай өндірумен қатар, өндіріс нысандарында экологиялық ахуалды сауықтыруға бағыт алды. 2017 жылы басқарма бойынша қоршаған ортаны қорғау шараларына 100 млн теңге қаржы қаралса, 2018 жылдың жоспары бойынша қоршаған ортаны қорғау шараларына 200 млн теңге бөлінді. Соңғы жылдарда зияны мол жерасты алау газын арнайы зауыттар салу арқылы жергілікті шикізат ретінде тұтыну рыногына пайдалану экологиялық жүйедегі үлкен қадам саналып отыр.&lt;ref name=&quot;Reference2&quot;&gt;Исатай ауданы, Алматы &quot;Сардар&quot;, 2018 ISBN 978-601-80678-6-0&lt;/ref&gt;

== Әкімшілік-аумақтық бөлінісі ==
Аудандағы 16 елді мекен 7 ауылдық округке біріктірілген:
{| class=&quot;wikitable&quot;
 !Ауылдық округ/қала
 !Халқы (2009)
 !Елді мекендері
|-
 | [[Аққыстау ауылдық округі]]
 | 8 651
 | [[Аққыстау]], [[Өркен (Атырау облысы)|Өркен]] ауылдары, [[№17-темір жол айрығы (Атырау облысы)|№17- темір жол бекеті]]
|-
 | [[Жанбай ауылдық округі]]
 | 3 036
 | [[Жанбай]] ауылы
|-
 | [[Зинеден ауылдық округі]]
 | 1 249
 | [[Зинеден]], [[Амангелді (Исатай ауданы)|Амангелді]] ауылдары
|-
 | [[Исатай ауылдық округі (Атырау облысы)|Исатай ауылдық округі]] 
 | 1 501
 | [[Исатай (Атырау облысы)|Исатай]] ауылы
|-
 | [[Нарын ауылдық округі (Атырау облысы)|Нарын ауылдық округі]]
 | 1 294
 |  [[Нарын (Атырау облысы)|Нарын]], [[Жаңа Жанбай]], [[Мыңтөбе (ауыл)|Мыңтөбе]] ауылдары
|-
 | [[Тұщықұдық ауылдық округі (Атырау облысы)|Тұщықұдық ауылдық округі]]
 | 5 017
 | [[Тұщықұдық (Атырау облысы)|Тұщықұдық]], [[Айбас (Атырау облысы)|Айбас]], [[Қызылүй (Атырау облысы)|Қызылүй]] ауылдары
|-
 | [[Қамысқала ауылдық округі (Атырау облысы)|Қамысқала ауылдық округі ]]
 | 3 895
 | [[Хамит Ерғалиев ауылы|Хамит Ерғалиев]], [[Жасқайрат (Исатай ауданы)|Жасқайрат]], [[Ауқайраң]] ауылдары
|}

== Негізгі кен байлықтары ==
[[Сурет:Забұрын мұнай кен орны.jpg|thumb|right|200px|Забұрын мұнай кен орны]]Негізгі кен байлығы [[мұнай]] мен [[газ]]. Ауданда негізінен мұнай өндірумен  айналысатын «Жайықмұнайгаз» басқармасы бүкіл Ембі мұнай бірлестігі бойынша өндірілетін «қара алтынның» төрттен үшін береді. Олардың кен орындары ауданның оңтүстік-шығыс жағында, Каспий теңізінің жағалауына таяу орналасқан. Барланғандары: [[Забұрын (Забурунье) мұнай кен орны|Забурунье]], [[Сазанқұрақ газ-мұнай кен орны|Сазанкұрақ]], Октябрь, [[Мартыши газмұнай кеніші|Мартыши]], [[Ровное мұнай-газ кен орны|Ровное]], [[Қамысты мұнай-газ кен орны|Камышитовое]], [[Оңтүстік-Шығыс Новобогат мұнай кен орны|Батыс және Оңтүстік-шығыс Новобогат кен орындары]]. Жер беті сулары ауданның тек оңтүстік-шығыс жағында кездеседі.

Ауданның оңтүстік жағымен [[Атырау]] –[[Астрахан]] т. ж. мен автомобиль жолы, Қиғаш – Атырау өзен су құбыры өтеді.

==Өсімдіктері мен жануарлар дүниесі==
Өсімдіктер алабының құрамы қатқыл жерлерде бір бөлек, Нарын құмында одан өзгеше шөптермен ерекшеленеді. Теңіз жағалауы [[қара жусан]]ды, құм жиегі [[Қасқа жусан|боз жусанды]], [[бұйырғын]] мен сораң сияқты ащылыққа бейім өсімдіктермен ерекшеленеді. Көктем кездерінде [[Мортық (өсімдік)|мортық]], [[ақшиін]], [[шытыр]], [[ебелек]], [[Бидайық (өсімдік)|бидайық]] өседі.
Құм жазықтығында [[ақ жусан]], [[Алабота (өсімдік)|алабота]], [[ебелек]], [[майқаңбақ]], [[қаңбақ|қарақаңбақ]], [[қияқ]], [[шырмауық]], [[сүттіген]], желкен, [[Шағыр (өсімдік)|шағыр]], [[түйежапырақ]], [[құланқұйрық]], [[ақ селеу]], [[қияқ]], [[құртқашаш]], [[жуа]], [[қой жуа]], [[сіңбірік]], [[сәлбен]] сияқты өсімдіктер өседі. Теңіз жағалауларында [[қара жусан]], [[сарғалдақ]], [[шытыр]], [[изен]], [[қарабарақ]], [[қамыс]], [[жантақ]], өсімдіктері кездеседі. 
Аудан аймағында жылдың қай кезеңінде де талғамайтын  [[жыңғыл]], [[жүзгін]], [[ақтікен]], [[адыраспан]], [[итсигек]], [[сексеуіл]], [[балықкөз]], [[сораңшөп]] сияқты өсімдіктер көптеп кездеседі. 

Жануарлар дүниесінде [[бауырымен жорғалаушылар]] және [[кеміргіштер]] үлесі басым. Шөлейт климатқа шыдамды [[қоян]], [[қосаяқ]], [[қасқыр]], [[құмтышқан]], [[сарышұнақ]] т.б. сүтқоректілер, [[жылан]], [[кесіртке]], [[Батбат кесіртке|батпан]] сияқты бауырымен жорғалаушылар, [[бақа]], [[құрбақа]] тәрізді қосмекенділер көптеп кездеседі. 
Құстардан [[қара қарға]], [[торғайлар]], [[Кептерлер|көгершін]], [[жапалақ]], [[қарақұс]], [[қарлығаштар]] жергілікті мекен етушілер болып табылады. Қазба каналдары мен өзекшелерде [[торман]], [[Өзен алабұғасы|алабұға]], [[шортан]], [[Қызылқанат балық|қызылқанат]], [[қаракөз]] балықтары кездеседі.&lt;ref&gt; Атамекен Географиялық энцикопедия. Алматы 2011&lt;/ref&gt;

== Өзендері мен көлдері ==
Аудан шөлейт аймаққа орналасқандықтан су көздері өте тапшы, су мөлшері мардымсыз. Негізгі су көзі – [[Жайық]] және [[Еділ]] өзендерінен бастау алатын суару және суландыру жүйелері. Нарын және Бақсай каналдары арқылы елді мекендер мен шабындықты жерлерге су жеткізіледі. “Кобяково-Забурын” каналымен ауданның оңтүстік-батыс шекарасына Еділ өзенінің суы келеді. Көкарна — Каспий теңізінен су шығатын канал, ол арқылы теңіздің суы “Атырау-Астрахань” автомобиль жолын кесіп өтіп, құмайт дала қойнауына жетеді. Жайықтың жоғары сағасында сәуір айының ортасынан басталатын көктемгі су тасқыны кезінде су арналары толғанмен жаздың аптап ыстығы кезінде тайыздап, тіпті шет жерлердегі тарамдары кеуіп қалады. Аудан аумағының жер бедері мен топырақ қабатының ерекшеліктеріне байланысты каналдар ирелеңкі келеді.

Ежелгі [[Жалтыр (көл, Атырау облысы)|Жалтыр көлі]] жөне басқа табиғи айдындар бұл күнде тартылып, құрғап қалған. Өткен ғасырларда теңіз суы құйған бірнеше көл тұзды сорға айналған.&lt;ref&gt;Исатай ауданы, «Арыс» баспасы, Алматы 2003 ISBN 9965-17-1165&lt;/ref&gt;

==Шаруашылығы==
Айналысатын негізгі  - мал шаруашылығы, малдың етін өндіру. 2009 жылы ([[қаңтар]]-[[қазан]]) өндірілген ет 4,4 мың тонна (тірі салмақта), сиыр сүті - 3,4 мың тонна, жұмыртқа - 154 мың дана өндірілді. 2009 жылдың 1 қарашасына аудандағы мүйізді ірі қара саны - 11,6 мың бас, қой мен ешкі - 50,9 мың бас, жылқы - 8,8 мың бас, түйе - 7,4 мың бас болды.&lt;ref&gt;“Қазақстан”: Ұлттық энциклопедия/Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы “Қазақ энциклопедиясы” Бас редакциясы, 1998 ISBN 5-89800-123-9&lt;/ref&gt;

[[Шағын бизнес|Шағын және орта бизнесті]] дамыту мақсатында Исатай ауданы көлемінде көптеген игілікті істер атқарылған. Ауданда 2018 жылдың 1 маусымдағы мәліметі бойынша, 2042 шағын кәсіпкерлік субъектілері (оның ішінде заңды тұлғалар 133, дара кәсіпкерлер 1693, [[Шаруа Қожалығы|шаруа қожалықтары]] 216) тіркелген. Күні бүгін нақты жұмыс жасап тұрғаны 1446 (заңды тұлға 71, дара кәсіпкерлер 1164 және шаруа қожалықтары 211) кәсіпкерлік субъектілері болып отыр. 
Шағын және орта бизнес субъектілерінде жұмыс жасайтын адамдардың саны 2182 адамды құрап отыр. Тіркелген кәсіпкерлердің басым бөлігі, яғни 55%-ы сауда-саттық саласында, 21%-ы жолаушы және жүк тасымалымен айналысатындар, 7%-ы ауыл-шаруашылығы, ал қалған 17%-ы қызмет көрсету түрлерінің үлесіне тиіп отыр. 2018 жылдың 1 қаңтарына алынған есеп бойынша, 4 [[қонақ үй]], 16 [[мейрамхана]], 27 [[шайхана]], кафе-бар, 102 [[Дүкен|азық-түлік дүкені]], 6 наубайхана, 2 [[жылыжай]], 7 [[сауда орталығы]], 10 кеңсе, құрылыс және шаруашылық дүкені, 16 [[шаштараз]], тұрмыстық қызмет көрсету орталығы, 12 техникалық қызмет көрсету орны, 4 жанар-жағармай стансасы, 1 тіс салу емхана, 1 жекеменшік дәріхана қызмет көрсетеді.

== Кәсіпорындары ==
'''[[Жайықмұнай|«Жайықмұнайгаз» мұнай-газ өндіру басқармасы]]''' — 1973 жылы құрылды. Басқармада 17 кен алаңы игерілуде. Мұнай мен газды өндіру және өңдеумен айналысады.&lt;ref&gt;https://emba.kz/kaz/strukturnye_podrazdeleniya/ngdu_zhaiykmunaigaz/&lt;/ref&gt;

'''[[Сазанқұрақ|«Сазанқұрақ» жауапкершілігі шектеулі серіктестігі]]''' — Исатай ауданында мұнай өндіруші тұңғыш шетелдік компания.&lt;ref&gt;https://atr.kz/zhanalyqtar/atyirauda-yi-t-yish-m-nay-ndirushi-shet/&lt;/ref&gt; Жылына 70 мың тонна мұнай мен 750 мың текше метрден астам  газ өндіреді.

'''[[Прикаспиан Петролеум компани|Прикаспиан Петролеум компани жауапкершілігі шектеулі серіктестігі]]''' — көмірсутек шикізатын барлаумен айналысатын жауапкершілігі шектеулі серіктестік. Мұнай көздерін іздестіру жұмыстарын жүргізеді.

'''[[Светланд-ойл|«Светланд-Ойл» ЖШС]]''' — 1991 жылдың маусым айында жеке кәсіпорын ретінде құрылған. Негізгі қызметі Исатай ауданындағы Октябрьское мұнай кен орнын игеру. Кәсіпорын бұрғылаған ұңғымалардан алғашқы мұнай 1993 жылдың мамыр айында алынды.

'''[[НБК|«НБК» жауапкершілігі шектеулі серіктестігі]]''' — Көмірсутек шикізатын барлаумен және өндірумен айналысатын жауапкершілігі шектеулі серіктестігі. 2002 жылы қайта тіркелген. Исатай аумағында орналасқан [[Батыс Новобогат мұнай кен орны]]нда геологиялық жұмыстарын жүргізіп, мұнай өндіреді.

'''[[Жамбай ЖШС|«Жамбай» жауапкершілігі шектеулі серіктестігі]]''' — 1999 жылдың 7 сәуірінде Каспий теңізі қазақстандық секторы қайраңының Оңтүстік Жамбай - Оңтүстік Забурунье бөлікшесінен 100%-дық үлеспен көмірсутектерді барлау, игеру және өндіру мақсатында құрылған.

'''[[Потенциал Ойл|«Потенциал Ойл» ЖШС]]''' — көмірсутек шикізатын барлаумен, өндірумен және бөлісімдеумен айналысатын жауапкершілігі шектеулі серіктестік. Құрылтайшылары - &quot;Bekstar International Limited&quot; және &quot;Firsk International Oil Corporation&quot; компаниялары. Серіктестіктің негізгі қызметі Атырау облысы Исатай ауданының аумағында орналасқан Бегайдар бөлікшесінің көмірсутектерін барлау, өндіру, сақтау, тасымалдау және өткізу.

== Құрылыс, транспорт саласы ==
'''Құрылыс саласы.''' Ауданның құрылыс саласының негізгі өркендеу кезеңдері 1977 жылдардан бастау алады. Ауданда құрылған СУ-1 құрылыс мекемесі, ДСУ-89 - жол құрылысы мекемесі, ПМК-909 мекемелері мұнай кеніштері мен аудан орталығының, ауылдық елді мекендердегі әлеуметтік-тұрмыстық ғимараттарды салуда айтарлықтай із қалдырды. Тәуелсіздік алған жылдардан кейін аудан орталығы мен ауылардан қазіргі заман талабына сай ғимараттар бой түзеп, ауылдар сәулеті келбеттенген. Құрылыс жұмыстарын жүргізуші кәсіпорындар арасында жергілікті «Болат-Д» ЖШС, «Арайстройсервис» ЖШС, кәсіпорындары бар.

'''Транспорт саласы.''' Аққыстау автотранспорт кәсіпорны, Гурьев автоколоннасының №2553 базасынан [[Хамит Ерғалиев ауылы|Новобогат селосына]] 1977 жылы 10 шілдеде ескі жөндеу зауытының орнына шаңырақ көтерді. Жаңа филиалға бұрынғы МТС орны беріліп, филиалдың құрамында 35 жүк машинасы, 4 автобус транспорты ғана болып, оларға 1 колонна бастығы, 1 механик, 2 диспетчер, 60 жүргізуші, 8 жөндеуші жұмыс жасады. 
1980 жылдың 1 қаңтарынан филиал Аққыстау автотранспорт кәсіпорны болып ұйымдастырылып, аудан орталығына көшірілді. Аққыстау автотранспорт кәсіпорны алғаш ұйымдасқанында 72 адам еңбек етсе, кейін құрам саны 217 адамға дейін өсті. Мекемеішілік автобустар паркі аудан орталығынан Атырау қаласына, селолық округтерге қатынайтын жолаушыларға тоқтаусыз қызмет жасады. 

'''Теміржол саласы''' өркендеуі Атырау- Астрахан теміржол құрылысының басталуымен тығыз байланысты. УС-99 тресінің СМП мекемелерінің құрылыс отрядтары аудан аумағының [[Исатай (Атырау облысы)|Исатай]], [[Аққыстау]] ауылдарынан станса, Бақсай, [[№17-темір жол айрығы (Атырау облысы)|Томан]], №12, №13, №14, №15, №16 разъездері құрылысын бастады. 1968 жылы қазан айында Атырау-Астрахан теміржолы уақытша іске қосылып, Волгоград мұнай айыру зауытына Атыраудан мұнай тиелген эшалондар жіберілуі аудан аумағынан өткен алғашқы тасымал жүгі болатын. 1969 жылы 1 желтоқсан айында Атырау стансасынан алғаш рет жолаушылар таситын Атырау-Астрахан пойызы сапарға шықты. Аққыстау стансасы 1969 жылы құрылып, 1971 жылы толық эксплуатацияға берілді. 1969 жылы 3 санатты станса ашылған кезде 5 кезекші, 5 пойыз құрастырушы, 4 пойыз құрастырушы көмекшісі, 4 жүк қабылдап тапсырушы, 2 жүк кассирі, 4 билет кассирі, 5 станция кезекшісінің көмекшісі, 4 вокзал кезекшісі қызмет атқарған. 
Халық шаруашылығына, оның ішінде кеңшарларға шөп, ағаш, пішен, көмір, басқалай ауылшаруашылық заттары, жеміс жидек барлығы вагондармен Аққыстау стансасы арқылы жеткізілді. Ауданда құрылыс объектілерінің көптеп салынуына орай және жеке сектордың сұранысы көбеюі нәтижесінде стансаның жүк тасу жоспары жылдан-жылға көбейіп, жоспар артығымен орындалуда. Станса басында жол дистанциясының жолшылары, ШЧ-8 дистанциясының байланысшылары, ВЧД-1 стансасының вагон бақылаушылары, ЭЧ-4 дистанциясының электромонтерлері өз қызметтерін атқаруда.

== Байланыс, энергетика және газ жүйесі салалары ==
'''Аудандық пошта байланыс торабының''' негізі 1930-шы жылдары қаланған деп есептеледі. 1977 жылы байланыс торабы қайта құрылды. Ол кезде байланыс торабының қызмет міндетіне екі сала - [[Телефон байланысы|телефон]]-[[Телеграф|телеграф]] байланысы және [[пошта]] қызметі кірді. Ал 1993 жылы телефон байланысы жүйесі жаңадан құрылған телекоммуникация торабына берілді.

Бүгінде пошта байланыс торабының халыққа көрсететін қызмет ауқымы кеңейген. Халық тұтынатын заттар, [[газет]]-[[журнал]]дар, [[марка]], конверт сату, пошталық хабарлама жөнелтімдерін, хат-хабар, [[жеделхат]], посылка қабылдау мен жіберу, мерзімді [[баспасөз]]ге жазу мен жеткізіп беру, коммунальдық қызмет түрлері [[төлем]]дерін және жергілікті салықтар мен алымдарды қабылдау, [[еңбекақы]], [[зейнетақы]], [[жәрдемақы]] төлеу мен жеткізу, несие беру мен несие қайтарымын қабылдау, бағалы қағаздар нарқы қызметін көрсету және тағы да басқа қызмет түрлерін көрсетеді. 

Қазіргі уақытта аудандық пошта торабы құрамында алты пошта байланыс бөлімшесі, бір пошта байланыс тірегі және бір жылжымалы пошта байланыс бөлімшесі қызмет көрсететін құрылым және екінші дәрежелі банк деңгейінде несие берумен айналысады. Пошта торабының қызметі толықтай компьютерлік жүйеге көшірілген.

'''Аудандық телекоммуникация торабы''' — 1977-82 жылдары Гурьев-Аққыстау әуелік желілік байланысы болып аталса, 1988-90 жылдары ауданның таралуына байланысты Махамбет аудандық байланыс торабына қосылды. 1983 жылы қазан айында аудандық байланыс торабының ғимараты пайдалануға берілді. 1993 жылы Исатай аудандық байланыс торабы екіге бөлініп, «Қазақтелеком» ААҚ-ның Исатай аудандық телекоммуникация торабы құрылды. 1985 жылы аудан орталығында автоматтандырылған қалааралық байланыс, 2002 жылы [[Аққыстау]] селосында сыйымдылығы 1500 номерлік сандық 812000 стансасы іске қосылып, селоішілік кабель сыйымдылығы өсірілді. 2003-2005 жылдары [[Хамит Ерғалиев ауылы|Новобогат]], [[Тұщықұдық (Атырау облысы)|Чапаев]], [[Жанбай]], [[Нарын (Атырау облысы)|Нарын]], [[Исатай (Атырау облысы)|Исатай]], [[Зинеден|Забурын]] ауылдарында сандық М200 стансасы орнатылып, кабель сыйымдылықтары өсірілді. Аудан орталығында 2004-2005 жылдары 550 номерге телефон кеңейтілді. 2006 жылы Гран, [[Қызылүй (Атырау облысы)|Қызылүй]] елді мекендеріне телефон байланысы жеткізіліп, 2008 жылы аудан орталығынан 200 шақырымдай қашықтықтағы Үштаған, [[Мыңтөбе (ауыл)|Мыңтөбе]], [[Айбас (Атырау облысы)|Айбас]] елді мекендеріне спутниктік жүйе арқылы телефон байланысы орнатылды.
[[Сурет:Исатай ауданындағы жел электер қондырғылары.jpg|thumb|оңға|350px|Исатай ауданындағы жел электр қондырғылары]]
'''Ауданның электр жүйесі''' бастауын 1972 жылы қуаты 10 000 кВА екі трансформаторы бар 110/35 (10 кВ Аққыстау қосалқы стансасының (подстанция) іске қосылуынан алады. 
1972 жылы [[Аққыстау]] ауылынан 110/35 (10 кВ-тік Аққыстау қосалқы стансасы салынып, оған 10 кВ-тік 70 километрге жуық жоғарғы кернеулі әуе желілері жалғанып, [[Хамит Ерғалиев ауылы|Новобогат ауылы]], одан кешікпей қараша айында [[Тұщықұдық (Атырау облысы)|Чапаев ауылы]], [[Қызылүй (Атырау облысы)|Қызыл үй елді мекені]], 1973 жылдың жазында Жанбай ауылы жоғарғы кернеулі электр желісіне қосылды. 
1974 жылы желтоқсан айында Х.Ерғалиев ауылынан қуаты 2500 кВА №83-ші Новобогат қосалқы стансасының салынуы, оған Бақсай өзегінің бойынан 14-16 электр сораптары (насос) жалғанып, кеңшардың жем-шөп дайындауына мол үлесін қосты. 
Ауданда [[Забұрын (Забурунье) мұнай кен орны|Забурын кен орнының]] ашылуына байланысты Зинеден ауылынан №95-ші Октябрьская қосалқы стансасы 1991 жылы іске қосылып, оған кен алаңынан басқа Зинеден ауылы мен Амангелді ауылының тұрғын үйлері және бірнеше малшы қыстақтары қосылды. Аудан территориясынан газ құбырының өтуіне байланысты осы жылы №94-ші Тайман қосалқы стансасы да, іске қосылып, аудандағы қосалқы стансалар саны 4-ке жетті. 1998 жылы шілде айында Аққыстау учаскесі «Исатай аудандық электр жүйесі» деген атпен іріленіп қайтадан құрылды.

Манаштағы қуаты 52 МВт болатын станция «Ветроэнерготехнологии» ЖШС қаражатымен 12,3 млрд теңгеге салынған. Станция желдің күшімен ғана энергия беретіндіктен, оның ай сайынғы жіберетін қуаты желге тәуелді. Мердігер компания аудандағы үнемі күшті жел болатын жерді таңдауға екі жылдай уақыт жұмсап, Исатай ауданындағы Манаш ауылына жақын жердегі учаскені лайық деп тапқан. Осы жерде жоғарыдағы  желдің орташа жылдамдығы жыл бойына секундына 8-10 метр болады. «Жел қағарлардың» қалыпты жұмыс істеуі үшін желдің жылдамдығы 4-тен 25 м/с-қа дейін болу қажет. Жел күшейген жағдайда қондырғы автоматты түрде өшіп, қолайлы ауа райын күту режиміне ауысады. Жел электр қондырғыларының жалпы биіктігі 100 метрден асады, 4 секциядан тұратын тіреу салмағы 148 тоннаны, генератор 58 тоннаны, ал «винт» қалағының салмағы 21 тоннаны құрайды. Бір қалақтың ұзындығы 32 метр, ал ротормен бірге осы алып «пропеллердің» диаметрі 65 метр.&lt;ref&gt;https://azh.kz/kz/news/view/41462&lt;/ref&gt;

'''Аудандағы газ жүйесі''' тарихы Исатай ауданы Аққыстау селосында салынған кірпіш зауытын іске қосу мақсатында алғаш рет 1996 жылы [[Тұщықұдық (Атырау облысы)|Тұщықұдық ауылында]] «Ташкент-2» АГТС-і (Автоматты газ тарату стансасы) құрылысы аяқталып, пайдалануға берілуінен бастау алады. Аудан жалпы табиғи газды тұрмыста пайдалануға алғаш рет 2001 жылы қол жеткізіліп, аудан орталығы тұрғындарын табиғи газбен қамту жұмыстары басталды. 
2002-2004 жылдары Х.Ерғалиев, Тұщықұдық және [[Исатай (Атырау облысы)|Исатай]] елді мекендеріне табиғи газ пайдалануға берілді. Осыған орай «Атырауоблгаз» ААҚ-ның Аққыстаудағы бөлімшесі ашылып, жұмыс жасай бастады. 2006 жылдың қаңтар айынан «ОблТрансГаз» КМК, 2012 жылдың тамыз айынан «Атырауоблгазжелілері» АҚ, 2012 жылдың қараша айынан «ҚазТрансГазАймақ» АҚ-ы, Атырау өндірістік филиалдары болып өзгертілген мекемелердің аудандық Исатай газ шаруашылығы филиалы қалыпты жұмыс жасап келеді.
Сонымен қатар [[Жанбай]], [[Жаңа Жанбай]], [[Нарын (Атырау облысы)|Нарын]] елді мекендерін табиғи газбен қамту мақсатында «ГАЗПРОММАШ-10» АГТС-ы 2008 жылы қолданысқа берілді. 
Ауданның 96% толықтай газбен қамтылған.

== Дін және өркениет ==
Аудандағы діннің қалыптасуы Бөкей ордасынан бастау алады. Нарындық қазақтар арасында алғаш сауат ашып, бар мүмкіндігінше діни білім алғандардың бір бөлігінің мешіттер ашуы құм қазақтарының еңсесін тіктеді. Исатай ауданы аумағында болған Обалы мен Орпадағы Байғазы мен баласы Мақаш, Қорықтағы Дәулетияр, Бегайдардағы Ахмет, Сүйектідегі Лұқпан, [[Забұрын]]дағы Меңетай, Кетешағылдағы Елеш, [[Тұщықұдық (Атырау облысы)|Тұщықұдықтағы]] Құрманбек, Дуабергендегі Нұртаза, [[Жанбай]]дағы (Қызылжар), Төлеміс, Забурындағы Құрманбай т.б. кұдай үйлері діни сауат ашу жолындағы істің бастамашылары бола білді. Білімдерін жетілдіріп, дінге деген сенімдері артқан діни тұлғалардың бір легі Меккеге жол салып, [[қажылық]] парыздарын өтеді. Олардың арасында үш рет барған Алдоңғар Қарақұлұлы, Нұрпейіс қажы Әлішұлы, Әйіп қажы Бекенұлы сынды азаматтар болды. Халық арасында емшілігімен танылған Ақмаңдай әже Мырзағұлқызы, Жабас, Сәт-Ата, Толыбай әулиелердің жолын Қайыр Жақияұлы, Дәрісқали Иманғалиұлы, Тәни Есалыұлы, Мүтіш Серғазыұлы, Әжен Батырбекұлы, Ғизат Аяшев, Зейнеден Құрасұлы, оның ұлдары Уалитхан мен Рыспайлар жалғастырып, халықтың жан шипасы үшін аянбай қызмет жасады. 
[[Сурет:«Қамысқала» мешіті Исатай ауданы.jpg|thumb|оңға|300px|'''&quot;Қамысқала&quot; мешіті''']]
Қазақ елі тәуелсіздік алған жылдардан бастап, дінге деген көзқарас жаңарып, жастар имандылыққа бетбұрыс жасады. Аудан көлемінде [[Хамит Ерғалиев ауылы|Х.Ерғалиев ауылынан]] «Қамысқала», [[Аққыстау]] селосынан «Зинеден Ата» мешіттері салынды.

'''Зинеден Ата мешіті''' — аудан орталығындағы мұсылмандар құлшылық ететін ғимарат. Мешіт жобасы классикалық ислам үлгісінде күмбезді, қос мұнаралы болып салынған. Аудан тұрғындарының рухани орталығына айналған үйде жастарды имандылыққа тәрбиелеуде көптеген игілікті шаралар атқарылып келеді. Мешіттің негізін қалаушы Исатай ауданының Құрметті азаматы, Сәт баба ұрпағы - Рыспай Зинеденұлы. Мешіттің ашылуына Қазақстан мұсылмандары діни басқармасының төрағасы, бас мүфти [[Әбсаттар Бағысбайұлы Дербісәлі|Әбсаттар қажы Дербісәлі]] қатысты.

'''Қамысқала мешіті''' — Х.Ерғалиев ауылында орналасқан діни ғимарат. Мешіт үйінің құрылысы Исатай ауданының Құрметті азаматы, [[Нұрпейіс Мақашұлы Мақашев|Нұрпейіс Мақашевтың]] бастамасымен салынды. Құрылысты жүргізген мердігер «Ғимарат» ЖШС.
2004 жылы салынған. Жалпы аумағы 0,36 га. Мешіт ерлер залы (80,7 шаршы метр), әйелдер залы (42 шаршы метр) және имам бөлмесінен тұрады. Оның 14 метрлік 1 мұнарасы және екі бүйірінде 10 метрлік екі мұнарасы бар. Үлкен күмбезі негізгі зал үстіне салынған. Алла үйі дала түстес кірпіштен қаланған. Қасбеті Орта Азиялық мешіттер сәулетін еске салады. Ғибадатхана михрабына шаһадат калимасы, ал екі жағына «Алла» және «Мұхаммед» деп жазылған. Күмбез астына [[Аят әл-Курси|«Аятул курси»]] аяттары өрнектелген.&lt;ref&gt;https://www.muftyat.kz/ru/mosque/3167/&lt;/ref&gt;

== Тарихи және мәдени ескерткіштер ==
Исатай ауданы - көне тарихты өлке болғанымен, аймақтың негізгі құрамы Нарын құмы тарихи тұрғыдан әлі де зерттелмей келеді. Аудан көлемінде археологиялық зерттеулерді айтпағанда, жай ізденістегі экспедициялар жұмыс жасамаған. Сондықтан да бұл аймақта тарих, сәулет және монументальды өнер ескерткіштері сирек кездеседі. Атырау облысы тарихи-мәдени мұраны қорғау, қалпына келтіру және пайдалану жөніндегі мемлекеттік инспекцияның есебінде Исатай ауданы бойынша 10 ескерткіш ғана тіркелінген (2017).

Аққыстау селолық округінің аумағында үш жерде орналасқан ескі қорымдардағы құлпытастар есепке алынған. XIX ғасыр мәдениетінің азаматтық сәулет өнерінің көне үлгісі болып табылатын бұл [[сағанатам]]дар мен [[құлпытас]]тар қатты тасқа ойып өрнектер салу, араб әріптерімен жазу арқылы жасалған. 

Тарихи және мәдени ескерткіштердің бір тобы 1836-38 жылдардағы ұлт-азаттық көтерілістің басшысы [[Исатай Тайманұлы|И.Таймановқа]] арналған. Нарын ауылдық округі аумағында 1991 ж. Исатайдың 200 жылдығына арналған шаралар өткен жерде, батырдың әкесі Тайман жерленген жерге ескерткіш белгілер қойылды. 
[[Сурет:Таскран. Исатай ауданы.jpg|thumb|оңға|300px| '''Таскран''' шекаралық белгісі]]
'''ТАСКРАН шекаралық белгісі''' — [[Аққыстау]] ауылынан оңтүстік-батысқа қарай 2 шақырым қашықтықта орналасқан Таскран белгісі кезінде шекаралық белгі ретінде орнатылған. Биіктігі 10,5 м, жалпы көлемі 7,8x7,0 м. Мұнараның үштен екі бөлігі шикі кірпіштен қаланып, жоғарғы жағы қамыс пен саз балшықтан жасалған. «Атырау-Астрахан» автомобиль жолының бойында орналасқан. Орал өңірі өз алдына облыс болып, Орынбор губерниясынан бөлініп, Астрахан губерниясына берілгенде Астрахан губерниясымен екі аралық мың шақырым қашықтықты тең бөлетін шекара сызығы жыртылып белгіленген. Теңізге тірелетін жерге жеткенде тастан биік етіп осы белгіні орнатқан. Бұл белгі теңіздегі балықшыларға бағдар болған, ол үшін суға қара ала таяулар қағылған.. Қанша уақыт өтсе де сол қалпында сақтаулы.&lt;ref&gt;https://atpress.kz/kz/11423-taskran-tarikhy&lt;/ref&gt;

'''БӨКЕЙ сұлтан көне жұрты''' — [[Тұщықұдық ауылдық округі (Атырау облысы)|Тұщықұдық ауылдық округінен]] 20 шақырым қашықтықта Жалтыр көлінің жиегінде орналасқан тарихи мекен. Бөкей хан 1901 жылы орыс патшасынан рұхсат алып, Еділ-Жайық арасына қоныс тепкендегі алғашқы орналасқан мекені. Осы қонысқа көшіп келген жылы қайтыс болған Бөкей шешесінің мәйіті де осы жерде. Төре тұқымының әдет-ғұрпы бойынша құпия жерленген, ескерткіш-зират тұрғызылмаған. Сұлтанның көне жұртындағы ескерткіш белгі - 2016 жылы аудандық әкімшілік бастамасымен қойылды.

'''ИСАТАЙДЫҢ көк татыры''' — атанған жер [[Айбас (Атырау облысы)|Айбас елді мекенінен]] батысқа қарай, 25 шақырым жерде, Құсқонбас пен Үштағанның Құрманғазы ауданымен шектесетін жерінде орналасқан. Исатай бастаған көтерілісшілер осы жерден оқ-дәрі дайындап, ұсталар найза, сүңгі, айбалта, қылыш, мылтық т.б. қару-жарақ соққан. Ені 10-15 метр, ұзыны 25-30 метр болатын тегістіктің бетін темір тотығы мен күкірт араласқан көкшіл құм басып жатыр. Жер астынан күңгірлеген, жаңғырыққан үн шығуына қарағанда, татыр астында бос кеңістік бар деген тұжырым бар.&lt;ref&gt;https://articlekz.com/kk/article/32625 Жергілікті жер-су атауларының тарихы (Исатай ауданы мысалында)&lt;/ref&gt;

'''ИСАТАЙДЫҢ қол жинаған орны''' — Азаттық көтерілісінің басшысы Исатай Тайманұлы 1836 ж. Манаш ауылының арқа бетіндегі Дүзентөбе деген жерде 200-дей көтерілісшінің басын біріктіріп, қол жинаған. 1991 ж. Исатай Тайманұлының 200 жылдық мерейтойына орай осы жерде республикалық мереке өткізілді.

'''ҚҰСҚОНБАСТАҒЫ тас төбелер''' — тарихи мекен. Құсқонбастан батысқа қарай 80 шақырым қашықтықта Құрманғазының Керей-Ашық қыстағына жақын жерде Исатай батыр сарбаздары [[Карл Карлович Геке|Геке әскерлерімен]] шешуші шайқасқа түскені белгілі. Тарихшылардың пайымдауынша, Нарынның шығысындағы Бекетай құмындағы Тастөбе шайқасы өтті деген жерлер осы аймақ болуы мүмкін деген жорамалдар бар. Биік қыраттың биіктігі 5-6 метр шамасында, аумағы қазақтың он екі қанатты киіз үйінің аумағындай жердегі құмдар арасынан жұдырықтай-жұдырықтай көк тастар көрініп жатыр. Бұл тастар жаудан қорғану үшін 100 шақырым қашықтықтағы [[Бесшоқы (қырат)|Бесшоқы тауынан]] тасып әкелініп, қолдан тұрғызылған шығар деген болжамдар көптеп айтылады.

== Аудан мәдениеті ==
Ауданның мәдениет мекемелерінің тарихы 1930-шы жылдардағы қызыл отаулардан басталады. Қызыл отаулар үгіт-насихат шараларының ұйтқысы, көркемөнерпаздықпен айналысатын, білім деңгейін көтеретін орын болды. Ұсақ ұжымшарлар ірілендіріліп, олардың экономикасы нығайған кезде ұжымшар орталықтарында клубтар ашылды. Ауданның елді мекендерінде өнерлі жандардың басын біріктіретін драма үйірмелері, [[оркест]]рлер, [[хор]] ұжымдары құрылып жұмыс істей бастады.
[[Сурет:Аққыстау халық театры.jpg|thumb|оңға|300px|Аққыстау халық театры]]
Аудандық мәдениет бөлімін 1945-57 жылдар аралығында басқарған Жұмабай Қуанышев, Ғабит Ідіркенов, Боқан Ержанов, Бисен Жұмағалиевтер мәдениет мекемелерінің жұмысын жетілдіруге, [[көркемөнерпаздық]]ты дамытуға көп еңбек сіңірді. Облыс бойынша алғашқы халық аспаптар оркестрі ұйымдастырылды. 1957 жылы Бүкілодақтық халық шығармашылығы фестивалі шеңберінде өткен облыстық байқауда аудан оркестрі жүлделі орынды иеленді. Ауданда өнердің үлгісі [[Тұщықұдық (Атырау облысы)|Чапаев]] (қазіргі Тұщықұдық) селосы болды. Драма ұжымы 1967 жылы халық театры атағын алды. Басқа ауыл-селоларда да көркемөнерпаздық кең өріс алды. Өнер топтары, жанұялық ансамбльдер көбейді.

1990 жылы Исатай ауданы қайта құрылғаннан бері аудандық мәдениет бөліміне Мирас Қибашев, Манарбек Дәулетов, Ақылбек Рысқалиев, Света Жарылғасова жетекшілік етті.

Тәуелсіздік жылдарында ауданда [[айтыс]] өнері дамып келеді. Шынарбек Қабиев, Саадат Нұрманов республикалық ақындар айтыстарында жүлдегер атанса, олардың соңынан бір топ жас ақындар өсіп келеді.

Қазір ауданда 3 мәдениет үйі, 6 селолық клуб, 3 жылжымалы клуб, 1 халық театры, И.Тайманұлы мұражайы, 18 [[кітапхана]] қызмет көрсетеді. Соңғы бес жылда [[Нарын (Атырау облысы)|Нарын]], [[Қызылүй (Атырау облысы)|Қызылүй]], [[Зинеден|Забурын]] селолық клубтары ашылды. Аудандық орталық кітапхана 1911 жылы 480 дана кітаппен [[Аққыстау]] селосында ашылса, қазір кітап қоры 141184 данаға жетті. 2006 жылы кітапхана республикалық автоматтандырылған кітапханалық-ақпараттык жүйе (РАБИС) бағдарламасына қосылып, электрондық каталог жасақталды.&lt;ref name=&quot;Reference1&quot;/&gt;

== Халық ағарту ісі ==
Қазан революциясына дейін құм өңіріндегі ауылдарға М.Шектібаев, М.Ахсартов деген мұғалімдер келіп, сауаттандыру жұмыстарын жүргізген. 
1939 жылы ауданда 35 [[Бастауыш мектеп|бастауыш]], 2 [[Орта мектеп|орта]], 9 орталау мектеп болды. Жалпы елдегі сауатсыздықты жоюмен қатар халық арасында үгіт-насихат жұмыстарын жүргізуге ауыл мұғалімдері белсене араласты.
Ұлы Отан соғысынан бұрын Нарын құмының әрбір ауылдық кеңесінің қарауында бір мектептен болды. 

1957 жылдан кеңшарлар құрылған соң құмдағы мектептер кеңшарлар орталықтарына көшіріле бастады. 1963 жылдан бастап балалар бақшалары ашылды. 1977 жылы ауданда 7 орта, 3 сегіз жылдық мектеп, 9 интернат болды. 1976-1977 оқу жылының қортындысында 5613 бала, 1977-1978 оқу жылында 5782 бала оқыды. Оған 357 мұғалім ұстаздық етті. 
2008 жылы ауданда 9 орта, 1 орталау, 4 бастауыш мектеп, 1 спорт мектебі, 3 саз мектебі, 8 [[балабақша]], 1 оқушылар үйі жұмыс жасайды. 

Аудандық білім беру мекемелерінің материалдық-техникалық базасы жақсарды. Типтік үлгіде алғаш 1965 жылы Амангелді атындағы (Мәсәлімов) орта мектебінің құрылысы салынса, 1986-87 жылдары [[Аққыстау]], [[Тұщықұдық (Атырау облысы)|Чапаев]], [[Жанбай]] ауылдарында типтік орта мектептер салынды. Шалғайдағы [[Қызылүй (Атырау облысы)|Қызылүй]], [[Жасқайрат (Исатай ауданы)|Жасқайрат]] және [[Жаңа Жанбай]] елді мекендерінде бастауыш мектептер, Абай (2001), Новобогат (2004), Гагарин атындағы (2005), Исатай (2007) орта мектептеріне жаңадан типтік мектеп ғимараттары салынды.

== Денсаулық сақтау ісі ==
Емханалардың алғаш негізі 1928 жылы Новобогат ауданы құрылған кезде жұмыс жасаған екі [[Фельдшерлік-акушерлік пункт|фельдшерлік пункт]] негізінде қаланған. Аудандық аурухананың негізі 1944 жылы Новобогат кентінде ашылған 10 төсектік аурухана негізінде қаланды. 1950-ші [[Сурет:Исатай аудандық орталық ауруханасы.png|thumb|оңға|300px|Исатай аудандық орталық ауруханасы]] жылдары [[Айбас (Атырау облысы)|Айбас]], [[Мыңтөбе (ауыл)|Мыңтөбе]], [[Зинеден ауылдық округі|Забурын ауылдық Кеңестерінде]] 5 төсектік, [[Тұщықұдық (Атырау облысы)|Чапаев]] ауылында 10 төсектік ауылдық ауруханалар болған. Новобогат учаскелік ауруханасына 1967 жылы республика бойынша алғашқылардың қатарында типтік үлгідегі аурухана салынып, күні бүгінге дейін сақталуда. Аудандық орталық аурухананың 50 төсектік типтік үлгідегі ғимараты 2004 жылы салынып пайдалануға берілді. Чапаев, [[Жанбай]] ауылдарындағы учаскелік ауруханалар 1983 жылы селолық емханаға айналдырылды.

Денсаулық сақтау саласындағы реформалар талабына сәйкес 2000 жылы аудандық денсаулық сақтау бөлімі кұрылып, 2005 жылға дейін жұмыс жасады. 
Ауданда 2008 жылы аудандық орталық аурухана, Новобогат учаскелік ауруханасы және аудандық туберкулез ауруханасы халыққа медициналық қызмет көрсетсе, бір аудандық және екі селолық (Чапаев, Жанбай) отбасылық емханасы жұмыс істейді. 

2007 жылы Нарын, Забурын, Исатай селолық округтерінде фельдшерлік- акушерлік пункттер базасында дәрігерлік [[амбулатория]] ашылып, тұрғындарға қызмет көрсете бастады. 1984 жылы аурухана [[Аққыстау]] селосына жаңа ғимаратқа көшірілді.

== Баспасөзі ==
Қазіргі Исатай аудандық «[[Нарын таңы]]» газетінің тұңғыш саны 1953 жылы ақпанның 18-і күні «Малшылар үні» деген атпен жарық көрді. Газет өткен ауыл тұрмысының, аудан ел-жұртының еңбек және күрес жолын, қуаныш-мерейін, бастан өткерген қиын-қыстау шақтарын баяндады. 
«Малшылар үнінің» 5 жылда шыққан №561 санынан алғашқы редакторлар Төлеген Сатқанбаев пен Мүтәліп Шәріпов, жауапты хатшы Ғалымжан Үбенов
болды. Соғыстан кейінгі шаруашылықты қалпына келтіру жылдары мен оған ілісе аудан өңірінде атқарылған үлан-асыр өзгерістер, әсіресе ауыл-шаруашылығын өрге бастыру бағытында жасалған қадамдар газет беттерінде кеңінен көрсетіліп отырды.
[[Сурет:Нарын таңы газеті.jpg|оңға|300px|]]
20 жылдай үзілістен соң, 1977 жылғы қазанның бірінде «Нарын таңы» деген атпен қайта шыққан аудандық басылымның екінші өмірі сол уақытта өрлеу, кейінірек келе тоқырау аталған кезеңдегі ауданның өндірісі, транспорты мен құрылысы, ауыл-шаруашылығы салаларында қол жеткен табыстар, олардағы социалистік жарыс пен озаттар өнегесі, мәдениеттегі, білім беру мен денсаулық сақтаудағы істердің кеңінен жариялануы қамтамасыз етілді. 

Газет жылнамасындағы үшінші кезең аудан Исатай атын алып, қайтадан құрылуына байланысты 1991 жылдың 1 қаңтарынан басталады. Заман мен қоғамдағы өзгерістерге орай газеттің беталыс бағдары мүлдем жаңа сипатқа ие болды, тақырып мазмұны, материалдар стилі өзгерді. Көкейтесті мәселелерді қозғайтын, өзіндік көзқарастарын білдіретін жарияланымдар көбірек беріле бастады.
Ұлттық қадір-қасиетімізді кұрметтеп, салт-дәстүріміз бен халықтық әдет-ғұрыптарымызды, имандылықты өмірге орнықтыру мәселесіне кең орын берілетін болды. Экономика, саясат, әділет, сот, заң, әлеуметтік тұрмыс, тазалық, нашақорлық, темекі шегу, СПИД, қоршаған орта, көші-қон, индустриялық-инновациялық жобалар, агроөнеркәсіп және мұнай өндірісі, шаруагерлер тіршілігі, ауыл өмірі, жеке кәсіпкерлік, басқа да тақырыптағы мақалалар сараптамалық тұрғыда көбірек жарияланып келеді. 

Сондай-ақ қазіргі кезде басылымның мазмұны мен сапасына, көркемдік безендірілуіне көбірек мән беріліп,  «Қоғам», «Өңір өмірі», «Кәсіп пен нәсіп», «Газет ішіндегі газет», «Бұқара», «Шаңырақ», «Әлеумет», «Сырғалым», «Газет және оқырман», «Спорт», «Керуен», «Алдар көсе», т.б. жаңа форматта арнаулы беттері ашылды.&lt;ref name=&quot;Reference2&quot;/&gt;

== Аудан спорты ==
1977 жылы маусым айында Новобогат аудандық кеңесі атқару комитетінің жанындағы денешынықтыру және спорт комитеті болып кұрылды. 1990 жылы аудандық жастар ісі, туризм және спорт бөлімі, 2000 жылы туризм және спорт бөлімі, 2006 жылдан бастап аудандық денешынықтыру және спорт бөлімі болды.

Аудан көлемінде [[Қазақтың ұлттық спорт түрлері|ұлттық спорт түрлері]]н дамыту кеңінен іске асырылып келеді. [[Көкпар]], [[аламан бәйге]], [[Жорға жарыс|жорға]], [[Тай жарыс|тай]], атан жарыстарын өткізу дағдыға айналдырылды. Нарын өлкесінде [[ат баптау]] дәстүрі - ұрпақтан-ұрпаққа жалғасып келе жатқан өнер. 2007 жылы ауданның көкпар командасы жасақталып, алғаш рет облыстық жарыстарға қатынасты. 
Спорт пен денешынықтыруға жергілікті халыққа орталық [[стадион]], 2 мәдени спорт кешені, аулаішілік спорт алаңдары қызмет көрсетуде.
Аудандық балалар-жасөспірімдер спорт мектебі, олардың филиалдары өз саңлақтарын әлемдік додаға дейін тәрбиелеген жеңімпаздар дайындайтын білім ордасы ретінде танылуда.

== Исатай ауданының әкімдері ==
* Зұлбұқар Сүйнешов
* [[Жанай Беркалиев]]
* Нұртас Мұхтаров
* Насыр Дауылбаев
* [[Бақберген Қасымұлы Қарабаев|Бақберген Қарабаев]]
* Жәрдемғали Ахметов
* Нұрлыбек Ожаев
* Тұрарбек Сұлтанбеков
* Марат Мурзиев

== Ауданның танымал тұлғалары ==
* [[Ахмет Жұмашұлы Сүндетов|Ахмет Сүндетов]] – Қазақстанның еңбек сіңірген дәрігері. (Забурын а.)
* [[Дина Кенжеқызы Нұрпейісова|Дина Нұрпейсова]] – күйші композитор. (Бекетай құмы)
* [[Зақаш Камалиденов]] – қоғам және мемлекет қайраткері. (Орпа а.)
* [[Қаршыға Ахмедьяров|Қаршыға Ахмедияров]] –Қазақстанның халық әртісі, халық күйшісі, сазгер. (Таңдай а.)
* [[Нәбиден Әбуталиев]] – жазушы, драматург (Молшағыл а.)
* [[Фариза Оңғарсынова]]	- қоғам қайраткері, Қазақстанның халық жазушысы. (Манаш а.)
* [[Хамит Ерғалиев]] - қазақ ақыны, Қазақстанның халық жазушысы. (Новобогат а.)

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}

==Сыртқы сілтеме==
*[http://www.isataiakimat.kz/index.php?option=com_content&amp;view=article&amp;id=9&amp;Itemid=17&amp;0711fe5e8965ca298634b262fde97285=5a8125750b3aa6f8390cac8f3faacf46 Исатай ауданы туралы]{{Deadlink|date=August 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}
 
{{wikify}}
{{Атырау облысы}}
{{Исатай ауданы елді мекендері}}

[[Санат:Исатай ауданы]]</text>
      <sha1>lu3vskltpzisarxvo8tzq6qhc5xvpxm</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3061404</id>
      <parentid>3061399</parentid>
      <timestamp>2022-08-16T15:30:15Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Білгіш Шежіреші</username>
        <id>68287</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="75709" xml:space="preserve">{{Қазақстан ауданы
 |ауданның атауы      = Исатай ауданы
 |елтаңба             = Исатай ауданы логотипі.png
 |ту                  = 
 |елтаңба сипаттамасы   = 
 |ту сипаттамасы        = 
  |lat_dir = N |lat_deg =  |lat_min =  |lat_sec = 
  |lon_dir = E |lon_deg =  |lon_min =  |lon_sec = 
 |облысы              = Атырау облысы
 |аудан орталығы          = [[Аққыстау]]
 |ауылдық округтер саны   = 7
 |кенттік әкімдіктер саны = 
 |қалалық әкімдіктер саны = 
 |ауылдар саны       = 16
 |қалалар саны       = 
 |әкімі              = Полымбет Максимұлы Хасанов
 |әкімдіктің мекенжайы  = Аққыстау ауылы, Егемен Қазақстан к-сі, 11
 |құрылған уақыты    = 1928-1930, 1939-1957, 1977-1988, 1990
 |жер аумағы          = 14,7
 |жер аумағы бойынша орны  = 4-ші
 |тұрғыны             = 26 749&lt;ref&gt;[https://www.stat.gov.kz/api/getFile/?docId=ESTAT354434 Қазақстан Республикасы халқының облыстар және астана, қалалар, аудандар, аудан орталықтары және кенттер бөлінісіндегі жынысы бойынша саны (2020 жылдың басына)]&lt;/ref&gt;
 |халық саны бойынша орны  = 7-ші
 |санақ жылы          = 2020
 |тығыздығы           = 1,6
 |тығыздығы бойынша орны   = 
 |ұлттық құрамы       = қазақ 99,8%, орыс 0,1%
 |телефон коды        = +7 71231
 |пошта индексі       = 0603XX
 |сайты               = 
 |карта               = Isatay District Kazakhstan.png
 |әкімшілік бірліктің картасы = Isatay District in Atyrau Region.svg
 |ортаққордағы санаты = 
}}
'''Исатай ауданы''' — [[Атырау облысы]]ның солтүстік-батысындағы әкімшілік бөлініс.

== Жалпы сипаттама ==
[[Сурет:Исатай ауданы Стелла.jpg|солға|250px|Исатай ауданының стелласы]] Аудан 1928 жылы құрылды. 1990 жылы облыстың Құрманғазы және Махамбет аудандары жерлерін қосу негізінде қайта құрылды. Жер аумағы 14,7 мың км². Тұрғыны 26,4 мың адам, орташа тығыздығы 1 км²-ге 1,6 адамнан келеді (2008). Аудан орталығы – [[Аққыстау]] ауылы. [[Батыс Қазақстан облысы]]ның [[Бөкей ордасы ауданы]]мен, батысында Атырау облысының Құрманғазы, солтүстігінде Индер, шығысында Махамбет аудандарымен, оңтүстігінде [[Каспий теңізі]]мен шектеседі. Исатай ауданының жері түгелімен [[Каспий маңы ойпаты]]ның орталық бөлігінде, шөлдік белдемде орналасқан. Батысының басым бөлігін төбешікті [[Нарын құмы|Нарын]], [[Бұзанай құмы|Бозанай]] және [[Ментеке]] кұмдары, шығыс бөлігін Жайық алабы және Каспий жазығы алып жатыр. Жер аумағы солтүстіктен оңтүстікке қарай 165 шақырым, ал батыстан шығысқа қарай 130 шақырым.

== Исатай ауданының эмблемасы ==
[[Сурет:Исатай ауданы логотипі.png||солға|120px|]]Аудандық мәслихаттың 2004 жылғы 9-шілдедегі VIII-сессиясында бекітілді. Суретшісі Махамбет Оспан. Эмблема үлгісінде ауданның сан-салалы даму бағыттары, мұнай өндірісі, мал, балық шаруашылығы, Нарын құмы, теңіз бейнесі біртұтас көрініспен бейнеленген. Жер шары тәрізді дөңгелекте елдің тыныштығы, бейбіт күннің шапағы белгіленіп шаңырақтың бейнесі келтірілген. Шеңбердің жиегі еліміздің көк байрағы түстес - көгілдір түске боялған.

== Тарихы ==
Аудан ең алғаш 20-жылдары құрылғанымен, өз тарихында көрші аудандарға қосылу мен қайта бөліну ауыртпалығын бірнеше рет көруіне тура келді. 1928 ж. бұрынғы Орал облысы [[Гурьев округі]] Сарытөбе болысының аумағында орталығы Новобогат аулы болып Новобогат ауданы шаңырақ көтерді. Аудан екі жылдан кейін таратылып, іріленген Гурьев ауданына қарады. 1939 ж. құрамына 33 ұжымшар, бірнеше ауылдық кеңестерді біріктіріп аудан қайта құрылды. 1957 ж. қайта таратылды. 1977 ж. орталығы Аққыстау жұмысшы кенті болып 3- рет құрылған Новобогат ауданының қадамы көп әріге бармай, 11 жылдан соң тағы таратылуы жөнінде жоғарыдан шешім алынды, 1990 ж. аудан қайта қалпына келтіріліп, ауданға Исатай атын беру жөніндегі жергілікті халықтың талап-тілегі ескерілді.&lt;ref&gt;Атырау: Энциклопедия. -Алматы: Атамұра, 2000 ISBN 5-7667-9129-1&lt;/ref&gt;
[[Сурет:Исатай ауданы картасы.jpg|солға|200px|]]      
1900 жылдардың басында аудан аумағында Бегайдар ауылында ауыл балаларын орысша оқыту, сауаттандыру ісі басталып, кейін мектеп салынды. Бұл ауданның білім берудің алғашқы қадамы еді. Бұл білім ұясын бітірген жергілікті қазақ жастары кеңес өкіметі орнағаннан кейін елді ұжымдастыру, ауылшаруашылығын құрысу жұмыстарының ұйымдастырушылары мен басшылары бола білді. [[Сурет:Исатай ауданы. Аудандық партия комитеті үйі. 1957 жылға дейін.jpg|thumb|оңға|200px|Аудандық партия комитетінің 1957 жылға дейін пайдаланған кеңсесі]]
1913 жылы Манаштағы балық кәсіпшілігінде Ганюшкинодағы екі сыныптық орыс-қазақ училищесінің бөлімшесі ашылып, қазақ балаларын да қабылдады. [[Зинеден|Забурында]] «Үлгі» мектебі салынды. 

Ауданда теңіз жағалауынан балық аулануы жергілікті қазақтардың балық өндірісіне жалданып жұмыс істеп, күнелтіс жасауына әсер етумен қатар, өңірде оқу-білімге, мәдениетке жол ашты. Балық батағаларына [[Астрахан]]нан кемелердің келуі сауда-саттыққа да ықпалы тиді. 20-шы ғасырдың басында осында Ащықұлақ деп аталатын жерден мұнай көзінің табылуы ауданның ертеңгі болашаққа бастаған қадамдары болды.
1930-жылдары ауданда ұжымдастару жылдары басталды. Жер өңдеушілер серіктестігі, артельдер, ұжымшарлар құрылып, ұжымдық шаруашылықтарға бірікті. 1939 жылы ауданда 26 ауыл-шаруашылық ұжымшарлары, 4 балық артельдері болды. 
Соғыс жылдарында аудан орталығы [[Хамит Ерғалиев ауылы|Новобогат]] селосында  «Ағайында Нобельдер» серіктестігі тапқан мұнай кен орнынан май алынып, бензин, керосин айыру зауыты ашылды. Бұл өндіріс орындары соғыстан кейін ауданның мүддесіне қызмет етті. 1953 жылдан бастап жабық жөндеу шеберханасы, үлкен алаң, ондаған екі пәтерлік тұрғын үйлер салынып, онда білікті мамандар еңбек етті.&lt;ref name=&quot;Reference1&quot;&gt; Исатай ауданы 2-кітап Шежіре &quot;Арыс&quot; баспасы 2008&lt;/ref&gt;

== Географиясы ==
Аймақ жері - жазық, Каспий жағалауына орналасқан, шөлейтті, жазық, топырақтың қабаты тұзды, сортаң, құрғақ.  Оның қиыр солтүстік-шығыс жағымен [[Жайық өзені]] ағып өтеді. Исатай ауданының жері құмдақ және сортаң сұр топырақты болып келеді.

Аудан аумағының Еуразия құрлығына ішкерлей еніп жатуы ауа райының тым континенталдығын калыптастырды: қысы салқын, жазы ұзак та ыстық болып келеді. Өсімдіктердің өсіп-өнетін кезеңінде жауын-шашын аз түседі 70-115 мм, ал бүкіл жыл бойында 150-205 мм. Мұның өзі бұл аймақтың ылғалға аса тапшы келетінін көрсетеді. Сондықтан да гидротермикалық коэффициент 0,2—0,3-тен аспайды. Топырақта ылғалдың жетіспеуі, ауаның кұрғақтығы, аумақтың бір бөлігін сортанды-тұзды аймақ алып жатқандықтан, өсімдік жамылғысының қалың өсуіне мүмкіндік бермейді.

== Климаты мен экологиялық жағдайы ==
Аудан табиғаты мен климаты жер бедеріне, оның рельефіне байланысты. Ауданның жер бедері жазықтық болғанымен, [[геоморфология]]лық тұрғыдан жер бетінің биіктігі барлық аудандарда теңізге қарай көлбеулене ылдилай түседі. Сондықтан да теңіз үстінен бөлінген ылғалдылық жел сол бағыттан соққанда ғана әсерлі байқалады. 

[[Атмосфералық жауын-шашын]] мөлшерінің мардымсыздығы салдарынан жыл бойына [[аңызақ]] желімен, шаңға толы [[дауыл]]ымен, ылғалдың ауаға бостан-бос тарайтын пайдасыз булануымен, кейде тіпті қысқы қардың өз мөлшерінен аз түсуімен жайсыз ауа райы қалыптасып келеді. Ауа райының ең ыстық айы шілдеде Аққыстаудағы ыстық мөлшері 40-43°С көрсетеді.

Исатай ауданы экология қаупі төнген аумаққа ресми тіркелмеген. Облыс бойынша арнайы экологиялық бағдарламалардың жасақталуы, Үкімет тарапынан экологиялық таза дүниені қалыптастыру үшін қомақты қаржылардың бөлінуі алғашқы нәтижелерін көрсетуде. 1970 жылдардан бастап Каспий теңізін бойлай бірнеше кен орындарының жиі ашылуы, жерасты газдарының ауаға еркін жіберілуі, мұнайлы ортадағы май қалдықтарының орынсыз төгіліп-шашылуы аудан көлеміндегі экологиялық ахуалды күрт ушықтырып жіберген болатын. Бұл келеңсіздіктерге орай жергілікті тұрғындар Үкімет алдына дейін ұсыныстар түсірген еді. Қазақстан Республикасы Экологиялық кодексінің және «Міндетті экологиялық сақтандыру» заңдылықтары жарық көргеннен кейін, [[Жайықмұнай|«Жайықмұнайгаз» мұнай өндіру басқармасының]] негізгі бағыттарының бірі - мұнай өндірумен қатар, өндіріс нысандарында экологиялық ахуалды сауықтыруға бағыт алды. 2017 жылы басқарма бойынша қоршаған ортаны қорғау шараларына 100 млн теңге қаржы қаралса, 2018 жылдың жоспары бойынша қоршаған ортаны қорғау шараларына 200 млн теңге бөлінді. Соңғы жылдарда зияны мол жерасты алау газын арнайы зауыттар салу арқылы жергілікті шикізат ретінде тұтыну рыногына пайдалану экологиялық жүйедегі үлкен қадам саналып отыр.&lt;ref name=&quot;Reference2&quot;&gt;Исатай ауданы, Алматы &quot;Сардар&quot;, 2018 ISBN 978-601-80678-6-0&lt;/ref&gt;

== Әкімшілік-аумақтық бөлінісі ==
Аудандағы 16 елді мекен 7 ауылдық округке біріктірілген:
{| class=&quot;wikitable&quot;
 !Ауылдық округ/қала
 !Халқы (2009)
 !Елді мекендері
|-
 | [[Аққыстау ауылдық округі]]
 | 8 651
 | [[Аққыстау]], [[Өркен (Атырау облысы)|Өркен]] ауылдары, [[№17-темір жол айрығы (Атырау облысы)|№17- темір жол бекеті]]
|-
 | [[Жанбай ауылдық округі]]
 | 3 036
 | [[Жанбай]] ауылы
|-
 | [[Зинеден ауылдық округі]]
 | 1 249
 | [[Зинеден]], [[Амангелді (Исатай ауданы)|Амангелді]] ауылдары
|-
 | [[Исатай ауылдық округі (Атырау облысы)|Исатай ауылдық округі]] 
 | 1 501
 | [[Исатай (Атырау облысы)|Исатай]] ауылы
|-
 | [[Нарын ауылдық округі (Атырау облысы)|Нарын ауылдық округі]]
 | 1 294
 |  [[Нарын (Атырау облысы)|Нарын]], [[Жаңа Жанбай]], [[Мыңтөбе (ауыл)|Мыңтөбе]] ауылдары
|-
 | [[Тұщықұдық ауылдық округі (Атырау облысы)|Тұщықұдық ауылдық округі]]
 | 5 017
 | [[Тұщықұдық (Атырау облысы)|Тұщықұдық]], [[Айбас (Атырау облысы)|Айбас]], [[Қызылүй (Атырау облысы)|Қызылүй]] ауылдары
|-
 | [[Қамысқала ауылдық округі (Атырау облысы)|Қамысқала ауылдық округі ]]
 | 3 895
 | [[Хамит Ерғалиев ауылы|Хамит Ерғалиев]], [[Жасқайрат (Исатай ауданы)|Жасқайрат]], [[Ауқайраң]] ауылдары
|}

== Негізгі кен байлықтары ==
[[Сурет:Забұрын мұнай кен орны.jpg|thumb|right|200px|Забұрын мұнай кен орны]]Негізгі кен байлығы [[мұнай]] мен [[газ]]. Ауданда негізінен мұнай өндірумен  айналысатын «Жайықмұнайгаз» басқармасы бүкіл Ембі мұнай бірлестігі бойынша өндірілетін «қара алтынның» төрттен үшін береді. Олардың кен орындары ауданның оңтүстік-шығыс жағында, Каспий теңізінің жағалауына таяу орналасқан. Барланғандары: [[Забұрын (Забурунье) мұнай кен орны|Забурунье]], [[Сазанқұрақ газ-мұнай кен орны|Сазанкұрақ]], Октябрь, [[Мартыши газмұнай кеніші|Мартыши]], [[Ровное мұнай-газ кен орны|Ровное]], [[Қамысты мұнай-газ кен орны|Камышитовое]], [[Оңтүстік-Шығыс Новобогат мұнай кен орны|Батыс және Оңтүстік-шығыс Новобогат кен орындары]]. Жер беті сулары ауданның тек оңтүстік-шығыс жағында кездеседі.

Ауданның оңтүстік жағымен [[Атырау]] –[[Астрахан]] т. ж. мен автомобиль жолы, Қиғаш – Атырау өзен су құбыры өтеді.

==Өсімдіктері мен жануарлар дүниесі==
Өсімдіктер алабының құрамы қатқыл жерлерде бір бөлек, Нарын құмында одан өзгеше шөптермен ерекшеленеді. Теңіз жағалауы [[қара жусан]]ды, құм жиегі [[Қасқа жусан|боз жусанды]], [[бұйырғын]] мен сораң сияқты ащылыққа бейім өсімдіктермен ерекшеленеді. Көктем кездерінде [[Мортық (өсімдік)|мортық]], [[ақшиін]], [[шытыр]], [[ебелек]], [[Бидайық (өсімдік)|бидайық]] өседі.
Құм жазықтығында [[ақ жусан]], [[Алабота (өсімдік)|алабота]], [[ебелек]], [[майқаңбақ]], [[қаңбақ|қарақаңбақ]], [[қияқ]], [[шырмауық]], [[сүттіген]], желкен, [[Шағыр (өсімдік)|шағыр]], [[түйежапырақ]], [[құланқұйрық]], [[ақ селеу]], [[қияқ]], [[құртқашаш]], [[жуа]], [[қой жуа]], [[сіңбірік]], [[сәлбен]] сияқты өсімдіктер өседі. Теңіз жағалауларында [[қара жусан]], [[сарғалдақ]], [[шытыр]], [[изен]], [[қарабарақ]], [[қамыс]], [[жантақ]], өсімдіктері кездеседі. 
Аудан аймағында жылдың қай кезеңінде де талғамайтын  [[жыңғыл]], [[жүзгін]], [[ақтікен]], [[адыраспан]], [[итсигек]], [[сексеуіл]], [[балықкөз]], [[сораңшөп]] сияқты өсімдіктер көптеп кездеседі. 

Жануарлар дүниесінде [[бауырымен жорғалаушылар]] және [[кеміргіштер]] үлесі басым. Шөлейт климатқа шыдамды [[қоян]], [[қосаяқ]], [[қасқыр]], [[құмтышқан]], [[сарышұнақ]] т.б. сүтқоректілер, [[жылан]], [[кесіртке]], [[Батбат кесіртке|батпан]] сияқты бауырымен жорғалаушылар, [[бақа]], [[құрбақа]] тәрізді қосмекенділер көптеп кездеседі. 
Құстардан [[қара қарға]], [[торғайлар]], [[Кептерлер|көгершін]], [[жапалақ]], [[қарақұс]], [[қарлығаштар]] жергілікті мекен етушілер болып табылады. Қазба каналдары мен өзекшелерде [[торман]], [[Өзен алабұғасы|алабұға]], [[шортан]], [[Қызылқанат балық|қызылқанат]], [[қаракөз]] балықтары кездеседі.&lt;ref&gt; Атамекен Географиялық энцикопедия. Алматы 2011&lt;/ref&gt;

== Өзендері мен көлдері ==
Аудан шөлейт аймаққа орналасқандықтан су көздері өте тапшы, су мөлшері мардымсыз. Негізгі су көзі – [[Жайық]] және [[Еділ]] өзендерінен бастау алатын суару және суландыру жүйелері. Нарын және Бақсай каналдары арқылы елді мекендер мен шабындықты жерлерге су жеткізіледі. “Кобяково-Забурын” каналымен ауданның оңтүстік-батыс шекарасына Еділ өзенінің суы келеді. Көкарна — Каспий теңізінен су шығатын канал, ол арқылы теңіздің суы “Атырау-Астрахань” автомобиль жолын кесіп өтіп, құмайт дала қойнауына жетеді. Жайықтың жоғары сағасында сәуір айының ортасынан басталатын көктемгі су тасқыны кезінде су арналары толғанмен жаздың аптап ыстығы кезінде тайыздап, тіпті шет жерлердегі тарамдары кеуіп қалады. Аудан аумағының жер бедері мен топырақ қабатының ерекшеліктеріне байланысты каналдар ирелеңкі келеді.

Ежелгі [[Жалтыр (көл, Атырау облысы)|Жалтыр көлі]] жөне басқа табиғи айдындар бұл күнде тартылып, құрғап қалған. Өткен ғасырларда теңіз суы құйған бірнеше көл тұзды сорға айналған.&lt;ref&gt;Исатай ауданы, «Арыс» баспасы, Алматы 2003 ISBN 9965-17-1165&lt;/ref&gt;

==Шаруашылығы==
Айналысатын негізгі  - мал шаруашылығы, малдың етін өндіру. 2009 жылы ([[қаңтар]]-[[қазан]]) өндірілген ет 4,4 мың тонна (тірі салмақта), сиыр сүті - 3,4 мың тонна, жұмыртқа - 154 мың дана өндірілді. 2009 жылдың 1 қарашасына аудандағы мүйізді ірі қара саны - 11,6 мың бас, қой мен ешкі - 50,9 мың бас, жылқы - 8,8 мың бас, түйе - 7,4 мың бас болды.&lt;ref&gt;“Қазақстан”: Ұлттық энциклопедия/Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы “Қазақ энциклопедиясы” Бас редакциясы, 1998 ISBN 5-89800-123-9&lt;/ref&gt;

[[Шағын бизнес|Шағын және орта бизнесті]] дамыту мақсатында Исатай ауданы көлемінде көптеген игілікті істер атқарылған. Ауданда 2018 жылдың 1 маусымдағы мәліметі бойынша, 2042 шағын кәсіпкерлік субъектілері (оның ішінде заңды тұлғалар 133, дара кәсіпкерлер 1693, [[Шаруа Қожалығы|шаруа қожалықтары]] 216) тіркелген. Күні бүгін нақты жұмыс жасап тұрғаны 1446 (заңды тұлға 71, дара кәсіпкерлер 1164 және шаруа қожалықтары 211) кәсіпкерлік субъектілері болып отыр. 
Шағын және орта бизнес субъектілерінде жұмыс жасайтын адамдардың саны 2182 адамды құрап отыр. Тіркелген кәсіпкерлердің басым бөлігі, яғни 55%-ы сауда-саттық саласында, 21%-ы жолаушы және жүк тасымалымен айналысатындар, 7%-ы ауыл-шаруашылығы, ал қалған 17%-ы қызмет көрсету түрлерінің үлесіне тиіп отыр. 2018 жылдың 1 қаңтарына алынған есеп бойынша, 4 [[қонақ үй]], 16 [[мейрамхана]], 27 [[шайхана]], кафе-бар, 102 [[Дүкен|азық-түлік дүкені]], 6 наубайхана, 2 [[жылыжай]], 7 [[сауда орталығы]], 10 кеңсе, құрылыс және шаруашылық дүкені, 16 [[шаштараз]], тұрмыстық қызмет көрсету орталығы, 12 техникалық қызмет көрсету орны, 4 жанар-жағармай стансасы, 1 тіс салу емхана, 1 жекеменшік дәріхана қызмет көрсетеді.

== Кәсіпорындары ==
'''[[Жайықмұнай|«Жайықмұнайгаз» мұнай-газ өндіру басқармасы]]''' — 1973 жылы құрылды. Басқармада 17 кен алаңы игерілуде. Мұнай мен газды өндіру және өңдеумен айналысады.&lt;ref&gt;https://emba.kz/kaz/strukturnye_podrazdeleniya/ngdu_zhaiykmunaigaz/&lt;/ref&gt;

'''[[Сазанқұрақ|«Сазанқұрақ» жауапкершілігі шектеулі серіктестігі]]''' — Исатай ауданында мұнай өндіруші тұңғыш шетелдік компания.&lt;ref&gt;https://atr.kz/zhanalyqtar/atyirauda-yi-t-yish-m-nay-ndirushi-shet/&lt;/ref&gt; Жылына 70 мың тонна мұнай мен 750 мың текше метрден астам  газ өндіреді.

'''[[Прикаспиан Петролеум компани|Прикаспиан Петролеум компани жауапкершілігі шектеулі серіктестігі]]''' — көмірсутек шикізатын барлаумен айналысатын жауапкершілігі шектеулі серіктестік. Мұнай көздерін іздестіру жұмыстарын жүргізеді.

'''[[Светланд-ойл|«Светланд-Ойл» ЖШС]]''' — 1991 жылдың маусым айында жеке кәсіпорын ретінде құрылған. Негізгі қызметі Исатай ауданындағы Октябрьское мұнай кен орнын игеру. Кәсіпорын бұрғылаған ұңғымалардан алғашқы мұнай 1993 жылдың мамыр айында алынды.

'''[[НБК|«НБК» жауапкершілігі шектеулі серіктестігі]]''' — Көмірсутек шикізатын барлаумен және өндірумен айналысатын жауапкершілігі шектеулі серіктестігі. 2002 жылы қайта тіркелген. Исатай аумағында орналасқан [[Батыс Новобогат мұнай кен орны]]нда геологиялық жұмыстарын жүргізіп, мұнай өндіреді.

'''[[Жамбай ЖШС|«Жамбай» жауапкершілігі шектеулі серіктестігі]]''' — 1999 жылдың 7 сәуірінде Каспий теңізі қазақстандық секторы қайраңының Оңтүстік Жамбай - Оңтүстік Забурунье бөлікшесінен 100%-дық үлеспен көмірсутектерді барлау, игеру және өндіру мақсатында құрылған.

'''[[Потенциал Ойл|«Потенциал Ойл» ЖШС]]''' — көмірсутек шикізатын барлаумен, өндірумен және бөлісімдеумен айналысатын жауапкершілігі шектеулі серіктестік. Құрылтайшылары - &quot;Bekstar International Limited&quot; және &quot;Firsk International Oil Corporation&quot; компаниялары. Серіктестіктің негізгі қызметі Атырау облысы Исатай ауданының аумағында орналасқан Бегайдар бөлікшесінің көмірсутектерін барлау, өндіру, сақтау, тасымалдау және өткізу.

== Құрылыс, транспорт саласы ==
'''Құрылыс саласы.''' Ауданның құрылыс саласының негізгі өркендеу кезеңдері 1977 жылдардан бастау алады. Ауданда құрылған СУ-1 құрылыс мекемесі, ДСУ-89 - жол құрылысы мекемесі, ПМК-909 мекемелері мұнай кеніштері мен аудан орталығының, ауылдық елді мекендердегі әлеуметтік-тұрмыстық ғимараттарды салуда айтарлықтай із қалдырды. Тәуелсіздік алған жылдардан кейін аудан орталығы мен ауылардан қазіргі заман талабына сай ғимараттар бой түзеп, ауылдар сәулеті келбеттенген. Құрылыс жұмыстарын жүргізуші кәсіпорындар арасында жергілікті «Болат-Д» ЖШС, «Арайстройсервис» ЖШС, кәсіпорындары бар.

'''Транспорт саласы.''' Аққыстау автотранспорт кәсіпорны, Гурьев автоколоннасының №2553 базасынан [[Хамит Ерғалиев ауылы|Новобогат селосына]] 1977 жылы 10 шілдеде ескі жөндеу зауытының орнына шаңырақ көтерді. Жаңа филиалға бұрынғы МТС орны беріліп, филиалдың құрамында 35 жүк машинасы, 4 автобус транспорты ғана болып, оларға 1 колонна бастығы, 1 механик, 2 диспетчер, 60 жүргізуші, 8 жөндеуші жұмыс жасады. 
1980 жылдың 1 қаңтарынан филиал Аққыстау автотранспорт кәсіпорны болып ұйымдастырылып, аудан орталығына көшірілді. Аққыстау автотранспорт кәсіпорны алғаш ұйымдасқанында 72 адам еңбек етсе, кейін құрам саны 217 адамға дейін өсті. Мекемеішілік автобустар паркі аудан орталығынан Атырау қаласына, селолық округтерге қатынайтын жолаушыларға тоқтаусыз қызмет жасады. 

'''Теміржол саласы''' өркендеуі Атырау- Астрахан теміржол құрылысының басталуымен тығыз байланысты. УС-99 тресінің СМП мекемелерінің құрылыс отрядтары аудан аумағының [[Исатай (Атырау облысы)|Исатай]], [[Аққыстау]] ауылдарынан станса, Бақсай, [[№17-темір жол айрығы (Атырау облысы)|Томан]], №12, №13, №14, №15, №16 разъездері құрылысын бастады. 1968 жылы қазан айында Атырау-Астрахан теміржолы уақытша іске қосылып, Волгоград мұнай айыру зауытына Атыраудан мұнай тиелген эшалондар жіберілуі аудан аумағынан өткен алғашқы тасымал жүгі болатын. 1969 жылы 1 желтоқсан айында Атырау стансасынан алғаш рет жолаушылар таситын Атырау-Астрахан пойызы сапарға шықты. Аққыстау стансасы 1969 жылы құрылып, 1971 жылы толық эксплуатацияға берілді. 1969 жылы 3 санатты станса ашылған кезде 5 кезекші, 5 пойыз құрастырушы, 4 пойыз құрастырушы көмекшісі, 4 жүк қабылдап тапсырушы, 2 жүк кассирі, 4 билет кассирі, 5 станция кезекшісінің көмекшісі, 4 вокзал кезекшісі қызмет атқарған. 
Халық шаруашылығына, оның ішінде кеңшарларға шөп, ағаш, пішен, көмір, басқалай ауылшаруашылық заттары, жеміс жидек барлығы вагондармен Аққыстау стансасы арқылы жеткізілді. Ауданда құрылыс объектілерінің көптеп салынуына орай және жеке сектордың сұранысы көбеюі нәтижесінде стансаның жүк тасу жоспары жылдан-жылға көбейіп, жоспар артығымен орындалуда. Станса басында жол дистанциясының жолшылары, ШЧ-8 дистанциясының байланысшылары, ВЧД-1 стансасының вагон бақылаушылары, ЭЧ-4 дистанциясының электромонтерлері өз қызметтерін атқаруда.

== Байланыс, энергетика және газ жүйесі салалары ==
'''Аудандық пошта байланыс торабының''' негізі 1930-шы жылдары қаланған деп есептеледі. 1977 жылы байланыс торабы қайта құрылды. Ол кезде байланыс торабының қызмет міндетіне екі сала - [[Телефон байланысы|телефон]]-[[Телеграф|телеграф]] байланысы және [[пошта]] қызметі кірді. Ал 1993 жылы телефон байланысы жүйесі жаңадан құрылған телекоммуникация торабына берілді.

Бүгінде пошта байланыс торабының халыққа көрсететін қызмет ауқымы кеңейген. Халық тұтынатын заттар, [[газет]]-[[журнал]]дар, [[марка]], конверт сату, пошталық хабарлама жөнелтімдерін, хат-хабар, [[жеделхат]], посылка қабылдау мен жіберу, мерзімді [[баспасөз]]ге жазу мен жеткізіп беру, коммунальдық қызмет түрлері [[төлем]]дерін және жергілікті салықтар мен алымдарды қабылдау, [[еңбекақы]], [[зейнетақы]], [[жәрдемақы]] төлеу мен жеткізу, несие беру мен несие қайтарымын қабылдау, бағалы қағаздар нарқы қызметін көрсету және тағы да басқа қызмет түрлерін көрсетеді. 

Қазіргі уақытта аудандық пошта торабы құрамында алты пошта байланыс бөлімшесі, бір пошта байланыс тірегі және бір жылжымалы пошта байланыс бөлімшесі қызмет көрсететін құрылым және екінші дәрежелі банк деңгейінде несие берумен айналысады. Пошта торабының қызметі толықтай компьютерлік жүйеге көшірілген.

'''Аудандық телекоммуникация торабы''' — 1977-82 жылдары Гурьев-Аққыстау әуелік желілік байланысы болып аталса, 1988-90 жылдары ауданның таралуына байланысты Махамбет аудандық байланыс торабына қосылды. 1983 жылы қазан айында аудандық байланыс торабының ғимараты пайдалануға берілді. 1993 жылы Исатай аудандық байланыс торабы екіге бөлініп, «Қазақтелеком» ААҚ-ның Исатай аудандық телекоммуникация торабы құрылды. 1985 жылы аудан орталығында автоматтандырылған қалааралық байланыс, 2002 жылы [[Аққыстау]] селосында сыйымдылығы 1500 номерлік сандық 812000 стансасы іске қосылып, селоішілік кабель сыйымдылығы өсірілді. 2003-2005 жылдары [[Хамит Ерғалиев ауылы|Новобогат]], [[Тұщықұдық (Атырау облысы)|Чапаев]], [[Жанбай]], [[Нарын (Атырау облысы)|Нарын]], [[Исатай (Атырау облысы)|Исатай]], [[Зинеден|Забурын]] ауылдарында сандық М200 стансасы орнатылып, кабель сыйымдылықтары өсірілді. Аудан орталығында 2004-2005 жылдары 550 номерге телефон кеңейтілді. 2006 жылы Гран, [[Қызылүй (Атырау облысы)|Қызылүй]] елді мекендеріне телефон байланысы жеткізіліп, 2008 жылы аудан орталығынан 200 шақырымдай қашықтықтағы Үштаған, [[Мыңтөбе (ауыл)|Мыңтөбе]], [[Айбас (Атырау облысы)|Айбас]] елді мекендеріне спутниктік жүйе арқылы телефон байланысы орнатылды.
[[Сурет:Исатай ауданындағы жел электер қондырғылары.jpg|thumb|оңға|350px|Исатай ауданындағы жел электр қондырғылары]]
'''Ауданның электр жүйесі''' бастауын 1972 жылы қуаты 10 000 кВА екі трансформаторы бар 110/35 (10 кВ Аққыстау қосалқы стансасының (подстанция) іске қосылуынан алады. 
1972 жылы [[Аққыстау]] ауылынан 110/35 (10 кВ-тік Аққыстау қосалқы стансасы салынып, оған 10 кВ-тік 70 километрге жуық жоғарғы кернеулі әуе желілері жалғанып, [[Хамит Ерғалиев ауылы|Новобогат ауылы]], одан кешікпей қараша айында [[Тұщықұдық (Атырау облысы)|Чапаев ауылы]], [[Қызылүй (Атырау облысы)|Қызыл үй елді мекені]], 1973 жылдың жазында Жанбай ауылы жоғарғы кернеулі электр желісіне қосылды. 
1974 жылы желтоқсан айында Х.Ерғалиев ауылынан қуаты 2500 кВА №83-ші Новобогат қосалқы стансасының салынуы, оған Бақсай өзегінің бойынан 14-16 электр сораптары (насос) жалғанып, кеңшардың жем-шөп дайындауына мол үлесін қосты. 
Ауданда [[Забұрын (Забурунье) мұнай кен орны|Забурын кен орнының]] ашылуына байланысты Зинеден ауылынан №95-ші Октябрьская қосалқы стансасы 1991 жылы іске қосылып, оған кен алаңынан басқа Зинеден ауылы мен Амангелді ауылының тұрғын үйлері және бірнеше малшы қыстақтары қосылды. Аудан территориясынан газ құбырының өтуіне байланысты осы жылы №94-ші Тайман қосалқы стансасы да, іске қосылып, аудандағы қосалқы стансалар саны 4-ке жетті. 1998 жылы шілде айында Аққыстау учаскесі «Исатай аудандық электр жүйесі» деген атпен іріленіп қайтадан құрылды.

Манаштағы қуаты 52 МВт болатын станция «Ветроэнерготехнологии» ЖШС қаражатымен 12,3 млрд теңгеге салынған. Станция желдің күшімен ғана энергия беретіндіктен, оның ай сайынғы жіберетін қуаты желге тәуелді. Мердігер компания аудандағы үнемі күшті жел болатын жерді таңдауға екі жылдай уақыт жұмсап, Исатай ауданындағы Манаш ауылына жақын жердегі учаскені лайық деп тапқан. Осы жерде жоғарыдағы  желдің орташа жылдамдығы жыл бойына секундына 8-10 метр болады. «Жел қағарлардың» қалыпты жұмыс істеуі үшін желдің жылдамдығы 4-тен 25 м/с-қа дейін болу қажет. Жел күшейген жағдайда қондырғы автоматты түрде өшіп, қолайлы ауа райын күту режиміне ауысады. Жел электр қондырғыларының жалпы биіктігі 100 метрден асады, 4 секциядан тұратын тіреу салмағы 148 тоннаны, генератор 58 тоннаны, ал «винт» қалағының салмағы 21 тоннаны құрайды. Бір қалақтың ұзындығы 32 метр, ал ротормен бірге осы алып «пропеллердің» диаметрі 65 метр.&lt;ref&gt;https://azh.kz/kz/news/view/41462&lt;/ref&gt;

'''Аудандағы газ жүйесі''' тарихы Исатай ауданы Аққыстау селосында салынған кірпіш зауытын іске қосу мақсатында алғаш рет 1996 жылы [[Тұщықұдық (Атырау облысы)|Тұщықұдық ауылында]] «Ташкент-2» АГТС-і (Автоматты газ тарату стансасы) құрылысы аяқталып, пайдалануға берілуінен бастау алады. Аудан жалпы табиғи газды тұрмыста пайдалануға алғаш рет 2001 жылы қол жеткізіліп, аудан орталығы тұрғындарын табиғи газбен қамту жұмыстары басталды. 
2002-2004 жылдары Х.Ерғалиев, Тұщықұдық және [[Исатай (Атырау облысы)|Исатай]] елді мекендеріне табиғи газ пайдалануға берілді. Осыған орай «Атырауоблгаз» ААҚ-ның Аққыстаудағы бөлімшесі ашылып, жұмыс жасай бастады. 2006 жылдың қаңтар айынан «ОблТрансГаз» КМК, 2012 жылдың тамыз айынан «Атырауоблгазжелілері» АҚ, 2012 жылдың қараша айынан «ҚазТрансГазАймақ» АҚ-ы, Атырау өндірістік филиалдары болып өзгертілген мекемелердің аудандық Исатай газ шаруашылығы филиалы қалыпты жұмыс жасап келеді.
Сонымен қатар [[Жанбай]], [[Жаңа Жанбай]], [[Нарын (Атырау облысы)|Нарын]] елді мекендерін табиғи газбен қамту мақсатында «ГАЗПРОММАШ-10» АГТС-ы 2008 жылы қолданысқа берілді. 
Ауданның 96% толықтай газбен қамтылған.

== Дін және өркениет ==
Аудандағы діннің қалыптасуы Бөкей ордасынан бастау алады. Нарындық қазақтар арасында алғаш сауат ашып, бар мүмкіндігінше діни білім алғандардың бір бөлігінің мешіттер ашуы құм қазақтарының еңсесін тіктеді. Исатай ауданы аумағында болған Обалы мен Орпадағы Байғазы мен баласы Мақаш, Қорықтағы Дәулетияр, Бегайдардағы Ахмет, Сүйектідегі Лұқпан, [[Забұрын]]дағы Меңетай, Кетешағылдағы Елеш, [[Тұщықұдық (Атырау облысы)|Тұщықұдықтағы]] Құрманбек, Дуабергендегі Нұртаза, [[Жанбай]]дағы (Қызылжар), Төлеміс, Забурындағы Құрманбай т.б. кұдай үйлері діни сауат ашу жолындағы істің бастамашылары бола білді. Білімдерін жетілдіріп, дінге деген сенімдері артқан діни тұлғалардың бір легі Меккеге жол салып, [[қажылық]] парыздарын өтеді. Олардың арасында үш рет барған Алдоңғар Қарақұлұлы, Нұрпейіс қажы Әлішұлы, Әйіп қажы Бекенұлы сынды азаматтар болды. Халық арасында емшілігімен танылған Ақмаңдай әже Мырзағұлқызы, Жабас, Сәт-Ата, Толыбай әулиелердің жолын Қайыр Жақияұлы, Дәрісқали Иманғалиұлы, Тәни Есалыұлы, Мүтіш Серғазыұлы, Әжен Батырбекұлы, Ғизат Аяшев, Зейнеден Құрасұлы, оның ұлдары Уалитхан мен Рыспайлар жалғастырып, халықтың жан шипасы үшін аянбай қызмет жасады. 
[[Сурет:«Қамысқала» мешіті Исатай ауданы.jpg|thumb|оңға|300px|'''&quot;Қамысқала&quot; мешіті''']]
Қазақ елі тәуелсіздік алған жылдардан бастап, дінге деген көзқарас жаңарып, жастар имандылыққа бетбұрыс жасады. Аудан көлемінде [[Хамит Ерғалиев ауылы|Х.Ерғалиев ауылынан]] «Қамысқала», [[Аққыстау]] селосынан «Зинеден Ата» мешіттері салынды.

'''Зинеден Ата мешіті''' — аудан орталығындағы мұсылмандар құлшылық ететін ғимарат. Мешіт жобасы классикалық ислам үлгісінде күмбезді, қос мұнаралы болып салынған. Аудан тұрғындарының рухани орталығына айналған үйде жастарды имандылыққа тәрбиелеуде көптеген игілікті шаралар атқарылып келеді. Мешіттің негізін қалаушы Исатай ауданының Құрметті азаматы, Сәт баба ұрпағы - Рыспай Зинеденұлы. Мешіттің ашылуына Қазақстан мұсылмандары діни басқармасының төрағасы, бас мүфти [[Әбсаттар Бағысбайұлы Дербісәлі|Әбсаттар қажы Дербісәлі]] қатысты.

'''Қамысқала мешіті''' — Х.Ерғалиев ауылында орналасқан діни ғимарат. Мешіт үйінің құрылысы Исатай ауданының Құрметті азаматы, [[Нұрпейіс Мақашұлы Мақашев|Нұрпейіс Мақашевтың]] бастамасымен салынды. Құрылысты жүргізген мердігер «Ғимарат» ЖШС.
2004 жылы салынған. Жалпы аумағы 0,36 га. Мешіт ерлер залы (80,7 шаршы метр), әйелдер залы (42 шаршы метр) және имам бөлмесінен тұрады. Оның 14 метрлік 1 мұнарасы және екі бүйірінде 10 метрлік екі мұнарасы бар. Үлкен күмбезі негізгі зал үстіне салынған. Алла үйі дала түстес кірпіштен қаланған. Қасбеті Орта Азиялық мешіттер сәулетін еске салады. Ғибадатхана михрабына шаһадат калимасы, ал екі жағына «Алла» және «Мұхаммед» деп жазылған. Күмбез астына [[Аят әл-Курси|«Аятул курси»]] аяттары өрнектелген.&lt;ref&gt;https://www.muftyat.kz/ru/mosque/3167/&lt;/ref&gt;

== Тарихи және мәдени ескерткіштер ==
Исатай ауданы - көне тарихты өлке болғанымен, аймақтың негізгі құрамы Нарын құмы тарихи тұрғыдан әлі де зерттелмей келеді. Аудан көлемінде археологиялық зерттеулерді айтпағанда, жай ізденістегі экспедициялар жұмыс жасамаған. Сондықтан да бұл аймақта тарих, сәулет және монументальды өнер ескерткіштері сирек кездеседі. Атырау облысы тарихи-мәдени мұраны қорғау, қалпына келтіру және пайдалану жөніндегі мемлекеттік инспекцияның есебінде Исатай ауданы бойынша 10 ескерткіш ғана тіркелінген (2017).

Аққыстау селолық округінің аумағында үш жерде орналасқан ескі қорымдардағы құлпытастар есепке алынған. XIX ғасыр мәдениетінің азаматтық сәулет өнерінің көне үлгісі болып табылатын бұл [[сағанатам]]дар мен [[құлпытас]]тар қатты тасқа ойып өрнектер салу, араб әріптерімен жазу арқылы жасалған. 

Тарихи және мәдени ескерткіштердің бір тобы 1836-38 жылдардағы ұлт-азаттық көтерілістің басшысы [[Исатай Тайманұлы|И.Таймановқа]] арналған. Нарын ауылдық округі аумағында 1991 ж. Исатайдың 200 жылдығына арналған шаралар өткен жерде, батырдың әкесі Тайман жерленген жерге ескерткіш белгілер қойылды. 
[[Сурет:Таскран. Исатай ауданы.jpg|thumb|оңға|300px| '''Таскран''' шекаралық белгісі]]
'''ТАСКРАН шекаралық белгісі''' — [[Аққыстау]] ауылынан оңтүстік-батысқа қарай 2 шақырым қашықтықта орналасқан Таскран белгісі кезінде шекаралық белгі ретінде орнатылған. Биіктігі 10,5 м, жалпы көлемі 7,8x7,0 м. Мұнараның үштен екі бөлігі шикі кірпіштен қаланып, жоғарғы жағы қамыс пен саз балшықтан жасалған. «Атырау-Астрахан» автомобиль жолының бойында орналасқан. Орал өңірі өз алдына облыс болып, Орынбор губерниясынан бөлініп, Астрахан губерниясына берілгенде Астрахан губерниясымен екі аралық мың шақырым қашықтықты тең бөлетін шекара сызығы жыртылып белгіленген. Теңізге тірелетін жерге жеткенде тастан биік етіп осы белгіні орнатқан. Бұл белгі теңіздегі балықшыларға бағдар болған, ол үшін суға қара ала таяулар қағылған.. Қанша уақыт өтсе де сол қалпында сақтаулы.&lt;ref&gt;https://atpress.kz/kz/11423-taskran-tarikhy&lt;/ref&gt;

'''БӨКЕЙ сұлтан көне жұрты''' — [[Тұщықұдық ауылдық округі (Атырау облысы)|Тұщықұдық ауылдық округінен]] 20 шақырым қашықтықта Жалтыр көлінің жиегінде орналасқан тарихи мекен. Бөкей хан 1901 жылы орыс патшасынан рұхсат алып, Еділ-Жайық арасына қоныс тепкендегі алғашқы орналасқан мекені. Осы қонысқа көшіп келген жылы қайтыс болған Бөкей шешесінің мәйіті де осы жерде. Төре тұқымының әдет-ғұрпы бойынша құпия жерленген, ескерткіш-зират тұрғызылмаған. Сұлтанның көне жұртындағы ескерткіш белгі - 2016 жылы аудандық әкімшілік бастамасымен қойылды.

'''ИСАТАЙДЫҢ көк татыры''' — атанған жер [[Айбас (Атырау облысы)|Айбас елді мекенінен]] батысқа қарай, 25 шақырым жерде, Құсқонбас пен Үштағанның Құрманғазы ауданымен шектесетін жерінде орналасқан. Исатай бастаған көтерілісшілер осы жерден оқ-дәрі дайындап, ұсталар найза, сүңгі, айбалта, қылыш, мылтық т.б. қару-жарақ соққан. Ені 10-15 метр, ұзыны 25-30 метр болатын тегістіктің бетін темір тотығы мен күкірт араласқан көкшіл құм басып жатыр. Жер астынан күңгірлеген, жаңғырыққан үн шығуына қарағанда, татыр астында бос кеңістік бар деген тұжырым бар.&lt;ref&gt;https://articlekz.com/kk/article/32625 Жергілікті жер-су атауларының тарихы (Исатай ауданы мысалында)&lt;/ref&gt;

'''ИСАТАЙДЫҢ қол жинаған орны''' — Азаттық көтерілісінің басшысы Исатай Тайманұлы 1836 ж. Манаш ауылының арқа бетіндегі Дүзентөбе деген жерде 200-дей көтерілісшінің басын біріктіріп, қол жинаған. 1991 ж. Исатай Тайманұлының 200 жылдық мерейтойына орай осы жерде республикалық мереке өткізілді.

'''ҚҰСҚОНБАСТАҒЫ тас төбелер''' — тарихи мекен. Құсқонбастан батысқа қарай 80 шақырым қашықтықта Құрманғазының Керей-Ашық қыстағына жақын жерде Исатай батыр сарбаздары [[Карл Карлович Геке|Геке әскерлерімен]] шешуші шайқасқа түскені белгілі. Тарихшылардың пайымдауынша, Нарынның шығысындағы Бекетай құмындағы Тастөбе шайқасы өтті деген жерлер осы аймақ болуы мүмкін деген жорамалдар бар. Биік қыраттың биіктігі 5-6 метр шамасында, аумағы қазақтың он екі қанатты киіз үйінің аумағындай жердегі құмдар арасынан жұдырықтай-жұдырықтай көк тастар көрініп жатыр. Бұл тастар жаудан қорғану үшін 100 шақырым қашықтықтағы [[Бесшоқы (қырат)|Бесшоқы тауынан]] тасып әкелініп, қолдан тұрғызылған шығар деген болжамдар көптеп айтылады.

== Аудан мәдениеті ==
Ауданның мәдениет мекемелерінің тарихы 1930-шы жылдардағы қызыл отаулардан басталады. Қызыл отаулар үгіт-насихат шараларының ұйтқысы, көркемөнерпаздықпен айналысатын, білім деңгейін көтеретін орын болды. Ұсақ ұжымшарлар ірілендіріліп, олардың экономикасы нығайған кезде ұжымшар орталықтарында клубтар ашылды. Ауданның елді мекендерінде өнерлі жандардың басын біріктіретін драма үйірмелері, [[оркест]]рлер, [[хор]] ұжымдары құрылып жұмыс істей бастады.
[[Сурет:Аққыстау халық театры.jpg|thumb|оңға|300px|Аққыстау халық театры]]
Аудандық мәдениет бөлімін 1945-57 жылдар аралығында басқарған Жұмабай Қуанышев, Ғабит Ідіркенов, Боқан Ержанов, Бисен Жұмағалиевтер мәдениет мекемелерінің жұмысын жетілдіруге, [[көркемөнерпаздық]]ты дамытуға көп еңбек сіңірді. Облыс бойынша алғашқы халық аспаптар оркестрі ұйымдастырылды. 1957 жылы Бүкілодақтық халық шығармашылығы фестивалі шеңберінде өткен облыстық байқауда аудан оркестрі жүлделі орынды иеленді. Ауданда өнердің үлгісі [[Тұщықұдық (Атырау облысы)|Чапаев]] (қазіргі Тұщықұдық) селосы болды. Драма ұжымы 1967 жылы халық театры атағын алды. Басқа ауыл-селоларда да көркемөнерпаздық кең өріс алды. Өнер топтары, жанұялық ансамбльдер көбейді.

1990 жылы Исатай ауданы қайта құрылғаннан бері аудандық мәдениет бөліміне Мирас Қибашев, Манарбек Дәулетов, Ақылбек Рысқалиев, Света Жарылғасова жетекшілік етті.

Тәуелсіздік жылдарында ауданда [[айтыс]] өнері дамып келеді. Шынарбек Қабиев, Саадат Нұрманов республикалық ақындар айтыстарында жүлдегер атанса, олардың соңынан бір топ жас ақындар өсіп келеді.

Қазір ауданда 3 мәдениет үйі, 6 селолық клуб, 3 жылжымалы клуб, 1 халық театры, И.Тайманұлы мұражайы, 18 [[кітапхана]] қызмет көрсетеді. Соңғы бес жылда [[Нарын (Атырау облысы)|Нарын]], [[Қызылүй (Атырау облысы)|Қызылүй]], [[Зинеден|Забурын]] селолық клубтары ашылды. Аудандық орталық кітапхана 1911 жылы 480 дана кітаппен [[Аққыстау]] селосында ашылса, қазір кітап қоры 141184 данаға жетті. 2006 жылы кітапхана республикалық автоматтандырылған кітапханалық-ақпараттык жүйе (РАБИС) бағдарламасына қосылып, электрондық каталог жасақталды.&lt;ref name=&quot;Reference1&quot;/&gt;

== Халық ағарту ісі ==
Қазан революциясына дейін құм өңіріндегі ауылдарға М.Шектібаев, М.Ахсартов деген мұғалімдер келіп, сауаттандыру жұмыстарын жүргізген. 
1939 жылы ауданда 35 [[Бастауыш мектеп|бастауыш]], 2 [[Орта мектеп|орта]], 9 орталау мектеп болды. Жалпы елдегі сауатсыздықты жоюмен қатар халық арасында үгіт-насихат жұмыстарын жүргізуге ауыл мұғалімдері белсене араласты.
Ұлы Отан соғысынан бұрын Нарын құмының әрбір ауылдық кеңесінің қарауында бір мектептен болды. 

1957 жылдан кеңшарлар құрылған соң құмдағы мектептер кеңшарлар орталықтарына көшіріле бастады. 1963 жылдан бастап балалар бақшалары ашылды. 1977 жылы ауданда 7 орта, 3 сегіз жылдық мектеп, 9 интернат болды. 1976-1977 оқу жылының қортындысында 5613 бала, 1977-1978 оқу жылында 5782 бала оқыды. Оған 357 мұғалім ұстаздық етті. 
2008 жылы ауданда 9 орта, 1 орталау, 4 бастауыш мектеп, 1 спорт мектебі, 3 саз мектебі, 8 [[балабақша]], 1 оқушылар үйі жұмыс жасайды. 

Аудандық білім беру мекемелерінің материалдық-техникалық базасы жақсарды. Типтік үлгіде алғаш 1965 жылы Амангелді атындағы (Мәсәлімов) орта мектебінің құрылысы салынса, 1986-87 жылдары [[Аққыстау]], [[Тұщықұдық (Атырау облысы)|Чапаев]], [[Жанбай]] ауылдарында типтік орта мектептер салынды. Шалғайдағы [[Қызылүй (Атырау облысы)|Қызылүй]], [[Жасқайрат (Исатай ауданы)|Жасқайрат]] және [[Жаңа Жанбай]] елді мекендерінде бастауыш мектептер, Абай (2001), Новобогат (2004), Гагарин атындағы (2005), Исатай (2007) орта мектептеріне жаңадан типтік мектеп ғимараттары салынды.

== Денсаулық сақтау ісі ==
Емханалардың алғаш негізі 1928 жылы Новобогат ауданы құрылған кезде жұмыс жасаған екі [[Фельдшерлік-акушерлік пункт|фельдшерлік пункт]] негізінде қаланған. Аудандық аурухананың негізі 1944 жылы Новобогат кентінде ашылған 10 төсектік аурухана негізінде қаланды. 1950-ші [[Сурет:Исатай аудандық орталық ауруханасы.png|thumb|оңға|300px|Исатай аудандық орталық ауруханасы]] жылдары [[Айбас (Атырау облысы)|Айбас]], [[Мыңтөбе (ауыл)|Мыңтөбе]], [[Зинеден ауылдық округі|Забурын ауылдық Кеңестерінде]] 5 төсектік, [[Тұщықұдық (Атырау облысы)|Чапаев]] ауылында 10 төсектік ауылдық ауруханалар болған. Новобогат учаскелік ауруханасына 1967 жылы республика бойынша алғашқылардың қатарында типтік үлгідегі аурухана салынып, күні бүгінге дейін сақталуда. Аудандық орталық аурухананың 50 төсектік типтік үлгідегі ғимараты 2004 жылы салынып пайдалануға берілді. Чапаев, [[Жанбай]] ауылдарындағы учаскелік ауруханалар 1983 жылы селолық емханаға айналдырылды.

Денсаулық сақтау саласындағы реформалар талабына сәйкес 2000 жылы аудандық денсаулық сақтау бөлімі кұрылып, 2005 жылға дейін жұмыс жасады. 
Ауданда 2008 жылы аудандық орталық аурухана, Новобогат учаскелік ауруханасы және аудандық туберкулез ауруханасы халыққа медициналық қызмет көрсетсе, бір аудандық және екі селолық (Чапаев, Жанбай) отбасылық емханасы жұмыс істейді. 

2007 жылы Нарын, Забурын, Исатай селолық округтерінде фельдшерлік- акушерлік пункттер базасында дәрігерлік [[амбулатория]] ашылып, тұрғындарға қызмет көрсете бастады. 1984 жылы аурухана [[Аққыстау]] селосына жаңа ғимаратқа көшірілді.

== Баспасөзі ==
Қазіргі Исатай аудандық «[[Нарын таңы]]» газетінің тұңғыш саны 1953 жылы ақпанның 18-і күні «Малшылар үні» деген атпен жарық көрді. Газет өткен ауыл тұрмысының, аудан ел-жұртының еңбек және күрес жолын, қуаныш-мерейін, бастан өткерген қиын-қыстау шақтарын баяндады. 
«Малшылар үнінің» 5 жылда шыққан №561 санынан алғашқы редакторлар Төлеген Сатқанбаев пен Мүтәліп Шәріпов, жауапты хатшы Ғалымжан Үбенов
болды. Соғыстан кейінгі шаруашылықты қалпына келтіру жылдары мен оған ілісе аудан өңірінде атқарылған үлан-асыр өзгерістер, әсіресе ауыл-шаруашылығын өрге бастыру бағытында жасалған қадамдар газет беттерінде кеңінен көрсетіліп отырды.
[[Сурет:Нарын таңы газеті.jpg|оңға|300px|]]
20 жылдай үзілістен соң, 1977 жылғы қазанның бірінде «Нарын таңы» деген атпен қайта шыққан аудандық басылымның екінші өмірі сол уақытта өрлеу, кейінірек келе тоқырау аталған кезеңдегі ауданның өндірісі, транспорты мен құрылысы, ауыл-шаруашылығы салаларында қол жеткен табыстар, олардағы социалистік жарыс пен озаттар өнегесі, мәдениеттегі, білім беру мен денсаулық сақтаудағы істердің кеңінен жариялануы қамтамасыз етілді. 

Газет жылнамасындағы үшінші кезең аудан Исатай атын алып, қайтадан құрылуына байланысты 1991 жылдың 1 қаңтарынан басталады. Заман мен қоғамдағы өзгерістерге орай газеттің беталыс бағдары мүлдем жаңа сипатқа ие болды, тақырып мазмұны, материалдар стилі өзгерді. Көкейтесті мәселелерді қозғайтын, өзіндік көзқарастарын білдіретін жарияланымдар көбірек беріле бастады.
Ұлттық қадір-қасиетімізді кұрметтеп, салт-дәстүріміз бен халықтық әдет-ғұрыптарымызды, имандылықты өмірге орнықтыру мәселесіне кең орын берілетін болды. Экономика, саясат, әділет, сот, заң, әлеуметтік тұрмыс, тазалық, нашақорлық, темекі шегу, СПИД, қоршаған орта, көші-қон, индустриялық-инновациялық жобалар, агроөнеркәсіп және мұнай өндірісі, шаруагерлер тіршілігі, ауыл өмірі, жеке кәсіпкерлік, басқа да тақырыптағы мақалалар сараптамалық тұрғыда көбірек жарияланып келеді. 

Сондай-ақ қазіргі кезде басылымның мазмұны мен сапасына, көркемдік безендірілуіне көбірек мән беріліп,  «Қоғам», «Өңір өмірі», «Кәсіп пен нәсіп», «Газет ішіндегі газет», «Бұқара», «Шаңырақ», «Әлеумет», «Сырғалым», «Газет және оқырман», «Спорт», «Керуен», «Алдар көсе», т.б. жаңа форматта арнаулы беттері ашылды.&lt;ref name=&quot;Reference2&quot;/&gt;

== Аудан спорты ==
1977 жылы маусым айында Новобогат аудандық кеңесі атқару комитетінің жанындағы денешынықтыру және спорт комитеті болып кұрылды. 1990 жылы аудандық жастар ісі, туризм және спорт бөлімі, 2000 жылы туризм және спорт бөлімі, 2006 жылдан бастап аудандық денешынықтыру және спорт бөлімі болды.

Аудан көлемінде [[Қазақтың ұлттық спорт түрлері|ұлттық спорт түрлері]]н дамыту кеңінен іске асырылып келеді. [[Көкпар]], [[аламан бәйге]], [[Жорға жарыс|жорға]], [[Тай жарыс|тай]], атан жарыстарын өткізу дағдыға айналдырылды. Нарын өлкесінде [[ат баптау]] дәстүрі - ұрпақтан-ұрпаққа жалғасып келе жатқан өнер. 2007 жылы ауданның көкпар командасы жасақталып, алғаш рет облыстық жарыстарға қатынасты. 
Спорт пен денешынықтыруға жергілікті халыққа орталық [[стадион]], 2 мәдени спорт кешені, аулаішілік спорт алаңдары қызмет көрсетуде.
Аудандық балалар-жасөспірімдер спорт мектебі, олардың филиалдары өз саңлақтарын әлемдік додаға дейін тәрбиелеген жеңімпаздар дайындайтын білім ордасы ретінде танылуда.

== Исатай ауданының әкімдері ==
* Зұлбұқар Сүйнешов
* [[Жанай Беркалиев]]
* Нұртас Мұхтаров
* Насыр Дауылбаев
* [[Бақберген Қасымұлы Қарабаев|Бақберген Қарабаев]]
* Жәрдемғали Ахметов
* Нұрлыбек Ожаев
* Тұрарбек Сұлтанбеков
* Марат Мурзиев

== Ауданның танымал тұлғалары ==
* [[Ахмет Жұмашұлы Сүндетов|Ахмет Сүндетов]] – Қазақстанның еңбек сіңірген дәрігері. (Забурын а.)
* [[Дина Кенжеқызы Нұрпейісова|Дина Нұрпейсова]] – күйші композитор. (Бекетай құмы)
* [[Зақаш Камалиденов]] – қоғам және мемлекет қайраткері. (Орпа а.)
* [[Қаршыға Ахмедьяров|Қаршыға Ахмедияров]] –Қазақстанның халық әртісі, халық күйшісі, сазгер. (Таңдай а.)
* [[Нәбиден Әбуталиев]] – жазушы, драматург (Молшағыл а.)
* [[Фариза Оңғарсынова]]	- қоғам қайраткері, Қазақстанның халық жазушысы. (Манаш а.)
* [[Хамит Ерғалиев]] - қазақ ақыны, Қазақстанның халық жазушысы. (Новобогат а.)

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}

==Сыртқы сілтеме==
*[http://www.isataiakimat.kz/index.php?option=com_content&amp;view=article&amp;id=9&amp;Itemid=17&amp;0711fe5e8965ca298634b262fde97285=5a8125750b3aa6f8390cac8f3faacf46 Исатай ауданы туралы]{{Deadlink|date=August 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}
 
{{wikify}}
{{Атырау облысы}}
{{Исатай ауданы елді мекендері}}

[[Санат:Исатай ауданы]]</text>
      <sha1>rdcjd7dqu5b7wc292trf9xs1nrn1kan</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Мақат ауданы</title>
    <ns>0</ns>
    <id>20349</id>
    <revision>
      <id>3061410</id>
      <parentid>3061093</parentid>
      <timestamp>2022-08-16T15:36:11Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Білгіш Шежіреші</username>
        <id>68287</id>
      </contributor>
      <comment>/* Әкімшілік-аумақтық бөлінісі */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="14869" xml:space="preserve">{{Қазақстан ауданы
 |ауданның атауы      = Мақат ауданы
 |елтаңба             = Мақат ауданы логотипі.gif
 |ту                  = 
 |елтаңба сипаттамасы   = 
 |ту сипаттамасы        = 
  |lat_dir = N |lat_deg =  |lat_min =  |lat_sec = 
  |lon_dir = E |lon_deg =  |lon_min =  |lon_sec = 
 |облысы              = Атырау облысы
 |аудан орталығы          = [[Мақат]]
 |ауылдық округтер саны   = 1
 |кенттік әкімдіктер саны = 2
 |қалалық әкімдіктер саны = 
 |ауылдар саны       = 4
 |қалалар саны       = 
 |әкімі              = Ибрагимов Ринат Хисаевич&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://lenta.inform.kz/kz/atyrau-oblysynyn-makat-audanyna-zhana-akim-tagayyndaldy_a3908117|title=Атырау облысының Мақат ауданына жаңа әкім тағайындалды|website=lenta.inform.kz}}&lt;/ref&gt;
 |әкімдіктің мекенжайы  = Мақат кенті, Сәтбаев көшесі, №1
 |құрылған уақыты    = [[1924]]-[[1963]], [[1966]]-[[1988]], [[1990]]
 |жер аумағы          = 4,9
 |жер аумағы бойынша орны  =7-ші
 |тұрғыны             = 30 563&lt;ref&gt;[https://www.stat.gov.kz/api/getFile/?docId=ESTAT354434 Қазақстан Республикасы халқының облыстар және астана, қалалар, аудандар, аудан орталықтары және кенттер бөлінісіндегі жынысы бойынша саны (2020 жылдың басына)]&lt;/ref&gt;
 |халық саны бойынша орны  = 5-ші
 |санақ жылы          = 2020
 |тығыздығы           = 5,3
 |тығыздығы бойынша орны   = 
 |ұлттық құрамы       = қазақ 97,6%, орыс 1,5%, өзбек 0,3%
 |телефон коды        = +7 71236
 |пошта индексі       = 
 |сайты               = 
 |карта               = Makat District Kazakhstan.png
 |әкімшілік бірліктің картасы = Makat District in Atyrau Region.svg
 |ортаққордағы санаты = 
}}
'''Мақат ауданы''' — [[Атырау облысы]]ның орталық аумағындағы [[әкімшілік]] бөлік. 1924 жылы құрылған. Жер аумағы 4,9 мың км². Халқы 29,8 мың адам (2014). Құрамында 2 [[кент]], 2 [[ауыл]] бар. Орталығы — [[Мақат]] кенті.

== Жалпы сипаттама ==
Аудан аумағы [[Каспий маңы ойпаты]]ның оңтүстік шығысында, [[Каспий теңізі]]нің солтүстік шығыс жағалауында орналаскан. Ойпат дүниежүзілік мұхит деңгейінен 28 м. төменде жатыр. [[Сурет:Мақат ауданы. Стелла.jpg|солға|250px|]] 
Жер бедері көбіне тегіс, аз тілімделінген, топырағы тұзды. еліміздегі ен ірі жазықтардың бірі болып есептеледі. Аудан аумағында айта қаларлықтай биіктіктік кездеспейді. 
Аудан жері теңізге қарай біртіндеп кұлдилай беретін жазықтық болып келеді. Бүкіл аумағы теңіз деңгейінен төмен жатыр: солтүстігінде -10 м. болып, оңтүстігінде -22 м-ге дейін барады.&lt;ref&gt;Мақат ауданы: Шежіре.-Алматы: &quot;Исламнұр&quot; баспасы 2004. ISBN 9965-9628-0-4&lt;/ref&gt;

Мақат ауданы аумағында [[пермь-триас]], ортаңғы [[юра]] және [[бор]] дәуірлерінің жыныстарында түзілген тұзды күмбездерде шоғырланған ірі 23 [[мұнай]], [[газ]] кен орындары бар. Одан басқа [[калий]] тұзы және [[гипс]] кен орындары да кездеседі. Ірі мұнай кен орындарына [[Бекбике мұнай кен орны|Бекбике]], [[Қошқар мұнай кен орны|Қошқар]], [[Сағыз мұнай кен орны|Сағыз]], [[Мақат мұнай кен орны|Мақат]], [[Доссор мұнай кен орны|Доссор]], [[Таңатар мұнай кен орны|Таңатар]], [[Байшонас мұнай кен орны|Байшонас]], [[Комсомол мұнай кен орны|Комсомол]], [[Ескене мұнай кен орны|Ескене]], [[Қарсақ мұнай кен орны|Қарсақ]], [[Ботақан мұнай кен орны|Ботақан]], т.б. жатады.

== Климаты ==
Мақат ауданының [[климат]]ы тым континенттік және құрғақ; қысы біршама суық ([[қараша]] — [[наурыз]] айларында). Ауа райының орташа температурасы қаңтарда –10°С (кейде –35 — 40°С-қа дейін төмендейді), шілдеде 25°С (кейде 40°С-тан да жоғары). Жауын-шашынның жылдық орташа мөлшері 150 — 175 мм. Тымық күндер аз. Желдің жылдық орташа жылдамдығы 4,5 — 5 м/с, қатты желдер де (10 — 15 м/с-қа дейін) болып тұрады.

== Өзен-сулары ==
Аудан көлемінде тұрақты ағынды су көзі жоқ. Жер беті суларынан тек ауданның шығыс бөлігі бойымен ағып өтетін суы тұзды [[Сағыз өзені]] ғана бар. Бұл өзеннің өзі де көктемгі қар суларымен ғана толығып отырады. Тереңде жатқан жер асты суларының минералдығы жоғары.

== Өсімдіктері мен жануарлары ==
Егіншілікке жарамсыз [[сор]], сортаңды, бозғылт және сұр топырақ қабаттарында, көбінесе, [[жусан]], [[көкпек]], [[бұйырғын]] [[жантақ]], [[қаңбақ]]өседі.  Жануарлар дүниесін шөлге бейім [[кемірушілер]] мен [[бауырымен жорғалаушылар]] құрайды. [[Қасқыр]], [[түлкі]], [[қарсақ]], [[киік]], [[сарышұнақтар]], [[қосаяқ]], [[жылан]], [[кесіртке]]; құстардан [[қарақұс]], [[қарға]], [[торғай]] кездеседі.

== Халқы ==
Мақат ауданының халқы түгелімен дерлік қалалық жерде қоныстанған. Халықтың 1 км²-ге шаққандағы орташа тығыздығы 5,3 адам. Оның басым көпшілігі [[қазақтар]] (97,6%). Басқа ұлт өкілдерінен [[орыстар]], [[өзбектер]], т.б. тұрады.

== Әкімшілік-аумақтық бөлінісі ==
Ауданның әкімшілік-аумақтық бөлінуі:
{| class=&quot;wikitable&quot;
|-
! Ауылдық округ/қала !! Халқы (2009) !! Елді мекендері
|-
| [[Бәйгетөбе ауылдық округі]] || 2 000 || [[Бәйгетөбе]] ауылы, [[Ескене (темір жол стансасы)|Ескене]] темір жол бекеті
|-
| [[Доссор кенттік әкімдігі]] || 11 470|| [[Доссор]] кенті
|-
| [[Мақат кенттік әкімдігі]] || 14 266 || [[Мақат]] кенті
|}

== Шаруашылығы ==
Мақат ауданында, негізінен, мұнай мен газ өнеркәсібі дамыған. Мұнай өнеркәсібін мұнда алғаш рет 1911 жылы орыс-ағылшын кәсіпорны ұйымдастырды. 1917 жылға дейін оның құрамында тек қана [[Доссор мұнай кен орны|Доссор]] (1911) мен [[Мақат мұнай кен орны|Мақат]] (1915) мұнай кәсіпшіліктері жұмыс істеді. 1920 жылы олар [[Ембімұнайгаз|“Ембімұнай”]] тресіне біріктірілді. Кейіннен оның құрамы жаңадан ұйымдасқан [[Байшонас мұнай кен орны|Байшонас]], [[Сағыз мұнай кен орны|Сағыз]], [[Комсомол мұнай кен орны|Комсомол]], [[Қошқар мұнай кен орны|Қошқар]], т.б. мұнай кәсіпшіліктерімен толықты. Мұнай тасымалын іске асыру мақсатында 1939 — 40 жылы Атырау — Ор темір жол мен [[мұнай құбыры]] және оны өзге кәсіпшіліктермен қосатын мұнай құбырының тарамдары салынды. Аудандағы ірі кәсіпорындар қатарына Мақат мұнай басқармасы, локомотив депосы, Мақат темір жол желілік басқармасы, Мақат темір жол станциясы, Доссор мұнай басқармасы, “Доссормұнаймаш” ЖШС, т.б. жатады.

== Пайдалы қазбалары ==
Аудан аумағы геологиялық кұрылымы жөнінен Онтүстік Ембі мұнайлы-газ аймағына жатады. 

Қазақстанда мұнай өнеркәсібінің дамуы Доссор кенішінен бастау алады. Кен орнында 1911 жылы 31 сәуірде Жайық-Каспий мұнай қоғамы бұрғылаған №3 ұңғымадан қуатты [[мұнай]] атқылаған. Осы күннен бастап, мұнайлы алқапты игеру жеделдетіп қолға алынады. Соның нәтижесінде 1915 жылы Мақат кеніші іске қосылады. Қазіргі уақытта аудан аумағында 14 кен орнынан мұнай өндіріледі. Жаңа кеніштер ашу мүмкіндігі мол. Геофизикалық және геологиялық зерттеулер тұз үсті және тұз асты жер қыртыстарының бәрінде де мұнай-газ белгілері бар екенін көрсеткен.  

Қорлары анықталып, әлі де игерілмей жатқан пайдалы қазбалар да жоқ емес. Аудан аумағында онға тарта [[қоңыр көмір]]лі кен қабаттары бар екені белгілі. Есепке алынған қоры 80 млн.тоннадан асады. Бірақ олар әлі де толықтай зерттеліп, шаруашылық кәдесіне жаратыла қойған жоқ. 

Ауданда құрылысқа қажетті құм, кірпіш соғатын топырақ, [[керамзит]] және цемент өңдіретін шикізаттың барлығы анықталған. Мақат маңайында тас қалайтын ерітінділер үшін, сондай-ақ аса жауапты емес бетон құюға жарайтын құм бар екені белгілі. Оның қоры 20 млн.текше метрге жетеді деп есептелген. [[Мақат]], [[Доссор]], Қошқар жерлерінде тас илейтін топырақ қорының бар екені ертеден мәлім. Доссор мен Мақатта шағын кірпіш цехтары тұрғызылып, біраз жыл бойы өнім алынды. Есептеулерге қарағанда бағалы шикізаттың қоры аудан аумағында 100 млн.текше метрден асады. Іздестіру-бағалау және барлау жұмыстарына кеңінен пайдаланатын бор, саз, мергел жыныстарының көлемі 340 млн.текше метрдей деп болжанған. 

Мақат ауданында [[ас тұзы]] мен калий тұзының жеткілікті қоры бар. Сондай-ақ, емдік балшық пен бұрғылау ерітіндісіне пайдаланатын шикізаттың көлемі мыңдаған текше метрмен өлшенеді. Қарабатан көлінің балшығын Атырау қаласындағы шипажайлар емдік мақсатқа кеңінен пайдалануда. 

== Әлеуметтік нысандары==
Білім беру және денсаулық сақтау мекемелерінен жалпы білім беретін 12 мектеп,мәдениет үйі, 4 клуб, аудандық аурухана мен емхана, Доссор кенттік ауруханасы, 6 фельдшерлік-акушерлік пункт, 2 отбасылық амбулатория бар. 1937 жылдан бастап “[[Мұнайшы (газет)|Мұнайшы]]” атты аудандық газет шығады. Аудан жері арқылы Мақат — Бейнеу — Қоңырат, Мақат — Индербор т. ж. және Атырау — Мақат — Қандыағаш — Ақтөбе, Доссор — Құлсары, Доссор — Байшонас, Мақат — Сағыз автомобиль жолдары өтеді.

Ауданда 10 клуб, мәдениет үйі, 3 кітапхана, жалпы білім беретін 12 мектеп, 8 емдеу- сауықтыру мекемелері бар. 
Политехникалық колледжде 300 жас әр түрлі мамандық алуда.&lt;ref&gt;«Қазақстан»: Ұлттық энциклопедия / Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы «[[Қазақ энциклопедиясы|Қазақ энциклопедиясы»]] Бас редакциясы, 1998 ISBN 5-89800-123-9, VI том&lt;/ref&gt;

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}
{{wikify}}

{{Атырау облысы}}
{{Мақат ауданы елді мекендері}}

[[Санат:Мақат ауданы]]</text>
      <sha1>1l9iwtfkwqk0o9veig0b512v6yiixfs</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Құрманғазы ауданы</title>
    <ns>0</ns>
    <id>20350</id>
    <revision>
      <id>3061400</id>
      <parentid>3055226</parentid>
      <timestamp>2022-08-16T15:23:37Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Білгіш Шежіреші</username>
        <id>68287</id>
      </contributor>
      <comment>/* Әкімшілік-аумақтық бөлінісі */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="26394" xml:space="preserve">{{Қазақстан ауданы
 |ауданның атауы      = Құрманғазы ауданы
 |елтаңба             = Құрманғазы ауданының эмблемасы.gif
 |ту                  = 
 |елтаңба сипаттамасы   = 
 |ту сипаттамасы        = 
  |lat_dir = N |lat_deg =  |lat_min =  |lat_sec = 
  |lon_dir = E |lon_deg =  |lon_min =  |lon_sec = 
 |облысы              = Атырау облысы
 |аудан орталығы          = [[Құрманғазы (Құрманғазы ауданы)|Құрманғазы]]
 |ауылдық округтер саны   = 19
 |кенттік әкімдіктер саны = 
 |қалалық әкімдіктер саны = 
 |ауылдар саны       = 49
 |қалалар саны       = 
 |әкімі              = Марат Бисенғалиұлы Мурзиев&lt;ref&gt;https://www.inform.kz/ru/v-atyrauskoy-oblasti-naznachen-novyy-akim-kurmangazinskogo-rayona_a3766201&lt;/ref&gt;
 |әкімдіктің мекенжайы  = 
 |құрылған уақыты    = [[1928]]
 |жер аумағы          = 20,8
 |жер аумағы бойынша орны  = 3-ші
 |тұрғыны             = 57 357 {{құлдырау}}&lt;ref&gt;[https://www.stat.gov.kz/api/getFile/?docId=ESTAT354434 Қазақстан Республикасы халқының облыстар және астана, қалалар, аудандар, аудан орталықтары және кенттер бөлінісіндегі жынысы бойынша саны (2020 жылдың басына)]&lt;/ref&gt;
 |халық саны бойынша орны  = 2-ші 
 |санақ жылы          = 2020
 |тығыздығы           = 2,2
 |тығыздығы бойынша орны   = 
 |ұлттық құрамы       = қазақ 97,7%, орыс 2,1%
 |телефон коды        = +7 71233
 |пошта индексі       = 0604XX
 |сайты               = 
 |карта               = Kurmangazy District Kazakhstan.png
 |әкімшілік бірліктің картасы = Kurmangazy District in Atyrau Region.svg
 |ортаққордағы санаты = 
}}
'''Құрманғазы ауданы''' — [[Атырау облысы]]ның солтүстік-батысындағы әкімшілік бөлік.

Аудан [[1928 жыл]]ы құрылған. Жер көлемі - 20,8 мың км². Халық саны [[2014 жыл]]ғы 1 шілде мәліметіне сәйкес 58 мың адам болды. Әкімшілік орталығы — [[Құрманғазы (Құрманғазы ауданы)|Құрманғазы]] (бұрынғы аты - Ганюшкин) ауылы.

==Географиясы== 
[[Сурет:Құрманғазы ауданы. Табиғаты.jpg|солға|250px]]
Құрманғазы ауданы батысында [[Ресей]]дің [[Астрахан облысы]]мен, солтүстігінде [[Батыс Қазақстан облысы]]ның [[Бөкей Ордасы ауданы|Бөкей Ордасы]] және [[Жаңақала ауданы|Жаңақала аудандарымен]], шығысында Атырау облысының [[Исатай ауданы]]мен шектеседі; оңтүстігін [[Каспий теңізі]]нің суы шайып жатыр. Жер 
бедері, негізінен, жазық, құмды және [[Каспий теңізі]]не қарай еңіс келеді. Ауданның солтүстігі теңіз деңгейінен 3 м биіктікте болса, оңтүстігі теңіз деңгейінен 25 — 27 м төменде жатыр. [[Нарын құмы]]на қарасты [[Қосдәулет]], [[Батпайсағыр]], [[Бұзанай құмы|Бұзанай]] және [[Ментеке]] атты құмдардың бөліктері аудан жерінің көпшілігін қамтиды. Аудан солтүстік батыстан оңтүстік шығысқа қарай 290 км-ге созылған.

Ауданның теңіз жағалауында көптеген [[арал]]дар ([[Зюйд]], Самовий, [[Баба (арал)|Баба]], [[Коневский осередок]], [[Жанбай аралы|Жамбай]] т.б.), [[түбек]]тер (Бабья Коса, Сухая Долгая коса, Тришкина коса т.б.), [[шығанақ]]тар (Бабий, Синее Морцо, т.б.) кездеседі. 
Ауданның орталық бөлігі біршама көтеріңкі келген. Мұнда аудандағы ең биік жер -Құдайберген төбесі (14 м) орналасқан. Төбеден шығысқа қарай 15 км жерде абс.биіктігі 13 метр болатын Бесшоқы қырқасы алып жатыр. 200 -ге жуық [[сор]]лар, қыстаулар мен жайлаулар, құдықтар, қоныстар т.б. географиялық нысандар көптеп кездеседі.

==Тарихы== 
Аудан тарихында халқымызды еуропалық мәдениетке үндеп, өркениетті елдердің мәдени-рухани мұрасына жақындауға, білім-ғылымды игеруге көп үгіттеген және сол бағытта ұлан-асыр еңбек еткен ағартушы, кезінде 40 жыл бойы I және II Теңіз жағалауы округтерінің әкімі (правитель) М.Бекмұханбетовтің еңбектері аса зор болды.

Ауданды ұйымдастыру науқаны тұсында ондаған балықшы, мал шаруашылықтары құрылды. 1918 ж. 16 ауылдық, кенттік Кеңес депутаттары 20 шағын балықшы кәсіпорындарын біріктірді. 30-жылдардан бастап тұтынушылар кооперациялары ұйымдастырыла бастады.
1920 жылғы қараша айында Орынборда өткен ҚазАКСР-інің құрылтай съезіне осы өлкеден делегат болып Ө.Айтасов қатысқан. 1922 ж. Бөкей губерниясы Кеңестерінің съезінде Теңіз уезі болып белгіленген де, оның құрамына 15 болыс біріктірілген. Ал 1928 ж. аудан болып құрылды. 1932 жылдың 1 мамырына ауданда 16 ұжымшар, 17 ауылдық кеңестері құрылып, Мыңтөбе, Қарағайлы, Дыңғызыл өңірлерінде тұрақты қазақ елді мекендерінің іргесі қалана бастады.
Ұлы Отан соғысы жылдарында 7 мың азамат майданға аттанып, олардың 4 мыңы елге қайтпады. М.Мұсаевқа, А.Афанасьевке, Ф.Мазуровқа Кеңес Одағының Батыры атағы берілді, Ғиззат Әліпов жауынгерлік «Даңқ» ордендерінің толық иегері болды.
Ауданның әлеуметтік-мәдени өміріндегі оң өзгерістерге Н.Манаевтың сіңірген еңбегі зор. Ол 1921-23 жылдары Теңіз уездік атқару комитетінін төрағасы болды. Кейін Қазақстанның оқу халык комиссары бола жүріп, аудан өңіріндегі, әдеби-мәдени жаңалықтарға үнемі үлес қосты. Еділ бойында қазақ тілінде жарық көрген алғашқы газеттердің бірі — «Кедей тілінің» жұмысына тікелей араласып, көмектесті.
Теңіз өңірі - ертеден өнер дарыған жер. Күй атасы [[Құрманғазы Сағырбайұлы|Құрманғазы]], домбырашы [[Дина Кенжеқызы Нұрпейісова|Дина Нұрпейісова]] осы топырақта дүниеге келген. Күйшілер [[Әзидолла Есқалиев|Ә.Есқалиевті]], [[Бақыт Тоқсанбайқызы Қарабалина|Б.Қарабалинаны]] жерлестері мақтан тұтады. Аудан топырағы Республика халық жазушысы [[Әбу Сәрсенбаев]]тың туып-өскен жері; оның ізін баса шыккан Е.Ғұмаровтын, О.Елбосыновтың әдеби мұралары елге танымал. 
1944 ж. ауданда ұйымдастырылған Теңіз ұжымшар- кеңшар театрында тәрбиеленген ҚазКСР-інің халық артисі 3.Сүлейменова мен X.Дүйсенәлиевтердің ізбасарлары 1959 ж. [[Теңіз халық театры]]н ұйымдастырды.

== Әкімшілік-аумақтық бөлінісі == 
Аудандағы 49 елді мекен 19 ауылдық округке біріктірілген:
{| class=&quot;wikitable&quot;
|-
! Ауылдық округ/қала !! Халқы (2009) !! Елді мекендері
|-
| [[Азғыр ауылдық округі]] || 2 855|| [[Балқұдық]], [[Азғыр]], [[Қоңыртерек]] ауылдары
|-
| [[Ақкөл ауылдық округі (Атырау облысы)|Ақкөл ауылдық округі]] ||4 596 || [[Ақкөл (Атырау облысы)|Аққөл]] ауылы
|-
| [[Асан ауылдық округі]]|| 1 338 || [[Асан (Атырау облысы)|Асан]], [[Үштаған (Атырау облысы)|Үштаған]] ауылдары
|-
| [[Байда ауылдық округі]] || 1 765 || [[Котяевка]] ауылы
|-
| [[Бірлік ауылдық округі (Атырау облысы)|Бірлік ауылдық округі]]|| 2 124 || [[Бірлік (Құрманғазы ауданы)|Бірлік]], [[Амангелді (Құрманғазы ауданы)|Амангелді]] ауылдары
|-
|[[Дыңғызыл ауылдық округі]] ||2 487 || [[Жыланды (Атырау облысы)|Жыланды]], [[Ғизат Әліпов ауылы|Ғизат Әліпов]] ауылдары 
|-
| [[Еңбекші ауылдық округі (Атырау облысы)|Еңбекші ауылдық округі]] || 2 829 || [[Жұмекен]], [[Дәулеткерей (ауыл)|Дәулеткерей]], [[Қадырка]], [[Қошалақ (ауыл)|Қошалақ]] ауылдары
|-
| [[Жаңаталап ауылдық округі (Атырау облысы)|Жаңаталап ауылдық округі]] ||3 693 || [[Хиуаз]], [[Үлкенкүйген]], [[Жасарал]], [[Шағырлы (ауыл)|Шағырлы]] ауылдары
|-
| [[Көптоғай ауылдық округі (Атырау облысы)|Көптоғай ауылдық округі]] || 1 286|| [[Көптоғай (Атырау облысы)|Көптоғай]], [[Балықшы (Құрманғазы ауданы)|Балықшы (Рембаза)]] ауылдары
|-
| [[Кудряшов ауылдық округі]] || 2 325 || [[Арна (Атырау облысы)|Арна]], [[Кудряшов]], [[Жаңаауыл (Атырау облысы)|Жаңаауыл]] ауылдары
|-
| [[Қиғаш ауылдық округі]] || 1 104 || [[Қиғаш (Атырау облысы)|Қиғаш]] ауылы мен [[Дина Нұрпейісова (разъезд)|Дина Нұрпейісова]] жол айрығы (разъезі) 
|-
| [[Құрманғазы ауылдық округі (Атырау облысы)|Құрманғазы ауылдық округі]] || 12 750 || [[Құрманғазы (Құрманғазы ауданы)|Құрманғазы (Ганюшкин) ауылы]] 
|-
| [[Мақаш ауылдық округі]]|| 2 857 || [[Алға (Құрманғазы ауданы)|Алға]], [[Иманов (ауыл)|Иманов]], [[Қаракөл (Құрманғазы ауданы)|Қаракөл]], [[Көкарна (Құрманғазы ауданы)|Көкарна]], [[Әліпов (ауыл)|Әліпов]] ауылдары және [[Афанасьев (разъезд)|Афанасьев]] жол айрығы (разъезі)
|-
| [[Нұржау ауылдық округі]]||2 630|| [[Нұржау]], [[Жамбыл (Атырау облысы)|Жамбыл]] ауылдары 
|-
| [[Орлы ауылдық округі]]|| 2 311 || [[Орлы]], [[Шестой]], [[Каспий (Атырау облысы)|Каспий]] ауылдары
|-
| [[Сафон ауылдық округі]] || 1 771 || [[Сафоновка]] ауылы
|-
| [[Сүйіндік ауылдық округі]]|| 3 408 || [[Сүйіндік (ауыл)|Сүйіндік]], [[Батырбек]], [[Егінқұдық]], [[Жалғызапан]] 
|-
| [[Теңіз ауылдық округі (Атырау облысы)|Теңіз ауылдық округі]]|| 1 611 || [[Приморье (Атырау облысы)|Приморье]], [[Құмарғали]], [[Дәулет (Атырау облысы)|Дәулет]], [[Шайхы (ауыл)|Шайхы]] ауылдары
|-
| [[Шортанбай ауылдық округі]] || 1 762|| [[Шортанбай (ауыл)|Шортанбай]], [[Жасталап (Атырау облысы)|Жасталап]] ауылдары
|}

==Климаты== 
Климаты — [[Континенттік климат|қатаң континенттік]], қаңтардың орташа температурасы –8°С, шілденікі +21°С. [[Атмосфералық жауын-шашын|Жауын-шашынның]] жылдық орташа мөлшері 100 — 150 мм. Салқындықпен жылылық жиі ауысып тұрады. Жазда ыстық кейде 40-43 градус болса, қыста суық 20-25 градусқа жетеді. Сәуір-мамыр, қыркүйек-қазан айларында жаңбыр жауады.

Жылдың салқын кезінде (қараша-наурыз айлары аралығы) мұнда Сібір [[антициклон]]ының батыс тармағынан келген ауа массасы басым болса, жылдың жылы мезгілінде Орталық Азия және Ираннан келген [[тропиктік ауа]] массасының ықпалы үстем болады.

Жауын-шашынның басым бөлігі (60-65%) жылдың салқын айларына келеді. Ауданда жел жиі соғып тұрады. Оның жағалау бойындағы жылдық орташа жылдамдығы 5-6 м/сек., Нарын құмында 3-5 м/сек. Шаңды-боранды күндер 10-20 тәулікке жетеді.

==Табиғаты== 
[[Сурет:Тұңғиықгүл.jpg |thumb|оңға|200px|'''Тұңғиықгүл (лотос)''']]
Ауданның оңтүстік батысында және оңтүстігінде (теңіз жағалауына жақын өңірде) шалғынды қоңыр, батпақты-шалғынды және жайылымның шалғынды топырағы қалыптасқан. Солтүстігіндегі Нарын құмында топырақ жамылғысы негізінен кәдімгі құмдақты сұр, құмдақты сортаң және сор топырақтардан тұрады.
Шаруашылыққа пайдаланылатын сулары Каспий теңізінің солтүстік-батыс бөлігінен, оған келіп құятын [[Еділ]]дің [[Қиғаш (өзен)|Қиғаш]] және басқа салаларынан, [[Нұрман]], [[Манаш]], [[Шектай]] және басқа көлдерден тұрады.

Өсімдік жамылғысына [[еркек шөп]], [[ақ жүзгін]], [[боз]], [[изен]], [[ебелек]], теріскен, [[қоңырбас]] кіреді. Қиғаш өзені бойында сұлулықтың символы – [[тұңғиық]]гүл (лотос) өседі.
Жануарлар дүниесінен  [[қарақұйрық]], [[ақбөкен]], [[түлкі]], [[қасқыр]], [[қоян]], [[сарышұнақ]], [[қосаяқ]], [[тышқан]]дардың көптеген түрі бар. Құстардан [[аққұтан]], [[көкқұтан]], [[аққу]], [[бірқазан]], [[шағала]], [[сұқсыр үйрек]], [[қасқалдақ]] кездеседі.
Балықтардан - [[бекіре]], [[шоқыр]], [[қортпа]], [[шип]], [[ақбалық]], [[сазан]], [[жайын]], [[шортан]], [[табан]], [[көксерке]], құты, [[алабұға]], қызылқанат, [[майшабақ]] т.б. кездеседі.

==Халқы== 
Аудан тұрғындарының басым көпшілігі [[қазақтар]] (97,7%). Халықтың орташа тығыздығы әр 1 км²-ге шаққанда 2,2 адамнан келеді.

==Негізгі кен байлықтары== 
Кен байлықтарынан [[мұнай]] мен [[газ]], құрылыс тастары, [[қиыршық тастар]], [[әктас]], кірпіш құятын саз балшық бар.

==Экономикасы== 
Өнеркәсіп орындары құрамына Құрманғазы мұнай өндіру кәсіпорны, “Дәулет”, “Каспийбалық”, “Дельта-Каспий” ЖШС-тері, “Мақаш”, “Ақжонас”, “Жаңажол”, “Нұржау”, “Наурыз”, “Жазира”, “Еділ”, “Тұңғыш”, “Мұрагер”, “Қызылтаң” балық аулау ӨК-тері, Ганюшкиндегі май, [[Шортанбай балық зауыты|Шортанбайдағы балық зауыттары]] кіреді.
[[Ауыл шаруашылығы]] төрт түлік мал мен аздап суармалы-егін өсіруге (картоп, көкөніс, бақша, мал азықтық дақылдар) маманданған. Аудан бойынша ауыл шаруашылығы жерінің аумағы 1868 мың га, оның 4 мың гектарға жуығы егістік, 50 мың гектары шабындық, 1814 мың гектары жайылымдық жер (2002). 20 ғасырдың 90-жылдарының ортасына дейін ауыл шаруашылығымен 8 қой өсіретін кеңшар, 1 көкөніс-сүт кеңшары, 8 қосалқы шаруашылық айналысып келді. 1996 ж. кеңшарлар таратылып 9 акционерлік қоғам құрылды. Бұлардан басқа ауданның ірі ауылдарында ауыл шаруашылығы техникасын жөндейтін шеберханалар, байланыс бөлімшелері, баспахана мен тұрмыс қажетін өтеу комбинаты (Ганюшкинде), техника жөндейтін станок ([[Ақкөл (Атырау облысы)|Ақкөл кентінде]]), автобекеттер жұмыс істейді. Аудан арқылы [[Атырау]] — [[Астрахан]] тас жолы өтеді.

==Әлеуметтік нысандары==
Ауданда білім беру мен денсаулық сақтау мекемелерінен 25 орта, 7 орталау мектеп, музыка, спорт мектептері, кәсіптік-техникалық мектеп, 36 клуб, 40 кітапхана, аудандық аурухана, емхана, 4 учаскелік аурухана, өкпе аурулары санаторийі, орталық дәріхана, 4 елді мекенде оның бөлімшелері, санитарлық эпидемиялық станса, дизенфекциялау стансасы, обаға қарсы күрес бөлімшесі, 28 фельдшерлік-акушерлік пункт бар.

== Мәдениеті ==
Аудан өңірі ежелден өнер дарыған өлке. Ауданнан есімдері қазақ халқының мақтанышына айналған [[Құрманғазы Сағырбайұлы|Құрманғазы]], [[Дина Кенжеқызы Нұрпейісова|Дина]], [[Дәулеткерей Шығайұлы|Дәулеткерейлер]] шыққан. 
1928 жылы аудан құрылған кезде ауданда 2 клуб жұмыс жасаған.&lt;br /&gt;
Ал, алғашқы драма үйірмесі 1920 жылы Дәшінде ұйымдастырылған. Оның жетекшісі Д.Құлбаев, әртістері Б.Жұмашсв, Ә.Ситәлиев, Ш.Сүлейменов, Н.Шимановтар болған. Олар сол жылы “Надандықтың құрбаны” атты шағын спектальді ел арасына қойған. 1922 жылы драма үйірмесі Ганюшкинде ашылып, оған Ш.Манаева, Қ.Құдайбергенова және басқалары қатысып, бір актілі пьесалар қойған.&lt;br /&gt; [[Сурет:Құрманғазы ауылы. Мәдениет үйі.jpg|thumb|солға|300px|Құрманғазы ауылы. Мәдениет үйі]]
1931-1932 жылдары ауданда 5 [[кітапхана]], 13 клуб, 1 тұрақты, 13 жылжымалы киноқондырғы болған.
20-30 жылдары ауданда драма үйірмелсрінің саны 10-15-кс жетіп олар М.Әуезовтың [[Еңлік — Кебек (пьеса)|“Еңлік-Кебек”]], “Жалбыр” пьесаларын қойып, халық арасына батырлық эпостарды жатқа оқып, елді сауаттандыру жұмысына белсене араласты.
1939-1940 жылдары бүгінгі [[Махамбет Өтемісұлы атындағы Атырау облыстық академиялық драма театры]]ның негізін қалаған Теңіз колхоз-совхоз театры ұйымдастырылып, 7- жылдай жұмыс жасаған да әртістер облыс орталығына ауысқан.
1952 жылы 21 клуб, 19 кітапхана, 1 автоклуб жүмыс істеді. 1957 жылы ауданда драма үйірмесі ұйымдастырылып, оған Д.Ғұмаров жетекшілік жасады. Үйірменің алғашқы қойылымдары Ә.Әбішевтің “Күркенің құлауы” және И.Машановтың “Жеңге” пьесалары болды. Өнерпаздар негізінен [[домбыра]], гармонь, [[баян]], патефон сияқтыларды пайдаланды.&lt;br /&gt; 
1959 ж. [[Ғабит Махмұтұлы Мүсірепов|Ғ.Мүсіреповтың]] “Қыз Жібек” драмасын сахнаға шығарып, республикалық байқауда 1 орынды жеңіп,елімізде алғашқылардың бірі болып “Халық театры” атағын жеңіп алды.&lt;br /&gt;
60-шы жылдардың ортасында ауданда 24 клуб пен мәдениет үйі 28 кітапхана, 15 автоклуб, 3 Қызыл отау, 14 тұрақты, 7 жылжымалы киноқондырғы жұмыс жасады.
1967 жылы [[Киров халық театры|Киров драма үйірмесі]] “Халық театры” атағына ие болды. Осы жылы Калинин атындағы ұлт аспапттар оркестрі де “халықтық” деген атаққа ие болды. 
1971 жылы ауданда “Толқын” вокалды — аспапты ансамбль құрылып, халық жөне эстрада әндерін насихаттауда біршама табыстарға қол жеткізді.
70-80 жылдары аралығында мәдениет саласына жаңа толқын, талантты жастар келді.

== Әкімдері ==
* Әнес Бисенов -1992-1995 жж. 
* Болат Латифұлы Құрманбаев -1995-1999жж.
* Асқар Зинетоллаұлы Муфтах - 1999жж.
* [[Рысқали Ғабдығаппарұлы Сисатов]] - 1999-2003жж.  
* Әлібек Ибатоллаұлы Наутиев - 2003-2008жж. 
* [[Серік Қалешұлы Аманғалиев]] - 2008жж. 
* Аманжан Әділханұлы Төкешов - 2009-2012жж.
* Серік Қайырболатұлы Аманғалиев - 2012-2013жж. 
* Амангелді Кеңесұлы Барақатов - 2013-2016жж.
* Бибоз Байдаулетұлы Шаяхметов - 2016-2019жж. 
* Марат Бисенғалиұлы Мурзиев 18.03.2021&lt;ref&gt;Киелі мекен, қасиетті өлке -Құрманғазы. Ағатай баспасы, Атырау-1920 ж. ISBN 978-601-7861-86-5&lt;/ref&gt;

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}

== Сыртқы сілтемелер ==
* [http://serper.kz/ &quot;Серпер&quot; Құрманғазы аудандық газеті] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20171220084430/http://serper.kz/ |date=2017-12-20 }}

{{Атырау облысы}}
{{Құрманғазы ауданы елді мекендері}}

[[Санат:Құрманғазы ауданы]]</text>
      <sha1>n3mxtsf6enwffm9uysu9b0hhsa7h6yc</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Әмірсана</title>
    <ns>0</ns>
    <id>22865</id>
    <revision>
      <id>3061379</id>
      <parentid>2853388</parentid>
      <timestamp>2022-08-16T13:22:34Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Kazman322</username>
        <id>116706</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2497" xml:space="preserve">'''Әмірсана''',  ([[1722 жыл|1722]] — [[1757 жыл|1757]], Тобыл) — [[Жоңғар хандығы|Жоңғар]] нойоны, [[Ойрат]] ақсүйегінің тұқымы. 


[[Еділ қалмақтары]]ның ханы [[Аюке]]нің қызы ұзатылып келе жатып, қазақ жерінде қыстап қалғанда қазақ батырымен көңіл қосып, ішінде кеткен деген де әңгіме бар. Қонтайшы [[Қалдан Серен]] (Цэрен) өлгенен кейін (1745) оның тұқымдарымен күресте жеңіліс тауып, '''Дабашы''' екеуі қазақ жеріне қашып келді. [[Абылай хан]]ның қолдауымен Дабашының хан болуына (1753) көмектесті. Көп ұзамай Дабашыға қарсы қарулы көтеріліс бастап, жеңілген соң Пекинге қашып барды (1754). Жоңғар хандығын жоюды көптен көксеген [[Қытай]] осыны желеу етіп, қалмақ жеріне әскер жіберді (1755). Әскердің алдыңғы легін Әмірсана басқарды. Жоңғар жерін жаулап алған Қытай Әмірсананы билеуші етпей, өлтіруді ойлады. Ол қашып шығып, манчжурларға қарсы азаттық күресін бастады. Көп ұзамай Әмірсана жоңғар ханы болып жарияланды. Қытай үкіметі жоңғар жеріне тағы да қалың әскер енгізді. Әмәрсана 200 жігітімен қазақ жеріне қашып келді. Қытай Әмірсананы қайтару жөнінде қатаң талап қойып, елші жіберді (02.1756). Абылай хан оны орындамай, Әмiрсана [[Ресей]]ге (Алтай уранхайларына) өтіп, сонда шешектен қайтыс болды.&lt;ref&gt;Қазақстан энциклопедиясы, 1-том&lt;/ref&gt;

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}

{{Суретсіз мақала}}

[[Санат:1722 жылы туғандар]]
[[Санат:1757 жылы қайтыс болғандар]]
[[Санат:Жоңғар хандары]]
[[Санат:Тоболскде қайтыс болғандар]]</text>
      <sha1>mzz1i4wx3wk7fwkpa08ruoetxxmtqqu</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Томас Алва Эдисон</title>
    <ns>0</ns>
    <id>24553</id>
    <revision>
      <id>3061488</id>
      <parentid>3037136</parentid>
      <timestamp>2022-08-17T04:01:24Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Aseltengebaeva21nis</username>
        <id>116829</id>
      </contributor>
      <comment>/* Кіріспе бөлімін өңдеді */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="23939" xml:space="preserve">{{Тұлға|Есімі=Томас Эдисон|Шынайы есімі={{Lang-en|Thomas Edison}}|Сурет=Thomas Edison2.jpg|Сурет атауы=Эдисон 1922 жылда|Толық есімі=Томас Алва Эдисон|Туған күні=11.02.1847|Қайтыс болған күні=18.10.1931|Туған жері=Майлан, [[Огайо]], [[Америка Құрама Штаттары|АҚШ]]|Қайтыс болған жері=Уэст-Орандж, [[Нью-Джерси]], [[Америка Құрама Штаттары|АҚШ]]|Азаматтығы={{USA}}|Ұлты=[[Америкалықтар|Америкалық]] (Нидерланд ұлтынан шыққан)|Мансабы=өнертапқыш, кәсіпкер, инженер|Әкесі=Сэмюэль Огден Эдисон кіші.|Анасы=Нэнси Мэттьюс Эллиотт|Жұбайы=Мэри Стилвелл (1871–1884)&lt;br/&gt;
Мина Миллер (1886)|Балалары=6, оның ішінде:&lt;br/&gt;
Мадлен Эдисон, Чарльз Эдисон, Теодор Миллер Эдисон|Марапаттары=Маттеуччи медалі (1887.ж)&lt;br/&gt;
Джон Скотт медалі (1889.ж)&lt;br/&gt;
Эдвард Лонгстрет медалі (1899.ж)&lt;br/&gt;
Джон Фриц медалі (1908.ж)&lt;br/&gt;
Франклин медалі (1915.ж)&lt;br/&gt;
Әскери-теңіз күштерінің ерекше қызметі үшін медалі (1920.ж)&lt;br/&gt;
Конгресс алтын медалі (1928.ж)|Қолтаңбасы=Thomas Alva Edison Signature.svg|Commons=Thomas Edison}}

'''Томас Алва Эдисон''' ([[Ағылшын тілі|ағылш]]. ''Thomas Alva Edison''; [[11 ақпан]] [[1847 жыл]] – [[18 қазан]] [[1931 жыл]]) — американдық өнертапқыш және бизнесмен&lt;ref&gt;{{Cite web|title=&quot;Табыс әліппесі&quot;. The Economist.|url=https://www.economist.com/special-report/2016/09/15/the-alphabet-of-success|accessdate=|lang=en|author=Адриан Вулдридж}}&lt;/ref&gt;. Ол электр энергиясын өндіру, жаппай байланыс, дыбыс жазу және кино сияқты салаларда көптеген құрылғыларды ойлап тапты&lt;ref&gt;{{Cite web|title=&quot;Кон Эдисон: Кон Эдисонның қысқаша тарихы – электр энергиясы&quot;. Coned.com . 1 қаңтар 1998 жыл.|url=https://web.archive.org/web/20121030164753/http://www.coned.com/history/electricity.asp|lang=en}}&lt;/ref&gt;. Фонографты, кинокамераны және электр шамының алғашқы нұсқаларын қамтитын бұл өнертабыстар қазіргі индустриалды әлемге кең әсер етті&lt;ref&gt;{{Cite web|title=&quot;Менло паркінің сиқыршысы&quot;|url=https://web.archive.org/web/20130305131049/http://fi.edu/franklin/inventor/edison.html|lang=en|publisher=Франклин Институты}}&lt;/ref&gt;. Ол көптеген зерттеушілер мен қызметкерлермен жұмыс жасай отырып, өнертабыс процесіне ұйымдасқан ғылым мен командалық жұмыс принциптерін қолданған алғашқы өнертапқыштардың бірі болды. Ол алғашқы өнеркәсіптік зерттеу зертханасын құрды.

Мансабының басында ол телеграфшы болып жұмыс істеді, бұл оны алғашқы өнертабыстарына шабыттандырды. 1876 жылы ол өзінің алғашқы зертханасын Менло паркте (Нью-Джерси) құрды, онда оның көптеген алғашқы өнертабыстары жасалды. 

Кейін ол Флорида штатының Форт Майерс қаласында бизнесмендер [[Генри Форд]] пен Харви Файрстоунмен бірлесе отырып ботаникалық зертхана, сондай-ақ әлемдегі алғашқы &quot;Қара Мария&quot; (''The Black Maria'') киностудиясы жұмыс істеген Нью-Джерси штатының Вест-Ориндж қаласында зертхана құрды. Эдисон екі рет үйленді және алты баланың әкесі болды. Ол 1931 жылы қант диабетінің асқынуынан қайтыс болды.

== Өмірбаян ==
Томас Эдисон 1847 жылы, 11 ақпанда [[Огайо]] штатындағы Милан қаласында дүниеге келген. Оның әкесі, Самюэль Эдисон, Канадада бидай және темір саудасымен айналысқан. Алайда Канаданың тәуелсіздігі  үшін соғыс кезінде АҚШ-қа қоныс адаруға мәжбүр болған. Осыдан кейін ол мектеп мұғалімі, Томас Эдисонның анасы, Нэнси Эллиотпен тұрмыс құрды. Томас Эдисон 7 жасқа толғанда оның отбасы Мичиган қаласындағы Порт-Гуран қаласына көшіп келеді. Ол жерде біраз уақыт өткеннен кейін қызамақпен ауырып, сол аурудың кесірінен есту қабілетін нашарлатып алады&lt;ref&gt;Надеждин Н. Я. Томас Эдисон: &quot;Человек изобретающий&quot;.&lt;/ref&gt;. 

Томас Эдисонның тұлға болып қалыптасуына және білім алуына анасы үлкен рөл атқарды. Жас кезінен Томас өте зерек болып өсті және жаңа  құрылғыларға  қатты қызығатын. Алайда, мектепте Томас Эдисон өзінің құрдастарымен салыстырғанда  үлгерімі өте төмен болды және оны “мисыз ақымақ” деп санаған. Сол себепті ол мектепке 2 айға жуық уақыт барды. Ары қарай білім алуына анасының ықпал зор болды.         
[[Сурет:Young Thomas Edison.jpg|солға|нобай|179x179 нүкте|Томас Эдисон балалық шағында. 1861.ж]]
Жас баланың бойындағы ерекше қабілетті байқаған анасы оған тек жалпы мектептік бағадарламаны ғана оқытпай, жаңа заттарды үйренуге және өзі үшін білім алуға құштарлығын оята білді. Томас Эдисон он жасқа толғанда оған Чемберстің “Энцеклопедиясы”, Добиньидың “Реформация тарихы”, Гибонның “Рим империясының құлауы” сынды күрделі кітаптарды оқуға рұқсат берілді. Ал жаратылыстану ғылымына байланысты кітаптарды аса қызуғышылықпен оқыды. 2 жылдан кейін [[Детройт]] кітапханасына кіруге мүмкіндік алғаннан кейін ол өзіне сөрелеріндегі барлық кітапты оқып шығуға мақсат қойды. Эдисонның білім алуындағы ерекшелік оның жүйелі болмауы. Осы жағдай оның болашақта атақты өнертапқыш болуына себепші болды&lt;ref&gt;Николис Скилакис. (2008) “Томас Эдисон“. Сто человек, которые изменили ход истории,14,5-29.&lt;/ref&gt;.        

===Алғашқы жұмысы===
12 жастан бастап Томас Порт-Гурон мен [[Детройт]] арасында қатынайтын темір жолда жұмыс істей бастады.  Ол поезд ішінде газет-журнал, темекі сынды заттарды сатумен айналысатын. Томас Эдисонның темір жолдағы жұмысы Америкадағы азамат соғысына тұспа-тұс келді. Ол кезде адамдар соғыстағы жаңалықтарды білу үшін жапппай  газет алатын. Сондықтан Томас газет сатумен көп пайдаға кенелуге болатынын түсініп, вагонның ішінде өзінің газетін шығаруға бекінді.  Жаңалықтарды [[телеграф]] жұмыскеркерлерінен сұрап алатын, ал газетті тауар тасымалдайтын вагонның ішінде басып шығаратын. Осы іске керек барлық керек-жарақты және химикаттарды сатып алып, құрылғыларды вагонға орнатты. Енді оның газеті жүздеген тиражбен тарай бастады. Дегенмен,  бұл жағдайға қанағаттанбаған бала сол вагон ішінде өзінің зертханасын ашты. Алайда, Томас Эдисонның бұл жаңа бастамасы жағымсыз жағдаймен аяқталды. Поезд кенеттен тоқтаған кезде химикаттар жерге төгіліп вагон ішінде өрт шығады. Бұны көрген жолсерік Томас Эдисонды зертхана және баспаханасымен бірге сыртқа лақтырып жібереді&lt;ref&gt;Лапиров-Скобло М. Я. Эдисон. — Жизнь замечательных людей&lt;/ref&gt;.

1862 жылы Томас Эдисон бекет бастығының баласын қозғалып бара жатқан поездан құтқарып алады. Осы жағдайды көрген бекет бастығы жақсылықтың қайтарымы ретінде оны телеграф жұмысына баулиды. Осы кезден бастап Эдисон телеграф ісімен айналысып, 5 айдан кейін осы мамандық бойынша жұмыс бастауына мүмкіндік алады.

===Телеграфшы===    
1863 жылы Томас Эдисон айына 25 доллар жалақысы бар телеграф жұмысына орналасады. Ол күндізгі уақытты кітап оқуға және тәжірбие жасауға , ал түнгі уақытын жұмысын атқаруға арнайды. Алайда Томастың түнгі кезекшілікте ұйықтап қалу кесірінен 2 поезд соғыса жаздайды. Сол себепті оны бұл жұмыстан қуып жібереді.

Көп ұзамай Томас Эдисон [[Форт-Вейнда]] тағы да телеграф жұмысына орналасады, бірақ оның құрылғыларға деген қызуғышылығы оған тағы да кедергі жасайды. Басшылық Томасты 2 айдан кейін алаңғасарлығы үшін жұмыстан шығарып жібереді. Бұдан кейін ол [[Индианаполис|Индианополиста]], сосын [[Цинцинаттида]] жұмысын жалғасырады. Алайда, Томас Эдисон бұл жерлерге де ұзақ тұрақтана алмады, сол себепті әуелі Мемфиске, кейін [[Луйсвильге]] ауысады.  Луйсвильде ол 2 жылдай қызметін атқарады, бірақ қайтадан сәтсіздікке ұрынады. Жаңа тәжірбие жасау мақсатында күкірт қышқылын тасып бара жатқанда байқаусызда төгіп алады. Ол нәрсе банк конторасындаы қымбат жиһаздарды бұлғап тастайды. Амалсыздан, Томас Эдисон өзінің туған жері, Порт-Гуронға қайтуға мәжбүр болады. Осыдан кейін ол [[Бостанда]] телеграф жұмысын жалғастырады. Ал 2 жылдан кейін ол [[Нью-Йорк|Нью-Йоркке]] жол тартады. Осы кезден кейін оның өмірінде жаңа кезең басталады&lt;ref&gt;Mattew Josephson. Edison-ISBN- McGraw Hill, 1959.13: 978-0471548065 &lt;/ref&gt;. 
[[File:A day with Thomas A. Edison.webm|thumb|thumbtime=1|upright=1.1|{{en}} ''A Day with Thomas Edison'' (1922)]]
===Нью-Йорк ===         
1869 жылдың көктемінде Томас Эдисон 23 жасқа толған шағында [[Нью-Йорк|Нью-Йоркке]] келеді.  Алайда ұзақ уақыт бойы жұмыс таба алмай сандалады. Сол кездері ол көп қиындық көреді, кейде тіпті аш жүрген күндері болады. Алайда бір оқиға өміріне қолайлы әсер етіп, материалдық тәуелділіктен құтқарды. Томас Эдисон Ло атты компанияның бастығына кірмекші болады. Ол болса алтын нарығының жағдайын [[телеграф]] арқылы жіберетін құрылғыны жөндеу үстінде болатын. Томас бұл жағдайды көріп, жаңағы құрылғыны бірер минутта жөндеп тастайды. Осыдан кейін оның жұмысы өрге жүзеді. Біраз уақыт өте ол әріп бастыруға мүмкіндік беретін телеграфқа [[патент]] алады. Енді алтын нарығының жұмысы тек оның құрылғылары арқылы жүре бастайды. Енді оның қол астында көп капитал және мүмкіндіктер болды&lt;ref&gt;Mattew Josephson. Edison-ISBN- McGraw Hill, 1959.13: 978-0471548065 &lt;/ref&gt;. 

Енді ол Нью-Йоркке жақын орналасқан [[Ньюарк (Нью-Джерси)|Ньюаркте]] өзінің шеберханасын ашады. Ол жерде Томас Эдисон телеграфқа қажет құрылғылыр және басқа да электрлік құралдар жасайтын. Уақыт өте оны кеңейтіп, технопарк сынды үлкен ғылыми-техникалық орталыққа айналдырды.

1871 жылдың көктемінде Томас Эдисонның анасы қайтыс болады. Дәл сол жылдың қысында ол Мэри Стилвеллмен отау құрады. Олардың Мэрион, Томас және Уильям деген балалары болған. Алайда 1884 жылы оның әйелі қайтыс болады. Сол себепті 1886 жылы өнеркәсіпші [[Луис Миллердің]] қызына үйленеді. Екінші әйелімен де ортақ үш балалары болған.   	      

== Томас Эдисонның ашқан жаңалықтары ==
'''Электр шамы'''
[[Сурет:Edison bulb.jpg|нобай|Эдисонның ойлап тапқан электр шамы|169x169 нүкте]]

[[Электр шамдарының]] тарихы XIX ғасырдың басынан бастау алады. Петербург медицина-хирургиялық университеттің профессоры [[Петров]] 1802 жылы 2 электрод өзекше арқылы қысқа уақытқа жарық шығарды. Ал [[1810 жыл|1810 жылы]] атақты [[Майкл Фарадей|Фарадейдің]] ұстазы Деви ауасыз кеңістікте көмірді электр қуаты арқылы жаға отырып электр жарығын алды. Томас Эдисонға дейін бұдан басқа да көптеген адамдар электр жарығын алуға талпынды. Алайда жасалынған құрылғылардың  барлығында кемшіліктер болады. Барлығы дерлік ұзақ уақыт бойы жана алмады және бағасы өте қымбат тұрды. Сол себепті оларды тұрмыстық қолданысқа енгізуге мүлдем жарамсыз болды. 

Электр тоғы кедергісі көп сымнан өткенде үлкен мөлшерде жылу бөліне бастайды. Егер тоқ өтетін ортаның тоқ кедергісін одан сайын арттырса, жылудың көп бөлінуінен жарық пайда болады. Алайда, жылудың көп мөлшерде бөлінуі шамның ішіндегі кедергісі көп сымдарды күйдіріп жіберетін. Сол себепті Эдисон көптеген тәжірбиелер жасау арқылы жылуға төзімді материал іздеді. Ақыры соңында, 10 000 рет жасалған тәжірбиеден кейін ол көмірленген бамбук талшығы ең қолайлы материал екеніне көз жеткізді. Сонымен қатар, ол талшықтың жанып кетпеуі үшін шамның ішінен барлық ауаны сорып алды. Осы талшықты қолдана отырып Томас Эдисон 100 сағатқа дейін жұмыс істейтін шам үлгілерін жасай алды. Томас Эдисонның еңбегі тек шамды жасауында ғана емес, сонымен қатар оны қолданушыға ыңғайлы, қауіпсіз және қолжетімді бағада жасай алуында жатыр. &lt;ref&gt;. Adair, Thomas Alva Edison. New York: Oxford University Press, 1996.&lt;/ref&gt;

[[1878 жыл|1878 жылы]] ол электр шамдарын жасаумен айналысатын [[Edison Electric Light]] деген компаниясын ашады. Ал [[1882 жыл|1882 жылы]] электргенераторлар, шамдар жасайтын [[Edison General Electric]] деген тағы да бір компанияны ашады. Сол жылы ол Нью-Йоркте әлемдегі бірінші қосалқы электр бекетін орнатады&lt;ref&gt;F. Dyer, Edison, his life and inventions. Champaign, Ill.: Project Gutenberg.&lt;/ref&gt;.   
[[Сурет:Edison and phonograph edit2.jpg|солға|нобай|312x312 нүкте|Эдисон және Фонограф. 1877–1878 жж.]]
'''Фонограф'''

Томас Эдисонның жасаған құрылғылардың ішінде [[фонограф]] ерешке орын алады. [[Фонограф]] дыбысты жазып, дәл сол қалпында қайтадан жаңғырта алуға мүмкіндік беретін құрылғы. Ол [[1877 жыл|1877 жылы]] 21 қарашада көрсетілімге бірінші рет қойылған. Бұл құрылғы сол кездегі адамдарды қатты таңғалдырды.

'''Телефонды дамытуы'''

[[1861 жыл|1861 жылы]] [[Филлипп Рейс]] дыбысты сым арқылы ұзақ қашықтыққы тасымалдаудың әдісін ойлап тапқан. Алайда,  телефонды жасаушы атағы Бостон университетінің профессоры [[Александр Грэхэм Белл|Александр Беллге]] тиесілі. Дұрыс жалғанбаған электр тізбектегі сымдарың тербелісі динамикте естіледі. Алғашқы жасалынған телефондар осы принципке сәйкес жұмыс істеген. Алайда телефонның бірінші түптұлғасында көптеген кемшіліктер бар болатын. Біріншіден, ол ұзақ қашықтыққа жұмыс істеуге мүмкіндік бермеген және дыбыстың дұрыс естілуі сөйлеушінің асықпай, қатты дауыспен сөйлегенін қажет етеді.             

[[Сурет:EdisonPhonograph.jpg|нобай|Эдисонның жасаған фонографы]]Ал Томас Эдисонның жасаған [[телефоны]] мүлде басқа принципке негізделген. Ол өзінің нұсқасында индукциялық катушка мен [[көмір микрофонын]] (угольный микрофон) пайдаланды. Қолданушы микрофонға сөйлегенде тізбектегі тоқ дыбыстың қысымына сәйкес өзгеріп отырады. Ал екінші жақта тұрған [[индукциялық катушка]] дыбыстың қаттылығына қарай өзгеріп жатқан тоқты қайтадан дыбысқа түрлендіреді. Сондықтан екінші жақтағы адам сөйлеп жатқан адамның дәлме-дәл дыбысын естуге мүмкіндік алады. Оның жаңадан ойлап тапқан телефоны дыбысты ұзақ қашықтыққа тасымалдауға мүмкіндік берді. Сонымен қатар тыңдаушы ақырын естілетін дыбыстардың өзін де ешбір қателіксіз естуге мүмкіндік алды&lt;ref&gt;F. Dyer, Edison, his life and inventions. Champaign, Ill.: Project Gutenberg.&lt;/ref&gt;.            

Томас Эдисон аталған құрылғылардан басқа төрт жақты [[телеграф]], [[тазиметр]], [[кинотоскоп]] және [[динамоэлектрикалық машинаны]] ойлап тапқан. Оның өмірінде ойлап табылған құрылғылардың жалпы саны 1000-нан асып жығылады.&lt;ref&gt;. Adair, Thomas Alva Edison. New York: Oxford University Press, 1996.&lt;/ref&gt;
===Өмірінің соңы===
Томас Эдисон 84 жасында 1931 жылы 18 қазанда [[қант диабетінен]] қайтыс болып, 21 қарашада  үйінің арт жағына жерленді&lt;ref&gt;F. Dyer, Edison, his life and inventions. Champaign, Ill.: Project Gutenberg.&lt;/ref&gt;.

==Дереккөздер==
&lt;references/&gt;


[[Санат:Огайода туғандар]]
[[Санат:18 қазанда қайтыс болғандар]]
[[Санат:Нью-Джерсиде қайтыс болғандар]]
[[Санат:1931 жылы қайтыс болғандар]]
[[Санат:АҚШ өнертапқыштары]]
[[Санат:АҚШ инженерлері]]
[[Санат:АҚШ кәсіпкерлері]]
[[Санат:11 ақпанда туғандар]]</text>
      <sha1>bdcejg9oble2eztzr8kzxv894wgt0kk</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Сүйінбай Аронұлы</title>
    <ns>0</ns>
    <id>31378</id>
    <revision>
      <id>3061380</id>
      <parentid>3024665</parentid>
      <timestamp>2022-08-16T13:34:40Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Kazman322</username>
        <id>116706</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="11568" xml:space="preserve">{{Тұлға|Есімі=Сүйінбай Аронұлы|Сурет=Сүйінбай Аронұлы.jpeg|Туған күні=[[1815 жыл]]|Туған жері=[[Қарақастек]] ауылы, [[Ресей империясы]]|Қайтыс болған күні=[[1898 жыл]]|Қайтыс болған жері=сонда|Азаматтығы=[[Қазақ хандығы]] — [[Ұлы жүз]]&lt;br/&gt;
[[Қоқан хандығы]]&lt;br/&gt;
{{Байрақ|Ресей империясы}}|Ұлты=[[Қазақтар|Қазақ]]|Әкесі=Арон Күсепұлы|Мансабы=[[Ақын]]}}[[File:Kazakhstan-1993-Bill-3-Obverse.jpg|thumb|300px|3 теңге, [[1993]] жылдың үлгiсi]]

[[Сурет:Ә.Қастеев. Сүйінбай Аронұлы.tif|thumb|200px|Қастеев салған Сүйінбай портреті|солға]]

'''Сүйінбай Аронұлы''' ([[1815 жыл]], [[Қарақастек]] ауылы [[Ресей империясы]] – [[1898 жыл]], сонда) — қазақ айтыс ақыны.

== Өмірбаяны==
[[Шапырашты]] тайпасының [[Екей]] руынан шыққан. &lt;ref&gt;Жолдасбекұлы М., Салғараұлы Қ., Сейдімбек А. Аронұлы Сүйінбай // Елтұтқа. Ел тарихының әйгілі тұлғалары. — Астана: KÜL TEGIN, 2001. — С. 208—210. — 358 с. — ISBN 9965-441-26-X.&lt;/ref&gt;

Жасынан жыраулығымен елге танылған. [[Жамбыл Жабайұлы|Жамбыл]] aқын “''Менің пірім – Сүйінбай, сөз сөйлемен сыйынбай''” деп оны ұстаз тұтқан. Aрғы атасы [[Күсеп Жиенқұлұлы]] (1701 – 1791) жауынгер ақын, жыршы, күйші, қобызшы болған. “[[Өтеген Өтеғұлұлы|Өтеген]] батыр” жырын шығарып, “[[Мың бір түн]]”, 
“[[Шаһнама]]”, “[[Көроғлы]]”, “[[Тотының тоқсан тарауы]]” дастандарын жырлаған. 

Күсептің үлкен ұлдары Жаңбыршы мен Жаманақ қазақ арасына жыршы, қобызшы, күйшілігімен белгілі болса, кенже баласы Арон (1750 – 1835) жастайынан өткірлігімен, мәмілегер шешендігімен ел аузына іліккен. Атадан балаға жалғасқан ақындық, шешендік өнер Сүйінбайға дарыған. Сүйінбайдың өзінен үлкен Жаманшал, Жұмық деген ағалары, Оспан атты інісі сыншыл, бірқақпай өлеңдерімен ауыл арасына танылған. Бұл жөнінде Жаманшал Сүйінбайға: “Отбасында мен жүйрікпін, шаршы топта сен жүйріксің” дейді екен.

Тарихи деректерде [[Қоқан хандығы]] шапқыншылығының әсерінен жан-жаққа бытырай көшіп, қиын-қыстау кезеңде (1840 – 1860) іргесі ыдыраған қазақ руларының басын біріктіруде Сүйінбай мен Сарыбай бидің ықпалы зор болғандығы айтылады. Осы тұста ақын халықты қоқандықтарға қарсы тұрып, тәуелсіздік үшін күресуге шақырды. 

''“Өтеген батыр”, “Саурық батыр”, “Сұраншы батыр”, “Жабай батыр”, “Қарасай батыр”'' сияқты толғаулар 
шығарды. Аумалы-төкпелі қоғамда өмір сүргендіктен, Сүйінбай сал-серіліктен гөрі қоғамдық-әлеуметтік істерге белсене араласқан. Өлеңдерінде Қоқан билеушілері мен жергілікті әділетсіз сұлтан, төрелерден, бай-болыстардан жасқанбай, турасын айтып отырған. 

Әсіресе, ақын Тезек төремен, қырғыз ақыны Қатағанмен айтыстарында, сондай-ақ ''“Датқаларға”, “Үмбетәліге”, “Төрт биге”, “Момын малын зұлымға алып беріп”'', т.б. өлеңдерінде қиянатшылдықты, озбырлықты аяусыз сынға алған. Оның шешендік нақылдары, болыс-билерге арналған сықақ өлеңдері (''“Мақсұтқа”, “Қасымға”, “Болыстарға баға”'', т.б.) сaқталған.

Қазақ халқының тарихи-қоғамдық даму сатылары мен өткен ғасырлардағы өмір шындығы ақын шығармаларында жан-жақты көркем суреттелген.&lt;ref&gt;Абай. Энциклопедия. – Алматы: «Қазақ энциклопедиясының» Бас редакциясы, «Атамұра» баспасы, ISBN 5-7667-2949-9&lt;/ref&gt; Сүйінбай поэзиясы терең философиясымен, ой сұлулығымен, ақын тіліндегі соны поэтикалық өрнек-айшықтарымен ерекшеленді. [[М.Әуезов]] Сүйінбайды “айтыс өнерінің алтын діңгегі” атаған. Қазақ халқы әділет үшін күресте қорғаушысы, жақтасы болған ақиық ақынның өлең, толғау, айтыстарын күні бүгінге дейін сақтап, “Сүйінбай осылай деген” деп әрдайым зерделерінде тұтқан. Сүйінбайдың айтыстары мен өлең-толғауларын жинау, жариялау ісі 20 ғасырдың бас кезінде қолға алына бастады. 1920 жылы [[Түркістан АКСР]]-і халық ағарту комиссариаты жанынан құрылған қырғыз (қазақ) ғылым комиссиясы ауыз әдебиеті үлгілерін жинау мақсатында [[Сырдария]], [[Жетісу]] облыстарына экспедиция ұйымдастырып, этнограф ғалым Ә.Диваев Сүйінбайдың өлең-толғауларын, айтыстарын жазып алған.

1929 жылы алғаш рет “[[Жаңа әдебиет]]” журналында (ғ6) ақынның “Апырмау, мынау жатқан Сарыбай ма?” деген өлеңі басылды. Ақын шығармалары әр кезеңде жарық көрген хрестоматия оқулықтарға енгізіліп, ел ішінде насихатталды. С.Сейфуллин құрастырған “Қазақтың ескі әдебиет нұсқалары” атты жинаққа (1931) “Шапырашты Сүйінбай ақынның қартайған шағында айтқаны” деген өлеңі енген. 1935 жылы Қ.Жансүгіров пен Ф.Ғабитованың құрастыруымен ақынның бір топ шығармасы “Сүйінбай ақын” деген атпен тұңғыш рет жеке жинақ болып жарық көрді. С.Мұқанов пен Қ.Бекхожин 1939, 1940, 1941 және 1944 жылы орта мектептің 8-сыныбына арналған хрестоматиясына 
Сүйінбайдың бірнеше өлеңін енгізген (''“Сүйінбай мен Тезек төре”, “Сүйінбайдың Тезектің өлген баласына көңіл айтқаны”, “Кәрілік туралы”'').

Қазақстан ҒА құрылғаннан кейін (1946) Сүйінбай ақын мұрасын жинап, жариялаумен айналысқан ғалымдар Диваев, С.Бегалин, Б.Жақыпбаев, қырғыз фольклористері Ш.Уметәлиев пен Э.Мұқанбетовтардың еңбектерін айрықша атауға болады. Сондай-ақ Сүйінбай мұрасының біршамасы Ж.Жабаевтың мемориалдық мұражайының әдеби қорында сақтаулы. “Ақын жырлары”, “17 – 19 ғасырлардағы қазақ ақындарының шығармалары”, “Үш ғасыр жырлайды” атты жинақтарда Сүйінбай шығарм-на кеңінен орын берілген, “Айтыс” жинағының 1-томында “Сүйінбай мен [[Тезек төре]]нің айтысы” жарияланған.

Сүйінбай ақынның “Ақиық” атты жинағына (1976) таңдаулы шығармаларымен қатар, тыңнан қосылған көптеген өлең-толғаулары, айтыстары енген, шығармалары жүйеге келтіріліп, тақырыптарға бөлінген, кітапқа көлемді ғылыми алғысөз жазылып, соңынан түсіндірме сөздік  берілген. [[Мәскеу]]де “Әлем әдебиетінің кітапханасы” сериясымен жарыққа шыққан 200 томдық жинақтың 102-томында Сүйінбайдың “Кәрілік” атты өлеңі жарияланған. Бұл ақын шығармаларының дүниежүзілік сөз өнеріне қосылған асыл мұра, аса құнды әдеби ескерткіш екендігін танытады. Сүйінбайдың [[Малыбай]], Жетібай, Әзірбай атты ұлдары, Бағжан, Қойжан деген қыздары болған. 
[[Сурет:Сүйінбай мазары.tif|thumb|right|120px|Сүйінбай мазары]]

Ақынның сүйегі Қарақыстақ өзінің шығыс жағындағы биік жотаға қойылған, қабіріне кесене тұрғызылған. Алматы облысы филармониясы, сондай-ақ Алматы қаласындағы үлкен даңғыл, туған ауылы, ондағы мектеп, көшелер Сүйінбай есімімен аталады. Туған жерінде Сүйінбайдың мемориалдық мұражайы жұмыс істейді.&lt;ref&gt;&quot;Қазақ Энциклопедиясы&quot;&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;“ Қазақ әдебиеті. Энциклопедиялық анықтамалық. — Алматы: «Аруна Ltd.» ЖШС, 2010 жыл. ISBN 9965-26-096-6&lt;/ref&gt;

== Дереккөздер ==
&lt;references/&gt;

[[Санат:Қазақ теңгесінде бейнеленген тұлғалар]]
[[Санат:Қазақ ақындары]]
[[Санат:1815 жылы туғандар]]
[[Санат:1898 жылы қайтыс болғандар]]
[[Санат:Алматы облысында туғандар]]
[[Санат:Айтыс ақындары]]

{{Bio-stub}}</text>
      <sha1>t89fi5fi46wokt53o10ydpyhbht95jq</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Бинарлық номенклатура</title>
    <ns>0</ns>
    <id>39926</id>
    <revision>
      <id>3061538</id>
      <parentid>2948869</parentid>
      <timestamp>2022-08-17T09:16:59Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>DariaUrinbasarova21nis</username>
        <id>117340</id>
      </contributor>
      <comment>/* Кіріспе бөлімін өңдеді */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3435" xml:space="preserve">[[File:Carl von Linné.jpg|thumb|upright| alt=A.| ''Бинарлық номенклатура терминін алғаш енгізген ғалым Карл Линней'']]
'''Бинарлық номенклатура''', биноминалдық номенклатура ({{lang-la|bіnarіus}} — екі немесе қосарлы атау, {{lang-la|nomenklatura}} — тізім, түр) — халықаралық ғылыми жіктелімде өсімдіктердің, [[жануарлар]]дың және [[микроорганизмдер]]дің туыстары мен түрлерін екі латын сөзімен атау. 


Біріншісі туысты білдіреді, бас әріппен жазылады. Ал екіншісі түрдің аталуын көрсетеді, кіші әріппен белгіленеді. Мысалы: [[ақ жусан]] (Artemіsіa tercheana L.), [[Алтай ұлары]] (Tetraogallus altaіcus G.). Түрдің артынан түрді анықтаған адамның аты беріледі. Кейбір жағдайда бинарлық номенклатура соңында анықталған жыл көрсетіледі [мысалы, саналы адам (Homо sapіens L. 1758)].

Бинарлық номенклатура терминін 1620 ж.  ғылымға алғаш швейцариялық ғалым К. Баугин енгізген, оны 1735 ж. швед табиғат зерттеушісі [[Линней|К. Линней]] ғылыми жүйелеудің негізіне алған. Ол ''“Табиғат жүйелері”'' (1735) деген еңбегінде бинарлық номенклатураны пайдаланып, түр ұғымын нақтылау үшін морфологиялық және физиологиялық белгілерді негізге алып, [[жүйелік категориялар]] (класс, туыс, түр) арасын жіктеп берді.&lt;ref&gt;«Қазақстан»: Ұлттық энцклопедия / Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы «[[Қазақ энциклопедиясы]]» Бас редакциясы, 1998 жыл, ISBN 5-89800-123-9, II том&lt;/ref&gt;
==Бинарлы номенклатура ережелері==
Бинарлы номенклатура әр ағза үшін бірегей болып табылады.
*1. Ағзалардың ғылыми атауын жазғанда курсивпен жазады
*2. Қолжазбада түрдің атауының астын сызады
*3. Туыстың атауы бас әріппен жазылады
*4. Түрдің атауы тек кіші әріптен бастап жазылады &lt;ref&gt; Биология. Назарбаев Зияткерлік мектептерінің 9-сыныбына арналған оқулық/ Имашпаева Г.А., Зияхметова Н.М., Оспанкулова Э.Б., Хонтай M.K. - Нұр-Сұлтан 225бет&lt;/ref&gt; [[Санат: биология]]

==Дереккөздер==
&lt;references/&gt;

==Сыртқы сілтемелер==
* [http://www.ilike.kz/wiki/show/1218 Эволюциялық ілім]{{Deadlink|date=December 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}

{{бастама}}
{{толықтыру}}

[[Санат:Биологиялық жүйелілік]]</text>
      <sha1>6z45pytuwo6cdiwim0qcor808qevib4</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Алмалы (Жетісу облысы)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>41752</id>
    <revision>
      <id>3061470</id>
      <parentid>2739667</parentid>
      <timestamp>2022-08-16T23:21:18Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Білгіш Шежіреші</username>
        <id>68287</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3457" xml:space="preserve">{{Елді мекен-Қазақстан|статусы=Ауыл|тұрғыны=3007|мекен түрі=ауылдық округ{{!}}Ауылдық округі|мекені=Басқыншы ауылдық округі{{!}}Басқыншы|ішкі бөлінісі=|әкімі=|құрылған уақыты=|алғашқы дерек=|бұрынғы атаулары=|статус алуы=|жер аумағы=|климаты=|санақ жылы=2009|ауданы=Панфилов|тығыздығы=|шоғырлануы=|ұлттық құрамы=|конфессионалдық құрамы=|этнохороним=|телефон коды=|пошта индексі=|пошта индекстері=|ортаққордағы санаты=|сайты=|кестедегі аудан=Панфилов ауданы{{!}}Панфилов|кестедегі облыс=Жетісу облысы{{!}}Жетісу|атауы=Алмалы|lat_sec=06|сурет=|әкімшілік күйі=|елтаңба=|ту=|елтаңба сипаттамасы=|ту сипаттамасы=|елтаңба ені=|ту ені=|lat_deg=44|lat_min=17|lon_deg=80|облысы=Жетісу облысы|lon_min=20|lon_sec=20|CoordAddon=type:city(1226000)_region:KZ|CoordScale=|ел картасы=|облыс картасы=|аудан картасы=|ел картасының өлшемi=|облыс картасының өлшемi=|аудан картасының өлшемi=|сайт тілі=}}
{{мағына|Алмалы}}
'''Алмалы''' — [[Жетісу облысы]] [[Панфилов ауданы]], [[Басқыншы ауылдық округі]] құрамындағы ауыл.

== Географиялық орны ==
Аудан орталығы — [[Жаркент]] қаласының солтүстік-шығысында 30 км-дей жерде, [[Қытай Халық Республикасы|Қытай]] шекарасынан батысқа қарай 5 км-дей жерде орналасқан. Ауыл [[Іле]] аңғарының қуаң агроклиматтық белдемінде жатыр. 

== Халқы ==
[[1999 жыл|1999 жылы]] тұрғындар саны 2803 адам (1395 ер адам және 1408 әйел адам) болса, [[2009 жыл|2009 жылы]] 3007 адамды (1506 ер адам және 1501 әйел адам) құрады.&lt;ref name=&quot;source122&quot;&gt;[http://stat.gov.kz/census/national/2009/region 2009 жылғы Қазақстан Республикасы халқының Ұлттық санағының қорытындылары. Астана 2011. 1 том]&lt;/ref&gt; 

== Инфрақұрылымы ==
Мұнда орта мектеп, клуб, кітапхана т.б. мәдени орындар бар. Ауылдың кіре берісіндегі жол бойында ұзындығы 2,5 км болатын алма бағы орналасқан. Алмалы жанынан ауданы 25 км&lt;sup&gt;2&lt;/sup&gt; болатын ежелгі Алмалы қаласының орны табылған. Тұрғындары аудан орталығы — Жаркент қаласымен, елді мекендермен автомобиль жолы арқылы қатынасады.

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}{{Панфилов ауданы елді мекендері}}

[[Санат:Панфилов ауданы елді мекендері]]</text>
      <sha1>pwdlqov46fbtl419d1hdtdyaur5l9fg</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3061472</id>
      <parentid>3061470</parentid>
      <timestamp>2022-08-16T23:22:58Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Білгіш Шежіреші</username>
        <id>68287</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>Білгіш Шежіреші [[Алмалы (Панфилов ауданы)]] бетін [[Алмалы (Жетісу облысы)]] бетіне жылжытты</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3457" xml:space="preserve">{{Елді мекен-Қазақстан|статусы=Ауыл|тұрғыны=3007|мекен түрі=ауылдық округ{{!}}Ауылдық округі|мекені=Басқыншы ауылдық округі{{!}}Басқыншы|ішкі бөлінісі=|әкімі=|құрылған уақыты=|алғашқы дерек=|бұрынғы атаулары=|статус алуы=|жер аумағы=|климаты=|санақ жылы=2009|ауданы=Панфилов|тығыздығы=|шоғырлануы=|ұлттық құрамы=|конфессионалдық құрамы=|этнохороним=|телефон коды=|пошта индексі=|пошта индекстері=|ортаққордағы санаты=|сайты=|кестедегі аудан=Панфилов ауданы{{!}}Панфилов|кестедегі облыс=Жетісу облысы{{!}}Жетісу|атауы=Алмалы|lat_sec=06|сурет=|әкімшілік күйі=|елтаңба=|ту=|елтаңба сипаттамасы=|ту сипаттамасы=|елтаңба ені=|ту ені=|lat_deg=44|lat_min=17|lon_deg=80|облысы=Жетісу облысы|lon_min=20|lon_sec=20|CoordAddon=type:city(1226000)_region:KZ|CoordScale=|ел картасы=|облыс картасы=|аудан картасы=|ел картасының өлшемi=|облыс картасының өлшемi=|аудан картасының өлшемi=|сайт тілі=}}
{{мағына|Алмалы}}
'''Алмалы''' — [[Жетісу облысы]] [[Панфилов ауданы]], [[Басқыншы ауылдық округі]] құрамындағы ауыл.

== Географиялық орны ==
Аудан орталығы — [[Жаркент]] қаласының солтүстік-шығысында 30 км-дей жерде, [[Қытай Халық Республикасы|Қытай]] шекарасынан батысқа қарай 5 км-дей жерде орналасқан. Ауыл [[Іле]] аңғарының қуаң агроклиматтық белдемінде жатыр. 

== Халқы ==
[[1999 жыл|1999 жылы]] тұрғындар саны 2803 адам (1395 ер адам және 1408 әйел адам) болса, [[2009 жыл|2009 жылы]] 3007 адамды (1506 ер адам және 1501 әйел адам) құрады.&lt;ref name=&quot;source122&quot;&gt;[http://stat.gov.kz/census/national/2009/region 2009 жылғы Қазақстан Республикасы халқының Ұлттық санағының қорытындылары. Астана 2011. 1 том]&lt;/ref&gt; 

== Инфрақұрылымы ==
Мұнда орта мектеп, клуб, кітапхана т.б. мәдени орындар бар. Ауылдың кіре берісіндегі жол бойында ұзындығы 2,5 км болатын алма бағы орналасқан. Алмалы жанынан ауданы 25 км&lt;sup&gt;2&lt;/sup&gt; болатын ежелгі Алмалы қаласының орны табылған. Тұрғындары аудан орталығы — Жаркент қаласымен, елді мекендермен автомобиль жолы арқылы қатынасады.

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}{{Панфилов ауданы елді мекендері}}

[[Санат:Панфилов ауданы елді мекендері]]</text>
      <sha1>pwdlqov46fbtl419d1hdtdyaur5l9fg</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Балташ Молдабайұлы Тұрсымбаев</title>
    <ns>0</ns>
    <id>43796</id>
    <revision>
      <id>3061524</id>
      <parentid>3060812</parentid>
      <timestamp>2022-08-17T08:27:23Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Madi Dos</username>
        <id>18369</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2947" xml:space="preserve">'''Балташ Молдабайұлы Тұрсымбаев''' (24 қазан [[1946]] - 14 тамыз [[2022]], [[Ресей]], [[Омбы облысы|Омбы облысы,]] Кіші Боранкөл ауылы) – саясаткер, 1-сыныпты төтенше және өкілетті елші.

== Өмірбаяны ==
[[Омбы]] ауыл шаруашылық институтын бітірген ([[1969]]). 

* 1969 жылдан [[Солтүстік Қазақстан облысы]]нда зоотехник, бас зоотехник, Преснов аудандық ауыл шаруашылық басқармасы бастығының орынбасары қызметтерін атқарды. 
* 1975 – 80 жылдары сонда “Жамбыл” кеңшарының директоры, 
* 1980 – 83 жылдары Бишікөл аудандық партия комитетінің 2-хатшысы,
* [[1983]] – [[1986]] жылдары Целинный аудандық партия комитетінің 1-хатшысы,
* 1986 – 89 жылы [[Солтүстік Қазақстан облысы]] атқару комитетінің төрағасы, 
* [[1989]] – [[1990]] жылдары Қазақ КСР-і Мемлекеттік агрокешен комитетінің төрағасы болды.
* 1990 – 91 жылдары ауыл шаруашылық, азық-түлік және экология жөніндегі Қазақ КСР-і мемлекеттік кеңесшісі, 
* [[1991]] – [[1992]] жылдары Қазақ КСР-і премьер-министрінің орынбасары, 
* 1992 – [[1993]] жылдары Ауыл шаруашылық министрі, 
* 1993 – [[1995]] жылдары Қостанай облысы әкімі, 
* [[1995]] – [[1996]] жылдары ҚР Қауіпсіздік кеңесінің хатшысы, 
* 1996 – 98 жылдары елші, 
* 1998 – 99 жылдары [[Қазақстан премьер-министрі|ҚР Премьер-министрінің]] орынбасары қызметтерін атқарған. 
* [[1999]] жылдан жеке кәсіпкерлікпен айналысады.

== Марапаттары ==
* [[Құрмет Белгісі ордені|“Құрмет белгісі”]] ордені

==Үй жағдайы==
Үйленген. Жұбайы - Тұрсымбаева Күләш Сәрсенбекқызы. Ұлы және қызы бар.

==Сілтемелер==
* «Қазақстан»: Ұлттық энцклопедия / Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы «[[Қазақ энциклопедиясы]]» Бас редакциясы, 1998 ISBN 5-89800-123-9, VIII том

{{wikify}}

{{Суретсіз мақала}}
[[Санат:1946 жылы туғандар]]
[[Санат:Қостанай облысының әкімдері]]</text>
      <sha1>ah4irhpnpva86xoi64qclmjn9ly7o2x</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3061525</id>
      <parentid>3061524</parentid>
      <timestamp>2022-08-17T08:28:01Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Madi Dos</username>
        <id>18369</id>
      </contributor>
      <comment>/* Өмірбаяны */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2945" xml:space="preserve">'''Балташ Молдабайұлы Тұрсымбаев''' (24 қазан [[1946]] - 14 тамыз [[2022]], [[Ресей]], [[Омбы облысы|Омбы облысы,]] Кіші Боранкөл ауылы) – саясаткер, 1-сыныпты төтенше және өкілетті елші.

== Өмірбаяны ==
[[Омбы]] ауыл шаруашылық институтын бітірген ([[1969]]). 

* 1969 жылдан [[Солтүстік Қазақстан облысы]]нда зоотехник, бас зоотехник, Преснов аудандық ауыл шаруашылық басқармасы бастығының орынбасары қызметтерін атқарды. 
* 1975 – 80 жылдары сонда “Жамбыл” кеңшарының директоры, 
* 1980 – 83 жылдары Бишікөл аудандық партия комитетінің 2-хатшысы,
* [[1983]] – [[1986]] жылдары Целинный аудандық партия комитетінің 1-хатшысы,
* 1986 – 89 жылы [[Солтүстік Қазақстан облысы]] атқару комитетінің төрағасы, 
* [[1989]] – [[1990]] жылдары Қазақ КСР-і Мемлекеттік агрокешен комитетінің төрағасы болды.
* 1990 – 91 жылдары ауыл шаруашылық, азық-түлік және экология жөніндегі Қазақ КСР-і мемлекеттік кеңесшісі, 
* [[1991]] – [[1992]] жылдары Қазақ КСР-і премьер-министрінің орынбасары, 
* 1992 – [[1993]] жылдары Ауыл шаруашылық министрі, 
* 1993 – [[1995]] жылдары Қостанай облысы әкімі, 
* [[1995]] – [[1996]] жылдары ҚР Қауіпсіздік кеңесінің хатшысы, 
* 1996 – 98 жылдары елші, 
* 1998 – 99 жылдары [[Қазақстан премьер-министрі|ҚР Премьер-министрінің]] орынбасары қызметтерін атқарған. 
* [[1999]] жылдан жеке кәсіпкерлікпен айналысты.

== Марапаттары ==
* [[Құрмет Белгісі ордені|“Құрмет белгісі”]] ордені

==Үй жағдайы==
Үйленген. Жұбайы - Тұрсымбаева Күләш Сәрсенбекқызы. Ұлы және қызы бар.

==Сілтемелер==
* «Қазақстан»: Ұлттық энцклопедия / Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы «[[Қазақ энциклопедиясы]]» Бас редакциясы, 1998 ISBN 5-89800-123-9, VIII том

{{wikify}}

{{Суретсіз мақала}}
[[Санат:1946 жылы туғандар]]
[[Санат:Қостанай облысының әкімдері]]</text>
      <sha1>ivh96aiyezegjrovj50vcj8jrqvb8l5</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Карендер</title>
    <ns>0</ns>
    <id>48692</id>
    <revision>
      <id>3061502</id>
      <parentid>3027565</parentid>
      <timestamp>2022-08-17T06:45:01Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Мағыпар</username>
        <id>100137</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2531" xml:space="preserve">[[File:Karen women at Kyaikkami Ye-Le Pagoda.jpg|thumb|alt=A.|Карендер]]

'''Карендер''' (''өздік атауы – пгханьо'') — [[Мьянма]] мен [[Таиланд]]тың батысында тұратын халық.


*Бирмада және Тайландтың батыс өңірінде (3,7 млн.) тұрады. [[Мьянмеде]] 3,5 млн.  бар ([[1995]]). [[Бирма]] одағында карендердің автономиялық мемлекеті (Котулей) құрылған. Бірақ карендердің басым көпшілігі одан тысқары аудандарда тұрады.
*Антропологиялық жағынан карендер моңғол нәсілінің оңтүстік азиялық тобына жатады. 
*Көпшілігі будда дінін ұстанады. Халықтың 15%-ы [[христиан діні]]нің протестант (баптистер) тармағын ұстанады. 
*Бгаи, сгау, пуо деп аталатын үш тайпалық одаққа бөлінеді. Олардың тілі мен салт-дәстүрінде елеулі айырмашылық бар. 
*Тілі қытай – тибет тілдері шоғырының [[тибет-бирма]] тобына жатады. 
*Негізгі кәсіптері – егін шарушылығы. Көбінесе, күріш, мақта, бұршақ, темекі, көкөніс егеді. Бау-бақшалары бар. [[Мүйізді ірі қара]], [[ешкі]], [[жылқы]] өсіреді, үй құстарын ұстайды. [[Балық]] аулауды қосымша кәсіптеріне айналдырған. 
*Патриархалдық тәртіпке негізделген үлкен отбасы сақталған. 
*Дәстүрлі тұрғын үйлерін саз-балшықтан тұрғызады, екі жағы құламалы шатырмен жабылады. 
*Қазіргі кезде басым бөлігі бирмалықтарша киінеді.

&lt;ref name=&quot;source1&quot;&gt;«Қазақстан»: Ұлттық энцклопедия / Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы «[[Қазақ энциклопедиясы]]» Бас редакциясы, 1998 ISBN 5-89800-123-9, IV том&lt;/ref&gt; 


==Дереккөздер==
&lt;references/&gt;

{{wikify}}
{{Әлем халықтары}}
[[Санат:Халықтар]]


{{stub}}</text>
      <sha1>80fmodhs77fjxyulqf180kdq4r22sq8</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3061503</id>
      <parentid>3061502</parentid>
      <timestamp>2022-08-17T06:49:08Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Мағыпар</username>
        <id>100137</id>
      </contributor>
      <comment>толықтыру, дереккөз</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2701" xml:space="preserve">
'''Карендер''' (''өздік атауы – пгханьо'') — [[Мьянма]] мен [[Таиланд]]тың батысында тұратын халық.

== Тілі ==
Тілі қытай – тибет тілдері шоғырының [[тибет-бирма]] тобына жатады.&lt;ref&gt;Большая Советская энциклопедия КАРЕН https://rus-bse.slovaronline.com/32960-%D0%9A%D0%B0%D1%80%D0%B5%D0%BD%D1%8B&lt;/ref&gt; 


[[File:Karen women at Kyaikkami Ye-Le Pagoda.jpg|thumb|alt=A.|Карендер]]
*Бирмада және Тайландтың батыс өңірінде (3,7 млн.) тұрады. [[Мьянмеде]] 3,5 млн.  бар ([[1995]]). [[Бирма]] одағында карендердің автономиялық мемлекеті (Котулей) құрылған. Бірақ карендердің басым көпшілігі одан тысқары аудандарда тұрады.
*Антропологиялық жағынан карендер моңғол нәсілінің оңтүстік азиялық тобына жатады. 
*Көпшілігі будда дінін ұстанады. Халықтың 15%-ы [[христиан діні]]нің протестант (баптистер) тармағын ұстанады. 
*Бгаи, сгау, пуо деп аталатын үш тайпалық одаққа бөлінеді. Олардың тілі мен салт-дәстүрінде елеулі айырмашылық бар. 
*Негізгі кәсіптері – егін шарушылығы. Көбінесе, күріш, мақта, бұршақ, темекі, көкөніс егеді. Бау-бақшалары бар. [[Мүйізді ірі қара]], [[ешкі]], [[жылқы]] өсіреді, үй құстарын ұстайды. [[Балық]] аулауды қосымша кәсіптеріне айналдырған. 
*Патриархалдық тәртіпке негізделген үлкен отбасы сақталған. 
*Дәстүрлі тұрғын үйлерін саз-балшықтан тұрғызады, екі жағы құламалы шатырмен жабылады. 
*Қазіргі кезде басым бөлігі бирмалықтарша киінеді.

&lt;ref name=&quot;source1&quot;&gt;«Қазақстан»: Ұлттық энцклопедия / Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы «[[Қазақ энциклопедиясы]]» Бас редакциясы, 1998 ISBN 5-89800-123-9, IV том&lt;/ref&gt; 


==Дереккөздер==
&lt;references/&gt;

{{wikify}}
{{Әлем халықтары}}
[[Санат:Халықтар]]


{{stub}}</text>
      <sha1>szdneawelm634e7kjww62wbz8896ohb</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3061504</id>
      <parentid>3061503</parentid>
      <timestamp>2022-08-17T06:59:17Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Мағыпар</username>
        <id>100137</id>
      </contributor>
      <comment>толықтыру, дереккөз</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2904" xml:space="preserve">
'''Карендер''' (''өздік атауы – пгханьо'') — [[Мьянма]] мен [[Таиланд]]тың батысында тұратын халық.

== Тілі ==
Тілі қытай – тибет тілдері шоғырының [[тибет-бирма]] тобына жатады.&lt;ref&gt;Большая Советская энциклопедия КАРЕН https://rus-bse.slovaronline.com/32960-%D0%9A%D0%B0%D1%80%D0%B5%D0%BD%D1%8B&lt;/ref&gt; 

== Діні ==
Көпшілігі [[будда]] дінін ұстанады. Сонымен қатар [[христиан діні]]нің [[Протестантизм|протестант]] (баптистер) тармағын ұстанатындар да бар.&lt;ref&gt;Толковый словарь русского языка. https://sanstv.ru/dict/%D0%BA%D0%B0%D1%80%D0%B5%D0%BD%D1%8B&lt;/ref&gt; 


[[File:Karen women at Kyaikkami Ye-Le Pagoda.jpg|thumb|alt=A.|Карендер]]
*Бирмада және Тайландтың батыс өңірінде (3,7 млн.) тұрады. [[Мьянмеде]] 3,5 млн.  бар ([[1995]]). [[Бирма]] одағында карендердің автономиялық мемлекеті (Котулей) құрылған. Бірақ карендердің басым көпшілігі одан тысқары аудандарда тұрады.
*Антропологиялық жағынан карендер моңғол нәсілінің оңтүстік азиялық тобына жатады. 
*Бгаи, сгау, пуо деп аталатын үш тайпалық одаққа бөлінеді. Олардың тілі мен салт-дәстүрінде елеулі айырмашылық бар. 
*Негізгі кәсіптері – егін шарушылығы. Көбінесе, күріш, мақта, бұршақ, темекі, көкөніс егеді. Бау-бақшалары бар. [[Мүйізді ірі қара]], [[ешкі]], [[жылқы]] өсіреді, үй құстарын ұстайды. [[Балық]] аулауды қосымша кәсіптеріне айналдырған. 
*Патриархалдық тәртіпке негізделген үлкен отбасы сақталған. 
*Дәстүрлі тұрғын үйлерін саз-балшықтан тұрғызады, екі жағы құламалы шатырмен жабылады. 
*Қазіргі кезде басым бөлігі бирмалықтарша киінеді.

&lt;ref name=&quot;source1&quot;&gt;«Қазақстан»: Ұлттық энцклопедия / Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы «[[Қазақ энциклопедиясы]]» Бас редакциясы, 1998 ISBN 5-89800-123-9, IV том&lt;/ref&gt; 


==Дереккөздер==
&lt;references/&gt;

{{wikify}}
{{Әлем халықтары}}
[[Санат:Халықтар]]


{{stub}}</text>
      <sha1>9yk1f9of96i1vf5k6csg3sghvuutye3</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3061506</id>
      <parentid>3061504</parentid>
      <timestamp>2022-08-17T07:34:23Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Мағыпар</username>
        <id>100137</id>
      </contributor>
      <comment>толықтыру</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3519" xml:space="preserve">
'''Карендер''' (''өздік атауы – пгханьо'') — [[Мьянма]] мен [[Таиланд]]тың батысында тұратын халық. Мьянмеде 3,5 млн. және Тайландтың батыс өңірінде (3,7 млн.) адам тұрады.([[1995]]). Антропологиялық жағынан карендер моңғол нәсілінің оңтүстік азиялық тобына жатады.&lt;ref name=&quot;source1&quot;&gt;«Қазақстан»: Ұлттық энцклопедия / Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы «[[Қазақ энциклопедиясы]]» Бас редакциясы, 1998 ISBN 5-89800-123-9, IV том&lt;/ref&gt; 

== Тілі ==
Тілі [[карен тілі]], қытай – тибет тілдері шоғырының [[тибет-бирма]] тобына жатады.&lt;ref&gt;Большая Советская энциклопедия КАРЕН https://rus-bse.slovaronline.com/32960-%D0%9A%D0%B0%D1%80%D0%B5%D0%BD%D1%8B&lt;/ref&gt; 

== Діні ==
Көпшілігі [[будда]] дінін ұстанады. Сонымен қатар [[христиан діні]]нің [[Протестантизм|протестант]] (баптистер) тармағын ұстанатындар да бар.&lt;ref&gt;Толковый словарь русского языка. https://sanstv.ru/dict/%D0%BA%D0%B0%D1%80%D0%B5%D0%BD%D1%8B&lt;/ref&gt; 

== Тарихы ==
Протокарен тайпаларының Мьянма мен Таиланд аумағына солтүстіктен енуі 1-ші ғасырдың ортасында басталды. Олар жазық (мьянма, тай және мона) және таулы халықтар арасындағы шекаралық позицияны алады. Олар керуен саудасына қызмет көрсетті, құл саудасымен айналысты. Каяда Кантаравади, Чебожи және Болахе князьдіктері болған.

[[Бирма]] одағында карендердің автономиялық мемлекеті (Котулей) құрылған. Бірақ карендердің басым көпшілігі одан тысқары аудандарда тұрады.

[[File:Karen women at Kyaikkami Ye-Le Pagoda.jpg|thumb|alt=A.|Карендер]]

*Бгаи, сгау, пуо деп аталатын үш тайпалық одаққа бөлінеді. Олардың тілі мен салт-дәстүрінде елеулі айырмашылық бар. 
*Негізгі кәсіптері – егін шарушылығы. Көбінесе, күріш, мақта, бұршақ, темекі, көкөніс егеді. Бау-бақшалары бар. [[Мүйізді ірі қара]], [[ешкі]], [[жылқы]] өсіреді, үй құстарын ұстайды. [[Балық]] аулауды қосымша кәсіптеріне айналдырған. 
*Патриархалдық тәртіпке негізделген үлкен отбасы сақталған. 
*Дәстүрлі тұрғын үйлерін саз-балшықтан тұрғызады, екі жағы құламалы шатырмен жабылады. 
*Қазіргі кезде басым бөлігі бирмалықтарша киінеді.


==Дереккөздер==
&lt;references/&gt;

{{wikify}}
{{Әлем халықтары}}
[[Санат:Халықтар]]


{{stub}}</text>
      <sha1>98hwquf5k25r2ahe66wsh4e3octyljp</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3061509</id>
      <parentid>3061506</parentid>
      <timestamp>2022-08-17T07:56:25Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Мағыпар</username>
        <id>100137</id>
      </contributor>
      <comment>толықтыру</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4259" xml:space="preserve">
'''Карендер''' (''өздік атауы – пгханьо'') — [[Мьянма]] мен [[Таиланд]]тың батысында тұратын халық. Мьянмеде 3,5 млн. және Тайландтың батыс өңірінде (3,7 млн.) адам тұрады.([[1995]]). Антропологиялық жағынан карендер моңғол нәсілінің оңтүстік азиялық тобына жатады.&lt;ref name=&quot;source1&quot;&gt;«Қазақстан»: Ұлттық энцклопедия / Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы «[[Қазақ энциклопедиясы]]» Бас редакциясы, 1998 ISBN 5-89800-123-9, IV том&lt;/ref&gt; 

== Тілі ==
Тілі [[карен тілі]], қытай – тибет тілдері шоғырының [[тибет-бирма]] тобына жатады.&lt;ref&gt;Большая Советская энциклопедия КАРЕН https://rus-bse.slovaronline.com/32960-%D0%9A%D0%B0%D1%80%D0%B5%D0%BD%D1%8B&lt;/ref&gt; 

== Діні ==
Көпшілігі [[будда]] дінін ұстанады. Сонымен қатар [[христиан діні]]нің [[Протестантизм|протестант]] (баптистер) тармағын ұстанатындар да бар.&lt;ref&gt;Толковый словарь русского языка. https://sanstv.ru/dict/%D0%BA%D0%B0%D1%80%D0%B5%D0%BD%D1%8B&lt;/ref&gt; 

== Тарихы ==
Протокарен тайпаларының Мьянма мен Таиланд аумағына солтүстіктен енуі 1-ші ғасырдың ортасында басталды. Олар жазық (мьянма, тай және мона) және таулы халықтар арасындағы шекаралық позицияны алады. Олар керуен саудасына қызмет көрсетті, құл саудасымен айналысты. Каяда Кантаравади, Чебожи және Болахе князьдіктері болған. 
Отаршылдық кезеңде әкімшіліктің төменгі буындарына қатысты. 1926 жылы британ үкіметі Карендердің бір бөлігін Андаман аралдарына көшірді (қазір 6 ауылда шамамен 1 мың адамдай). Карен ұлттық одағы және оның әскери қанаты Карен ұлт-азаттық армиясы 1948 жылдан бері жұмыс істейді. Мьянма үкіметімен әскери қақтығыстар Кареннің Таиландқа қоныс аударуына себеп болды. 1997 жылы Карен ынтымақтастық ұйымы құрылды.


[[Бирма]] одағында карендердің автономиялық мемлекеті (Котулей) құрылған. Бірақ карендердің басым көпшілігі одан тысқары аудандарда тұрады.

[[File:Karen women at Kyaikkami Ye-Le Pagoda.jpg|thumb|alt=A.|Карендер]]

*Бгаи, сгау, пуо деп аталатын үш тайпалық одаққа бөлінеді. Олардың тілі мен салт-дәстүрінде елеулі айырмашылық бар. 
*Негізгі кәсіптері – егін шарушылығы. Көбінесе, күріш, мақта, бұршақ, темекі, көкөніс егеді. Бау-бақшалары бар. [[Мүйізді ірі қара]], [[ешкі]], [[жылқы]] өсіреді, үй құстарын ұстайды. [[Балық]] аулауды қосымша кәсіптеріне айналдырған. 
*Патриархалдық тәртіпке негізделген үлкен отбасы сақталған. 
*Дәстүрлі тұрғын үйлерін саз-балшықтан тұрғызады, екі жағы құламалы шатырмен жабылады. 
*Қазіргі кезде басым бөлігі бирмалықтарша киінеді.


==Дереккөздер==
&lt;references/&gt;

{{wikify}}
{{Әлем халықтары}}
[[Санат:Халықтар]]


{{stub}}</text>
      <sha1>1zvf2xa9amq1zitiz2iyewcodsziin1</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3061510</id>
      <parentid>3061509</parentid>
      <timestamp>2022-08-17T07:58:13Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Мағыпар</username>
        <id>100137</id>
      </contributor>
      <comment>толықтыру, дереккөз</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4367" xml:space="preserve">
'''Карендер''' (''өздік атауы – пгханьо'') — [[Мьянма]] мен [[Таиланд]]тың батысында тұратын халық. Мьянмеде 3,5 млн. және Тайландтың батыс өңірінде (3,7 млн.) адам тұрады.([[1995]]). Антропологиялық жағынан карендер моңғол нәсілінің оңтүстік азиялық тобына жатады.&lt;ref name=&quot;source1&quot;&gt;«Қазақстан»: Ұлттық энцклопедия / Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы «[[Қазақ энциклопедиясы]]» Бас редакциясы, 1998 ISBN 5-89800-123-9, IV том&lt;/ref&gt; 

== Тілі ==
Тілі [[карен тілі]], қытай – тибет тілдері шоғырының [[тибет-бирма]] тобына жатады.&lt;ref&gt;Большая Советская энциклопедия КАРЕН https://rus-bse.slovaronline.com/32960-%D0%9A%D0%B0%D1%80%D0%B5%D0%BD%D1%8B&lt;/ref&gt; 

== Діні ==
Көпшілігі [[будда]] дінін ұстанады. Сонымен қатар [[христиан діні]]нің [[Протестантизм|протестант]] (баптистер) тармағын ұстанатындар да бар.&lt;ref&gt;Толковый словарь русского языка. https://sanstv.ru/dict/%D0%BA%D0%B0%D1%80%D0%B5%D0%BD%D1%8B&lt;/ref&gt; 

== Тарихы ==
Протокарен тайпаларының Мьянма мен Таиланд аумағына солтүстіктен енуі 1-ші ғасырдың ортасында басталды. Олар жазық (мьянма, тай және мона) және таулы халықтар арасындағы шекаралық позицияны алады. Олар керуен саудасына қызмет көрсетті, құл саудасымен айналысты. Каяда Кантаравади, Чебожи және Болахе князьдіктері болған. 
Отаршылдық кезеңде әкімшіліктің төменгі буындарына қатысты. 1926 жылы британ үкіметі Карендердің бір бөлігін Андаман аралдарына көшірді (қазір 6 ауылда шамамен 1 мың адамдай). Карен ұлттық одағы және оның әскери қанаты Карен ұлт-азаттық армиясы 1948 жылдан бері жұмыс істейді. Мьянма үкіметімен әскери қақтығыстар Кареннің Таиландқа қоныс аударуына себеп болды. 1997 жылы Карен ынтымақтастық ұйымы құрылды.&lt;ref&gt;Большая российская энциклопедия https://bigenc.ru/ethnology/text/2046654&lt;/ref&gt;
Мьянма одағында карендердің автономиялық мемлекеті (Котулей) құрылған. Бірақ карендердің басым көпшілігі одан тысқары аудандарда тұрады.

[[File:Karen women at Kyaikkami Ye-Le Pagoda.jpg|thumb|alt=A.|Карендер]]

*Бгаи, сгау, пуо деп аталатын үш тайпалық одаққа бөлінеді. Олардың тілі мен салт-дәстүрінде елеулі айырмашылық бар. 
*Негізгі кәсіптері – егін шарушылығы. Көбінесе, күріш, мақта, бұршақ, темекі, көкөніс егеді. Бау-бақшалары бар. [[Мүйізді ірі қара]], [[ешкі]], [[жылқы]] өсіреді, үй құстарын ұстайды. [[Балық]] аулауды қосымша кәсіптеріне айналдырған. 
*Патриархалдық тәртіпке негізделген үлкен отбасы сақталған. 
*Дәстүрлі тұрғын үйлерін саз-балшықтан тұрғызады, екі жағы құламалы шатырмен жабылады. 
*Қазіргі кезде басым бөлігі бирмалықтарша киінеді.


==Дереккөздер==
&lt;references/&gt;

{{wikify}}
{{Әлем халықтары}}
[[Санат:Халықтар]]


{{stub}}</text>
      <sha1>abtm852l40umim3e3zl9nxv3kzpo72v</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3061511</id>
      <parentid>3061510</parentid>
      <timestamp>2022-08-17T08:00:07Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Мағыпар</username>
        <id>100137</id>
      </contributor>
      <comment>үлгі, толықтыру</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5677" xml:space="preserve">{{Этникалық топ
|атауы      = Карендер
|төл атауы  = пгханьо
|сурет      = 
|сурет тақырыбы      = 
|саны       = 
|аймақ      = 
|аймақ1     = 
|саны1      = 
|түсініктемелер1     = 
|аймақ2     = 
|саны2      = 
|түсініктемелер2     = 
|аймақ3     = 
|саны3      = 
|түсініктемелер3     = 
|аймақ4     = 
|саны4      = 
|түсініктемелер4     = 
|аймақ5     = 
|саны5      = 
|түсініктемелер5     = 
|аймақ6     = 
|саны6      = 
|түсініктемелер6     = 
|аймақ7     = 
|саны7      = 
|түсініктемелер7     = 
|аймақ8     = 
|саны8      = 
|түсініктемелер8     = 
|аймақ9     = 
|саны9      = 
|түсініктемелер9     = 
|аймақ10    = 
|саны10     = 
|түсініктемелер10    = 
|аймақ11    = 
|саны11     = 
|түсініктемелер11    = 
|аймақ12    = 
|саны12     = 
|түсініктемелер12    = 
|аймақ13    = 
|саны13     = 
|түсініктемелер13    = 
|тілдері    = 
|діні       = 
|этникалық топтары   = 
|ескертпелер  = 
}}

'''Карендер''' (''өздік атауы – пгханьо'') — [[Мьянма]] мен [[Таиланд]]тың батысында тұратын халық. Мьянмеде 3,5 млн. және Тайландтың батыс өңірінде (3,7 млн.) адам тұрады.([[1995]]). Антропологиялық жағынан карендер моңғол нәсілінің оңтүстік азиялық тобына жатады.&lt;ref name=&quot;source1&quot;&gt;«Қазақстан»: Ұлттық энцклопедия / Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы «[[Қазақ энциклопедиясы]]» Бас редакциясы, 1998 ISBN 5-89800-123-9, IV том&lt;/ref&gt; 

== Тілі ==
Тілі [[карен тілі]], қытай – тибет тілдері шоғырының [[тибет-бирма]] тобына жатады.&lt;ref&gt;Большая Советская энциклопедия КАРЕН https://rus-bse.slovaronline.com/32960-%D0%9A%D0%B0%D1%80%D0%B5%D0%BD%D1%8B&lt;/ref&gt; 

== Діні ==
Көпшілігі [[будда]] дінін ұстанады. Сонымен қатар [[христиан діні]]нің [[Протестантизм|протестант]] (баптистер) тармағын ұстанатындар да бар.&lt;ref&gt;Толковый словарь русского языка. https://sanstv.ru/dict/%D0%BA%D0%B0%D1%80%D0%B5%D0%BD%D1%8B&lt;/ref&gt; 

== Тарихы ==
Протокарен тайпаларының Мьянма мен Таиланд аумағына солтүстіктен енуі 1-ші ғасырдың ортасында басталды. Олар жазық (мьянма, тай және мона) және таулы халықтар арасындағы шекаралық позицияны алады. Олар керуен саудасына қызмет көрсетті, құл саудасымен айналысты. Каяда Кантаравади, Чебожи және Болахе князьдіктері болған. 
Отаршылдық кезеңде әкімшіліктің төменгі буындарына қатысты. 1926 жылы британ үкіметі Карендердің бір бөлігін Андаман аралдарына көшірді (қазір 6 ауылда шамамен 1 мың адамдай). Карен ұлттық одағы және оның әскери қанаты Карен ұлт-азаттық армиясы 1948 жылдан бері жұмыс істейді. Мьянма үкіметімен әскери қақтығыстар Кареннің Таиландқа қоныс аударуына себеп болды. 1997 жылы Карен ынтымақтастық ұйымы құрылды.&lt;ref&gt;Большая российская энциклопедия https://bigenc.ru/ethnology/text/2046654&lt;/ref&gt;
Мьянма одағында карендердің автономиялық мемлекеті (Котулей) құрылған. Бірақ карендердің басым көпшілігі одан тысқары аудандарда тұрады.

[[File:Karen women at Kyaikkami Ye-Le Pagoda.jpg|thumb|alt=A.|Карендер]]

*Бгаи, сгау, пуо деп аталатын үш тайпалық одаққа бөлінеді. Олардың тілі мен салт-дәстүрінде елеулі айырмашылық бар. 
*Негізгі кәсіптері – егін шарушылығы. Көбінесе, күріш, мақта, бұршақ, темекі, көкөніс егеді. Бау-бақшалары бар. [[Мүйізді ірі қара]], [[ешкі]], [[жылқы]] өсіреді, үй құстарын ұстайды. [[Балық]] аулауды қосымша кәсіптеріне айналдырған. 
*Патриархалдық тәртіпке негізделген үлкен отбасы сақталған. 
*Дәстүрлі тұрғын үйлерін саз-балшықтан тұрғызады, екі жағы құламалы шатырмен жабылады. 
*Қазіргі кезде басым бөлігі бирмалықтарша киінеді.


==Дереккөздер==
&lt;references/&gt;

{{wikify}}
{{Әлем халықтары}}
[[Санат:Халықтар]]


{{stub}}</text>
      <sha1>6h6ybj28izzsu2ko5siqseqqfa9b0ms</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3061512</id>
      <parentid>3061511</parentid>
      <timestamp>2022-08-17T08:01:06Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Мағыпар</username>
        <id>100137</id>
      </contributor>
      <comment>үлгі, сурет қою</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5637" xml:space="preserve">{{Этникалық топ
|атауы      = Карендер
|төл атауы  = пгханьо
|сурет      = Karen women at Kyaikkami Ye-Le Pagoda.jpg
|сурет тақырыбы      = 
|саны       = 
|аймақ      = 
|аймақ1     = 
|саны1      = 
|түсініктемелер1     = 
|аймақ2     = 
|саны2      = 
|түсініктемелер2     = 
|аймақ3     = 
|саны3      = 
|түсініктемелер3     = 
|аймақ4     = 
|саны4      = 
|түсініктемелер4     = 
|аймақ5     = 
|саны5      = 
|түсініктемелер5     = 
|аймақ6     = 
|саны6      = 
|түсініктемелер6     = 
|аймақ7     = 
|саны7      = 
|түсініктемелер7     = 
|аймақ8     = 
|саны8      = 
|түсініктемелер8     = 
|аймақ9     = 
|саны9      = 
|түсініктемелер9     = 
|аймақ10    = 
|саны10     = 
|түсініктемелер10    = 
|аймақ11    = 
|саны11     = 
|түсініктемелер11    = 
|аймақ12    = 
|саны12     = 
|түсініктемелер12    = 
|аймақ13    = 
|саны13     = 
|түсініктемелер13    = 
|тілдері    = 
|діні       = 
|этникалық топтары   = 
|ескертпелер  = 
}}

'''Карендер''' (''өздік атауы – пгханьо'') — [[Мьянма]] мен [[Таиланд]]тың батысында тұратын халық. Мьянмеде 3,5 млн. және Тайландтың батыс өңірінде (3,7 млн.) адам тұрады.([[1995]]). Антропологиялық жағынан карендер моңғол нәсілінің оңтүстік азиялық тобына жатады.&lt;ref name=&quot;source1&quot;&gt;«Қазақстан»: Ұлттық энцклопедия / Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы «[[Қазақ энциклопедиясы]]» Бас редакциясы, 1998 ISBN 5-89800-123-9, IV том&lt;/ref&gt; 

== Тілі ==
Тілі [[карен тілі]], қытай – тибет тілдері шоғырының [[тибет-бирма]] тобына жатады.&lt;ref&gt;Большая Советская энциклопедия КАРЕН https://rus-bse.slovaronline.com/32960-%D0%9A%D0%B0%D1%80%D0%B5%D0%BD%D1%8B&lt;/ref&gt; 

== Діні ==
Көпшілігі [[будда]] дінін ұстанады. Сонымен қатар [[христиан діні]]нің [[Протестантизм|протестант]] (баптистер) тармағын ұстанатындар да бар.&lt;ref&gt;Толковый словарь русского языка. https://sanstv.ru/dict/%D0%BA%D0%B0%D1%80%D0%B5%D0%BD%D1%8B&lt;/ref&gt; 

== Тарихы ==
Протокарен тайпаларының Мьянма мен Таиланд аумағына солтүстіктен енуі 1-ші ғасырдың ортасында басталды. Олар жазық (мьянма, тай және мона) және таулы халықтар арасындағы шекаралық позицияны алады. Олар керуен саудасына қызмет көрсетті, құл саудасымен айналысты. Каяда Кантаравади, Чебожи және Болахе князьдіктері болған. 
Отаршылдық кезеңде әкімшіліктің төменгі буындарына қатысты. 1926 жылы британ үкіметі Карендердің бір бөлігін Андаман аралдарына көшірді (қазір 6 ауылда шамамен 1 мың адамдай). Карен ұлттық одағы және оның әскери қанаты Карен ұлт-азаттық армиясы 1948 жылдан бері жұмыс істейді. Мьянма үкіметімен әскери қақтығыстар Кареннің Таиландқа қоныс аударуына себеп болды. 1997 жылы Карен ынтымақтастық ұйымы құрылды.&lt;ref&gt;Большая российская энциклопедия https://bigenc.ru/ethnology/text/2046654&lt;/ref&gt;
Мьянма одағында карендердің автономиялық мемлекеті (Котулей) құрылған. Бірақ карендердің басым көпшілігі одан тысқары аудандарда тұрады.


*Бгаи, сгау, пуо деп аталатын үш тайпалық одаққа бөлінеді. Олардың тілі мен салт-дәстүрінде елеулі айырмашылық бар. 
*Негізгі кәсіптері – егін шарушылығы. Көбінесе, күріш, мақта, бұршақ, темекі, көкөніс егеді. Бау-бақшалары бар. [[Мүйізді ірі қара]], [[ешкі]], [[жылқы]] өсіреді, үй құстарын ұстайды. [[Балық]] аулауды қосымша кәсіптеріне айналдырған. 
*Патриархалдық тәртіпке негізделген үлкен отбасы сақталған. 
*Дәстүрлі тұрғын үйлерін саз-балшықтан тұрғызады, екі жағы құламалы шатырмен жабылады. 
*Қазіргі кезде басым бөлігі бирмалықтарша киінеді.


==Дереккөздер==
&lt;references/&gt;

{{wikify}}
{{Әлем халықтары}}
[[Санат:Халықтар]]


{{stub}}</text>
      <sha1>i567vj4afrc1be8l5sre16lfase384v</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3061514</id>
      <parentid>3061512</parentid>
      <timestamp>2022-08-17T08:02:56Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Мағыпар</username>
        <id>100137</id>
      </contributor>
      <comment>үлгі, толықтыру</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5656" xml:space="preserve">{{Этникалық топ
|атауы      = Карендер
|төл атауы  = пгханьо
|сурет      = Karen women at Kyaikkami Ye-Le Pagoda.jpg
|сурет тақырыбы      = 
|саны       = 
|аймақ      = 
|аймақ1     = {{MYA}} 
|саны1      = 3,5 млн.
|түсініктемелер1     = 
|аймақ2     = 
|саны2      = 
|түсініктемелер2     = 
|аймақ3     = 
|саны3      = 
|түсініктемелер3     = 
|аймақ4     = 
|саны4      = 
|түсініктемелер4     = 
|аймақ5     = 
|саны5      = 
|түсініктемелер5     = 
|аймақ6     = 
|саны6      = 
|түсініктемелер6     = 
|аймақ7     = 
|саны7      = 
|түсініктемелер7     = 
|аймақ8     = 
|саны8      = 
|түсініктемелер8     = 
|аймақ9     = 
|саны9      = 
|түсініктемелер9     = 
|аймақ10    = 
|саны10     = 
|түсініктемелер10    = 
|аймақ11    = 
|саны11     = 
|түсініктемелер11    = 
|аймақ12    = 
|саны12     = 
|түсініктемелер12    = 
|аймақ13    = 
|саны13     = 
|түсініктемелер13    = 
|тілдері    = 
|діні       = 
|этникалық топтары   = 
|ескертпелер  = 
}}

'''Карендер''' (''өздік атауы – пгханьо'') — [[Мьянма]] мен [[Таиланд]]тың батысында тұратын халық. Мьянмеде 3,5 млн. және Тайландтың батыс өңірінде (3,7 млн.) адам тұрады.([[1995]]). Антропологиялық жағынан карендер моңғол нәсілінің оңтүстік азиялық тобына жатады.&lt;ref name=&quot;source1&quot;&gt;«Қазақстан»: Ұлттық энцклопедия / Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы «[[Қазақ энциклопедиясы]]» Бас редакциясы, 1998 ISBN 5-89800-123-9, IV том&lt;/ref&gt; 

== Тілі ==
Тілі [[карен тілі]], қытай – тибет тілдері шоғырының [[тибет-бирма]] тобына жатады.&lt;ref&gt;Большая Советская энциклопедия КАРЕН https://rus-bse.slovaronline.com/32960-%D0%9A%D0%B0%D1%80%D0%B5%D0%BD%D1%8B&lt;/ref&gt; 

== Діні ==
Көпшілігі [[будда]] дінін ұстанады. Сонымен қатар [[христиан діні]]нің [[Протестантизм|протестант]] (баптистер) тармағын ұстанатындар да бар.&lt;ref&gt;Толковый словарь русского языка. https://sanstv.ru/dict/%D0%BA%D0%B0%D1%80%D0%B5%D0%BD%D1%8B&lt;/ref&gt; 

== Тарихы ==
Протокарен тайпаларының Мьянма мен Таиланд аумағына солтүстіктен енуі 1-ші ғасырдың ортасында басталды. Олар жазық (мьянма, тай және мона) және таулы халықтар арасындағы шекаралық позицияны алады. Олар керуен саудасына қызмет көрсетті, құл саудасымен айналысты. Каяда Кантаравади, Чебожи және Болахе князьдіктері болған. 
Отаршылдық кезеңде әкімшіліктің төменгі буындарына қатысты. 1926 жылы британ үкіметі Карендердің бір бөлігін Андаман аралдарына көшірді (қазір 6 ауылда шамамен 1 мың адамдай). Карен ұлттық одағы және оның әскери қанаты Карен ұлт-азаттық армиясы 1948 жылдан бері жұмыс істейді. Мьянма үкіметімен әскери қақтығыстар Кареннің Таиландқа қоныс аударуына себеп болды. 1997 жылы Карен ынтымақтастық ұйымы құрылды.&lt;ref&gt;Большая российская энциклопедия https://bigenc.ru/ethnology/text/2046654&lt;/ref&gt;
Мьянма одағында карендердің автономиялық мемлекеті (Котулей) құрылған. Бірақ карендердің басым көпшілігі одан тысқары аудандарда тұрады.


*Бгаи, сгау, пуо деп аталатын үш тайпалық одаққа бөлінеді. Олардың тілі мен салт-дәстүрінде елеулі айырмашылық бар. 
*Негізгі кәсіптері – егін шарушылығы. Көбінесе, күріш, мақта, бұршақ, темекі, көкөніс егеді. Бау-бақшалары бар. [[Мүйізді ірі қара]], [[ешкі]], [[жылқы]] өсіреді, үй құстарын ұстайды. [[Балық]] аулауды қосымша кәсіптеріне айналдырған. 
*Патриархалдық тәртіпке негізделген үлкен отбасы сақталған. 
*Дәстүрлі тұрғын үйлерін саз-балшықтан тұрғызады, екі жағы құламалы шатырмен жабылады. 
*Қазіргі кезде басым бөлігі бирмалықтарша киінеді.


==Дереккөздер==
&lt;references/&gt;

{{wikify}}
{{Әлем халықтары}}
[[Санат:Халықтар]]


{{stub}}</text>
      <sha1>jffckvlkjpjl2561ti2b8n1iu82smyn</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3061515</id>
      <parentid>3061514</parentid>
      <timestamp>2022-08-17T08:11:35Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Мағыпар</username>
        <id>100137</id>
      </contributor>
      <comment>үлгі, нақтылау</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5678" xml:space="preserve">{{Этникалық топ
|атауы      = Карендер
|төл атауы  = пгханьо
|сурет      = Karen women at Kyaikkami Ye-Le Pagoda.jpg
|сурет тақырыбы      = 
|саны       = 
|аймақ      = 
|аймақ1     = {{Байрақ|Мьянма}} 
|саны1      = 3,5 млн.
|түсініктемелер1     = 
|аймақ2     = 
|саны2      = 
|түсініктемелер2     = 
|аймақ3     = 
|саны3      = 
|түсініктемелер3     = 
|аймақ4     = 
|саны4      = 
|түсініктемелер4     = 
|аймақ5     = 
|саны5      = 
|түсініктемелер5     = 
|аймақ6     = 
|саны6      = 
|түсініктемелер6     = 
|аймақ7     = 
|саны7      = 
|түсініктемелер7     = 
|аймақ8     = 
|саны8      = 
|түсініктемелер8     = 
|аймақ9     = 
|саны9      = 
|түсініктемелер9     = 
|аймақ10    = 
|саны10     = 
|түсініктемелер10    = 
|аймақ11    = 
|саны11     = 
|түсініктемелер11    = 
|аймақ12    = 
|саны12     = 
|түсініктемелер12    = 
|аймақ13    = 
|саны13     = 
|түсініктемелер13    = 
|тілдері    = 
|діні       = 
|этникалық топтары   = 
|ескертпелер  = 
}}

'''Карендер''' (''өздік атауы – пгханьо'') — [[Мьянма]] мен [[Таиланд]]тың батысында тұратын халық. Мьянмеде 3,5 млн. және Тайландтың батыс өңірінде (3,7 млн.) адам тұрады.([[1995]]). Антропологиялық жағынан карендер моңғол нәсілінің оңтүстік азиялық тобына жатады.&lt;ref name=&quot;source1&quot;&gt;«Қазақстан»: Ұлттық энцклопедия / Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы «[[Қазақ энциклопедиясы]]» Бас редакциясы, 1998 ISBN 5-89800-123-9, IV том&lt;/ref&gt; 

== Тілі ==
Тілі [[карен тілі]], қытай – тибет тілдері шоғырының [[тибет-бирма]] тобына жатады.&lt;ref&gt;Большая Советская энциклопедия КАРЕН https://rus-bse.slovaronline.com/32960-%D0%9A%D0%B0%D1%80%D0%B5%D0%BD%D1%8B&lt;/ref&gt; 

== Діні ==
Көпшілігі [[будда]] дінін ұстанады. Сонымен қатар [[христиан діні]]нің [[Протестантизм|протестант]] (баптистер) тармағын ұстанатындар да бар.&lt;ref&gt;Толковый словарь русского языка. https://sanstv.ru/dict/%D0%BA%D0%B0%D1%80%D0%B5%D0%BD%D1%8B&lt;/ref&gt; 

== Тарихы ==
Протокарен тайпаларының Мьянма мен Таиланд аумағына солтүстіктен енуі 1-ші ғасырдың ортасында басталды. Олар жазық (мьянма, тай және мона) және таулы халықтар арасындағы шекаралық позицияны алады. Олар керуен саудасына қызмет көрсетті, құл саудасымен айналысты. Каяда Кантаравади, Чебожи және Болахе князьдіктері болған. 
Отаршылдық кезеңде әкімшіліктің төменгі буындарына қатысты. 1926 жылы британ үкіметі Карендердің бір бөлігін Андаман аралдарына көшірді (қазір 6 ауылда шамамен 1 мың адамдай). Карен ұлттық одағы және оның әскери қанаты Карен ұлт-азаттық армиясы 1948 жылдан бері жұмыс істейді. Мьянма үкіметімен әскери қақтығыстар Кареннің Таиландқа қоныс аударуына себеп болды. 1997 жылы Карен ынтымақтастық ұйымы құрылды.&lt;ref&gt;Большая российская энциклопедия https://bigenc.ru/ethnology/text/2046654&lt;/ref&gt;
Мьянма одағында карендердің автономиялық мемлекеті (Котулей) құрылған. Бірақ карендердің басым көпшілігі одан тысқары аудандарда тұрады.


*Бгаи, сгау, пуо деп аталатын үш тайпалық одаққа бөлінеді. Олардың тілі мен салт-дәстүрінде елеулі айырмашылық бар. 
*Негізгі кәсіптері – егін шарушылығы. Көбінесе, күріш, мақта, бұршақ, темекі, көкөніс егеді. Бау-бақшалары бар. [[Мүйізді ірі қара]], [[ешкі]], [[жылқы]] өсіреді, үй құстарын ұстайды. [[Балық]] аулауды қосымша кәсіптеріне айналдырған. 
*Патриархалдық тәртіпке негізделген үлкен отбасы сақталған. 
*Дәстүрлі тұрғын үйлерін саз-балшықтан тұрғызады, екі жағы құламалы шатырмен жабылады. 
*Қазіргі кезде басым бөлігі бирмалықтарша киінеді.


==Дереккөздер==
&lt;references/&gt;

{{wikify}}
{{Әлем халықтары}}
[[Санат:Халықтар]]


{{stub}}</text>
      <sha1>8b71zin4wjsgmzx45fhvme186rsgt0f</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3061517</id>
      <parentid>3061515</parentid>
      <timestamp>2022-08-17T08:12:30Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Мағыпар</username>
        <id>100137</id>
      </contributor>
      <comment>үлгі, толықтыру</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5697" xml:space="preserve">{{Этникалық топ
|атауы      = Карендер
|төл атауы  = пгханьо
|сурет      = Karen women at Kyaikkami Ye-Le Pagoda.jpg
|сурет тақырыбы      = 
|саны       = 
|аймақ      = 
|аймақ1     = {{Байрақ|Мьянма}} 
|саны1      = 3,5 млн.
|түсініктемелер1     = 
|аймақ2     = {{THA}} 
|саны2      = 3,7 млн.
|түсініктемелер2     = 
|аймақ3     = 
|саны3      = 
|түсініктемелер3     = 
|аймақ4     = 
|саны4      = 
|түсініктемелер4     = 
|аймақ5     = 
|саны5      = 
|түсініктемелер5     = 
|аймақ6     = 
|саны6      = 
|түсініктемелер6     = 
|аймақ7     = 
|саны7      = 
|түсініктемелер7     = 
|аймақ8     = 
|саны8      = 
|түсініктемелер8     = 
|аймақ9     = 
|саны9      = 
|түсініктемелер9     = 
|аймақ10    = 
|саны10     = 
|түсініктемелер10    = 
|аймақ11    = 
|саны11     = 
|түсініктемелер11    = 
|аймақ12    = 
|саны12     = 
|түсініктемелер12    = 
|аймақ13    = 
|саны13     = 
|түсініктемелер13    = 
|тілдері    = 
|діні       = 
|этникалық топтары   = 
|ескертпелер  = 
}}

'''Карендер''' (''өздік атауы – пгханьо'') — [[Мьянма]] мен [[Таиланд]]тың батысында тұратын халық. Мьянмеде 3,5 млн. және Тайландтың батыс өңірінде (3,7 млн.) адам тұрады.([[1995]]). Антропологиялық жағынан карендер моңғол нәсілінің оңтүстік азиялық тобына жатады.&lt;ref name=&quot;source1&quot;&gt;«Қазақстан»: Ұлттық энцклопедия / Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы «[[Қазақ энциклопедиясы]]» Бас редакциясы, 1998 ISBN 5-89800-123-9, IV том&lt;/ref&gt; 

== Тілі ==
Тілі [[карен тілі]], қытай – тибет тілдері шоғырының [[тибет-бирма]] тобына жатады.&lt;ref&gt;Большая Советская энциклопедия КАРЕН https://rus-bse.slovaronline.com/32960-%D0%9A%D0%B0%D1%80%D0%B5%D0%BD%D1%8B&lt;/ref&gt; 

== Діні ==
Көпшілігі [[будда]] дінін ұстанады. Сонымен қатар [[христиан діні]]нің [[Протестантизм|протестант]] (баптистер) тармағын ұстанатындар да бар.&lt;ref&gt;Толковый словарь русского языка. https://sanstv.ru/dict/%D0%BA%D0%B0%D1%80%D0%B5%D0%BD%D1%8B&lt;/ref&gt; 

== Тарихы ==
Протокарен тайпаларының Мьянма мен Таиланд аумағына солтүстіктен енуі 1-ші ғасырдың ортасында басталды. Олар жазық (мьянма, тай және мона) және таулы халықтар арасындағы шекаралық позицияны алады. Олар керуен саудасына қызмет көрсетті, құл саудасымен айналысты. Каяда Кантаравади, Чебожи және Болахе князьдіктері болған. 
Отаршылдық кезеңде әкімшіліктің төменгі буындарына қатысты. 1926 жылы британ үкіметі Карендердің бір бөлігін Андаман аралдарына көшірді (қазір 6 ауылда шамамен 1 мың адамдай). Карен ұлттық одағы және оның әскери қанаты Карен ұлт-азаттық армиясы 1948 жылдан бері жұмыс істейді. Мьянма үкіметімен әскери қақтығыстар Кареннің Таиландқа қоныс аударуына себеп болды. 1997 жылы Карен ынтымақтастық ұйымы құрылды.&lt;ref&gt;Большая российская энциклопедия https://bigenc.ru/ethnology/text/2046654&lt;/ref&gt;
Мьянма одағында карендердің автономиялық мемлекеті (Котулей) құрылған. Бірақ карендердің басым көпшілігі одан тысқары аудандарда тұрады.


*Бгаи, сгау, пуо деп аталатын үш тайпалық одаққа бөлінеді. Олардың тілі мен салт-дәстүрінде елеулі айырмашылық бар. 
*Негізгі кәсіптері – егін шарушылығы. Көбінесе, күріш, мақта, бұршақ, темекі, көкөніс егеді. Бау-бақшалары бар. [[Мүйізді ірі қара]], [[ешкі]], [[жылқы]] өсіреді, үй құстарын ұстайды. [[Балық]] аулауды қосымша кәсіптеріне айналдырған. 
*Патриархалдық тәртіпке негізделген үлкен отбасы сақталған. 
*Дәстүрлі тұрғын үйлерін саз-балшықтан тұрғызады, екі жағы құламалы шатырмен жабылады. 
*Қазіргі кезде басым бөлігі бирмалықтарша киінеді.


==Дереккөздер==
&lt;references/&gt;

{{wikify}}
{{Әлем халықтары}}
[[Санат:Халықтар]]


{{stub}}</text>
      <sha1>oev1il02uwrbibd3fzax6ut6rxankx6</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3061518</id>
      <parentid>3061517</parentid>
      <timestamp>2022-08-17T08:13:13Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Мағыпар</username>
        <id>100137</id>
      </contributor>
      <comment>үлгі, толықтыру</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5734" xml:space="preserve">{{Этникалық топ
|атауы      = Карендер
|төл атауы  = пгханьо
|сурет      = Karen women at Kyaikkami Ye-Le Pagoda.jpg
|сурет тақырыбы      = 
|саны       = 
|аймақ      = 
|аймақ1     = {{Байрақ|Мьянма}} 
|саны1      = 3,5 млн.
|түсініктемелер1     = 
|аймақ2     = {{THA}} 
|саны2      = 3,7 млн.
|түсініктемелер2     = 
|аймақ3     = 
|саны3      = 
|түсініктемелер3     = 
|аймақ4     = 
|саны4      = 
|түсініктемелер4     = 
|аймақ5     = 
|саны5      = 
|түсініктемелер5     = 
|аймақ6     = 
|саны6      = 
|түсініктемелер6     = 
|аймақ7     = 
|саны7      = 
|түсініктемелер7     = 
|аймақ8     = 
|саны8      = 
|түсініктемелер8     = 
|аймақ9     = 
|саны9      = 
|түсініктемелер9     = 
|аймақ10    = 
|саны10     = 
|түсініктемелер10    = 
|аймақ11    = 
|саны11     = 
|түсініктемелер11    = 
|аймақ12    = 
|саны12     = 
|түсініктемелер12    = 
|аймақ13    = 
|саны13     = 
|түсініктемелер13    = 
|тілдері    = [[карен тілі]]
|діні       = [[будда]]
|этникалық топтары   = 
|ескертпелер  = 
}}

'''Карендер''' (''өздік атауы – пгханьо'') — [[Мьянма]] мен [[Таиланд]]тың батысында тұратын халық. Мьянмеде 3,5 млн. және Тайландтың батыс өңірінде (3,7 млн.) адам тұрады.([[1995]]). Антропологиялық жағынан карендер моңғол нәсілінің оңтүстік азиялық тобына жатады.&lt;ref name=&quot;source1&quot;&gt;«Қазақстан»: Ұлттық энцклопедия / Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы «[[Қазақ энциклопедиясы]]» Бас редакциясы, 1998 ISBN 5-89800-123-9, IV том&lt;/ref&gt; 

== Тілі ==
Тілі [[карен тілі]], қытай – тибет тілдері шоғырының [[тибет-бирма]] тобына жатады.&lt;ref&gt;Большая Советская энциклопедия КАРЕН https://rus-bse.slovaronline.com/32960-%D0%9A%D0%B0%D1%80%D0%B5%D0%BD%D1%8B&lt;/ref&gt; 

== Діні ==
Көпшілігі [[будда]] дінін ұстанады. Сонымен қатар [[христиан діні]]нің [[Протестантизм|протестант]] (баптистер) тармағын ұстанатындар да бар.&lt;ref&gt;Толковый словарь русского языка. https://sanstv.ru/dict/%D0%BA%D0%B0%D1%80%D0%B5%D0%BD%D1%8B&lt;/ref&gt; 

== Тарихы ==
Протокарен тайпаларының Мьянма мен Таиланд аумағына солтүстіктен енуі 1-ші ғасырдың ортасында басталды. Олар жазық (мьянма, тай және мона) және таулы халықтар арасындағы шекаралық позицияны алады. Олар керуен саудасына қызмет көрсетті, құл саудасымен айналысты. Каяда Кантаравади, Чебожи және Болахе князьдіктері болған. 
Отаршылдық кезеңде әкімшіліктің төменгі буындарына қатысты. 1926 жылы британ үкіметі Карендердің бір бөлігін Андаман аралдарына көшірді (қазір 6 ауылда шамамен 1 мың адамдай). Карен ұлттық одағы және оның әскери қанаты Карен ұлт-азаттық армиясы 1948 жылдан бері жұмыс істейді. Мьянма үкіметімен әскери қақтығыстар Кареннің Таиландқа қоныс аударуына себеп болды. 1997 жылы Карен ынтымақтастық ұйымы құрылды.&lt;ref&gt;Большая российская энциклопедия https://bigenc.ru/ethnology/text/2046654&lt;/ref&gt;
Мьянма одағында карендердің автономиялық мемлекеті (Котулей) құрылған. Бірақ карендердің басым көпшілігі одан тысқары аудандарда тұрады.


*Бгаи, сгау, пуо деп аталатын үш тайпалық одаққа бөлінеді. Олардың тілі мен салт-дәстүрінде елеулі айырмашылық бар. 
*Негізгі кәсіптері – егін шарушылығы. Көбінесе, күріш, мақта, бұршақ, темекі, көкөніс егеді. Бау-бақшалары бар. [[Мүйізді ірі қара]], [[ешкі]], [[жылқы]] өсіреді, үй құстарын ұстайды. [[Балық]] аулауды қосымша кәсіптеріне айналдырған. 
*Патриархалдық тәртіпке негізделген үлкен отбасы сақталған. 
*Дәстүрлі тұрғын үйлерін саз-балшықтан тұрғызады, екі жағы құламалы шатырмен жабылады. 
*Қазіргі кезде басым бөлігі бирмалықтарша киінеді.


==Дереккөздер==
&lt;references/&gt;

{{wikify}}
{{Әлем халықтары}}
[[Санат:Халықтар]]


{{stub}}</text>
      <sha1>luiibgg9s4u0hvr1s5zr18v3wacufb0</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3061522</id>
      <parentid>3061518</parentid>
      <timestamp>2022-08-17T08:23:50Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Мағыпар</username>
        <id>100137</id>
      </contributor>
      <comment>дереккөз, толықтыру</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="6334" xml:space="preserve">{{Этникалық топ
|атауы      = Карендер
|төл атауы  = пгханьо
|сурет      = Karen women at Kyaikkami Ye-Le Pagoda.jpg
|сурет тақырыбы      = 
|саны       = 
|аймақ      = 
|аймақ1     = {{Байрақ|Мьянма}} 
|саны1      = 3,5 млн.
|түсініктемелер1     = 
|аймақ2     = {{THA}} 
|саны2      = 3,7 млн.
|түсініктемелер2     = 
|аймақ3     = 
|саны3      = 
|түсініктемелер3     = 
|аймақ4     = 
|саны4      = 
|түсініктемелер4     = 
|аймақ5     = 
|саны5      = 
|түсініктемелер5     = 
|аймақ6     = 
|саны6      = 
|түсініктемелер6     = 
|аймақ7     = 
|саны7      = 
|түсініктемелер7     = 
|аймақ8     = 
|саны8      = 
|түсініктемелер8     = 
|аймақ9     = 
|саны9      = 
|түсініктемелер9     = 
|аймақ10    = 
|саны10     = 
|түсініктемелер10    = 
|аймақ11    = 
|саны11     = 
|түсініктемелер11    = 
|аймақ12    = 
|саны12     = 
|түсініктемелер12    = 
|аймақ13    = 
|саны13     = 
|түсініктемелер13    = 
|тілдері    = [[карен тілі]]
|діні       = [[будда]], [[христиандық]]  
|этникалық топтары   = 
|ескертпелер  = 
}}

'''Карендер''' (''өздік атауы – пгханьо'') — [[Мьянма]] мен [[Таиланд]]тың батысында тұратын халық. Мьянмеде 3,5 млн. және Тайландтың батыс өңірінде (3,7 млн.) адам тұрады.([[1995]]). Антропологиялық жағынан карендер моңғол нәсілінің оңтүстік азиялық тобына жатады.&lt;ref name=&quot;source1&quot;&gt;«Қазақстан»: Ұлттық энцклопедия / Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы «[[Қазақ энциклопедиясы]]» Бас редакциясы, 1998 ISBN 5-89800-123-9, IV том&lt;/ref&gt; 

== Тілі ==
Тілі [[карен тілі]], қытай – тибет тілдері шоғырының [[тибет-бирма]] тобына жатады.&lt;ref&gt;Большая Советская энциклопедия КАРЕН https://rus-bse.slovaronline.com/32960-%D0%9A%D0%B0%D1%80%D0%B5%D0%BD%D1%8B&lt;/ref&gt; 

== Діні ==
Көпшілігі [[будда]] дінін ұстанады. Сонымен қатар [[христиан діні]]нің [[Протестантизм|протестант]] (баптистер) тармағын ұстанатындар да бар.&lt;ref&gt;Толковый словарь русского языка. https://sanstv.ru/dict/%D0%BA%D0%B0%D1%80%D0%B5%D0%BD%D1%8B&lt;/ref&gt; 

== Тарихы ==
Протокарен тайпаларының Мьянма мен Таиланд аумағына солтүстіктен енуі 1-ші ғасырдың ортасында басталды. Олар жазық (мьянма, тай және мона) және таулы халықтар арасындағы шекаралық позицияны алады. Олар керуен саудасына қызмет көрсетті, құл саудасымен айналысты. Каяда Кантаравади, Чебожи және Болахе князьдіктері болған. 
Отаршылдық кезеңде әкімшіліктің төменгі буындарына қатысты. 1926 жылы британ үкіметі Карендердің бір бөлігін Андаман аралдарына көшірді (қазір 6 ауылда шамамен 1 мың адамдай). Карен ұлттық одағы және оның әскери қанаты Карен ұлт-азаттық армиясы 1948 жылдан бері жұмыс істейді. Мьянма үкіметімен әскери қақтығыстар Кареннің Таиландқа қоныс аударуына себеп болды. 1997 жылы Карен ынтымақтастық ұйымы құрылды.&lt;ref&gt;Большая российская энциклопедия https://bigenc.ru/ethnology/text/2046654&lt;/ref&gt;
Мьянма одағында карендердің автономиялық мемлекеті (Котулей) құрылған. Бірақ карендердің басым көпшілігі одан тысқары аудандарда тұрады.
1990 жылдары олардың біразы Таиландқа қашуға мәжбүр болды. Олардың өздері де ежелгі дәуірдегі тамыры Қытайдан шыққан деп есептейді. Босқындарда сго, пво, кая және падаунг халықтары басым.&lt;ref&gt;Деревня каренов, или племена длинношеих женщин на севере Таиланда https://tipstrips.ru/longneck-karen-tribe-village-northern-thailand-chiangrai/&lt;/ref&gt; 

== Кәсібі ==
Негізгі кәсіптері – егін шарушылығы. Көбінесе, күріш, мақта, бұршақ, темекі, көкөніс егеді. Бау-бақшалары бар. [[Мүйізді ірі қара]], [[ешкі]], [[жылқы]] өсіреді, үй құстарын ұстайды. [[Балық]] аулауды қосымша кәсіптеріне айналдырған.

*Бгаи, сгау, пуо деп аталатын үш тайпалық одаққа бөлінеді. Олардың тілі мен салт-дәстүрінде елеулі айырмашылық бар. 
*Патриархалдық тәртіпке негізделген үлкен отбасы сақталған. 
*Дәстүрлі тұрғын үйлерін саз-балшықтан тұрғызады, екі жағы құламалы шатырмен жабылады. 
*Қазіргі кезде басым бөлігі бирмалықтарша киінеді.


==Дереккөздер==
&lt;references/&gt;

{{wikify}}
{{Әлем халықтары}}
[[Санат:Халықтар]]


{{stub}}</text>
      <sha1>28tmhvfdgfqxahe3tyguc00bvtgw3bh</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3061523</id>
      <parentid>3061522</parentid>
      <timestamp>2022-08-17T08:27:05Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Мағыпар</username>
        <id>100137</id>
      </contributor>
      <comment>/* Тарихы */ толықтыру</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="7280" xml:space="preserve">{{Этникалық топ
|атауы      = Карендер
|төл атауы  = пгханьо
|сурет      = Karen women at Kyaikkami Ye-Le Pagoda.jpg
|сурет тақырыбы      = 
|саны       = 
|аймақ      = 
|аймақ1     = {{Байрақ|Мьянма}} 
|саны1      = 3,5 млн.
|түсініктемелер1     = 
|аймақ2     = {{THA}} 
|саны2      = 3,7 млн.
|түсініктемелер2     = 
|аймақ3     = 
|саны3      = 
|түсініктемелер3     = 
|аймақ4     = 
|саны4      = 
|түсініктемелер4     = 
|аймақ5     = 
|саны5      = 
|түсініктемелер5     = 
|аймақ6     = 
|саны6      = 
|түсініктемелер6     = 
|аймақ7     = 
|саны7      = 
|түсініктемелер7     = 
|аймақ8     = 
|саны8      = 
|түсініктемелер8     = 
|аймақ9     = 
|саны9      = 
|түсініктемелер9     = 
|аймақ10    = 
|саны10     = 
|түсініктемелер10    = 
|аймақ11    = 
|саны11     = 
|түсініктемелер11    = 
|аймақ12    = 
|саны12     = 
|түсініктемелер12    = 
|аймақ13    = 
|саны13     = 
|түсініктемелер13    = 
|тілдері    = [[карен тілі]]
|діні       = [[будда]], [[христиандық]]  
|этникалық топтары   = 
|ескертпелер  = 
}}

'''Карендер''' (''өздік атауы – пгханьо'') — [[Мьянма]] мен [[Таиланд]]тың батысында тұратын халық. Мьянмеде 3,5 млн. және Тайландтың батыс өңірінде (3,7 млн.) адам тұрады.([[1995]]). Антропологиялық жағынан карендер моңғол нәсілінің оңтүстік азиялық тобына жатады.&lt;ref name=&quot;source1&quot;&gt;«Қазақстан»: Ұлттық энцклопедия / Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы «[[Қазақ энциклопедиясы]]» Бас редакциясы, 1998 ISBN 5-89800-123-9, IV том&lt;/ref&gt; 

== Тілі ==
Тілі [[карен тілі]], қытай – тибет тілдері шоғырының [[тибет-бирма]] тобына жатады.&lt;ref&gt;Большая Советская энциклопедия КАРЕН https://rus-bse.slovaronline.com/32960-%D0%9A%D0%B0%D1%80%D0%B5%D0%BD%D1%8B&lt;/ref&gt; 

== Діні ==
Көпшілігі [[будда]] дінін ұстанады. Сонымен қатар [[христиан діні]]нің [[Протестантизм|протестант]] (баптистер) тармағын ұстанатындар да бар.&lt;ref&gt;Толковый словарь русского языка. https://sanstv.ru/dict/%D0%BA%D0%B0%D1%80%D0%B5%D0%BD%D1%8B&lt;/ref&gt; 

== Тарихы ==
Протокарен тайпаларының Мьянма мен Таиланд аумағына солтүстіктен енуі 1-ші ғасырдың ортасында басталды. Олар жазық (мьянма, тай және мона) және таулы халықтар арасындағы шекаралық позицияны алады. Олар керуен саудасына қызмет көрсетті, құл саудасымен айналысты. Каяда Кантаравади, Чебожи және Болахе князьдіктері болған. 
Отаршылдық кезеңде әкімшіліктің төменгі буындарына қатысты. 1926 жылы британ үкіметі Карендердің бір бөлігін Андаман аралдарына көшірді (қазір 6 ауылда шамамен 1 мың адамдай). Карен ұлттық одағы және оның әскери қанаты Карен ұлт-азаттық армиясы 1948 жылдан бері жұмыс істейді. Мьянма үкіметімен әскери қақтығыстар Кареннің Таиландқа қоныс аударуына себеп болды. 1997 жылы Карен ынтымақтастық ұйымы құрылды.&lt;ref&gt;Большая российская энциклопедия https://bigenc.ru/ethnology/text/2046654&lt;/ref&gt;

Мьянма одағында карендердің автономиялық мемлекеті (Котулей) құрылған. Бірақ карендердің басым көпшілігі одан тысқары аудандарда тұрады.
1990 жылдары олардың біразы Таиландқа қашуға мәжбүр болды. Олардың өздері де ежелгі дәуірдегі тамыры Қытайдан шыққан деп есептейді. Босқындарда сго, пво, кая және падаунг халықтары басым.&lt;ref&gt;Деревня каренов, или племена длинношеих женщин на севере Таиланда https://tipstrips.ru/longneck-karen-tribe-village-northern-thailand-chiangrai/&lt;/ref&gt;

Таиланд үкіметі және жеке Таиланд королі бұл халықтың тағдырына қатысып, оларға өз жерінде тұруға мүмкіндік берді, дегенмен көптеген карендар әлі де елде заңсыз жүр. Таиландта баспана алған Карендер босқын мәртебесіне ие және осы мәртебеге сәйкес олар тұратын провинциялардың аумақтарынан кетуге құқығы жоқ. Таиландтан кеткеннен кейін олар бұл елге оралу мүмкіндігін жоғалтады. Карен Тайландта өздерінің дәстүрлерін, тілін және мәдениетін сақтай отырып тұрады. Осындай дәстүрлердің бірі – мойынға сақина тағу.

== Кәсібі ==
Негізгі кәсіптері – егін шарушылығы. Көбінесе, күріш, мақта, бұршақ, темекі, көкөніс егеді. Бау-бақшалары бар. [[Мүйізді ірі қара]], [[ешкі]], [[жылқы]] өсіреді, үй құстарын ұстайды. [[Балық]] аулауды қосымша кәсіптеріне айналдырған.

*Бгаи, сгау, пуо деп аталатын үш тайпалық одаққа бөлінеді. Олардың тілі мен салт-дәстүрінде елеулі айырмашылық бар. 
*Патриархалдық тәртіпке негізделген үлкен отбасы сақталған. 
*Дәстүрлі тұрғын үйлерін саз-балшықтан тұрғызады, екі жағы құламалы шатырмен жабылады. 
*Қазіргі кезде басым бөлігі бирмалықтарша киінеді.


==Дереккөздер==
&lt;references/&gt;

{{wikify}}
{{Әлем халықтары}}
[[Санат:Халықтар]]


{{stub}}</text>
      <sha1>n5t6gnr0kv86k3hv20arq03v2t2cho7</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3061526</id>
      <parentid>3061523</parentid>
      <timestamp>2022-08-17T08:28:06Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Мағыпар</username>
        <id>100137</id>
      </contributor>
      <comment>/* Тарихы */ дереккөз</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="7429" xml:space="preserve">{{Этникалық топ
|атауы      = Карендер
|төл атауы  = пгханьо
|сурет      = Karen women at Kyaikkami Ye-Le Pagoda.jpg
|сурет тақырыбы      = 
|саны       = 
|аймақ      = 
|аймақ1     = {{Байрақ|Мьянма}} 
|саны1      = 3,5 млн.
|түсініктемелер1     = 
|аймақ2     = {{THA}} 
|саны2      = 3,7 млн.
|түсініктемелер2     = 
|аймақ3     = 
|саны3      = 
|түсініктемелер3     = 
|аймақ4     = 
|саны4      = 
|түсініктемелер4     = 
|аймақ5     = 
|саны5      = 
|түсініктемелер5     = 
|аймақ6     = 
|саны6      = 
|түсініктемелер6     = 
|аймақ7     = 
|саны7      = 
|түсініктемелер7     = 
|аймақ8     = 
|саны8      = 
|түсініктемелер8     = 
|аймақ9     = 
|саны9      = 
|түсініктемелер9     = 
|аймақ10    = 
|саны10     = 
|түсініктемелер10    = 
|аймақ11    = 
|саны11     = 
|түсініктемелер11    = 
|аймақ12    = 
|саны12     = 
|түсініктемелер12    = 
|аймақ13    = 
|саны13     = 
|түсініктемелер13    = 
|тілдері    = [[карен тілі]]
|діні       = [[будда]], [[христиандық]]  
|этникалық топтары   = 
|ескертпелер  = 
}}

'''Карендер''' (''өздік атауы – пгханьо'') — [[Мьянма]] мен [[Таиланд]]тың батысында тұратын халық. Мьянмеде 3,5 млн. және Тайландтың батыс өңірінде (3,7 млн.) адам тұрады.([[1995]]). Антропологиялық жағынан карендер моңғол нәсілінің оңтүстік азиялық тобына жатады.&lt;ref name=&quot;source1&quot;&gt;«Қазақстан»: Ұлттық энцклопедия / Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы «[[Қазақ энциклопедиясы]]» Бас редакциясы, 1998 ISBN 5-89800-123-9, IV том&lt;/ref&gt; 

== Тілі ==
Тілі [[карен тілі]], қытай – тибет тілдері шоғырының [[тибет-бирма]] тобына жатады.&lt;ref&gt;Большая Советская энциклопедия КАРЕН https://rus-bse.slovaronline.com/32960-%D0%9A%D0%B0%D1%80%D0%B5%D0%BD%D1%8B&lt;/ref&gt; 

== Діні ==
Көпшілігі [[будда]] дінін ұстанады. Сонымен қатар [[христиан діні]]нің [[Протестантизм|протестант]] (баптистер) тармағын ұстанатындар да бар.&lt;ref&gt;Толковый словарь русского языка. https://sanstv.ru/dict/%D0%BA%D0%B0%D1%80%D0%B5%D0%BD%D1%8B&lt;/ref&gt; 

== Тарихы ==
Протокарен тайпаларының Мьянма мен Таиланд аумағына солтүстіктен енуі 1-ші ғасырдың ортасында басталды. Олар жазық (мьянма, тай және мона) және таулы халықтар арасындағы шекаралық позицияны алады. Олар керуен саудасына қызмет көрсетті, құл саудасымен айналысты. Каяда Кантаравади, Чебожи және Болахе князьдіктері болған. 
Отаршылдық кезеңде әкімшіліктің төменгі буындарына қатысты. 1926 жылы британ үкіметі Карендердің бір бөлігін Андаман аралдарына көшірді (қазір 6 ауылда шамамен 1 мың адамдай). Карен ұлттық одағы және оның әскери қанаты Карен ұлт-азаттық армиясы 1948 жылдан бері жұмыс істейді. Мьянма үкіметімен әскери қақтығыстар Кареннің Таиландқа қоныс аударуына себеп болды. 1997 жылы Карен ынтымақтастық ұйымы құрылды.&lt;ref&gt;Большая российская энциклопедия https://bigenc.ru/ethnology/text/2046654&lt;/ref&gt;

Мьянма одағында карендердің автономиялық мемлекеті (Котулей) құрылған. Бірақ карендердің басым көпшілігі одан тысқары аудандарда тұрады.
1990 жылдары олардың біразы Таиландқа қашуға мәжбүр болды. Олардың өздері де ежелгі дәуірдегі тамыры Қытайдан шыққан деп есептейді. Босқындарда сго, пво, кая және падаунг халықтары басым.&lt;ref&gt;Деревня каренов, или племена длинношеих женщин на севере Таиланда https://tipstrips.ru/longneck-karen-tribe-village-northern-thailand-chiangrai/&lt;/ref&gt;

Таиланд үкіметі және жеке Таиланд королі бұл халықтың тағдырына қатысып, оларға өз жерінде тұруға мүмкіндік берді, дегенмен көптеген карендар әлі де елде заңсыз жүр. Таиландта баспана алған Карендер босқын мәртебесіне ие және осы мәртебеге сәйкес олар тұратын провинциялардың аумақтарынан кетуге құқығы жоқ. Таиландтан кеткеннен кейін олар бұл елге оралу мүмкіндігін жоғалтады. Карен Тайландта өздерінің дәстүрлерін, тілін және мәдениетін сақтай отырып тұрады. Осындай дәстүрлердің бірі – мойынға сақина тағу.&lt;ref&gt;Карены. Племя длинношеих женщин. https://bibliothai.ru/kurorty-tailanda/pattaiya/stati-o-pattaie/274-karen.html&lt;/ref&gt;

== Кәсібі ==
Негізгі кәсіптері – егін шарушылығы. Көбінесе, күріш, мақта, бұршақ, темекі, көкөніс егеді. Бау-бақшалары бар. [[Мүйізді ірі қара]], [[ешкі]], [[жылқы]] өсіреді, үй құстарын ұстайды. [[Балық]] аулауды қосымша кәсіптеріне айналдырған.

*Бгаи, сгау, пуо деп аталатын үш тайпалық одаққа бөлінеді. Олардың тілі мен салт-дәстүрінде елеулі айырмашылық бар. 
*Патриархалдық тәртіпке негізделген үлкен отбасы сақталған. 
*Дәстүрлі тұрғын үйлерін саз-балшықтан тұрғызады, екі жағы құламалы шатырмен жабылады. 
*Қазіргі кезде басым бөлігі бирмалықтарша киінеді.


==Дереккөздер==
&lt;references/&gt;

{{wikify}}
{{Әлем халықтары}}
[[Санат:Халықтар]]


{{stub}}</text>
      <sha1>nz8einmvuko2pp3u3vsy0jxarf69g8m</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3061528</id>
      <parentid>3061526</parentid>
      <timestamp>2022-08-17T08:37:28Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Мағыпар</username>
        <id>100137</id>
      </contributor>
      <comment>дереккөз</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="7587" xml:space="preserve">{{Этникалық топ
|атауы      = Карендер
|төл атауы  = пгханьо
|сурет      = Karen women at Kyaikkami Ye-Le Pagoda.jpg
|сурет тақырыбы      = 
|саны       = 
|аймақ      = 
|аймақ1     = {{Байрақ|Мьянма}} 
|саны1      = 3,5 млн.
|түсініктемелер1     = 
|аймақ2     = {{THA}} 
|саны2      = 3,7 млн.
|түсініктемелер2     = 
|аймақ3     = 
|саны3      = 
|түсініктемелер3     = 
|аймақ4     = 
|саны4      = 
|түсініктемелер4     = 
|аймақ5     = 
|саны5      = 
|түсініктемелер5     = 
|аймақ6     = 
|саны6      = 
|түсініктемелер6     = 
|аймақ7     = 
|саны7      = 
|түсініктемелер7     = 
|аймақ8     = 
|саны8      = 
|түсініктемелер8     = 
|аймақ9     = 
|саны9      = 
|түсініктемелер9     = 
|аймақ10    = 
|саны10     = 
|түсініктемелер10    = 
|аймақ11    = 
|саны11     = 
|түсініктемелер11    = 
|аймақ12    = 
|саны12     = 
|түсініктемелер12    = 
|аймақ13    = 
|саны13     = 
|түсініктемелер13    = 
|тілдері    = [[карен тілі]]
|діні       = [[будда]], [[христиандық]]  
|этникалық топтары   = 
|ескертпелер  = 
}}

'''Карендер''' (''өздік атауы – пгханьо'') — [[Мьянма]] мен [[Таиланд]]тың батысында тұратын халық. Мьянмеде 3,5 млн. және Тайландтың батыс өңірінде (3,7 млн.) адам тұрады.([[1995]]). Антропологиялық жағынан карендер моңғол нәсілінің оңтүстік азиялық тобына жатады.&lt;ref name=&quot;source1&quot;&gt;«Қазақстан»: Ұлттық энцклопедия / Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы «[[Қазақ энциклопедиясы]]» Бас редакциясы, 1998 ISBN 5-89800-123-9, IV том&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Советская историческая энциклопедия https://gufo.me/dict/history_encyclopedia/%D0%9A%D0%90%D0%A0%D0%95%D0%9D%D0%AB&lt;/ref&gt; 

== Тілі ==
Тілі [[карен тілі]], қытай – тибет тілдері шоғырының [[тибет-бирма]] тобына жатады.&lt;ref&gt;Большая Советская энциклопедия КАРЕН https://rus-bse.slovaronline.com/32960-%D0%9A%D0%B0%D1%80%D0%B5%D0%BD%D1%8B&lt;/ref&gt; 

== Діні ==
Көпшілігі [[будда]] дінін ұстанады. Сонымен қатар [[христиан діні]]нің [[Протестантизм|протестант]] (баптистер) тармағын ұстанатындар да бар.&lt;ref&gt;Толковый словарь русского языка. https://sanstv.ru/dict/%D0%BA%D0%B0%D1%80%D0%B5%D0%BD%D1%8B&lt;/ref&gt; 

== Тарихы ==
Протокарен тайпаларының Мьянма мен Таиланд аумағына солтүстіктен енуі 1-ші ғасырдың ортасында басталды. Олар жазық (мьянма, тай және мона) және таулы халықтар арасындағы шекаралық позицияны алады. Олар керуен саудасына қызмет көрсетті, құл саудасымен айналысты. Каяда Кантаравади, Чебожи және Болахе князьдіктері болған. 
Отаршылдық кезеңде әкімшіліктің төменгі буындарына қатысты. 1926 жылы британ үкіметі Карендердің бір бөлігін Андаман аралдарына көшірді (қазір 6 ауылда шамамен 1 мың адамдай). Карен ұлттық одағы және оның әскери қанаты Карен ұлт-азаттық армиясы 1948 жылдан бері жұмыс істейді. Мьянма үкіметімен әскери қақтығыстар Кареннің Таиландқа қоныс аударуына себеп болды. 1997 жылы Карен ынтымақтастық ұйымы құрылды.&lt;ref&gt;Большая российская энциклопедия https://bigenc.ru/ethnology/text/2046654&lt;/ref&gt;

Мьянма одағында карендердің автономиялық мемлекеті (Котулей) құрылған. Бірақ карендердің басым көпшілігі одан тысқары аудандарда тұрады.
1990 жылдары олардың біразы Таиландқа қашуға мәжбүр болды. Олардың өздері де ежелгі дәуірдегі тамыры Қытайдан шыққан деп есептейді. Босқындарда сго, пво, кая және падаунг халықтары басым.&lt;ref&gt;Деревня каренов, или племена длинношеих женщин на севере Таиланда https://tipstrips.ru/longneck-karen-tribe-village-northern-thailand-chiangrai/&lt;/ref&gt;

Таиланд үкіметі және жеке Таиланд королі бұл халықтың тағдырына қатысып, оларға өз жерінде тұруға мүмкіндік берді, дегенмен көптеген карендар әлі де елде заңсыз жүр. Таиландта баспана алған Карендер босқын мәртебесіне ие және осы мәртебеге сәйкес олар тұратын провинциялардың аумақтарынан кетуге құқығы жоқ. Таиландтан кеткеннен кейін олар бұл елге оралу мүмкіндігін жоғалтады. Карен Тайландта өздерінің дәстүрлерін, тілін және мәдениетін сақтай отырып тұрады. Осындай дәстүрлердің бірі – мойынға сақина тағу.&lt;ref&gt;Карены. Племя длинношеих женщин. https://bibliothai.ru/kurorty-tailanda/pattaiya/stati-o-pattaie/274-karen.html&lt;/ref&gt;

== Кәсібі ==
Негізгі кәсіптері – егін шарушылығы. Көбінесе, күріш, мақта, бұршақ, темекі, көкөніс егеді. Бау-бақшалары бар. [[Мүйізді ірі қара]], [[ешкі]], [[жылқы]] өсіреді, үй құстарын ұстайды. [[Балық]] аулауды қосымша кәсіптеріне айналдырған.

*Бгаи, сгау, пуо деп аталатын үш тайпалық одаққа бөлінеді. Олардың тілі мен салт-дәстүрінде елеулі айырмашылық бар. 
*Патриархалдық тәртіпке негізделген үлкен отбасы сақталған. 
*Дәстүрлі тұрғын үйлерін саз-балшықтан тұрғызады, екі жағы құламалы шатырмен жабылады. 
*Қазіргі кезде басым бөлігі бирмалықтарша киінеді.


==Дереккөздер==
&lt;references/&gt;

{{wikify}}
{{Әлем халықтары}}
[[Санат:Халықтар]]


{{stub}}</text>
      <sha1>pxqxjvpdrfstdp8tkph38fdtxqf78r7</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3061529</id>
      <parentid>3061528</parentid>
      <timestamp>2022-08-17T08:45:29Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Мағыпар</username>
        <id>100137</id>
      </contributor>
      <comment>/* Кәсібі */ толықтыру</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="8320" xml:space="preserve">{{Этникалық топ
|атауы      = Карендер
|төл атауы  = пгханьо
|сурет      = Karen women at Kyaikkami Ye-Le Pagoda.jpg
|сурет тақырыбы      = 
|саны       = 
|аймақ      = 
|аймақ1     = {{Байрақ|Мьянма}} 
|саны1      = 3,5 млн.
|түсініктемелер1     = 
|аймақ2     = {{THA}} 
|саны2      = 3,7 млн.
|түсініктемелер2     = 
|аймақ3     = 
|саны3      = 
|түсініктемелер3     = 
|аймақ4     = 
|саны4      = 
|түсініктемелер4     = 
|аймақ5     = 
|саны5      = 
|түсініктемелер5     = 
|аймақ6     = 
|саны6      = 
|түсініктемелер6     = 
|аймақ7     = 
|саны7      = 
|түсініктемелер7     = 
|аймақ8     = 
|саны8      = 
|түсініктемелер8     = 
|аймақ9     = 
|саны9      = 
|түсініктемелер9     = 
|аймақ10    = 
|саны10     = 
|түсініктемелер10    = 
|аймақ11    = 
|саны11     = 
|түсініктемелер11    = 
|аймақ12    = 
|саны12     = 
|түсініктемелер12    = 
|аймақ13    = 
|саны13     = 
|түсініктемелер13    = 
|тілдері    = [[карен тілі]]
|діні       = [[будда]], [[христиандық]]  
|этникалық топтары   = 
|ескертпелер  = 
}}

'''Карендер''' (''өздік атауы – пгханьо'') — [[Мьянма]] мен [[Таиланд]]тың батысында тұратын халық. Мьянмеде 3,5 млн. және Тайландтың батыс өңірінде (3,7 млн.) адам тұрады.([[1995]]). Антропологиялық жағынан карендер моңғол нәсілінің оңтүстік азиялық тобына жатады.&lt;ref name=&quot;source1&quot;&gt;«Қазақстан»: Ұлттық энцклопедия / Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы «[[Қазақ энциклопедиясы]]» Бас редакциясы, 1998 ISBN 5-89800-123-9, IV том&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Советская историческая энциклопедия https://gufo.me/dict/history_encyclopedia/%D0%9A%D0%90%D0%A0%D0%95%D0%9D%D0%AB&lt;/ref&gt; 

== Тілі ==
Тілі [[карен тілі]], қытай – тибет тілдері шоғырының [[тибет-бирма]] тобына жатады.&lt;ref&gt;Большая Советская энциклопедия КАРЕН https://rus-bse.slovaronline.com/32960-%D0%9A%D0%B0%D1%80%D0%B5%D0%BD%D1%8B&lt;/ref&gt; 

== Діні ==
Көпшілігі [[будда]] дінін ұстанады. Сонымен қатар [[христиан діні]]нің [[Протестантизм|протестант]] (баптистер) тармағын ұстанатындар да бар.&lt;ref&gt;Толковый словарь русского языка. https://sanstv.ru/dict/%D0%BA%D0%B0%D1%80%D0%B5%D0%BD%D1%8B&lt;/ref&gt; 

== Тарихы ==
Протокарен тайпаларының Мьянма мен Таиланд аумағына солтүстіктен енуі 1-ші ғасырдың ортасында басталды. Олар жазық (мьянма, тай және мона) және таулы халықтар арасындағы шекаралық позицияны алады. Олар керуен саудасына қызмет көрсетті, құл саудасымен айналысты. Каяда Кантаравади, Чебожи және Болахе князьдіктері болған. 
Отаршылдық кезеңде әкімшіліктің төменгі буындарына қатысты. 1926 жылы британ үкіметі Карендердің бір бөлігін Андаман аралдарына көшірді (қазір 6 ауылда шамамен 1 мың адамдай). Карен ұлттық одағы және оның әскери қанаты Карен ұлт-азаттық армиясы 1948 жылдан бері жұмыс істейді. Мьянма үкіметімен әскери қақтығыстар Кареннің Таиландқа қоныс аударуына себеп болды. 1997 жылы Карен ынтымақтастық ұйымы құрылды.&lt;ref&gt;Большая российская энциклопедия https://bigenc.ru/ethnology/text/2046654&lt;/ref&gt;

Мьянма одағында карендердің автономиялық мемлекеті (Котулей) құрылған. Бірақ карендердің басым көпшілігі одан тысқары аудандарда тұрады.
1990 жылдары олардың біразы Таиландқа қашуға мәжбүр болды. Олардың өздері де ежелгі дәуірдегі тамыры Қытайдан шыққан деп есептейді. Босқындарда сго, пво, кая және падаунг халықтары басым.&lt;ref&gt;Деревня каренов, или племена длинношеих женщин на севере Таиланда https://tipstrips.ru/longneck-karen-tribe-village-northern-thailand-chiangrai/&lt;/ref&gt;

Таиланд үкіметі және жеке Таиланд королі бұл халықтың тағдырына қатысып, оларға өз жерінде тұруға мүмкіндік берді, дегенмен көптеген карендар әлі де елде заңсыз жүр. Таиландта баспана алған Карендер босқын мәртебесіне ие және осы мәртебеге сәйкес олар тұратын провинциялардың аумақтарынан кетуге құқығы жоқ. Таиландтан кеткеннен кейін олар бұл елге оралу мүмкіндігін жоғалтады. Карен Тайландта өздерінің дәстүрлерін, тілін және мәдениетін сақтай отырып тұрады. Осындай дәстүрлердің бірі – мойынға сақина тағу.&lt;ref&gt;Карены. Племя длинношеих женщин. https://bibliothai.ru/kurorty-tailanda/pattaiya/stati-o-pattaie/274-karen.html&lt;/ref&gt;

== Кәсібі ==
Негізгі кәсіптері – егін шарушылығы. Жазықтардың карендері материалдық мәдениеті жағынан Мьянмаға ұқсас, олар көбінесе, [[күріш]], [[мақта]], [[бұршақ]], [[темекі]], [[көкөніс]] егеді. Бау-бақшалары бар. Таудағы карендер егіншілікті (күріш, тары, жүгері, майлы дақылдар) сақтап қалды, сонымен қатар олар [[буйвол]], [[ешкі]], [[жылқы]] өсіреді, үй құстарын ұстайды. [[Балық]] аулауды қосымша кәсіптеріне айналдырған.

Карен шаруашылығында бамбук, ағаш, шайыр, ротандық дәрілік өсімдіктерді жинау үлкен маңызға ие, 20 ғасырдың ортасына дейін - ұжымдық аң аулау, пілдерді аулау болды. [[Аңшылық]], шахталарда жалдамалы жұмыс, ағаш кесу кең таралған.


*Бгаи, сгау, пуо деп аталатын үш тайпалық одаққа бөлінеді. Олардың тілі мен салт-дәстүрінде елеулі айырмашылық бар. 
*Патриархалдық тәртіпке негізделген үлкен отбасы сақталған. 
*Дәстүрлі тұрғын үйлерін саз-балшықтан тұрғызады, екі жағы құламалы шатырмен жабылады. 
*Қазіргі кезде басым бөлігі бирмалықтарша киінеді.

==Дереккөздер==
&lt;references/&gt;

{{wikify}}
{{Әлем халықтары}}
[[Санат:Халықтар]]


{{stub}}</text>
      <sha1>0h62k5q89i84f0fiw8319e3inh5mw1r</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3061531</id>
      <parentid>3061529</parentid>
      <timestamp>2022-08-17T08:47:33Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Мағыпар</username>
        <id>100137</id>
      </contributor>
      <comment>дереккөз</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="8412" xml:space="preserve">{{Этникалық топ
|атауы      = Карендер
|төл атауы  = пгханьо
|сурет      = Karen women at Kyaikkami Ye-Le Pagoda.jpg
|сурет тақырыбы      = 
|саны       = 
|аймақ      = 
|аймақ1     = {{Байрақ|Мьянма}} 
|саны1      = 3,5 млн.
|түсініктемелер1     = 
|аймақ2     = {{THA}} 
|саны2      = 3,7 млн.
|түсініктемелер2     = 
|аймақ3     = 
|саны3      = 
|түсініктемелер3     = 
|аймақ4     = 
|саны4      = 
|түсініктемелер4     = 
|аймақ5     = 
|саны5      = 
|түсініктемелер5     = 
|аймақ6     = 
|саны6      = 
|түсініктемелер6     = 
|аймақ7     = 
|саны7      = 
|түсініктемелер7     = 
|аймақ8     = 
|саны8      = 
|түсініктемелер8     = 
|аймақ9     = 
|саны9      = 
|түсініктемелер9     = 
|аймақ10    = 
|саны10     = 
|түсініктемелер10    = 
|аймақ11    = 
|саны11     = 
|түсініктемелер11    = 
|аймақ12    = 
|саны12     = 
|түсініктемелер12    = 
|аймақ13    = 
|саны13     = 
|түсініктемелер13    = 
|тілдері    = [[карен тілі]]
|діні       = [[будда]], [[христиандық]]  
|этникалық топтары   = 
|ескертпелер  = 
}}

'''Карендер''' (''өздік атауы – пгханьо'') — [[Мьянма]] мен [[Таиланд]]тың батысында тұратын халық. Мьянмеде 3,5 млн. және Тайландтың батыс өңірінде (3,7 млн.) адам тұрады.([[1995]]). Антропологиялық жағынан карендер моңғол нәсілінің оңтүстік азиялық тобына жатады.&lt;ref&gt;«Қазақстан»: Ұлттық энцклопедия / Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы «[[Қазақ энциклопедиясы]]» Бас редакциясы, 1998 ISBN 5-89800-123-9, IV том&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Советская историческая энциклопедия https://gufo.me/dict/history_encyclopedia/%D0%9A%D0%90%D0%A0%D0%95%D0%9D%D0%AB&lt;/ref&gt; 

== Тілі ==
Тілі [[карен тілі]], қытай – тибет тілдері шоғырының [[тибет-бирма]] тобына жатады.&lt;ref&gt;Большая Советская энциклопедия КАРЕН https://rus-bse.slovaronline.com/32960-%D0%9A%D0%B0%D1%80%D0%B5%D0%BD%D1%8B&lt;/ref&gt; 

== Діні ==
Көпшілігі [[будда]] дінін ұстанады. Сонымен қатар [[христиан діні]]нің [[Протестантизм|протестант]] (баптистер) тармағын ұстанатындар да бар.&lt;ref&gt;Толковый словарь русского языка. https://sanstv.ru/dict/%D0%BA%D0%B0%D1%80%D0%B5%D0%BD%D1%8B&lt;/ref&gt; 

== Тарихы ==
Протокарен тайпаларының Мьянма мен Таиланд аумағына солтүстіктен енуі 1-ші ғасырдың ортасында басталды. Олар жазық (мьянма, тай және мона) және таулы халықтар арасындағы шекаралық позицияны алады. Олар керуен саудасына қызмет көрсетті, құл саудасымен айналысты. Каяда Кантаравади, Чебожи және Болахе князьдіктері болған. 
Отаршылдық кезеңде әкімшіліктің төменгі буындарына қатысты. 1926 жылы британ үкіметі Карендердің бір бөлігін Андаман аралдарына көшірді (қазір 6 ауылда шамамен 1 мың адамдай). Карен ұлттық одағы және оның әскери қанаты Карен ұлт-азаттық армиясы 1948 жылдан бері жұмыс істейді. Мьянма үкіметімен әскери қақтығыстар Кареннің Таиландқа қоныс аударуына себеп болды. 1997 жылы Карен ынтымақтастық ұйымы құрылды.&lt;ref&gt;Большая российская энциклопедия https://bigenc.ru/ethnology/text/2046654&lt;/ref&gt;

Мьянма одағында карендердің автономиялық мемлекеті (Котулей) құрылған. Бірақ карендердің басым көпшілігі одан тысқары аудандарда тұрады.
1990 жылдары олардың біразы Таиландқа қашуға мәжбүр болды. Олардың өздері де ежелгі дәуірдегі тамыры Қытайдан шыққан деп есептейді. Босқындарда сго, пво, кая және падаунг халықтары басым.&lt;ref&gt;Деревня каренов, или племена длинношеих женщин на севере Таиланда https://tipstrips.ru/longneck-karen-tribe-village-northern-thailand-chiangrai/&lt;/ref&gt;

Таиланд үкіметі және жеке Таиланд королі бұл халықтың тағдырына қатысып, оларға өз жерінде тұруға мүмкіндік берді, дегенмен көптеген карендар әлі де елде заңсыз жүр. Таиландта баспана алған Карендер босқын мәртебесіне ие және осы мәртебеге сәйкес олар тұратын провинциялардың аумақтарынан кетуге құқығы жоқ. Таиландтан кеткеннен кейін олар бұл елге оралу мүмкіндігін жоғалтады. Карен Тайландта өздерінің дәстүрлерін, тілін және мәдениетін сақтай отырып тұрады. Осындай дәстүрлердің бірі – мойынға сақина тағу.&lt;ref&gt;Карены. Племя длинношеих женщин. https://bibliothai.ru/kurorty-tailanda/pattaiya/stati-o-pattaie/274-karen.html&lt;/ref&gt;

== Кәсібі ==
Негізгі кәсіптері – егін шарушылығы. Жазықтардың карендері материалдық мәдениеті жағынан Мьянмаға ұқсас, олар көбінесе, [[күріш]], [[мақта]], [[бұршақ]], [[темекі]], [[көкөніс]] егеді. Бау-бақшалары бар. Таудағы карендер егіншілікті (күріш, тары, жүгері, майлы дақылдар) сақтап қалды, сонымен қатар олар [[буйвол]], [[ешкі]], [[жылқы]] өсіреді, үй құстарын ұстайды. [[Балық]] аулауды қосымша кәсіптеріне айналдырған.

Карен шаруашылығында бамбук, ағаш, шайыр, ротандық дәрілік өсімдіктерді жинау үлкен маңызға ие, 20 ғасырдың ортасына дейін - ұжымдық аң аулау, пілдерді аулау болды. [[Аңшылық]], шахталарда жалдамалы жұмыс, ағаш кесу кең таралған.&lt;ref name=&quot;Reference1&quot;&gt;народы мира / Карены http://www.etnolog.ru/people.php?id=KARN&lt;/ref&gt; 


*Бгаи, сгау, пуо деп аталатын үш тайпалық одаққа бөлінеді. Олардың тілі мен салт-дәстүрінде елеулі айырмашылық бар. 
*Патриархалдық тәртіпке негізделген үлкен отбасы сақталған. 
*Дәстүрлі тұрғын үйлерін саз-балшықтан тұрғызады, екі жағы құламалы шатырмен жабылады. 
*Қазіргі кезде басым бөлігі бирмалықтарша киінеді.

==Дереккөздер==
&lt;references/&gt;

{{wikify}}
{{Әлем халықтары}}
[[Санат:Халықтар]]


{{stub}}</text>
      <sha1>f22w254b21do9do7ms3o14pi2pe3eym</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3061532</id>
      <parentid>3061531</parentid>
      <timestamp>2022-08-17T08:57:20Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Мағыпар</username>
        <id>100137</id>
      </contributor>
      <comment>толықтыру</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="9113" xml:space="preserve">{{Этникалық топ
|атауы      = Карендер
|төл атауы  = пгханьо
|сурет      = Karen women at Kyaikkami Ye-Le Pagoda.jpg
|сурет тақырыбы      = 
|саны       = 
|аймақ      = 
|аймақ1     = {{Байрақ|Мьянма}} 
|саны1      = 3,5 млн.
|түсініктемелер1     = 
|аймақ2     = {{THA}} 
|саны2      = 3,7 млн.
|түсініктемелер2     = 
|аймақ3     = 
|саны3      = 
|түсініктемелер3     = 
|аймақ4     = 
|саны4      = 
|түсініктемелер4     = 
|аймақ5     = 
|саны5      = 
|түсініктемелер5     = 
|аймақ6     = 
|саны6      = 
|түсініктемелер6     = 
|аймақ7     = 
|саны7      = 
|түсініктемелер7     = 
|аймақ8     = 
|саны8      = 
|түсініктемелер8     = 
|аймақ9     = 
|саны9      = 
|түсініктемелер9     = 
|аймақ10    = 
|саны10     = 
|түсініктемелер10    = 
|аймақ11    = 
|саны11     = 
|түсініктемелер11    = 
|аймақ12    = 
|саны12     = 
|түсініктемелер12    = 
|аймақ13    = 
|саны13     = 
|түсініктемелер13    = 
|тілдері    = [[карен тілі]]
|діні       = [[будда]], [[христиандық]]  
|этникалық топтары   = 
|ескертпелер  = 
}}

'''Карендер''' (''өздік атауы – пгханьо'') — [[Мьянма]] мен [[Таиланд]]тың батысында тұратын халық. Мьянмеде 3,5 млн. және Тайландтың батыс өңірінде (3,7 млн.) адам тұрады.([[1995]]). Антропологиялық жағынан карендер моңғол нәсілінің оңтүстік азиялық тобына жатады.&lt;ref&gt;«Қазақстан»: Ұлттық энцклопедия / Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы «[[Қазақ энциклопедиясы]]» Бас редакциясы, 1998 ISBN 5-89800-123-9, IV том&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Советская историческая энциклопедия https://gufo.me/dict/history_encyclopedia/%D0%9A%D0%90%D0%A0%D0%95%D0%9D%D0%AB&lt;/ref&gt; 

== Тілі ==
Тілі [[карен тілі]], қытай – тибет тілдері шоғырының [[тибет-бирма]] тобына жатады.&lt;ref&gt;Большая Советская энциклопедия КАРЕН https://rus-bse.slovaronline.com/32960-%D0%9A%D0%B0%D1%80%D0%B5%D0%BD%D1%8B&lt;/ref&gt; 

== Діні ==
Көпшілігі [[будда]] дінін ұстанады. Сонымен қатар [[христиан діні]]нің [[Протестантизм|протестант]] (баптистер) тармағын ұстанатындар да бар.&lt;ref&gt;Толковый словарь русского языка. https://sanstv.ru/dict/%D0%BA%D0%B0%D1%80%D0%B5%D0%BD%D1%8B&lt;/ref&gt; 

== Тарихы ==
Протокарен тайпаларының Мьянма мен Таиланд аумағына солтүстіктен енуі 1-ші ғасырдың ортасында басталды. Олар жазық (мьянма, тай және мона) және таулы халықтар арасындағы шекаралық позицияны алады. Олар керуен саудасына қызмет көрсетті, құл саудасымен айналысты. Каяда Кантаравади, Чебожи және Болахе князьдіктері болған. 
Отаршылдық кезеңде әкімшіліктің төменгі буындарына қатысты. 1926 жылы британ үкіметі Карендердің бір бөлігін Андаман аралдарына көшірді (қазір 6 ауылда шамамен 1 мың адамдай). Карен ұлттық одағы және оның әскери қанаты Карен ұлт-азаттық армиясы 1948 жылдан бері жұмыс істейді. Мьянма үкіметімен әскери қақтығыстар Кареннің Таиландқа қоныс аударуына себеп болды. 1997 жылы Карен ынтымақтастық ұйымы құрылды.&lt;ref&gt;Большая российская энциклопедия https://bigenc.ru/ethnology/text/2046654&lt;/ref&gt;

Мьянма одағында карендердің автономиялық мемлекеті (Котулей) құрылған. Бірақ карендердің басым көпшілігі одан тысқары аудандарда тұрады.
1990 жылдары олардың біразы Таиландқа қашуға мәжбүр болды. Олардың өздері де ежелгі дәуірдегі тамыры Қытайдан шыққан деп есептейді. Босқындарда сго, пво, кая және падаунг халықтары басым.&lt;ref&gt;Деревня каренов, или племена длинношеих женщин на севере Таиланда https://tipstrips.ru/longneck-karen-tribe-village-northern-thailand-chiangrai/&lt;/ref&gt;

Таиланд үкіметі және жеке Таиланд королі бұл халықтың тағдырына қатысып, оларға өз жерінде тұруға мүмкіндік берді, дегенмен көптеген карендар әлі де елде заңсыз жүр. Таиландта баспана алған Карендер босқын мәртебесіне ие және осы мәртебеге сәйкес олар тұратын провинциялардың аумақтарынан кетуге құқығы жоқ. Таиландтан кеткеннен кейін олар бұл елге оралу мүмкіндігін жоғалтады. Карен Тайландта өздерінің дәстүрлерін, тілін және мәдениетін сақтай отырып тұрады. Осындай дәстүрлердің бірі – мойынға сақина тағу.&lt;ref&gt;Карены. Племя длинношеих женщин. https://bibliothai.ru/kurorty-tailanda/pattaiya/stati-o-pattaie/274-karen.html&lt;/ref&gt;

== Кәсібі ==
Негізгі кәсіптері – егін шарушылығы. Жазықтардың карендері материалдық мәдениеті жағынан Мьянмаға ұқсас, олар көбінесе, [[күріш]], [[мақта]], [[бұршақ]], [[темекі]], [[көкөніс]] егеді. Бау-бақшалары бар. Таудағы карендер егіншілікті (күріш, тары, жүгері, майлы дақылдар) сақтап қалды, сонымен қатар олар [[буйвол]], [[ешкі]], [[жылқы]] өсіреді, үй құстарын ұстайды. [[Балық]] аулауды қосымша кәсіптеріне айналдырған.

Карен шаруашылығында бамбук, ағаш, шайыр, ротандық дәрілік өсімдіктерді жинау үлкен маңызға ие, 20 ғасырдың ортасына дейін - ұжымдық аң аулау, пілдерді аулау болды. [[Аңшылық]], шахталарда жалдамалы жұмыс, ағаш кесу кең таралған.&lt;ref name=&quot;Reference1&quot;&gt;народы мира / Карены http://www.etnolog.ru/people.php?id=KARN&lt;/ref&gt; 

== Өмір салты ==
Бгаи, сгау, пуо деп аталатын үш тайпалық одаққа бөлінеді. Олардың тілі мен салт-дәстүрінде елеулі айырмашылық бар. Карендерде шағын [[моногамия]]лық отбасы басым, таулық карендерде XX ғасырдың ортасына дейін көп балалы отбасылар болды. Діни қауымдықта егде жастағы әйелдер маңызды рөл атқарды.

Дәстүрлі тұрғын үйлерін саз-балшықтан тұрғызады, екі жағы құламалы шатырмен жабылады. Жазықтардағы елді мекендер өзендердің немесе жолдардың бойында созылған, Мьянма тұрғын үйлеріне ұқсайды. Таудағы елді мекендер кішірек және жинақталған орналасуға ие. XX ғасырдың ортасына дейін бір патриархалдық отбасы тұратын ұзын үйлер кең таралған.

*Қазіргі кезде басым бөлігі бирмалықтарша киінеді.

==Дереккөздер==
&lt;references/&gt;

{{wikify}}
{{Әлем халықтары}}
[[Санат:Халықтар]]


{{stub}}</text>
      <sha1>qc7g1whfldi8dv8phb9rlupjtyfm8m3</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3061534</id>
      <parentid>3061532</parentid>
      <timestamp>2022-08-17T09:03:13Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Мағыпар</username>
        <id>100137</id>
      </contributor>
      <comment>/* Өмір салты */ толықтыру</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="9718" xml:space="preserve">{{Этникалық топ
|атауы      = Карендер
|төл атауы  = пгханьо
|сурет      = Karen women at Kyaikkami Ye-Le Pagoda.jpg
|сурет тақырыбы      = 
|саны       = 
|аймақ      = 
|аймақ1     = {{Байрақ|Мьянма}} 
|саны1      = 3,5 млн.
|түсініктемелер1     = 
|аймақ2     = {{THA}} 
|саны2      = 3,7 млн.
|түсініктемелер2     = 
|аймақ3     = 
|саны3      = 
|түсініктемелер3     = 
|аймақ4     = 
|саны4      = 
|түсініктемелер4     = 
|аймақ5     = 
|саны5      = 
|түсініктемелер5     = 
|аймақ6     = 
|саны6      = 
|түсініктемелер6     = 
|аймақ7     = 
|саны7      = 
|түсініктемелер7     = 
|аймақ8     = 
|саны8      = 
|түсініктемелер8     = 
|аймақ9     = 
|саны9      = 
|түсініктемелер9     = 
|аймақ10    = 
|саны10     = 
|түсініктемелер10    = 
|аймақ11    = 
|саны11     = 
|түсініктемелер11    = 
|аймақ12    = 
|саны12     = 
|түсініктемелер12    = 
|аймақ13    = 
|саны13     = 
|түсініктемелер13    = 
|тілдері    = [[карен тілі]]
|діні       = [[будда]], [[христиандық]]  
|этникалық топтары   = 
|ескертпелер  = 
}}

'''Карендер''' (''өздік атауы – пгханьо'') — [[Мьянма]] мен [[Таиланд]]тың батысында тұратын халық. Мьянмеде 3,5 млн. және Тайландтың батыс өңірінде (3,7 млн.) адам тұрады.([[1995]]). Антропологиялық жағынан карендер моңғол нәсілінің оңтүстік азиялық тобына жатады.&lt;ref&gt;«Қазақстан»: Ұлттық энцклопедия / Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы «[[Қазақ энциклопедиясы]]» Бас редакциясы, 1998 ISBN 5-89800-123-9, IV том&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Советская историческая энциклопедия https://gufo.me/dict/history_encyclopedia/%D0%9A%D0%90%D0%A0%D0%95%D0%9D%D0%AB&lt;/ref&gt; 

== Тілі ==
Тілі [[карен тілі]], қытай – тибет тілдері шоғырының [[тибет-бирма]] тобына жатады.&lt;ref&gt;Большая Советская энциклопедия КАРЕН https://rus-bse.slovaronline.com/32960-%D0%9A%D0%B0%D1%80%D0%B5%D0%BD%D1%8B&lt;/ref&gt; 

== Діні ==
Көпшілігі [[будда]] дінін ұстанады. Сонымен қатар [[христиан діні]]нің [[Протестантизм|протестант]] (баптистер) тармағын ұстанатындар да бар.&lt;ref&gt;Толковый словарь русского языка. https://sanstv.ru/dict/%D0%BA%D0%B0%D1%80%D0%B5%D0%BD%D1%8B&lt;/ref&gt; 

== Тарихы ==
Протокарен тайпаларының Мьянма мен Таиланд аумағына солтүстіктен енуі 1-ші ғасырдың ортасында басталды. Олар жазық (мьянма, тай және мона) және таулы халықтар арасындағы шекаралық позицияны алады. Олар керуен саудасына қызмет көрсетті, құл саудасымен айналысты. Каяда Кантаравади, Чебожи және Болахе князьдіктері болған. 
Отаршылдық кезеңде әкімшіліктің төменгі буындарына қатысты. 1926 жылы британ үкіметі Карендердің бір бөлігін Андаман аралдарына көшірді (қазір 6 ауылда шамамен 1 мың адамдай). Карен ұлттық одағы және оның әскери қанаты Карен ұлт-азаттық армиясы 1948 жылдан бері жұмыс істейді. Мьянма үкіметімен әскери қақтығыстар Кареннің Таиландқа қоныс аударуына себеп болды. 1997 жылы Карен ынтымақтастық ұйымы құрылды.&lt;ref&gt;Большая российская энциклопедия https://bigenc.ru/ethnology/text/2046654&lt;/ref&gt;

Мьянма одағында карендердің автономиялық мемлекеті (Котулей) құрылған. Бірақ карендердің басым көпшілігі одан тысқары аудандарда тұрады.
1990 жылдары олардың біразы Таиландқа қашуға мәжбүр болды. Олардың өздері де ежелгі дәуірдегі тамыры Қытайдан шыққан деп есептейді. Босқындарда сго, пво, кая және падаунг халықтары басым.&lt;ref&gt;Деревня каренов, или племена длинношеих женщин на севере Таиланда https://tipstrips.ru/longneck-karen-tribe-village-northern-thailand-chiangrai/&lt;/ref&gt;

Таиланд үкіметі және жеке Таиланд королі бұл халықтың тағдырына қатысып, оларға өз жерінде тұруға мүмкіндік берді, дегенмен көптеген карендар әлі де елде заңсыз жүр. Таиландта баспана алған Карендер босқын мәртебесіне ие және осы мәртебеге сәйкес олар тұратын провинциялардың аумақтарынан кетуге құқығы жоқ. Таиландтан кеткеннен кейін олар бұл елге оралу мүмкіндігін жоғалтады. Карен Тайландта өздерінің дәстүрлерін, тілін және мәдениетін сақтай отырып тұрады. Осындай дәстүрлердің бірі – мойынға сақина тағу.&lt;ref&gt;Карены. Племя длинношеих женщин. https://bibliothai.ru/kurorty-tailanda/pattaiya/stati-o-pattaie/274-karen.html&lt;/ref&gt;

== Кәсібі ==
Негізгі кәсіптері – егін шарушылығы. Жазықтардың карендері материалдық мәдениеті жағынан Мьянмаға ұқсас, олар көбінесе, [[күріш]], [[мақта]], [[бұршақ]], [[темекі]], [[көкөніс]] егеді. Бау-бақшалары бар. Таудағы карендер егіншілікті (күріш, тары, жүгері, майлы дақылдар) сақтап қалды, сонымен қатар олар [[буйвол]], [[ешкі]], [[жылқы]] өсіреді, үй құстарын ұстайды. [[Балық]] аулауды қосымша кәсіптеріне айналдырған.

Карен шаруашылығында бамбук, ағаш, шайыр, ротандық дәрілік өсімдіктерді жинау үлкен маңызға ие, 20 ғасырдың ортасына дейін - ұжымдық аң аулау, пілдерді аулау болды. [[Аңшылық]], шахталарда жалдамалы жұмыс, ағаш кесу кең таралған.&lt;ref name=&quot;Reference1&quot;&gt;народы мира / Карены http://www.etnolog.ru/people.php?id=KARN&lt;/ref&gt; 

== Өмір салты ==
Бгаи, сгау, пуо деп аталатын үш тайпалық одаққа бөлінеді. Олардың тілі мен салт-дәстүрінде елеулі айырмашылық бар. Карендерде шағын [[моногамия]]лық отбасы басым, таулық карендерде XX ғасырдың ортасына дейін көп балалы отбасылар болды. Діни қауымдықта егде жастағы әйелдер маңызды рөл атқарды.

Дәстүрлі тұрғын үйлерін саз-балшықтан тұрғызады, екі жағы құламалы шатырмен жабылады. Жазықтардағы елді мекендер өзендердің немесе жолдардың бойында созылған, Мьянма тұрғын үйлеріне ұқсайды. Таудағы елді мекендер кішірек және жинақталған орналасуға ие. XX ғасырдың ортасына дейін бір патриархалдық отбасы тұратын ұзын үйлер кең таралған.

Карендердің киімі жеке субэтникалық топтар арасында ерекшеленеді. Ерлер саронг, жеңсіз күрте немесе қысқа жеңі бар ақ көйлек киеді, бастарын орамалмен байлайды, бастың үстіңгі жағын ашық қалдырады, ал иыққа матадан жасалған сөмке тағады. Әйелдер киімі - тігілген белдемше және тік жеңсіз күрте. Зергерлік бұйымдар жиі кездеседі. Қазіргі кезде басым бөлігі Мьянмалықтарша киінеді.

==Дереккөздер==
&lt;references/&gt;

{{wikify}}
{{Әлем халықтары}}
[[Санат:Халықтар]]


{{stub}}</text>
      <sha1>tvsm0oexlv1bf6hr5sxeflxxsmulw8c</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3061535</id>
      <parentid>3061534</parentid>
      <timestamp>2022-08-17T09:03:42Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Мағыпар</username>
        <id>100137</id>
      </contributor>
      <comment>/* Өмір салты */ дереккөз</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="9742" xml:space="preserve">{{Этникалық топ
|атауы      = Карендер
|төл атауы  = пгханьо
|сурет      = Karen women at Kyaikkami Ye-Le Pagoda.jpg
|сурет тақырыбы      = 
|саны       = 
|аймақ      = 
|аймақ1     = {{Байрақ|Мьянма}} 
|саны1      = 3,5 млн.
|түсініктемелер1     = 
|аймақ2     = {{THA}} 
|саны2      = 3,7 млн.
|түсініктемелер2     = 
|аймақ3     = 
|саны3      = 
|түсініктемелер3     = 
|аймақ4     = 
|саны4      = 
|түсініктемелер4     = 
|аймақ5     = 
|саны5      = 
|түсініктемелер5     = 
|аймақ6     = 
|саны6      = 
|түсініктемелер6     = 
|аймақ7     = 
|саны7      = 
|түсініктемелер7     = 
|аймақ8     = 
|саны8      = 
|түсініктемелер8     = 
|аймақ9     = 
|саны9      = 
|түсініктемелер9     = 
|аймақ10    = 
|саны10     = 
|түсініктемелер10    = 
|аймақ11    = 
|саны11     = 
|түсініктемелер11    = 
|аймақ12    = 
|саны12     = 
|түсініктемелер12    = 
|аймақ13    = 
|саны13     = 
|түсініктемелер13    = 
|тілдері    = [[карен тілі]]
|діні       = [[будда]], [[христиандық]]  
|этникалық топтары   = 
|ескертпелер  = 
}}

'''Карендер''' (''өздік атауы – пгханьо'') — [[Мьянма]] мен [[Таиланд]]тың батысында тұратын халық. Мьянмеде 3,5 млн. және Тайландтың батыс өңірінде (3,7 млн.) адам тұрады.([[1995]]). Антропологиялық жағынан карендер моңғол нәсілінің оңтүстік азиялық тобына жатады.&lt;ref&gt;«Қазақстан»: Ұлттық энцклопедия / Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы «[[Қазақ энциклопедиясы]]» Бас редакциясы, 1998 ISBN 5-89800-123-9, IV том&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Советская историческая энциклопедия https://gufo.me/dict/history_encyclopedia/%D0%9A%D0%90%D0%A0%D0%95%D0%9D%D0%AB&lt;/ref&gt; 

== Тілі ==
Тілі [[карен тілі]], қытай – тибет тілдері шоғырының [[тибет-бирма]] тобына жатады.&lt;ref&gt;Большая Советская энциклопедия КАРЕН https://rus-bse.slovaronline.com/32960-%D0%9A%D0%B0%D1%80%D0%B5%D0%BD%D1%8B&lt;/ref&gt; 

== Діні ==
Көпшілігі [[будда]] дінін ұстанады. Сонымен қатар [[христиан діні]]нің [[Протестантизм|протестант]] (баптистер) тармағын ұстанатындар да бар.&lt;ref&gt;Толковый словарь русского языка. https://sanstv.ru/dict/%D0%BA%D0%B0%D1%80%D0%B5%D0%BD%D1%8B&lt;/ref&gt; 

== Тарихы ==
Протокарен тайпаларының Мьянма мен Таиланд аумағына солтүстіктен енуі 1-ші ғасырдың ортасында басталды. Олар жазық (мьянма, тай және мона) және таулы халықтар арасындағы шекаралық позицияны алады. Олар керуен саудасына қызмет көрсетті, құл саудасымен айналысты. Каяда Кантаравади, Чебожи және Болахе князьдіктері болған. 
Отаршылдық кезеңде әкімшіліктің төменгі буындарына қатысты. 1926 жылы британ үкіметі Карендердің бір бөлігін Андаман аралдарына көшірді (қазір 6 ауылда шамамен 1 мың адамдай). Карен ұлттық одағы және оның әскери қанаты Карен ұлт-азаттық армиясы 1948 жылдан бері жұмыс істейді. Мьянма үкіметімен әскери қақтығыстар Кареннің Таиландқа қоныс аударуына себеп болды. 1997 жылы Карен ынтымақтастық ұйымы құрылды.&lt;ref&gt;Большая российская энциклопедия https://bigenc.ru/ethnology/text/2046654&lt;/ref&gt;

Мьянма одағында карендердің автономиялық мемлекеті (Котулей) құрылған. Бірақ карендердің басым көпшілігі одан тысқары аудандарда тұрады.
1990 жылдары олардың біразы Таиландқа қашуға мәжбүр болды. Олардың өздері де ежелгі дәуірдегі тамыры Қытайдан шыққан деп есептейді. Босқындарда сго, пво, кая және падаунг халықтары басым.&lt;ref&gt;Деревня каренов, или племена длинношеих женщин на севере Таиланда https://tipstrips.ru/longneck-karen-tribe-village-northern-thailand-chiangrai/&lt;/ref&gt;

Таиланд үкіметі және жеке Таиланд королі бұл халықтың тағдырына қатысып, оларға өз жерінде тұруға мүмкіндік берді, дегенмен көптеген карендар әлі де елде заңсыз жүр. Таиландта баспана алған Карендер босқын мәртебесіне ие және осы мәртебеге сәйкес олар тұратын провинциялардың аумақтарынан кетуге құқығы жоқ. Таиландтан кеткеннен кейін олар бұл елге оралу мүмкіндігін жоғалтады. Карен Тайландта өздерінің дәстүрлерін, тілін және мәдениетін сақтай отырып тұрады. Осындай дәстүрлердің бірі – мойынға сақина тағу.&lt;ref&gt;Карены. Племя длинношеих женщин. https://bibliothai.ru/kurorty-tailanda/pattaiya/stati-o-pattaie/274-karen.html&lt;/ref&gt;

== Кәсібі ==
Негізгі кәсіптері – егін шарушылығы. Жазықтардың карендері материалдық мәдениеті жағынан Мьянмаға ұқсас, олар көбінесе, [[күріш]], [[мақта]], [[бұршақ]], [[темекі]], [[көкөніс]] егеді. Бау-бақшалары бар. Таудағы карендер егіншілікті (күріш, тары, жүгері, майлы дақылдар) сақтап қалды, сонымен қатар олар [[буйвол]], [[ешкі]], [[жылқы]] өсіреді, үй құстарын ұстайды. [[Балық]] аулауды қосымша кәсіптеріне айналдырған.

Карен шаруашылығында бамбук, ағаш, шайыр, ротандық дәрілік өсімдіктерді жинау үлкен маңызға ие, 20 ғасырдың ортасына дейін - ұжымдық аң аулау, пілдерді аулау болды. [[Аңшылық]], шахталарда жалдамалы жұмыс, ағаш кесу кең таралған.&lt;ref name=&quot;Reference1&quot;&gt;народы мира / Карены http://www.etnolog.ru/people.php?id=KARN&lt;/ref&gt; 

== Өмір салты ==
Бгаи, сгау, пуо деп аталатын үш тайпалық одаққа бөлінеді. Олардың тілі мен салт-дәстүрінде елеулі айырмашылық бар. Карендерде шағын [[моногамия]]лық отбасы басым, таулық карендерде XX ғасырдың ортасына дейін көп балалы отбасылар болды. Діни қауымдықта егде жастағы әйелдер маңызды рөл атқарды.

Дәстүрлі тұрғын үйлерін саз-балшықтан тұрғызады, екі жағы құламалы шатырмен жабылады. Жазықтардағы елді мекендер өзендердің немесе жолдардың бойында созылған, Мьянма тұрғын үйлеріне ұқсайды. Таудағы елді мекендер кішірек және жинақталған орналасуға ие. XX ғасырдың ортасына дейін бір патриархалдық отбасы тұратын ұзын үйлер кең таралған.

Карендердің киімі жеке субэтникалық топтар арасында ерекшеленеді. Ерлер саронг, жеңсіз күрте немесе қысқа жеңі бар ақ көйлек киеді, бастарын орамалмен байлайды, бастың үстіңгі жағын ашық қалдырады, ал иыққа матадан жасалған сөмке тағады. Әйелдер киімі - тігілген белдемше және тік жеңсіз күрте. Зергерлік бұйымдар жиі кездеседі. Қазіргі кезде басым бөлігі мьянмалықтарша киінеді.&lt;ref name=&quot;Reference1&quot;/&gt;

==Дереккөздер==
&lt;references/&gt;

{{wikify}}
{{Әлем халықтары}}
[[Санат:Халықтар]]


{{stub}}</text>
      <sha1>kcvaduwz3cydv1tgdcyfjcgr7f8onoe</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3061536</id>
      <parentid>3061535</parentid>
      <timestamp>2022-08-17T09:07:14Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Мағыпар</username>
        <id>100137</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>«[[Санат:Мьянма халықтары|Мьянма халықтары]]» деген санатты қосты ([[УП:HOTCAT|HotCat]] құралының көмегімен)</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="9789" xml:space="preserve">{{Этникалық топ
|атауы      = Карендер
|төл атауы  = пгханьо
|сурет      = Karen women at Kyaikkami Ye-Le Pagoda.jpg
|сурет тақырыбы      = 
|саны       = 
|аймақ      = 
|аймақ1     = {{Байрақ|Мьянма}} 
|саны1      = 3,5 млн.
|түсініктемелер1     = 
|аймақ2     = {{THA}} 
|саны2      = 3,7 млн.
|түсініктемелер2     = 
|аймақ3     = 
|саны3      = 
|түсініктемелер3     = 
|аймақ4     = 
|саны4      = 
|түсініктемелер4     = 
|аймақ5     = 
|саны5      = 
|түсініктемелер5     = 
|аймақ6     = 
|саны6      = 
|түсініктемелер6     = 
|аймақ7     = 
|саны7      = 
|түсініктемелер7     = 
|аймақ8     = 
|саны8      = 
|түсініктемелер8     = 
|аймақ9     = 
|саны9      = 
|түсініктемелер9     = 
|аймақ10    = 
|саны10     = 
|түсініктемелер10    = 
|аймақ11    = 
|саны11     = 
|түсініктемелер11    = 
|аймақ12    = 
|саны12     = 
|түсініктемелер12    = 
|аймақ13    = 
|саны13     = 
|түсініктемелер13    = 
|тілдері    = [[карен тілі]]
|діні       = [[будда]], [[христиандық]]  
|этникалық топтары   = 
|ескертпелер  = 
}}

'''Карендер''' (''өздік атауы – пгханьо'') — [[Мьянма]] мен [[Таиланд]]тың батысында тұратын халық. Мьянмеде 3,5 млн. және Тайландтың батыс өңірінде (3,7 млн.) адам тұрады.([[1995]]). Антропологиялық жағынан карендер моңғол нәсілінің оңтүстік азиялық тобына жатады.&lt;ref&gt;«Қазақстан»: Ұлттық энцклопедия / Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы «[[Қазақ энциклопедиясы]]» Бас редакциясы, 1998 ISBN 5-89800-123-9, IV том&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Советская историческая энциклопедия https://gufo.me/dict/history_encyclopedia/%D0%9A%D0%90%D0%A0%D0%95%D0%9D%D0%AB&lt;/ref&gt; 

== Тілі ==
Тілі [[карен тілі]], қытай – тибет тілдері шоғырының [[тибет-бирма]] тобына жатады.&lt;ref&gt;Большая Советская энциклопедия КАРЕН https://rus-bse.slovaronline.com/32960-%D0%9A%D0%B0%D1%80%D0%B5%D0%BD%D1%8B&lt;/ref&gt; 

== Діні ==
Көпшілігі [[будда]] дінін ұстанады. Сонымен қатар [[христиан діні]]нің [[Протестантизм|протестант]] (баптистер) тармағын ұстанатындар да бар.&lt;ref&gt;Толковый словарь русского языка. https://sanstv.ru/dict/%D0%BA%D0%B0%D1%80%D0%B5%D0%BD%D1%8B&lt;/ref&gt; 

== Тарихы ==
Протокарен тайпаларының Мьянма мен Таиланд аумағына солтүстіктен енуі 1-ші ғасырдың ортасында басталды. Олар жазық (мьянма, тай және мона) және таулы халықтар арасындағы шекаралық позицияны алады. Олар керуен саудасына қызмет көрсетті, құл саудасымен айналысты. Каяда Кантаравади, Чебожи және Болахе князьдіктері болған. 
Отаршылдық кезеңде әкімшіліктің төменгі буындарына қатысты. 1926 жылы британ үкіметі Карендердің бір бөлігін Андаман аралдарына көшірді (қазір 6 ауылда шамамен 1 мың адамдай). Карен ұлттық одағы және оның әскери қанаты Карен ұлт-азаттық армиясы 1948 жылдан бері жұмыс істейді. Мьянма үкіметімен әскери қақтығыстар Кареннің Таиландқа қоныс аударуына себеп болды. 1997 жылы Карен ынтымақтастық ұйымы құрылды.&lt;ref&gt;Большая российская энциклопедия https://bigenc.ru/ethnology/text/2046654&lt;/ref&gt;

Мьянма одағында карендердің автономиялық мемлекеті (Котулей) құрылған. Бірақ карендердің басым көпшілігі одан тысқары аудандарда тұрады.
1990 жылдары олардың біразы Таиландқа қашуға мәжбүр болды. Олардың өздері де ежелгі дәуірдегі тамыры Қытайдан шыққан деп есептейді. Босқындарда сго, пво, кая және падаунг халықтары басым.&lt;ref&gt;Деревня каренов, или племена длинношеих женщин на севере Таиланда https://tipstrips.ru/longneck-karen-tribe-village-northern-thailand-chiangrai/&lt;/ref&gt;

Таиланд үкіметі және жеке Таиланд королі бұл халықтың тағдырына қатысып, оларға өз жерінде тұруға мүмкіндік берді, дегенмен көптеген карендар әлі де елде заңсыз жүр. Таиландта баспана алған Карендер босқын мәртебесіне ие және осы мәртебеге сәйкес олар тұратын провинциялардың аумақтарынан кетуге құқығы жоқ. Таиландтан кеткеннен кейін олар бұл елге оралу мүмкіндігін жоғалтады. Карен Тайландта өздерінің дәстүрлерін, тілін және мәдениетін сақтай отырып тұрады. Осындай дәстүрлердің бірі – мойынға сақина тағу.&lt;ref&gt;Карены. Племя длинношеих женщин. https://bibliothai.ru/kurorty-tailanda/pattaiya/stati-o-pattaie/274-karen.html&lt;/ref&gt;

== Кәсібі ==
Негізгі кәсіптері – егін шарушылығы. Жазықтардың карендері материалдық мәдениеті жағынан Мьянмаға ұқсас, олар көбінесе, [[күріш]], [[мақта]], [[бұршақ]], [[темекі]], [[көкөніс]] егеді. Бау-бақшалары бар. Таудағы карендер егіншілікті (күріш, тары, жүгері, майлы дақылдар) сақтап қалды, сонымен қатар олар [[буйвол]], [[ешкі]], [[жылқы]] өсіреді, үй құстарын ұстайды. [[Балық]] аулауды қосымша кәсіптеріне айналдырған.

Карен шаруашылығында бамбук, ағаш, шайыр, ротандық дәрілік өсімдіктерді жинау үлкен маңызға ие, 20 ғасырдың ортасына дейін - ұжымдық аң аулау, пілдерді аулау болды. [[Аңшылық]], шахталарда жалдамалы жұмыс, ағаш кесу кең таралған.&lt;ref name=&quot;Reference1&quot;&gt;народы мира / Карены http://www.etnolog.ru/people.php?id=KARN&lt;/ref&gt; 

== Өмір салты ==
Бгаи, сгау, пуо деп аталатын үш тайпалық одаққа бөлінеді. Олардың тілі мен салт-дәстүрінде елеулі айырмашылық бар. Карендерде шағын [[моногамия]]лық отбасы басым, таулық карендерде XX ғасырдың ортасына дейін көп балалы отбасылар болды. Діни қауымдықта егде жастағы әйелдер маңызды рөл атқарды.

Дәстүрлі тұрғын үйлерін саз-балшықтан тұрғызады, екі жағы құламалы шатырмен жабылады. Жазықтардағы елді мекендер өзендердің немесе жолдардың бойында созылған, Мьянма тұрғын үйлеріне ұқсайды. Таудағы елді мекендер кішірек және жинақталған орналасуға ие. XX ғасырдың ортасына дейін бір патриархалдық отбасы тұратын ұзын үйлер кең таралған.

Карендердің киімі жеке субэтникалық топтар арасында ерекшеленеді. Ерлер саронг, жеңсіз күрте немесе қысқа жеңі бар ақ көйлек киеді, бастарын орамалмен байлайды, бастың үстіңгі жағын ашық қалдырады, ал иыққа матадан жасалған сөмке тағады. Әйелдер киімі - тігілген белдемше және тік жеңсіз күрте. Зергерлік бұйымдар жиі кездеседі. Қазіргі кезде басым бөлігі мьянмалықтарша киінеді.&lt;ref name=&quot;Reference1&quot;/&gt;

==Дереккөздер==
&lt;references/&gt;

{{wikify}}
{{Әлем халықтары}}
[[Санат:Халықтар]]
[[Санат:Мьянма халықтары]]


{{stub}}</text>
      <sha1>rsvunbidxe8dudiw2xowqp2uyn6bb6p</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3061537</id>
      <parentid>3061536</parentid>
      <timestamp>2022-08-17T09:07:39Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Мағыпар</username>
        <id>100137</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>«[[Санат:Тайланд халықтары|Тайланд халықтары]]» деген санатты қосты ([[УП:HOTCAT|HotCat]] құралының көмегімен)</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="9838" xml:space="preserve">{{Этникалық топ
|атауы      = Карендер
|төл атауы  = пгханьо
|сурет      = Karen women at Kyaikkami Ye-Le Pagoda.jpg
|сурет тақырыбы      = 
|саны       = 
|аймақ      = 
|аймақ1     = {{Байрақ|Мьянма}} 
|саны1      = 3,5 млн.
|түсініктемелер1     = 
|аймақ2     = {{THA}} 
|саны2      = 3,7 млн.
|түсініктемелер2     = 
|аймақ3     = 
|саны3      = 
|түсініктемелер3     = 
|аймақ4     = 
|саны4      = 
|түсініктемелер4     = 
|аймақ5     = 
|саны5      = 
|түсініктемелер5     = 
|аймақ6     = 
|саны6      = 
|түсініктемелер6     = 
|аймақ7     = 
|саны7      = 
|түсініктемелер7     = 
|аймақ8     = 
|саны8      = 
|түсініктемелер8     = 
|аймақ9     = 
|саны9      = 
|түсініктемелер9     = 
|аймақ10    = 
|саны10     = 
|түсініктемелер10    = 
|аймақ11    = 
|саны11     = 
|түсініктемелер11    = 
|аймақ12    = 
|саны12     = 
|түсініктемелер12    = 
|аймақ13    = 
|саны13     = 
|түсініктемелер13    = 
|тілдері    = [[карен тілі]]
|діні       = [[будда]], [[христиандық]]  
|этникалық топтары   = 
|ескертпелер  = 
}}

'''Карендер''' (''өздік атауы – пгханьо'') — [[Мьянма]] мен [[Таиланд]]тың батысында тұратын халық. Мьянмеде 3,5 млн. және Тайландтың батыс өңірінде (3,7 млн.) адам тұрады.([[1995]]). Антропологиялық жағынан карендер моңғол нәсілінің оңтүстік азиялық тобына жатады.&lt;ref&gt;«Қазақстан»: Ұлттық энцклопедия / Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы «[[Қазақ энциклопедиясы]]» Бас редакциясы, 1998 ISBN 5-89800-123-9, IV том&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Советская историческая энциклопедия https://gufo.me/dict/history_encyclopedia/%D0%9A%D0%90%D0%A0%D0%95%D0%9D%D0%AB&lt;/ref&gt; 

== Тілі ==
Тілі [[карен тілі]], қытай – тибет тілдері шоғырының [[тибет-бирма]] тобына жатады.&lt;ref&gt;Большая Советская энциклопедия КАРЕН https://rus-bse.slovaronline.com/32960-%D0%9A%D0%B0%D1%80%D0%B5%D0%BD%D1%8B&lt;/ref&gt; 

== Діні ==
Көпшілігі [[будда]] дінін ұстанады. Сонымен қатар [[христиан діні]]нің [[Протестантизм|протестант]] (баптистер) тармағын ұстанатындар да бар.&lt;ref&gt;Толковый словарь русского языка. https://sanstv.ru/dict/%D0%BA%D0%B0%D1%80%D0%B5%D0%BD%D1%8B&lt;/ref&gt; 

== Тарихы ==
Протокарен тайпаларының Мьянма мен Таиланд аумағына солтүстіктен енуі 1-ші ғасырдың ортасында басталды. Олар жазық (мьянма, тай және мона) және таулы халықтар арасындағы шекаралық позицияны алады. Олар керуен саудасына қызмет көрсетті, құл саудасымен айналысты. Каяда Кантаравади, Чебожи және Болахе князьдіктері болған. 
Отаршылдық кезеңде әкімшіліктің төменгі буындарына қатысты. 1926 жылы британ үкіметі Карендердің бір бөлігін Андаман аралдарына көшірді (қазір 6 ауылда шамамен 1 мың адамдай). Карен ұлттық одағы және оның әскери қанаты Карен ұлт-азаттық армиясы 1948 жылдан бері жұмыс істейді. Мьянма үкіметімен әскери қақтығыстар Кареннің Таиландқа қоныс аударуына себеп болды. 1997 жылы Карен ынтымақтастық ұйымы құрылды.&lt;ref&gt;Большая российская энциклопедия https://bigenc.ru/ethnology/text/2046654&lt;/ref&gt;

Мьянма одағында карендердің автономиялық мемлекеті (Котулей) құрылған. Бірақ карендердің басым көпшілігі одан тысқары аудандарда тұрады.
1990 жылдары олардың біразы Таиландқа қашуға мәжбүр болды. Олардың өздері де ежелгі дәуірдегі тамыры Қытайдан шыққан деп есептейді. Босқындарда сго, пво, кая және падаунг халықтары басым.&lt;ref&gt;Деревня каренов, или племена длинношеих женщин на севере Таиланда https://tipstrips.ru/longneck-karen-tribe-village-northern-thailand-chiangrai/&lt;/ref&gt;

Таиланд үкіметі және жеке Таиланд королі бұл халықтың тағдырына қатысып, оларға өз жерінде тұруға мүмкіндік берді, дегенмен көптеген карендар әлі де елде заңсыз жүр. Таиландта баспана алған Карендер босқын мәртебесіне ие және осы мәртебеге сәйкес олар тұратын провинциялардың аумақтарынан кетуге құқығы жоқ. Таиландтан кеткеннен кейін олар бұл елге оралу мүмкіндігін жоғалтады. Карен Тайландта өздерінің дәстүрлерін, тілін және мәдениетін сақтай отырып тұрады. Осындай дәстүрлердің бірі – мойынға сақина тағу.&lt;ref&gt;Карены. Племя длинношеих женщин. https://bibliothai.ru/kurorty-tailanda/pattaiya/stati-o-pattaie/274-karen.html&lt;/ref&gt;

== Кәсібі ==
Негізгі кәсіптері – егін шарушылығы. Жазықтардың карендері материалдық мәдениеті жағынан Мьянмаға ұқсас, олар көбінесе, [[күріш]], [[мақта]], [[бұршақ]], [[темекі]], [[көкөніс]] егеді. Бау-бақшалары бар. Таудағы карендер егіншілікті (күріш, тары, жүгері, майлы дақылдар) сақтап қалды, сонымен қатар олар [[буйвол]], [[ешкі]], [[жылқы]] өсіреді, үй құстарын ұстайды. [[Балық]] аулауды қосымша кәсіптеріне айналдырған.

Карен шаруашылығында бамбук, ағаш, шайыр, ротандық дәрілік өсімдіктерді жинау үлкен маңызға ие, 20 ғасырдың ортасына дейін - ұжымдық аң аулау, пілдерді аулау болды. [[Аңшылық]], шахталарда жалдамалы жұмыс, ағаш кесу кең таралған.&lt;ref name=&quot;Reference1&quot;&gt;народы мира / Карены http://www.etnolog.ru/people.php?id=KARN&lt;/ref&gt; 

== Өмір салты ==
Бгаи, сгау, пуо деп аталатын үш тайпалық одаққа бөлінеді. Олардың тілі мен салт-дәстүрінде елеулі айырмашылық бар. Карендерде шағын [[моногамия]]лық отбасы басым, таулық карендерде XX ғасырдың ортасына дейін көп балалы отбасылар болды. Діни қауымдықта егде жастағы әйелдер маңызды рөл атқарды.

Дәстүрлі тұрғын үйлерін саз-балшықтан тұрғызады, екі жағы құламалы шатырмен жабылады. Жазықтардағы елді мекендер өзендердің немесе жолдардың бойында созылған, Мьянма тұрғын үйлеріне ұқсайды. Таудағы елді мекендер кішірек және жинақталған орналасуға ие. XX ғасырдың ортасына дейін бір патриархалдық отбасы тұратын ұзын үйлер кең таралған.

Карендердің киімі жеке субэтникалық топтар арасында ерекшеленеді. Ерлер саронг, жеңсіз күрте немесе қысқа жеңі бар ақ көйлек киеді, бастарын орамалмен байлайды, бастың үстіңгі жағын ашық қалдырады, ал иыққа матадан жасалған сөмке тағады. Әйелдер киімі - тігілген белдемше және тік жеңсіз күрте. Зергерлік бұйымдар жиі кездеседі. Қазіргі кезде басым бөлігі мьянмалықтарша киінеді.&lt;ref name=&quot;Reference1&quot;/&gt;

==Дереккөздер==
&lt;references/&gt;

{{wikify}}
{{Әлем халықтары}}
[[Санат:Халықтар]]
[[Санат:Мьянма халықтары]]
[[Санат:Тайланд халықтары]]


{{stub}}</text>
      <sha1>nj3wuoxhvahhnxoxhp3u3w70jcus48v</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3061546</id>
      <parentid>3061537</parentid>
      <timestamp>2022-08-17T09:53:34Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Мағыпар</username>
        <id>100137</id>
      </contributor>
      <comment>сурет қою</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="10113" xml:space="preserve">{{Этникалық топ
|атауы      = Карендер
|төл атауы  = пгханьо
|сурет      = Karen women at Kyaikkami Ye-Le Pagoda.jpg
|сурет тақырыбы      = 
|саны       = 
|аймақ      = 
|аймақ1     = {{Байрақ|Мьянма}} 
|саны1      = 3,5 млн.
|түсініктемелер1     = 
|аймақ2     = {{THA}} 
|саны2      = 3,7 млн.
|түсініктемелер2     = 
|аймақ3     = 
|саны3      = 
|түсініктемелер3     = 
|аймақ4     = 
|саны4      = 
|түсініктемелер4     = 
|аймақ5     = 
|саны5      = 
|түсініктемелер5     = 
|аймақ6     = 
|саны6      = 
|түсініктемелер6     = 
|аймақ7     = 
|саны7      = 
|түсініктемелер7     = 
|аймақ8     = 
|саны8      = 
|түсініктемелер8     = 
|аймақ9     = 
|саны9      = 
|түсініктемелер9     = 
|аймақ10    = 
|саны10     = 
|түсініктемелер10    = 
|аймақ11    = 
|саны11     = 
|түсініктемелер11    = 
|аймақ12    = 
|саны12     = 
|түсініктемелер12    = 
|аймақ13    = 
|саны13     = 
|түсініктемелер13    = 
|тілдері    = [[карен тілі]]
|діні       = [[будда]], [[христиандық]]  
|этникалық топтары   = 
|ескертпелер  = 
}}

'''Карендер''' (''өздік атауы – пгханьо'') — [[Мьянма]] мен [[Таиланд]]тың батысында тұратын халық. Мьянмеде 3,5 млн. және Тайландтың батыс өңірінде (3,7 млн.) адам тұрады.([[1995]]). Антропологиялық жағынан карендер моңғол нәсілінің оңтүстік азиялық тобына жатады.&lt;ref&gt;«Қазақстан»: Ұлттық энцклопедия / Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы «[[Қазақ энциклопедиясы]]» Бас редакциясы, 1998 ISBN 5-89800-123-9, IV том&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Советская историческая энциклопедия https://gufo.me/dict/history_encyclopedia/%D0%9A%D0%90%D0%A0%D0%95%D0%9D%D0%AB&lt;/ref&gt; 

== Тілі ==
Тілі [[карен тілі]], қытай – тибет тілдері шоғырының [[тибет-бирма]] тобына жатады.&lt;ref&gt;Большая Советская энциклопедия КАРЕН https://rus-bse.slovaronline.com/32960-%D0%9A%D0%B0%D1%80%D0%B5%D0%BD%D1%8B&lt;/ref&gt; 

== Діні ==
Көпшілігі [[будда]] дінін ұстанады. Сонымен қатар [[христиан діні]]нің [[Протестантизм|протестант]] (баптистер) тармағын ұстанатындар да бар.&lt;ref&gt;Толковый словарь русского языка. https://sanstv.ru/dict/%D0%BA%D0%B0%D1%80%D0%B5%D0%BD%D1%8B&lt;/ref&gt; 

== Тарихы ==
Протокарен тайпаларының Мьянма мен Таиланд аумағына солтүстіктен енуі 1-ші ғасырдың ортасында басталды. Олар жазық (мьянма, тай және мона) және таулы халықтар арасындағы шекаралық позицияны алады. Олар керуен саудасына қызмет көрсетті, құл саудасымен айналысты. Каяда Кантаравади, Чебожи және Болахе князьдіктері болған. 
Отаршылдық кезеңде әкімшіліктің төменгі буындарына қатысты. 1926 жылы британ үкіметі Карендердің бір бөлігін Андаман аралдарына көшірді (қазір 6 ауылда шамамен 1 мың адамдай). Карен ұлттық одағы және оның әскери қанаты Карен ұлт-азаттық армиясы 1948 жылдан бері жұмыс істейді. Мьянма үкіметімен әскери қақтығыстар Кареннің Таиландқа қоныс аударуына себеп болды. 1997 жылы Карен ынтымақтастық ұйымы құрылды.&lt;ref&gt;Большая российская энциклопедия https://bigenc.ru/ethnology/text/2046654&lt;/ref&gt;

Мьянма одағында карендердің автономиялық мемлекеті (Котулей) құрылған. Бірақ карендердің басым көпшілігі одан тысқары аудандарда тұрады.
1990 жылдары олардың біразы Таиландқа қашуға мәжбүр болды. Олардың өздері де ежелгі дәуірдегі тамыры Қытайдан шыққан деп есептейді. Босқындарда сго, пво, кая және падаунг халықтары басым.&lt;ref&gt;Деревня каренов, или племена длинношеих женщин на севере Таиланда https://tipstrips.ru/longneck-karen-tribe-village-northern-thailand-chiangrai/&lt;/ref&gt;

Таиланд үкіметі және жеке Таиланд королі бұл халықтың тағдырына қатысып, оларға өз жерінде тұруға мүмкіндік берді, дегенмен көптеген карендар әлі де елде заңсыз жүр. Таиландта баспана алған Карендер босқын мәртебесіне ие және осы мәртебеге сәйкес олар тұратын провинциялардың аумақтарынан кетуге құқығы жоқ. Таиландтан кеткеннен кейін олар бұл елге оралу мүмкіндігін жоғалтады. Карен Тайландта өздерінің дәстүрлерін, тілін және мәдениетін сақтай отырып тұрады. Осындай дәстүрлердің бірі – мойынға сақина тағу.&lt;ref&gt;Карены. Племя длинношеих женщин. https://bibliothai.ru/kurorty-tailanda/pattaiya/stati-o-pattaie/274-karen.html&lt;/ref&gt;

== Кәсібі ==
Негізгі кәсіптері – егін шарушылығы. Жазықтардың карендері материалдық мәдениеті жағынан Мьянмаға ұқсас, олар көбінесе, [[күріш]], [[мақта]], [[бұршақ]], [[темекі]], [[көкөніс]] егеді. Бау-бақшалары бар. Таудағы карендер егіншілікті (күріш, тары, жүгері, майлы дақылдар) сақтап қалды, сонымен қатар олар [[буйвол]], [[ешкі]], [[жылқы]] өсіреді, үй құстарын ұстайды. [[Балық]] аулауды қосымша кәсіптеріне айналдырған.

Карен шаруашылығында бамбук, ағаш, шайыр, ротандық дәрілік өсімдіктерді жинау үлкен маңызға ие, 20 ғасырдың ортасына дейін - ұжымдық аң аулау, пілдерді аулау болды. [[Аңшылық]], шахталарда жалдамалы жұмыс, ағаш кесу кең таралған.&lt;ref name=&quot;Reference1&quot;&gt;народы мира / Карены http://www.etnolog.ru/people.php?id=KARN&lt;/ref&gt; 

== Өмір салты ==
[[Сурет:Paduang girl at village nearby Ayutthaya city in Thailand.jpg |нобай|оңға|200px|Таиландтағы Аюттхая қаласының маңындағы ауылда мойнында сақиналары бар карен (падаунг) қызы]]
Бгаи, сгау, пуо деп аталатын үш тайпалық одаққа бөлінеді. Олардың тілі мен салт-дәстүрінде елеулі айырмашылық бар. Карендерде шағын [[моногамия]]лық отбасы басым, таулық карендерде XX ғасырдың ортасына дейін көп балалы отбасылар болды. Діни қауымдықта егде жастағы әйелдер маңызды рөл атқарды.

Дәстүрлі тұрғын үйлерін саз-балшықтан тұрғызады, екі жағы құламалы шатырмен жабылады. Жазықтардағы елді мекендер өзендердің немесе жолдардың бойында созылған, Мьянма тұрғын үйлеріне ұқсайды. Таудағы елді мекендер кішірек және жинақталған орналасуға ие. XX ғасырдың ортасына дейін бір патриархалдық отбасы тұратын ұзын үйлер кең таралған.

Карендердің киімі жеке субэтникалық топтар арасында ерекшеленеді. Ерлер саронг, жеңсіз күрте немесе қысқа жеңі бар ақ көйлек киеді, бастарын орамалмен байлайды, бастың үстіңгі жағын ашық қалдырады, ал иыққа матадан жасалған сөмке тағады. Әйелдер киімі - тігілген белдемше және тік жеңсіз күрте. Зергерлік бұйымдар жиі кездеседі. Қазіргі кезде басым бөлігі мьянмалықтарша киінеді.&lt;ref name=&quot;Reference1&quot;/&gt;

==Дереккөздер==
&lt;references/&gt;

{{wikify}}
{{Әлем халықтары}}
[[Санат:Халықтар]]
[[Санат:Мьянма халықтары]]
[[Санат:Тайланд халықтары]]


{{stub}}</text>
      <sha1>2mhz5l1yhz3gxjgzlqffo29j6tkvc74</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3061549</id>
      <parentid>3061546</parentid>
      <timestamp>2022-08-17T09:57:34Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Мағыпар</username>
        <id>100137</id>
      </contributor>
      <comment>/* Тарихы */ сурет қою</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="10251" xml:space="preserve">{{Этникалық топ
|атауы      = Карендер
|төл атауы  = пгханьо
|сурет      = Karen women at Kyaikkami Ye-Le Pagoda.jpg
|сурет тақырыбы      = 
|саны       = 
|аймақ      = 
|аймақ1     = {{Байрақ|Мьянма}} 
|саны1      = 3,5 млн.
|түсініктемелер1     = 
|аймақ2     = {{THA}} 
|саны2      = 3,7 млн.
|түсініктемелер2     = 
|аймақ3     = 
|саны3      = 
|түсініктемелер3     = 
|аймақ4     = 
|саны4      = 
|түсініктемелер4     = 
|аймақ5     = 
|саны5      = 
|түсініктемелер5     = 
|аймақ6     = 
|саны6      = 
|түсініктемелер6     = 
|аймақ7     = 
|саны7      = 
|түсініктемелер7     = 
|аймақ8     = 
|саны8      = 
|түсініктемелер8     = 
|аймақ9     = 
|саны9      = 
|түсініктемелер9     = 
|аймақ10    = 
|саны10     = 
|түсініктемелер10    = 
|аймақ11    = 
|саны11     = 
|түсініктемелер11    = 
|аймақ12    = 
|саны12     = 
|түсініктемелер12    = 
|аймақ13    = 
|саны13     = 
|түсініктемелер13    = 
|тілдері    = [[карен тілі]]
|діні       = [[будда]], [[христиандық]]  
|этникалық топтары   = 
|ескертпелер  = 
}}

'''Карендер''' (''өздік атауы – пгханьо'') — [[Мьянма]] мен [[Таиланд]]тың батысында тұратын халық. Мьянмеде 3,5 млн. және Тайландтың батыс өңірінде (3,7 млн.) адам тұрады.([[1995]]). Антропологиялық жағынан карендер моңғол нәсілінің оңтүстік азиялық тобына жатады.&lt;ref&gt;«Қазақстан»: Ұлттық энцклопедия / Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы «[[Қазақ энциклопедиясы]]» Бас редакциясы, 1998 ISBN 5-89800-123-9, IV том&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Советская историческая энциклопедия https://gufo.me/dict/history_encyclopedia/%D0%9A%D0%90%D0%A0%D0%95%D0%9D%D0%AB&lt;/ref&gt; 

== Тілі ==
Тілі [[карен тілі]], қытай – тибет тілдері шоғырының [[тибет-бирма]] тобына жатады.&lt;ref&gt;Большая Советская энциклопедия КАРЕН https://rus-bse.slovaronline.com/32960-%D0%9A%D0%B0%D1%80%D0%B5%D0%BD%D1%8B&lt;/ref&gt; 

== Діні ==
Көпшілігі [[будда]] дінін ұстанады. Сонымен қатар [[христиан діні]]нің [[Протестантизм|протестант]] (баптистер) тармағын ұстанатындар да бар.&lt;ref&gt;Толковый словарь русского языка. https://sanstv.ru/dict/%D0%BA%D0%B0%D1%80%D0%B5%D0%BD%D1%8B&lt;/ref&gt; 

== Тарихы ==
Протокарен тайпаларының Мьянма мен Таиланд аумағына солтүстіктен енуі 1-ші ғасырдың ортасында басталды. Олар жазық (мьянма, тай және мона) және таулы халықтар арасындағы шекаралық позицияны алады. Олар керуен саудасына қызмет көрсетті, құл саудасымен айналысты. Каяда Кантаравади, Чебожи және Болахе князьдіктері болған. [[Сурет:The Karen People of Burma92.jpg |нобай|оңға|200px|Мьянманың оңтүстігіндегі карендер]]
Отаршылдық кезеңде әкімшіліктің төменгі буындарына қатысты. 1926 жылы британ үкіметі Карендердің бір бөлігін Андаман аралдарына көшірді (қазір 6 ауылда шамамен 1 мың адамдай). Карен ұлттық одағы және оның әскери қанаты Карен ұлт-азаттық армиясы 1948 жылдан бері жұмыс істейді. Мьянма үкіметімен әскери қақтығыстар Кареннің Таиландқа қоныс аударуына себеп болды. 1997 жылы Карен ынтымақтастық ұйымы құрылды.&lt;ref&gt;Большая российская энциклопедия https://bigenc.ru/ethnology/text/2046654&lt;/ref&gt;

Мьянма одағында карендердің автономиялық мемлекеті (Котулей) құрылған. Бірақ карендердің басым көпшілігі одан тысқары аудандарда тұрады.
1990 жылдары олардың біразы Таиландқа қашуға мәжбүр болды. Олардың өздері де ежелгі дәуірдегі тамыры Қытайдан шыққан деп есептейді. Босқындарда сго, пво, кая және падаунг халықтары басым.&lt;ref&gt;Деревня каренов, или племена длинношеих женщин на севере Таиланда https://tipstrips.ru/longneck-karen-tribe-village-northern-thailand-chiangrai/&lt;/ref&gt;

Таиланд үкіметі және жеке Таиланд королі бұл халықтың тағдырына қатысып, оларға өз жерінде тұруға мүмкіндік берді, дегенмен көптеген карендар әлі де елде заңсыз жүр. Таиландта баспана алған Карендер босқын мәртебесіне ие және осы мәртебеге сәйкес олар тұратын провинциялардың аумақтарынан кетуге құқығы жоқ. Таиландтан кеткеннен кейін олар бұл елге оралу мүмкіндігін жоғалтады. Карен Тайландта өздерінің дәстүрлерін, тілін және мәдениетін сақтай отырып тұрады. Осындай дәстүрлердің бірі – мойынға сақина тағу.&lt;ref&gt;Карены. Племя длинношеих женщин. https://bibliothai.ru/kurorty-tailanda/pattaiya/stati-o-pattaie/274-karen.html&lt;/ref&gt;

== Кәсібі ==
Негізгі кәсіптері – егін шарушылығы. Жазықтардың карендері материалдық мәдениеті жағынан Мьянмаға ұқсас, олар көбінесе, [[күріш]], [[мақта]], [[бұршақ]], [[темекі]], [[көкөніс]] егеді. Бау-бақшалары бар. Таудағы карендер егіншілікті (күріш, тары, жүгері, майлы дақылдар) сақтап қалды, сонымен қатар олар [[буйвол]], [[ешкі]], [[жылқы]] өсіреді, үй құстарын ұстайды. [[Балық]] аулауды қосымша кәсіптеріне айналдырған.

Карен шаруашылығында бамбук, ағаш, шайыр, ротандық дәрілік өсімдіктерді жинау үлкен маңызға ие, 20 ғасырдың ортасына дейін - ұжымдық аң аулау, пілдерді аулау болды. [[Аңшылық]], шахталарда жалдамалы жұмыс, ағаш кесу кең таралған.&lt;ref name=&quot;Reference1&quot;&gt;народы мира / Карены http://www.etnolog.ru/people.php?id=KARN&lt;/ref&gt; 

== Өмір салты ==
[[Сурет:Paduang girl at village nearby Ayutthaya city in Thailand.jpg |нобай|оңға|200px|Таиландтағы Аюттхая қаласының маңындағы ауылда мойнында сақиналары бар карен (падаунг) қызы]]
Бгаи, сгау, пуо деп аталатын үш тайпалық одаққа бөлінеді. Олардың тілі мен салт-дәстүрінде елеулі айырмашылық бар. Карендерде шағын [[моногамия]]лық отбасы басым, таулық карендерде XX ғасырдың ортасына дейін көп балалы отбасылар болды. Діни қауымдықта егде жастағы әйелдер маңызды рөл атқарды.

Дәстүрлі тұрғын үйлерін саз-балшықтан тұрғызады, екі жағы құламалы шатырмен жабылады. Жазықтардағы елді мекендер өзендердің немесе жолдардың бойында созылған, Мьянма тұрғын үйлеріне ұқсайды. Таудағы елді мекендер кішірек және жинақталған орналасуға ие. XX ғасырдың ортасына дейін бір патриархалдық отбасы тұратын ұзын үйлер кең таралған.

Карендердің киімі жеке субэтникалық топтар арасында ерекшеленеді. Ерлер саронг, жеңсіз күрте немесе қысқа жеңі бар ақ көйлек киеді, бастарын орамалмен байлайды, бастың үстіңгі жағын ашық қалдырады, ал иыққа матадан жасалған сөмке тағады. Әйелдер киімі - тігілген белдемше және тік жеңсіз күрте. Зергерлік бұйымдар жиі кездеседі. Қазіргі кезде басым бөлігі мьянмалықтарша киінеді.&lt;ref name=&quot;Reference1&quot;/&gt;

==Дереккөздер==
&lt;references/&gt;

{{wikify}}
{{Әлем халықтары}}
[[Санат:Халықтар]]
[[Санат:Мьянма халықтары]]
[[Санат:Тайланд халықтары]]


{{stub}}</text>
      <sha1>849sjv1nee69es5d1beoxd89gq4wjf9</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3061550</id>
      <parentid>3061549</parentid>
      <timestamp>2022-08-17T09:59:38Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Мағыпар</username>
        <id>100137</id>
      </contributor>
      <comment>/* Кәсібі */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="10252" xml:space="preserve">{{Этникалық топ
|атауы      = Карендер
|төл атауы  = пгханьо
|сурет      = Karen women at Kyaikkami Ye-Le Pagoda.jpg
|сурет тақырыбы      = 
|саны       = 
|аймақ      = 
|аймақ1     = {{Байрақ|Мьянма}} 
|саны1      = 3,5 млн.
|түсініктемелер1     = 
|аймақ2     = {{THA}} 
|саны2      = 3,7 млн.
|түсініктемелер2     = 
|аймақ3     = 
|саны3      = 
|түсініктемелер3     = 
|аймақ4     = 
|саны4      = 
|түсініктемелер4     = 
|аймақ5     = 
|саны5      = 
|түсініктемелер5     = 
|аймақ6     = 
|саны6      = 
|түсініктемелер6     = 
|аймақ7     = 
|саны7      = 
|түсініктемелер7     = 
|аймақ8     = 
|саны8      = 
|түсініктемелер8     = 
|аймақ9     = 
|саны9      = 
|түсініктемелер9     = 
|аймақ10    = 
|саны10     = 
|түсініктемелер10    = 
|аймақ11    = 
|саны11     = 
|түсініктемелер11    = 
|аймақ12    = 
|саны12     = 
|түсініктемелер12    = 
|аймақ13    = 
|саны13     = 
|түсініктемелер13    = 
|тілдері    = [[карен тілі]]
|діні       = [[будда]], [[христиандық]]  
|этникалық топтары   = 
|ескертпелер  = 
}}

'''Карендер''' (''өздік атауы – пгханьо'') — [[Мьянма]] мен [[Таиланд]]тың батысында тұратын халық. Мьянмеде 3,5 млн. және Тайландтың батыс өңірінде (3,7 млн.) адам тұрады.([[1995]]). Антропологиялық жағынан карендер моңғол нәсілінің оңтүстік азиялық тобына жатады.&lt;ref&gt;«Қазақстан»: Ұлттық энцклопедия / Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы «[[Қазақ энциклопедиясы]]» Бас редакциясы, 1998 ISBN 5-89800-123-9, IV том&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Советская историческая энциклопедия https://gufo.me/dict/history_encyclopedia/%D0%9A%D0%90%D0%A0%D0%95%D0%9D%D0%AB&lt;/ref&gt; 

== Тілі ==
Тілі [[карен тілі]], қытай – тибет тілдері шоғырының [[тибет-бирма]] тобына жатады.&lt;ref&gt;Большая Советская энциклопедия КАРЕН https://rus-bse.slovaronline.com/32960-%D0%9A%D0%B0%D1%80%D0%B5%D0%BD%D1%8B&lt;/ref&gt; 

== Діні ==
Көпшілігі [[будда]] дінін ұстанады. Сонымен қатар [[христиан діні]]нің [[Протестантизм|протестант]] (баптистер) тармағын ұстанатындар да бар.&lt;ref&gt;Толковый словарь русского языка. https://sanstv.ru/dict/%D0%BA%D0%B0%D1%80%D0%B5%D0%BD%D1%8B&lt;/ref&gt; 

== Тарихы ==
Протокарен тайпаларының Мьянма мен Таиланд аумағына солтүстіктен енуі 1-ші ғасырдың ортасында басталды. Олар жазық (мьянма, тай және мона) және таулы халықтар арасындағы шекаралық позицияны алады. Олар керуен саудасына қызмет көрсетті, құл саудасымен айналысты. Каяда Кантаравади, Чебожи және Болахе князьдіктері болған. [[Сурет:The Karen People of Burma92.jpg |нобай|оңға|200px|Мьянманың оңтүстігіндегі карендер]]
Отаршылдық кезеңде әкімшіліктің төменгі буындарына қатысты. 1926 жылы британ үкіметі Карендердің бір бөлігін Андаман аралдарына көшірді (қазір 6 ауылда шамамен 1 мың адамдай). Карен ұлттық одағы және оның әскери қанаты Карен ұлт-азаттық армиясы 1948 жылдан бері жұмыс істейді. Мьянма үкіметімен әскери қақтығыстар Кареннің Таиландқа қоныс аударуына себеп болды. 1997 жылы Карен ынтымақтастық ұйымы құрылды.&lt;ref&gt;Большая российская энциклопедия https://bigenc.ru/ethnology/text/2046654&lt;/ref&gt;

Мьянма одағында карендердің автономиялық мемлекеті (Котулей) құрылған. Бірақ карендердің басым көпшілігі одан тысқары аудандарда тұрады.
1990 жылдары олардың біразы Таиландқа қашуға мәжбүр болды. Олардың өздері де ежелгі дәуірдегі тамыры Қытайдан шыққан деп есептейді. Босқындарда сго, пво, кая және падаунг халықтары басым.&lt;ref&gt;Деревня каренов, или племена длинношеих женщин на севере Таиланда https://tipstrips.ru/longneck-karen-tribe-village-northern-thailand-chiangrai/&lt;/ref&gt;

Таиланд үкіметі және жеке Таиланд королі бұл халықтың тағдырына қатысып, оларға өз жерінде тұруға мүмкіндік берді, дегенмен көптеген карендар әлі де елде заңсыз жүр. Таиландта баспана алған Карендер босқын мәртебесіне ие және осы мәртебеге сәйкес олар тұратын провинциялардың аумақтарынан кетуге құқығы жоқ. Таиландтан кеткеннен кейін олар бұл елге оралу мүмкіндігін жоғалтады. Карен Тайландта өздерінің дәстүрлерін, тілін және мәдениетін сақтай отырып тұрады. Осындай дәстүрлердің бірі – мойынға сақина тағу.&lt;ref&gt;Карены. Племя длинношеих женщин. https://bibliothai.ru/kurorty-tailanda/pattaiya/stati-o-pattaie/274-karen.html&lt;/ref&gt;

== Кәсібі ==
Негізгі кәсіптері – егін шарушылығы. Жазықтардың карендері материалдық мәдениеті жағынан Мьянмаға ұқсас, олар көбінесе, [[күріш]], [[мақта]], [[бұршақ]], [[темекі]], [[көкөніс]] егеді. Бау-бақшалары бар. Таудағы карендер егіншілікті (күріш, тары, жүгері, майлы дақылдар) сақтап қалды, сонымен қатар олар [[буйвол]], [[ешкі]], [[жылқы]] өсіреді, үй құстарын ұстайды. [[Балық]] аулауды қосымша кәсіптеріне айналдырған.

Карен шаруашылығында бамбук, ағаш, шайыр, ротандық дәрілік өсімдіктерді жинау үлкен маңызға ие, ХХ ғасырдың ортасына дейін - ұжымдық аң аулау, пілдерді аулау болды. [[Аңшылық]], шахталарда жалдамалы жұмыс, ағаш кесу кең таралған.&lt;ref name=&quot;Reference1&quot;&gt;народы мира / Карены http://www.etnolog.ru/people.php?id=KARN&lt;/ref&gt;

== Өмір салты ==
[[Сурет:Paduang girl at village nearby Ayutthaya city in Thailand.jpg |нобай|оңға|200px|Таиландтағы Аюттхая қаласының маңындағы ауылда мойнында сақиналары бар карен (падаунг) қызы]]
Бгаи, сгау, пуо деп аталатын үш тайпалық одаққа бөлінеді. Олардың тілі мен салт-дәстүрінде елеулі айырмашылық бар. Карендерде шағын [[моногамия]]лық отбасы басым, таулық карендерде XX ғасырдың ортасына дейін көп балалы отбасылар болды. Діни қауымдықта егде жастағы әйелдер маңызды рөл атқарды.

Дәстүрлі тұрғын үйлерін саз-балшықтан тұрғызады, екі жағы құламалы шатырмен жабылады. Жазықтардағы елді мекендер өзендердің немесе жолдардың бойында созылған, Мьянма тұрғын үйлеріне ұқсайды. Таудағы елді мекендер кішірек және жинақталған орналасуға ие. XX ғасырдың ортасына дейін бір патриархалдық отбасы тұратын ұзын үйлер кең таралған.

Карендердің киімі жеке субэтникалық топтар арасында ерекшеленеді. Ерлер саронг, жеңсіз күрте немесе қысқа жеңі бар ақ көйлек киеді, бастарын орамалмен байлайды, бастың үстіңгі жағын ашық қалдырады, ал иыққа матадан жасалған сөмке тағады. Әйелдер киімі - тігілген белдемше және тік жеңсіз күрте. Зергерлік бұйымдар жиі кездеседі. Қазіргі кезде басым бөлігі мьянмалықтарша киінеді.&lt;ref name=&quot;Reference1&quot;/&gt;

==Дереккөздер==
&lt;references/&gt;

{{wikify}}
{{Әлем халықтары}}
[[Санат:Халықтар]]
[[Санат:Мьянма халықтары]]
[[Санат:Тайланд халықтары]]


{{stub}}</text>
      <sha1>t3z7fyutp4f00zzyer81gmfp36iw5hx</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Басқыншы</title>
    <ns>0</ns>
    <id>49826</id>
    <revision>
      <id>3061468</id>
      <parentid>3050807</parentid>
      <timestamp>2022-08-16T23:20:04Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Білгіш Шежіреші</username>
        <id>68287</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3768" xml:space="preserve">{{Елді мекен-Қазақстан|статусы=Ауыл|тұрғыны=1725|мекен түрі=ауылдық округ{{!}}Ауылдық округі|мекені=Басқыншы ауылдық округі{{!}}Басқыншы|ішкі бөлінісі=|әкімі=|құрылған уақыты=|алғашқы дерек=|бұрынғы атаулары=|статус алуы=|жер аумағы=|климаты=|санақ жылы=2009|ауданы=Панфилов|тығыздығы=|шоғырлануы=|ұлттық құрамы=|конфессионалдық құрамы=|этнохороним=|телефон коды=|пошта индексі=|пошта индекстері=|ортаққордағы санаты=|сайты=|кестедегі аудан=Панфилов ауданы{{!}}Панфилов|кестедегі облыс=Жетісу облысы{{!}}Алматы|атауы=Басқыншы|lat_sec=18|сурет=|әкімшілік күйі=Ауылдық округ орталығы|елтаңба=|ту=|елтаңба сипаттамасы=|ту сипаттамасы=|елтаңба ені=|ту ені=|lat_deg=44|lat_min=20|lon_deg=80|облысы=Жетісу облысы|lon_min=22|lon_sec=55|CoordAddon=type:city(1226000)_region:KZ|CoordScale=|ел картасы=|облыс картасы=|аудан картасы=|ел картасының өлшемi=|облыс картасының өлшемi=|аудан картасының өлшемi=|сайт тілі=}}
'''Басқыншы''' — [[Жетісу облысы]] [[Панфилов ауданы]]ндағы ауыл, [[Басқыншы ауылдық округі]] орталығы.

== Географиялық орны ==
Аудан орталығы - [[Жаркент]] қаласының солтүстік-шығысында 32 км-дей жерде, [[Қытай Халық Республикасы|Қытай]]мен шекараға жапсарлас жатқан [[Қорғас]] өзенінің оң жағалауында орналасқан. 

== Халқы ==
[[1999 жыл|1999 жылы]] тұрғындар саны 1969 адам (973 ер адам және 996 әйел адам) болса, [[2009 жыл|2009 жылы]] 1725 адамды (854 ер адам және 871 әйел адам) құрады.&lt;ref name=&quot;source122&quot;&gt;[http://stat.gov.kz/census/national/2009/region 2009 жылғы Қазақстан Республикасы халқының Ұлттық санағының қорытындылары. Астана 2011. 1 том]&lt;/ref&gt;

== Климаты, топырағы мен өсімдігі ==
Ауыл [[Жетісу Алатауы|Жетісу (Жоңғар) Алатауы]]ның оңтүстігіндегі қоңыржай құрғақ агроклиматтық белдемде жатыр. Жері қызылқоңыр топырақты. Бұта аралас бетеге, көде, боз шөптері өседі. 

== Инфрақұрылымы ==
Басқыншыда бұрынғы “Красный Восток” ұжымшары негізінде шаруа қожалықтары құрылған. Орта мектеп, клуб, дәрігерлік пункт, т.б. мекемелер бар. Тұрғындары басқа елді мекендермен автомобиль жолы арқылы қатынасады.&lt;ref name=&quot;source1&quot;&gt;''[[Қазақ энциклопедиясы]]''&lt;/ref&gt;

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}

{{Панфилов ауданы елді мекендері}}

[[Санат:Панфилов ауданы елді мекендері]]
[[Санат:Жетісу казак әскерінің елді мекендері]]</text>
      <sha1>s4yvdxn9gnse8velxcjg8rw4t10ftvr</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3061469</id>
      <parentid>3061468</parentid>
      <timestamp>2022-08-16T23:20:19Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Білгіш Шежіреші</username>
        <id>68287</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3768" xml:space="preserve">{{Елді мекен-Қазақстан|статусы=Ауыл|тұрғыны=1725|мекен түрі=ауылдық округ{{!}}Ауылдық округі|мекені=Басқыншы ауылдық округі{{!}}Басқыншы|ішкі бөлінісі=|әкімі=|құрылған уақыты=|алғашқы дерек=|бұрынғы атаулары=|статус алуы=|жер аумағы=|климаты=|санақ жылы=2009|ауданы=Панфилов|тығыздығы=|шоғырлануы=|ұлттық құрамы=|конфессионалдық құрамы=|этнохороним=|телефон коды=|пошта индексі=|пошта индекстері=|ортаққордағы санаты=|сайты=|кестедегі аудан=Панфилов ауданы{{!}}Панфилов|кестедегі облыс=Жетісу облысы{{!}}Жетісу|атауы=Басқыншы|lat_sec=18|сурет=|әкімшілік күйі=Ауылдық округ орталығы|елтаңба=|ту=|елтаңба сипаттамасы=|ту сипаттамасы=|елтаңба ені=|ту ені=|lat_deg=44|lat_min=20|lon_deg=80|облысы=Жетісу облысы|lon_min=22|lon_sec=55|CoordAddon=type:city(1226000)_region:KZ|CoordScale=|ел картасы=|облыс картасы=|аудан картасы=|ел картасының өлшемi=|облыс картасының өлшемi=|аудан картасының өлшемi=|сайт тілі=}}
'''Басқыншы''' — [[Жетісу облысы]] [[Панфилов ауданы]]ндағы ауыл, [[Басқыншы ауылдық округі]] орталығы.

== Географиялық орны ==
Аудан орталығы - [[Жаркент]] қаласының солтүстік-шығысында 32 км-дей жерде, [[Қытай Халық Республикасы|Қытай]]мен шекараға жапсарлас жатқан [[Қорғас]] өзенінің оң жағалауында орналасқан. 

== Халқы ==
[[1999 жыл|1999 жылы]] тұрғындар саны 1969 адам (973 ер адам және 996 әйел адам) болса, [[2009 жыл|2009 жылы]] 1725 адамды (854 ер адам және 871 әйел адам) құрады.&lt;ref name=&quot;source122&quot;&gt;[http://stat.gov.kz/census/national/2009/region 2009 жылғы Қазақстан Республикасы халқының Ұлттық санағының қорытындылары. Астана 2011. 1 том]&lt;/ref&gt;

== Климаты, топырағы мен өсімдігі ==
Ауыл [[Жетісу Алатауы|Жетісу (Жоңғар) Алатауы]]ның оңтүстігіндегі қоңыржай құрғақ агроклиматтық белдемде жатыр. Жері қызылқоңыр топырақты. Бұта аралас бетеге, көде, боз шөптері өседі. 

== Инфрақұрылымы ==
Басқыншыда бұрынғы “Красный Восток” ұжымшары негізінде шаруа қожалықтары құрылған. Орта мектеп, клуб, дәрігерлік пункт, т.б. мекемелер бар. Тұрғындары басқа елді мекендермен автомобиль жолы арқылы қатынасады.&lt;ref name=&quot;source1&quot;&gt;''[[Қазақ энциклопедиясы]]''&lt;/ref&gt;

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}

{{Панфилов ауданы елді мекендері}}

[[Санат:Панфилов ауданы елді мекендері]]
[[Санат:Жетісу казак әскерінің елді мекендері]]</text>
      <sha1>rhkq9bu91qs4m52c5s79co1iaqvotko</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Көлкенттөбе</title>
    <ns>0</ns>
    <id>54695</id>
    <redirect title="Көлкентөбе" />
    <revision>
      <id>3061384</id>
      <parentid>691258</parentid>
      <timestamp>2022-08-16T14:01:42Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ерден Карсыбеков</username>
        <id>3744</id>
      </contributor>
      <comment>«[[Көлкентөбе]]» дегенге [[Уикипедия:Айдатқыштар|бағыттады]]</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="36" xml:space="preserve">#АЙДАУ [[Көлкентөбе]]</text>
      <sha1>dwyd026b5hqd9w3s1ky3q7ul0md19go</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Кокос</title>
    <ns>0</ns>
    <id>66971</id>
    <revision>
      <id>3061385</id>
      <parentid>2418626</parentid>
      <timestamp>2022-08-16T14:05:55Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Sovetkhanmoldir21nis</username>
        <id>120909</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1252" xml:space="preserve">[[Сурет:Coconuts - single and cracked open.jpg|нобай|alt=Кокос|Кокос ]]
[[Сурет:Starr 031209-0059 Cocos nucifera.jpg|thumb|right|250px|Кокос ағашы]]
[[Сурет:Cocos nucifera - Köhler–s Medizinal-Pflanzen-187.jpg|thumb|left|250px|Кокос]]
[[Сурет:Sunset with coconut palm tree, Fiji.jpg|thumb|right|250px|Кокос]]
[[Сурет:BERAS ISLAND 18 0260.jpg|thumb|left|250px|Маймыл кокос жеп отырған]]
'''Кокос'''— [[кокос пальмасы]]ның шырынды жемісі; қабығынан ор түрлі токарлық бұйымдар жасалады, талшықтарынан төсеніштер тоқылады арқан есіледі; кокостың ұлпасынан тамақтық және техникалық [[кокос майы]] алынады; кеспеген жаңғақтарының шырыны — [[кокос сүті]] — шол қандыратын сусын.&lt;ref name=&quot;source1&quot;&gt;Қазақ тілі терминдер сөздігі I том&lt;/ref&gt;

==Тағы қараңыз==
*[[Банан]]
*[[Киви жемісі]]
==Дереккөздер&lt;/span&gt;==
&lt;references/&gt;

{{wikify}}

[[Санат:Пальмалар]]

{{stub}}</text>
      <sha1>gljxphllftz4u9576m15wsi7vfg6nef</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Сүйек ұлпасы</title>
    <ns>0</ns>
    <id>70199</id>
    <revision>
      <id>3061519</id>
      <parentid>2998714</parentid>
      <timestamp>2022-08-17T08:14:04Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>DariaUrinbasarova21nis</username>
        <id>117340</id>
      </contributor>
      <comment>Қатеге толы бет екен, қатесін жөндедім</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4519" xml:space="preserve">'''Сүйек ұлпасы (костная ткань)''' (textus osseus, {{lang-la|textus}} — ұлпа; {{lang-la|os, ossis}} — сүйек) — қаңқа дәнекер ұлпасы.&lt;ref&gt;Цитология және гистология. Оқу құралы. Сапаров Қ.Ә. - Алматы: Қазақ университеті, 2009. - 128 бет. ISBN 978-601-247-057-4&lt;/ref&gt;

'''Сүйек ұлпасы''' сүйек жасушалары — [[остеоцит]]терден және жасушааралық зат — сүйек тақташалрынан тұрады. Сүйек ұлпасын түзетін жас жасушаларды [[Остеобластар|остеобласттар]] деп атайды. Сүйек ұлпасы қаңқа сүйектерін құрайды. Сүйектер сыртынан сүйекқаппен (периост) қапталған. Сүйектер организмде тіректік, механикалық, қорғаныс қызметтерін атқарады және минералдық тұздар мен май алмасуына қатысады.&lt;ref&gt;Биоморфология терминдерінің түсіндірме сөздігі/ - Алматы: &quot;Сөздік-Словарь&quot;, 2009. ISBN 9965-822-54-9&lt;/ref&gt;

''Дөрекі талшықты (ретикулофиброзды) сүйек ұлпасы'' - матрикстегі коллаген талшықтарының ретсіз орналасуымен сипатталады. Ол салыстырмалы түрде төмен механикалық беріктігімен сипатталады және әдетте остеобласттар жоғары жылдамдықпен остеоид түзген кезде пайда болады. Әдетте, бұл ұрықтың сүйек тінінің қалыптасуы кезінде, патологиялық жағдайларда - сүйек сынығын емдеу кезінде немесе Пагет ауруы кезінде пайда болады. Остеоциттер денелері бар лакуналардың тұрақты бағыты болмайды. Дқрекі талшықты сүйек тінінде остеоциттердің мөлшері пластикалыға қарағанда жоғары, ал оның матрицасында негізгі зат көп және минералды компоненттер аз болады. Сүйек тінінің қалыпты дамуы мен регенерациясы кезінде дөрекі талшықты сүйек тіндері біртіндеп пластикалыға сүйек ұлпасымен ауыстырылады. Ересек адамда тек бас сүйегінің өскен тігістерінде және кейбір сіңірлердің сүйекке бекінген жерлерінде ғана сақталады.

''Пластинкалы сүйек ұлпасы'' - ересек адамда  бүкіл сүйек қаңқасын құрайды. Оның минералданған жасушааралық заты қалыңдығы 3-10 мкм арнайы сүйек пластинкаларынан тұрады, олардың әрқайсысында параллельді жіңішке коллаген талшықтары бар. Көршілес пластиналардың талшықтары бір-біріне бұрыш жасап жатады, бұл оларға әсер ететін жүктемелердің біркелкі таралуына ықпал етеді. Сүйектегі пластиналар бірнеше жүйені құрайды. Остеоциттер денелері орналасқан лакуналар пластинкалардың арасында рет-ретімен орналасады, ал жасуша өсінділері орналасқан сүйек түтікшелері пластинкаларға тік бұрышпен енеді.&lt;ref&gt;Быков В. Л. Цитология и общая гистология. — СПб.: СОТИС, 2002, стр. 369-370&lt;/ref&gt;

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}
{{wikify}}

{{Суретсіз мақала}}

[[Санат:Биоморфология]]
[[Санат:Биология]]
[[Санат:Морфология]]
[[Санат:Медицина]]
[[Санат:Гистология]]
[[Санат:Цитология]]</text>
      <sha1>hn7ujnhm1prcpmj2r4d5dn58io92ll4</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3061520</id>
      <parentid>3061519</parentid>
      <timestamp>2022-08-17T08:15:41Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>DariaUrinbasarova21nis</username>
        <id>117340</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4521" xml:space="preserve">'''Сүйек ұлпасы (костная ткань)''' (textus osseus, {{lang-la|textus}} — ұлпа; {{lang-la|os, ossis}} — сүйек) — қаңқа дәнекер ұлпасы.&lt;ref&gt;Цитология және гистология. Оқу құралы. Сапаров Қ.Ә. - Алматы: Қазақ университеті, 2009. - 128 бет. ISBN 978-601-247-057-4&lt;/ref&gt;

'''Сүйек ұлпасы''' сүйек жасушалары — [[остеоцит]]терден және жасушааралық зат — сүйек тақташаларынан тұрады. Сүйек ұлпасын түзетін жас жасушаларды [[Остеобластар|остеобласттар]] деп атайды. Сүйек ұлпасы қаңқа сүйектерін құрайды. Сүйектер сыртынан сүйекқаппен (периост) қапталған. Сүйектер организмде тіректік, механикалық, қорғаныс қызметтерін атқарады және минералдық тұздар мен май алмасуына қатысады.&lt;ref&gt;Биоморфология терминдерінің түсіндірме сөздігі/ - Алматы: &quot;Сөздік-Словарь&quot;, 2009. ISBN 9965-822-54-9&lt;/ref&gt;

''Дөрекі талшықты (ретикулофиброзды) сүйек ұлпасы'' - матрикстегі коллаген талшықтарының ретсіз орналасуымен сипатталады. Ол салыстырмалы түрде төмен механикалық беріктігімен сипатталады және әдетте остеобласттар жоғары жылдамдықпен остеоид түзген кезде пайда болады. Әдетте, бұл ұрықтың сүйек тінінің қалыптасуы кезінде, патологиялық жағдайларда - сүйек сынығын емдеу кезінде немесе Пагет ауруы кезінде пайда болады. Остеоциттер денелері бар лакуналардың тұрақты бағыты болмайды. Дөрекі талшықты сүйек тінінде остеоциттердің мөлшері пластикалыға қарағанда жоғары, ал оның матрицасында негізгі зат көп және минералды компоненттер аз болады. Сүйек тінінің қалыпты дамуы мен регенерациясы кезінде дөрекі талшықты сүйек тіндері біртіндеп пластикалыға сүйек ұлпасымен ауыстырылады. Ересек адамда тек бас сүйегінің өскен тігістерінде және кейбір сіңірлердің сүйекке бекінген жерлерінде ғана сақталады.

''Пластинкалы сүйек ұлпасы'' - ересек адамда  бүкіл сүйек қаңқасын құрайды. Оның минералданған жасушааралық заты қалыңдығы 3-10 мкм арнайы сүйек пластинкаларынан тұрады, олардың әрқайсысында параллельді жіңішке коллаген талшықтары бар. Көршілес пластиналардың талшықтары бір-біріне бұрыш жасап жатады, бұл оларға әсер ететін жүктемелердің біркелкі таралуына ықпал етеді. Сүйектегі пластиналар бірнеше жүйені құрайды. Остеоциттер денелері орналасқан лакуналар пластинкалардың арасында рет-ретімен орналасады, ал жасуша өсінділері орналасқан сүйек түтікшелері пластинкаларға тік бұрышпен енеді.&lt;ref&gt;Быков В. Л. Цитология и общая гистология. — СПб.: СОТИС, 2002, стр. 369-370&lt;/ref&gt;

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}
{{wikify}}

{{Суретсіз мақала}}

[[Санат:Биоморфология]]
[[Санат:Биология]]
[[Санат:Морфология]]
[[Санат:Медицина]]
[[Санат:Гистология]]
[[Санат:Цитология]]</text>
      <sha1>8kdryt4all6t2vgvtl2ycqsv8kbwzwr</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Баусексеуіл қорғаны</title>
    <ns>0</ns>
    <id>72374</id>
    <revision>
      <id>3061411</id>
      <parentid>2521654</parentid>
      <timestamp>2022-08-16T15:41:18Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ерден Карсыбеков</username>
        <id>3744</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2561" xml:space="preserve">'''Баусексеуіл қорғаны''' - ортағасырлык қамал орны. [[Ызакөл]] ауылынан 2 км оңтүстік-батысқа қарай [[Сырдария]]ның ескі арнасының жиегінде.

2002—03 жылы [[Отырар мемлекеттік археологиялық қорық музейі]]мен [[Шымкент]] қаласы Археология және [[этнология]] ғылыми-зертттеу орталығының археологиялық экспедагогикалық (жетек. С.Ахмет, З.Исабек) зерттеген. Қорғанның оңтүстік оңтүстік-батыс жағында Сырдария өзенінің ескі арнасы (өзек) өтеді. Осы арна өзектен 27 м жерден қорған басталады. Қорған екі бөліктен тұрады, әр бөліктің сырт жағын айналдыра ені 7x5 м болатын ор қазған. Бірінші қорған 6 мүнаралы болып келген. Әр мұнара корған қабырғасынан ерекше шығыңқы етіп көтерілген. Қорған ауданы 20x31 м, биіктігі 2,50x2,20 м. Оның оңтүстік батыс және солтүстік-батыс қабырға жағында доға пішінді екінші қорған орналасқан. Екі қорған арасын ені 10x8 м келетін ор бөліп тұр. Екінші қорғанның ауданы 36x30 м. Солтүстік-батыс жақ қабырға бойында 4 мұнара орны анықталған. Қабырға дуалының қазіргі жайылып кеткендегі жалпақтығы 12x10x20 м. Екінші қорғанды да айналдыра ені 8 м келетін ор қоршап тұр. Ордың сыртынан 110x69x48 м жерден өзектен тартылған, ені 3x7м келетін арық қазылған. Археологиялық зерттеу барысында Баусексеуіл қорғанысын халық 9—12 ғасырларда мекен еткен.&lt;ref&gt;Отырар. Энциклопедия. – Алматы. «Арыс» баспасы, 2005 ISBN 9965-17-272-2&lt;/ref&gt;

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}

{{Суретсіз мақала}}

[[Санат:Отырар ауданы географиясы]]
[[Санат:Қамалдар]]</text>
      <sha1>8e2c1e6owrv72xn3f7zg66j8g54az4k</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Хантөрткіл</title>
    <ns>0</ns>
    <id>75996</id>
    <revision>
      <id>3061417</id>
      <parentid>2452361</parentid>
      <timestamp>2022-08-16T16:00:01Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ерден Карсыбеков</username>
        <id>3744</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1433" xml:space="preserve">'''Хантөрткіл'''&lt;ref&gt;[[Маңғыстау энциклопедиясы]], Алматы, 1997;&lt;/ref&gt; – 
#  [[Маңғыстау ауданы]] [[Тұщықұдық (Маңғыстау облысы)|Тұщықұдық]] ауылының оңтүстігіндегі шағын төрткіл. Ел аузында ерте заманда түбекті мекендеген көшпелі тайпалардың  бірінің жаз жайлауы болыпты деген дерегі сақталған
# Патша әскері тұрғызған Ембі бекінісінен 110 км, [[Жем (өзен)|Жем]] өзенінен 52 км оңтүстік-шығысқа қарай орналасқан. Ұзындығы 8, ені 5 км. Маңында сұғына кіретін төбелері бар. Суы тұщы құдықтары көп. Ел аузында ол ертедегі бір ханның ел жинап алқа кеңес өткізетін мекені, кеңеске тау басында түнде үлкен алау жағып шақырылады деген аңыз осы уақытқа дейін ел жадында сақталған.&lt;ref&gt;«Батыс Қазақстан облысы» энциклопедиясы, Алматы, 2002;&lt;/ref&gt;

==Дереккөздер==
&lt;references/&gt;

{{wikify}}
{{stub}}

[[Санат:Маңғыстау облысы географиясы]]</text>
      <sha1>q258hz4m5j9ohlo7xg9xu2m1jzo5p88</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Шан</title>
    <ns>0</ns>
    <id>79510</id>
    <revision>
      <id>3061556</id>
      <parentid>2048659</parentid>
      <timestamp>2022-08-17T10:49:05Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>EmausBot</username>
        <id>5055</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>Перемещение 1 интервики-ссылки в Викиданные ([[d:Q12210443]])</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="847" xml:space="preserve">[[Сурет:Modified Hanson steelwatertank.jpg|thumb|right|150px]]Шан (Бак) — сұық зат құятын орташа ыдыс.
==Түрлері==
*Ағызушы шан (бак сливной) супы к зат құятын орташа ыдыста орналастырылган ағызу жүйесі.
*Тұндырғыш шан (Бак отстойник) — сұық зат құятын орташа ыдыста орналастырылган тұндыру жүйесі.
&lt;ref&gt;Қазақ тілі терминдерінің салалық ғылыми түсіндірме сөздігі:
Машинажасау. — Алматы: &quot;Мектеп&quot; баспасы, 2007. ISBN 9965-36-417-6&lt;/ref&gt;

==Дереккөздер==
&lt;references/&gt;

{{wikify}}

[[Санат:Техника]]
[[Санат:Машинажасау]]


{{Stub}}</text>
      <sha1>l61jkw8hsm4orb4jtlqzzg6v3gb8480</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Шоколад</title>
    <ns>0</ns>
    <id>81431</id>
    <revision>
      <id>3061553</id>
      <parentid>2882274</parentid>
      <timestamp>2022-08-17T10:40:12Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Nurbekovanurly</username>
        <id>121316</id>
      </contributor>
      <comment>/* Түрлері */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="6549" xml:space="preserve">[[Сурет:Chocolate.jpg|thumb|right]]
[[Сурет:Chocolate_melanger.jpg|thumb|right]]
'''Шоколад''' — [[какао]] ұнтағына оның дәмін және хош иісін келтіретін, жұмсақ консистенция беретін компоненттер қосып дайындалынған кондитер өнімдері.

Қазіргі кезде шоколад түрлеріне какао ұнтағынан басқа [[қант]], какао-майы, майсыздандырылған құрғақ сүт ұнтағы, глюкоза қою шырыны, [[ваниль]] немесе [[ванилин]], этиль спиртінің қою шырыны, инвертті қант, өсімдік майлары, жаңғақтар, лецитин, пектин, табиғи немесе жасанды хош иіс беретін заттар, консервілеу қоспалары, лимон қышқылы, апельсин майы, жалбыз майы қолданылады. Қалыптасқан шоколад түрлерінен басқа қазір тұздалған, ащы, қуысты шоколадтар өндіріледі. Барлық шоколад өнімдері 15°С жоғары емес температурада және бөтен иістері жоқ бөлмелерде сақталынады. Шоколад көптеген десертті тағамдарға (киселдерге, бламанжеге, желелерге, мусстарға, суфлелерге, кремдерге) жағымды иіс және дәм беретін қолайлы өнім. Сонымен бірге шоколад пирожный, торттардың қамырына да қосылады. Кондитер өндірісінде шоколад кәмпит, пряник, зефир, мармелад өнімдерін глазурлеуге пайдаланылады. Шоколад сыртының &quot;сұрлануы&quot; және қатты құрғақ болуы оның тағамға жарамсыздығын көрсетеді.&lt;ref&gt;Қазақ тілі терминдерінің салалық ғылыми түсіндірме сөздігі: К54 Қоғамдық тамақтандыру.— Алматы: &quot;Мектеп&quot; баспасы, 2007. — 232 бет.ISBN 9965-36-414-1&lt;/ref&gt;

== Тарихы ==
Шоколадтың туған жері, сондай ақ какао ағашы, Орталық және Оңтүстік Америка болып келеді. Майя жерінің индейцтері ал содан кейін астеки көп жылдар бойы ұстақталған және қуырылған какао бобтарын сумен бірге, ары қарай осы қоспаға ащы бұрыш қосқан. Нәтижесінде ащы майлы көбікті сусын, сосын оны суықтай ішкен.


== Түрлері ==
* Қара шоколад 
* Сүтті шоколад
* Ақ шоколад
* Рубиндік шоколад
* Диабеттік шоколад
* Вегетериандық шоколад

==Шоколадтың пайдасы==
[[Америка Құрама  Штаты]]ндағы  [[Гарвард Университеті]]нің  зертттеушілері 8000  ер  адамға  тәжірибе  жасап,  оларды  шоколад  жеушілер  қатарында екенін  атап, олар шоколад жемеушілерге қарағанда жылына үш  ай  артық  өмір  сүретінін  анықтайды.[[Какао]]ның   құрамындаңы  анти  оксидтер  полипенол  деп  аталады.  Антиоксидтер  бізге  белгілі  болатындай рак  ауруларына  қарама қарсы қорғану  үшін  қолданады.  Қышқылды  валерина  жанға  жұмсақтық  береді. Қант  стрессті  төмендетеді және қанттың  ауруды  жеңілдететін әсері  кішкентай балаларға қолдану  кезіндегі  зеттеуде табылған.  Себебі  тәтті  дәмдер  наша  сияқты  әрекет  етеді.  Осы   сияқты  ғылыми   негіздер   бар.&lt;ref&gt;Марк Аллен, Дебра Повелл, Дикки Долби, ISBN 971405080750&lt;/ref&gt;

Шоколад  иісі  долдану  әрекеттерін   жояды,  өзімізді жақсы  сезінуге  себепші  болады. Дегенмен  көптеген  жасөспірімдерге  шоколадтың  әсерінен  безеу-бөртпелер  пайда  болады деген пікірлер бар, бірақ бұл  ғылыми  нақты   дәлел   емес.  Бұған  [[Миссури университеті]]нің  ғалымдары  былай   дейді шоколад   жеп  тұрған сәттерде оның   кейбір  бөліктері  үстімізге  түсіп  дақ  қалатын  сәттер  болады сол  дақтарды  дене екі  апта  ұстағанда   денеде  ештеңе  болмағандығын  айтады.Шоколадтың  құрамында  төменгі  деңгейде   глисемик  индикс    '''glycaemig  index'''  бар,  яғни  бұл  ұзақ  уақыттық  энергияны  береді.  Мысалы  үшін бір  бөлік  шоколадта  70 грамм кездеседі,  яғни  бұл  дегеніміз  ұзақ  уақыт  өмір  сүруіңізге  себепші.  Сонымен  қатар  шоколад хромның  негізгі  көзі  болып  табылады.  50  грамм  шоколад  құрамында  1.2 мгр  темір,45 мгр магниумбар.  Сүтті шоколад  кальциийдің  негізгі  көзі. 50 гр  шоколад   110 гр  құраммен  толтырылады, дегенменде  бізге  күніне  жеті  бөлік  шоколад  жеу  керек.  Өйткені  оның  құрамы  минералдарға  бай.
{{wikify}}
==Дереккөздер==
&lt;references/&gt;

{{Шоколад}}
[[Санат:Шоколад]]
[[Санат:Кондитер өнімдері]]</text>
      <sha1>rhiewrhrrm9hmg7yufh09u9zcjdvwk1</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Айдарлы (Жетісу облысы)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>82536</id>
    <revision>
      <id>3061448</id>
      <parentid>3061256</parentid>
      <timestamp>2022-08-16T19:26:52Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Білгіш Шежіреші</username>
        <id>68287</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>Білгіш Шежіреші [[Айдарлы (Панфилов ауданы)]] бетін [[Айдарлы (Жетісу облысы)]] бетіне жылжытты</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5056" xml:space="preserve">{{Елді мекен-Қазақстан
 |статусы                 = Ауыл
 |атауы                   = Айдарлы
 |сурет                   =
 |әкімшілік күйі          =Ауылдық округ орталығы 
 |елтаңба                 = 
 |ту                      = 
 |елтаңба сипаттамасы     = 
 |ту сипаттамасы          = 
 |елтаңба ені             = 
 |ту ені                  = 
  |lat_deg= 44|lat_min=02 |lat_sec=02
  |lon_deg= 79|lon_min=31 |lon_sec=08
  |CoordAddon             = 
  |CoordScale             =
 |ел картасы             = 
 |облыс картасы          = 
 |аудан картасы          = 
 |ел картасының өлшемi    = 
 |облыс картасының өлшемi = 
 |аудан картасының өлшемi = 
 |облысы                   = Жетісу облысы
 |кестедегі облыс         = Жетісу облысы{{!}}Жетісу
 |ауданы                   = Панфилов ауданы
 |кестедегі аудан         = Панфилов ауданы{{!}}Панфилов
 |мекен түрі              =ауылдық округ{{!}}Ауылдық округі
 |мекені                   = Айдарлы ауылдық округі (Жетісу облысы){{!}}Айдарлы
 |кестедегі мекен         = 
 |ішкі бөлінісі           = 
 |әкімі                   = 
 |құрылған уақыты         = 
 |алғашқы дерек           = 
 |бұрынғы атаулары        = 
 |статус алуы               = 
 |жер аумағы                  = 
 |биiктiктiң түрi         =
 |орталығының биiктігі    =
 |климаты                 =  қуаң агроклиматтық белдем 
  |тұрғыны                = 1477
  |санақ жылы             = 2009
  |тығыздығы              = 
  |шоғырлануы             = 
  |ұлттық құрамы          = 
  |конфессионалдық құрамы = 
  |этнохороним            = 
 |телефон коды            = 
 |пошта индексі           = 
 |пошта индекстері        = 
 |автомобиль коды         = 
 |идентификатор түрі      =
 |сандық идентификаторы   = 
 |ортаққордағы санаты     = 
 |сайты                   =
 |сайт тілі               = 
 |сайт тілі 2            =
 |сайт тілі 3            = 
 |сайт тілі 4           = 
 |сайт тілі 5            = 
 |add1n                  =
 |add1                   = 
 |add2n                  = 
 |add2                   = 
 |add3n                  = 
 |add3                   = 
}}
{{мағына|Айдарлы}}
'''Айдарлы''' — [[Жетісу облысы]] [[Панфилов ауданы]]ндағы ауыл, [[Айдарлы ауылдық округі (Жетісу облысы)|Айдарлы ауылдық округі]] орталығы.

== Географиялық орны ==
Аудан орталығы — [[Жаркент]] қаласынан оңтүстік-батысқа қарай 40 км-дей жерде, [[Іле]] өзенінің оң жағалауынан 8 км-дей қашықтықта, өзеннің алювийлі-делювийлі жазығындағы қуаң агроклиматтық белдемде жатыр.

== Халқы ==
[[1999 жыл|1999 жылы]] тұрғындар саны 1827 адам (918 ер адам және 909 әйел адам) болса, [[2009 жыл|2009 жылы]] 1477 адамды (722 ер адам және 755 әйел адам) құрады.&lt;ref name=&quot;source122&quot;&gt;[http://stat.gov.kz/census/national/2009/region 2009 жылғы Қазақстан Республикасы халқының Ұлттық санағының қорытындылары. Астана 2011. 1 том]&lt;/ref&gt;  

== Тарихы ==
[[1943 жыл|1943]]-[[1997 жыл|1997]] жылдары қой өсірумен шұғылданатын ''Гвардия'' кеңшарының орталығы болды. Оның негізіңде Айдарлыда 1997 жылдан шаруа қожалықтары құрылды. 

== Инфрақұрылымы ==
Орта мектеп, фельдшерлік-акушерлік пункт, мәдениет үйі, тағы басқа мәдени мекемелер бар. Ауыл тұрғындары баска елді мекендермен автомобиль жолы арқылы қатынасады.&lt;ref&gt;Жетісу. Энциклопедия. - [[Алматы]]: «Арыс» баспасы, [[2004]]. — 712 бет. ISBN 9965-17-134-3&lt;/ref&gt;

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}

{{Панфилов ауданы елді мекендері}}

[[Санат:Панфилов ауданы елді мекендері]]</text>
      <sha1>kk7neo94im0hvw6x3fc9wags4mcj81e</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Уикипедия:Бітікшілерді сайлау</title>
    <ns>4</ns>
    <id>101130</id>
    <revision>
      <id>3061465</id>
      <parentid>2783425</parentid>
      <timestamp>2022-08-16T23:13:55Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Білгіш Шежіреші</username>
        <id>68287</id>
      </contributor>
      <comment>/* Әлдекім */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="950" xml:space="preserve">{{Администрация}}

{{archive box|
&lt;center&gt;
[[Уикипедия:Бітікшілерді сайлау/Мұрағат|Бұрын өткен сайлаулар]]
&lt;/center&gt;
}}

== [[Қатысушы:Әлдекім|Әлдекім]] ==
Тіркелу уақыты: ** ** ****.

Өңдеулер саны:  [https://tools.wmflabs.org/xtools-ec/index.php?project=kk.wikipedia.org&amp;user=Әлдекім&amp;uselang=kk әлденеше] (тек kkwiki-дегі есеп бойынша)

Дауыс беру уақыты: **.**.- **.**.202* ж. сағат 19:00 ге дейін (21 күн).

Үміткердің жолдауы:

=== Жақтаушы дауыс ===

=== Қарсы дауыс ===

=== Қалыс дауыс ===

=== Басқа пікірлер ===

=== Сұрақтар ===

=== Қорытынды ===


[[Санат:Уикипедия:Мәртебелерге өтініштер]]
[[Санат:Уикипедия:Бітікшілер]]</text>
      <sha1>azq6omv7s1bhsknmwvst8wgq1ktd6l1</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Талқылау:Алмалы (Жетісу облысы)</title>
    <ns>1</ns>
    <id>190072</id>
    <revision>
      <id>3061474</id>
      <parentid>2472410</parentid>
      <timestamp>2022-08-16T23:22:59Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Білгіш Шежіреші</username>
        <id>68287</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>Білгіш Шежіреші [[Талқылау:Алмалы (Панфилов ауданы)]] бетін [[Талқылау:Алмалы (Жетісу облысы)]] бетіне жылжытты</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="98" xml:space="preserve">{{Қазақстан жобасының мақаласы|деңгейі=|маңыздылығы=}}</text>
      <sha1>7b4a4gnp600p6hvugjf7l8p5ds53yku</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Назарбаев Зияткерлік мектептері</title>
    <ns>0</ns>
    <id>220328</id>
    <revision>
      <id>3061387</id>
      <parentid>2995338</parentid>
      <timestamp>2022-08-16T14:28:20Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Sovetkhanmoldir21nis</username>
        <id>120909</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="15475" xml:space="preserve">{{cleanup}}
{{Мектеп
 |Атауы       = Назарбаев Зияткерлік мектептері
 |Сурет       = Назарбаев Зияткерлік мектептері.jpg
 |Ұраны       = 
 |Құрылды     = 2008 - қазіргі кезге дейін
 |Жабылды     = 
 |Түрі        = Физика-математика бағытындағы зияткерлік мектептер, химия-биология бағытындағы мектептер, Халықаралық Бакалавриат
 |Оқушылар саны     = 
 |Мекенжайы         = [[Қазақстан]]
 |Координатасы      = 
 |Факс        = 
 |E-mail      = 
 |Сайты       = http://nis.edu.kz/
 |Жол         = Тілі
 |Жол сөзі    = Қазақша, орысша, ағылшынша
}}
'''Назарбаев Зияткерлік мектептері''' — [[ғылым]], [[экономика]] және [[саясат]]  саласында дарынды балаларға арналған таңдаулы [[мектеп|мектептер желісі]] &lt;ref&gt;[http://www.intelschool.kz Мектептер порталы] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20140212064336/http://intelschool.kz/ |date=2014-02-12 }}&lt;/ref&gt;.  Бұл мектепте &quot;критериалды бағалау&quot; деп, аталатын бағалау жүйесі қолданылады. Зияткерлік мектепте білім берудің екі моделі жүзеге асырылады. Бірінші модель - [[Жаратылыстану]]-[[математика]]лық бағыттағы Эксперименталды Ықпалдасқан білім бағдарламасын жүзеге асырады. Бұл бағдарлама бойынша оқушылар [[физика]], [[математика]], [[химия]] және [[биология]] пәндерін тереңдетіп, үштілді ортада оқиды.

Астана қаласы Зияктерлік мектебі оқушыларының ағылшын тіліндегі математика, физика, химия, биологиядан [[SAT1|халықаралық SAT1 емтиханнан]] қорытынды баллы 1586 құрады, әлемде орташа балл - 1200 (ең көбі -1980 ), ал [[SAT2]] орташа балл - 1720, әлемдегі орташа балл - 1250 (ең көбі - 2200). [[Ағылшын тілі]]нен [[IELTS|IELTS емтиханы]]нан орташа балл - 6,2 (5,7 - өткен жылы). Тек бір оқу жылының ішінде халықаралық, республикалық, облыстық және қалалық олимпиадаларда жеңістер екі есе көбейді. Екінші модель - Негізгі және жоғары мектепте оқушыларды [[Халықаралық бакалавриат|Халықаралық бакалавриат бағдарламасы]] бойынша оқыту. Бұл 35 жылдан астам тарихы бар, жоғары сапалы білім беретін бағдарлама ретінде әлемге танылған. Халықаралық бакалавриаттың дипломын 102 елдің 1300 астам университеттері мақұлдайды. Олардың ішінде [[Оксфорд университеті|Оксфорд]], [[Гарвард университеті|Гарвард]], [[Кембридж университеті|Кембридж]], [[Йель университеті|Йель]], [[Сорбонна университеті|Сорбонна]], [[Лондонның экономика мектебі]] сияқты аттары әлемге әйгілі жоғары оқу орындар бар&lt;ref&gt;[http://www.enbek.gov.kz/kk/node/247406   ҚР Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрлігі,  «Назарбаев Зияткерлік мектептері» - орта білімдегі жаңа өсу нүктелері]&lt;/ref&gt;.

== Тарихы ==
ҚР Президенті Н.Ә. Назарбаевтың бастамасы бойынша 2008 жылы Астанада алғашқы зияткерлік мектебі ашылды. Бес жылдың ішінде Зияткерлік мектептері еліміздің барлық өңірлерінде ашылған еді. Зияткерлік мектептерінде жоғары білікті педагогтар дәріс береді, мектеп заманауи ғылыми-зертханалық және интерактивті мультимедиялық жабдықпен жарақтандырылған. Зияткерлік мектебінің осы және басқа да ерекшеліктері балалардың жан-жақты дамуына жағдай жасайды.
== Аймақтардағы мектептер ==
*'''[[Астана қаласы]].''' Астана қаласында Назарбаев Зияткерлік мектебі 2009 жылдың ақпанында ашылған болатын. Бұл Қазақстанда салынатын Назарбаев зияткерлік мектептерінің алғашқысы. Қазір Астанада екі түрлі бағытта оқытатын екі мектеп қызмет етеді. Бірі физика-математикалық, ал екіншісі халықаралық бакалавриат бағытында оқытады.
*'''[[Семей қаласы]].''' [[Семей]] қаласында 2009 жылы 1 қыркүйекте [[Семей қаласындағы Назарбаев Зияткерлік мектебі|физика-математикалық бағытындағы Назарбаев Зияткерлік мектебі]] ашылды. Ол 2-ші атаулы мектеп болып табылады. Мектеп директоры: Кайыржанов Б.Т.&lt;ref&gt;[http://sm.nis.edu.kz/ Семей қаласындағы Назарбаев Зияткерлік мектебі],16.02.2013&lt;/ref&gt;
*'''[[Талдықорған қаласы]]'''. 2010 жылдың 21 тамызында Талдықорған қаласында физика-математикалық бағыттағы Н.Назарбаев зияткерлік мектебі ашылды   &lt;ref&gt;[http://www.inform.kz/kaz/article/2294163/  Талдықорған қаласында физика-математикалық бағыттағы Н.Назарбаев зияткерлік мектебі],16.02.2013&lt;/ref&gt;. Ашылу рәсіміне елбасы [[Нұрсұлтан Назарбаев]] қатысты. Мектеп әлем стандарттарына сай салынған.
*'''[[Шымкент қаласы]].''' 2013 жылдың 16 ақпан күні [[Шымкент]] қаласында физика-математика бағытындағы мектептің ашылу салтанаты өтті &lt;ref&gt;[http://www.bnews.kz/kk/news/post/124411/   Шымкент қаласында  мектептің ашылуы], 16.02.2013&lt;/ref&gt;. Бұл [[Қазақстан]] аумағындағы 9-шы атаулы мектеп. Мектеп директоры Абдрахманова Қаракөз Ізбасарқызы. Басқа қаладан келген оқушыларғы арналған 120 орынды жатақхана бар.
*'''[[Шымкент қаласы]].''' 2013 жылдың 25 ақпан күні  [[Шымкент]] қаласында химия-биология бағытындағы мектептің ашылу салтанаты өтті. Мектеп директоры Қасымов Балкан Маратұлы. 
*'''[[Ақтөбе]] қаласы.''' Назарбаев Зияткерлік мектебі [[Ақтөбе]] қаласының Батыс-2 шағын ауданында салынды. Онда 720 оқу орны бар. Ауылдан келген балалары үшін 120 орынға арналған жатақханасы салынды.&lt;ref&gt;[http://www.aktobegazeti.kz/?p=17013  Ақтөбеде Назарбаев зияткерлік мектебі ашылады] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20140109145103/http://www.aktobegazeti.kz/?p=17013 |date=2014-01-09 }}, 16.25.13&lt;/ref&gt;
*'''[[Көкшетау]] қаласы'''. 2013 жылдың 23 ақпан күні [[Көкшетау]] қаласындағы Назарбаев Зияткерлік мектебінде 7-сынып оқушыларын жаратылыстану - математикалық бағытындағы пәндерді оқуға деген қабілеттерін анықтауға арналған Джонс Хопкинс Университетінің «Дарынды жастар» орталығы жасаған психометрикалық тест өткізіледі.
*'''[[Өскемен қаласы]]'''. Өскемендегі химия биология бағытындағы мектепте іріктеу конкурсы басталды&lt;ref&gt;[http://nis.edu.kz  Өскемендегі Назарбаев зияткерлік мектебі] 16,02,2013/&lt;/ref&gt;.
*'''[[Орал]] қаласы.''' Орал қаласындағы Назарбаев Зияткерлік мектебі қыркүйек айының 29-шы жұлдызында ашылды. Мұнда аудандардан келген оқушыларға арналған 120 орынды жатақхана бар. Мектеп директоры; Кадырова Шолпан Маратовна.
*'''[[Қарағанды]] қаласы.''' [[Қарағанды қаласындағы химия-биология бағытындағы Назарбаев Зияткерлік мектебі]] 2013 жылдың 1 ақпанында ашылды. Мұнда аудандардан келген оқушыларға арналған 120 орынды жатақхана бар. 
*'''[[Тараз]] қаласы.''' [[Тараз қаласындағы физика-математика бағытындағы Назарбаев Зияткерлік мектебі]] 2013 жылдың 4-ші шілдесінде ашылды. Мұнда аудандардан келген оқушыларға арналған 120 орынды жатақхана бар. 
*'''[[Қызылорда]] қаласы.''' [[Қызылорда қаласындағы химия-биология бағытындағы Назарбаев Зияткерлік мектебі]] 2013 жылдың 30-шы тамызында есігін ашты. Мұнда аудандардан келген оқушыларға арналған 120 орынды жатақхана бар. 
*'''[[Павлодар]] қаласы.''' [[Павлодар қаласындағы химия-биология бағытындағы Назарбаев Зияткерлік мектебі]] 2013 жылдың 27-ші тамызында ашылды. Мұнда аудандардан келген оқушыларға арналған 120 орынды жатақхана бар. 
*'''[[Атырау]] қаласы.''' [[Атырау қаласындағы химия-биология бағытындағы Назарбаев Зияткерлік мектебі]] 2013 жылдың 11-ші қыркүйегінде есігін ашты. Мұнда аудандардан келген оқушыларға арналған 120 орынды жатақхана бар.
*'''[[Алматы]] қаласы.''' Шымкент, Қызылорда, Орал сияқты қалалардың мектептеріне ұқсас үлгіде салынған мектеп 2014 жылдың 4-шi шiлдесiнде ашылды. Алматы қаласындағы ФМБ Назарбаев Зияткерлiк Мектебiнде 762 оқушы бiлiм алуда. Мектеп директоры- Кенченбаева Жамиля. Мектеп &quot;Таулы қырат&quot; ауданында орналасқан.
*'''[[Қостанай]] қаласы.''' [[Қостанай қаласындағы физика-математика бағытындағы Назарбаев Зияткерлік мектебі]] 2014 жылдың 12 желтоқсанында ашылды. Алыс аудандардан келіп білім алатын балалардың 120 орындық жайлы жатақханада тұруына мүмкіндіктері бар.'''
*'''[[Ақтау]] қаласы.''' [[Ақтау қаласындағы Назарбаев Зияткерлік мектебі |химия–биология бағытындағы]]  2015 жылдың 27 тамызында ашылды. 720 балаға арналған зияткерлік мектеп облыс орталығының 33-шағын ауданында орналасқан. Алыс-шалғай елді-мекендерде тұратын балалар үшін мектеп 120 балаға арналған жатақхана бар.  
*'''[[Петропавл]] қаласы.''' [[Петропавл қаласындағы химия-биология бағытындағы Назарбаев Зияткерлік мектебі]]  2015 жылдың 4 шілдесінде ашылды. 720 орынға арналған білім мекемесі қаладағы жаңа «Береке» шағын ауданында еңсе көтерді. Мұнда аудандардан келген оқушыларға арналған 120 орынды жатақхана бар.
*'''[[Түркістан]] қаласы.''' [[Түркістан қаласындағы химия-биология бағытындағы Назарбаев Зияткерлік мектебі]]  2021 жылдың 16 қарашада ашылды. 720 орынға арналған білім мекемесінің 360 орынды асханасы бар. Мұнда аудандардан келген оқушыларға арналған 120 орынды жатақхана бар.

== Назарбаев Зияткерлік мектептеріндегі Wikipedia клубы ==
Назарбаев Зияткерлік мектептерінің оқушылары  Wikipedia ғаламдық жобасына қосылып, өздерінің  Wikipedia атты клубын ұйымдастырды. '''Wikipedia''' клубының белсенді қатысушылары жыл соңында [[Wikimania]] конференциясына барып қайтады.

== Сыртқы сілтемелер ==
*[http://adilet.zan.kz/kaz/docs/Z1100000394  &quot;Назарбаев Университеті&quot;, &quot;Назарбаев Зияткерлік мектептері&quot; және &quot;Назарбаев Қоры&quot; мәртебесі туралы Қазақстан Республикасының 2011 жылғы 19 қаңтардағы № 394-IV Заңы]
*[http://nis.edu.kz/kz/  Назарбаев Зияткерлік мектебінің ресми веб сайты]
*[https://bilimdinews.kz/?p=97074]

== Дереккөздер ==
&lt;references/&gt;

[[Санат:Назарбаев Зияткерлік мектептері]]</text>
      <sha1>ihnfv5vvhbk9pj7abiyelht4r46d02w</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Алмалы</title>
    <ns>0</ns>
    <id>483725</id>
    <revision>
      <id>3061471</id>
      <parentid>3057161</parentid>
      <timestamp>2022-08-16T23:22:12Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Білгіш Шежіреші</username>
        <id>68287</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2611" xml:space="preserve">'''Елді мекендер:'''
* [[Алмалы (Алматы облысы)|Алмалы]] – [[Алматы облысы]] [[Еңбекшіқазақ ауданы]]ндағы ауыл.
* [[Алмалы (Атырау облысы)|Алмалы]] – [[Атырау облысы]] [[Атырау қалалық әкімдігі]]не қарасты ауыл.
* [[Алмалы (Ақжайық ауданы)|Алмалы]] – [[Батыс Қазақстан облысы]] [[Ақжайық ауданы]]ндағы ауыл.
* [[Алмалы (Тасқала ауданы)|Алмалы]] – [[Батыс Қазақстан облысы]] [[Тасқала ауданы]]ндағы ауыл.
* [[Алмалы (Ескелді ауданы)|Алмалы]] – [[Жетісу облысы]] [[Ескелді ауданы]]ндағы ауыл.
* [[Алмалы (Қаратал ауданы)|Алмалы]] – [[Жетісу облысы]] [[Қаратал ауданы]]ндағы ауыл.
* [[Алмалы (Сарқан ауданы)|Алмалы]] – [[Жетісу облысы]] [[Сарқан ауданы]]ндағы ауыл.
* [[Алмалы (Жетісу облысы)|Алмалы]] – [[Жетісу облысы]] [[Панфилов ауданы]]ндағы ауыл.
* [[Алмалы (Қызылорда облысы)|Алмалы]] – [[Қызылорда облысы]] [[Шиелі ауданы]]ндағы ауыл
* [[Алмалы (Бәйдібек ауданы)|Алмалы]] – [[Түркістан облысы]] [[Бәйдібек ауданы]]ндағы ауыл.
* [[Алмалы (Жетісай ауданы)|Алмалы]] – [[Түркістан облысы]] [[Жетісай ауданы]]ндағы ауыл.

'''Басқа мағыналар:'''

* [[Алмалы (асу)|Алмалы]] – [[Жамбыл облысы]] [[Тараз қалалық әкімдігі]] аумағына қарасты жердегі асу.
* [[Алмалы дискі|Алмалы]] – алынбалы диск.
* [[Алмалы бөгені|Алмалы]] – [[Алматы облысы]] [[Ескелді ауданы]]ндағы Сарыбұлақ (Алмалы) өзенінің бойында орналасқан бөген. 
* [[Алмалы (метро бекеті)|Алмалы]] – Алматы қаласындағы метро бекеті.
* [[Алмалы көшесі (Алматы)|Алмалы]] – Алматы қаласындағы көше.
* [[Алмалы орамы (Астана)|Алмалы]] – Астана қаласындағы орам.

{{айрық}}</text>
      <sha1>di1d3r69u2v38stzlart5dgsghyhjfa</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>I Елизавета</title>
    <ns>0</ns>
    <id>486013</id>
    <revision>
      <id>3061507</id>
      <parentid>2935250</parentid>
      <timestamp>2022-08-17T07:45:07Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Akerkesaa</username>
        <id>121909</id>
      </contributor>
      <minor />
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="18600" xml:space="preserve">{{Мемлекеттік қайраткер|Қазақша есімі=I Елизавета|Ту2_2=Royal Coat of Arms of England (1399-1603).svg|Commons=Elizabeth I of England|Монограммасы=Royal Monogram of Queen Elizabeth I of England.svg|Қолтаңбасы=Autograph of Elizabeth I of England (from Nordisk familjebok).png|Діні=Англикандық|Анасы=[[Анна Болейн]]|Әкесі=[[VIII Генрих]]|Династия=[[File:Tudor Rose.svg|25px]] [[Тюдорлар]]|Қайтыс болған жері=[[Ричмонд сарайы]], [[Лондон]], [[Англия Патшалығы]]|Қайтыс болған күні=3.04.1603|Туған жері=[[Плацентия сарайы]], [[Лондон|Гринвич]], [[Англия Патшалығы]]|Туған күні=7.11.1533|Басқаруын аяқтады_2=[[24 наурыз]] [[1603 жыл]]|Басқара бастады_2=[[17 қараша]] [[1558 жыл]]|Ту_2=Flag of England.svg|Шынайы есімі={{Lang-en|Elizabeth I}}|Ту2=Royal Coat of Arms of England (1399-1603).svg|Ту=Flag of England.svg|Ізбасары_2=[[І Джеймс (Англия патшасы)|І Джеймс]]|Ізашары_2=[[І Мария (Англия патшайымы)|І Мария]] және [[II Филипп (Испания патшасы)|ІІ Филипп]]|Титулы_2=[[Ирландия Патшалығы|Ирландия]] патшайымы|Ізбасары=[[І Джеймс (Англия патшасы)|І Джеймс]]|Ізашары=[[І Мария (Англия патшайымы)|І Мария]] және [[II Филипп (Испания патшасы)|ІІ Филипп]]|Тәж кигізу жорасы=15 қаңтар 1559|Мемлекет=[[Англия Патшалығы]]|Басқаруын аяқтады=[[24 наурыз]] [[1603 жыл]]|Басқара бастады=[[17 қараша]] [[1558 жыл]]|Титулы=[[Англия монархтарының жұбайларының тізімі|Англия]] патшайымы|Елтаңба=Coat of Arms of England (1558-1603).svg|Суреті=Darnley stage 3.jpg|Сурет ені=}}

'''І Елизавета''' ({{lang-en|Elizabeth I}}; [[1533 жыл]]ы [[7 қыркүйек]], [[Лондон|Гринвич]] — [[1603 жыл]]ы [[24 наурыз]], [[Лондон|Ричмонд]])&lt;ref&gt;Всемирная история в лицах. Позднее средневековье. Москва - 2000.ISBN 5-224-01411-5, ISBN 5-224-01421-2&lt;/ref&gt;— [[Англия]] мен [[Ирландия]] патшайымы, [[1558 жыл|1558 жылы]] [[17 қараша|17 қарашадан]]-1603 жылы қайтыс болғанға дейін.Кейде &quot;Пәк Патшайым&quot; деп аталады,Елизавета [[Тюдорлар|Тюдор Үйінің]] бес монархының соңғысы болды.

== Елізабет І Тюдор өмірінің негізгі хронологиясы ==

=== Өмірбаяны ===
* Елізабет [[Англия]] патшасы VIII Генрих Тюдор мен Анна Болейннің қызы, [[7 қыркүйек]]те [[1533]] жылы  [[Лондон|Гринвичте]] патша сарайында туған. [[1534]] жылғы патшаның өсиеті бойынша тұқымында еркек кіндікті болмағандықтан Анна қайтыс болған жағдайда тақ мұрагері болып Елизавета тағайындалатыны көрсетіледі.
* [[1536]] жылы анасы Анна Болейнді мемлекеттік сатқындық  және ерлі-зайыпты арасында опасыздық  жасады деп тауып [[өлім жазасы]]на кескеннен кейін, бұл құжат өзгертіліп, Елізабет VIII Генрихтің бірінші [[неке]]ден туған қызы Мария сияқты некесіз туған бала болып жарияланады.
* Аннаның өлімінен кейін ілі-шала VIII Генрих Джейн Сеймурға үйленеді, одан [[1537]] жылы ұлы Эдуард дүниеге келеді. [[1544]] жылы VIII Генрихтің өсиеті &quot;егер Джейн Сеймур екеуінің некесінен туған ұлы Эдуард қайтыс болып және оның [[мұрагер]]і болмаған жағдайда таққа отыру мұрагерлік құқығы бірінші Марияға және оның балаларына, одан кейін ғана Елізабетке және оның балаларына тиеселі&quot;  болып қайта өзгертіледі.
* [[1547]] жылы әкесі VIII Генрих қайтыс болады.
* Елізабет [[Кембридж университеті|Кембридждің]]  таңдаулы оқытушыларынан [[білім]], [[тәлім-тәрбие]] алады. Ол [[Грек тілі|грек]], [[Италиян тілі|итальян]], [[француз тілі|француз тілдерін]] меңгеріп, [[латын тілі]]нде кіршіксіз таза сөйлейді. 
* [[1551]] жылы Эдуард [[Энфилд (Коннектикут)|Энфилдте]] тұрған Елізабет сарайға шақырады. Онда Эдуардқа бауыр басып кеткен Елізабетке [[1553]] жылы оның қайтыс болуы қатты соққы болып тиеді. Сол жылы Мария таққа отырады.

=== Таққа отыруы және орнығуы ===
[[Сурет:Портрет 2 Елизаветы.jpg|thumb|150px|І Елизавета. Портрет. Белгісіз суретші.1546ж.]]

[[Сурет:Платье Елизаветы І.jpg|thumb|150px|left|І Елизавета тәж кию рәсіміндегі көйлегімен.]]
* [[1558]] жылдың [[17 қараша]]сында [[І Мария (Англия патшайымы)|І Мария]] &quot;''Қанды Мария''&quot; қайтыс болғаннан кейін Елизавета таққа отырады. Кейін бұл күн протестантизмнің (''XVI ғасырда католик дінінен бөлінген христиан дінінің бір ағымы'') [[триумф]]ы және &quot; ұлттың тұған күні&quot; ретінде[[18 ғасыр]]ға дейін созылған ұлттық мереке болды.
* Тәж кию рәсімі [[1559]] жылы [[15 қаңтар]]да Вестминстірлік аббаттықта (''католиктер монастыры'') өтті. 
* [[1559]] жылы Англикандық шіркеуді мемлекеттік етіп, өзін оның басшысы етіп жариялайды.
* Елизаветаның тұсында англикандық [[наным]]ның жаңа рәмізі - &quot;39 тармақ&quot; жетілдірілді.
* [[1559]] жылы Елизавета [[Франция]]мен арасымен татулық орнатады, Англияның халықаралық қарыздарын төлейді және тұрақты ақшалай бағам құрады. Бұл саясат шіркеу мен еркіндіктіің бағамын арзандатуды талап еткен  [[католиктер]]дің де, [[Пуританизм|пуритандардың]] да (''Англиядағы [[16 ғасыр|16]]-[[17 ғасыр]]лардағы діни-саяси қозғалысшылар'') [[Наразылық|наразылығын]] тудырады. Сонымен қатар бұл саясатқа қарсы солтүстік графство (''Англиядағы әкімшілік бірлік'') көтеріліске шықты, испандық король Филипп ІІ және [[Еуропа]]ның католиктік күштері қатысқан бірқатар сойқандық істер туындайды. [[1570]] жылы [[Рим папасы]] Пий V  Елизаветаны шіркеуден аластатып, басшылықтан түсіреді, оған жауап ретінде Елизавета котоликтерді қуғындауды күшейтеді.
* Католиктермен [[шиеленіс]] және Елизаветаның өзінің тақтағы орнын орнықтыруға тырысуы сол таққа отыруға үміттеніп жүрген [[Мария Стюарт]]пен [[қақтығыс]]уға ұласты; Елизавета Марияны [[түрме]]ге отырғызып, [[1587]] жылы [[өлім жазасы]]на кеседі.

=== Соғыс жүргізудегі іс-қимылдары ===
[[Сурет:Медаль Елизаветы !.jpg|thumb|150px|Испандық Армаданы жеңу құрметіне арналаған І Елизавета  медалі]]
* Елизаветаның халықаралық саясаты протестантизмнің [[мүдде]]сін сақтап қалды; ол француздық гугеноттарға (''XVI ғасырдағы француздардың протестанттар тобы'') көмектесті және [[І Мария (Англия патшайымы)|І Мария]] басқарған кезде жоғалтып алған [[Кале (Дордонь)|Калені]] қайтарып алу мақсатында [[1562]]-[[1564]] жылдары [[Франция]]мен соғыс жүргізеді. 
* [[Испания|Испандық]] патша [[ІІ Филипп]] некелесуге жасаған ұсынысын қабыл алмай, Елизавета [[1588]] жылы испандық үстемдікке қарсы көтерілген [[Нидерланд]]қа көмек көрсетеді. Мария Стюарттың өлімінен кейін [[1588]] жылы Филипп [[Англия]]ға қарсы &quot;Жеңімпаз Армаданы&quot; (соғыс кемелерінің үлкен құрамалары) жібереді. Олар [[Ла-Манш]]та ағылшын [[флот]]ынан жойқын жеңіліске ұшырайды. Елизаветаның әскерлер алдында, қауіп-қатер кезінде &quot;олармен бірге майдан ортасында&quot;, ұрыста қаза табуға ант беруі, оның даңқын асқақтатты.
* Армаданы жеңу оған &quot;тенізді билеуші&quot;  деген жаңа атақ әкелді және [[Еуропа]]ның барлық протестанттық күштерінің көшбасшысы болды, Англияның халықаралық жағдайын нығайтты. 
* Елизавета Англияның қарқынды [[сауда]] жасауға және  [[Отаршылдық|отаршылдығын]] кеңейтуге мүмкіндік жасады. Ол жеке өзі Хокинс (Гаукинс), Дрейк  және т.б. қарақшыларға қолдаушылық көрсетті. 
* Елизаветаның тұсында [[Ирландия]]ны жүйелі түрде жаулап алып тұрды.

=== Ішкі саясатты басқаруы ===
[[Сурет:Портрет Елизаветы І.jpg|thumb|100px|left|І Елизавета . Портрет. Суретші М.Герарте.1592ж.]]
* Елдің ішкі саясатында  Елизавета орталық әкімшілікті күшейтті, [[қаржы]]ны ретке келтірді, [[флот]]ты көбейтті, саудаға қолдаушылық көрсетті. Оның қолдауымен [[Москва]]лық бірлестіктер орыс нарығында нығайды, Эстляндық - Балтикада. Берберилік (Африкандық) - [[Африка]]да, Левантилік - [[Таяу Шығыс]]та, Күншығыс Үнді - [[Үндістан]]да; [[Солтүстік Америка]]да алғашқы ағылшындық [[отаршылдық]] құрылды; [[Роанок]] және [[Виргиния]] аралдарында пайда болған алғашқы [[Елді мекен|елді-мекендер]]  Елизаветаның құрметіне аталды. 
* [[1566]] жылы [[Лондон]]да  алғашқы [[биржа]] ашылды; [[парламент]]те [[көпестер]] өкілдерінің саны көбейді. Сол жылдары қаңғыбастар мен қайыршыларға қарсы қатал заң шығарылды.
* Елизавета өзінің парламентпен кеңесуге лайық екендігін дәлелдей отыра депутаттарға тақ мұрагерлігі,  шіркеу құрылымы және қаржы мәселелері өзінің айрықша құзырында екендігін түсіндіріп, олар туралы мәселе көтеруге тыйым салады.
* Елизавета тұсында парламент негізінен тек [[салық]]қа дауыс беру үшін шақырылды, басқа уақыттарда жеке өзі ғана басқаруға тырысты.

==== Өнер мен әдебиеттің өркендеуі ====
* Елизавета [[өнер]] мен [[әдебиет]]тің қамқоршысы болды. 
* Елизаветаның тұсында ағылшын [[мәдениет]]і  жоғары өрледі.  Елизаветаның билігі [[Фрэнсис Бэкон|Ф.Бэкон]], [[Шекспир|В.Шекспир]], [[Бен Джонсон]], [[Кристофер Марло|К.Марло]],  [[Уолтер Рэли|У.Рэли]] сияқты [[ақын]]дар, [[Драматургия|драматургтер]], [[ғалым]]дар, [[музыкант]]-[[вирджиналист]]ер, [[суретші]] [[Николас Хиллиард|Н.Хиллиард]] сияқты, т.б.есімдермен байланысты болды.

=== Жеке өмірі ===
[[Сурет:Смерть Елизаветы І.jpg|thumb|І Елизавета Тюдордің қайтыс болуы. Суретші П.Деларош.1828ж]]
* Елизаветаның мұрагерінің болмауы өзін де, құзырындағыларды да қапаландырады. Дәрігерлер кесімі бойынша Елизавета бала көтере алмайтынын білген еді. Сондықтан ол өзіне сөз салған тәжді де,  тәжсіздердің де барлығынан бас тартады. Парламенттің өзіңе жар таңда деген ұсынысына &quot;менің жарым - Англия, құзырымдағылар - балаларым&quot; деп жауап қайтарады. 
* Алайда оны, әдемілігімен белгілі болған [[граф]] Крутене Девоншир қызықтырады, бірақ ол кезде Англияны басқарған [[Мария Кровавая]] да Крутенеге ғашық болғандықтан Елизавета онымен қарым-қатынасын үзеді. 
* [[Тауэр (Миннесота)|Тауэрде]] [[герцог]] Нортамберлендтің ұлы Роберт Додлейді ұнатады.  Кейін ол Елизаветаның сарай маңындағы [[ақсүйектер]]інің бірі болады. Елизавета корольдік кеңесші Сесильді - &quot;ақылым&quot; деп санаса, Роберт Додлейді -&quot; жүрегім&quot; деп санады. Оған көп жомарттық көрсетеді, жер иелігін және [[граф]] Лейчестердің [[лауазым]]ын береді. Лейчестер корольдік тәжден үміттеніп, Елизаветамен некелесу мақсатымен бірінші және екінші әйелдерін уландырып өлтіреді. Осының барлығын білсе де Елизавета  Лейчестерге мойынұсынып,  қылмыстарына көз жұма қарайды. [[Нидерланд]]тағы [[соғыс]]та [[армия]]ға [[қолбасшы]] болған Лейчестер ағылшын армиясын құртып келсе де Елизавета оны сарайдың министрі етеді, кейін генерал-лейтенат атағын береді. Бірақ оның барлық талабын орындасада Елизавета тақты және ағылшын тәжін онымен бөліспеді, ол жағына берік болды.
* 45 жылдық билігінде басқада көптеген [[фаворит]]тері (''латын.т.'' аударғанда ''ықыластылықтары'') болады. Сол фавориттерінің ішінде [[Англия]] тарихына жарық із қалдырған граф Лейчестер мен оның өгей ұлы Роберт Эссекс болды.
* Елизавета Мария Стюарттың ұлы Яков І-шіні өзінің ізбасары етіп тағайындайды.
* [[1603]] жылы [[24 наурыз]]да [[Лондон|Ричмонд]] сарайында қайтыс болып, [[Вестминстірлік аббаттық]]та жерленеді.&lt;ref&gt;Большая советская энциклопедия, 9-том. Москва - 1972.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Иллюстрированная энциклопедия. История XVI-XVIIIвв. Москва - 2004. ISBN 5-94849-302-1(общ.) ISBN 5-94849-536-1&lt;/ref&gt;

== Дереккөздер ==
&lt;references/&gt;

{{start box}}
{{s-off}}
{{s-bef | before=[[Мария І]]}}
{{s-ttl | title= [[Англия]] корольдігін [[билеуші]] - королева, ағылшынның жоғары билігінің көрнекті өкілі| years=[[1533]]–[[1603]]}}
{{s-aft | rows= | after=[[Яков І]]}}

[[Санат:Ағылшын монархтары]]</text>
      <sha1>e22t6xzfgtt8ugjv6g270j2ha4api7e</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Уикипедия:Белсенді қатысушылар</title>
    <ns>4</ns>
    <id>492279</id>
    <revision>
      <id>3061373</id>
      <parentid>3061097</parentid>
      <timestamp>2022-08-16T12:02:36Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Jembot</username>
        <id>36112</id>
      </contributor>
      <comment>Bot: Рейтингті жаңарту</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4902" xml:space="preserve">{{/begin|200}}
|-
| 1 || [[User:Мағыпар|Мағыпар]] || [[Special:Contributions/Мағыпар|{{formatnum:1255}}]] || {{Permissions|Мағыпар}}
|-
| 2 || [[User:Білгіш Шежіреші|Білгіш Шежіреші]] || [[Special:Contributions/Білгіш Шежіреші|{{formatnum:1193}}]] || {{Permissions|Білгіш Шежіреші}}
|-
| 3 || [[User:Kasymov|Kasymov]] || [[Special:Contributions/Kasymov|{{formatnum:471}}]] || {{Permissions|Kasymov}}
|-
| 4 || [[User:Салиха|Салиха]] || [[Special:Contributions/Салиха|{{formatnum:443}}]] || {{Permissions|Салиха}}
|-
| 5 || [[User:Ұлы Тұран|Ұлы Тұран]] || [[Special:Contributions/Ұлы Тұран|{{formatnum:414}}]] || {{Permissions|Ұлы Тұран}}
|-
| 6 || [[User:Kas77777|Kas77777]] || [[Special:Contributions/Kas77777|{{formatnum:171}}]] || {{Permissions|Kas77777}}
|-
| 7 || [[User:Мықтыбек Оразтайұлы|Мықтыбек Оразтайұлы]] || [[Special:Contributions/Мықтыбек Оразтайұлы|{{formatnum:140}}]] || {{Permissions|Мықтыбек Оразтайұлы}}
|-
| 8 || [[User:Орел Карл|Орел Карл]] || [[Special:Contributions/Орел Карл|{{formatnum:125}}]] || {{Permissions|Орел Карл}}
|-
| 9 || [[User:Malik Nursultan B|Malik Nursultan B]] || [[Special:Contributions/Malik Nursultan B|{{formatnum:124}}]] || {{Permissions|Malik Nursultan B}}
|-
| 10 || [[User:Ерден Карсыбеков|Ерден Карсыбеков]] || [[Special:Contributions/Ерден Карсыбеков|{{formatnum:94}}]] || {{Permissions|Ерден Карсыбеков}}
|-
| 11 || [[User:NusrTansj|NusrTansj]] || [[Special:Contributions/NusrTansj|{{formatnum:74}}]] || {{Permissions|NusrTansj}}
|-
| 12 || [[User:Kristianmusic|Kristianmusic]] || [[Special:Contributions/Kristianmusic|{{formatnum:71}}]] || {{Permissions|Kristianmusic}}
|-
| 13 || [[User:Didar.Bayan21NS|Didar.Bayan21NS]] || [[Special:Contributions/Didar.Bayan21NS|{{formatnum:69}}]] || {{Permissions|Didar.Bayan21NS}}
|-
| 14 || [[User:Dimash Kenesbek|Dimash Kenesbek]] || [[Special:Contributions/Dimash Kenesbek|{{formatnum:56}}]] || {{Permissions|Dimash Kenesbek}}
|-
| 15 || [[User:DariaUrinbasarova21nis|DariaUrinbasarova21nis]] || [[Special:Contributions/DariaUrinbasarova21nis|{{formatnum:49}}]] || {{Permissions|DariaUrinbasarova21nis}}
|-
| 16 || [[User:Ерқанат Рыскулбеков|Ерқанат Рыскулбеков]] || [[Special:Contributions/Ерқанат Рыскулбеков|{{formatnum:44}}]] || {{Permissions|Ерқанат Рыскулбеков}}
|-
| 17 || [[User:Wolfgang1212|Wolfgang1212]] || [[Special:Contributions/Wolfgang1212|{{formatnum:40}}]] || {{Permissions|Wolfgang1212}}
|-
| 18 || [[User:Madi Dos|Madi Dos]] || [[Special:Contributions/Madi Dos|{{formatnum:39}}]] || {{Permissions|Madi Dos}}
|-
| 19 || [[User:Nurbekovanurly|Nurbekovanurly]] || [[Special:Contributions/Nurbekovanurly|{{formatnum:38}}]] || {{Permissions|Nurbekovanurly}}
|-
| 20 || [[User:Alphy Haydar|Alphy Haydar]] || [[Special:Contributions/Alphy Haydar|{{formatnum:32}}]] || {{Permissions|Alphy Haydar}}
|-
| 21 || [[User:СеніңШешең|СеніңШешең]] || [[Special:Contributions/СеніңШешең|{{formatnum:30}}]] || {{Permissions|СеніңШешең}}
|-
| 22 || [[User:SSHTALBI|SSHTALBI]] || [[Special:Contributions/SSHTALBI|{{formatnum:29}}]] || {{Permissions|SSHTALBI}}
|-
| 23 || [[User:Doc Taxon|Doc Taxon]] || [[Special:Contributions/Doc Taxon|{{formatnum:23}}]] || {{Permissions|Doc Taxon}}
|-
| 24 || [[User:Сәуір 1|Сәуір 1]] || [[Special:Contributions/Сәуір 1|{{formatnum:15}}]] || {{Permissions|Сәуір 1}}
|-
| 25 || [[User:B25es|B25es]] || [[Special:Contributions/B25es|{{formatnum:15}}]] || {{Permissions|B25es}}
|-
| 26 || [[User:Gliwi|Gliwi]] || [[Special:Contributions/Gliwi|{{formatnum:13}}]] || {{Permissions|Gliwi}}
|-
| 27 || [[User:Aseltengebaeva21nis|Aseltengebaeva21nis]] || [[Special:Contributions/Aseltengebaeva21nis|{{formatnum:13}}]] || {{Permissions|Aseltengebaeva21nis}}
|-
| 28 || [[User:Нұрлыжол|Нұрлыжол]] || [[Special:Contributions/Нұрлыжол|{{formatnum:12}}]] || {{Permissions|Нұрлыжол}}
|-
| 29 || [[User:Kazman322|Kazman322]] || [[Special:Contributions/Kazman322|{{formatnum:12}}]] || {{Permissions|Kazman322}}
|-
| 30 || [[User:Kaiyr|Kaiyr]] || [[Special:Contributions/Kaiyr|{{formatnum:12}}]] || {{Permissions|Kaiyr}}
|-
| 31 || [[User:Akerkesaa|Akerkesaa]] || [[Special:Contributions/Akerkesaa|{{formatnum:11}}]] || {{Permissions|Akerkesaa}}
|-
| 32 || [[User:AlibiKazken|AlibiKazken]] || [[Special:Contributions/AlibiKazken|{{formatnum:11}}]] || {{Permissions|AlibiKazken}}
|-
| 33 || [[User:Abayconvict|Abayconvict]] || [[Special:Contributions/Abayconvict|{{formatnum:10}}]] || {{Permissions|Abayconvict}}
{{/end}}</text>
      <sha1>3qyeo95drdayi2snzkt7fttnj16367z</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Сайран (метро бекеті)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>534462</id>
    <revision>
      <id>3061562</id>
      <parentid>3059115</parentid>
      <timestamp>2022-08-17T11:41:24Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ұлы Тұран</username>
        <id>120792</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="6274" xml:space="preserve">{{Метро бекеті
|Атауы         = Сайран
|Бағыт         = [[Бірінші бағыт (Алматы)]]
|сурет         = Sairan Station.jpg
|өлшемі        = 
|Сурет атауы   = 
|Орналасуы     = [[Алмалы ауданы]], [[Бостандық ауданы (Алматы)|Бостандық ауданы]]
|Ашылған күні  = [[18 сәуір]] [[2015 жыл|2015]]
|Жобалық атауы = 
|Түрі          = 
|Тереңдігі     = 11 м
|Платформалар саны = 1
|Платформалар түрі = аралдық, тік
|Платформалар ұзындығы = 104 м
|Платформалар ені = 15 м
|Сәулетшілер   = 
|Әрлеушілер    = 
|Кіру-шығу     = [[Абай даңғылы (Алматы)|Абай даңғылы]], [[Брусиловский атындағы көше (Алматы)|Брусиловский көшесі]], [[Тілендиев көшесі (Алматы)|Тілендиев көшесі]]
|Жұмыс уақыты  = 06:20—00:00
|Ортаққорда    = 
}}
'''«Сайран»''' — [[Алматы метросы]]ның 8-ші бекеті. [[Бірінші бағыт (Алматы)|Бірінші бағытта]] «[[Алатау (метро бекеті)|Алатау]]&lt;nowiki/&gt;» және «[[Мәскеу (метро бекеті, Алматы)|Мәскеу]]&lt;nowiki/&gt;» бекеттерінің арасында орналасқан.

Бекет  2015 жылдың 18 сәуірінде пайдалануға берілді. [[Абай даңғылы (Алматы)|Абай даңғылының]] бойында, [[Брусиловский атындағы көше (Алматы)|Брусиловский]] және [[Тілендиев көшесі (Алматы)|Тілендиев]] көшелерінің қиылысында орналасқан&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://forbes.kz/photostory/nazarbaev_otkryil_stantsii_metro_sayran_i_moskva_v_almatyi|title=Назарбаев открыл станции метро «Сайран» и «Москва» в Алматы|author=|date=18 сәуір 2015|work=|publisher=[[Forbes|Forbes Kazakhstan]]|accessdate=|lang=ru}}&lt;/ref&gt;. Бекет [[Сайран|аттас суқоймасының]] атымен аталған, ол бекеттен бір шақырым жерде орналасқан.

== Құрылысы ==
* ''2013 жылғы сәуір'' — айналма жолдың құрылысы жүріп жатты.
* ''2014 жылғы 1 желтоқсан'' — қала басшысы, Алматы қаласының әкімі барып көрді.&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.zakon.kz/4671973-stancii-sajjran-i-moskva-almatinskogo.html|title=Станции &quot;Сайран&quot; и &quot;Москва&quot; алматинского метро будут сданы в эксплуатацию в 2015 году только после испытаний|author=|date=1 желтоқсан 2014|work=|publisher=zakon.kz|accessdate=|lang=ru}}&lt;/ref&gt;
* ''2015 жылғы 18 сәуір'' — метро бекеті толықтай бітіп, пайдалануға берілді.&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://7kun.kz/8277/almatyda-zha-adan-eki-metro-beketi-ashyldy.html|title=Алматыда жаңадан екі метро бекеті ашылды|author=|date=|work=|publisher=7kun.kz|accessdate=|lang=}}{{Deadlink|date=September 2021|bot=InternetArchiveBot|fix-attempted=yes}}&lt;/ref&gt;

== Іске қосылуы ==
[[Сурет:Станция Сайран - Путевая стена.jpg|200px|нобай|Сайран метро бекетінің қабырғасы|солға]]
Іске қосу 2014 жылғы 1 желтоқсанға жоспарланған, бірақ 2014 жылдың қыркүйек айында, ол 2015 жылдың басында өтеді деп хабарланды&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://tengrinews.kz/kazakhstan_news/zapusk-novyih-stantsiy-metro-almatyi-perenositsya-na-2015-god-261405/|title=Запуск новых станций метро Алматы переносится на 2015 год|author=|date=8 қыркүйек 2014|work=|publisher=[[Tengrinews.kz]]|accessdate=|lang=ru}}&lt;/ref&gt;. Кейінірек, бекетті пайдалануға дәл уақытысында тапсырылатыны мәлім болды&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://tengrinews.kz/kazakhstan_news/stantsii-metro-almatyi-moskva-i-sayran-otkroyut-1-dekabrya-260084/|title=Станции метро Алматы &quot;Москва&quot; и &quot;Сайран&quot; откроют 1 декабря|author=|date=12 тамыз 2014|work=|publisher=[[Tengrinews.kz]]|accessdate=|lang=ru}}&lt;/ref&gt;. Метро бекеті толықтай бітіп, 2015 жылы 18 сәуірде пайдалануға берілді.

== Архитектурасы ==
Бекет ашық түстермен безендірілген. Бағандар сарғыш гранитпен безендірілген. Жол қабырғаларында [[Таңбалы петроглифтері|Тамғалыға]] ұқсайтын кемпірқосақ пен петроглифтер бейнеленген. Дизайны Алматы маңындағы тарихи нысанға да, балалық шаққа  да қатысты безендірілген, бұл жақын маңдағы Н.Сац атындағы жас көрермендер театры және жазда тұрғындардың шомылатын орны - [[Сайран|Сайран су қоймасына]]  байланысты.

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}

== Сілтемелер ==
* [http://almapage4.blogspot.com/2007/12/blog-post.html Метро Алматыға қажет-ақ]
* [http://megapolis.kz/art/Almati_i_dorogi Транспорттық перспективалар] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20131014103406/http://www.megapolis.kz/art/Almati_i_dorogi |date=2013-10-14 }}
* [http://www.metroalmaty.kz/?q=node/178 Қалаға 5 метро бекеті, тұрғындарға жұмыс орны]

{{Бірінші бағыт (Алматы)}}

[[Санат:Алматы метрополитені]]</text>
      <sha1>qn2l2vusn55tbwtp713qmugkz9rrhxo</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Жаңа Троицк</title>
    <ns>0</ns>
    <id>539994</id>
    <revision>
      <id>3061426</id>
      <parentid>2733177</parentid>
      <timestamp>2022-08-16T16:35:30Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Орел Карл</username>
        <id>81620</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>Орел Карл [[Новотроицк]] бетін [[Жаңа Троицк]] бетіне жылжытты</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3802" xml:space="preserve">{{Елді мекен
 |статусы                 = Қала
 |қазақша атауы           = Новотроицк
 |шынайы атауы            = 
 |сурет                  =
 |жағдайы                 = Новотройцк
 |ел                      = Ресей
 |елтаңба                 = 
 |ту                      = 
 |елтаңба сипаттамасы     = 
 |ту сипаттамасы          = 
 |елтаңба ені             = 
 |ту ені                  = 
 | lat_deg                  = 51 |lat_min =12 |lat_sec = 24
 | lon_deg                  = 58 |lon_min =19 |lon_sec = 41
 |шекара түрі             = 
 |кестедегі шекара        = 
 |ел картасының өлшемi    =
 |аймақ картасының өлшемi = 
 |аудан картасының өлшемi = 
 |аймақ түрі              = облыс
 |аймағы                   = Орынбор облысы
 |кестедегі аймақ         = 
 |аудан түрі              = 
 |ауданы                   = 
 |кестедегі аудан         = 
 |қауым түрі              = 
 |қауым                   = 
 |кестедегі қауым         = 
 |ішкі бөлінісі           = 
 |басшының түрi           = әкім
 |басшысы                   =
 |құрылған уақыты         = 1920
 |алғашқы дерек           = 
 |бұрынғы атаулары        = Ново-Троицк
 |статус алуы               = 
 |жер аумағы                  = 352,34
 |биiктiктiң түрi         = 
 |орталығының биiктігі    = 
 |климаты                 = 
 |ресми тілі              =  қазақ тілі
  |тұрғыны                = 89905
  |санақ жылы             = 2016
  |тығыздығы              = 255,17 адам
  |шоғырлануы             = 
  |ұлттық құрамы          = Орыстар
  |конфессионалдық құрамы = 
  |этнохороним            = Новотроилықтар
 |уақыт белдеуі           = 
 |DST                     = 
 |телефон коды            = +7 3537
 |пошта индексі           = 462351
 |пошта индекстері        = 
 |автомобиль коды         = 56
 |идентификатор түрі      = 
 |сандық идентификаторы   = 
 |ортаққордағы санаты     = 
 |сайты                   = 
 |сайт тілі               = kz
 |сайт тілі 2             = ru
 |сайт тілі 3             = en
}}

'''Новотроицк'''–[[Ресей Федерация]]сының [[Орынбор облысы]]ндағы қала. [[Жайық өзені]]нің оң жағасында орналасқан. Ауданы 352,34 км².

== Халқы ==
* 89905 адам ([[2016 жыл|2016]]).
* 3000 адам ([[1939 жыл|1939]]).

== Ауа райы ==
Климатты -''30'' градустан +''40'' градусқа жетіп тұрады.

== Инфақұрылымы ==
Оңтүстік Оралдағы ірі қара ''металлургия комбинаты'',''құрылыс материалдарын шығару өнеркәсіп орындары'',''металлургия және құрылыс техникумдары''' бар.&lt;ref&gt;  Қазақ совет энциклопедиясы&lt;/ref&gt;
== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}

[[Санат:Орынбор облысы қалалары]]
== Сыртқы сілтемелер==
* [http://novotroitsk.org.ru/ Официальный сайт администрации города Новотроицка]</text>
      <sha1>syzhdrv3fijxs0qc0akh5gswppb1xwr</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3061428</id>
      <parentid>3061426</parentid>
      <timestamp>2022-08-16T16:35:51Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Орел Карл</username>
        <id>81620</id>
      </contributor>
      <comment>/* Кіріспе бөлімін өңдеді */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3784" xml:space="preserve">{{Елді мекен
 |статусы                 = Қала
 |қазақша атауы           = Жаңа Троицк
 |шынайы атауы            = 
 |сурет                  =
 |жағдайы                 = 
 |ел                      = Ресей
 |елтаңба                 = 
 |ту                      = 
 |елтаңба сипаттамасы     = 
 |ту сипаттамасы          = 
 |елтаңба ені             = 
 |ту ені                  = 
 | lat_deg                  = 51 |lat_min =12 |lat_sec = 24
 | lon_deg                  = 58 |lon_min =19 |lon_sec = 41
 |шекара түрі             = 
 |кестедегі шекара        = 
 |ел картасының өлшемi    =
 |аймақ картасының өлшемi = 
 |аудан картасының өлшемi = 
 |аймақ түрі              = облыс
 |аймағы                   = Орынбор облысы
 |кестедегі аймақ         = 
 |аудан түрі              = 
 |ауданы                   = 
 |кестедегі аудан         = 
 |қауым түрі              = 
 |қауым                   = 
 |кестедегі қауым         = 
 |ішкі бөлінісі           = 
 |басшының түрi           = әкім
 |басшысы                   =
 |құрылған уақыты         = 1920
 |алғашқы дерек           = 
 |бұрынғы атаулары        = Ново-Троицк
 |статус алуы               = 
 |жер аумағы                  = 352,34
 |биiктiктiң түрi         = 
 |орталығының биiктігі    = 
 |климаты                 = 
 |ресми тілі              =  қазақ тілі
  |тұрғыны                = 89905
  |санақ жылы             = 2016
  |тығыздығы              = 255,17 адам
  |шоғырлануы             = 
  |ұлттық құрамы          = Орыстар
  |конфессионалдық құрамы = 
  |этнохороним            = Новотроилықтар
 |уақыт белдеуі           = 
 |DST                     = 
 |телефон коды            = +7 3537
 |пошта индексі           = 462351
 |пошта индекстері        = 
 |автомобиль коды         = 56
 |идентификатор түрі      = 
 |сандық идентификаторы   = 
 |ортаққордағы санаты     = 
 |сайты                   = 
 |сайт тілі               = kz
 |сайт тілі 2             = ru
 |сайт тілі 3             = en
}}

'''Жаңа Троицк'''–[[Ресей Федерация]]сының [[Орынбор облысы]]ндағы қала. [[Жайық өзені]]нің оң жағасында орналасқан. Ауданы 352,34 км².

== Халқы ==
* 89905 адам ([[2016 жыл|2016]]).
* 3000 адам ([[1939 жыл|1939]]).

== Ауа райы ==
Климатты -''30'' градустан +''40'' градусқа жетіп тұрады.

== Инфақұрылымы ==
Оңтүстік Оралдағы ірі қара ''металлургия комбинаты'',''құрылыс материалдарын шығару өнеркәсіп орындары'',''металлургия және құрылыс техникумдары''' бар.&lt;ref&gt;  Қазақ совет энциклопедиясы&lt;/ref&gt;
== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}

[[Санат:Орынбор облысы қалалары]]
== Сыртқы сілтемелер==
* [http://novotroitsk.org.ru/ Официальный сайт администрации города Новотроицка]</text>
      <sha1>bs091k02kuh83pu1if6lx2g4sa1yk6s</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3061466</id>
      <parentid>3061428</parentid>
      <timestamp>2022-08-16T23:16:11Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Білгіш Шежіреші</username>
        <id>68287</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3792" xml:space="preserve">{{Елді мекен
 |статусы                 = Қала
 |қазақша атауы           = Жаңа Троицк
 |шынайы атауы            = 
 |сурет                  =
 |жағдайы                 = 
 |ел                      = Ресей
 |елтаңба                 = 
 |ту                      = 
 |елтаңба сипаттамасы     = 
 |ту сипаттамасы          = 
 |елтаңба ені             = 
 |ту ені                  = 
 | lat_deg                  = 51 |lat_min =12 |lat_sec = 24
 | lon_deg                  = 58 |lon_min =19 |lon_sec = 41
 |шекара түрі             = 
 |кестедегі шекара        = 
 |ел картасының өлшемi    =
 |аймақ картасының өлшемi = 
 |аудан картасының өлшемi = 
 |аймақ түрі              = облыс
 |аймағы                   = Орынбор облысы
 |кестедегі аймақ         = 
 |аудан түрі              = 
 |ауданы                   = 
 |кестедегі аудан         = 
 |қауым түрі              = 
 |қауым                   = 
 |кестедегі қауым         = 
 |ішкі бөлінісі           = 
 |басшының түрi           = әкім
 |басшысы                   =
 |құрылған уақыты         = 1920
 |алғашқы дерек           = 
 |бұрынғы атаулары        = Ново-Троицк
 |статус алуы               = 
 |жер аумағы                  = 352,34
 |биiктiктiң түрi         = 
 |орталығының биiктігі    = 
 |климаты                 = 
 |ресми тілі              =  қазақ тілі
  |тұрғыны                = 89905
  |санақ жылы             = 2016
  |тығыздығы              = 255,17 адам
  |шоғырлануы             = 
  |ұлттық құрамы          = Орыстар
  |конфессионалдық құрамы = 
  |этнохороним            = Новотроицкіліктер
 |уақыт белдеуі           = 
 |DST                     = 
 |телефон коды            = +7 3537
 |пошта индексі           = 462351
 |пошта индекстері        = 
 |автомобиль коды         = 56
 |идентификатор түрі      = 
 |сандық идентификаторы   = 
 |ортаққордағы санаты     = 
 |сайты                   = 
 |сайт тілі               = kz
 |сайт тілі 2             = ru
 |сайт тілі 3             = en
}}

'''Жаңа Троицк''' – [[Ресей Федерация]]сының [[Орынбор облысы]]ндағы қала. [[Жайық өзені]]нің оң жағасында орналасқан. Ауданы 352,34 км².

== Халқы ==
* 89905 адам ([[2016 жыл|2016]]).
* 3000 адам ([[1939 жыл|1939]]).

== Ауа райы ==
Климатты -''30'' градустан +''40'' градусқа жетіп тұрады.

== Инфақұрылымы ==
Оңтүстік Оралдағы ірі қара ''металлургия комбинаты'',''құрылыс материалдарын шығару өнеркәсіп орындары'',''металлургия және құрылыс техникумдары''' бар.&lt;ref&gt;  Қазақ совет энциклопедиясы&lt;/ref&gt;
== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}

[[Санат:Орынбор облысы қалалары]]
== Сыртқы сілтемелер==
* [http://novotroitsk.org.ru/ Официальный сайт администрации города Новотроицка]</text>
      <sha1>n2j4z2dsmi2a6zpdxn4riroomtb6tii</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3061467</id>
      <parentid>3061466</parentid>
      <timestamp>2022-08-16T23:17:21Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Білгіш Шежіреші</username>
        <id>68287</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3790" xml:space="preserve">{{Елді мекен
 |статусы                 = Қала
 |қазақша атауы           = Жаңа Троицк
 |шынайы атауы            = 
 |сурет                  =
 |жағдайы                 = 
 |ел                      = Ресей
 |елтаңба                 = 
 |ту                      = 
 |елтаңба сипаттамасы     = 
 |ту сипаттамасы          = 
 |елтаңба ені             = 
 |ту ені                  = 
 | lat_deg                  = 51 |lat_min =12 |lat_sec = 24
 | lon_deg                  = 58 |lon_min =19 |lon_sec = 41
 |шекара түрі             = 
 |кестедегі шекара        = 
 |ел картасының өлшемi    =
 |аймақ картасының өлшемi = 
 |аудан картасының өлшемi = 
 |аймақ түрі              = облыс
 |аймағы                   = Орынбор облысы
 |кестедегі аймақ         = 
 |аудан түрі              = 
 |ауданы                   = 
 |кестедегі аудан         = 
 |қауым түрі              = 
 |қауым                   = 
 |кестедегі қауым         = 
 |ішкі бөлінісі           = 
 |басшының түрi           = әкім
 |басшысы                   =
 |құрылған уақыты         = 1920
 |алғашқы дерек           = 
 |бұрынғы атаулары        = Ново-Троицк
 |статус алуы               = 
 |жер аумағы                  = 352,34
 |биiктiктiң түрi         = 
 |орталығының биiктігі    = 
 |климаты                 = 
 |ресми тілі              =  орыс тілі
  |тұрғыны                = 89905
  |санақ жылы             = 2016
  |тығыздығы              = 255,17 адам
  |шоғырлануы             = 
  |ұлттық құрамы          = Орыстар
  |конфессионалдық құрамы = 
  |этнохороним            = Новотроицкіліктер
 |уақыт белдеуі           = 
 |DST                     = 
 |телефон коды            = +7 3537
 |пошта индексі           = 462351
 |пошта индекстері        = 
 |автомобиль коды         = 56
 |идентификатор түрі      = 
 |сандық идентификаторы   = 
 |ортаққордағы санаты     = 
 |сайты                   = 
 |сайт тілі               = kz
 |сайт тілі 2             = ru
 |сайт тілі 3             = en
}}

'''Жаңа Троицк''' – [[Ресей Федерация]]сының [[Орынбор облысы]]ндағы қала. [[Жайық өзені]]нің оң жағасында орналасқан. Ауданы 352,34 км².

== Халқы ==
* 89905 адам ([[2016 жыл|2016]]).
* 3000 адам ([[1939 жыл|1939]]).

== Ауа райы ==
Климатты -''30'' градустан +''40'' градусқа жетіп тұрады.

== Инфақұрылымы ==
Оңтүстік Оралдағы ірі қара ''металлургия комбинаты'',''құрылыс материалдарын шығару өнеркәсіп орындары'',''металлургия және құрылыс техникумдары''' бар.&lt;ref&gt;  Қазақ совет энциклопедиясы&lt;/ref&gt;
== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}

[[Санат:Орынбор облысы қалалары]]
== Сыртқы сілтемелер==
* [http://novotroitsk.org.ru/ Официальный сайт администрации города Новотроицка]</text>
      <sha1>20mchomdr0zipxlxaj60zy38tp2edvw</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Есет (ауыл)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>563356</id>
    <revision>
      <id>3061435</id>
      <parentid>3061173</parentid>
      <timestamp>2022-08-16T17:11:42Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Білгіш Шежіреші</username>
        <id>68287</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="6237" xml:space="preserve">{{Елді мекен-Қазақстан
 |статусы                 = ауыл
 |атауы                   = Есет  
 |сурет                   =
 |әкімшілік күйі          = Ауылдық округ орталығы
 |елтаңба                 = 
 |ту                      = 
 |елтаңба сипаттамасы     = 
   |елтаңба ені             = 
 |ту ені                  = 
    |lat_dir =N |lat_deg =45 |lat_min =45 |lat_sec =01
  |lon_dir =E |lon_deg =54 |lon_min =49 |lon_sec =48
  |CoordAddon             = 
  |CoordScale             = 300
 |ел картасы              = 
 |облыс картасы           = 
 |аудан картасы           = 
 |ел картасының өлшемi    = 
 |облыс картасының өлшемi = 
 |аудан картасының өлшемi =
 |облысы                  = Маңғыстау облысы
 |кестедегі облыс         = Маңғыстау облысы{{!}}Маңғыстау
 |ауданы                  = Бейнеу ауданы
 |кестедегі аудан         = Бейнеу ауданы{{!}}Бейнеу 
 |мекен түрі              = ауылдық округ{{!}}Ауылдық округі
 |мекені                  = Есет ауылдық округі{{!}}Есет 
 |ішкі бөлінісі            = 
 |әкімі                   = Анесов Ескендір Бердібекұлы
 |құрылған уақыты         = 
 |алғашқы дерек           = 
 |бұрынғы атаулары        = ''Қоркөл''
 |статус алуы               = 
 |жер аумағы                  = 
 |климаты                 = Континентті
  |тұрғыны                = 897  
  |санақ жылы             = 2009
  |тығыздығы              = 
  |шоғырлануы             = 
  |ұлттық құрамы          = 
|конфессионалдық құрамы = 
  |этнохороним            = 
 |телефон коды            = 
 |пошта индексі           = 
 |пошта индекстері        = 
 |ортаққордағы санаты     = Мангистауская область 
 |сайты                   =
 |сайт тілі               =
}} 

{{мағына|Есет}}
'''Есет''' — [[Маңғыстау облысы]] [[Бейнеу ауданы]]ндағы ауыл, [[Есет ауылдық округі]] орталығы.

== Географиялық орналасуы ==
Аудан орталығы [[Бейнеу]] ауылынан солтүстік-батысқа қарай 60 км жерде, [[Бағытай-беніке]] ойысы мен [[Қарақұм]] құмды алқабы аралығында, темір жол бойында орналасқан. 

== Тарихы ==
Ауыл [[1973 жыл|1973]] жылға дейін [[Атырау облысы]], [[Жылыой ауданы|Ембі ауданының]] құрамында болған. Есет ауылы [[1998 жыл|1998]] жылға дейін ''Қаракөл'' деп аталып келген.  

== Халқы ==
[[1999 жыл|1999 жылы]] тұрғындар саны 797 адам (408 ер адам және 389 әйел адам) болса, [[2009 жыл|2009 жылы]] 897 адамды (461 ер адам және 436 әйел адам) құрады.&lt;ref name=&quot;source122&quot;&gt;[http://stat.gov.kz/census/national/2009/region 2009 жылғы Қазақстан Республикасы халқының Ұлттық санағының қорытындылары. Астана 2011. 1 том]&lt;/ref&gt;

[[2016 жыл|2016]] жылғы есеп бойынша Есет ауылында 157 үй, (223 жанұя) 868 адам тұрады. Олардың 430-әйел, 438-ер адам. Мектеп оқушыларының саны 158, мектепалды дайындық сыныбында 12 бала тәрбиеленіп жатыр. Мектеп жасына дейінгі балалар - 95. зейнеткерлер - 71, мүгедектер -26, студенттер - 82, тұрақты жұмыс жасайтындар - 361, жеке кәсіпкерлікпен айналысатындар саны - 10, өзін – өзі жұмыспен қамтып отырғандар саны -9, Денсаулығына байланысты жұмысқа жарамсызы – 3. 2-отбасы жаңадан үй салып қоныстанды, 1 отбасы жанұя құрамы 5 адам ауылға көшіп келді. 13 сәби дүниеге келіп, 9 жас отбасын құрды&lt;ref&gt;[http://beineu.mangystau.gov.kz/page/view/3673 Есет селолық округі əкімінің есебі] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20170313134434/http://beineu.mangystau.gov.kz/page/view/3673 |date=2017-03-13 }}&lt;/ref&gt;.

== Инфраструктурасы ==
Есетте шаруа қожалықтары, кәсіпкерлік нысандар, темір жол саласының бөлімшелері, орта мектеп, клуб, кітапхана, фельдшерлік-акушерлік пункт, т.б. жұмыс істейді. Ауыл арқылы [[Ақтау]] – [[Атырау]], Атырау – Қоңырат ([[Өзбекстан]]) автомобиль жолдары өтеді.&lt;ref&gt;«Маңғыстау» энциклопедиясына, Компьютерлік-баспа орталығы, 2007
&lt;/ref&gt;
&lt;ref&gt;«Қазақ Совет энциклопедиясы» (12 томдық), Алматы, 1972 – 1978;
&lt;/ref&gt;
&lt;ref&gt;[[Маңғыстау энциклопедиясы]], Алматы, 1997;
&lt;/ref&gt;

== Ауыл суреттері ==
&lt;gallery&gt;
Есет ауылы. Стелла 20210408.jpg|Стелла
Есет ауылы. 20210408.jpg |Есет ауылы
Есет ауылы. Жалпы көрінісі 20210408.jpg|Есет ауылы.
&lt;/gallery&gt;

==Дереккөздер== 
{{дереккөздер}}

{{Бейнеу ауданы елді мекендері}}

[[Санат:Бейнеу ауданы елді мекендері]]</text>
      <sha1>j479ofaa1zx7hgl3mkeruq76jh62ej7</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Үлгі:Панфилов ауданы елді мекендері</title>
    <ns>10</ns>
    <id>566190</id>
    <revision>
      <id>3061450</id>
      <parentid>3058210</parentid>
      <timestamp>2022-08-16T19:27:22Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Білгіш Шежіреші</username>
        <id>68287</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2781" xml:space="preserve">{{Навигациялық жол
 |state = &lt;includeonly&gt;{{{state|collapsed}}}&lt;/includeonly&gt;
 |navbar = plain
 |түс         = {{түс|Қазақстан}}
 |сурет  = 
 |сурет2 = 
 |жасыру       = 
 |тақырыбы     = [[Жетісу облысы]] [[Панфилов ауданы]] елді мекендері
 |мазмұны   = 
{{nobr| [[Ават (Панфилов ауданы)|Ават]] •}}
{{nobr| [[Айдарлы (Жетісу облысы)|Айдарлы]] •}}
{{nobr| [[Ақарал (Алматы облысы)|Ақарал]] •}}
{{nobr| [[Ақжазық]] •}}
{{nobr| [[Ақкент]] •}}
{{nobr| [[Аққұдық (Алматы облысы)|Аққұдық]] •}}
{{nobr| [[Алмалы (Панфилов ауданы)|Алмалы]] •}}
{{nobr| [[Алтыүй]] •}}
{{nobr| [[Әулиеағаш]] •}}
{{nobr| [[Басқыншы]] •}}
{{nobr| [[Бөрібай би ауылы|Бөрібай би]] •}}
{{nobr| [[Головацкий ауылы|Головацкий]] •}}
{{nobr| [[Дарбазақұм]] •}}
{{nobr| [[Диқанқайрат]] •}}
{{nobr| [[Еңбекші (Панфилов ауданы)|Еңбекші]] •}}
{{nobr| [[Жаркент]] •}}
{{nobr| [[Жаркент-Арасан]] •}}
{{nobr| [[Жерұйық (Алматы облысы)|Жерұйық]] •}}
{{nobr| [[Жиделі (Панфилов ауданы)|Жиделі]] •}}
{{nobr| [[Керімағаш]] •}}
{{nobr| [[Көктал (Панфилов ауданы)|Көктал]] •}}
{{nobr| [[Көктал-Арасан]] •}}
{{nobr| [[Кіші Шыған]] •}}
{{nobr| [[Қоңырөлең]] •}}
{{nobr| [[Қорғас (ауыл)|Қорғас]] •}}
{{nobr| [[Қызылжиде]] •}}
{{nobr| [[Қырыққұдық (Алматы облысы)|Қырыққұдық]] •}}
{{nobr| [[Лесновка (Қазақстан)|Лесновка]] •}}
{{nobr| [[Нәдек]] •}}
{{nobr| [[Пенжім]] •}}
{{nobr| [[Садыр (ауыл)|Садыр]] •}}
{{nobr| [[Сарпылдақ]] •}}
{{nobr| [[Сарыбел (Алматы облысы)|Сарыбел]] •}}
{{nobr| [[Сарытөбе (Алматы облысы)|Сарытөбе]] •}}
{{nobr| [[Сұптай]] •}}
{{nobr| [[Тұрпан]] •}}
{{nobr| [[Үлкен Шыған]] •}}
{{nobr| [[Үшарал (Панфилов ауданы)|Үшарал]] •}}
{{nobr| [[Шежін]] •}}
{{nobr| [[Шолақай]] •}}
{{nobr| [[Ынталы (Панфилов ауданы)|Ынталы]] •}}
{{nobr| [[Ынтымақ (Панфилов ауданы)|Ынтымақ]] }}
}}
&lt;noinclude&gt;
[[Санат:Навигациялық үлгілер:Аудан бойынша елді мекендер:Жетісу облысы|Панфилов]]
&lt;/noinclude&gt;</text>
      <sha1>l1uzr29hfxnpnbhsg6mzt2k7vnil14o</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3061476</id>
      <parentid>3061450</parentid>
      <timestamp>2022-08-16T23:23:19Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Білгіш Шежіреші</username>
        <id>68287</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2777" xml:space="preserve">{{Навигациялық жол
 |state = &lt;includeonly&gt;{{{state|collapsed}}}&lt;/includeonly&gt;
 |navbar = plain
 |түс         = {{түс|Қазақстан}}
 |сурет  = 
 |сурет2 = 
 |жасыру       = 
 |тақырыбы     = [[Жетісу облысы]] [[Панфилов ауданы]] елді мекендері
 |мазмұны   = 
{{nobr| [[Ават (Панфилов ауданы)|Ават]] •}}
{{nobr| [[Айдарлы (Жетісу облысы)|Айдарлы]] •}}
{{nobr| [[Ақарал (Алматы облысы)|Ақарал]] •}}
{{nobr| [[Ақжазық]] •}}
{{nobr| [[Ақкент]] •}}
{{nobr| [[Аққұдық (Алматы облысы)|Аққұдық]] •}}
{{nobr| [[Алмалы (Жетісу облысы)|Алмалы]] •}}
{{nobr| [[Алтыүй]] •}}
{{nobr| [[Әулиеағаш]] •}}
{{nobr| [[Басқыншы]] •}}
{{nobr| [[Бөрібай би ауылы|Бөрібай би]] •}}
{{nobr| [[Головацкий ауылы|Головацкий]] •}}
{{nobr| [[Дарбазақұм]] •}}
{{nobr| [[Диқанқайрат]] •}}
{{nobr| [[Еңбекші (Панфилов ауданы)|Еңбекші]] •}}
{{nobr| [[Жаркент]] •}}
{{nobr| [[Жаркент-Арасан]] •}}
{{nobr| [[Жерұйық (Алматы облысы)|Жерұйық]] •}}
{{nobr| [[Жиделі (Панфилов ауданы)|Жиделі]] •}}
{{nobr| [[Керімағаш]] •}}
{{nobr| [[Көктал (Панфилов ауданы)|Көктал]] •}}
{{nobr| [[Көктал-Арасан]] •}}
{{nobr| [[Кіші Шыған]] •}}
{{nobr| [[Қоңырөлең]] •}}
{{nobr| [[Қорғас (ауыл)|Қорғас]] •}}
{{nobr| [[Қызылжиде]] •}}
{{nobr| [[Қырыққұдық (Алматы облысы)|Қырыққұдық]] •}}
{{nobr| [[Лесновка (Қазақстан)|Лесновка]] •}}
{{nobr| [[Нәдек]] •}}
{{nobr| [[Пенжім]] •}}
{{nobr| [[Садыр (ауыл)|Садыр]] •}}
{{nobr| [[Сарпылдақ]] •}}
{{nobr| [[Сарыбел (Алматы облысы)|Сарыбел]] •}}
{{nobr| [[Сарытөбе (Алматы облысы)|Сарытөбе]] •}}
{{nobr| [[Сұптай]] •}}
{{nobr| [[Тұрпан]] •}}
{{nobr| [[Үлкен Шыған]] •}}
{{nobr| [[Үшарал (Панфилов ауданы)|Үшарал]] •}}
{{nobr| [[Шежін]] •}}
{{nobr| [[Шолақай]] •}}
{{nobr| [[Ынталы (Панфилов ауданы)|Ынталы]] •}}
{{nobr| [[Ынтымақ (Панфилов ауданы)|Ынтымақ]] }}
}}
&lt;noinclude&gt;
[[Санат:Навигациялық үлгілер:Аудан бойынша елді мекендер:Жетісу облысы|Панфилов]]
&lt;/noinclude&gt;</text>
      <sha1>2xuai5tnadrlohdfaeyxrxfcqyuaht6</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Мессианизм</title>
    <ns>0</ns>
    <id>571236</id>
    <revision>
      <id>3061438</id>
      <parentid>2505985</parentid>
      <timestamp>2022-08-16T18:14:57Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ұлы Тұран</username>
        <id>120792</id>
      </contributor>
      <comment>Жазу қатесін түзеттім</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2396" xml:space="preserve">{{Тексерілмеген мақала|date=қараша 2016}} &lt;!-- БҰЛ МӘТІНДІ ӨШІРМЕҢІЗ! БҰЛ ҚАТАРДАН КЕЙІН ЖАЗЫҢЫЗ!  --&gt;
'''Мессианизм''' (еврейше машиах, мессия- маңдайына бақ қонған) — адамзатты мистикалық құтқарушы, &quot;құдайдың өкілі&quot; туралы діни ілім. Иудаизмде Мессианизм Иудейді шет жерлік басқыншылардан азат ету жолындағы халық бұқарасының арманы ретінде біздің дәуірімізге дейінгі 3-2 ғасырда қалыптасады. Мессианизм идеялары Иудейде Рим үстемдігі дәуірінде ерекше кең таралды. Олар халық санасында жаңа дәуірдің басталатындығына сеніммен және &quot;құдайдың билік етуіне&quot; үміт етумен байланыстырылады. Ақырында Мессианизм христиан дінінде дамыды, оның негізі Иисус Христос мессиясы туралы миф болды. Орта ғасырларда Мессианизм  шаруалар бұқарасының әлеуметтік қарсылығының формасы ретінде пайда болған сан алуан күпірлерден көрініс берді. Мессианизм реакциялық ролі мынада:  еңбекшілерді қоғамды әлеуметтік жағынан өзгерту жолындағы,  езгі мен қанаудан азат ету жолындағы күрестен алаңдатады, адамдардың белсенділігін төмендетіп, &quot;аспаннан түсетін құтқарушыны&quot;  енжар күту жолына түсіреді.

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}&lt;ref&gt;Д. Мадеев, Е. Сапуанов «Атеистің қалта сөздігі»  Алматы «Қазақстан» 1988 жыл, 288 бет&lt;/ref&gt;
&lt;ref&gt;“Қазақстан”: Ұлттық энциклопедия/Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы “Қазақ энциклопедиясы” Бас редакциясы, 1998&lt;/ref&gt;</text>
      <sha1>g4ar50drbgo4sbwv0yvul0srexpcuon</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3061444</id>
      <parentid>3061438</parentid>
      <timestamp>2022-08-16T19:00:22Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ұлы Тұран</username>
        <id>120792</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2399" xml:space="preserve">{{Тексерілмеген мақала|date=қараша 2016}} &lt;!-- БҰЛ МӘТІНДІ ӨШІРМЕҢІЗ! БҰЛ ҚАТАРДАН КЕЙІН ЖАЗЫҢЫЗ!  --&gt;
'''Мессианизм''' (еврейше машиах, мессия – маңдайына бақ қонған) — адамзатты мистикалық құтқарушы, &quot;құдайдың өкілі&quot; туралы діни ілім. Иудаизмде Мессианизм Иудейді шет жерлік басқыншылардан азат ету жолындағы халық бұқарасының арманы ретінде біздің дәуірімізге дейінгі 3-2 ғасырда қалыптасады. Мессианизм идеялары Иудейде Рим үстемдігі дәуірінде ерекше кең таралды. Олар халық санасында жаңа дәуірдің басталатындығына сеніммен және &quot;құдайдың билік етуіне&quot; үміт етумен байланыстырылады. Ақырында Мессианизм христиан дінінде дамыды, оның негізі Иисус Христос мессиясы туралы миф болды. Орта ғасырларда Мессианизм  шаруалар бұқарасының әлеуметтік қарсылығының формасы ретінде пайда болған сан алуан күпірлерден көрініс берді. Мессианизм реакциялық ролі мынада:  еңбекшілерді қоғамды әлеуметтік жағынан өзгерту жолындағы,  езгі мен қанаудан азат ету жолындағы күрестен алаңдатады, адамдардың белсенділігін төмендетіп, &quot;аспаннан түсетін құтқарушыны&quot;  енжар күту жолына түсіреді.&lt;ref&gt;Д. Мадеев, Е. Сапуанов «Атеистің қалта сөздігі» – Алматы «Қазақстан» 1988 жыл, 288 бет&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;«Қазақстан»: Ұлттық энциклопедия / Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы «Қазақ энциклопедиясы» Бас редакциясы, 1998&lt;/ref&gt;

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}</text>
      <sha1>abqhzh8d8yy6ikqw4gh9ojv5drpy8r6</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Дарбазақұм</title>
    <ns>0</ns>
    <id>584376</id>
    <revision>
      <id>3061451</id>
      <parentid>2739561</parentid>
      <timestamp>2022-08-16T19:31:15Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Білгіш Шежіреші</username>
        <id>68287</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3330" xml:space="preserve">{{Елді мекен-Қазақстан 
|статусы                 =  Ауыл
|атауы                 =Дарбазақұм
|сурет               =   
|әкімшілік күйі          =   
|елтаңба                 = 
|ту                      =  
|елтаңба сипаттамасы     = 
|ту сипаттамасы          = 
|елтаңба ені             = 
|ту ені                  = 
   |lat_deg =43|lat_min =59|lat_sec = 17
   |lon_deg =79|lon_min =37|lon_sec =04
   |CoordAddon             = type:city(1226000)_region:KZ
   |CoordScale             =
|ел картасы              = 
|облыс картасы           = 
|аудан картасы           = 
|ел картасының өлшемi    = 
|облыс картасының өлшемi = 
|аудан картасының өлшемi = 
|облысы                  =Жетісу облысы
|кестедегі облыс         =Жетісу облысы{{!}}Жетісу
|ауданы                  =     Панфилов
|кестедегі аудан         = Панфилов ауданы{{!}}Панфилов
|мекен түрі              =ауылдық округ{{!}}Ауылдық округі 
|мекені                  =Айдарлы ауылдық округі (Жетісу облысы){{!}}Айдарлы 
|ішкі бөлінісі           = 
|әкімі                   = 
|құрылған уақыты         =  
|алғашқы дерек           = 
|бұрынғы атаулары        =  
|статус алуы               = 
|жер аумағы                  = 
|климаты                 = 
  |тұрғыны                =597
  |санақ жылы             = 2009
  |тығыздығы              = 
  |шоғырлануы             = 
  |ұлттық құрамы          = 
  |конфессионалдық құрамы = 
  |этнохороним            = 
|телефон коды            = 
|пошта индексі           = 
|пошта индекстері        = 
|ортаққордағы санаты     = 
|сайты                   =
|сайт тілі               =
}}

'''Дарбазақұм''' — [[Жетісу облысы]] [[Панфилов ауданы]], [[Айдарлы ауылдық округі (Жетісу облысы)|Айдарлы ауылдық округі]] құрамындағы ауыл.

== Географиялық орны ==
Аудан орталығы - [[Жаркент]] қаласынан оңтүстік-батысқа қарай 38 км-дей жерде. 

== Халқы ==
[[1999 жыл|1999 жылы]] тұрғындар саны 440 адам (193 ер адам және 247 әйел адам) болса, [[2009 жыл|2009 жылы]] 597 адамды (295 ер адам және 302 әйел адам) құрады.&lt;ref name=&quot;source122&quot;&gt;[http://stat.gov.kz/census/national/2009/region 2009 жылғы Қазақстан Республикасы халқының Ұлттық санағының қорытындылары. Астана 2011. 1 том]&lt;/ref&gt;

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}{{Панфилов ауданы елді мекендері}}

[[Санат:Панфилов ауданы елді мекендері]]</text>
      <sha1>2fqpg19huono5twy7ueziwmbhevbvkj</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Сарпылдақ</title>
    <ns>0</ns>
    <id>584377</id>
    <revision>
      <id>3061452</id>
      <parentid>2739562</parentid>
      <timestamp>2022-08-16T19:32:11Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Білгіш Шежіреші</username>
        <id>68287</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3326" xml:space="preserve">{{Елді мекен-Қазақстан 
|статусы                 =  Ауыл
|атауы                 =Сарпылдақ
|сурет               =   
|әкімшілік күйі          =   
|елтаңба                 = 
|ту                      =  
|елтаңба сипаттамасы     = 
|ту сипаттамасы          = 
|елтаңба ені             = 
|ту ені                  = 
   |lat_deg =43|lat_min =57|lat_sec = 06
   |lon_deg =79|lon_min =48|lon_sec =27
   |CoordAddon             = type:city(1226000)_region:KZ
   |CoordScale             =
|ел картасы              = 
|облыс картасы           = 
|аудан картасы           = 
|ел картасының өлшемi    = 
|облыс картасының өлшемi = 
|аудан картасының өлшемi = 
|облысы                  =Жетісу облысы
|кестедегі облыс         =Жетісу облысы{{!}}Жетісу
|ауданы                  =     Панфилов
|кестедегі аудан         = Панфилов ауданы{{!}}Панфилов
|мекен түрі              =ауылдық округ{{!}}Ауылдық округі 
|мекені                  =Айдарлы ауылдық округі (Жетісу облысы){{!}}Айдарлы 
|ішкі бөлінісі           = 
|әкімі                   = 
|құрылған уақыты         =  
|алғашқы дерек           = 
|бұрынғы атаулары        =  
|статус алуы               = 
|жер аумағы                  = 
|климаты                 = 
  |тұрғыны                =247
  |санақ жылы             = 2009
  |тығыздығы              = 
  |шоғырлануы             = 
  |ұлттық құрамы          = 
  |конфессионалдық құрамы = 
  |этнохороним            = 
|телефон коды            = 
|пошта индексі           = 
|пошта индекстері        = 
|ортаққордағы санаты     = 
|сайты                   =
|сайт тілі               =
}}

'''Сарпылдақ''' — [[Жетісу облысы]] [[Панфилов ауданы]], [[Айдарлы ауылдық округі (Жетісу облысы)|Айдарлы ауылдық округі]] құрамындағы ауыл.

== Географиялық орны ==
Аудан орталығы - [[Жаркент]] қаласынан оңтүстік-батысқа қарай 26 км-дей жерде. 

== Халқы ==
[[1999 жыл|1999 жылы]] тұрғындар саны 290 адам (157 ер адам және 133 әйел адам) болса, [[2009 жыл|2009 жылы]] 247 адамды (128 ер адам және 119 әйел адам) құрады.&lt;ref name=&quot;source122&quot;&gt;[http://stat.gov.kz/census/national/2009/region 2009 жылғы Қазақстан Республикасы халқының Ұлттық санағының қорытындылары. Астана 2011. 1 том]&lt;/ref&gt;

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}{{Панфилов ауданы елді мекендері}}

[[Санат:Панфилов ауданы елді мекендері]]</text>
      <sha1>6znhuafd00jd6zi8e0k9ic242xso0bu</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Басқыншы ауылдық округі</title>
    <ns>0</ns>
    <id>584404</id>
    <revision>
      <id>3061459</id>
      <parentid>2739656</parentid>
      <timestamp>2022-08-16T22:33:32Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Білгіш Шежіреші</username>
        <id>68287</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1457" xml:space="preserve">{{Қазақстан ауылдық округі|Атауы=Басқыншы ауылдық округі|Облысы=Алматы облысы|Ауданы=[[Панфилов ауданы]]|Құрылған уақыты=|Орталығы=[[Басқыншы]]|Енеді=2 ауыл|Тұрғыны=4732|Санақ жылы=[[2009 жыл|2009]]|Тығыздығы=|Жер аумағы=|Әкімі=|Телефон коды=|Пошта индексі=}}'''Басқыншы ауылдық округі''' — [[Алматы облысы]] [[Панфилов ауданы]]ндағы әкімшілік бірлік. 

== Әкімшілік құрамы ==
Құрамына [[Басқыншы]], [[Алмалы (Панфилов ауданы)|Алмалы]] ауылдары кіреді. Орталығы – Басқыншы ауылы.

==== Халқы ====
[[2009 жыл|2009 жылғы]] санақ қорытындысы бойынша округтегі халық саны 4732 адамды құрады.&lt;ref name=&quot;source1&quot;&gt;[http://stat.gov.kz/census/national/2009/region 2009 жылғы Қазақстан Республикасы халқының Ұлттық санағының қорытындылары. Астана 2011. 1 том]&lt;/ref&gt;

=== Дереккөздер ===
{{дереккөздер}}{{Панфилов ауданы ауылдық округтері}}&lt;br /&gt;

[[Санат:Панфилов ауданы ауылдық округтері]]</text>
      <sha1>histaega0apefzp3n1zdu5kmf8iwsul</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3061460</id>
      <parentid>3061459</parentid>
      <timestamp>2022-08-16T22:33:51Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Білгіш Шежіреші</username>
        <id>68287</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1451" xml:space="preserve">{{Қазақстан ауылдық округі|Атауы=Басқыншы ауылдық округі|Облысы=Алматы облысы|Ауданы=[[Панфилов ауданы]]|Құрылған уақыты=|Орталығы=[[Басқыншы]]|Енеді=2 ауыл|Тұрғыны=4732|Санақ жылы=[[2009 жыл|2009]]|Тығыздығы=|Жер аумағы=|Әкімі=|Телефон коды=|Пошта индексі=}}'''Басқыншы ауылдық округі''' — [[Алматы облысы]] [[Панфилов ауданы]]ндағы әкімшілік бірлік. 

== Әкімшілік құрамы ==
Құрамына [[Басқыншы]], [[Алмалы (Панфилов ауданы)|Алмалы]] ауылдары кіреді. Орталығы – Басқыншы ауылы.

== Халқы ==
[[2009 жыл|2009 жылғы]] санақ қорытындысы бойынша округтегі халық саны 4732 адамды құрады.&lt;ref name=&quot;source1&quot;&gt;[http://stat.gov.kz/census/national/2009/region 2009 жылғы Қазақстан Республикасы халқының Ұлттық санағының қорытындылары. Астана 2011. 1 том]&lt;/ref&gt;

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}{{Панфилов ауданы ауылдық округтері}}&lt;br /&gt;

[[Санат:Панфилов ауданы ауылдық округтері]]</text>
      <sha1>6s1bi6ktz8k9290pg8rt1cpon1vg81p</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3061478</id>
      <parentid>3061460</parentid>
      <timestamp>2022-08-16T23:24:30Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Білгіш Шежіреші</username>
        <id>68287</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1447" xml:space="preserve">{{Қазақстан ауылдық округі|Атауы=Басқыншы ауылдық округі|Облысы=Алматы облысы|Ауданы=[[Панфилов ауданы]]|Құрылған уақыты=|Орталығы=[[Басқыншы]]|Енеді=2 ауыл|Тұрғыны=4732|Санақ жылы=[[2009 жыл|2009]]|Тығыздығы=|Жер аумағы=|Әкімі=|Телефон коды=|Пошта индексі=}}'''Басқыншы ауылдық округі''' — [[Алматы облысы]] [[Панфилов ауданы]]ндағы әкімшілік бірлік. 

== Әкімшілік құрамы ==
Құрамына [[Басқыншы]], [[Алмалы (Жетісу облысы)|Алмалы]] ауылдары кіреді. Орталығы – Басқыншы ауылы.

== Халқы ==
[[2009 жыл|2009 жылғы]] санақ қорытындысы бойынша округтегі халық саны 4732 адамды құрады.&lt;ref name=&quot;source1&quot;&gt;[http://stat.gov.kz/census/national/2009/region 2009 жылғы Қазақстан Республикасы халқының Ұлттық санағының қорытындылары. Астана 2011. 1 том]&lt;/ref&gt;

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}{{Панфилов ауданы ауылдық округтері}}&lt;br /&gt;

[[Санат:Панфилов ауданы ауылдық округтері]]</text>
      <sha1>a4ic8ncxxgnolpyqelt14l4bjxnpwux</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3061479</id>
      <parentid>3061478</parentid>
      <timestamp>2022-08-16T23:24:56Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Білгіш Шежіреші</username>
        <id>68287</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1447" xml:space="preserve">{{Қазақстан ауылдық округі|Атауы=Басқыншы ауылдық округі|Облысы=Жетісу облысы|Ауданы=[[Панфилов ауданы]]|Құрылған уақыты=|Орталығы=[[Басқыншы]]|Енеді=2 ауыл|Тұрғыны=4732|Санақ жылы=[[2009 жыл|2009]]|Тығыздығы=|Жер аумағы=|Әкімі=|Телефон коды=|Пошта индексі=}}
'''Басқыншы ауылдық округі''' — [[Жетісу облысы]] [[Панфилов ауданы]]ндағы әкімшілік бірлік.

== Әкімшілік құрамы ==
Құрамына [[Басқыншы]], [[Алмалы (Жетісу облысы)|Алмалы]] ауылдары кіреді. Орталығы – Басқыншы ауылы.

== Халқы ==
[[2009 жыл|2009 жылғы]] санақ қорытындысы бойынша округтегі халық саны 4732 адамды құрады.&lt;ref name=&quot;source1&quot;&gt;[http://stat.gov.kz/census/national/2009/region 2009 жылғы Қазақстан Республикасы халқының Ұлттық санағының қорытындылары. Астана 2011. 1 том]&lt;/ref&gt;

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}{{Панфилов ауданы ауылдық округтері}}&lt;br /&gt;

[[Санат:Панфилов ауданы ауылдық округтері]]</text>
      <sha1>a827yqdn7q5hxvljru0uoaj3hcm5lj8</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Қатысушы талқылауы:Мықтыбек Оразтайұлы</title>
    <ns>3</ns>
    <id>585470</id>
    <revision>
      <id>3061377</id>
      <parentid>3054073</parentid>
      <timestamp>2022-08-16T13:07:44Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ұлы Тұран</username>
        <id>120792</id>
      </contributor>
      <comment>/* УЕФА Конференциялары лигасы */ жаңа бөлім</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="97548" xml:space="preserve">Өтініш сіздерден бір сөздерді қате жасайсыздар

== Сынық-сынып ==
Сынық-сынып деген мақалаға да телесериал деген үлгіні қоюыңыз) --[[Қатысушы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%&quot;&gt;Kasymov&lt;/span&gt;]]&lt;sup&gt;  &lt;big&gt;[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#FF4500; font-family:Hobo Std;&quot;&gt;Т&lt;/span&gt;]]&lt;/big&gt;&lt;/sup&gt; 16:25, 2019 ж. қаңтардың 4 (+06)

== Ұсыныс ==

Мықтыбек ақын, футболсүйер, мақташы, уикипедияшы мырза! Сізге екі ұсынысымыз бар.
1) Қазақша Уикипедия торабына админ болуға келісім берсеңіз.
2) талқылау бетіңізді мұрағаттасаңыз.--[[Қатысушы талқылауы:Нұрлан Рахымжанов|Нұрлан Рахымжанов]] 00:11, 2019 ж. қаңтардың 6 (+06)
:Оу, құрдас, админ болғыңыз келмей ме? --[[Қатысушы талқылауы:Нұрлан Рахымжанов|Нұрлан Рахымжанов]] 17:20, 2019 ж. қаңтардың 6 (+06)
::Ұсыныстарыңызға рақмет, осылай жәй ғана қатысушы боп жүре берейін, өзіме осылай ұнайды.--[[Қатысушы:Мықтыбек Оразтайұлы|Мықтыбек Оразтайұлы]] ([[Қатысушы талқылауы:Мықтыбек Оразтайұлы|талқылауы]]) 17:33, 2019 ж. қаңтардың 6 (+06)
Мықа, сіз нешеме беттің атауын ауыстырып, жылжытып жатсыз. Қажет емес беттерді, егер админ болсаңыз бірден жоя алар едіңіз. Админ болыңыз дегенді ана бір ауылдан қашқан совхоз директоры секілді қашып кетпесеңіз айта беремін, айта беремін. --[[Қатысушы талқылауы:Нұрлан Рахымжанов|Нұрлан Рахымжанов]] 21:01, 2019 ж. ақпанның 7 (+06)
:Ұсыныс - өз орнында. --[[Қатысушы талқылауы:Нұрлан Рахымжанов|Нұрлан Рахымжанов]] 01:50, 2019 ж. мамырдың 19 (+06)

== Үлгілер ==

Үлгілерді жасағанда тілдер мен санаттар қойып шықсаңыз дұрыс болар еді. Және футболға қатысты бір ортақ түс бар ғой --[[Қатысушы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%&quot;&gt;Kasymov&lt;/span&gt;]]&lt;sup&gt;  &lt;big&gt;[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#FF4500; font-family:Hobo Std;&quot;&gt;Т&lt;/span&gt;]]&lt;/big&gt;&lt;/sup&gt; 12:44, 2019 ж. қаңтардың 18 (+06)

== Футбол клубтары атауы ==

Мықтыбек Оразтайұлы мырза қалайсыз. Менінше футбол клуб атауларын бір жүйеге келтіруге керек сияқты. Мысалы ''Бавария ФК'' → '''Бавария (футбол клубы)''' деген сияқты --[[Қатысушы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%&quot;&gt;Kasymov&lt;/span&gt;]]&lt;sup&gt;  &lt;big&gt;[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#FF4500; font-family:Hobo Std;&quot;&gt;Т&lt;/span&gt;]]&lt;/big&gt;&lt;/sup&gt; 11:48, 2019 ж. қаңтардың 31 (+06)
:Қазір санаттармен айналысып жатыр ем, соны бір жақты қып алайын, сосын клубтар атауына ауысамын.--[[Қатысушы:Мықтыбек Оразтайұлы|Мықтыбек Оразтайұлы]] ([[Қатысушы талқылауы:Мықтыбек Оразтайұлы|талқылауы]]) 14:22, 2019 ж. қаңтардың 31 (+06)

== Футбол үлгілері ==

Мықтыбек Оразтайұлы мырза мен қазақша уикипедиядағы үлгілерді барынша қазақша жасауға тырысып жүрсем, сіз {{tl|Footballbox}} үлгісін пайдаланып жүрсіз. Оның қазақша нұсқасы бар ғой: {{tl|Матч туралы есептеме}} --[[Қатысушы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%&quot;&gt;Kasymov&lt;/span&gt;]]&lt;sup&gt;  &lt;big&gt;[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#FF4500; font-family:Hobo Std;&quot;&gt;Т&lt;/span&gt;]]&lt;/big&gt;&lt;/sup&gt; 22:13, 2019 ж. ақпанның 24 (+06)
* Жоқ қазір жойылмайды, тек қазақша нұсқасын пайдалансаңыз болды. Алмастыру кейін болып жатар --[[Қатысушы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%&quot;&gt;Kasymov&lt;/span&gt;]]&lt;sup&gt;  &lt;big&gt;[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#FF4500; font-family:Hobo Std;&quot;&gt;Т&lt;/span&gt;]]&lt;/big&gt;&lt;/sup&gt; 22:29, 2019 ж. ақпанның 24 (+06)

== Еуропа Ұлттық футбол құрамалары ==

Мықтыбек мырза {{tl|Еуропа Ұлттық футбол құрамалары}} нав. үлгісінде құрамалар ретін алфавит бойынша қойып шықсаңыз дұрыс болар еді --[[Қатысушы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%&quot;&gt;Kasymov&lt;/span&gt;]]&lt;sup&gt;  &lt;big&gt;[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#FF4500; font-family:Hobo Std;&quot;&gt;Т&lt;/span&gt;]]&lt;/big&gt;&lt;/sup&gt; 14:59, 2019 ж. сәуірдің 1 (+06)
* Түзетіпсіз, бірақ та бәрібір де дұрыс емес қойылған. Бірінші әрпі қайталанса, екіншісіне қарап, одан әрі үшінші әрпіне қарап т.с.с. жасау керек. (Еуропа үлгісін түзеттім) Уақытыңыз болып жатса асықпай қалған құрлықтағы құрамалардың реттігін дұрыстап шықсаңыз дұрыс болар еді --[[Қатысушы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%&quot;&gt;Kasymov&lt;/span&gt;]]&lt;sup&gt;  &lt;big&gt;[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#FF4500; font-family:Hobo Std;&quot;&gt;Т&lt;/span&gt;]]&lt;/big&gt;&lt;/sup&gt; 18:02, 2019 ж. сәуірдің 4 (+06)

== Конфедерациялар кубогы ==

Конфедерациялар кубогы неге екеу жасағансыз? '''Футболдан Конфедерациялар кубогы''' не үшін қайталап жасадыңыз --[[Қатысушы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%&quot;&gt;Kasymov&lt;/span&gt;]]&lt;sup&gt;  &lt;big&gt;[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#FF4500; font-family:Hobo Std;&quot;&gt;Т&lt;/span&gt;]]&lt;/big&gt;&lt;/sup&gt; 11:04, 2019 ж. сәуірдің 30 (+06)
:Өңдемек болып ем, &quot;Бетті бастау деген шықты, қайнары емес, тақырыбын өңдеп ем, екеу боп кетіпті. Біреуін жоюға ұсынсам, екеуі де өшіп кетейін деп тұр, жасай алмадым--[[Қатысушы:Мықтыбек Оразтайұлы|Мықтыбек Оразтайұлы]] ([[Қатысушы талқылауы:Мықтыбек Оразтайұлы|талқылауы]]) 14:16, 2019 ж. сәуірдің 30 (+06)
::'''Конфедерациялар кубогы''' қойып шығыңыз (бұрынғысы), кейінгісін жоямын--[[Қатысушы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%&quot;&gt;Kasymov&lt;/span&gt;]]&lt;sup&gt;  &lt;big&gt;[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#FF4500; font-family:Hobo Std;&quot;&gt;Т&lt;/span&gt;]]&lt;/big&gt;&lt;/sup&gt; 14:29, 2019 ж. сәуірдің 30 (+06)

== Спорт санаты ==

[[:Санат:Спорт]] бетіндегі мақалаларды уақыт тауып, арасында сүзгіден өткізе аласыз ба? Қажеттісі бар, қажетсізі бар дегендей. --[[Қатысушы талқылауы:Нұрлан Рахымжанов|Нұрлан Рахымжанов]] 18:55, 2019 ж. мамырдың 10 (+06)
:Көрейін--[[Қатысушы:Мықтыбек Оразтайұлы|Мықтыбек Оразтайұлы]] ([[Қатысушы талқылауы:Мықтыбек Оразтайұлы|талқылауы]]) 19:00, 2019 ж. мамырдың 10 (+06)
::Жақсы, рахмет! Содан кейін айтайын дегенім, осы бетті мұрағаттасақ қайтеді. --[[Қатысушы талқылауы:Нұрлан Рахымжанов|Нұрлан Рахымжанов]] 20:31, 2019 ж. мамырдың 10 (+06)
:::[[Қатысушы талқылауы:Нұрлан Рахымжанов|Нұрлан]], мұрағаттай беріңіз--[[Қатысушы:Мықтыбек Оразтайұлы|Мықтыбек Оразтайұлы]] ([[Қатысушы талқылауы:Мықтыбек Оразтайұлы|талқылауы]]) 20:36, 2019 ж. мамырдың 10 (+06)

== Сурет жүктеу ==

Сурет жүктегенде қайнаркөзін, авторын көрсеткеңіз дұрыс болар. Сурет:Ecfinal1985.jpg түзетіп кетсеңіз --[[Қатысушы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%&quot;&gt;Kasymov&lt;/span&gt;]]&lt;sup&gt;  &lt;big&gt;[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#FF4500; font-family:Hobo Std;&quot;&gt;Т&lt;/span&gt;]]&lt;/big&gt;&lt;/sup&gt; 23:35, 2019 ж. мамырдың 10 (+06)

== Санаттар ==

Мықтыбек Оразтайұлы мырза сіз футбол клубтары, құрамалар жайлы санат жасап жатыр екенсіз. Кейбір клубтарға не интеруик, ортақорға сілтеме, санаттар қойылмай жатады. (байқағаным тек орыс уикиден қарайды екенсіз) Енді сол интеруикиі жоқ футбол клубтарын ағылшын тілінен қарап қойып шықсаңыз) --[[Қатысушы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%&quot;&gt;Kasymov&lt;/span&gt;]]&lt;sup&gt;  &lt;big&gt;[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#FF4500; font-family:Hobo Std;&quot;&gt;Т&lt;/span&gt;]]&lt;/big&gt;&lt;/sup&gt; 15:54, 2019 ж. маусымның 10 (+06)

== Футбол бойынша екі тақырып ==

Мықтыбек мырза, уикиіміздегі футбол бойынша мен білетін нағыз маман тек сіз. Сол себепті, 2016 жылдың қаңтарындағы мына екі мақаланы тексеріп жіберсеңіз деген өтініш: [[Футболдан Испания Кубогы]] және [[Футболдан Испания Чемпионаты 2016/17]]. Рахмет!--[[Қатысушы:Batyrbek.kz|Batyrbek]] ([[Қатысушы талқылауы:Batyrbek.kz|талқылауы]]) 13:09, 2019 ж. шілденің 10 (+06)
:Тексердім, тағы біраз өңдеу не толықтыру керек--[[Қатысушы:Мықтыбек Оразтайұлы|Мықтыбек Оразтайұлы]] ([[Қатысушы талқылауы:Мықтыбек Оразтайұлы|талқылауы]]) 23:41, 2019 ж. шілденің 10 (+06)

== Дауыс беру ==

Сәлем! Егер лайықтымын деп ойласаңыз, [[Уикипедия:Форум/Жаңалықтар#Wikimedia CEE Meeting 2019|Мында]] дауыс беруіңізді сұраймын. --[[Қатысушы:Batyrbek.kz|Batyrbek]] ([[Қатысушы талқылауы:Batyrbek.kz|талқылауы]]) 16:47, 2019 ж. шілденің 17 (+06)

== Уикипедия:Администраторларды сайлау#Мықтыбек Оразтайұлы ==

[[Уикипедия:Администраторларды сайлау#Мықтыбек Оразтайұлы]] бетіндегі өз бағдарламаңызды толтырып беруіңізді сұраймын. --[[Қатысушы талқылауы:Нұрлан Рахымжанов|Нұрлан Рахымжанов]] 10:26, 2019 ж. тамыздың 18 (+06)
:Ассалаумағалейкум! Айнып қалдыңыз ба? --[[Қатысушы талқылауы:Нұрлан Рахымжанов|Нұрлан Рахымжанов]] 15:40, 2019 ж. тамыздың 23 (+06)

== Интеруики ==

Санаттарға интеруикиді қоюды ұмытпаңыз --[[Қатысушы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%&quot;&gt;Kasymov&lt;/span&gt;]]&lt;sup&gt;  &lt;big&gt;[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#FF4500; font-family:Hobo Std;&quot;&gt;Т&lt;/span&gt;]]&lt;/big&gt;&lt;/sup&gt; 10:18, 2019 ж. қыркүйектің 23 (+06)

Сосын беттерді жылжытқанда футбол клуб атауларын өзгерткенде сілтеме қалдырмаңыз --[[Қатысушы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%&quot;&gt;Kasymov&lt;/span&gt;]]&lt;sup&gt;  &lt;big&gt;[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#FF4500; font-family:Hobo Std;&quot;&gt;Т&lt;/span&gt;]]&lt;/big&gt;&lt;/sup&gt; 12:22, 2019 ж. қыркүйектің 23 (+06)

== Беттерді жылжыту ==

Беттерді жылжытқанда ескі атауға сілтемелер қалып қояды. Соны ескере жүріңіз. Сол жақтағы '''мұнда сілтейтін беттер''' деген параметрге кіріп, бір тексеріп шығу керек. Егер болса сәйкесінше түзетесіз --[[Қатысушы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%&quot;&gt;Kasymov&lt;/span&gt;]]&lt;sup&gt;  &lt;big&gt;[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#FF4500; font-family:Hobo Std;&quot;&gt;Т&lt;/span&gt;]]&lt;/big&gt;&lt;/sup&gt; 16:41, 2019 ж. қыркүйектің 27 (+06)

== Мазмұн аудару ==

Ассалаумағалейкум! Баптаулардың ішінде &quot;Мазмұн аудару&quot; дегенді қосып алыңыз. Қазіргі уақытта Орысша Уикипедиядағы мақалаларды өз атыңыздан жариялап жүрсіз. Негізі, мазмұн аудару арқылы аударылса дұрыс болар еді. Бір қатысушының &quot;менің мақаламды ұрлап аударып жариялапсың&quot; деп ренжігені есімде қалыпты. --[[Қатысушы талқылауы:Нұрлан Рахымжанов|Нұрлан Рахымжанов]] 20:02, 2019 ж. қазанның 11 (+06)

== Қос мақала ==

Ассалаумағалейкум! [[Қазақстан футболы]] және [[Қазақстандағы футбол]] мақалаларын біріктіріп көрсеңіз, телефонмен қиын нәрсе екен. -[[Қатысушы талқылауы:Нұрлан Рахымжанов|Нұрлан Рахымжанов]] 19:27, 2019 ж. қазанның 13 (+06)
:1986-1992 жж. аралығындағы футбол көрермендерінің бірі едім. Футбол жөніндегі мақалаларыңызды қызыға оқимын. Әрине, орысша уикипедиядағыдай үлгілермен және суреттермен қамтылса жақсы болар еді. Осында &quot;Футбол жұлдызы&quot; деген марапатпен марапатталған қатысушылар болушы еді, сондай қызығушылығы басым жандарды тартса керемет нәтиже болар ма еді. -[[Қатысушы талқылауы:Нұрлан Рахымжанов|Нұрлан Рахымжанов]] 19:42, 2019 ж. қазанның 14 (+06)
::Өкінішке орай, ол марапатты алған 3 қатысушы да уикиді тастап кеткен екен. -[[Қатысушы талқылауы:Нұрлан Рахымжанов|Нұрлан Рахымжанов]] 19:54, 2019 ж. қазанның 14 (+06)
::: [[Қатысушы талқылауы:Нұрлан Рахымжанов|Нұреке]], біріктірдім. Біреуін бағыттау беті қып қалдырдым.--[[Қатысушы:Мықтыбек Оразтайұлы|Мықтыбек Оразтайұлы]] ([[Қатысушы талқылауы:Мықтыбек Оразтайұлы|талқылауы]]) 14:49, 2019 ж. қазанның 18 (+06)
Дұрыс болды. Мың болыңыз! -[[Қатысушы талқылауы:Нұрлан Рахымжанов|Нұрлан Рахымжанов]] 19:21, 2019 ж. қазанның 18 (+06)

== Футболдан ****** чемпионаты ==

Аталған үлгілерге санаттар мен интеруики қойып шығуыңызды өтінемін --[[Қатысушы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%&quot;&gt;Kasymov&lt;/span&gt;]]&lt;sup&gt;  &lt;big&gt;[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#FF4500; font-family:Hobo Std;&quot;&gt;Т&lt;/span&gt;]]&lt;/big&gt;&lt;/sup&gt; 21:09, 2019 ж. қазанның 19 (+06)
:: Иә айтпақшы--[[Қатысушы:Мықтыбек Оразтайұлы|Мықтыбек Оразтайұлы]] ([[Қатысушы талқылауы:Мықтыбек Оразтайұлы|талқылауы]]) 21:14, 2019 ж. қазанның 19 (+06)

== Қайталанған үлгілер ==

''Yel, Sent off, Goal'' үлгілері қайталанған, жедел жоюға ұсындым --[[Қатысушы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%&quot;&gt;Kasymov&lt;/span&gt;]]&lt;sup&gt;  &lt;big&gt;[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#FF4500; font-family:Hobo Std;&quot;&gt;Т&lt;/span&gt;]]&lt;/big&gt;&lt;/sup&gt; 15:13, 2020 ж. қаңтардың 6 (+06)

== Штутгарт ==

[[Штутгарт]] бетіне қойып жүрген сілтемеңіз Германия қаласын көрсетіп тұр. Сізге [[Штутгарт (футбол клубы)]] мақаласына сілтеме қою керек болар. --[[Қатысушы талқылауы:Нұрлан Рахымжанов|Нұрлан Рахымжанов]] 22:56, 2020 ж. қаңтардың 7 (+06)

== Тексерілмеген мақалалар ==

[[:Санат:Уикипедия:Тексерілмеген мақалалар]] бетінде бүгінгі таңда 1681 тексерілмеген мақала бар екен. Тексерілмеген мақаланың басы 2016 жылдан бастап қалыптасқан, яғни 4 жыл уақыт болды деген сөз. Осы санаттағы мақалаларды бәріміз жабылып 2016 жылғы мақаланы түгелге жуық тексеріп шықсақ қалай болады? Ай-айға бөліп алсақ. --[[Қатысушы талқылауы:Нұрлан Рахымжанов|Нұрлан Рахымжанов]] 00:08, 2020 ж. қаңтардың 9 (+06)
:Мен дайынмын, [[Қатысушы талқылауы:Нұрлан Рахымжанов|Нұреке]]--[[Қатысушы:Мықтыбек Оразтайұлы|Мықтыбек Оразтайұлы]] ([[Қатысушы талқылауы:Мықтыбек Оразтайұлы|талқылауы]]) 00:22, 2020 ж. қаңтардың 9 (+06)
::[[:Санат:Уикипедия:Тексерілмеген мақалалар/наурыз 2016]]-ны алсаңызшы. --[[Қатысушы талқылауы:Нұрлан Рахымжанов|Нұрлан Рахымжанов]] 21:53, 2020 ж. қаңтардың 9 (+06)

== Түнгі бақылау ==

Байқауымша, көбіне түннің біруағына дейін өңдемелер жасайсыз. анда-санда жуықтағы өзгерістерге қарап, студенттердің еріккен өңдемелерін қарай отырсаңыз. Жосықсыз кетіп бара жатқанын бұғаттап тастаңыз, оқу жылы аяқталғанша. Өңдемесін кері шегіндіре саларсыз. --[[Қатысушы талқылауы:Нұрлан Рахымжанов|Нұрлан Рахымжанов]] 23:58, 2020 ж. қаңтардың 18 (+06)

== Кісі есімдері ==

Кісі есімдерін бір тексере кеткен дұрыс, себебі кейбіреулері орыс уикипедиясынан көшіріп қате болуы мүмкін. '''Питт Брэд''' деген сияқты мысалға --[[Қатысушы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%&quot;&gt;Kasymov&lt;/span&gt;]]&lt;sup&gt;  &lt;big&gt;[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#FF4500; font-family:Hobo Std;&quot;&gt;Т&lt;/span&gt;]]&lt;/big&gt;&lt;/sup&gt; 22:28, 2020 ж. қаңтардың 19 (+06)

== Атауын өзгерту ==

Беттерді жылжытқанда ескі атауға сілтемелер қалып қояды. Соны ескере жүріңіз. Сол жақтағы '''мұнда сілтейтін беттер''' деген параметрге кіріп, бір тексеріп шығу керек. Егер болса сәйкесінше түзетесіз, Шарапхана мысалы --[[Қатысушы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%&quot;&gt;Kasymov&lt;/span&gt;]]&lt;sup&gt;  &lt;big&gt;[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#FF4500; font-family:Hobo Std;&quot;&gt;Т&lt;/span&gt;]]&lt;/big&gt;&lt;/sup&gt; 19:52, 2020 ж. сәуірдің 13 (+06)

== [[Екібастұз (футбол клубы, 1979)]]  ==

Сәлиметсиз бе Мықтыбек Оразтайұлы, Бұл клуб „Экибастузец“ - Екібастұздық болды, „Екібастұз“ емес. Менің ойымша бет аты өзгерту керек: „Екібастұзец“. Сіз қалай ойлайсыз? Алдын ала рақмет. [[Қатысушы:Oscuro|Oscuro]] ([[Қатысушы талқылауы:Oscuro|талқылауы]]) 02:19, 2020 ж. сәуірдің 28 (+06)
: [[Қатысушы:Нұрлан Рахымжанов|Нұрлан]], [[Қатысушы:Kasymov|Kasymov]] не айтасыздар?--[[Қатысушы:Мықтыбек Оразтайұлы|Мықтыбек Оразтайұлы]] ([[Қатысушы талқылауы:Мықтыбек Оразтайұлы|талқылауы]]) 13:09, 2020 ж. сәуірдің 28 (+06)
::Орысша атауын тікелей аударғанда - Екібастұздық болар еді. Бірақ, ресми түрде қазақшасы Екібастұз болды ғой. Интернеттегі бар мақаланы қарап шықтым, ешқайсысы Екібастұздық деп тұрған жоқ. Сондықтан, еш өнім бермейтін жұмыс. Бұрынғы атауын ауыстырудың қисыны жоқ. [[Қатысушы талқылауы:Нұрлан Рахымжанов|Нұрлан Рахымжанов]] 14:35, 2020 ж. сәуірдің 28 (+06)
::: Мен оны (ресми аты) қайдан табамын?? Интернете бар ма? Алдын ала рақмет. [[Қатысушы:Oscuro|Oscuro]] ([[Қатысушы талқылауы:Oscuro|талқылауы]]) 18:07, 2020 ж. сәуірдің 28 (+06)
::::Кеңес дәуірінде футбол туралы жазатын &quot;Спорт&quot;, &quot;Лениншіл жас&quot; газеттері &quot;Екібастұз&quot; деп жазатын еді.--[[Қатысушы:Мықтыбек Оразтайұлы|Мықтыбек Оразтайұлы]] ([[Қатысушы талқылауы:Мықтыбек Оразтайұлы|талқылауы]]) 15:40, 2020 ж. сәуірдің 29 (+06)

== Әлия Нұрсұлтанқызы Назарбаева‎ ==

Себебі бар шығар, мәліметтердің алып тастаудың --[[Қатысушы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%&quot;&gt;Kasymov&lt;/span&gt;]]&lt;sup&gt;  &lt;big&gt;[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#FF4500; font-family:Hobo Std;&quot;&gt;Т&lt;/span&gt;]]&lt;/big&gt;&lt;/sup&gt; 00:18, 2020 ж. мамырдың 9 (+06)
::Қайтандан толықтырам дегем, қолым тимей жатыр--[[Қатысушы:Мықтыбек Оразтайұлы|Мықтыбек Оразтайұлы]] ([[Қатысушы талқылауы:Мықтыбек Оразтайұлы|талқылауы]]) 17:37, 2020 ж. мамырдың 10 (+06)

== Талқылау:Ұлтшылдық ==

[[Талқылау:Ұлтшылдық|Мұнда]] өз ойыңыз бен пікіріңізді айта кетсеңіз --[[Қатысушы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%&quot;&gt;Kasymov&lt;/span&gt;]]&lt;sup&gt;  &lt;big&gt;[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#FF4500; font-family:Hobo Std;&quot;&gt;Т&lt;/span&gt;]]&lt;/big&gt;&lt;/sup&gt; 19:46, 2020 ж. мамырдың 16 (+06)

== Марафон ==

{{Уикипедия:Хабарлама тарату/Түркі марафоны 2020}}
16:57, 2020 ж. маусымның 2 (+06)
&lt;!-- https://kk.wikipedia.org/w/index.php?title=%D0%A3%D0%B8%D0%BA%D0%B8%D0%BF%D0%B5%D0%B4%D0%B8%D1%8F:%D0%A5%D0%B0%D0%B1%D0%B0%D1%80%D0%BB%D0%B0%D0%BC%D0%B0_%D1%82%D0%B0%D1%80%D0%B0%D1%82%D1%83/%D0%96%D0%B5%D1%82%D0%BA%D1%96%D0%B7%D1%96%D0%BF_%D0%B1%D0%B5%D1%80%D1%83_%D1%82%D1%96%D0%B7%D1%96%D0%BC%D1%96&amp;oldid=2769859 тізімін пайдаланып User:Arystanbek@kkwiki деген хабарлама жіберген --&gt;

== [[Қазақстанның футбол стадиондары]] ==

Ассалаумағалейкум! Сіз футболға қызығасыз ғой. Мына тізімді қарап толықтырып және тексеріп шыға аласыз ба? Орысша уикипедиядағысын да.--[[Қатысушы:Kaiyr|Kaiyr]] ([[Қатысушы талқылауы:Kaiyr|талқылауы]]) 18:37, 2020 ж. маусымның 13 (+06)

== Үлгі:Қазақстанның үздік футболшылары ==

Аталған үлгіні футболдың ортақ түсімен әрлесеңіз, бір жүйеде болған дұрыс шығар. Сосын санат пен интеруики (болса егер) қоюды ұмытпаңыз --[[Қатысушы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%&quot;&gt;Kasymov&lt;/span&gt;]]&lt;sup&gt;  &lt;big&gt;[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#FF4500; font-family:Hobo Std;&quot;&gt;Т&lt;/span&gt;]]&lt;/big&gt;&lt;/sup&gt; 23:50, 2020 ж. шілденің 26 (+06)

== Үлгі:Байрақ ==

Мен байрақ үлгісін толықтырып жаңарттым, соған байланысты Футбол *** үлгісінде соларды қойып шықсаңыз. ''Үлгі:Футбол AZE'' мысал ретінде қарасаңыз болады. ''Байрақ'' қойылса тудың қасынан ел жазылады, ''ту'' қойылса тек туы көрсетіліп тұрады --[[Қатысушы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%&quot;&gt;Kasymov&lt;/span&gt;]]&lt;sup&gt;  &lt;big&gt;[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#FF4500; font-family:Hobo Std;&quot;&gt;Т&lt;/span&gt;]]&lt;/big&gt;&lt;/sup&gt; 12:37, 2020 ж. тамыздың 13 (+06)

== Туған жылы  ==

Туған жылы параметрін ұмытпаңыз толтыруды, кейбір жаңа мақалалар да қойылмай жатыр --[[Қатысушы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%&quot;&gt;Kasymov&lt;/span&gt;]]&lt;sup&gt;  &lt;big&gt;[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#FF4500; font-family:Hobo Std;&quot;&gt;Т&lt;/span&gt;]]&lt;/big&gt;&lt;/sup&gt; 17:32, 2020 ж. тамыздың 19 (+06)

== Таңдаулы мақалаға үміткер ==

{{WAM
|header = [[АИВ/ЖИТС]] &lt;div style=&quot;margin-right:1em; float:right;&quot;&gt;[[Сурет:Red Ribbon.svg|150px|link=АИВ/ЖИТС]]&lt;/div&gt;
|subheader = Таңдаулы мақалаға жаңа үміткер ұсынылып, соған [[Уикипедия:Таңдаулы мақалаға үміткерлер/АИВ/ЖИТС|дауыс беру жүргізіліп жатқанын]] хабарлаймыз!
&lt;div  style=&quot;text-valign:center; margin-left:200px; margin-right:50px; margin-top:10px; position:absolute;&quot;&gt;
|body = Ұсынушы пікірі: Мақаланы ағылшын уикиінен аударып шықтым, сондай-ақ жаңа мәліметтер мен Қазақстандағы жағдайды қостым. АИВ пен ЖИТСті жеке қарастырмай бір мақалада жазған дұрыс деп шештім, әйтпесе көбі екеуін жеке дерт деп ойлап жатады. Сонымен қатар елімізде АИВ/ЖИТС жайлы ақпараттандыру жеткілікті деңгейде жүргізілмейді, сол себепті тіпті үлкен кісілер де аталған дерт жайлы бейхабар. Ал Уикипедияның басты беті көп қаралатын беттердің бірі (соңғы 20 күнде басты бетті 25 мың адам қараған екен), сондықтан басты бетте тұрса, көбі кіріп, оқып, таныса ма деген үміт бар. Мақала таңдаулы мақала критерийлеріне сай деп санаймын, ақпарат жаңартылып отырады.

|footer = Бұл хабарлама [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|бот]] арқылы жіберілген • [[Уикипедия:Хабарлама тарату/Жеткізіп беру тізімі|Жазылу немесе жазылудан бас тарту]]

Құрметпен, [[Қатысушы:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[Қатысушы талқылауы:MediaWiki message delivery|талқылауы]]) 11:38, 2020 ж. тамыздың 20 (+06)
}}
&lt;!-- https://kk.wikipedia.org/w/index.php?title=%D0%A3%D0%B8%D0%BA%D0%B8%D0%BF%D0%B5%D0%B4%D0%B8%D1%8F:%D0%A5%D0%B0%D0%B1%D0%B0%D1%80%D0%BB%D0%B0%D0%BC%D0%B0_%D1%82%D0%B0%D1%80%D0%B0%D1%82%D1%83/%D0%96%D0%B5%D1%82%D0%BA%D1%96%D0%B7%D1%96%D0%BF_%D0%B1%D0%B5%D1%80%D1%83_%D1%82%D1%96%D0%B7%D1%96%D0%BC%D1%96&amp;oldid=2769859 тізімін пайдаланып User:Мұхамеджан Амангелді@kkwiki деген хабарлама жіберген --&gt;

== Ту/байрақ ==

Мықтыбек Оразтайұлы мырза байқасаңыз байрақ/ту үлгісін мен жаңартып шығып едім (әзірше қазіргі елдер тізімі ғана бар). Сондықтан жаңа мақалада осы үлгілерді пайдалануды өтінемін және де уақыт болып жатса футболға байланыста қолданылған үлгілердің ішіндегі үлгілерді осыған өзгертсеңіз) --[[Қатысушы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%&quot;&gt;Kasymov&lt;/span&gt;]]&lt;sup&gt;  &lt;big&gt;[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#FF4500; font-family:Hobo Std;&quot;&gt;Т&lt;/span&gt;]]&lt;/big&gt;&lt;/sup&gt; 12:32, 2020 ж. тамыздың 25 (+06)
&lt;pre&gt;{{байрақ|Германия}}&lt;/pre&gt; → &lt;code&gt;{{байрақ|Германия}}&lt;/code&gt;

&lt;pre&gt;{{ту|Германия}}&lt;/pre&gt; → &lt;code&gt;{{ту|Германия}}&lt;/code&gt;
:[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|Қасымов]], Англия туы үлгісінде бір &quot;замыкание&quot; бар сияқты. --[[Қатысушы:Мықтыбек Оразтайұлы|Мықтыбек Оразтайұлы]] ([[Қатысушы талқылауы:Мықтыбек Оразтайұлы|талқылауы]]) 22:30, 2020 ж. тамыздың 25 (+06)
::Не істеп жібергеңізді түсінбедім, мен оны баяғыда дұрыстап түзетіп едім ғой. Жарайды түзетіп шықтым. Байрақ/туды өзім жасаймын: қандай елдер жетіспейді жазып тұрыңыз (негізінен тарихи елдер жоқ). Өзім жасап беремін. Сізден тек бір өтініш: құрамаларға арналған үлгілер ішіндегі: &lt;pre&gt;{{flagicon|England}}&lt;/pre&gt; → &lt;pre&gt;{{ту|Англия}}&lt;/pre&gt; деп өзгертіңіз және санаттар мен интеруикиді қоюды ұмытпаңыз. Байрақ/ту үлгісін қалай пайдалану керектігін түсінген шығарсыз. Сұрақтар болса айтыңыз. --[[Қатысушы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%&quot;&gt;Kasymov&lt;/span&gt;]]&lt;sup&gt;  &lt;big&gt;[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#FF4500; font-family:Hobo Std;&quot;&gt;Т&lt;/span&gt;]]&lt;/big&gt;&lt;/sup&gt; 15:22, 2020 ж. тамыздың 26 (+06)
::: [[Қатысушы талқылауы:Kasymov|Қасымов]], Чехословакия, КСРО, Украина, Югославия тулары болмай жатыр, [[Еуропа чемпиондары кубогы 1991/92#Топтық турнир]]--[[Қатысушы:Мықтыбек Оразтайұлы|Мықтыбек Оразтайұлы]] ([[Қатысушы талқылауы:Мықтыбек Оразтайұлы|талқылауы]]) 16:03, 2020 ж. тамыздың 26 (+06)
:::: Чехословакия, КСРО, Югославия жасадым, Украина бар бұрыннан. қатысушы талқылау бетін емес өзін көрсету керек, сонда қатысушыға көрінеді --[[Қатысушы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%&quot;&gt;Kasymov&lt;/span&gt;]]&lt;sup&gt;  &lt;big&gt;[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#FF4500; font-family:Hobo Std;&quot;&gt;Т&lt;/span&gt;]]&lt;/big&gt;&lt;/sup&gt; 17:04, 2020 ж. тамыздың 26 (+06)
**Неге үлгі:үлгі деп жылжыттыңыз енді қате үлгіге сан мәрте мақала сілтеніп тұр. Арыстанбек мырзадан көмек сұрадым, түзете алатын шығар --[[Қатысушы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%&quot;&gt;Kasymov&lt;/span&gt;]]&lt;sup&gt;  &lt;big&gt;[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#FF4500; font-family:Hobo Std;&quot;&gt;Т&lt;/span&gt;]]&lt;/big&gt;&lt;/sup&gt; 15:31, 2020 ж. тамыздың 26 (+06)

== Интеруики жоқ ==

Интеруикилерді бір тексеріп шығыңыз, админның артынан тескермейтін шығармыз. Сосын байрақ/ту жайлы айтып едім, тыңдамадыңыз, жарайды мен қате/ескі үлгілерді жоямын: мақалаларыңызда қызыл үлгілер шығып тұратын болады --[[Қатысушы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%&quot;&gt;Kasymov&lt;/span&gt;]]&lt;sup&gt;  &lt;big&gt;[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#FF4500; font-family:Hobo Std;&quot;&gt;Т&lt;/span&gt;]]&lt;/big&gt;&lt;/sup&gt; 16:38, 2020 ж. тамыздың 25 (+06)

== Үлгі:Country data England ==

Олай жасауға болмайды: үлгілерге бітпейтін сілтемелер болып кетеді. Одан да асықпай өзгерте беріңіз, мен айтқан бойынша --[[Қатысушы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%&quot;&gt;Kasymov&lt;/span&gt;]]&lt;sup&gt;  &lt;big&gt;[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#FF4500; font-family:Hobo Std;&quot;&gt;Т&lt;/span&gt;]]&lt;/big&gt;&lt;/sup&gt; 17:47, 2020 ж. тамыздың 25 (+06)

== Футбол үлгісі ==

Футбол үлгісін қайта жасау керек сияқты, байрақ/ту үлгісіне сілтену үшін --[[Қатысушы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%&quot;&gt;Kasymov&lt;/span&gt;]]&lt;sup&gt;  &lt;big&gt;[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#FF4500; font-family:Hobo Std;&quot;&gt;Т&lt;/span&gt;]]&lt;/big&gt;&lt;/sup&gt; 17:20, 2020 ж. тамыздың 26 (+06)

== Жақсы мақала таңдау ==

[[Уикипедия:Жақсы мақалаға үміткерлер|Жақсы мақала таңдалып жатқанын хабарлаймыз!]]. Ұсынылған 3 үміткер мақаланың біріне өз даусыңызды бере аласыз. 

Бұл хабарлама [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|бот]] арқылы жіберілген • [[Уикипедия:Хабарлама тарату/Жеткізіп беру тізімі|Жазылу немесе жазылудан бас тарту]]


19:16, 2020 ж. тамыздың 29 (+06)
&lt;!-- https://kk.wikipedia.org/w/index.php?title=%D0%A3%D0%B8%D0%BA%D0%B8%D0%BF%D0%B5%D0%B4%D0%B8%D1%8F:%D0%A5%D0%B0%D0%B1%D0%B0%D1%80%D0%BB%D0%B0%D0%BC%D0%B0_%D1%82%D0%B0%D1%80%D0%B0%D1%82%D1%83/%D0%96%D0%B5%D1%82%D0%BA%D1%96%D0%B7%D1%96%D0%BF_%D0%B1%D0%B5%D1%80%D1%83_%D1%82%D1%96%D0%B7%D1%96%D0%BC%D1%96&amp;oldid=2769859 тізімін пайдаланып User:Мұхамеджан Амангелді@kkwiki деген хабарлама жіберген --&gt;

== Үлгі:Клуб маусымы ==

'''Үлгі:Клуб маусымы''' үлгісін аяғына дейін жеткізіңіз. Санат пен интеруики қойып, толтыруға арналған үлгісі жоқ қой --[[Қатысушы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%&quot;&gt;Kasymov&lt;/span&gt;]]&lt;sup&gt;  &lt;big&gt;[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#FF4500; font-family:Hobo Std;&quot;&gt;Т&lt;/span&gt;]]&lt;/big&gt;&lt;/sup&gt; 14:58, 2020 ж. қыркүйектің 7 (+06)

== Транскрипция ==

[[Талқылау:Кек алушылар: Финал|Мұнда]] ойларыңызды жазып кетсеңіз --[[Қатысушы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%&quot;&gt;Kasymov&lt;/span&gt;]]&lt;sup&gt;  &lt;big&gt;[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#FF4500; font-family:Hobo Std;&quot;&gt;Т&lt;/span&gt;]]&lt;/big&gt;&lt;/sup&gt; 18:47, 2020 ж. қыркүйектің 18 (+06)

== Футбол үлгісі ==

Футбол үлгісін ''байрақ'' үлгісіне жаңартып едім, бүрынғы ағылшынша үлгіден құтылу үшін. Енді осыған сілтенген бірнеше мақалаларда қателіктер шығып тұр: командалар кестесінде ел атауын ағылшынша қойған кесірінен дұрыс көрсетпей тұр. Мысалы ретінде ''[[Футболдан 2008 жылғы Еуропа біріншілігі]]'' мақаласын қарасаңыз болады. '''ENG''' орнына '''Англия''' бар болғаны елдің атауын қазақша жазып шығу. Әрине шамаңыз келгенше, өңдеп/толықтырып жүргенде. Рахмет --[[Қатысушы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%&quot;&gt;Kasymov&lt;/span&gt;]]&lt;sup&gt;  &lt;big&gt;[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#FF4500; font-family:Hobo Std;&quot;&gt;Т&lt;/span&gt;]]&lt;/big&gt;&lt;/sup&gt; 23:38, 2020 ж. қазанның 16 (+06)
:Рахмет көңіл аударғаңызға, алайда әлі ондай мақалар көп. Сондықтан уақыт тауып жатсаңыз, асықпай түзетіп шығарсыз. Осындай мәселе сіз жаңадан қосқан УЕФА Кубок иелері кубогы 1996/97 сияқты мақалалар да бар( --[[Қатысушы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%&quot;&gt;Kasymov&lt;/span&gt;]]&lt;sup&gt;  &lt;big&gt;[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#FF4500; font-family:Hobo Std;&quot;&gt;Т&lt;/span&gt;]]&lt;/big&gt;&lt;/sup&gt; 00:54, 2020 ж. қазанның 17 (+06)

::Ақырындап реттеймін ғой. --[[Қатысушы:Мықтыбек Оразтайұлы|Мықтыбек Оразтайұлы]] ([[Қатысушы талқылауы:Мықтыбек Оразтайұлы|талқылауы]]) 02:23, 2020 ж. қазанның 17 (+06)
:Байрақты қосқаннан кейін кейбір құрамалар келмей қалыпты (менен кеткен қате сияқты, дәлірек айтқанда байрақ үлгісінен байлаулы болғандықтан). Мүмкіндік болып жатса шешіп көрем --[[Қатысушы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%&quot;&gt;Kasymov&lt;/span&gt;]]&lt;sup&gt;  &lt;big&gt;[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#FF4500; font-family:Hobo Std;&quot;&gt;Т&lt;/span&gt;]]&lt;/big&gt;&lt;/sup&gt; 16:09, 2020 ж. қазанның 19 (+06)

== Қаймандар Ұлттық футбол құрамасы ==

Кайман аралдары Ұлттық футбол құрамасы деп өзгерту керек сияқты, '''Қ'''айман деп кім шығарған осы?[[File:SMirC-puppyeyes.svg|20px]] --[[Қатысушы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%&quot;&gt;Kasymov&lt;/span&gt;]]&lt;sup&gt;  &lt;big&gt;[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#FF4500; font-family:Hobo Std;&quot;&gt;Т&lt;/span&gt;]]&lt;/big&gt;&lt;/sup&gt; 11:49, 2020 ж. қазанның 22 (+06)
::[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|Kasymov]], [[Үлгі:Ұлттық футбол құрама командасы|Футбол]] үлгісі солай көрсетіп тұр. Байрақ Үлгісін реттеу керек сияқты--[[Қатысушы:Мықтыбек Оразтайұлы|Мықтыбек Оразтайұлы]] ([[Қатысушы талқылауы:Мықтыбек Оразтайұлы|талқылауы]]) 19:30, 2020 ж. қазанның 24 (+06)
:::Байрақ үлгісі дұрыс, сіз дұрыс емес жасап жатыр екенсіз. Соның кесірінен қайман деп шығып қалды, түзетіп шықтым. Енді қарап көріңіз. Мен жаңадан қазақша нұсқасын жазып әлек болып жатсам сіз бұрынғы ағылшын нұсқасын көшіре салыпсыз. Өзім жасаймын онда байрақтарды. ПС: Менің есімімді дұрыс емес сілтеп жатырсыз, маған ол көрінбей тұр. &lt;code&gt;{{@|қатысушы аты}}&lt;/code&gt; осыны қойсаңыз дұрыс көрсетеді --[[Қатысушы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%&quot;&gt;Kasymov&lt;/span&gt;]]&lt;sup&gt;  &lt;big&gt;[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#FF4500; font-family:Hobo Std;&quot;&gt;Т&lt;/span&gt;]]&lt;/big&gt;&lt;/sup&gt; 02:52, 2020 ж. қазанның 25 (+06)

== Талқылау ==

[[Уикипедия:Форум/Администраторлар#Таңдаулы мақала/жақсы мақала|Мында]] өз пікіріңізді білдіруіңізді сұраймын.

Бұл хабарлама [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|бот]] арқылы жіберілген • [[Уикипедия:Хабарлама тарату/Жеткізіп беру тізімі|Жазылу немесе жазылудан бас тарту]]


17:35, 2020 ж. қазанның 25 (+06)
&lt;!-- https://kk.wikipedia.org/w/index.php?title=%D0%A3%D0%B8%D0%BA%D0%B8%D0%BF%D0%B5%D0%B4%D0%B8%D1%8F:%D0%A5%D0%B0%D0%B1%D0%B0%D1%80%D0%BB%D0%B0%D0%BC%D0%B0_%D1%82%D0%B0%D1%80%D0%B0%D1%82%D1%83/%D0%96%D0%B5%D1%82%D0%BA%D1%96%D0%B7%D1%96%D0%BF_%D0%B1%D0%B5%D1%80%D1%83_%D1%82%D1%96%D0%B7%D1%96%D0%BC%D1%96&amp;oldid=2793590 тізімін пайдаланып User:Мұхамеджан Амангелді@kkwiki деген хабарлама жіберген --&gt;

== Таңдаулы/Жақсы мақала статусынан айыру жайында ==

[[Уикипедия:Форум/Администраторлар форумы#Таңдаулы мақала/жақсы мақала|Мында]] өз пікіріңізді білдіруіңізді сұраймын.

Бұл хабарлама [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|бот]] арқылы жіберілген • [[Уикипедия:Хабарлама тарату/Жеткізіп беру тізімі|Жазылу немесе жазылудан бас тарту]]


17:39, 2020 ж. қазанның 25 (+06)
&lt;!-- https://kk.wikipedia.org/w/index.php?title=%D0%A3%D0%B8%D0%BA%D0%B8%D0%BF%D0%B5%D0%B4%D0%B8%D1%8F:%D0%A5%D0%B0%D0%B1%D0%B0%D1%80%D0%BB%D0%B0%D0%BC%D0%B0_%D1%82%D0%B0%D1%80%D0%B0%D1%82%D1%83/%D0%96%D0%B5%D1%82%D0%BA%D1%96%D0%B7%D1%96%D0%BF_%D0%B1%D0%B5%D1%80%D1%83_%D1%82%D1%96%D0%B7%D1%96%D0%BC%D1%96&amp;oldid=2793590 тізімін пайдаланып User:Мұхамеджан Амангелді@kkwiki деген хабарлама жіберген --&gt;

== Сурет:Келіншектау.jpg ==

Сурет сіздікі ма? Егер солай болса өз туындым деп сипаттама беру керек --[[Қатысушы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%&quot;&gt;Kasymov&lt;/span&gt;]]&lt;sup&gt;  &lt;big&gt;[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#FF4500; font-family:Hobo Std;&quot;&gt;Т&lt;/span&gt;]]&lt;/big&gt;&lt;/sup&gt; 13:43, 2020 ж. қарашаның 13 (+06)
:[[Қатысушы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%&quot;&gt;Kasymov&lt;/span&gt;]]&lt;sup&gt;  &lt;big&gt;[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#FF4500; font-family:Hobo Std;&quot;&gt;Т&lt;/span&gt;]]&lt;/big&gt;&lt;/sup&gt;, Соны жасай алмадым--[[Қатысушы:Мықтыбек Оразтайұлы|Мықтыбек Оразтайұлы]] ([[Қатысушы талқылауы:Мықтыбек Оразтайұлы|талқылауы]]) 15:07, 2020 ж. қарашаның 13 (+06)

== Түрлендіргіш/Converter ==

{{Уикипедия:Хабарлама тарату/Түрлендіргіш/Converter}}
&lt;!-- https://kk.wikipedia.org/w/index.php?title=%D0%A3%D0%B8%D0%BA%D0%B8%D0%BF%D0%B5%D0%B4%D0%B8%D1%8F:%D0%A5%D0%B0%D0%B1%D0%B0%D1%80%D0%BB%D0%B0%D0%BC%D0%B0_%D1%82%D0%B0%D1%80%D0%B0%D1%82%D1%83/%D0%96%D0%B5%D1%82%D0%BA%D1%96%D0%B7%D1%96%D0%BF_%D0%B1%D0%B5%D1%80%D1%83_%D1%82%D1%96%D0%B7%D1%96%D0%BC%D1%96&amp;oldid=2793590 тізімін пайдаланып User:Arystanbek@kkwiki деген хабарлама жіберген --&gt;

== Тексерілді ==

Мақаладан тексерілді деген үлгіні құр алмай санаттар қойып, үлгісін толтырып, бір тексерістен өткізген әлдеқайда дұрыс-ақ --[[Қатысушы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%&quot;&gt;Kasymov&lt;/span&gt;]]&lt;sup&gt;  &lt;big&gt;[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#FF4500; font-family:Hobo Std;&quot;&gt;Т&lt;/span&gt;]]&lt;/big&gt;&lt;/sup&gt; 15:37, 2020 ж. желтоқсанның 11 (+06)

== Елді мекен санаты ==

Ассалаумағайлекүм, аудандарға, облыстырға **** жылы құрылған елді мекен санатын қою дұрыс емес, себебі аталған санат тек ауыл, қала сияқтыларға арнлаған. Аудандар ол әкімшілік бірлік қой --[[Қатысушы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%&quot;&gt;Kasymov&lt;/span&gt;]]&lt;sup&gt;  &lt;big&gt;[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#FF4500; font-family:Hobo Std;&quot;&gt;Т&lt;/span&gt;]]&lt;/big&gt;&lt;/sup&gt; 15:57, 2020 ж. желтоқсанның 17 (+06)

== Асықпаңыз ==

Менің жеке нәрсемді жасағандай, жауап жазбайсыздар әйтеуір. Өтінетінім асықпаңыз [[File:SMirC-hi.svg|20px]]. ''Елизавета Боуз-Лайон'' мақаласында тексерілмеді деп қайтадан қойдым, себеп мәтінде орысша сөздер жүр (шала аударған ғой біреу). ''Уринбой Рахмонбердиевич Рахмонов'' мақаласында қазуикидің бүткіл санатын қойып тастаған, артық санаттарды алу керек еді (жасадым). ''Роуз Макайвер'' мақаласында актер, актриса сол сияқты әмбебап үлгі бар, егер соны дұрыстап толтырса өзіңіз қойып шыққан санаттар автоматты түрде пайда болады (түзеттім). Сондықтан тағы да өтінерім асықпаңыз. Қанша дегенмен админсіз қалғандары сізге (бізге админдерге) қарап солай бола береді екен деген пікір қалыптасады --[[Қатысушы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%&quot;&gt;Kasymov&lt;/span&gt;]]&lt;sup&gt;  &lt;big&gt;[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#FF4500; font-family:Hobo Std;&quot;&gt;Т&lt;/span&gt;]]&lt;/big&gt;&lt;/sup&gt; 00:27, 2020 ж. желтоқсанның 20 (+06)

== Астана-1964 ==

Неге [https://kk.wikipedia.org/w/index.php?title=%D0%90%D1%81%D1%82%D0%B0%D0%BD%D0%B0_(%D1%84%D1%83%D1%82%D0%B1%D0%BE%D0%BB_%D0%BA%D0%BB%D1%83%D0%B1%D1%8B,_1964)&amp;oldid=2833005 1]? [[Қатысушы:Oscuro|Oscuro]] ([[Қатысушы талқылауы:Oscuro|талқылауы]]) 20:04, 2021 ж. қаңтардың 6 (+06)
* Пинг [[User:Мықтыбек Оразтайұлы|Мықтыбек Оразтайұлы]]; {{ping|Мықтыбек Оразтайұлы}} [[Қатысушы:Oscuro|Oscuro]] ([[Қатысушы талқылауы:Oscuro|талқылауы]]) 17:17, 2021 ж. қаңтардың 7 (+06)
:: [[Қатысушы:Oscuro|Oscuro]], &quot;[[Астана (футбол клубы, 1964)|Астана футбол клубы, 1964]]&quot; деген бетке 150 ден астам мақалада сілтейтін сөздер бар, соның бәрін бүлінеді, реттеп шығу оңай емес. Атауы &quot;Астана&quot; екені рас, 1964 жылы құрылғаны рас, футбол клубы екені және рас. Өзгертпей-ақ қойған мақұл --[[Қатысушы:Мықтыбек Оразтайұлы|Мықтыбек Оразтайұлы]] ([[Қатысушы талқылауы:Мықтыбек Оразтайұлы|талқылауы]]) 18:20, 2021 ж. қаңтардың 7 (+06)

== Санат тарихы ==

Ассалаумағалейкум! Меніңше, жаңадан жасалған Моңғолиядағы спорт санатын жою керек. Жойылған Моңғолия спорты санатын қалпына келтіріп, Моңғолиядағы спорт санатына жылжыту керек. Сонда ескі сағаттың тарихы сақталады. --[[Қатысушы талқылауы:Нұрлан Рахымжанов|Нұрлан Рахымжанов]] 17:14, 2021 ж. қаңтардың 30 (+06)

:[[Қатысушы:Нұрлан Рахымжанов|Нұрлан Рахымжанов]], уағалейкумассалам. Екеуі бір мағына бермей ме? Мен &quot;***** спорты&quot; деген санаттардың бәрін &quot;*****-дағы спорт&quot; деп өзгертіп жатырмын жапа-тармағай. Солай дұрыс секілді. --[[Қатысушы:Мықтыбек Оразтайұлы|Мықтыбек Оразтайұлы]] ([[Қатысушы талқылауы:Мықтыбек Оразтайұлы|талқылауы]]) 17:18, 2021 ж. қаңтардың 30 (+06)
::Бұл жерде өңдеу тарихын сақталу туралы айтып жатыр. Ол дегеніміз өңдеу тарихына әсер етеді. --[[Қатысушы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%&quot;&gt;Kasymov&lt;/span&gt;]]&lt;sup&gt;  &lt;big&gt;[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#FF4500; font-family:Hobo Std;&quot;&gt;Т&lt;/span&gt;]]&lt;/big&gt;&lt;/sup&gt; 11:58, 2021 ж. ақпанның 1 (+06)

== Алфавит бойынша тұлғалар санаттары  ==

Алфавит бойынша тұлғалар санаттары ол негізі метасанат. Санаттарды жиналған жеріне қойылады. Сондықтан алып тастап жатырмын --[[Қатысушы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%&quot;&gt;Kasymov&lt;/span&gt;]]&lt;sup&gt;  &lt;big&gt;[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#FF4500; font-family:Hobo Std;&quot;&gt;Т&lt;/span&gt;]]&lt;/big&gt;&lt;/sup&gt; 19:37, 2021 ж. ақпанның 8 (+06)

== Үлгі:Футболшы ==

Бұл үлгіні неге жоққа шығардыңыз. Бүкіл еңбегімді босқа кетіріп. Сізге түсіндіріп едім ғой. Амангелді немесе Арыстанбек мырза түзетіп береді. Мен барлық үлгілерді бір жиынға жинап жатырмын. Сондықтан қайтарамын --[[Қатысушы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%&quot;&gt;Kasymov&lt;/span&gt;]]&lt;sup&gt;  &lt;big&gt;[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#FF4500; font-family:Hobo Std;&quot;&gt;Т&lt;/span&gt;]]&lt;/big&gt;&lt;/sup&gt; 12:32, 2021 ж. маусымның 22 (+06)
:: Қайтарып беремін, өңделу тарихынан тауып, қазіргі жаңа нұсқасымен мақала жазу мүмкін емес. --[[Қатысушы:Мықтыбек Оразтайұлы|Мықтыбек Оразтайұлы]] ([[Қатысушы талқылауы:Мықтыбек Оразтайұлы|талқылауы]]) 12:41, 2021 ж. маусымның 22 (+06)

== Қатысушы есімін өзгерту ==

Қатысушы есіміңізді өз бетіңізше өзгерте алмайсыз, оны ғаламдық админдер ғана өзгерте алады. &lt;em&gt;&lt;span style=&quot;text-shadow:0px 0px .3em LightSkyBlue;&quot;&gt;[[Қатысушы:Arystanbek |А&lt;font color=&quot;#DA500B&quot;&gt;rys&lt;/font&gt;тan&lt;font color=&quot;#10AD00&quot;&gt;bek&lt;/font&gt;]]&lt;/span&gt;&lt;/em&gt; ([[Қатысушы талқылауы:Arystanbek|талқылауы]]) 15:27, 2021 ж. шілденің 2 (+06)

== Сетка ==

Еуро 2020 мақаласына сетка үлгісін қою керек еді. 2018 Әлем чемпионатында бар болу керек --[[Қатысушы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%&quot;&gt;Kasymov&lt;/span&gt;]]&lt;sup&gt;  &lt;big&gt;[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#FF4500; font-family:Hobo Std;&quot;&gt;Т&lt;/span&gt;]]&lt;/big&gt;&lt;/sup&gt; 01:02, 2021 ж. шілденің 5 (+06)

== Көріпкелдік ==

Ассалаумағалейкум! Көріпкелдік фильмі туралы мақаланы жоюға ұсыныпсыз, себебін оқыдым! Сөзсіз жазғаным үшін кешірім сұраймын! Негізі сол фильм туралы мақаланы тура 13 шілде жазамын деп өзіме баяғыда мақсат қойғанмын. Бірақ ол мақсатымды ұмытып, тек 13 шілде кешке ғана есіме түсті))), ең болмаса бет басталсыншы деп үлгімен ғана бастадым. Ал кеше күні бойы қолым тимеді. Бүгін толықтырамын! Егер менің жазған мақалаларыма қарасаңыз, мен ешқашан жартылай жазып тастамаймын!--[[Қатысушы:Nurtenge|Nurtenge]] ([[Қатысушы талқылауы:Nurtenge|талқылауы]]) 13:40, 2021 ж. шілденің 15 (+06)

== Ту/байрақ ==

Қалайсыз, ту/байрақ қазақша үлгісін қойсаңыз дұрыс болар еді) --[[Қатысушы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%&quot;&gt;Kasymov&lt;/span&gt;]]&lt;sup&gt;  &lt;big&gt;[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#FF4500; font-family:Hobo Std;&quot;&gt;Т&lt;/span&gt;]]&lt;/big&gt;&lt;/sup&gt; 19:49, 2021 ж. тамыздың 30 (+06)

== [[Портал:Спорт]] ==

Қайырлы күн! Уикипедияда мынандай портал бар екен. Бірақ біраз ақпараты біздің заманымызға дейін жазылғандай болып көрінеді. Сіз ескіргенді жаңа ақпармен алмастыра алсаңыз, жасап көре аласыз ба? --[[Қатысушы:Ерден Карсыбеков|Ерден Карсыбеков]] ([[Қатысушы талқылауы:Ерден Карсыбеков|талқылауы]]) 14:42, 2021 ж. тамыздың 31 (+06)
:[[Қатысушы:Ерден Карсыбеков|Ерден]], көрейін байқап--[[Қатысушы:Мықтыбек Оразтайұлы|Мықтыбек Оразтайұлы]] ([[Қатысушы талқылауы:Мықтыбек Оразтайұлы|талқылауы]]) 18:45, 2021 ж. қыркүйектің 19 (+06)

== Әншілерге арналған үлгілер ==

Қалайсыз, әншілерге арналған {{tl|музыкант}} үлгісі бар. Мысалы ретінде ''[[Джастин Тимберлейк]]'' қарап көрсеңіз болады --[[Қатысушы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%&quot;&gt;Kasymov&lt;/span&gt;]]&lt;sup&gt;  &lt;big&gt;[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#FF4500; font-family:Hobo Std;&quot;&gt;Т&lt;/span&gt;]]&lt;/big&gt;&lt;/sup&gt; 01:26, 2021 ж. қыркүйектің 19 (+06)

== Үлгі:Стадион ==

Мықтыбек Оразтайұлы мырза қалайсыз, {{tl|Стадион}} үлгісін орыстарға қарап жаңарттым. Уақыт болып жатса стадиондар мақаласына осы үлгіні қойып шыға беріңіз) Менде ескі үлгіге сілтенген мақаларды түзете бастаймын. Мысалы ретінде [[Уэмбли]] мақаласын қарап көріңіз. Рахмет --[[Қатысушы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%&quot;&gt;Kasymov&lt;/span&gt;]]&lt;sup&gt;  &lt;big&gt;[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#FF4500; font-family:Hobo Std;&quot;&gt;Т&lt;/span&gt;]]&lt;/big&gt;&lt;/sup&gt; 02:06, 2021 ж. қыркүйектің 25 (+06)

== Үлгі:Футболшы; бойы, салмағы туралы ==

Ассалаумағалейкум Мықтыбек мырза! Сізге бір ұсынысым бар еді. Сіз футболшылар туралы көптеген мақалалар бастадыңыз. Алғысым шексіз. Бірақ та футболшы туралы мақалалар үлгісінде &quot;бойы&quot; мен &quot;салмағы&quot; деген жерде, мысалы бойы 181 см және салмағы 70 кг болса, сіз жай ғана 181 мен 70 деп қалдырып кетесіз, былайша айтқанда біртүрлі көрінеді. Орысша уикипедияға қарасаңыз ол жерде де 181 мен 70 деп жаза салады, ал сыртта 181 см мен 70 кг деп шығып тұрады. Сіз админсіз ғой, Үлгі:Футболшы үлгісін солай етіп өзгертсеңіз, өзіңізге де, басқаларға да ыңғайлы болушы еді. Мен ойымды жеткізе алдым деп ойлаймын. [[Қатысушы:Тұран Нұрәліұлы|Тұран Нұрәліұлы]] ([[Қатысушы талқылауы:Тұран Нұрәліұлы|талқылауы]]) 10:55, 2021 ж. қазанның 28 (+06)

== Талқылау бетініңіз ==

Талқылау бетіңізді тазартып не жоюға болмайды, себебі талқылау беттері Қазақша Уикипедияның меншігі болып табылады. Себебі бұнда Уикипедияға қатысты ең маңызды мәселелер талқылануы мүмкін. Бір жағынан қатысушылардың үлесі де жойылып кетеді. Сіз жеке талқылау бетіңізге жартылай ғана иелік етесіз. Қазақстаннан шетелге шығу пастпортында былай жазылған: Паспорт Қазақстан Республикасының меншігі болып табылады, ал оның иесі Қазақстан Республикасының қорғауында болады деп жазылған. Демек үшінші тараптың меншігі. Біржақты қарауға болмайды. &lt;em&gt;&lt;span style=&quot;text-shadow:0px 0px .3em LightSkyBlue;&quot;&gt;[[Қатысушы:Arystanbek |А&lt;font color=&quot;#DA500B&quot;&gt;rys&lt;/font&gt;тan&lt;font color=&quot;#10AD00&quot;&gt;bek&lt;/font&gt;]]&lt;/span&gt;&lt;/em&gt; ([[Қатысушы талқылауы:Arystanbek|талқылауы]]) 11:34, 2021 ж. қарашаның 22 (+06)

== Намыс → Ар-намыс ==

Қайырлы кеш, бір кісі '''Намыс → Ар-намыс''' деп атауын өзгертіпті, қаншалықты дұрыс деп ойласыз? Меніңше намыс қала берген дұрыс-ау, ол кісіге жазайын десем дұрыс қабылдамай дүрсе қоя береді. Оның алдында талай мақала атауын өз бетінше өзгерте берген-ді. Сіздің пікіріңізді күтемін --[[Қатысушы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%&quot;&gt;Kasymov&lt;/span&gt;]]&lt;sup&gt;  &lt;big&gt;[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#FF4500; font-family:Hobo Std;&quot;&gt;Т&lt;/span&gt;]]&lt;/big&gt;&lt;/sup&gt; 00:12, 2021 ж. желтоқсанның 3 (+06)


Kasymov, сен бір жыл бұрын қосып жүрген мына санаттарыңды неге бүгінгі күнге шейін жазбай жүрсің:
* [[:Санат:Елдер бойынша мемлекеттік рәміздер]]
* [[:Санат:Ресей дизайнер компаниялары]]
* [[:Санат:Купе автомобильдер]]
* [[:Санат:1946 жылғы спорт]]
* [[:Санат:Бразилия президенттері]] ? --[[Қатысушы:Ерден Карсыбеков|Ерден Карсыбеков]] ([[Қатысушы талқылауы:Ерден Карсыбеков|талқылауы]]) 00:18, 2021 ж. желтоқсанның 3 (+06)

== Бізге спорттан дым пайда жоқ ==

Сізге ғылым туралы көбірек жазуға кеңес берем, спорт деген қарапайым жұртшылық үшін дым қажеті жоқ нәрсе, қытай қалай дамып кетті, ғылымы дамыды ғылымды қолданысқа енгізіп технологияны дамытты, басқа ешқандай құпиясы жоқ. Спортпен дамып кетті деген елді естімеппін. &lt;em&gt;&lt;span style=&quot;text-shadow:0px 0px .3em LightSkyBlue;&quot;&gt;[[Қатысушы:Arystanbek |А&lt;font color=&quot;#DA500B&quot;&gt;rys&lt;/font&gt;тan&lt;font color=&quot;#10AD00&quot;&gt;bek&lt;/font&gt;]]&lt;/span&gt;&lt;/em&gt; ([[Қатысушы талқылауы:Arystanbek|талқылауы]]) 13:58, 2021 ж. желтоқсанның 15 (+06)

== How we will see unregistered users ==

&lt;div lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt;
&lt;section begin=content/&gt;
Hi!

You get this message because you are an admin on a Wikimedia wiki.

When someone edits a Wikimedia wiki without being logged in today, we show their IP address. As you may already know, we will not be able to do this in the future. This is a decision by the Wikimedia Foundation Legal department, because norms and regulations for privacy online have changed.

Instead of the IP we will show a masked identity. You as an admin '''will still be able to access the IP'''. There will also be a new user right for those who need to see the full IPs of unregistered users to fight vandalism, harassment and spam without being admins. Patrollers will also see part of the IP even without this user right. We are also working on [[m:IP Editing: Privacy Enhancement and Abuse Mitigation/Improving tools|better tools]] to help.

If you have not seen it before, you can [[m:IP Editing: Privacy Enhancement and Abuse Mitigation|read more on Meta]]. If you want to make sure you don’t miss technical changes on the Wikimedia wikis, you can [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|subscribe]] to [[m:Tech/News|the weekly technical newsletter]].

We have [[m:IP Editing: Privacy Enhancement and Abuse Mitigation#IP Masking Implementation Approaches (FAQ)|two suggested ways]] this identity could work. '''We would appreciate your feedback''' on which way you think would work best for you and your wiki, now and in the future. You can [[m:Talk:IP Editing: Privacy Enhancement and Abuse Mitigation|let us know on the talk page]]. You can write in your language. The suggestions were posted in October and we will decide after 17 January.

Thank you. 
/[[m:User:Johan (WMF)|Johan (WMF)]]&lt;section end=content/&gt;
&lt;/div&gt;

00:17, 2022 ж. қаңтардың 5 (+06)
&lt;!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:Johan_(WMF)/Target_lists/Admins2022(5)&amp;oldid=22532651 тізімін пайдаланып User:Johan (WMF)@metawiki деген хабарлама жіберген --&gt;

== Таңдаулы мақалаға үміткер ==

{{WAM
|header = [[Уикипедия:Таңдаулы мақалаға үміткерлер/Қара құрдым]] &lt;div style=&quot;margin-right:1em; float:right;&quot;&gt;[[Сурет:Goldenwiki 2.png|100px|link=Уикипедия:Таңдаулы мақалаға үміткерлер/Қара құрдым]]&lt;/div&gt;
|subheader = Қарақұрдым мақаласының таңдаулы мақалаға үміткерлігі.
&lt;div  style=&quot;text-valign:center; margin-left:200px; margin-right:50px; margin-top:10px; position:absolute;&quot;&gt;
|body = [[Қара құрдым]] мақаласы таңдаулы мақалаға толық лайық деп санаймын. Мұл мақалыны жазған өзім емес {{@|Alphy Haydar}} мырза жеті жылдан бері қазақша Уикипедияға үлес қосып келеді. Мақала тілі өте жаттық, әрі ғылыми стилде жазылған. Қанша жылдан бері [[Басты бет]]тегі таңдаулы мақала өзгерген жоқ. Енді өзгерттетін кез келді. Сонымен қоса осы уақытқа дейін ғылымға қатысты мақалалар таңдаулы мақала статусын көп алған жоқ. Ғылымға басымдық бере отырып осы мақаланы таңдаулы мақала деңгейіне көтерейік. 

&lt;center&gt;{{Clickable button 2|Уикипедия:Таңдаулы мақалаға үміткерлер/Қара құрдым|Дауыс беру|class=mw-ui-progressive}}&lt;/center&gt;&lt;br /&gt;

|footer = Бұл хабарлама [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|бот]] арқылы жіберілген • [[Уикипедия:Хабарлама тарату/Жеткізіп беру тізімі|Жазылу немесе жазылудан бас тарту]]
}}
&lt;!-- https://kk.wikipedia.org/w/index.php?title=%D0%A3%D0%B8%D0%BA%D0%B8%D0%BF%D0%B5%D0%B4%D0%B8%D1%8F:%D0%A5%D0%B0%D0%B1%D0%B0%D1%80%D0%BB%D0%B0%D0%BC%D0%B0_%D1%82%D0%B0%D1%80%D0%B0%D1%82%D1%83/%D0%96%D0%B5%D1%82%D0%BA%D1%96%D0%B7%D1%96%D0%BF_%D0%B1%D0%B5%D1%80%D1%83_%D1%82%D1%96%D0%B7%D1%96%D0%BC%D1%96&amp;oldid=2970000 тізімін пайдаланып User:Arystanbek@kkwiki деген хабарлама жіберген --&gt;

== Спорт түрін нақтыласаңыз ==

Қайырлы түн! [[Канако Мураками|Мына бетте]] спорт түрін нақтылап шықсаңыз... --[[Қатысушы:Ерден Карсыбеков|Ерден Карсыбеков]] ([[Қатысушы талқылауы:Ерден Карсыбеков|талқылауы]]) 23:29, 2022 ж. ақпанның 17 (+06)
:[[Қатысушы:Ерден Карсыбеков|Ерден,]] түзедім--[[Қатысушы:Мықтыбек Оразтайұлы|Мықтыбек Оразтайұлы]] ([[Қатысушы талқылауы:Мықтыбек Оразтайұлы|талқылауы]]) 02:06, 2022 ж. ақпанның 18 (+06)
::{{like|username=Ерден Карсыбеков}}

== Спорттан басқа тақырыптар мүлдем аз ==

Спорт туралы жазуды азайтып, басқа мүлдем жазылмай жатқан тақырыптарды жазуды ұсынамын. Спорттан басқа да әлем бар. Ғылым мыңдаған салаға бөлінеді, ол салаларыдң әрқайсы ондаған жүздеген түрге бөлінеді. Неге жаңа технология туралы жазбасқа. &lt;em&gt;&lt;span style=&quot;text-shadow:0px 0px .3em LightSkyBlue;&quot;&gt;[[Қатысушы:Arystanbek |А&lt;font color=&quot;#DA500B&quot;&gt;rys&lt;/font&gt;тan&lt;font color=&quot;#10AD00&quot;&gt;bek&lt;/font&gt;]]&lt;/span&gt;&lt;/em&gt; ([[Қатысушы талқылауы:Arystanbek|талқылауы]]) 19:32, 2022 ж. наурыздың 4 (+06)
:[[Қатысушы:Arystanbek |А&lt;font color=&quot;#DA500B&quot;&gt;rys&lt;/font&gt;тan&lt;font color=&quot;#10AD00&quot;&gt;bek&lt;/font&gt;]], спорттан басқаны қақпаймын--[[Қатысушы:Мықтыбек Оразтайұлы|Мықтыбек Оразтайұлы]] ([[Қатысушы талқылауы:Мықтыбек Оразтайұлы|талқылауы]]) 20:29, 2022 ж. наурыздың 4 (+06)
::Қақпайым деген сылтау ғой, Амазон ормандарында жүрген тайпаның адамын алып келіп жоғарғы математиканы үйретуге болады екен. --&lt;em&gt;&lt;span style=&quot;text-shadow:0px 0px .3em LightSkyBlue;&quot;&gt;[[Қатысушы:Arystanbek |А&lt;font color=&quot;#DA500B&quot;&gt;rys&lt;/font&gt;тan&lt;font color=&quot;#10AD00&quot;&gt;bek&lt;/font&gt;]]&lt;/span&gt;&lt;/em&gt; ([[Қатысушы талқылауы:Arystanbek|талқылауы]]) 20:33, 2022 ж. наурыздың 4 (+06)
:::[[Қатысушы:Arystanbek |А&lt;font color=&quot;#DA500B&quot;&gt;rys&lt;/font&gt;тan&lt;font color=&quot;#10AD00&quot;&gt;bek&lt;/font&gt;]], Менің бастығым құсап басымды қатырмашы. Уикиіңді жинастырып ала сал маған десең--[[Қатысушы:Мықтыбек Оразтайұлы|Мықтыбек Оразтайұлы]] ([[Қатысушы талқылауы:Мықтыбек Оразтайұлы|талқылауы]]) 20:43, 2022 ж. наурыздың 4 (+06)
Спорт туралы жазуды тоқтатыңыз, басқа тақырыпта жазыңыз, әйтпесе жоя бастаймын. --&lt;em&gt;&lt;span style=&quot;text-shadow:0px 0px .3em LightSkyBlue;&quot;&gt;[[Қатысушы:Arystanbek |А&lt;font color=&quot;#DA500B&quot;&gt;rys&lt;/font&gt;тan&lt;font color=&quot;#10AD00&quot;&gt;bek&lt;/font&gt;]]&lt;/span&gt;&lt;/em&gt; ([[Қатысушы талқылауы:Arystanbek|талқылауы]]) 20:41, 2022 ж. наурыздың 4 (+06)
[[Қатысушы:Arystanbek |А&lt;font color=&quot;#DA500B&quot;&gt;rys&lt;/font&gt;тan&lt;font color=&quot;#10AD00&quot;&gt;bek&lt;/font&gt;]], Жоя бер. Басқа да шаруам жетеді.--[[Қатысушы:Мықтыбек Оразтайұлы|Мықтыбек Оразтайұлы]] ([[Қатысушы талқылауы:Мықтыбек Оразтайұлы|талқылауы]]) 20:43, 2022 ж. наурыздың 4 (+06)
: Спорт деген далбаса, спорт соғыс кезінде керек пе? Спорт керек бірақ қазір дене емес техника соғысатын заман. Техниканы ғылым жасайды, екеономиканы ғылым жасайды. --&lt;em&gt;&lt;span style=&quot;text-shadow:0px 0px .3em LightSkyBlue;&quot;&gt;[[Қатысушы:Arystanbek |А&lt;font color=&quot;#DA500B&quot;&gt;rys&lt;/font&gt;тan&lt;font color=&quot;#10AD00&quot;&gt;bek&lt;/font&gt;]]&lt;/span&gt;&lt;/em&gt; ([[Қатысушы талқылауы:Arystanbek|талқылауы]]) 20:45, 2022 ж. наурыздың 4 (+06)
&quot;Соғыс кезінде спорт керек пе?&quot; деп маған емес, ана Қазақстан футбол федерациясы мен соғыс кезінде параалимпиаданы ұйымдастырып жатқандарға айт--[[Қатысушы:Мықтыбек Оразтайұлы|Мықтыбек Оразтайұлы]] ([[Қатысушы талқылауы:Мықтыбек Оразтайұлы|талқылауы]]) 21:04, 2022 ж. наурыздың 4 (+06)
::Жағаласқаным үшін кешірім сұраймын, {{@|Arystanbek}} мырза, жойып тастаймын деп қатты кеттіңіз (егер сапасыз, мақала сымақтар жазып жатса түсінуге болар еді, ондай реакцияны). Қайта осы кісінің арқасында біраз футбол клубтары мен футболшылар жайлы мақала көбейіп қалды. Ғылыми мақаланы енді қызыққан адам жазбаса, бұл кісіге қалай талап қоя аласыз. Сондықтан, өтініш ''біріңді қазақ бірің дос'' демекші жұмыс жасап жатқан санаулы қатысушылар бір-бірімізбен дауласпайық) 

Мықтыбек мырза сізге өтініш, осы футболға қатысты мақалаларды бір сүзгіден өткізіп шықсаңыз. Яғни flagicon/flag үлгілерін қазақшаға алмастырып (байрақ, ту, футбол т.б.), дубликат үлгілерді біріктіріп/жойып дегендей жұмыс жасап кетсеңіз нұр үстіне нұр болар еді. --[[Қатысушы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%&quot;&gt;Kasymov&lt;/span&gt;]]&lt;sup&gt;  &lt;big&gt;[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#FF4500; font-family:Hobo Std;&quot;&gt;Т&lt;/span&gt;]]&lt;/big&gt;&lt;/sup&gt; 16:38, 2022 ж. наурыздың 9 (+06)
::[[Қатысушы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%&quot;&gt;Kasymov&lt;/span&gt;]]&lt;sup&gt;  &lt;big&gt;[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#FF4500; font-family:Hobo Std;&quot;&gt;Т&lt;/span&gt;]]&lt;/big&gt;&lt;/sup&gt;, тексеріп жатырмын. Тым көп екен. Жақын арада бітпейді-ау--[[Қатысушы:Мықтыбек Оразтайұлы|Мықтыбек Оразтайұлы]] ([[Қатысушы талқылауы:Мықтыбек Оразтайұлы|талқылауы]]) 22:36, 2022 ж. наурыздың 24 (+06)
:::Қазір аяқтаңыз деген нәрсе емес, уақытыңыз бен ынтаңыз болған жағдайда --[[Қатысушы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%&quot;&gt;Kasymov&lt;/span&gt;]]&lt;sup&gt;  &lt;big&gt;[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#FF4500; font-family:Hobo Std;&quot;&gt;Т&lt;/span&gt;]]&lt;/big&gt;&lt;/sup&gt; 00:10, 2022 ж. наурыздың 25 (+06)

== Білгенге маржан айдарына өз үлесіңізді қосыңыз ==

Ассалаумағалейкум. Сіз спорт саласында көп мақалалар шығарып жүрсіз. Енді сол жаңа мақалаларыңыздың арасынан [[Жоба:Білгенге маржан/Ұсыныстар/2022]] айдарына жақсы, қолданушыларға қызықты, пайдалы дәйектеріңізбен бөлісіңіз. Білгенге маржан айдары аз да болса жаңарып тұрсын. [[Қатысушы:Madi Dos|Madi Dos]] ([[Қатысушы талқылауы:Madi Dos|талқылауы]]) 22:18, 2022 ж. наурыздың 12 (+06)

== Жаңа бастама ==

Қайырлы күн, Мықтыбек! Сізге өзімнің жаңа бастамамды ұсынғым келеді. Өзіңіз білетіндей, қазақша Уикипедиясындағы мақалалардың сапасы шетелдік бөлімдерден айтарлықтай артта қалып отыр. Көптеген мақалалар қысқа, сапасыз, және әшейін, қалай болса солай жазылған. Мен қазақша бөліміндегі мақалалар сапасын көтеру үшін орыс бөлімінің үлгісі бойынша мақалалар жазу арқылы түзетуге тырысып жатырмын. Алайда, көбірек сапалы мақалаларды жазуға уақыт жетпейді. Сол себепті, [[Уикипедия:Сенімді дереккөздер|Сенімді дереккөздерге]] сүйене отырып, нақты, сапалы мақалалар жаза алатын кем дегенде 5-10 адамнан тұратын топты жинау керек. Менің ойымша, мақала жазуды толығымен реформалау керек: ағылшын тіліндегі үлгіге сәйкес сенімді дереккөздермен сапалы мақалалар жазу.

Уикипедия — әркім өз өзгерістерін жасай алатын бос орын. Тәуелсіз сауатты қатысушылар белгілі бір «альянсқа» құрылуы болатын еді. Менің байқауымша, сіз мақала жазу стилін жақсы түсінетін, сонымен қатар шетелдік бөлімдермен таныс білікті қатысушысыз. Сондықтан Мен сізге осы жобаға өзіңіздің жеке салымыныңызды қалдыруға ұсынамын! Сұрақтарыңыз болса сұрай беріңіз!

'''PS'''. ''Сізді менің бастамамды қолдайтын және көмек көрсетуге дайын [[Қатысушы:Kasymov|администратор]] ұсынды. Сізге дейін администратор ұсынған [[Қатысушы:Салиха|Салиха ханымға]] жазған едім, жауап күтіп отырмын''.

Құрметпен, [[Қатысушы:Айвентадор|Айвентадор]] ([[Қатысушы талқылауы:Айвентадор|талқылауы]]) 01:53, 2022 ж. наурыздың 13 (+06)
:[[Қатысушы:Айвентадор|Айвентадор]], мен дайынмын. Бірақ көктем басталды, бізде жұмыс қызады. Мұнда сирек кіруім де мүмкін бұдан кейін.--[[Қатысушы:Мықтыбек Оразтайұлы|Мықтыбек Оразтайұлы]] ([[Қатысушы талқылауы:Мықтыбек Оразтайұлы|талқылауы]]) 15:55, 2022 ж. наурыздың 13 (+06)

[[Қатысушы:Мықтыбек Оразтайұлы|Мықтыбек]], мен сізді жақсы түсінемін. Өзімнің де қолым көбінесе бос емес. Бірақ кез-келген жағдайда, сіз жұмыс істеуге дайын екеніңіз жақсы. Мақаланың сапасын жақсартуға арналған әр түзетуіңіз мен үшін үлкен қуаныш болады. Біз бір мақсаты бар пікірлес тәуелсіз қатысушылар ретінде жұмыс істей аламыз. Болашақта жоба ауқымды бола ма, жоқ па, білмеймін, бірақ әзірге бұл маған жеткілікті. [[Қатысушы:Айвентадор|Айвентадор]] ([[Қатысушы талқылауы:Айвентадор|талқылауы]]) 16:07, 2022 ж. наурыздың 13 (+06)

== Разрешение на публикацию статьи ==

Добрый день, [[Қатысушы:Мықтыбек Оразтайұлы|Мықтыбек Оразтайұлы]]! Извините, что пишу на русском, я из России. Хочу создать статью про один из районов Дагестана. Дайте, пожалуйста, разрешение на публикацию. С правилами знаком, уже 10 лет как редактирую в Википедии. С уважением, --[[Қатысушы:Buntarion|Buntarion]] ([[Қатысушы талқылауы:Buntarion|талқылауы]]) 04:29, 2022 ж. сәуірдің 12 (+06)
::[[Қатысушы:Buntarion|Buntarion]]; Какое разрешение?--[[Қатысушы:Мықтыбек Оразтайұлы|Мықтыбек Оразтайұлы]] ([[Қатысушы талқылауы:Мықтыбек Оразтайұлы|талқылауы]]) 20:11, 2022 ж. сәуірдің 12 (+06)
:::Не мог создать новую статью, так как согласно всплывающему сообщению, у меня нет на это прав. Там же рекомендовали связаться с администратором. Сейчас уже могу, но для этого мне пришлось сделать 100 правок. Я бы рекомендовал вам ввести такое ограничение только тем пользователям, которые в Википедию только недавно зарегистрировались. [[Қатысушы:Buntarion|Buntarion]] ([[Қатысушы талқылауы:Buntarion|талқылауы]]) 20:26, 2022 ж. сәуірдің 12 (+06)
::::[[Қатысушы:Buntarion|Buntarion]], я могу начинать новую статью, потом вы сами можете редактировать [[Қатысушы:Мықтыбек Оразтайұлы|Мықтыбек Оразтайұлы]] ([[Қатысушы талқылауы:Мықтыбек Оразтайұлы|талқылауы]]) 20:48, 2022 ж. сәуірдің 12 (+06)
:::Вот такое оповещение до сих пор, хотя я уже две статьи создал: Уикипедияға қош келдіңіз! Өкінішке орай, сіздің өңдемеңіз жүйелі болмағандықтан өңдеме сүзгісімен автоматты түрде болдырылмады. Егер сүзгіде қате болса, онда біз сіздің өзгерісіңізді қалпына келтіре аламыз және бұл қатені жақында түзетеміз ол үшін администраторларға хабарлаңыз.
:::Помогите, пожалуйста. [[Қатысушы:Buntarion|Buntarion]] ([[Қатысушы талқылауы:Buntarion|талқылауы]]) 20:38, 2022 ж. сәуірдің 12 (+06)
::::[[Қатысушы:Buntarion|Buntarion]], Какая статья? Как называется?--[[Қатысушы:Мықтыбек Оразтайұлы|Мықтыбек Оразтайұлы]] ([[Қатысушы талқылауы:Мықтыбек Оразтайұлы|талқылауы]]) 20:52, 2022 ж. сәуірдің 12 (+06)
:::::Про казахского исполнителя. [[Ахсамбиев Қайрат Абдыкаемович]] --[[Қатысушы:Buntarion|Buntarion]] ([[Қатысушы талқылауы:Buntarion|талқылауы]]) 22:04, 2022 ж. сәуірдің 12 (+06)
::::::Создайте вы, пожалуйста, я залью вики-текст сразу же. Он у меня готовый. - [[Қатысушы:Buntarion|Buntarion]] ([[Қатысушы талқылауы:Buntarion|талқылауы]]) 22:06, 2022 ж. сәуірдің 12 (+06)
:::::::[[Қайрат Абдыкаемович Ахсамбиев]] — [[Қатысушы:Мықтыбек Оразтайұлы|Мықтыбек Оразтайұлы]] ([[Қатысушы талқылауы:Мықтыбек Оразтайұлы|талқылауы]]) 22:42, 2022 ж. сәуірдің 12 (+06)

== Ұлттық футбол құрама командасы ==

Мықтыбек мырза қалайсыз, мен қазір бүткіл футболға қатысты қазақша үлгілерді инфобокс әмбебап үлгілерімен алмастырып жатырмын (футболшы үлгісі сияқты). Себебі барлық уикипедия солай жасап жатыр екен. ''Футбол құрамаларының жарысы'' солай жасадым, қазір {{tl|Ұлттық футбол құрама командасы}} үлгісін инфобокс үлгісімен алмастырып, кейбір параметрлер қостым. Үлгіні толық қазақшалап шықтым. Алғашқы нұсқасы дұрыс болмағандықтан, кейбір параметрлер шықпай тұр. Сондықтан бүкіл құрамаларда үлгілерді қайта тексеріп/алмастырып шығу керек болып отыр) &lt;s&gt;Тек бір кішкене мәлесе туындап тұр (Амангелдіге айтып көру керек): формасында резервті толтырмаса оң жағы бос болып тұр, медальдары бөлімінде тағы сол оң жағы бос болып тұр. Орыс уикиде олай шықпайды. Шешімін табуға тырысамын.&lt;/s&gt; ''Шешімін таптым))'' Мысалы ретінде ''Германия футбол құрамасын'' қарасаңыз болады. --[[Қатысушы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%&quot;&gt;Kasymov&lt;/span&gt;]]&lt;sup&gt;  &lt;big&gt;[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#FF4500; font-family:Hobo Std;&quot;&gt;Т&lt;/span&gt;]]&lt;/big&gt;&lt;/sup&gt; 00:10, 2022 ж. мамырдың 4 (+06)
::[[Қатысушы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%&quot;&gt;Kasymov&lt;/span&gt;]]&lt;sup&gt;, тексеріп көрейін, бірақ жақын арада қолым босамайтын сияқты. Қарбызды пісіріп алайын, сосын))--[[Қатысушы:Мықтыбек Оразтайұлы|Мықтыбек Оразтайұлы]] ([[Қатысушы талқылауы:Мықтыбек Оразтайұлы|талқылауы]]) 23:57, 2022 ж. мамырдың 4 (+06)

== Футбол клубы үлгісі ==

{{tl|Футбол клубы}} үлгісін жаңартып, екі-үш параметрлер қосылды. Суреттерді қою жеңілдеді, ''Манчестер Юнайтед'' мақаласын қарап көріңіз --[[Қатысушы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%&quot;&gt;Kasymov&lt;/span&gt;]]&lt;sup&gt;  &lt;big&gt;[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#FF4500; font-family:Hobo Std;&quot;&gt;Т&lt;/span&gt;]]&lt;/big&gt;&lt;/sup&gt; 21:07, 2022 ж. мамырдың 6 (+06)

== Мақаланы ашу керек ==
[[Эрлинг Холанд]] мақаласында &quot;Бұл бет қазіргі уақытта толықтай қорғалған сондықтан тек администраторлар ғана өңдей алады&quot; деп шығып тұр. Мақаланы тек тіркелген қатысушылар өңдей алатындай істей аласыз ба?--[[Қатысушы:TuranNur|TuranNur]] ([[Қатысушы талқылауы:TuranNur|талқылауы]]) 01:21, 2022 ж. мамырдың 13 (+06)

:[[Қатысушы:TuranNur|TuranNur]], аштым.

== Ұлттық чемпионат ==

Ұлттық чемпионат үлгісінде: &lt;code&gt;|атауы1 =&lt;/code&gt; параметрін толтыру керек, әйтпесе үлгі атаусыз қалып қояды --[[Қатысушы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%&quot;&gt;Kasymov&lt;/span&gt;]]&lt;sup&gt;  &lt;big&gt;[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#FF4500; font-family:Hobo Std;&quot;&gt;Т&lt;/span&gt;]]&lt;/big&gt;&lt;/sup&gt; 19:29, 2022 ж. мамырдың 28 (+06)

:ок есте болсын) [[Қатысушы:Мықтыбек Оразтайұлы|Мықтыбек Оразтайұлы]] ([[Қатысушы талқылауы:Мықтыбек Оразтайұлы|талқылауы]]) 21:25, 2022 ж. мамырдың 28 (+06)

== Севилья ==

Мен [[Севилья]] мақаласын [[Севилья (футбол клубы)]] деп ауыстыруды ұсынамын. Ал, [[Севилья]] мақаласы Севилья мақаласына сілтену керек деп ойлаймын. Ойыңызды [[Талқылау:Севилья]] бетіне білдірсеңіз.--[[Қатысушы:TuranNur|TuranNur]] ([[Қатысушы талқылауы:TuranNur|талқылауы]]) 14:01, 2022 ж. мамырдың 31 (+06)

:[[Қатысушы:TuranNur|Turan Nur]], Өте дұрыс. Сосын [[Бенфика]] мақаласы да солай. Сілтейтін беттер жасыл боп қалады сосын, соларды да реттеп шығатын адам болса. [[Қатысушы:Мықтыбек Оразтайұлы|Мықтыбек Оразтайұлы]] ([[Қатысушы талқылауы:Мықтыбек Оразтайұлы|талқылауы]]) 21:08, 2022 ж. мамырдың 31 (+06)

== Wikidata Trainings For Turkic Wikimedians 2022 ==

{{WAM
|header = [[meta:m:Wikidata Trainings For Turkic Wikimedians 2022|Wikidata Trainings For Turkic Wikimedians 2022]] &lt;div style=&quot;margin-right:1em; float:right;&quot;&gt;[[Сурет:Wikidata 2022 Istanbul social media campaign 02.jpg|right|thumb|300px|Wikidata 2022 Istanbul|link=meta:Wikidata Trainings For Turkic Wikimedians 2022]]&lt;/div&gt;
|subheader = Конференция 2022 жылдың 21-23 қазаны аралығында Түркияның [[Ыстанбұл]] қаласында өтеді.
&lt;div  style=&quot;text-valign:center; margin-left:200px; margin-right:50px; margin-top:10px; position:absolute;&quot;&gt;
|body = Құрметті достар,

Ыстамбұл Уикидерек конференциясына стипендия алуға өтінімдер ашық екенін хабарлауға қуаныштымын. Егер сіз түркі қауымдастығының өкілі болсаңыз және түркі тілдеріндегі Уикимедиа жобаларына белсенді қатысатын болсаңыз, онда сіз стипендияға өтініш бере аласыз. Өтініштер 2022 жылдың 30 маусымы, UTC 23:59 дейін қабылданады.

Үміткерлер толық стипендияға өтініш бере алады. Толық стипендия Түркі қолданушылары тобының Уикимедиа қауымдастығы (Wikimedians of Turkic Languages User Group) ұйымдастыратын конференция кезінде жеке тұлғаның екіжақты саяхат, ортақ тұрғын үй және тамақтану құнын қамтиды.

* Түркі тіліндегі уикимедиашыларға арналған Wikidata Training туралы қосымша ақпарат алу үшін мына сайтқа кіріңіз: https://w.wiki/53dX
* Стипендия, тіркеу және өтініш формасы туралы көбірек білу үшін мына сайтқа кіріңіз: https://w.wiki/5FFv

Бұған қоса, Түркі қолданушылары тобының Уикимедиа қауымдастығы жобалары мен оқиғалары туралы ақпарат пен жаңалықтар алу үшін біздің пошталық тізімге (https://w.wiki/5FFw) жазылуға шақырамыз.

Барлық жақсылықты тілеймін [[User:Mehman97|&lt;span style=&quot;color:#ff0500&quot;&gt;'''''Mehman'''''&lt;/span&gt;]] [[User Talk:Mehman97|&lt;span style=&quot;color:#0500ff&quot;&gt;'''''97'''''&lt;/span&gt;]] 03:48, 2022 ж. маусымның 11 (+06)


|footer = Бұл хабарлама [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|бот]] арқылы жіберілген • [[Уикипедия:Хабарлама тарату/Жеткізіп беру тізімі|Жазылу немесе жазылудан бас тарту]]
}}
&lt;!-- https://kk.wikipedia.org/w/index.php?title=%D0%A3%D0%B8%D0%BA%D0%B8%D0%BF%D0%B5%D0%B4%D0%B8%D1%8F:%D0%A5%D0%B0%D0%B1%D0%B0%D1%80%D0%BB%D0%B0%D0%BC%D0%B0_%D1%82%D0%B0%D1%80%D0%B0%D1%82%D1%83/%D0%96%D0%B5%D1%82%D0%BA%D1%96%D0%B7%D1%96%D0%BF_%D0%B1%D0%B5%D1%80%D1%83_%D1%82%D1%96%D0%B7%D1%96%D0%BC%D1%96&amp;oldid=3014707 тізімін пайдаланып User:Arystanbek@kkwiki деген хабарлама жіберген --&gt;

== Жақсы мақалаға дауыс беру ==

Қайырлы күн! [[Уикипедия:Жақсы мақалаға үміткерлер/Қымыз]] деген бетте өз дауысыңызды қалдырыңыз. --[[Қатысушы:Ерден Карсыбеков|Ерден Карсыбеков]] ([[Қатысушы талқылауы:Ерден Карсыбеков|талқылауы]]) 21:15, 2022 ж. маусымның 13 (+06)

== Роберт Левандовский ==

Ассалаумағалейкум, Мықтыбек мырза! Қалайсыз? [[Роберт Левандовский|Осы мақаланы]] '''тек тіркелген қатысушы өңдей алатындай''' қорғап бересіз ба? Уақытыңызды алмайды деп ойлаймын. [[Қатысушы:Ұлы Тұран|Ұлы Тұран]] ([[Қатысушы талқылауы:Ұлы Тұран|талқылауы]]) 00:35, 2022 ж. шілденің 18 (+06)

== Мақалаларды жетілдіру ==

Қайырлы кеш, «[[Қазақстан Ұлттық футбол құрамасы 2022]]» мен «[[УЕФА Ұлттар Лигасы 2022/23]]» мақалаларын бастапсыз, енді жетілдіріп, толықтырып жіберсеңіз жақсы болар еді. Рақмет! [[Қатысушы:Ұлы Тұран|Ұлы Тұран]] ([[Қатысушы талқылауы:Ұлы Тұран|талқылауы]]) 21:59, 2022 ж. шілденің 23 (+06)

:Қолым тимей жатыр ғой, міндетті түрде аяқтаймын [[Қатысушы:Мықтыбек Оразтайұлы|Мықтыбек Оразтайұлы]] ([[Қатысушы талқылауы:Мықтыбек Оразтайұлы|талқылауы]]) 22:03, 2022 ж. шілденің 23 (+06)

== УЕФА Конференциялары лигасы ==

[[Талқылау:УЕФА Конференциялары лигасы|Осы жерге]] өз ойыңызды білдіріп кетсеңіз. [[Қатысушы:Ұлы Тұран|Ұлы Тұран]] ([[Қатысушы талқылауы:Ұлы Тұран|талқылауы]]) 19:07, 2022 ж. тамыздың 16 (+06)</text>
      <sha1>8y42a4d02i043jvvbs3c03qa0zdgirj</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Duolingo</title>
    <ns>0</ns>
    <id>610478</id>
    <revision>
      <id>3061383</id>
      <parentid>2756802</parentid>
      <timestamp>2022-08-16T13:59:17Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Sovetkhanmoldir21nis</username>
        <id>120909</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="8014" xml:space="preserve">{{Компания
 |атауы             = Duolingo
 |логотипі          = [[Сурет:Duolingoo.jpg|нобай|alt=Дуолинго қолданбасының логотипі|Дуолинго қолданбасының логотипі]]
 |түрі              = [[жеке компания]]
 |биржадағы листингі     = 
 |қызметі           = Тіл курстары&lt;br&gt;Duolingo ағылшын тілі тесті&lt;br&gt;Мектептерге арналған&lt;br&gt;электрондық оқу
 |ұраны             = Бүкіл әлемге арналған тегін тіл білімі
 |құрылды           = [[2011]] жылы [[30 қараша]], {{start date and age|2011|11|30|df=yes}}
 |жабылды           = 
 |жабылуының себебі = 
 |ізбасары          = 
 |бұрынғы атауы     = 
 |құрушы            = Луис фон Ан, Северин Хакер
 |орналасуы         = [[Питтсбург]], [[Пенсильвания]], [[АҚШ]]
 |басты адамдары    = 
 |саласы            = [[Онлайн білім беру]], Кәсіби сертификаттау, [[Аударма]]
 |өнімі             = 
 |айналым           = 
 |операциялық кіріс     = 
 |таза табысы       = 
 |қызметкерлер саны     = 95 &lt;ref&gt;[https://www.bizjournals.com/pittsburgh/news/2016/03/23/duolingo-moving-to-east-liberty-plans-to-add.html Duolingo moving to East Liberty, plans to add employees]&lt;/ref&gt; 
 |басшы компания    = 
 |бағынышты компания    = 
 |сайты             = {{URL|https://www.duolingo.com}}
}}
'''Дуолинго''' ([[ағылшын тілі|ағылш.]] ''Duolingo'') — [[АҚШ|америкалық]] онлайн тіл үйрететін сайт және қосымша, сондай-ақ цифрлы тілдік қабілетін тексеру емтиханын қамтитын  [[freemium]] (шартты түрде тегін) форматтағы тіл үйрететін платформа. [[2018]] жылдың [[қазан]]ындағы мәлімет бойынша тіл үйрену сайты мен қолданба 37 тілде 81 әр түрлі тіл үйрену курстарын ұсынады. Қолданбада бүкіл әлем бойынша шамамен 300 миллион тіркелген пайдаланушысы бар.&lt;ref name=&quot;bizjournals201603&quot;&gt;{{cite web|url=http://www.bizjournals.com/pittsburgh/news/2016/03/23/duolingo-moving-to-east-liberty-plans-to-add.html|publisher=The Business Journals|title=Duolingo moving to East Liberty, plans to add employees|accessdate=March 24, 2016}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://venturebeat.com/2015/06/10/100m-users-strong-duolingo-raises-45m-led-by-google-at-a-470m-valuation-to-grow-language-learning-platform|work=Venture beat|title=100M users strong, Duolingo raises $45M led by Google at a $470M valuation to grow language-learning platform|accessdate=June 21, 2015}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web|publisher=Microsoft|work=Windows phone|url=http://www.windowsphone.com/en-us/store/app/duolingo-learn-languages-for-free/2d89520e-d360-4b5b-ba5a-5a15064aa935|title=Duolingo – Learn Languages for Free|accessdate=November 21, 2014}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite news|url=https://www.forbes.com/sites/parulguliani/2016/07/22/duolingo-looks-to-dominate-the-mobile-education-market-with-new-flashcard-app/#5530e29a63ff|title=Duolingo Looks To Dominate The Mobile Education Market With New Flashcard App TinyCards|last=Guliani|first=Parul|newspaper=Forbes|access-date=2017-02-17}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite news|url=https://expandedramblings.com/index.php/business-directory/24390/duolingo-stats-facts/|title=By the Numbers: 16 Amazing Duolingo Stats and Facts (October 2017)|work=DMR|access-date=2017-11-06|language=en-US}}&lt;/ref&gt;

Дуолинго әдісінің тиімділігі статистикалық талдауға негізделіп, компания тағайындаған сыртқы зерттеу арқылы расталды &lt;ref&gt;{{статья|автор=Roumen Vesselinov, John Grego|заглавие=Изучение эффективности Дуолинго|оригинал=Duolingo Effectiveness Study|ссылка=http://static.duolingo.com/s3/DuolingoReport_Final.pdf|язык=английский|место=[[Нью-Йорк]], [[Колумбия (Южная Каролина)]]|год=2012|страницы=25}}&lt;/ref&gt;. Нью-Йорк қалалық университеті мен Оңтүстік Каролина университетінің профессорларының зерттеуі бойынша, Duolingo-да 34 сағатта университетте 130 сағатты құрайтын бастауыш семестрлік оқығандай білім береді. Зерттеу сөйлеу дағдыларын өлшемеді. Зерттеу барысында Duolingo-да тіл үйренетін 196 адамның 108-і екі сағаттан аз уақыт ішінде оқудан шығарылды.  Сол зерттеу Rosetta Stone қолданушыларына бірдей білім алу үшін 55 пен 60 сағат аралығында сабақ қажет болатындығын көрсетті.  BBC және сіз оны білгенге дейін басқа ақысыз немесе арзан курстармен салыстыру жүргізілген жоқ.
Duolingo тобы сонымен қатар байланысты өнімдерді дайындайды: Duolingo Test Center&lt;ref&gt;[https://testcenter.duolingo.com/ Duolingo Test Center]&lt;/ref&gt; және Duolingo for maktab &lt;ref&gt;[https://schools.duolingo.com/ Duolingo: Schools]&lt;/ref&gt;.

== Тарихы ==
Жоба 2009 жылдың аяғында [[Питтсбург]]та [[Карнеги Меллон Университеті]] профессоры Луис фон Ан (reCAPTCHA жасап шығарушы) және оның студенті Северин Хакермен басталып, кейін әрі қарай Антонио Навас, Викки Чеуң, Марсель Уекерманн, Брендан Мидер, Хектор Виллафуерте және Хосе Фуентеспен жетілдірілді.&lt;ref name=&quot;TechCrunch Article&quot;&gt;{{cite web|url=https://techcrunch.com/2011/04/12/duolingo/|publisher=TechCrunch|title=Meet Duolingo, Google's Next Acquisition Target; Learn A Language, Help The Web|first=MG|last=Siegler|date=April 12, 2011|accessdate=November 21, 2014}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Duolingo Team&quot;&gt;{{cite web|url=http://twitpic.com/4sjlpm|publisher=Twitpic|title=The Duolingo Team}}&lt;/ref&gt;

Дуолинго жасауға шабыт екі жерден келді. Луис фон Ан &quot;бір оқпен екі қоянды ататын&quot; басқа бағдарлама жасағысы келді, және оны &quot;twofer&quot; деп атады.&lt;ref&gt;{{Cite book|title=Learning with Big Data: The Future of Education|last1=Mayer-Schönberger|first1=Viktor|publisher=Houghton Mifflin Harcourt|year=2014|isbn=978-0-54435550-7|location=|pages=9–10|url=https://books.google.com/?id=OXzeAgAAQBAJ&amp;pg=PP1|last2=Cukier|first2=Kenneth}}&lt;/ref&gt; Duolingo бастақыда осылай істеген болатын: яғни қолданушыларына шет тілін үйрете отырып, құжаттағы қарапайым тіркестерді аударған. Алайда аударма функциясын кейін алып тастаған болатын.&lt;ref name=&quot;Immersion removed&quot;&gt;{{cite web|url=https://support.duolingo.com/hc/en-us/articles/115000425806-What-happened-to-Immersion-|publisher=duolingo|title=What Happened to Immersion?}}&lt;/ref&gt;

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}

[[Санат:IOS-қа арналған бағдарламалық жасақтама]]</text>
      <sha1>jf2sluu7tu5zstgv4ldc51ta53w5ufb</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3061389</id>
      <parentid>3061383</parentid>
      <timestamp>2022-08-16T14:40:15Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>CommonsDelinker</username>
        <id>165</id>
      </contributor>
      <comment>«[[:File:Duolingoo.jpg|Duolingoo.jpg]]» дегенді аластады, бұны [[Ортаққор]]дың қатысушысы [[commons:User:Elcobbola|Elcobbola]] [[commons:File:Duolingoo.jpg|жойған]], себебі: Copyright violation; see [[:c:Commons:Licensing|]] ([[:c:COM:CSD#F1|F1]]).</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="7849" xml:space="preserve">{{Компания
 |атауы             = Duolingo
 |логотипі          = 
 |түрі              = [[жеке компания]]
 |биржадағы листингі     = 
 |қызметі           = Тіл курстары&lt;br&gt;Duolingo ағылшын тілі тесті&lt;br&gt;Мектептерге арналған&lt;br&gt;электрондық оқу
 |ұраны             = Бүкіл әлемге арналған тегін тіл білімі
 |құрылды           = [[2011]] жылы [[30 қараша]], {{start date and age|2011|11|30|df=yes}}
 |жабылды           = 
 |жабылуының себебі = 
 |ізбасары          = 
 |бұрынғы атауы     = 
 |құрушы            = Луис фон Ан, Северин Хакер
 |орналасуы         = [[Питтсбург]], [[Пенсильвания]], [[АҚШ]]
 |басты адамдары    = 
 |саласы            = [[Онлайн білім беру]], Кәсіби сертификаттау, [[Аударма]]
 |өнімі             = 
 |айналым           = 
 |операциялық кіріс     = 
 |таза табысы       = 
 |қызметкерлер саны     = 95 &lt;ref&gt;[https://www.bizjournals.com/pittsburgh/news/2016/03/23/duolingo-moving-to-east-liberty-plans-to-add.html Duolingo moving to East Liberty, plans to add employees]&lt;/ref&gt; 
 |басшы компания    = 
 |бағынышты компания    = 
 |сайты             = {{URL|https://www.duolingo.com}}
}}
'''Дуолинго''' ([[ағылшын тілі|ағылш.]] ''Duolingo'') — [[АҚШ|америкалық]] онлайн тіл үйрететін сайт және қосымша, сондай-ақ цифрлы тілдік қабілетін тексеру емтиханын қамтитын  [[freemium]] (шартты түрде тегін) форматтағы тіл үйрететін платформа. [[2018]] жылдың [[қазан]]ындағы мәлімет бойынша тіл үйрену сайты мен қолданба 37 тілде 81 әр түрлі тіл үйрену курстарын ұсынады. Қолданбада бүкіл әлем бойынша шамамен 300 миллион тіркелген пайдаланушысы бар.&lt;ref name=&quot;bizjournals201603&quot;&gt;{{cite web|url=http://www.bizjournals.com/pittsburgh/news/2016/03/23/duolingo-moving-to-east-liberty-plans-to-add.html|publisher=The Business Journals|title=Duolingo moving to East Liberty, plans to add employees|accessdate=March 24, 2016}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://venturebeat.com/2015/06/10/100m-users-strong-duolingo-raises-45m-led-by-google-at-a-470m-valuation-to-grow-language-learning-platform|work=Venture beat|title=100M users strong, Duolingo raises $45M led by Google at a $470M valuation to grow language-learning platform|accessdate=June 21, 2015}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web|publisher=Microsoft|work=Windows phone|url=http://www.windowsphone.com/en-us/store/app/duolingo-learn-languages-for-free/2d89520e-d360-4b5b-ba5a-5a15064aa935|title=Duolingo – Learn Languages for Free|accessdate=November 21, 2014}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite news|url=https://www.forbes.com/sites/parulguliani/2016/07/22/duolingo-looks-to-dominate-the-mobile-education-market-with-new-flashcard-app/#5530e29a63ff|title=Duolingo Looks To Dominate The Mobile Education Market With New Flashcard App TinyCards|last=Guliani|first=Parul|newspaper=Forbes|access-date=2017-02-17}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite news|url=https://expandedramblings.com/index.php/business-directory/24390/duolingo-stats-facts/|title=By the Numbers: 16 Amazing Duolingo Stats and Facts (October 2017)|work=DMR|access-date=2017-11-06|language=en-US}}&lt;/ref&gt;

Дуолинго әдісінің тиімділігі статистикалық талдауға негізделіп, компания тағайындаған сыртқы зерттеу арқылы расталды &lt;ref&gt;{{статья|автор=Roumen Vesselinov, John Grego|заглавие=Изучение эффективности Дуолинго|оригинал=Duolingo Effectiveness Study|ссылка=http://static.duolingo.com/s3/DuolingoReport_Final.pdf|язык=английский|место=[[Нью-Йорк]], [[Колумбия (Южная Каролина)]]|год=2012|страницы=25}}&lt;/ref&gt;. Нью-Йорк қалалық университеті мен Оңтүстік Каролина университетінің профессорларының зерттеуі бойынша, Duolingo-да 34 сағатта университетте 130 сағатты құрайтын бастауыш семестрлік оқығандай білім береді. Зерттеу сөйлеу дағдыларын өлшемеді. Зерттеу барысында Duolingo-да тіл үйренетін 196 адамның 108-і екі сағаттан аз уақыт ішінде оқудан шығарылды.  Сол зерттеу Rosetta Stone қолданушыларына бірдей білім алу үшін 55 пен 60 сағат аралығында сабақ қажет болатындығын көрсетті.  BBC және сіз оны білгенге дейін басқа ақысыз немесе арзан курстармен салыстыру жүргізілген жоқ.
Duolingo тобы сонымен қатар байланысты өнімдерді дайындайды: Duolingo Test Center&lt;ref&gt;[https://testcenter.duolingo.com/ Duolingo Test Center]&lt;/ref&gt; және Duolingo for maktab &lt;ref&gt;[https://schools.duolingo.com/ Duolingo: Schools]&lt;/ref&gt;.

== Тарихы ==
Жоба 2009 жылдың аяғында [[Питтсбург]]та [[Карнеги Меллон Университеті]] профессоры Луис фон Ан (reCAPTCHA жасап шығарушы) және оның студенті Северин Хакермен басталып, кейін әрі қарай Антонио Навас, Викки Чеуң, Марсель Уекерманн, Брендан Мидер, Хектор Виллафуерте және Хосе Фуентеспен жетілдірілді.&lt;ref name=&quot;TechCrunch Article&quot;&gt;{{cite web|url=https://techcrunch.com/2011/04/12/duolingo/|publisher=TechCrunch|title=Meet Duolingo, Google's Next Acquisition Target; Learn A Language, Help The Web|first=MG|last=Siegler|date=April 12, 2011|accessdate=November 21, 2014}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Duolingo Team&quot;&gt;{{cite web|url=http://twitpic.com/4sjlpm|publisher=Twitpic|title=The Duolingo Team}}&lt;/ref&gt;

Дуолинго жасауға шабыт екі жерден келді. Луис фон Ан &quot;бір оқпен екі қоянды ататын&quot; басқа бағдарлама жасағысы келді, және оны &quot;twofer&quot; деп атады.&lt;ref&gt;{{Cite book|title=Learning with Big Data: The Future of Education|last1=Mayer-Schönberger|first1=Viktor|publisher=Houghton Mifflin Harcourt|year=2014|isbn=978-0-54435550-7|location=|pages=9–10|url=https://books.google.com/?id=OXzeAgAAQBAJ&amp;pg=PP1|last2=Cukier|first2=Kenneth}}&lt;/ref&gt; Duolingo бастақыда осылай істеген болатын: яғни қолданушыларына шет тілін үйрете отырып, құжаттағы қарапайым тіркестерді аударған. Алайда аударма функциясын кейін алып тастаған болатын.&lt;ref name=&quot;Immersion removed&quot;&gt;{{cite web|url=https://support.duolingo.com/hc/en-us/articles/115000425806-What-happened-to-Immersion-|publisher=duolingo|title=What Happened to Immersion?}}&lt;/ref&gt;

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}

[[Санат:IOS-қа арналған бағдарламалық жасақтама]]</text>
      <sha1>hfoi2glrfcx9l0hmpxzdb0a7z8fvz0w</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Билли Айлиш</title>
    <ns>0</ns>
    <id>631905</id>
    <revision>
      <id>3061527</id>
      <parentid>3044189</parentid>
      <timestamp>2022-08-17T08:33:43Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Sovetkhanmoldir21nis</username>
        <id>120909</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="7657" xml:space="preserve">{{Музыкант
 |Есімі                = Билли Айлиш
 |Атауы                = {{lang-en|Billie Eilish}} 
 |Сурет                = Billie Eilish at the 2021 Met Gala - 01.jpg
 |Сурет ені            = 250px
 |Сурет тақырыбы       = 
 |Фон                  = solo_singer
 |Туған күні         = 18.12.2001
 |Туған жері         = [[Лос Анжелес]], [[Калифорния]], [[АҚШ]]
 |Қайтыс болған күні   = 
 |Қайтыс болған жері   = 
 |Белсенділік жылдары  = [[2015 жыл|2015]] - осы уақыт
 |Мемлекет             = {{байрақ|АҚШ}} 
 |Мамандықтары         = {{әнші|АҚШ}}
 |Дауыс түрі           = 
 |Аспаптары            = [[гитара]], [[укулеле]], [[пернетақталылар]]
 |Жанрлары             = [[поп]], [[электропоп]], [[инди-поп]]
 |Лақап аттары         = 
 |Қызметтес болған     = 
 |Лейблдері            =  [[Darkroom/Interscope]]
 |Марапаттары          = [[&quot;Грэмми&quot;]](2020 - 5 марапат, 2021 - 2 марапат),   BRIT awards (2020, 2021)
 |Сайты                = {{URL|billieeilish.com}}
|Логотипі=Billie Eilish 2021 logo.svg|Туған кездегі есімі=Билли Айлиш Пайрат Бэрд О’Коннелл}}
'''Билли Айлиш Пайрат Бэрд О’Коннелл''' ({{lang-en|Billie Eilish Pirate Baird O'Connell}}; 2001 жылы 18 желтоқсан) — [[Америка Құрама Штаттары|америкалық]] әнші және ән жазушы. 2016 жылы SoundCloud-та &quot;Ocean Eyes&quot; дебюттік синглін жариялау арқасында танымалдылыққа ие болды. 2019 жылы оның дебюттік альбомы When We All Fall Asleep, Where Do We Go? америкалық (Billboard 200) және британдық (UK Albums Chart) хит-парадтарында үстемдік етті, ал &quot;Bad Guy&quot; синглі Billboard Hot 100 (АҚШ) - да бірінші орынға шықты. Ол әншінің алғашқы чартопері еді, ал Эйлиштің өзі, осы жетістіктің арқасында, XXI ғасырда дүниеге келген Hot 100-ді үстемдік еткен алғашқы адам болды.&lt;ref name=&quot;:0&quot;&gt;https://www.billboard.com/pro/billie-eilish-bad-guy-number-one-hot-100/&lt;/ref&gt; 

2020 жылы Айлиш «Грэмми» музыкалық сыйлығының жеңімпазы атанды, ол барлық бес негізгі номинацияны: Жыл әні, Жыл альбомы, Жыл жазбасы және Үздік жаңа орындаушы және Үздік вокалды поп-альбом номинациясын жеңіп алды.&lt;ref name=&quot;:1&quot;&gt;https://spbvedomosti.ru/news/culture/pevitsa-billi-aylish-poluchila-pyat-glavnykh-nagrad-gremmi/&lt;/ref&gt; Нәтижесінде, ол 1981 жылдан бастап жылдың барлық төрт негізгі марапатын алған бірінші орындаушысы болды (және Кристофер Кросстан кейінгі тарихта екінші);&lt;ref name=&quot;:2&quot;&gt;https://www.latimes.com/entertainment-arts/music/story/2020-01-26/billie-eilish-sweeps-major-categories-2020-grammys&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;:3&quot;&gt;https://www.grammy.com/grammys/awards/62nd-annual-grammy-awards-2019&lt;/ref&gt; жалпы алғанда, әнші жеті Грэмми сыйлығының иегері (2021 жылдың 15 наурызы бойынша). 
[[Сурет:Billie_Eilish_2019_by_Glenn_Francis.jpg|нобай|377x377 нүкте|Billie Eilish 2019 by Glenn Francis]]
[[Сурет:BillieEilishO2160622 (19 of 45) (52153214339) (cropped).jpg|248x365px|нобай|Billie Eilish at the concert.]]
== Отбасы және балалық шақ == 
Билли [[Лос-Анджелес]] қаласында Мэгги Бэрд пен Патрик О’Ко́ннелл отбасында туды. Онын әке-шешесі ойын-сауық индустриясында жұмыс істейді. Сондай-ақ Финнеас Бэрд О’Коннелл үлкен ағасы бар. Билли Айлиш үй білімін алды, 8 жасында [[Лос-Анджелес]] хорына қосылды. 11 жасында ән жазуға бастапты. Билли Айлиште Туретта синдромы бар. 

== Дискография ==
=== Мини-альбомдар ===
*''Don't Smile at me'' (2017)

=== Студиялық альбомдар ===
*''When We All Fall Asleep, Where Do We Go?'' (2019)
*''Happier Than Ever'' (2021)

=== Синглдар ===
{| class=&quot;wikitable&quot;
! Атауы
! Жыл
! Альбом
|-
|-
!«Ocean Eyes»
|2015
|''Don’t Smile at Me''
|-
!«Six Feet Under»
|2016
|&lt;small&gt;альбомсыз&lt;/small&gt;
|-
!«Bellyache»
| rowspan=&quot;7&quot; |2017
|''Don’t Smile at Me''
|-
!«Bored»
|''13 Reasons Why: Season 1''
|-
!«Watch»
| rowspan=&quot;5&quot; |''Don’t Smile at Me''
|-
!«Copycat»
(түпнұмқа немесе ремикс Sofi Tukker)
|-
!«Idontwannabeyouanymore»
|-
!«My Boy» / «MyBoi»
(түпнұсқа немесе ремикс TroyBoi)
|-
!«&amp;Burn»
(Винс Стейплспен бірге)
|-
!«Bitches Broken Hearts»
| rowspan=&quot;6&quot; |2018
|''Don’t Smile at Me'' и ''When We All Fall Asleep, Where Do We Go?''
|-
!«Lovely»
(Халидпен бірге)
|''13 Reasons Why: Season 2'' и ''Don’t Smile at Me''
|-
!«Party Favor»
|''Don’t Smile at Me''
|-
!«You Should See Me in a Crown»
| rowspan=&quot;3&quot; |''When We All Fall Asleep, Where Do We Go?''
|-
!«When the Party’s Over»
|-
!«Come Out and Play»
|-
!«When I Was Older»
| rowspan=&quot;6&quot; |2019
|''Music Inspired by the Film Roma'' и ''When We All Fall Asleep, Where Do We Go?''
|-
!«Bury a Friend»
| rowspan=&quot;5&quot; |''When We All Fall Asleep, Where Do We Go?''
|-
!«Wish You Were Gay»
|-
!«Bad Guy»
|-
!«All the Good Girls Go to Hell»
|-
!«Everything I Wanted»
|-
!«No Time to Die»
| rowspan=&quot;5&quot; |2020
|&lt;small&gt;Альбомсыз&lt;/small&gt;
|-
!«Ilomilo»
|''When We All Fall Asleep, Where Do We Go?''
|-
!«My Future»
| rowspan=&quot;2&quot; |&lt;small&gt;Альбомсыз&lt;/small&gt;
|-
!«Therefore I Am»
|-
!«Lo Vas a Olvidar»
(Розалиямен бірге)
|''Euphoria: Music from the HBO Original Series''
|-
!«Your Power»
| rowspan=&quot;3&quot; |2021
| rowspan=&quot;3&quot; |''Happier Than Ever''
|-
!«Lost Cause»
|-
!«NDA»
|}

Чартта 

=== Чартта болған әндер ===
{| class=&quot;wikitable&quot;
! Атауы
! Жыл
! Альбом
|-
|-
!«Hostage»
|2017
|''Don’t Smile at Me''
|-
!&lt;nowiki&gt;«!!!!!!!»&lt;/nowiki&gt;
| rowspan=&quot;7&quot; |2019
| rowspan=&quot;7&quot; |''When We All Fall Asleep, Where Do We Go?''
|-
!«Xanny»
|-
!«8»
|-
!«My Strange Addiction»
|-
!«Listen Before I Go»
|-
!«I Love You»
|-
!«Goodbye»
|}

=== Шақырылған әнші ретінде ===
{| class=&quot;wikitable&quot;
!Атауы
!Жыл
!Басқа орындаушылар
!Альбом
|-
!«SIRENS»
|2018
|Данзел Карри, JID
|''TA13OO''
|-
!«Sunny»
|2020
|Финнеас О'Коннелл
|''One World: Together at Home''
|}

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}

[[Санат:Америкалық поп әншілер]]
[[Санат:Грэмми сыйлығының иегерлері]]
[[Санат:BRIT Awards сыйлығының иегерлері]]
[[Санат:Interscope Records орындаушылары]]</text>
      <sha1>0vs34k5nk3zky36bjjxkmnerqip6unb</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Қатысушы талқылауы:Manul694</title>
    <ns>3</ns>
    <id>633497</id>
    <revision>
      <id>3061394</id>
      <parentid>2737544</parentid>
      <timestamp>2022-08-16T15:12:40Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>MdsShakil</username>
        <id>110227</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>MdsShakil [[Қатысушы талқылауы:Anton3312578859]] бетін [[Қатысушы талқылауы:Manul694]] бетіне жылжытты: Automatically moved page while renaming the user &quot;[[Special:CentralAuth/Anton3312578859|Anton3312578859]]&quot; to &quot;[[Special:CentralAuth/Manul694|Manul694]]&quot;</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="323" xml:space="preserve">{{Template:Қош_келдіңіз|realName=|name=Anton3312578859}}

-- [[Қатысушы:GanS NIS|&lt;span style=&quot;text-shadow:gray 4px 4px 3px;&quot;&gt;&lt;font face=&quot;AR Cena&quot; color=&quot;black&quot;&gt;&lt;b&gt;Fани&lt;/b&gt;&lt;/font&gt;&lt;/span&gt;]] ([[Қатысушы талқылауы:GanS NIS|талқылауы]]) 17:28, 2020 ж. қаңтардың 18 (+06)</text>
      <sha1>8ogrsbg74tiqczb5b5y4i1keetz0fho</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Атырау қалалық әкімдігі</title>
    <ns>0</ns>
    <id>636651</id>
    <revision>
      <id>3061392</id>
      <parentid>3059841</parentid>
      <timestamp>2022-08-16T15:11:23Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Білгіш Шежіреші</username>
        <id>68287</id>
      </contributor>
      <comment>/* Әкімшілік құрамы */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2438" xml:space="preserve">'''Атырау қалалық әкімдігі''' – [[Атырау облысы]]ндағы әкімшілік бірлік.

== Әкімшілік құрамы ==
Құрамына 7 ауылдық округ кіреді, онда 15 елді мекен бар. Орталығы - [[Атырау]] қаласы.
{| class=&quot;wikitable&quot;
|-
! Ауылдық округ !! Халқы (2009) !! Елді мекендері
|-
| [[Ақсай ауылдық округі (Атырау облысы)|Ақсай ауылдық округі]] || 5 008 || [[Ақсай (Атырау облысы)|Ақсай]], [[Ақжар (Атырау облысы)|Ақжар]] ауылдары
|-
| [[Алмалы ауылдық округі (Атырау облысы)|Алмалы ауылдық округі]] || 3 208 || [[Алмалы (Атырау облысы)|Алмалы]], [[Береке (Атырау облысы)|Береке]] ауылдары
|-
| [[Атырау ауылдық округі]] || 6 822 || [[Қызыл балық (ауыл)|Қызыл балық]], [[Жаңаталап (Атырау облысы)|Жаңаталап]], [[Құрманғазы (Атырау қалалық әкімдігі)|Құрманғазы]] ауылдары
|-
| [[Дамба ауылдық округі]] || 3 043 || [[Дамба (ауыл)|Дамба]], [[Амангелді (Атырау қалалық әкімдігі)|Амангелді]] ауылдары
|-
| [[Еркінқала ауылдық округі]] || 5 138 || [[Еркінқала]], [[Ракуша]] ауылдары
|-
| [[Кеңөзек ауылдық округі]] || 2 971 || [[Тасқала (Атырау облысы)|Тасқала]] ауылы
|-
| [[Қайыршақты ауылдық округі]] || 6 992 || [[Томарлы]], [[Бесікті (ауыл)|Бесікті]], [[Талқайран]] ауылдары
|}

== Халқы ==
[[2009 жыл|2009 жылғы]] санақ қорытындысы бойынша округтегі халық саны 243788 адамды құрайды.&lt;ref name=&quot;source122&quot;&gt;[http://stat.gov.kz/census/national/2009/region 2009 жылғы Қазақстан Республикасы халқының Ұлттық санағының қорытындылары. Астана 2011. 1 том]&lt;/ref&gt;

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}

[[Санат:Атырау облысы қалалық әкімдіктері]]</text>
      <sha1>d5hmadyy8orzzcjgm36x7z979mxmydr</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Қатысушы талқылауы:Мағыпар</title>
    <ns>3</ns>
    <id>642479</id>
    <revision>
      <id>3061544</id>
      <parentid>3060266</parentid>
      <timestamp>2022-08-17T09:49:11Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Мағыпар</username>
        <id>100137</id>
      </contributor>
      <comment>/* Карендер */ жаңа бөлім</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="43245" xml:space="preserve">{{Template:Қош_келдіңіз|realName=|name=Мағыпар}}

-- &lt;font color=&quot;#009900&quot;&gt;[[Қатысушы:Мұхамеджан Амангелді|&lt;span style=&quot;font-family:Georgia;&quot;&gt;&lt;i&gt;Мұхамеджан А.А.&lt;/i&gt;&lt;/span&gt;]]&lt;/font&gt; [[Қатысушы талқылауы:Мұхамеджан Амангелді|&lt;span style=&quot;font-size:90%&quot;&gt;&lt;font color=&quot;#0000FF&quot;&gt;(талқылауы)&lt;/font&gt;&lt;/span&gt;]] 14:55, 2020 ж. маусымның 29 (+06)

== Сөздерге сілтеу ==

Мақалаға тікелей қатысы жоқ әрі дұрыс сілтеме жасауыңызды доғарыңыз! Атырау облысы десе атырауға бір бөлек облысқа бір бөлек сияқты сілтеме жасауға болмайды. Тек тікелей мақалаға қатысты нәрселер болу керек --[[Қатысушы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%&quot;&gt;Kasymov&lt;/span&gt;]]&lt;sup&gt;  &lt;big&gt;[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#FF4500; font-family:Hobo Std;&quot;&gt;Т&lt;/span&gt;]]&lt;/big&gt;&lt;/sup&gt; 11:34, 2020 ж. шілденің 2 (+06)

== Жаңа мақала ==

Мақала жазғанда жалпы санат қоя салмай мақалаға тікелей қатысты санат қою керек, интеруики ұмытпаңыз. Сосын дереккөздер көшіре салмай қазақстандық сайттардан алу керек. Бір сөзде он рет сілтеудің қажеті жоқ --[[Қатысушы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%&quot;&gt;Kasymov&lt;/span&gt;]]&lt;sup&gt;  &lt;big&gt;[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#FF4500; font-family:Hobo Std;&quot;&gt;Т&lt;/span&gt;]]&lt;/big&gt;&lt;/sup&gt; 17:38, 2020 ж. шілденің 10 (+06)

== Сурет ==

Сурет:Атырау.Формация АҚ.jpg 
*Фармация АҚ деп өзгерте қоясыңдар ма?--[[Қатысушы:Мағыпар|Мағыпар]] ([[Қатысушы талқылауы:Мағыпар|талқылауы]]) 22:46, 2020 ж. шілденің 10 (+06)

== Интервал сақтау ==

Неге дереккөздеріңіз сөйлемнен бөлек арасы алшақ қойып жатсыз --[[Қатысушы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%&quot;&gt;Kasymov&lt;/span&gt;]]&lt;sup&gt;  &lt;big&gt;[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#FF4500; font-family:Hobo Std;&quot;&gt;Т&lt;/span&gt;]]&lt;/big&gt;&lt;/sup&gt; 12:45, 2020 ж. шілденің 13 (+06)

:Қосып шығайын. Копировать еткеннен кейін түсуіне байланысты кеткен ғой, өзім де солай ойлағам бірақ әсері барын білмеппін. --[[Қатысушы:Мағыпар|Мағыпар]] ([[Қатысушы талқылауы:Мағыпар|талқылауы]]) 13:31, 2020 ж. шілденің 13 (+06)

== Мақала мазмұны ==

Мақала жазғанда тікелей көшере салмай (газет, журнал, жаңалықтар сияқты жазылған), энциклопедиялық стильде бейтараптылықты сақтап жазған дұрыс. Байқағаным жазған мақалаларыңыз көбісі дайын нәрсені көшіре салғансыз. Солардың бәрін түзетіп шығыңыз --[[Қатысушы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%&quot;&gt;Kasymov&lt;/span&gt;]]&lt;sup&gt;  &lt;big&gt;[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#FF4500; font-family:Hobo Std;&quot;&gt;Т&lt;/span&gt;]]&lt;/big&gt;&lt;/sup&gt; 12:06, 2020 ж. шілденің 15 (+06)

:Қолымнан келгенше тырысайын.  Мен Атырау облысын  ықшамға келтіруге тырысқам. Енді бір ғана Атырау спортын толықтыру қалды, сосын болдым.--[[Қатысушы:Мағыпар|Мағыпар]] ([[Қатысушы талқылауы:Мағыпар|талқылауы]]) 13:55, 2020 ж. шілденің 15 (+06)
::Содан кейін түзетерсіз) --[[Қатысушы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%&quot;&gt;Kasymov&lt;/span&gt;]]&lt;sup&gt;  &lt;big&gt;[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#FF4500; font-family:Hobo Std;&quot;&gt;Т&lt;/span&gt;]]&lt;/big&gt;&lt;/sup&gt; 13:24, 2020 ж. шілденің 17 (+06)

== Сурет жүктеу ==

Суреттің дереккөзі дұрыс емес қой сізде. яндекс деп жалпылама емес қандай сайттан алғанын көрсет керек --[[Қатысушы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%&quot;&gt;Kasymov&lt;/span&gt;]]&lt;sup&gt;  &lt;big&gt;[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#FF4500; font-family:Hobo Std;&quot;&gt;Т&lt;/span&gt;]]&lt;/big&gt;&lt;/sup&gt; 12:32, 2020 ж. шілденің 20 (+06)
*Менің алдымдағы автордың дереккөзі --[[Қатысушы:Мағыпар|Мағыпар]] ([[Қатысушы талқылауы:Мағыпар|талқылауы]]) 14:30, 2020 ж. шілденің 20 (+06)
::Түсінбедім --[[Қатысушы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%&quot;&gt;Kasymov&lt;/span&gt;]]&lt;sup&gt;  &lt;big&gt;[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#FF4500; font-family:Hobo Std;&quot;&gt;Т&lt;/span&gt;]]&lt;/big&gt;&lt;/sup&gt; 14:34, 2020 ж. шілденің 20 (+06)
:::Ол суретті мен жүктеген жоқпын, тек көшіріп алдым, Аркадий Юрьевич Волож --[[Қатысушы:Мағыпар|Мағыпар]] ([[Қатысушы талқылауы:Мағыпар|талқылауы]]) 14:39, 2020 ж. шілденің 20 (+06)
:Уикипедияға сіз жүктедіңіз ғой. Сондықтан дұрыстап көрсету керек қайнарын --[[Қатысушы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%&quot;&gt;Kasymov&lt;/span&gt;]]&lt;sup&gt;  &lt;big&gt;[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#FF4500; font-family:Hobo Std;&quot;&gt;Т&lt;/span&gt;]]&lt;/big&gt;&lt;/sup&gt; 16:12, 2020 ж. шілденің 20 (+06)

== Сурет:Шоқпартоғай.jpg ==

Сізге айтыпедім ғой суреттердің нақты дереккөзін көрсетіңіз деп, аталған суретті жедел жоюға ұсындым. Дереккөзді бассам яндекстің басты беті ғана шығып тұр ғой--[[Қатысушы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%&quot;&gt;Kasymov&lt;/span&gt;]]&lt;sup&gt;  &lt;big&gt;[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#FF4500; font-family:Hobo Std;&quot;&gt;Т&lt;/span&gt;]]&lt;/big&gt;&lt;/sup&gt; 23:46, 2020 ж. шілденің 31 (+06)

:Енді өзім түсірген фотоларды жүктеймін. Яндекстен алғасын соның дереккөзін көрсеттім.--[[Қатысушы:Мағыпар|Мағыпар]] ([[Қатысушы талқылауы:Мағыпар|талқылауы]]) 23:52, 2020 ж. шілденің 31 (+06)
::Өзіңіздікі болса тіпті керемет[[File:SMirC-thumbsup.svg|20px]] --[[Қатысушы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%&quot;&gt;Kasymov&lt;/span&gt;]]&lt;sup&gt;  &lt;big&gt;[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#FF4500; font-family:Hobo Std;&quot;&gt;Т&lt;/span&gt;]]&lt;/big&gt;&lt;/sup&gt; 00:18, 2020 ж. тамыздың 1 (+06)

::Байқап отырған боларсың суреттердің 90 пайызы өзім түсірген суреттер. Негізі Атырау облысында 200 ден астам елді мекен болсы соның 160 елді мекенін өзім түсіргем, өкінішке орай ноутбукка программа ауыстырғанда бәрі кетіп қалап 30-40 елді мекен қалды. Ең өкініштісі шетелдің 48 қаласының фотосы бірге жойылып кетті. Түсінбей отырғаным фотоның көбі Яндексте, сонда мен қандай дереккөз көрсетуім керек? Акиматтың сайты ма?--[[Қатысушы:Мағыпар|Мағыпар]] ([[Қатысушы талқылауы:Мағыпар|талқылауы]]) 00:31, 2020 ж. тамыздың 1 (+06)
:::Иә оны байқадым, бірақ та арасында интернеттен алынған суреттер бар екен, соны дұрыстап көрсету керек болған-ды. Авторын, жылын, қандай интернет сайттан және авторлық құқық бұзылмауы тиіс --[[Қатысушы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%&quot;&gt;Kasymov&lt;/span&gt;]]&lt;sup&gt;  &lt;big&gt;[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#FF4500; font-family:Hobo Std;&quot;&gt;Т&lt;/span&gt;]]&lt;/big&gt;&lt;/sup&gt; 17:03, 2020 ж. тамыздың 4 (+06)

== We sent you an e-mail ==

Hello {{PAGENAME}},

Really sorry for the inconvenience. This is a gentle note to request that you check your email. We sent you a message titled &quot;The Community Insights survey is coming!&quot;. If you have questions, email surveys@wikimedia.org. 

You can [[:m:Special:Diff/20479077|see my explanation here]].

[[Қатысушы:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[Қатысушы талқылауы:MediaWiki message delivery|талқылауы]]) 00:52, 2020 ж. қыркүйектің 26 (+06)
&lt;!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:Samuel_(WMF)/Community_Insights_survey/other-languages&amp;oldid=20479295 тізімін пайдаланып User:Samuel (WMF)@metawiki деген хабарлама жіберген --&gt;

== Қазақстан ауданы ==

{{tl|Қазақстан ауданы}} деген Қазақстанға арналған үлгі бар. Соны қолдану керек --[[Қатысушы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%&quot;&gt;Kasymov&lt;/span&gt;]]&lt;sup&gt;  &lt;big&gt;[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#FF4500; font-family:Hobo Std;&quot;&gt;Т&lt;/span&gt;]]&lt;/big&gt;&lt;/sup&gt; 22:21, 2021 ж. сәуірдің 1 (+06)

*Мен ештеңеге ұрынған жоқпын.Үлгі бұрыннан тұр. --[[Қатысушы:Мағыпар|Мағыпар]] ([[Қатысушы талқылауы:Мағыпар|талқылауы]]) 22:29, 2021 ж. сәуірдің 1 (+06)
::МММММММММ, сізді ұрынды деп сынап тұрған жоқпын, Атырау облысының аудандарын дамытып жатыр екенсіз. Соған ақыры үлгіні де ауыстырып жаңартып кетсеңіз деген кеңесімді айттым)

ПС: Тек мен үшін кетіп қалмаңыз (Нұрлан мырза айтып еді менің кесірімнен деп) --[[Қатысушы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%&quot;&gt;Kasymov&lt;/span&gt;]]&lt;sup&gt;  &lt;big&gt;[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#FF4500; font-family:Hobo Std;&quot;&gt;Т&lt;/span&gt;]]&lt;/big&gt;&lt;/sup&gt; 22:41, 2021 ж. сәуірдің 1 (+06)

:::Мен тағы не бүлдірдім деп шошып кетіп едім, сонда бұрынғы үлгілер қате ме? --[[Қатысушы:Мағыпар|Мағыпар]] ([[Қатысушы талқылауы:Мағыпар|талқылауы]]) 22:45, 2021 ж. сәуірдің 1 (+06)

Түсіндім, айырмашылық бар екен. Сәл кейінірек түзермін. --[[Қатысушы:Мағыпар|Мағыпар]] ([[Қатысушы талқылауы:Мағыпар|талқылауы]]) 22:52, 2021 ж. сәуірдің 1 (+06)
:Жоқ ол үлгі қате емес. Жалпыға арналған үлгі ғой. Кезінде Қазақстан үшін үлгілер жасағанмын (облыс, аудан, ауылдық округ үшін). Мысал ретінде Меркі ауданы мақаласын қарап шықсаңыз болады --[[Қатысушы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%&quot;&gt;Kasymov&lt;/span&gt;]]&lt;sup&gt;  &lt;big&gt;[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#FF4500; font-family:Hobo Std;&quot;&gt;Т&lt;/span&gt;]]&lt;/big&gt;&lt;/sup&gt; 22:57, 2021 ж. сәуірдің 1 (+06)

== шы, ші жалғаулары ==

: цифрдан кейін - тұрса шы, ші т.б. жазылмайды. Мектепте жүргенде сызықшадан кейін осы жалғауларды жалғаймын деп мұғалімдерден талай ескерту алғанмын.--[[Қатысушы:Мағыпар|Мағыпар]] ([[Қатысушы талқылауы:Мағыпар|талқылауы]]) 23:54, 2021 ж. сәуірдің 16 (+06)
:онда сызықшаныды алып тастау керек --[[Қатысушы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%&quot;&gt;Kasymov&lt;/span&gt;]]&lt;sup&gt;  &lt;big&gt;[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#FF4500; font-family:Hobo Std;&quot;&gt;Т&lt;/span&gt;]]&lt;/big&gt;&lt;/sup&gt; 00:16, 2021 ж. сәуірдің 17 (+06)

== Ордендер ==

Қазақстанға қатысты ордендер мен медальдар үлгісі бар. Соны қойсаңыз санаттар автоматты түрде пайда болады. '''Санат:Үлгілер:Марапаттар:Қазақстан''' санатына өтіңіз. Туған/өлген жылдарда да солай --[[Қатысушы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%&quot;&gt;Kasymov&lt;/span&gt;]]&lt;sup&gt;  &lt;big&gt;[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#FF4500; font-family:Hobo Std;&quot;&gt;Т&lt;/span&gt;]]&lt;/big&gt;&lt;/sup&gt; 17:32, 2021 ж. маусымның 17 (+06)

== Санат қою ==

Саламатсыз, сізде санаттарды дүрыс бастап жатқан жоқсыз (түзетіп жатырмын). Солардың өңдеу тарихына кіріп көрсеңіз болады --[[Қатысушы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%&quot;&gt;Kasymov&lt;/span&gt;]]&lt;sup&gt;  &lt;big&gt;[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#FF4500; font-family:Hobo Std;&quot;&gt;Т&lt;/span&gt;]]&lt;/big&gt;&lt;/sup&gt; 17:09, 2021 ж. шілденің 19 (+06)

== Толық мақала ==

Саламатсыз, ''толық мақала'' деген үлгіні қолдаңсаңыз дұрыс болар еді. Алғашқы бөлімді түзетіп шықтым --[[Қатысушы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%&quot;&gt;Kasymov&lt;/span&gt;]]&lt;sup&gt;  &lt;big&gt;[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#FF4500; font-family:Hobo Std;&quot;&gt;Т&lt;/span&gt;]]&lt;/big&gt;&lt;/sup&gt; 16:43, 2021 ж. тамыздың 5 (+06)
:: Саламатсыз ба?, сол толық мақала деген толық болмағасын ''қараңыз'' деп қосып едім, мыс. [[Қарақытай мемлекеті]], [[Найман мемлекеті]] тағы басқалары бар, толық деп айтуға барар ма екен? Меніңше сол мақалаларды толықтырғаннан кейін қою керек сияқты.--[[Қатысушы:Мағыпар|Мағыпар]] ([[Қатысушы талқылауы:Мағыпар|талқылауы]]) 00:57, 2021 ж. тамыздың 8 (+06)
:::Жоқ мәселе ол мақала толық/мықты деген сөз емес: тек толығырақ білгіңіз келсе осыған өтіңіз деген арнайы үлгі-сілтеме --[[Қатысушы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%&quot;&gt;Kasymov&lt;/span&gt;]]&lt;sup&gt;  &lt;big&gt;[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#FF4500; font-family:Hobo Std;&quot;&gt;Т&lt;/span&gt;]]&lt;/big&gt;&lt;/sup&gt; 19:59, 2021 ж. тамыздың 11 (+06)
::::Түсінікті.--[[Қатысушы:Мағыпар|Мағыпар]] ([[Қатысушы талқылауы:Мағыпар|талқылауы]]) 14:02, 2021 ж. тамыздың 12 (+06)

== Әліпов (ауыл) ==

Сәламатсыздар ма? Әліпов елді мекені екі жерде тұр екен. '''[[Әліпов (ауыл)]] және [[Ғизат Әліпов ауылы]].''' Екеуін [[Әліпов (ауыл)]] ға біріктірдім. Енді сіздерден көмек керек болып тұр. Әліпов (ауыл) тақырыбын Ғизат Әліпов (ауыл) ға өзгертіп, Ғизат Әліпов ауылы тақырыбын өшіру керек. Және елді мекендердегі үлгіні де өзгерту керек. Рахмет!--[[Қатысушы:Мағыпар|Мағыпар]] ([[Қатысушы талқылауы:Мағыпар|талқылауы]]) 18:50, 2021 ж. қыркүйектің 26 (+06)

[[Қатысушы:Мағыпар|Магпар]] мырза, бұл екі ауыл аттас болса да, бөлек-бөлек ауылдар емес пе? [[Қатысушы:Білгіш Шежіреші|Білгіш Шежіреші]] ([[Қатысушы талқылауы:Білгіш Шежіреші|талқылауы]]) 15:08, 2022 ж. маусымның 27 (+06)

::Бір ауыл, ол ауылда болдым...--[[Қатысушы:Мағыпар|Мағыпар]] ([[Қатысушы талқылауы:Мағыпар|талқылауы]]) 18:30, 2022 ж. маусымның 27 (+06)

== Санат бастау ==

Мағыпар мырза санатқа сол санатты қайтадан қоюға болмайды, сіз орысша айтқанда ''замкнутый круг'' жасап отырсыз. ''Исатай ауданы географиясы'' санатын түзетіп шықтым, соған назар аударып көрсеңіз --[[Қатысушы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%&quot;&gt;Kasymov&lt;/span&gt;]]&lt;sup&gt;  &lt;big&gt;[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#FF4500; font-family:Hobo Std;&quot;&gt;Т&lt;/span&gt;]]&lt;/big&gt;&lt;/sup&gt; 00:34, 2021 ж. қарашаның 24 (+06)

== Намыс → Ар-намыс ==

Қайырлы кеш, бір кісі '''Намыс → Ар-намыс''' деп атауын өзгертіпті, қаншалықты дұрыс деп ойласыз? Меніңше намыс қала берген дұрыс-ау, ол кісіге жазайын десем дұрыс қабылдамай дүрсе қоя береді. Оның алдында талай мақала атауын өз бетінше өзгерте берген-ді. Сіздің пікіріңізді күтемін--[[Қатысушы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%&quot;&gt;Kasymov&lt;/span&gt;]]&lt;sup&gt;  &lt;big&gt;[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#FF4500; font-family:Hobo Std;&quot;&gt;Т&lt;/span&gt;]]&lt;/big&gt;&lt;/sup&gt; 00:11, 2021 ж. желтоқсанның 3 (+06)
:: Сәләматсыз ба? ҚР Азаматтық кодексiнің 143-бабында  Ар-намыс деп жазылған.
*'''Мысалы''': Азамат өзінің ар-намысына, қадір-қасиетіне немесе іскерлік беделіне нұқсан келтіретін мәліметтерді сот тәртібімен теріске шығаруды талап етуге құқылы. --[[Қатысушы:Мағыпар|Мағыпар]] ([[Қатысушы талқылауы:Мағыпар|талқылауы]]) 10:49, 2021 ж. желтоқсанның 3 (+06)
:Рахмет --[[Қатысушы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%&quot;&gt;Kasymov&lt;/span&gt;]]&lt;sup&gt;  &lt;big&gt;[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#FF4500; font-family:Hobo Std;&quot;&gt;Т&lt;/span&gt;]]&lt;/big&gt;&lt;/sup&gt; 17:00, 2021 ж. желтоқсанның 3 (+06)

== [[Ғизат Әліпов ауылы]] ==

Бұл мақаланы жоюға ұсыныпсыз. Себебін айтсаңыз деген тілек. Тарап кеткен ауыл болса да, қалдыруға болады. [[Қатысушы:Batyrbek.kz|Batyrbek]] ([[Қатысушы талқылауы:Batyrbek.kz|талқылауы]]) 16:01, 2021 ж. желтоқсанның 7 (+06)
:: Әліпов деген ауыл жазылған, онда [[Әліпов (ауыл)|Әліповты]] жойып, Ғизат Әліповты қалдыру керек, себебі бір ауыл екі бетте жүр.--[[Қатысушы:Мағыпар|Мағыпар]] ([[Қатысушы талқылауы:Мағыпар|талқылауы]]) 16:11, 2021 ж. желтоқсанның 7 (+06)
:::Негізі Ғизат Әліпов деп қалдырған дұрыс сияқты, мен үлгіде Әліпов тұрғасын сол үлгіге жаздым. Онда үлгіні де өзгертіп кету керек--[[Қатысушы:Мағыпар|Мағыпар]] ([[Қатысушы талқылауы:Мағыпар|талқылауы]]) 16:14, 2021 ж. желтоқсанның 7 (+06)

== Таңдаулы мақалаға үміткер ==

{{WAM
|header = [[Уикипедия:Таңдаулы мақалаға үміткерлер/Қара құрдым]] &lt;div style=&quot;margin-right:1em; float:right;&quot;&gt;[[Сурет:Goldenwiki 2.png|100px|link=Уикипедия:Таңдаулы мақалаға үміткерлер/Қара құрдым]]&lt;/div&gt;
|subheader = Қарақұрдым мақаласының таңдаулы мақалаға үміткерлігі.
&lt;div  style=&quot;text-valign:center; margin-left:200px; margin-right:50px; margin-top:10px; position:absolute;&quot;&gt;
|body = [[Қара құрдым]] мақаласы таңдаулы мақалаға толық лайық деп санаймын. Мұл мақалыны жазған өзім емес {{@|Alphy Haydar}} мырза жеті жылдан бері қазақша Уикипедияға үлес қосып келеді. Мақала тілі өте жаттық, әрі ғылыми стилде жазылған. Қанша жылдан бері [[Басты бет]]тегі таңдаулы мақала өзгерген жоқ. Енді өзгерттетін кез келді. Сонымен қоса осы уақытқа дейін ғылымға қатысты мақалалар таңдаулы мақала статусын көп алған жоқ. Ғылымға басымдық бере отырып осы мақаланы таңдаулы мақала деңгейіне көтерейік. 

&lt;center&gt;{{Clickable button 2|Уикипедия:Таңдаулы мақалаға үміткерлер/Қара құрдым|Дауыс беру|class=mw-ui-progressive}}&lt;/center&gt;&lt;br /&gt;

|footer = Бұл хабарлама [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|бот]] арқылы жіберілген • [[Уикипедия:Хабарлама тарату/Жеткізіп беру тізімі|Жазылу немесе жазылудан бас тарту]]
}}
&lt;!-- https://kk.wikipedia.org/w/index.php?title=%D0%A3%D0%B8%D0%BA%D0%B8%D0%BF%D0%B5%D0%B4%D0%B8%D1%8F:%D0%A5%D0%B0%D0%B1%D0%B0%D1%80%D0%BB%D0%B0%D0%BC%D0%B0_%D1%82%D0%B0%D1%80%D0%B0%D1%82%D1%83/%D0%96%D0%B5%D1%82%D0%BA%D1%96%D0%B7%D1%96%D0%BF_%D0%B1%D0%B5%D1%80%D1%83_%D1%82%D1%96%D0%B7%D1%96%D0%BC%D1%96&amp;oldid=2970000 тізімін пайдаланып User:Arystanbek@kkwiki деген хабарлама жіберген --&gt;

== Миллион деген сөзді қосыңыз ==

[[Кубалықтар|Мына мақалада]] 11,2 деген сандардан кейін ''миллион'' дегенді қосу керек. --[[Қатысушы:Ерден Карсыбеков|Ерден Карсыбеков]] ([[Қатысушы талқылауы:Ерден Карсыбеков|талқылауы]]) 15:22, 2022 ж. ақпанның 21 (+06)

== Халық ==

Саламатсыз, {{tl|Халық}} үлгі бар, соны қолдансаңыз болады --[[Қатысушы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%&quot;&gt;Kasymov&lt;/span&gt;]]&lt;sup&gt;  &lt;big&gt;[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#FF4500; font-family:Hobo Std;&quot;&gt;Т&lt;/span&gt;]]&lt;/big&gt;&lt;/sup&gt; 23:52, 2022 ж. ақпанның 26 (+06)

== Білгенге маржан айдарына ұсыныстар беріңіз ==
Ассалаумағалейкум, қалайсыз. Сіз Уикипедияда көп мақалалар  жазып шығарып жүрсіз. Енді сол жаңа мақалаларыңыздың арасынан [[Жоба:Білгенге маржан/Ұсыныстар/2022]] айдарына жақсы, қолданушыларға қызықты, пайдалы дәйектеріңізбен бөлісіңіз. Білгенге маржан айдары аз да болса жаңарып тұрсын. Рахмет. [[Қатысушы:Madi Dos|Madi Dos]] ([[Қатысушы талқылауы:Madi Dos|талқылауы]]) 18:15, 2022 ж. наурыздың 14 (+06)
::Сәләматсыз ба? Ұсыныс жібердім, егер осындай бағытта болса табуға болады, қиындығы жоқ. --[[Қатысушы:Мағыпар|Мағыпар]] ([[Қатысушы талқылауы:Мағыпар|талқылауы]]) 19:36, 2022 ж. наурыздың 14 (+06)
:::Білгенге маржан айдарына ұсыныстар беріпсіз, рахмет. Дегенмен, оларды өзіңіз қосқан жаңа мақалалар арасынан, немесе басқа қолданушылардың жаңа мақалаларына сілтеме бере отырып  көрсетуге тырысыңыз. 
:::Мысалы, сіздің ұсыныстарыңыздағы  
:::Шимпанзе - өзін айнадан тани алатын жалғыз жануар деген ақпаратты 
:::[[Шимпанзе]] - өзін айнадан тани алатын жалғыз жануар деп  шимпанзе деген жаңа мақалаға сілтей отырып көрсетуге болады. [[Қатысушы:Madi Dos|Madi Dos]] ([[Қатысушы талқылауы:Madi Dos|талқылауы]]) 17:45, 2022 ж. наурыздың 15 (+06)

== Амбондықтар ==

[[Амбондықтар]] туралы мақала жазғаныңыз үшін рақмет. --[[Қатысушы:Ерден Карсыбеков|Ерден Карсыбеков]] ([[Қатысушы талқылауы:Ерден Карсыбеков|талқылауы]]) 23:57, 2022 ж. наурыздың 24 (+06)

== Мақаланың аты қате ==

[[Андо-цез халықтары‎]] деген мақаланың атын өзгерту керек, дұрысы — ''Андий-цез халықтары‎''. --[[Қатысушы:Ерден Карсыбеков|Ерден Карсыбеков]] ([[Қатысушы талқылауы:Ерден Карсыбеков|талқылауы]]) 15:57, 2022 ж. наурыздың 25 (+06)

:Рахмет! Алға қарай байқасаңыздар ескертіп отырарсыздар, кейде переводтардан аударғанда дұрыс шықпай жатады, кейде сілтемелерде де қателер кездесіп отырады. [[Қатысушы:Мағыпар|Мағыпар]] ([[Қатысушы талқылауы:Мағыпар|талқылауы]]) 16:11, 2022 ж. наурыздың 25 (+06)

== Қажетсіз сілтеме ==

[[Үлгі:Мұхтар Әуезов шығармалары|Мына үлгіге]] екі сілтеме қосып қойыпсыз. [[Ақын аға]] — бұл [[Абай жолы (роман)|Абай жолының]] бір бөлігі ғана, сондықтан да сілтемені алып тастадым. --[[Қатысушы:Ерден Карсыбеков|Ерден Карсыбеков]] ([[Қатысушы талқылауы:Ерден Карсыбеков|талқылауы]]) 16:41, 2022 ж. наурыздың 30 (+06)
:: Алып тастаған сияқты едім, қалып қойған ғой. Менде Әуезовтың жазған шығармаларының бәрі бар еді 100%, соны толтырам ба ойлағам, оған көп уақыт керек екен, сосын қоя қойдым...--[[Қатысушы:Мағыпар|Мағыпар]] ([[Қатысушы талқылауы:Мағыпар|талқылауы]]) 16:49, 2022 ж. наурыздың 30 (+06)

==  [[Қатысушы:Мағыпар/зертхана‎]] ==

Әлем халықтарының тізімі‎ үлгісі [[Қатысушы:Мағыпар/зертхана‎]] дұрыс па екен? Дұрыс болса [[Әлем халықтарының тізімі]] мақаласының астына орналастырып берсеңіздер мен қызыл бояулардан құтылуды бастайын. --[[Қатысушы:Мағыпар|Мағыпар]] ([[Қатысушы талқылауы:Мағыпар|талқылауы]]) 15:51, 2022 ж. сәуірдің 4 (+06)
:Дұрыс, бірақ құрлық бойынша бөліп-бөліп жасаған дұрыс сияқты. Телеграмға жазсаңыз мен егжей тегжейлі үйретіп берейін. --&lt;em&gt;&lt;span style=&quot;text-shadow:0px 0px .3em LightSkyBlue;&quot;&gt;[[Қатысушы:Arystanbek |А&lt;font color=&quot;#DA500B&quot;&gt;rys&lt;/font&gt;тan&lt;font color=&quot;#10AD00&quot;&gt;bek&lt;/font&gt;]]&lt;/span&gt;&lt;/em&gt; ([[Қатысушы талқылауы:Arystanbek|талқылауы]]) 16:25, 2022 ж. сәуірдің 4 (+06)

== Санат:Малайзия халықтары ==

Мағыпар мырза, қалайсыз? Санат жасауды ақыры үйренбейтін болдыңыз ғой)) ''Санат:Малайзия халықтары'' санатына өтіп, өңделу тарихына үңіліп кетсеңіз --[[Қатысушы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%&quot;&gt;Kasymov&lt;/span&gt;]]&lt;sup&gt;  &lt;big&gt;[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#FF4500; font-family:Hobo Std;&quot;&gt;Т&lt;/span&gt;]]&lt;/big&gt;&lt;/sup&gt; 19:11, 2022 ж. сәуірдің 27 (+06)

== Тағы мен сол ==

Мағыпар мырза, ''үлгі:***'' деп жазудың қажеті, жоқ тек үлгі атауы болса болды) Сосын соңына емес санаттың алдына қою керек. Мынау қайта-қайта маған жаза берді деп ренжімеңіз, кейін екі жұмыс болмасын деген кеңесім) --[[Қатысушы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%&quot;&gt;Kasymov&lt;/span&gt;]]&lt;sup&gt;  &lt;big&gt;[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#FF4500; font-family:Hobo Std;&quot;&gt;Т&lt;/span&gt;]]&lt;/big&gt;&lt;/sup&gt; 23:45, 2022 ж. мамырдың 2 (+06)
::Қайта ескерткенің дұрыс болды, енді бәрі түсінікті, рахмет!, үлгіні бірінші рет қойып тұрмын...--[[Қатысушы:Мағыпар|Мағыпар]] ([[Қатысушы талқылауы:Мағыпар|талқылауы]]) 10:32, 2022 ж. мамырдың 3 (+06)

== Мұқият болыңыз ==

[[Буриши]] деген мақаланы аударыпсыз, бұл атау қате, себебі соңғы «и» — орыстардың көптік жалғауы. --[[Қатысушы:Ерден Карсыбеков|Ерден Карсыбеков]] ([[Қатысушы талқылауы:Ерден Карсыбеков|талқылауы]]) 21:20, 2022 ж. мамырдың 9 (+06)

== Үлгіні қолдану ==

Саламатсыз, қазуикиге баға жетпес үлкен үлес қосып жатсыз. Халықтар жайлы мақалаға неге ''халық'' үлгісін қолданбасқа, сол үшін жасалған үлгі еді) Әрі мақаланы көрнекі қылып көрсетеді --[[Қатысушы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%&quot;&gt;Kasymov&lt;/span&gt;]]&lt;sup&gt;  &lt;big&gt;[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#FF4500; font-family:Hobo Std;&quot;&gt;Т&lt;/span&gt;]]&lt;/big&gt;&lt;/sup&gt; 00:47, 2022 ж. мамырдың 17 (+06)

:Бүгін бастаймын. [[Қатысушы:Мағыпар|Мағыпар]] ([[Қатысушы талқылауы:Мағыпар|талқылауы]]) 15:20, 2022 ж. мамырдың 17 (+06)

== Ачелер ==

Ачелер мақаласын жоюға ұсынып отырмын, себебі Ачех мақаласы бар, екеуі бір ұлт. --[[Қатысушы:Мағыпар|Мағыпар]] ([[Қатысушы талқылауы:Мағыпар|талқылауы]]) 22:26, 2022 ж. мамырдың 21 (+06)

== Этникалық топ ==

Мағыпар мырза жоғарыда айтылған үлгінің атауы өзгеріп, сәл дизайны басқаша болды: {{tl|Этникалық топ}} --[[Қатысушы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%&quot;&gt;Kasymov&lt;/span&gt;]]&lt;sup&gt;  &lt;big&gt;[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#FF4500; font-family:Hobo Std;&quot;&gt;Т&lt;/span&gt;]]&lt;/big&gt;&lt;/sup&gt; 00:35, 2022 ж. мамырдың 24 (+06)
: &lt;code&gt;|сурет   = The Pearl Harvester.jpg&lt;/code&gt; деген параметрге осылай қойып жатса жетіп жатыр. Ешқандай ''сурет, 300px'' керегі жоқ --[[Қатысушы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%&quot;&gt;Kasymov&lt;/span&gt;]]&lt;sup&gt;  &lt;big&gt;[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#FF4500; font-family:Hobo Std;&quot;&gt;Т&lt;/span&gt;]]&lt;/big&gt;&lt;/sup&gt; 19:56, 2022 ж. мамырдың 28 (+06)
::Рахмет, Мағыпар мырза. Кері байланысқа шығып, мақалаларды ерінбей әрлеп, түзеткеңіз үшін) --[[Қатысушы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%&quot;&gt;Kasymov&lt;/span&gt;]]&lt;sup&gt;  &lt;big&gt;[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#FF4500; font-family:Hobo Std;&quot;&gt;Т&lt;/span&gt;]]&lt;/big&gt;&lt;/sup&gt; 00:37, 2022 ж. мамырдың 31 (+06)

== Wikidata Trainings For Turkic Wikimedians 2022 ==

{{WAM
|header = [[meta:m:Wikidata Trainings For Turkic Wikimedians 2022|Wikidata Trainings For Turkic Wikimedians 2022]] &lt;div style=&quot;margin-right:1em; float:right;&quot;&gt;[[Сурет:Wikidata 2022 Istanbul social media campaign 02.jpg|right|thumb|300px|Wikidata 2022 Istanbul|link=meta:Wikidata Trainings For Turkic Wikimedians 2022]]&lt;/div&gt;
|subheader = Конференция 2022 жылдың 21-23 қазаны аралығында Түркияның [[Ыстанбұл]] қаласында өтеді.
&lt;div  style=&quot;text-valign:center; margin-left:200px; margin-right:50px; margin-top:10px; position:absolute;&quot;&gt;
|body = Құрметті достар,

Ыстамбұл Уикидерек конференциясына стипендия алуға өтінімдер ашық екенін хабарлауға қуаныштымын. Егер сіз түркі қауымдастығының өкілі болсаңыз және түркі тілдеріндегі Уикимедиа жобаларына белсенді қатысатын болсаңыз, онда сіз стипендияға өтініш бере аласыз. Өтініштер 2022 жылдың 30 маусымы, UTC 23:59 дейін қабылданады.

Үміткерлер толық стипендияға өтініш бере алады. Толық стипендия Түркі қолданушылары тобының Уикимедиа қауымдастығы (Wikimedians of Turkic Languages User Group) ұйымдастыратын конференция кезінде жеке тұлғаның екіжақты саяхат, ортақ тұрғын үй және тамақтану құнын қамтиды.

* Түркі тіліндегі уикимедиашыларға арналған Wikidata Training туралы қосымша ақпарат алу үшін мына сайтқа кіріңіз: https://w.wiki/53dX
* Стипендия, тіркеу және өтініш формасы туралы көбірек білу үшін мына сайтқа кіріңіз: https://w.wiki/5FFv

Бұған қоса, Түркі қолданушылары тобының Уикимедиа қауымдастығы жобалары мен оқиғалары туралы ақпарат пен жаңалықтар алу үшін біздің пошталық тізімге (https://w.wiki/5FFw) жазылуға шақырамыз.

Барлық жақсылықты тілеймін [[User:Mehman97|&lt;span style=&quot;color:#ff0500&quot;&gt;'''''Mehman'''''&lt;/span&gt;]] [[User Talk:Mehman97|&lt;span style=&quot;color:#0500ff&quot;&gt;'''''97'''''&lt;/span&gt;]] 03:48, 2022 ж. маусымның 11 (+06)


|footer = Бұл хабарлама [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|бот]] арқылы жіберілген • [[Уикипедия:Хабарлама тарату/Жеткізіп беру тізімі|Жазылу немесе жазылудан бас тарту]]
}}
&lt;!-- https://kk.wikipedia.org/w/index.php?title=%D0%A3%D0%B8%D0%BA%D0%B8%D0%BF%D0%B5%D0%B4%D0%B8%D1%8F:%D0%A5%D0%B0%D0%B1%D0%B0%D1%80%D0%BB%D0%B0%D0%BC%D0%B0_%D1%82%D0%B0%D1%80%D0%B0%D1%82%D1%83/%D0%96%D0%B5%D1%82%D0%BA%D1%96%D0%B7%D1%96%D0%BF_%D0%B1%D0%B5%D1%80%D1%83_%D1%82%D1%96%D0%B7%D1%96%D0%BC%D1%96&amp;oldid=3014707 тізімін пайдаланып User:Arystanbek@kkwiki деген хабарлама жіберген --&gt;

== Басқа ұлттардың тегі ==

Орыс, татар т.б. ұлттардың әкесінің атын ұлы деп аудару дұрыс па? (мыс:Сергеевич, Сергейұлы) [[Қатысушы:Мағыпар|Мағыпар]] ([[Қатысушы талқылауы:Мағыпар|талқылауы]]) 17:19, 2022 ж. шілденің 7 (+06)

== Санат ==

Орыс тілінде бар санат, неге қазақ уикипедиясына болмайды? Мыс:Ғағауызстан елді мекендері, орысшасында Гагаузские поселения деп берілген, әлде ғағауыз елді мекендері деп беру керек пе? Кім түсіндіре алады? [[Қатысушы:Мағыпар|Мағыпар]] ([[Қатысушы талқылауы:Мағыпар|талқылауы]]) 17:11, 2022 ж. шілденің 25 (+06)
:Жойған мен) Себеп тағы да санатты дұрыс бастамадыңыз, бірнеше рет жоғары да жазып едім, түсінбепсіз. Тағы мені дұрыс түсінбей, әдейі жасап жатыр деп ойламас үшін тек жоя салдым. Дәл осы санатты Нұрлан мырзадан сұрап көріңіз (атауы дұрыс па бұрыс па?) және сол кісі санатты бастап, сізге санат жайлы дұрыстап түсіндіріп берер, менен шықпады түсіндіруге, ренжімеңіз. Кеш жазып жатқанға да кешірерсіз( --[[Қатысушы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%&quot;&gt;Kasymov&lt;/span&gt;]]&lt;sup&gt;  &lt;big&gt;[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#FF4500; font-family:Hobo Std;&quot;&gt;Т&lt;/span&gt;]]&lt;/big&gt;&lt;/sup&gt; 01:46, 2022 ж. шілденің 26 (+06)

== Интеруики ==

Мәке, жаңа мақала жазғанда, оны басқа тілдегі дәл сол мақаламен байланыстырыңыз, яғни интеруики сілтемесін қосыңыз. Ол үшін сол жақтағы арнайы түймені пайдаланыңыз. [[Қатысушы:Batyrbek.kz|Batyrbek]] ([[Қатысушы талқылауы:Batyrbek.kz|талқылауы]]) 13:03, 2022 ж. шілденің 28 (+06)

:::Баке, мен басқа тілдерге қосып жүрмін, ал мынаны түсінбедім, сонда, экземпляр, страна т.с.сияқты 23 графа бар екен, соның бәрін толтырам ба? [[Қатысушы:Мағыпар|Мағыпар]] ([[Қатысушы талқылауы:Мағыпар|талқылауы]]) 19:07, 2022 ж. шілденің 28 (+06)

== Елдерді аударудағы кететін шағын қателер ==
[[Кайелдер]] дегенді аударыпсыз. Бұлардың мекені Каели болса, олардың атауында тағы бір әріп қайдан қосылды? --[[Қатысушы:Ерден Карсыбеков|Ерден Карсыбеков]] ([[Қатысушы талқылауы:Ерден Карсыбеков|талқылауы]]) 20:31, 2022 ж. тамыздың 13 (+06)
:Мен пайдаланған 6 дереккөздің бесеуінде Кайели деп берілген. Олардан асып қайда барам... Сосын елдер емес халықтар, мынау '''Suku Kayeli''' өз тіліндегі оригинал атауы, артық әріп көріп тұрған жоқпын [[Қатысушы:Мағыпар|Мағыпар]] ([[Қатысушы талқылауы:Мағыпар|талқылауы]]) 00:52, 2022 ж. тамыздың 14 (+06)
::Каели шығанағы мен кайелдер түпнұсқада бірдей жазылғандықтан осы сөздің біреуін түзету керек. --[[Қатысушы:Ерден Карсыбеков|Ерден Карсыбеков]] ([[Қатысушы талқылауы:Ерден Карсыбеков|талқылауы]]) 10:49, 2022 ж. тамыздың 14 (+06)

== Карендер ==

Карендер мақаласы сілтемелерді өңдеуді басқанда басқа тілдерге қосылмай тұр, қарап жібересіңдер ме? [[Қатысушы:Мағыпар|Мағыпар]] ([[Қатысушы талқылауы:Мағыпар|талқылауы]]) 15:49, 2022 ж. тамыздың 17 (+06)</text>
      <sha1>rcarkh2kc98tpyehgzwsv6bz5v2hj89</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Қатысушы талқылауы:Janick Wiki</title>
    <ns>3</ns>
    <id>682199</id>
    <revision>
      <id>3061498</id>
      <parentid>3029915</parentid>
      <timestamp>2022-08-17T05:16:35Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>MdsShakil</username>
        <id>110227</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>MdsShakil [[Қатысушы талқылауы:Wiki Janick]] бетін [[Қатысушы талқылауы:Janick Wiki]] бетіне жылжытты: Automatically moved page while renaming the user &quot;[[Special:CentralAuth/Wiki Janick|Wiki Janick]]&quot; to &quot;[[Special:CentralAuth/Janick Wiki|Janick Wiki]]&quot;</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="294" xml:space="preserve">{{Template:Қош_келдіңіз|realName=|name=Wiki Janick}}

-- [[Қатысушы:Нұрлан Рахымжанов|Нұрлан Рахымжанов]] ([[Қатысушы талқылауы:Нұрлан Рахымжанов|талқылауы]])  23:13, 2022 ж. мамырдың 14 (+06)</text>
      <sha1>rglo0dkxxff3p55pydeh3vh48lot078</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Қазақстанның ірі ауылдары мен кенттері</title>
    <ns>0</ns>
    <id>685816</id>
    <revision>
      <id>3061477</id>
      <parentid>3061111</parentid>
      <timestamp>2022-08-16T23:23:45Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Білгіш Шежіреші</username>
        <id>68287</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="23566" xml:space="preserve">Тізімде халқының саны 2009 жылғы санақ бойынша 3000 адамнан асатын ауылдар мен кенттер көрсетілген.&lt;ref&gt;'''Майлы''' қаріппен аудан орталықтары, ''курсив'' қарпімен таратылған ауылдар белгіленген&lt;/ref&gt;

== Абай облысы ==
# '''[[Үржар (ауыл)|Үржар]]''' — 17 320 адам
# [[Мақаншы]] — 12 242 адам
# '''[[Қалбатау]]''' — 10 214 адам
# [[Жезкент]] — 9 888 адам
# [[Ақтоғай (Абай облысы)|Ақтоғай]] — 6 251 адам
# '''[[Ақсуат (Абай облысы)|Ақсуат]]''' — 6 126 адам
# '''[[Бородулиха]]''' — 5 226 адам
# '''[[Қарауыл (Абай ауданы)|Қарауыл]]''' — 5 010 адам
# [[Қабанбай (Қабанбай ауылдық округі)|Қабанбай]] — 4 396 адам
# '''[[Бесқарағай (Абай облысы)|Бесқарағай]]''' — 4 377 адам
# '''[[Көкпекті (Абай облысы)|Көкпекті]]''' — 4 189 адам
# [[Науалы]] — 3 421 адам
# [[Шүлбі]] — 3 149 адам
# [[Жаңа Шүлбі]] — 3 073 адам
# [[Жаңғызтөбе]] — 3 002 адам

== Ақмола облысы ==
# [[Қызыл жар|Красный Яр]] — 9 875 адам
# '''[[Зеренді]]''' — 7 083 адам
# '''[[Аршалы (Ақмола облысы)|Аршалы]]''' — 7 051 адам
# '''[[Астраханка (Ақмола облысы)|Астраханка]]''' — 6 313 адам
# '''[[Шортанды (Шортанды ауданы)|Шортанды]]''' — 6 268 адам
# [[Бестөбе (Ақмола облысы)|Бестөбе]] — 6 201 адам
# '''[[Ақмол]]''' — 5 711 адам
# [[Қабанбай батыр ауылы|Қабанбай батыр]] — 5 181 адам
# '''[[Жақсы (ауыл)|Жақсы]]''' — 5 097 адам
# '''[[Балкашино]]''' — 4 907 адам
# [[Қараөткел (Ақмола облысы)|Қараөткел]] — 4 310 адам
# [[Жолымбет]] — 4 258 адам
# [[Бурабай (кент)|Бурабай]] — 4 225 адам
# [[Шаңтөбе (кент)|Шаңтөбе]] — 4 214 адам
# '''[[Қорғалжын (кент)|Қорғалжын]]''' — 4 161 адам
# [[Жібек Жолы (Ақмола облысы)|Жібек жолы]] — 3 873 адам
# [[Ақсу (Степногорск қалалық әкімдігі)|Ақсу]] — 3 779 адам
# [[Еркіншілік]] — 3 708 адам
# [[Заводской (Ақмола облысы)|Заводской]] — 3 504 адам
# '''[[Егіндікөл (Ақмола облысы)|Егіндікөл]]''' — 3 285 адам
# [[Талапкер (Ақмола облысы)|Талапкер]] — 3 111 адам

== Ақтөбе облысы ==
# [[Қарғалы (Ақтөбе облысы)|Қарғалы]] — 16 093 адам
# '''[[Шұбарқұдық]]''' — 11 199 адам
# '''[[Мәртөк]]''' — 9 795 адам
# '''[[Қарауылкелді (ауыл)|Қарауылкелді]]''' — 7 862 адам
# [[Жаңақоныс (Ақтөбе облысы)|Жаңақоныс]] — 6 486 адам
# '''[[Темірбек Жүргенов ауылы (Ақтөбе облысы)|Темірбек Жүргенов]]''' — 5 909 адам
# '''[[Ырғыз (ауыл)|Ырғыз]]''' — 5 410 адам
# '''[[Бадамша (ауыл)|Бадамша]]''' — 5 359 адам
# '''[[Ойыл (ауыл)|Ойыл]]''' — 5 340 адам
# '''[[Қобда (ауыл)|Қобда]]''' — 5 244 адам
# [[Кеңқияқ]] — 4 954 адам
# [[Кеңес Нокин ауылы|Кеңес Нокин]] — 4 092 адам
# [[Шұбарши]] — 3 736 адам
# [[Сарыжар]] — 3 531 адам
# [[Бестамақ (Алға ауданы)|Бестамақ]] — 3 332 адам
# ''[[Ясное (Ақтөбе облысы)|Ясное]]'' — 3 280 адам

== Атырау облысы ==
# '''[[Мақат]]''' — 14 266 адам
# ''[[Балықшы кенті|Балықшы]]'' — 12 954 адам
# '''[[Индербор]]''' — 12 915 адам
# '''[[Құрманғазы (Құрманғазы ауданы)|Құрманғазы]]''' — 12 750 адам
# [[Доссор]] — 11 470 адам
# ''[[Жұмыскер (Атырау облысы)|Жұмыскер]]'' — 9 498 адам
# ''[[Геолог (ауыл)|Геолог]]'' — 8 256 адам
# '''[[Махамбет (Атырау облысы)|Махамбет]]''' — 8 012 адам
# '''[[Аққыстау]]''' — 7 717 адам
# [[Сағыз (ауыл)|Сағыз]] — 6 530 адам
# '''[[Миялы (Атырау облысы)|Миялы]]''' — 6 473 адам
# [[Жаңа Қаратон]] — 6 038 адам
# [[Томарлы]] — 5 036 адам
# [[Ақкөл (Атырау облысы)|Ақкөл]] — 4 596 адам
# [[Есбол (Индер ауданы)|Есбол]] — 4 307 адам
# [[Тұщықұдық (Атырау облысы)|Тұщықұдық]] — 4 108 адам
# [[Қосшағыл]] — 3 935 адам
# [[Хамит Ерғалиев ауылы|Хамит Ерғалиев]] — 3 451 адам
# [[Мұқыр (Атырау облысы)|Мұқыр]] — 3 423 адам
# [[Ақжар (Атырау облысы)|Ақжар]] — 3 337 адам
# [[Еркінқала]] — 3 333 адам
# ''[[Құрсай (Атырау облысы)|Құрсай]]'' — 3 062 адам
# [[Жанбай]] — 3 036 адам
# [[Хиуаз]] — 3 009 адам

== Батыс Қазақстан облысы ==
# [[Зашаған]] — 27 065 адам
# [[Деркөл (кент)|Деркөл]] — 9 786 адам
# '''[[Чапаев (Батыс Қазақстан облысы)|Чапаев]]''' — 8 476 адам
# '''[[Жәнібек (Батыс Қазақстан облысы)|Жәнібек]]''' — 7 460 адам
# '''[[Тасқала (Атырау облысы)|Тасқала]]''' — 7 350 адам
# '''[[Жаңақала (Батыс Қазақстан облысы)|Жаңақала]]''' — 7 202 адам
# '''[[Шыңғырлау (ауыл)|Шыңғырлау]]''' — 7 005 адам
# [[Подстепное (Батыс Қазақстан облысы)|Подстёпное]] — 6 461 адам
# [[Дарьинское]] — 5 329 адам
# '''[[Казталовка]]''' — 5 055 адам
# '''[[Жымпиты]]''' — 4 931 адам
# [[Мичуринское (Батыс Қазақстан облысы)|Мичуринское]] — 4 924 адам
# [[Тайпақ (Батыс Қазақстан облысы)|Тайпақ]] — 4 692 адам
# '''[[Теректі (Батыс Қазақстан облысы)|Теректі]]''' — 4 597 адам
# [[Жалпақтал]] — 4 562 адам
# '''[[Перемётное]]''' — 4 308 адам
# [[Круглоозерное|Круглоозёрное]] — 3 782 адам
# '''[[Сайқын]]''' — 3 686 адам
# [[Достық (Бәйтерек ауданы)|Достық]] — 3 588 адам
# '''[[Қаратөбе (Батыс Қазақстан облысы)|Қаратөбе]]''' — 3 434 адам
# [[Бөрлі (Бөрлі ауданы)|Бөрлі]] — 3 244 адам
# [[Жаңаөмір]] — 3 044 адам

== Жамбыл облысы ==
{{Div col|3}}
# '''[[Қордай]]''' — 27 433 адам
# '''[[Сарыкемер]]''' — 24 314 адам
# '''[[Төле би (Жамбыл облысы)|Төле би]]''' — 19 000 адам
# '''[[Құлан (Жамбыл облысы)|Құлан]]''' — 15 380 адам
# [[Сортөбе]] — 14 646 адам
# [[Масанчи (ауыл)|Масанчи]] — 13 606 адам
# '''[[Меркі]]''' — 13 467 адам
# '''[[Бауыржан Момышұлы ауылы|Бауыржан Момышұлы]]''' — 12 491 адам
# [[Луговой]] — 10 242 адам
# '''[[Аса (ауыл)|Аса]]''' — 8 640 адам
# '''[[Мойынқұм (Мойынқұм ауданы)|Мойынқұм]]''' — 8 463 адам
# [[Сарымолдаев ауылы|Сарымолдаев]] — 8 422 адам
# [[Жалпақтөбе (ауыл)|Жалпақтөбе]] — 8 394 адам
# [[Бурыл]] — 6 689 адам
# [[Жамбыл (Меркі ауданы)|Жамбыл]] — 6 633 адам
# [[Гвардейский]] — 6 537 адам
# [[Ауқатты]] — 5 880 адам
# [[Дінмұхамед Қонаев ауылы|Дінмұхамед Қонаев]] — 5 371 адам
# [[Саудакент]] — 5 313 адам
# [[Андас батыр ауылы|Андас батыр]] — 5 225 адам
# [[Түймекент]] — 5 195 адам
# [[Қызыл Жұлдыз (Жамбыл облысы)|Қызыл Жұлдыз]] — 5 070 адам
# [[Бірлік (Шу ауданы)|Бірлік]] — 5 049 адам
# [[Айша бибі ауылы|Айша бибі]] — 4 616 адам
# [[Отар (Жамбыл облысы)|Отар]] — 4 540 адам
# [[Пригородное (Жамбыл облысы)|Пригородное]] — 4 500 адам
# [[Ойтал (Ойтал ауылдық округі)|Ойтал]] — 4 181 адам
# [[Бетқайнар]] — 4 174 адам
# [[Шайқорық]] — 4 141 адам
# [[Гродеково]] — 4 085 адам
# [[Байзақ]] — 3 884 адам
# [[Қызылқайнар (Жамбыл облысы)|Қызылқайнар]] — 3 732 адам
# [[Нұрлыкент]] — 3 646 адам
# [[Құмжота]] — 3 603 адам
# [[Түрксіб (Жамбыл облысы)|Түрксіб]] — 3 516 адам
# [[Қарасу (Қордай ауданы)|Қарасу]] — 3 504 адам
# [[Қарасай батыр ауылы (Жамбыл облысы)|Қарасай батыр]] — 3 474 адам
# [[Көлбастау]] — 3 434 адам
# [[Әлжан ана]] — 3 378 адам
# [[Жамбыл (Жамбыл ауданы Жамбыл облысы)|Жамбыл]] — 3 313 адам
# [[Көгершін (ауыл)|Көгершін]] — 3 238 адам
# [[Ақбұлым]] — 3 084 адам
{{Div col end}}

== Жетісу облысы ==
# '''[[Қарабұлақ (Ескелді ауданы)|Қарабұлақ]]''' — 16 037 адам
# '''[[Сарыөзек (Алматы облысы)|Сарыөзек]]''' — 12 912 адам
# '''[[Балпық би (ауыл)|Балпық би]]''' — 12 654 адам
# [[Еркін (Талдықорған қалалық әкімдігі)|Еркін]] — 11 465 адам
# [[Көктал (Панфилов ауданы)|Көктал]] — 10 360 адам
# '''[[Жансүгіров ауылы|Жансүгіров]]''' — 8 288 адам
# [[Өтенай (Талдықорған қалалық әкімдігі)|Өтенай]] — 7 118 адам
# [[Қабанбай (Жетісу облысы)|Қабанбай]] — 6 049 адам
# [[Бақтыбай Жолбарысұлы ауылы|Бақтыбай Жолбарысұлы]] — 5 858 адам
# [[Пенжім]] — 5 081 адам
# [[Достық (Алакөл ауданы)|Достық]] — 4 698 адам
# [[Үлкен Шыған]] — 4 682 адам
# [[Үшарал (Панфилов ауданы)|Үшарал]] — 4 194 адам
# [[Қапал (Жетісу облысы)|Қапал]] — 3 869 адам
# [[Матай]] — 3 778 адам
# [[Алтыүй]] — 3 697 адам
# [[Алдабергенов ауылы|Алдабергенов]] — 3 669 адам
# [[Шолақай]] — 3 407 адам
# [[Алмалы (Сарқан ауданы)|Алмалы]] — 3 361 адам
# [[Қоғалы (Алматы облысы)|Қоғалы]] — 3 322 адам
# [[Бастөбе]] — 3 316 адам
# [[Қойлық (ауыл)|Қойлық]] — 3 257 адам
# [[Қоңырөлең]] — 3 031 адам
# [[Алмалы (Жетісу облысы)|Алмалы]] — 3 007 адам

== Қарағанды облысы ==
# [[Ағадыр|Ақадыр]] — 9 612 адам
# [[Топар (Қарағанды облысы)|Топар]] — 9 314 адам
# [[Шахан (Қарағанды облысы)|Шахан]] — 8 289 адам
# [[Ақтас (Саран қалалық әкімдігі)|Ақтас]] — 8 252 адам
# '''[[Осакаровка]]''' — 8 046 адам
# [[Ақтау (кент)|Ақтау]] — 6 906 адам
# [[Новодолинский]] — 6 365 адам
# [[Молодежный (Қарағанды облысы)|Молодёжный]] — 6 139 адам
# '''[[Нұра (Нұра ауданы)|Нұра]]''' — 5 956 адам
# '''[[Ботақара (кент, Ботақара кенттік әкімдігі)|Ботақара]]''' — 5 351 адам
# [[Долинка (Қарағанды облысы)|Долинка]] — 5 350 адам
# [[Қарағайлы (Қарқаралы ауданы)|Қарағайлы]] — 4 850 адам
# '''[[Ақсу-Аюлы]]''' — 4 586 адам
# [[Сарышаған (кент)|Сарышаған]] — 4 429 адам
# [[Қушоқы]] — 4 308 адам
# ''[[Қоңырат (кент)|Қоңырат]]'' — 4 091 адам
# [[Ғабиден Мұстафин кенті|Ғабиден Мұстафин]] — 4 078 адам
# [[Доскей]] — 4 027 адам
# [[Сәкен Сейфуллин (кент)|Сәкен Сейфуллин]] — 3 696 адам
# [[Саяқ (кент)|Саяқ]] — 3 669 адам
# [[Үштөбе (Қарағанды облысы)|Үштөбе]] — 3 519 адам
# [[Егіндібұлақ (Қарағанды облысы)|Егіндібұлақ]] — 3 399 адам
# [[Ақжал (Қарағанды облысы)|Ақжал]] — 3 397 адам
# [[Дубовка (Қарағанды облысы)|Дубовка]] — 3 393 адам
# '''[[Ақтоғай (Қарағанды облысы)|Ақтоғай]]''' — 3 145 адам

== Қостанай облысы ==
# '''[[Әулиекөл]]''' — 11 692 адам
# [[Қашар (кент)|Қашар]] — 11 357 адам
# '''[[Қарабалық (кент)|Қарабалық]]''' — 11 080 адам
# '''[[Боровской]]''' — 9 781 адам
# [[Құсмұрын (кент)|Құсмұрын]] — 9 633 адам
# '''[[Сарыкөл (Сарыкөл ауданы)|Сарыкөл]]''' — 9 469 адам
# '''[[Амангелді (Амангелді ауданы)|Амангелді]]''' — 7 569 адам
# [[Аманқарағай]] — 7 304 адам
# [[Тобыл (кент, Бейімбет Майлин ауданы)|Тобыл]] — 6 895 адам
# '''[[Федоровка (Федоров ауданы)|Фёдоровка]]''' — 6 410 адам
# '''[[Ұзынкөл (Қостанай облысы)|Ұзынкөл]]''' — 6 378 адам
# [[Заречное (Қостанай облысы)|Заречное]] — 5 804 адам
# '''[[Торғай (Қостанай облысы)|Торғай]]''' — 5 767 адам
# '''[[Қамысты (Қостанай облысы)|Қамысты]]''' — 5 344 адам
# '''[[Денисовка (Қостанай облысы)|Денисовка]]''' — 5 196 адам
# '''[[Қарамеңді]]''' — 4 694 адам
# '''[[Әйет (Бейімбет Майлин ауданы)|Әйет]]''' — 3 952 адам
# [[Октябрьский (Қостанай облысы)|Октябрьский]] — 3 737 адам
# '''[[Қарасу (Қарасу ауданы)|Қарасу]]''' — 3 728 адам
# [[Октябрьское (Қарасу ауданы)|Октябрьское]] — 3 034 адам

== Қызылорда облысы ==
# '''[[Әйтеке би кенті|Әйтеке би]]''' — 38 046 адам
# '''[[Шиелі (Қызылорда облысы)|Шиелі]]''' — 29 632 адам
# '''[[Жаңақорған]]''' — 22 716 адам
# '''[[Жосалы (Қызылорда облысы)|Жосалы]]''' — 18 983 адам
# [[Тасбөгет]] — 18 875 адам
# '''[[Жалағаш]]''' — 13 479 адам
# [[Төретам]] — 9 548 адам
# [[Сексеуіл (ауыл)|Сексеуіл]] — 9 296 адам
# '''[[Тереңөзек (Қызылорда облысы)|Тереңөзек]]''' — 9 132 адам
# [[Қызылжарма]] — 5 484 адам
# [[Жақсықылыш (кент)|Жақсықылыш]] — 4 847 адам
# [[Бала би]] — 4 071 адам
# [[Төменарық]] — 4 069 адам
# [[Ақай (Қызылорда облысы)|Ақай]] — 3 853 адам
# [[Махамбетов]] — 3 780 адам
# [[Түгіскен (Қызылорда облысы)|Түгіскен]] — 3 766 адам
# [[Келінтөбе]] — 3 569 адам
# [[Қожакент]] — 3 007 адам

== Маңғыстау облысы ==
# '''[[Бейнеу]]''' — 32 452 адам
# [[Атамекен (Маңғыстау облысы)|Атамекен]] — 22 428 адам
# [[Теңге (ауыл)|Теңге]] — 16 688 адам
# [[Қызылтөбе (Маңғыстау облысы)|Қызылтөбе]] — 15 157 адам
# '''[[Маңғыстау (ауыл)|Маңғыстау]]''' — 14 818 адам
# [[Басқұдық (Мұнайлы ауданы)|Басқұдық]] — 14 215 адам
# '''[[Шетпе]]''' — 12 223 адам
# [[Жетібай (Маңғыстау облысы)|Жетібай]] — 11 326 адам
# '''[[Құрық (ауыл)|Құрық]]''' — 8 118 адам
# [[Боранқұл]] — 6 310 адам
# [[Ақшұқыр]] — 6 230 адам
# [[Қызылсай (Маңғыстау облысы)|Қызылсай]] — 4 994 адам
# [[Дәулет (Маңғыстау облысы)|Дәулет]] — 4 800 адам
# [[Мұнайшы (ауыл)|Мұнайшы]] — 4 647 адам
# [[Баутин]]о — 4 344 адам

== Павлодар облысы ==
# [[Майқайың]] — 8 761 адам
# [[Ленинский (Павлодар облысы)|Ленинский]] — 8 619 адам
# '''[[Шарбақты (Шарбақты ауданы)|Шарбақты]]''' — 7 915 адам
# '''[[Ертіс (Павлодар облысы)|Ертіс]]''' — 7 772 адам
# '''[[Тереңкөл (Тереңкөл ауданы)|Тереңкөл]]''' — 7 355 адам
# '''[[Баянауыл]]''' — 5 893 адам
# '''[[Железинка]]''' — 5 190 адам
# [[Солнечный (Павлодар облысы)|Солнечный]] — 4 892 адам
# '''[[Успенка (Павлодар облысы)|Успенка]]''' — 4 067 адам
# '''[[Ақтоғай (Павлодар облысы)|Ақтоғай]]''' — 4 000 адам
# [[Кенжекөл]] — 3 978 адам
# '''[[Көктөбе (Май ауданы)|Көктөбе]]''' — 3 815 адам
# [[Шідерті (Павлодар облысы)|Шідерті]] — 3 557 адам
# [[Ақсу (кент, Павлодар облысы)|Ақсу]] — 3 533 адам
# [[Қалқаман (ауыл)|Қалқаман]] — 3 145 адам

== Солтүстік Қазақстан облысы ==
# '''[[Новоишим]]ское''' — 11 284 адам
# '''[[Саумалкөл (Володар ауылдық округі)|Саумалкөл]]''' — 10 234 адам
# '''[[Бескөл (Солтүстік Қазақстан облысы)|Бескөл]]''' — 8 805 адам
# '''[[Кішкенекөл]]''' — 6 814 адам
# '''[[Смирново (Солтүстік Қазақстан облысы)|Смирново]]''' — 5 796 адам
# '''[[Пресновка (Жамбыл ауданы)|Пресновка]]''' — 5 725 адам
# '''[[Явленка]]''' — 5 630 адам
# '''[[Тимирязево (Солтүстік Қазақстан облысы)|Тимирязево]]''' — 4 601 адам
# [[Рузаевка (Солтүстік Қазақстан облысы)|Рузаевка]] — 4 420 адам
# '''[[Талшық]]''' — 3 754 адам
# [[Ленинградское (Солтүстік Қазақстан облысы)|Ленинградское]] — 3 509 адам
# [[Чкалово (Солтүстік Қазақстан облысы)|Чкалово]] — 3 274 адам
# [[Благовещенка (Солтүстік Қазақстан облысы)|Благовещенка]] — 3 106 адам

== Түркістан облысы ==
# [[Қарабұлақ (Сайрам ауданы)|Қарабұлақ]] — 35 301 адам
# '''[[Ақсукент]]''' — 29 541 адам
# [[Манкент (ауыл)|Манкент]] — 25 058 адам
# '''[[Абай (Келес ауданы)|Абай]]''' — 17 700 адам
# '''[[Тұрар Рысқұлов ауылы (Түркістан облысы)|Тұрар Рысқұлов]]''' — 17 311 адам
# '''[[Қазығұрт]]''' — 14 867 адам
# '''[[Мырзакент]]''' — 13 274 адам
# '''[[Темірлан]]''' — 12 495 адам
# [[Қарамұрт]] — 10 538 адам
# '''[[Шаян (Бәйдібек ауданы)|Шаян]]''' — 8 510 адам
# '''[[Шәуілдір]]''' — 8 428 адам
# '''[[Шолаққорған]]''' — 7 934 адам
# ''[[Тассай (Түркістан облысы)|Тассай]]'' — 4 786 адам
# ''[[Таскен]]'' — 4 414 адам
# [[Ақсуабат]] — 3 572 адам
# [[Жібек жолы (Сайрам ауданы)|Жібек жолы]] — 3 346 адам

== Ұлытау облысы ==
# '''[[Жаңаарқа]]''' — 14 265 адам
# [[Жәйрем]] — 9 382 адам
# [[Жезқазған (кент)|Жезқазған]] — 8 277 адам

== Шығыс Қазақстан облысы ==
# '''[[Глубокое (Шығыс Қазақстан облысы)|Глубокое]]''' — 9 652 адам
# [[Белоусовка (Шығыс Қазақстан облысы)|Белоусовка]] — 9 649 адам
# '''[[Күршім]]''' — 8 490 адам
# '''[[Самар (ауыл)|Самар]]''' — 6 526 адам
# '''[[Ақжар (Шығыс Қазақстан облысы)|Ақжар]]''' — 6 396 адам
# [[Усть-Таловка]] — 5 771 адам
# [[Жаңа Бұқтырма]] — 5 591 адам
# '''[[Үлкен Нарын]]''' — 5 095 адам
# [[Меновное]] — 4 870 адам
# [[Опытное поле (Шығыс Қазақстан облысы)|Опытное поле]] — 4 704 адам
# [[Первомайский (Шығыс Қазақстан облысы)|Первомайский]] — 4597 адам
# [[Таврическое (Шығыс Қазақстан облысы)|Таврическое]] — 4 209 адам
# '''[[Қасым Қайсенов кенті|Қасым Қайсенов]]''' — 3 966 адам
# [[Катонқарағай]] — 3 869 адам
# [[Жоғарғы Березовка (Шығыс Қазақстан облысы)|Жоғарғы Берёзовка]] — 3 545 адам
# [[Марқакөл (ауыл)|Марқакөл]] — 3 489 адам
# [[Черемшанка (Шығыс Қазақстан облысы)|Черемшанка]] — 3 300 адам
# [[Предгорное (Шығыс Қазақстан облысы)|Предгорное]] — 3 277 адам
# [[Прапорщиково]] — 3 174 адам

== Ескертпелер ==
{{дереккөздер}}

[[Санат:Тізімдер]]
[[Санат:Қазақстан елді мекендері]]</text>
      <sha1>ds5auww9w7d6wfywzolhi9gj9niqhh3</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Сейілбек Мырзабай</title>
    <ns>0</ns>
    <id>686278</id>
    <revision>
      <id>3061489</id>
      <parentid>3061281</parentid>
      <timestamp>2022-08-17T04:02:33Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Didar.Bayan21NS</username>
        <id>120910</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2380" xml:space="preserve">{{Тексерілмеген мақала|date=тамыз 2022}} &lt;!-- БҰЛ МӘТІНДІ ӨШІРМЕҢІЗ! БҰЛ ҚАТАРДАН КЕЙІН ЖАЗЫҢЫЗ!  --&gt;
'''Сейілбек Мырзабай Саттарұлы''' - ұстаз,тарихшы,автор [[File:Сейілбек Мырзабай.jpg|thumb|Сейілбек Мырзабай]]
== Өмірбаяны ==
Мырзабай Сейілбек Саттарұлы – [[Түркістан]] облысы, [[Сарыағаш]] ауданы, [[Жаскешу]] ауылының тумасы.
*[[Абай атындағы Қазақ Ұлттық Педагогикалық Университетінің ]] тарих факультетін тәмамдаған (2004-2008). 
*[[Яссауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университетінің]] әлеуметтік ғылымдар магистрі (2009-2011). 
*Тұран университетінің психологы (2017-2019) болды.
== Еңбек жолы ==
*Еңбек жолын 2010 жылы Түркістан қаласы “Дарын” колледжінде мұғалім болып бастады.
*2014-2016 жылдары “Азат Еуропа/Азаттық Радиосы” халықаралық медиа компаниясының Қазақ қызметінің вебсайтының журналистеріне ағылшын тілінен сабақ берді.
*2017 жылдан бастап “Отбасы Хрестоматиясы” қоғамдық қорының жұмысына кірісті.
*“Рухани жаңғыру” аясында елордада және еліміздің өңірлерінде мектеп мұғалімдері мен ата-аналарға, оқушыларға, студенттерге лекциялар оқыды.
*2013 жылы “OtukenEnglish” жеке оқу орталығын ашып, балаларға ағылшын тілін үйретіп, жалпы адамзаттық құндылықтарды насихаттап жүр.
== Кітаптары ==
2021 жылы “Балалықтан даналыққа” кітабының авторы.
== Сыртқы сілтемелер ==
#https://semeylib.kz/?p=23010&amp;ysclid=l6rgf7pq8e246535401
#https://atrmgu.kz/seminar_dlya_pedagogovpsixologov.html?lang=kz</text>
      <sha1>ajgp04lzgm7692s32jw25550rymtkeh</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Талқылау:УЕФА Конференциялары лигасы</title>
    <ns>1</ns>
    <id>686367</id>
    <revision>
      <id>3061376</id>
      <parentid>3060787</parentid>
      <timestamp>2022-08-16T13:05:19Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ұлы Тұран</username>
        <id>120792</id>
      </contributor>
      <comment>/* УЕФА Конференция Лигасы */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="723" xml:space="preserve">== УЕФА Конференция Лигасы ==
Ағылшын тілінен аударғанда '''УЕФА Конференция Лигасы''' болмай ма? Мысал үшін: сенімді дерек ретінде [https://qazsporttv.kz/kz/news/16314/ «Qazsport» телеарнасын], [https://aladop.kz/post/konferentsiya-ligasy-turaly-ne-biluimiz-kerek-40992/ «Aladop» сайтын] және т.с.с айта аламын. Кеш болмай тұрғанда ауыстыру керек деп ойлаймын. -- [[Қатысушы:Ұлы Тұран|Ұлы Тұран]] ([[Қатысушы талқылауы:Ұлы Тұран|талқылауы]]) 23:10, 2022 ж. тамыздың 14 (+06)</text>
      <sha1>ixlf6etmy4f4mtv5ixl4ubk1ztdfiqu</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3061378</id>
      <parentid>3061376</parentid>
      <timestamp>2022-08-16T13:13:48Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ұлы Тұран</username>
        <id>120792</id>
      </contributor>
      <comment>/* УЕФА Конференция Лигасы */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="900" xml:space="preserve">== УЕФА Конференция Лигасы ==
''UEFA Europa Conference League'' ағылшын тілінен аударғанда '''УЕФА Конференция Лигасы''' болмай ма? ''UEFA Europa Conference'''s''' League'' болса ғана, УЕФА Конференциялар&lt;s&gt;ы&lt;/s&gt; Лигасы болу керек. Мысал үшін: сенімді дерек ретінде [https://qazsporttv.kz/kz/news/16314/ «Qazsport» телеарнасын], [https://aladop.kz/post/konferentsiya-ligasy-turaly-ne-biluimiz-kerek-40992/ «Aladop» сайтын] және т.с.с айта аламын. Кеш болмай тұрғанда ауыстыру керек деп ойлаймын. -- [[Қатысушы:Ұлы Тұран|Ұлы Тұран]] ([[Қатысушы талқылауы:Ұлы Тұран|талқылауы]]) 23:10, 2022 ж. тамыздың 14 (+06)</text>
      <sha1>5zfb4zjabjh4w8gpdq2z6gj7pptgxj1</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Жеңіл атлетикадан әлем чемпионаты 1993</title>
    <ns>0</ns>
    <id>686377</id>
    <revision>
      <id>3061414</id>
      <parentid>3060973</parentid>
      <timestamp>2022-08-16T15:49:29Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Kas77777</username>
        <id>100404</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3657" xml:space="preserve">{{Жеңіл атлетикалық жарыс
 |Атауы           = Жеңіл атлетикадан әлем чемпионаты 1993&lt;br /&gt;IAAF World Championships Stuttgart 1993
 |Эмблема            = 1993 World Championships in Athletics logo.png
 |Өлшемі             = 200px
 |Сурет сипаттамасы           = 
 |Қала              = [[Штутгарт]], {{GER}}
 |Елдер             = 187
 |Қатысушылар         = 1689
 |Медальдар            = 44
 |Ашылуы           = [[13 тамыз]] [[1993]]
 |Жабылуы           = [[22 тамыз]] [[1993]]
 |Стадион            = [[Мерседес-Бенц-Арена]]
 |Алдыңғы         = [[Жеңіл атлетикадан әлем чемпионаты 1991|1991]]
 |Келесі          = [[Жеңіл атлетикадан әлем чемпионаты 1995|1995]]
}}

'''Жеңіл атлетикадан IV әлем чемпионаты''' [[Германия]], [[Штутгарт]] қаласында [[1993 жыл]]дың [[13 тамыз]] - [[22 тамыз]] күндері аралығында өткізілді. Жарыстар «[[Мерседес-Бенц-Арена]]» стадионында өтті.

==Медальдық есеп==
{| class=&quot;wikitable&quot;  style=&quot;margin:0.5em auto; font-size:90%; position:relative; width:55%;&quot;
|- bgcolor=&quot;#EFEFEF&quot;
! width=50 | Орын
! width=200 | Ел
! width=50 | [[Сурет:Gold medal world centered-2.svg|20px]]
! width=50 | [[Сурет:Silver medal world centered-2.svg|20px]]
! width=50 | [[Сурет:Bronze medal world centered-2.svg|20px]]
! width=50 | [[Сурет:Medals world.svg|40px]]
|- align=center
| 1
| align=left|{{USA}}
| style=&quot;background:#F7F6A8;&quot; | '''12'''
| style=&quot;background:#DCE5E5;&quot; | '''2'''
| style=&quot;background:#FFDAB9;&quot; | '''5'''
|'''19'''
|- align=center
| 2
| align=left|{{BLR}}
| style=&quot;background:#F7F6A8;&quot; | 2
| style=&quot;background:#DCE5E5;&quot; | 3
| style=&quot;background:#FFDAB9;&quot; | 2
|7
|- align=center
| 3
| align=left|{{GER}}
| style=&quot;background:#F7F6A8;&quot; | 2
| style=&quot;background:#DCE5E5;&quot; | 2
| style=&quot;background:#FFDAB9;&quot; | 2
|6
|- align=center
| 4
| align=left|{{ITA}}
| style=&quot;background:#F7F6A8;&quot; | 2
| style=&quot;background:#DCE5E5;&quot; | 2
| style=&quot;background:#FFDAB9;&quot; | 2
|6
|- align=center
|5
| align=left|{{CUB}}
| style=&quot;background:#F7F6A8;&quot; | 2
| style=&quot;background:#DCE5E5;&quot; | 2
| style=&quot;background:#FFDAB9;&quot; | 0
|4
|- align=center
| 6
| align=left|{{KEN}}
| style=&quot;background:#F7F6A8;&quot; | 2
| style=&quot;background:#DCE5E5;&quot; | 1
| style=&quot;background:#FFDAB9;&quot; | 3
|6
|- align=center
|rowspan=&quot;2&quot;|7
| align=left|{{CAN}}
| style=&quot;background:#F7F6A8;&quot; | 2
| style=&quot;background:#DCE5E5;&quot; | 1
| style=&quot;background:#FFDAB9;&quot; | 1
|4
|- align=center
|align=left|{{POR}}
| style=&quot;background:#F7F6A8;&quot; | 2
| style=&quot;background:#DCE5E5;&quot; | 1
| style=&quot;background:#FFDAB9;&quot; | 1
|4
|- align=center
|9
| align=left|{{UKR}}
| style=&quot;background:#F7F6A8;&quot; | 2
| style=&quot;background:#DCE5E5;&quot; | 0
| style=&quot;background:#FFDAB9;&quot; | 1
|3
|- align=center
| 10
| align=left|{{ALG}}
| style=&quot;background:#F7F6A8;&quot; | 2
| style=&quot;background:#DCE5E5;&quot; | 0
| style=&quot;background:#FFDAB9;&quot; | 0
|2
|-align=center
|colspan=&quot;2&quot;|'''Барлығы'''
| style=&quot;background:#F7F6A8;&quot; |'''44'''
| style=&quot;background:#DCE5E5;&quot; |'''44'''
| style=&quot;background:#FFDAB9;&quot; |'''44'''
| '''132'''
|}

== Сыртқы сілтемелер ==
* [https://web.archive.org/web/20041212065450/http://www2.iaaf.org/results/past/WCH93/index.html IAAF 1993]

[[Санат:1993 жылғы жеңіл атлетика]]
[[Санат:Жеңіл атлетикадан әлем чемпионаттары]]</text>
      <sha1>bqyqv2o4xphd2qkbz49nscrn1m8p9ph</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Капауку</title>
    <ns>0</ns>
    <id>686428</id>
    <revision>
      <id>3061500</id>
      <parentid>3061344</parentid>
      <timestamp>2022-08-17T06:18:16Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Мағыпар</username>
        <id>100137</id>
      </contributor>
      <comment>үлгі, толықтыру</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4922" xml:space="preserve">{{Этникалық топ
|атауы      = Капауку
|төл атауы  = мэ, экаги, экари, тиги
|сурет      = 
|сурет тақырыбы      = 
|саны       = 140 000
|аймақ      = {{Индонезия}}
|аймақ1     = 
|саны1      = 
|түсініктемелер1     = 
|аймақ2     = 
|саны2      = 
|түсініктемелер2     = 
|аймақ3     = 
|саны3      = 
|түсініктемелер3     = 
|аймақ4     = 
|саны4      = 
|түсініктемелер4     = 
|аймақ5     = 
|саны5      = 
|түсініктемелер5     = 
|аймақ6     = 
|саны6      = 
|түсініктемелер6     = 
|аймақ7     = 
|саны7      = 
|түсініктемелер7     = 
|аймақ8     = 
|саны8      = 
|түсініктемелер8     = 
|аймақ9     = 
|саны9      = 
|түсініктемелер9     = 
|аймақ10    = 
|саны10     = 
|түсініктемелер10    = 
|аймақ11    = 
|саны11     = 
|түсініктемелер11    = 
|аймақ12    = 
|саны12     = 
|түсініктемелер12    = 
|аймақ13    = 
|саны13     = 
|түсініктемелер13    = 
|тілдері    = [[экаги тілі]]
|діні       = дәстүрлі нанымдар, [[протестантизм]]
|этникалық топтары   = 
|ескертпелер  = 
}}

'''Капауку''' (өз атауы; ''мэ'', ''экаги'', ''экари'', ''тиги'')&lt;ref&gt;Современная энциклопедия Капауку https://my-dict.ru/dic/sovremennaya-enciklopediya/201138-kapauku/ &lt;/ref&gt; — [[Индонезия]]да тұратын папуас халқы.&lt;ref&gt;Современная энциклопедия https://rus-modern-enc.slovaronline.com/4789-%D0%9A%D0%90%D0%9F%D0%90%D0%A3%D0%9A%D0%A3&lt;/ref&gt; Жалпы саны 140 мыңнан астам адам. (2008).&lt;ref&gt;Большая российская энциклопедия https://bigenc.ru/ethnology/text/2042768&lt;/ref&gt;

== Тілі ==
Тілі - [[экаги тілі]] (капауку).&lt;ref&gt;Современная энциклопедия - капауку http://www.terminy.info/literature/modern-encyclopedia/kapauku&lt;/ref&gt;

== Діні ==
Дінге сенушілердің діни байланысы: дәстүрлі нанымдар, бөлігі – [[Протестантизм|протестанттар]] (перфекционистер).&lt;ref&gt;Толковый словарь русского языка https://sanstv.ru/dict/%D0%BA%D0%B0%D0%BF%D0%B0%D1%83%D0%BA%D1%83&lt;/ref&gt;

== Кәсібі ==
Тау аңғарларының тұратын капаукулар қолмен атқарылатын [[егіншілік]]пен айналысады ([[ямс]], таро, [[банан]], қант қамысы, бау-бақша дақылдары, соңғы кезде маниок пен темекі), [[шошқа]] өсіреді. Сонымен қатар [[аңшылық]] пен [[терушілік]]те бар.

1950 жылдардың ортасына дейін капаукулар металды, тоқуды, керамика өнерін білмеген. Негізгі дәстүрлі құралдары – неолит типіндегі тас балталар, қазатын таяқтар, шақпақ қашаулар, сүйек инелері, қарулары – садақ болды. Балық аулауға арналған тор, жүк тасуға арналған құралдар және т.б. дамыды.&lt;ref name=&quot;Reference1&quot;&gt;народы мира / Капауку http://www.etnolog.ru/people.php?id=KAPA&lt;/ref&gt;

== Өмір салты ==
Капаукулер тотемдік [[патрилинейлік]] руға бөлінеді. Неке [[Некеден кейінгі қоныс|патрилокалды]]. Бірнеше қауымдастықтар конфедерациялар құрады, бұрын жиі ішкі соғыс жүргізген. Көшбасшылық бейресми, байлықпен (шошқа санымен) және шешендік қабілеттермен анықталады.

Елді мекен шашыраңқы орналасқан. Үйлері ағаштан жасалған, төртбұрышты, бір бөлмелі.

Ерлер тек фалокрипті (жыныс мүшесін жауып тұратын қаптама) киеді, әйелдер жалаңаш жүреді.

Негізгі тағамдары - қайнатылған тамыр көкөністері мен түйнектер, мереке күндері [[шошқа]] еті.&lt;ref name=&quot;Reference1&quot;/&gt;

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}
{{Әлем халықтары}}
[[Санат:Индонезия этникалық топтары]]</text>
      <sha1>fn38xxr6xw6wz3v3zc9dz178967c5ch</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Отбасы хрестоматиясы</title>
    <ns>0</ns>
    <id>686430</id>
    <revision>
      <id>3061493</id>
      <parentid>3061301</parentid>
      <timestamp>2022-08-17T04:35:03Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Didar.Bayan21NS</username>
        <id>120910</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5806" xml:space="preserve">{{Тексерілмеген мақала|date=тамыз 2022}} &lt;!-- БҰЛ МӘТІНДІ ӨШІРМЕҢІЗ! БҰЛ ҚАТАРДАН КЕЙІН ЖАЗЫҢЫЗ!  --&gt;
'''Отбасы хрестоматиясы'''- даналық пен даралықтың насихаттайтын, мән іздеген жандарға арналған экзистенциялық әдебиеттерді дәріптеуге, отбасы құндылығын, қисса дәстүрін насихаттайтын қоғамдық қор. [[File:Отбасы хрестоматиясы.jpg|thumb|Отбасы хрестоматиясы]] 
*2013 жылы Отбасы хрестоматиясы сериясымен шыққан алғашқы кітап “Әлдиден эпосқа дейін” жарық көрді. 
*2014-16 жылдары осы жұмыстың жалғасы ретінде “Салт-дәстүр сөйлейді”, “Сияр-Шәріп” кітаптары жарияланды. Бұл еңбектер оқырманның көңілінен шығып, әрқайсысы 5-6 реттен қайта басылды. 
*2017 жылы «Отбасы хрестоматиясы» жобасы қоғамдық қор ретінде құрылды. Кейіннен осы сериямен “Логотерапия немесе өмірге ғашық болу”, “Яссауи феномені”, “Өмірге ғашық болу”, “Махаббаттың мәні”, “Өркениетті адам”, “Әділ патша”, “Мың сұрақ”, “Экософия немесе киелі табиғат” сынды кітаптарды жарыққа шығарды. 
*Кітаптардың жалпы тиражы 150 мыңнан асады. Кітап презентациялары Алматы, Астана, Шымкент, Атырау, Орал, Ақтау, Семей, Түркістан, Қызылорда, Ақтөбе, Талдықорған қалаларында өтті. Қор Венадағы ІІІ психотерапия мектебін қалыптастырған *[[Виктор Франклдың ]] Логотерапия еңбегін тұңғыш қазақ тіліне аударды. Осы еңбекті таныстыру мақсатында «Өмірге ғашық болу» тақырыбында түрлі лекциялар өтті. 
*Әлемнің бірнеше елінде кеңінен қолданыс тапқан [[«логотерапия», «экософия»]] идеясын алғаш қазақ аудиториясына таныстырды. Экософия, әсіресе, әлемдегі туристік секторы дамыған елдерде танымал. Мысалы, 1964 жылы Тайланд, Малайзия, Сингапур, Индонезия елдерінде қолға алынып, қоршаған ортадағы жан-жануарды өлтірмеу, тиіспеу жайлы киелі аңыздарды халыққа насихаттап бастайды. Арада 30-40 жыл өткенде, екі ұрпақ ауысқанда бұл елдерде табиғи түрде туризм секторы дамиды. Қоғамдық қор экософия идеясын дамыту арқылы қазақ қоғамында да жан-жануарға, табиғатқа тиіспейтін мәдениет қалыптастыруды көздейді. Осы мақсатта түрлі лекциялар ұйымдастырып, батыс қоғамындағы экософия принциптерін қазақ тіліне аударып келеді.
* Қор өзіне тән ерекшелік ретінде ҚИССА жанрын дәріптейді. Себебі бұл жанр 70 жыл СССР билігі тұсында қатаң цензураға ұшырап, халықтың санасынан өшуге айналған еді. 
* Бірінші рет 2013 жылы қисса дәстүрін қайта тірілтіп, халыққа ұсынды. ХІІІ ғасырда өмір сүрген Рабғузидің «Қисса-сүл-әнбия» еңбегін қайта насихаттады. Рабғузидің «Қисса-cүл-әнбия» еңбегін негізге ала отыра философия-экзистенциялық талдау жасап қазақ қоғамына арнап кітап жазды. Қисса жанры бойынша 5 кітап жарық көрді. «Сакралды география» терминін де қазақ қоғамына алғаш таныстырды. 
* 2013 жылы америка ғалымы [[Карен Армстронг]]тың еңбектерін ықшамдап аударып, «сакралды география» терминін әлеуметтік желілерде айналымға енгізді. Осы идеяның негізінде 2017 жылы «Яссауи феномені» кітабын жарыққа шығарды. Кітап қазақ дүниетанымындағы сакралды ұғымдардың қалай пайда болғанын салыстырмалы анализ тәсілімен түсіндіреді. Сондай-ақ қазіргі Батыс қоғамында өте танымал ғалымдардың идеясы, еңбектері, ғылыми жаңалығын қазақ қоғамына таныстыруды жоспарлайды. &lt;ref&gt;https://otbasy.com/&lt;/ref&gt;
== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}
[[Санат:қоғамдық қорлар]]
[[Санат:автор]]
[[Санат:кітаптар]]</text>
      <sha1>4nt5rdjcdug8vrhlgkjrwry9xyfdxlv</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Қатысушы талқылауы:Алшын Бурабаева</title>
    <ns>3</ns>
    <id>686447</id>
    <revision>
      <id>3061374</id>
      <timestamp>2022-08-16T12:32:50Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>New user message</username>
        <id>61167</id>
      </contributor>
      <comment>[[Template:Қош_келдіңіз|Қарсы алу хабарламасын]] жаңа қатысушы талқылау бетіне жазу.</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="226" xml:space="preserve">{{Template:Қош_келдіңіз|realName=|name=Алшын Бурабаева}}

-- [[Қатысушы:Kaiyr|Kaiyr]] ([[Қатысушы талқылауы:Kaiyr|талқылауы]] 18:32, 2022 ж. тамыздың 16 (+06)</text>
      <sha1>qhvfyz1gxslfu77p0frvkg1qj8ydiyz</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Қатысушы талқылауы:Owoowotree</title>
    <ns>3</ns>
    <id>686448</id>
    <revision>
      <id>3061375</id>
      <timestamp>2022-08-16T13:01:29Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>New user message</username>
        <id>61167</id>
      </contributor>
      <comment>[[Template:Қош_келдіңіз|Қарсы алу хабарламасын]] жаңа қатысушы талқылау бетіне жазу.</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="316" xml:space="preserve">{{Template:Қош_келдіңіз|realName=|name=Owoowotree}}

-- [[Қатысушы:GanS NIS|&lt;span style=&quot;text-shadow:gray 4px 4px 3px;&quot;&gt;&lt;font face=&quot;AR Cena&quot; color=&quot;black&quot;&gt;&lt;b&gt;Fани&lt;/b&gt;&lt;/font&gt;&lt;/span&gt;]] ([[Қатысушы талқылауы:GanS NIS|талқылауы]]) 19:01, 2022 ж. тамыздың 16 (+06)</text>
      <sha1>6r4oojewsnm2nyoslgvgvod2lhh4itf</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Қатысушы талқылауы:Mor241</title>
    <ns>3</ns>
    <id>686449</id>
    <revision>
      <id>3061386</id>
      <timestamp>2022-08-16T14:18:53Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>New user message</username>
        <id>61167</id>
      </contributor>
      <comment>[[Template:Қош_келдіңіз|Қарсы алу хабарламасын]] жаңа қатысушы талқылау бетіне жазу.</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="300" xml:space="preserve">{{Template:Қош_келдіңіз|realName=|name=Mor241}}

-- [[Қатысушы:Мықтыбек Оразтайұлы|Мықтыбек Оразтайұлы]] ([[Қатысушы талқылауы:Мықтыбек Оразтайұлы|талқылауы]]) 20:18, 2022 ж. тамыздың 16 (+06)</text>
      <sha1>s14wlgejw2xff79iydtilp1j9glf0yk</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Жеңіл атлетикадан әлем чемпионаты 1991</title>
    <ns>0</ns>
    <id>686450</id>
    <revision>
      <id>3061391</id>
      <timestamp>2022-08-16T15:10:01Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Kas77777</username>
        <id>100404</id>
      </contributor>
      <comment>Жаңа бетте: {{Жеңіл атлетикалық жарыс  |Атауы           = Жеңіл атлетикадан әлем чемпионаты 1991&lt;br /&gt;IAAF World Championships Stuttgart 1991  |Эмблема            = 1991 World Championships in Athletics logo.png  |Өлшемі             = 200px  |Сурет сипаттамасы           =   |Қала              = [[Токио]], {{JPN}}  |Елдер             = 167  |Қатысушылар         = 1517  |Ме...</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1215" xml:space="preserve">{{Жеңіл атлетикалық жарыс
 |Атауы           = Жеңіл атлетикадан әлем чемпионаты 1991&lt;br /&gt;IAAF World Championships Stuttgart 1991
 |Эмблема            = 1991 World Championships in Athletics logo.png
 |Өлшемі             = 200px
 |Сурет сипаттамасы           = 
 |Қала              = [[Токио]], {{JPN}}
 |Елдер             = 167
 |Қатысушылар         = 1517
 |Медальдар            = 44
 |Ашылуы           = [[23 тамыз]] [[1991]]
 |Жабылуы           = [[1 қыркүйек]] [[1991]]
 |Стадион            = [[Олимпиялық]]
 |Алдыңғы         = [[Жеңіл атлетикадан әлем чемпионаты 1989|1989]]
 |Келесі          = [[Жеңіл атлетикадан әлем чемпионаты 1993|1993]]
}}

'''Жеңіл атлетикадан III әлем чемпионаты''' [[Жапония]], [[Токио]] қаласында [[1991 жыл]]дың [[23 тамыз]] - [[1 қыркүйек]] күндері аралығында өткізілді. Жарыстар «[[Олимпиялық]]» стадионында өтті.</text>
      <sha1>ii6tkekezb0zqif3np1ezc6z83856qt</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3061396</id>
      <parentid>3061391</parentid>
      <timestamp>2022-08-16T15:13:14Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Kas77777</username>
        <id>100404</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3622" xml:space="preserve">{{Жеңіл атлетикалық жарыс
 |Атауы           = Жеңіл атлетикадан әлем чемпионаты 1991&lt;br /&gt;IAAF World Championships Stuttgart 1991
 |Эмблема            = 1991 World Championships in Athletics logo.png
 |Өлшемі             = 200px
 |Сурет сипаттамасы           = 
 |Қала              = [[Токио]], {{JPN}}
 |Елдер             = 167
 |Қатысушылар         = 1517
 |Медальдар            = 44
 |Ашылуы           = [[23 тамыз]] [[1991]]
 |Жабылуы           = [[1 қыркүйек]] [[1991]]
 |Стадион            = [[Олимпиялық]]
 |Алдыңғы         = [[Жеңіл атлетикадан әлем чемпионаты 1989|1989]]
 |Келесі          = [[Жеңіл атлетикадан әлем чемпионаты 1993|1993]]
}}

'''Жеңіл атлетикадан III әлем чемпионаты''' [[Жапония]], [[Токио]] қаласында [[1991 жыл]]дың [[23 тамыз]] - [[1 қыркүйек]] күндері аралығында өткізілді. Жарыстар «[[Олимпиялық]]» стадионында өтті.

==Медальдық есеп==
{| class=&quot;wikitable&quot;  style=&quot;margin:0.5em auto; font-size:90%; position:relative; width:55%;&quot;
|- bgcolor=&quot;#EFEFEF&quot;
! width=50 | Орын
! width=200 | Ел
! width=50 | [[Сурет:Gold medal world centered-2.svg|20px]]
! width=50 | [[Сурет:Silver medal world centered-2.svg|20px]]
! width=50 | [[Сурет:Bronze medal world centered-2.svg|20px]]
! width=50 | [[Сурет:Medals world.svg|40px]]
|- align=center
| 1
| align=left|{{USA}}
| style=&quot;background:#F7F6A8;&quot; | '''12'''
| style=&quot;background:#DCE5E5;&quot; | '''2'''
| style=&quot;background:#FFDAB9;&quot; | '''5'''
|'''19'''
|- align=center
| 2
| align=left|{{BLR}}
| style=&quot;background:#F7F6A8;&quot; | 2
| style=&quot;background:#DCE5E5;&quot; | 3
| style=&quot;background:#FFDAB9;&quot; | 2
|7
|- align=center
| 3
| align=left|{{GER}}
| style=&quot;background:#F7F6A8;&quot; | 2
| style=&quot;background:#DCE5E5;&quot; | 2
| style=&quot;background:#FFDAB9;&quot; | 2
|6
|- align=center
| 4
| align=left|{{ITA}}
| style=&quot;background:#F7F6A8;&quot; | 2
| style=&quot;background:#DCE5E5;&quot; | 2
| style=&quot;background:#FFDAB9;&quot; | 2
|6
|- align=center
|5
| align=left|{{CUB}}
| style=&quot;background:#F7F6A8;&quot; | 2
| style=&quot;background:#DCE5E5;&quot; | 2
| style=&quot;background:#FFDAB9;&quot; | 0
|4
|- align=center
| 6
| align=left|{{KEN}}
| style=&quot;background:#F7F6A8;&quot; | 2
| style=&quot;background:#DCE5E5;&quot; | 1
| style=&quot;background:#FFDAB9;&quot; | 3
|6
|- align=center
|rowspan=&quot;2&quot;|7
| align=left|{{CAN}}
| style=&quot;background:#F7F6A8;&quot; | 2
| style=&quot;background:#DCE5E5;&quot; | 1
| style=&quot;background:#FFDAB9;&quot; | 1
|4
|- align=center
|align=left|{{POR}}
| style=&quot;background:#F7F6A8;&quot; | 2
| style=&quot;background:#DCE5E5;&quot; | 1
| style=&quot;background:#FFDAB9;&quot; | 1
|4
|- align=center
|9
| align=left|{{UKR}}
| style=&quot;background:#F7F6A8;&quot; | 2
| style=&quot;background:#DCE5E5;&quot; | 0
| style=&quot;background:#FFDAB9;&quot; | 1
|3
|- align=center
| 10
| align=left|{{ALG}}
| style=&quot;background:#F7F6A8;&quot; | 2
| style=&quot;background:#DCE5E5;&quot; | 0
| style=&quot;background:#FFDAB9;&quot; | 0
|2
|-align=center
|colspan=&quot;2&quot;|'''Барлығы'''
| style=&quot;background:#F7F6A8;&quot; |'''44'''
| style=&quot;background:#DCE5E5;&quot; |'''44'''
| style=&quot;background:#FFDAB9;&quot; |'''44'''
| '''132'''
|}

== Сыртқы сілтемелер ==
* [https://web.archive.org/web/20041212064309/http://www2.iaaf.org/results/past/WCH91/index.html IAAF 1991]

[[Санат:1991 жылғы жеңіл атлетика]]
[[Санат:Жеңіл атлетикадан әлем чемпионаттары]]</text>
      <sha1>5ifmicm6uoyj3mq5t58h4fno118izty</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3061401</id>
      <parentid>3061396</parentid>
      <timestamp>2022-08-16T15:24:00Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Kas77777</username>
        <id>100404</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3678" xml:space="preserve">{{Жеңіл атлетикалық жарыс
 |Атауы           = Жеңіл атлетикадан әлем чемпионаты 1991&lt;br /&gt;IAAF World Championships Stuttgart 1991
 |Эмблема            = 1991 World Championships in Athletics logo.png
 |Өлшемі             = 200px
 |Сурет сипаттамасы           = 
 |Қала              = [[Токио]], {{JPN}}
 |Елдер             = 167
 |Қатысушылар         = 1517
 |Медальдар            = 44
 |Ашылуы           = [[23 тамыз]] [[1991]]
 |Жабылуы           = [[1 қыркүйек]] [[1991]]
 |Стадион            = [[Олимпиада стадионы (Токио)]]
 |Алдыңғы         = [[Жеңіл атлетикадан әлем чемпионаты 1989|1989]]
 |Келесі          = [[Жеңіл атлетикадан әлем чемпионаты 1993|1993]]
}}

'''Жеңіл атлетикадан III әлем чемпионаты''' [[Жапония]], [[Токио]] қаласында [[1991 жыл]]дың [[23 тамыз]] - [[1 қыркүйек]] күндері аралығында өткізілді. Жарыстар «[[Олимпиада стадионы (Токио)]]» стадионында өтті.

==Медальдық есеп==
{| class=&quot;wikitable&quot;  style=&quot;margin:0.5em auto; font-size:90%; position:relative; width:55%;&quot;
|- bgcolor=&quot;#EFEFEF&quot;
! width=50 | Орын
! width=200 | Ел
! width=50 | [[Сурет:Gold medal world centered-2.svg|20px]]
! width=50 | [[Сурет:Silver medal world centered-2.svg|20px]]
! width=50 | [[Сурет:Bronze medal world centered-2.svg|20px]]
! width=50 | [[Сурет:Medals world.svg|40px]]
|- align=center
| 1
| align=left|{{USA}}
| style=&quot;background:#F7F6A8;&quot; | '''12'''
| style=&quot;background:#DCE5E5;&quot; | '''2'''
| style=&quot;background:#FFDAB9;&quot; | '''5'''
|'''19'''
|- align=center
| 2
| align=left|{{BLR}}
| style=&quot;background:#F7F6A8;&quot; | 2
| style=&quot;background:#DCE5E5;&quot; | 3
| style=&quot;background:#FFDAB9;&quot; | 2
|7
|- align=center
| 3
| align=left|{{GER}}
| style=&quot;background:#F7F6A8;&quot; | 2
| style=&quot;background:#DCE5E5;&quot; | 2
| style=&quot;background:#FFDAB9;&quot; | 2
|6
|- align=center
| 4
| align=left|{{ITA}}
| style=&quot;background:#F7F6A8;&quot; | 2
| style=&quot;background:#DCE5E5;&quot; | 2
| style=&quot;background:#FFDAB9;&quot; | 2
|6
|- align=center
|5
| align=left|{{CUB}}
| style=&quot;background:#F7F6A8;&quot; | 2
| style=&quot;background:#DCE5E5;&quot; | 2
| style=&quot;background:#FFDAB9;&quot; | 0
|4
|- align=center
| 6
| align=left|{{KEN}}
| style=&quot;background:#F7F6A8;&quot; | 2
| style=&quot;background:#DCE5E5;&quot; | 1
| style=&quot;background:#FFDAB9;&quot; | 3
|6
|- align=center
|rowspan=&quot;2&quot;|7
| align=left|{{CAN}}
| style=&quot;background:#F7F6A8;&quot; | 2
| style=&quot;background:#DCE5E5;&quot; | 1
| style=&quot;background:#FFDAB9;&quot; | 1
|4
|- align=center
|align=left|{{POR}}
| style=&quot;background:#F7F6A8;&quot; | 2
| style=&quot;background:#DCE5E5;&quot; | 1
| style=&quot;background:#FFDAB9;&quot; | 1
|4
|- align=center
|9
| align=left|{{UKR}}
| style=&quot;background:#F7F6A8;&quot; | 2
| style=&quot;background:#DCE5E5;&quot; | 0
| style=&quot;background:#FFDAB9;&quot; | 1
|3
|- align=center
| 10
| align=left|{{ALG}}
| style=&quot;background:#F7F6A8;&quot; | 2
| style=&quot;background:#DCE5E5;&quot; | 0
| style=&quot;background:#FFDAB9;&quot; | 0
|2
|-align=center
|colspan=&quot;2&quot;|'''Барлығы'''
| style=&quot;background:#F7F6A8;&quot; |'''44'''
| style=&quot;background:#DCE5E5;&quot; |'''44'''
| style=&quot;background:#FFDAB9;&quot; |'''44'''
| '''132'''
|}

== Сыртқы сілтемелер ==
* [https://web.archive.org/web/20041212064309/http://www2.iaaf.org/results/past/WCH91/index.html IAAF 1991]

[[Санат:1991 жылғы жеңіл атлетика]]
[[Санат:Жеңіл атлетикадан әлем чемпионаттары]]</text>
      <sha1>kp3395wz7gjcy0nn48brxpwpnhbnn2s</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3061402</id>
      <parentid>3061401</parentid>
      <timestamp>2022-08-16T15:26:17Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Kas77777</username>
        <id>100404</id>
      </contributor>
      <comment>/* Медальдық есеп */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3681" xml:space="preserve">{{Жеңіл атлетикалық жарыс
 |Атауы           = Жеңіл атлетикадан әлем чемпионаты 1991&lt;br /&gt;IAAF World Championships Stuttgart 1991
 |Эмблема            = 1991 World Championships in Athletics logo.png
 |Өлшемі             = 200px
 |Сурет сипаттамасы           = 
 |Қала              = [[Токио]], {{JPN}}
 |Елдер             = 167
 |Қатысушылар         = 1517
 |Медальдар            = 44
 |Ашылуы           = [[23 тамыз]] [[1991]]
 |Жабылуы           = [[1 қыркүйек]] [[1991]]
 |Стадион            = [[Олимпиада стадионы (Токио)]]
 |Алдыңғы         = [[Жеңіл атлетикадан әлем чемпионаты 1989|1989]]
 |Келесі          = [[Жеңіл атлетикадан әлем чемпионаты 1993|1993]]
}}

'''Жеңіл атлетикадан III әлем чемпионаты''' [[Жапония]], [[Токио]] қаласында [[1991 жыл]]дың [[23 тамыз]] - [[1 қыркүйек]] күндері аралығында өткізілді. Жарыстар «[[Олимпиада стадионы (Токио)]]» стадионында өтті.

==Медальдық есеп==
{| class=&quot;wikitable&quot;  style=&quot;margin:0.5em auto; font-size:90%; position:relative; width:55%;&quot;
|- bgcolor=&quot;#EFEFEF&quot;
! width=50 | Орын
! width=200 | Ел
! width=50 | [[Сурет:Gold medal world centered-2.svg|20px]]
! width=50 | [[Сурет:Silver medal world centered-2.svg|20px]]
! width=50 | [[Сурет:Bronze medal world centered-2.svg|20px]]
! width=50 | [[Сурет:Medals world.svg|40px]]
|- align=center
| 1
| align=left|{{USA}}
| style=&quot;background:#F7F6A8;&quot; | '''10'''
| style=&quot;background:#DCE5E5;&quot; | '''8'''
| style=&quot;background:#FFDAB9;&quot; | '''8'''
|'''26'''
|- align=center
| 2
| align=left|{{URS}}
| style=&quot;background:#F7F6A8;&quot; | 9
| style=&quot;background:#DCE5E5;&quot; | 9
| style=&quot;background:#FFDAB9;&quot; | 11
|29
|- align=center
| 3
| align=left|{{GER}}
| style=&quot;background:#F7F6A8;&quot; | 5
| style=&quot;background:#DCE5E5;&quot; | 4
| style=&quot;background:#FFDAB9;&quot; | 8
|17
|- align=center
| 4
| align=left|{{KEN}}
| style=&quot;background:#F7F6A8;&quot; | 4
| style=&quot;background:#DCE5E5;&quot; | 3
| style=&quot;background:#FFDAB9;&quot; | 1
|8
|- align=center
|5
| align=left|{{GBR}}
| style=&quot;background:#F7F6A8;&quot; | 2
| style=&quot;background:#DCE5E5;&quot; | 2
| style=&quot;background:#FFDAB9;&quot; | 3
|7
|- align=center
| 6
| align=left|{{KEN}}
| style=&quot;background:#F7F6A8;&quot; | 2
| style=&quot;background:#DCE5E5;&quot; | 1
| style=&quot;background:#FFDAB9;&quot; | 3
|6
|- align=center
|rowspan=&quot;2&quot;|7
| align=left|{{CAN}}
| style=&quot;background:#F7F6A8;&quot; | 2
| style=&quot;background:#DCE5E5;&quot; | 1
| style=&quot;background:#FFDAB9;&quot; | 1
|4
|- align=center
|align=left|{{POR}}
| style=&quot;background:#F7F6A8;&quot; | 2
| style=&quot;background:#DCE5E5;&quot; | 1
| style=&quot;background:#FFDAB9;&quot; | 1
|4
|- align=center
|9
| align=left|{{UKR}}
| style=&quot;background:#F7F6A8;&quot; | 2
| style=&quot;background:#DCE5E5;&quot; | 0
| style=&quot;background:#FFDAB9;&quot; | 1
|3
|- align=center
| 10
| align=left|{{ALG}}
| style=&quot;background:#F7F6A8;&quot; | 2
| style=&quot;background:#DCE5E5;&quot; | 0
| style=&quot;background:#FFDAB9;&quot; | 0
|2
|-align=center
|colspan=&quot;2&quot;|'''Барлығы'''
| style=&quot;background:#F7F6A8;&quot; |'''44'''
| style=&quot;background:#DCE5E5;&quot; |'''44'''
| style=&quot;background:#FFDAB9;&quot; |'''44'''
| '''132'''
|}

== Сыртқы сілтемелер ==
* [https://web.archive.org/web/20041212064309/http://www2.iaaf.org/results/past/WCH91/index.html IAAF 1991]

[[Санат:1991 жылғы жеңіл атлетика]]
[[Санат:Жеңіл атлетикадан әлем чемпионаттары]]</text>
      <sha1>17moddioc17rt7xvoth5eaqdm8f2a8w</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3061406</id>
      <parentid>3061402</parentid>
      <timestamp>2022-08-16T15:31:01Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Kas77777</username>
        <id>100404</id>
      </contributor>
      <comment>/* Медальдық есеп */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3807" xml:space="preserve">{{Жеңіл атлетикалық жарыс
 |Атауы           = Жеңіл атлетикадан әлем чемпионаты 1991&lt;br /&gt;IAAF World Championships Stuttgart 1991
 |Эмблема            = 1991 World Championships in Athletics logo.png
 |Өлшемі             = 200px
 |Сурет сипаттамасы           = 
 |Қала              = [[Токио]], {{JPN}}
 |Елдер             = 167
 |Қатысушылар         = 1517
 |Медальдар            = 44
 |Ашылуы           = [[23 тамыз]] [[1991]]
 |Жабылуы           = [[1 қыркүйек]] [[1991]]
 |Стадион            = [[Олимпиада стадионы (Токио)]]
 |Алдыңғы         = [[Жеңіл атлетикадан әлем чемпионаты 1989|1989]]
 |Келесі          = [[Жеңіл атлетикадан әлем чемпионаты 1993|1993]]
}}

'''Жеңіл атлетикадан III әлем чемпионаты''' [[Жапония]], [[Токио]] қаласында [[1991 жыл]]дың [[23 тамыз]] - [[1 қыркүйек]] күндері аралығында өткізілді. Жарыстар «[[Олимпиада стадионы (Токио)]]» стадионында өтті.

==Медальдық есеп==
{| class=&quot;wikitable&quot;  style=&quot;margin:0.5em auto; font-size:90%; position:relative; width:55%;&quot;
|- bgcolor=&quot;#EFEFEF&quot;
! width=50 | Орын
! width=200 | Ел
! width=50 | [[Сурет:Gold medal world centered-2.svg|20px]]
! width=50 | [[Сурет:Silver medal world centered-2.svg|20px]]
! width=50 | [[Сурет:Bronze medal world centered-2.svg|20px]]
! width=50 | [[Сурет:Medals world.svg|40px]]
|- align=center
| 1
| align=left|{{USA}}
| style=&quot;background:#F7F6A8;&quot; | '''10'''
| style=&quot;background:#DCE5E5;&quot; | '''8'''
| style=&quot;background:#FFDAB9;&quot; | '''8'''
|'''26'''
|- align=center
| 2
| align=left|{{URS}}
| style=&quot;background:#F7F6A8;&quot; | 9
| style=&quot;background:#DCE5E5;&quot; | 9
| style=&quot;background:#FFDAB9;&quot; | 11
|29
|- align=center
| 3
| align=left|{{GER}}
| style=&quot;background:#F7F6A8;&quot; | 5
| style=&quot;background:#DCE5E5;&quot; | 4
| style=&quot;background:#FFDAB9;&quot; | 8
|17
|- align=center
| 4
| align=left|{{KEN}}
| style=&quot;background:#F7F6A8;&quot; | 4
| style=&quot;background:#DCE5E5;&quot; | 3
| style=&quot;background:#FFDAB9;&quot; | 1
|8
|- align=center
|5
| align=left|{{GBR}}
| style=&quot;background:#F7F6A8;&quot; | 2
| style=&quot;background:#DCE5E5;&quot; | 2
| style=&quot;background:#FFDAB9;&quot; | 3
|7
|- align=center
| 6
| align=left|{{CHN}}
| style=&quot;background:#F7F6A8;&quot; | 2
| style=&quot;background:#DCE5E5;&quot; | 1
| style=&quot;background:#FFDAB9;&quot; | 1
|4
|- align=center
|7
| align=left|{{ALG}}
| style=&quot;background:#F7F6A8;&quot; | 2
| style=&quot;background:#DCE5E5;&quot; | 0
| style=&quot;background:#FFDAB9;&quot; | 1
|3
|- align=center
|align=left|{{JAM}}
| style=&quot;background:#F7F6A8;&quot; | 1
| style=&quot;background:#DCE5E5;&quot; | 1
| style=&quot;background:#FFDAB9;&quot; | 3
|5
|- align=center
|9
| align=left|{{FIN}}
| style=&quot;background:#F7F6A8;&quot; | 1
| style=&quot;background:#DCE5E5;&quot; | 1
| style=&quot;background:#FFDAB9;&quot; | 1
|3
|- align=center
|rowspan=&quot;2&quot;| 10
| align=left|{{FRA}}
| style=&quot;background:#F7F6A8;&quot; | 1
| style=&quot;background:#DCE5E5;&quot; | 1
| style=&quot;background:#FFDAB9;&quot; | 0
|2
|-align=center
| align=left|{{JPN}}
| style=&quot;background:#F7F6A8;&quot; | 1
| style=&quot;background:#DCE5E5;&quot; | 1
| style=&quot;background:#FFDAB9;&quot; | 0
|2
|colspan=&quot;2&quot;|'''Барлығы'''
| style=&quot;background:#F7F6A8;&quot; |'''44'''
| style=&quot;background:#DCE5E5;&quot; |'''44'''
| style=&quot;background:#FFDAB9;&quot; |'''44'''
| '''132'''
|}

== Сыртқы сілтемелер ==
* [https://web.archive.org/web/20041212064309/http://www2.iaaf.org/results/past/WCH91/index.html IAAF 1991]

[[Санат:1991 жылғы жеңіл атлетика]]
[[Санат:Жеңіл атлетикадан әлем чемпионаттары]]</text>
      <sha1>4d2tkmo5pq82joti56qs8buyv5svkn4</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3061407</id>
      <parentid>3061406</parentid>
      <timestamp>2022-08-16T15:33:00Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Kas77777</username>
        <id>100404</id>
      </contributor>
      <comment>/* Медальдық есеп */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3810" xml:space="preserve">{{Жеңіл атлетикалық жарыс
 |Атауы           = Жеңіл атлетикадан әлем чемпионаты 1991&lt;br /&gt;IAAF World Championships Stuttgart 1991
 |Эмблема            = 1991 World Championships in Athletics logo.png
 |Өлшемі             = 200px
 |Сурет сипаттамасы           = 
 |Қала              = [[Токио]], {{JPN}}
 |Елдер             = 167
 |Қатысушылар         = 1517
 |Медальдар            = 44
 |Ашылуы           = [[23 тамыз]] [[1991]]
 |Жабылуы           = [[1 қыркүйек]] [[1991]]
 |Стадион            = [[Олимпиада стадионы (Токио)]]
 |Алдыңғы         = [[Жеңіл атлетикадан әлем чемпионаты 1989|1989]]
 |Келесі          = [[Жеңіл атлетикадан әлем чемпионаты 1993|1993]]
}}

'''Жеңіл атлетикадан III әлем чемпионаты''' [[Жапония]], [[Токио]] қаласында [[1991 жыл]]дың [[23 тамыз]] - [[1 қыркүйек]] күндері аралығында өткізілді. Жарыстар «[[Олимпиада стадионы (Токио)]]» стадионында өтті.

==Медальдық есеп==
{| class=&quot;wikitable&quot;  style=&quot;margin:0.5em auto; font-size:90%; position:relative; width:55%;&quot;
|- bgcolor=&quot;#EFEFEF&quot;
! width=50 | Орын
! width=200 | Ел
! width=50 | [[Сурет:Gold medal world centered-2.svg|20px]]
! width=50 | [[Сурет:Silver medal world centered-2.svg|20px]]
! width=50 | [[Сурет:Bronze medal world centered-2.svg|20px]]
! width=50 | [[Сурет:Medals world.svg|40px]]
|- align=center
| 1
| align=left|{{USA}}
| style=&quot;background:#F7F6A8;&quot; | '''10'''
| style=&quot;background:#DCE5E5;&quot; | '''8'''
| style=&quot;background:#FFDAB9;&quot; | '''8'''
|'''26'''
|- align=center
| 2
| align=left|{{URS}}
| style=&quot;background:#F7F6A8;&quot; | 9
| style=&quot;background:#DCE5E5;&quot; | 9
| style=&quot;background:#FFDAB9;&quot; | 11
|29
|- align=center
| 3
| align=left|{{GER}}
| style=&quot;background:#F7F6A8;&quot; | 5
| style=&quot;background:#DCE5E5;&quot; | 4
| style=&quot;background:#FFDAB9;&quot; | 8
|17
|- align=center
| 4
| align=left|{{KEN}}
| style=&quot;background:#F7F6A8;&quot; | 4
| style=&quot;background:#DCE5E5;&quot; | 3
| style=&quot;background:#FFDAB9;&quot; | 1
|8
|- align=center
|5
| align=left|{{GBR}}
| style=&quot;background:#F7F6A8;&quot; | 2
| style=&quot;background:#DCE5E5;&quot; | 2
| style=&quot;background:#FFDAB9;&quot; | 3
|7
|- align=center
| 6
| align=left|{{CHN}}
| style=&quot;background:#F7F6A8;&quot; | 2
| style=&quot;background:#DCE5E5;&quot; | 1
| style=&quot;background:#FFDAB9;&quot; | 1
|4
|- align=center
|7
| align=left|{{ALG}}
| style=&quot;background:#F7F6A8;&quot; | 2
| style=&quot;background:#DCE5E5;&quot; | 0
| style=&quot;background:#FFDAB9;&quot; | 1
|3
|- align=center
|8
|align=left|{{JAM}}
| style=&quot;background:#F7F6A8;&quot; | 1
| style=&quot;background:#DCE5E5;&quot; | 1
| style=&quot;background:#FFDAB9;&quot; | 3
|5
|- align=center
|9
| align=left|{{FIN}}
| style=&quot;background:#F7F6A8;&quot; | 1
| style=&quot;background:#DCE5E5;&quot; | 1
| style=&quot;background:#FFDAB9;&quot; | 1
|3
|- align=center
|rowspan=&quot;2&quot;| 10
| align=left|{{FRA}}
| style=&quot;background:#F7F6A8;&quot; | 1
| style=&quot;background:#DCE5E5;&quot; | 1
| style=&quot;background:#FFDAB9;&quot; | 0
|2
|-align=center
| align=left|{{JPN}}
| style=&quot;background:#F7F6A8;&quot; | 1
| style=&quot;background:#DCE5E5;&quot; | 1
| style=&quot;background:#FFDAB9;&quot; | 0
|2
|colspan=&quot;2&quot;|'''Барлығы'''
| style=&quot;background:#F7F6A8;&quot; |'''43'''
| style=&quot;background:#DCE5E5;&quot; |'''43'''
| style=&quot;background:#FFDAB9;&quot; |'''43'''
| '''129'''
|}

== Сыртқы сілтемелер ==
* [https://web.archive.org/web/20041212064309/http://www2.iaaf.org/results/past/WCH91/index.html IAAF 1991]

[[Санат:1991 жылғы жеңіл атлетика]]
[[Санат:Жеңіл атлетикадан әлем чемпионаттары]]</text>
      <sha1>8yk9mbta07bspkftz8idehzqhp4zkun</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3061408</id>
      <parentid>3061407</parentid>
      <timestamp>2022-08-16T15:34:14Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Kas77777</username>
        <id>100404</id>
      </contributor>
      <comment>/* Медальдық есеп */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3825" xml:space="preserve">{{Жеңіл атлетикалық жарыс
 |Атауы           = Жеңіл атлетикадан әлем чемпионаты 1991&lt;br /&gt;IAAF World Championships Stuttgart 1991
 |Эмблема            = 1991 World Championships in Athletics logo.png
 |Өлшемі             = 200px
 |Сурет сипаттамасы           = 
 |Қала              = [[Токио]], {{JPN}}
 |Елдер             = 167
 |Қатысушылар         = 1517
 |Медальдар            = 44
 |Ашылуы           = [[23 тамыз]] [[1991]]
 |Жабылуы           = [[1 қыркүйек]] [[1991]]
 |Стадион            = [[Олимпиада стадионы (Токио)]]
 |Алдыңғы         = [[Жеңіл атлетикадан әлем чемпионаты 1989|1989]]
 |Келесі          = [[Жеңіл атлетикадан әлем чемпионаты 1993|1993]]
}}

'''Жеңіл атлетикадан III әлем чемпионаты''' [[Жапония]], [[Токио]] қаласында [[1991 жыл]]дың [[23 тамыз]] - [[1 қыркүйек]] күндері аралығында өткізілді. Жарыстар «[[Олимпиада стадионы (Токио)]]» стадионында өтті.

==Медальдық есеп==
{| class=&quot;wikitable&quot;  style=&quot;margin:0.5em auto; font-size:90%; position:relative; width:55%;&quot;
|- bgcolor=&quot;#EFEFEF&quot;
! width=50 | Орын
! width=200 | Ел
! width=50 | [[Сурет:Gold medal world centered-2.svg|20px]]
! width=50 | [[Сурет:Silver medal world centered-2.svg|20px]]
! width=50 | [[Сурет:Bronze medal world centered-2.svg|20px]]
! width=50 | [[Сурет:Medals world.svg|40px]]
|- align=center
| 1
| align=left|{{USA}}
| style=&quot;background:#F7F6A8;&quot; | '''10'''
| style=&quot;background:#DCE5E5;&quot; | '''8'''
| style=&quot;background:#FFDAB9;&quot; | '''8'''
|'''26'''
|- align=center
| 2
| align=left|{{URS}}
| style=&quot;background:#F7F6A8;&quot; | 9
| style=&quot;background:#DCE5E5;&quot; | 9
| style=&quot;background:#FFDAB9;&quot; | 11
|29
|- align=center
| 3
| align=left|{{GER}}
| style=&quot;background:#F7F6A8;&quot; | 5
| style=&quot;background:#DCE5E5;&quot; | 4
| style=&quot;background:#FFDAB9;&quot; | 8
|17
|- align=center
| 4
| align=left|{{KEN}}
| style=&quot;background:#F7F6A8;&quot; | 4
| style=&quot;background:#DCE5E5;&quot; | 3
| style=&quot;background:#FFDAB9;&quot; | 1
|8
|- align=center
|5
| align=left|{{GBR}}
| style=&quot;background:#F7F6A8;&quot; | 2
| style=&quot;background:#DCE5E5;&quot; | 2
| style=&quot;background:#FFDAB9;&quot; | 3
|7
|- align=center
| 6
| align=left|{{CHN}}
| style=&quot;background:#F7F6A8;&quot; | 2
| style=&quot;background:#DCE5E5;&quot; | 1
| style=&quot;background:#FFDAB9;&quot; | 1
|4
|- align=center
|7
| align=left|{{ALG}}
| style=&quot;background:#F7F6A8;&quot; | 2
| style=&quot;background:#DCE5E5;&quot; | 0
| style=&quot;background:#FFDAB9;&quot; | 1
|3
|- align=center
|8
|align=left|{{JAM}}
| style=&quot;background:#F7F6A8;&quot; | 1
| style=&quot;background:#DCE5E5;&quot; | 1
| style=&quot;background:#FFDAB9;&quot; | 3
|5
|- align=center
|9
| align=left|{{FIN}}
| style=&quot;background:#F7F6A8;&quot; | 1
| style=&quot;background:#DCE5E5;&quot; | 1
| style=&quot;background:#FFDAB9;&quot; | 1
|3
|- align=center
|rowspan=&quot;2&quot;| 10
| align=left|{{FRA}}
| style=&quot;background:#F7F6A8;&quot; | 1
| style=&quot;background:#DCE5E5;&quot; | 1
| style=&quot;background:#FFDAB9;&quot; | 0
|2
|-align=center
| align=left|{{JPN}}
| style=&quot;background:#F7F6A8;&quot; | 1
| style=&quot;background:#DCE5E5;&quot; | 1
| style=&quot;background:#FFDAB9;&quot; | 0
|2
|-align=center
|colspan=&quot;2&quot;|'''Барлығы'''
| style=&quot;background:#F7F6A8;&quot; |'''43'''
| style=&quot;background:#DCE5E5;&quot; |'''43'''
| style=&quot;background:#FFDAB9;&quot; |'''43'''
| '''129'''
|}

== Сыртқы сілтемелер ==
* [https://web.archive.org/web/20041212064309/http://www2.iaaf.org/results/past/WCH91/index.html IAAF 1991]

[[Санат:1991 жылғы жеңіл атлетика]]
[[Санат:Жеңіл атлетикадан әлем чемпионаттары]]</text>
      <sha1>kpa4cyeqooke7c34ywamdsvdc7rdsa0</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3061412</id>
      <parentid>3061408</parentid>
      <timestamp>2022-08-16T15:41:23Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Kas77777</username>
        <id>100404</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3825" xml:space="preserve">{{Жеңіл атлетикалық жарыс
 |Атауы           = Жеңіл атлетикадан әлем чемпионаты 1991&lt;br /&gt;IAAF World Championships Stuttgart 1991
 |Эмблема            = 1991 World Championships in Athletics logo.png
 |Өлшемі             = 200px
 |Сурет сипаттамасы           = 
 |Қала              = [[Токио]], {{JPN}}
 |Елдер             = 167
 |Қатысушылар         = 1517
 |Медальдар            = 44
 |Ашылуы           = [[23 тамыз]] [[1991]]
 |Жабылуы           = [[1 қыркүйек]] [[1991]]
 |Стадион            = [[Олимпиада стадионы (Токио)]]
 |Алдыңғы         = [[Жеңіл атлетикадан әлем чемпионаты 1987|1987]]
 |Келесі          = [[Жеңіл атлетикадан әлем чемпионаты 1993|1993]]
}}

'''Жеңіл атлетикадан III әлем чемпионаты''' [[Жапония]], [[Токио]] қаласында [[1991 жыл]]дың [[23 тамыз]] - [[1 қыркүйек]] күндері аралығында өткізілді. Жарыстар «[[Олимпиада стадионы (Токио)]]» стадионында өтті.

==Медальдық есеп==
{| class=&quot;wikitable&quot;  style=&quot;margin:0.5em auto; font-size:90%; position:relative; width:55%;&quot;
|- bgcolor=&quot;#EFEFEF&quot;
! width=50 | Орын
! width=200 | Ел
! width=50 | [[Сурет:Gold medal world centered-2.svg|20px]]
! width=50 | [[Сурет:Silver medal world centered-2.svg|20px]]
! width=50 | [[Сурет:Bronze medal world centered-2.svg|20px]]
! width=50 | [[Сурет:Medals world.svg|40px]]
|- align=center
| 1
| align=left|{{USA}}
| style=&quot;background:#F7F6A8;&quot; | '''10'''
| style=&quot;background:#DCE5E5;&quot; | '''8'''
| style=&quot;background:#FFDAB9;&quot; | '''8'''
|'''26'''
|- align=center
| 2
| align=left|{{URS}}
| style=&quot;background:#F7F6A8;&quot; | 9
| style=&quot;background:#DCE5E5;&quot; | 9
| style=&quot;background:#FFDAB9;&quot; | 11
|29
|- align=center
| 3
| align=left|{{GER}}
| style=&quot;background:#F7F6A8;&quot; | 5
| style=&quot;background:#DCE5E5;&quot; | 4
| style=&quot;background:#FFDAB9;&quot; | 8
|17
|- align=center
| 4
| align=left|{{KEN}}
| style=&quot;background:#F7F6A8;&quot; | 4
| style=&quot;background:#DCE5E5;&quot; | 3
| style=&quot;background:#FFDAB9;&quot; | 1
|8
|- align=center
|5
| align=left|{{GBR}}
| style=&quot;background:#F7F6A8;&quot; | 2
| style=&quot;background:#DCE5E5;&quot; | 2
| style=&quot;background:#FFDAB9;&quot; | 3
|7
|- align=center
| 6
| align=left|{{CHN}}
| style=&quot;background:#F7F6A8;&quot; | 2
| style=&quot;background:#DCE5E5;&quot; | 1
| style=&quot;background:#FFDAB9;&quot; | 1
|4
|- align=center
|7
| align=left|{{ALG}}
| style=&quot;background:#F7F6A8;&quot; | 2
| style=&quot;background:#DCE5E5;&quot; | 0
| style=&quot;background:#FFDAB9;&quot; | 1
|3
|- align=center
|8
|align=left|{{JAM}}
| style=&quot;background:#F7F6A8;&quot; | 1
| style=&quot;background:#DCE5E5;&quot; | 1
| style=&quot;background:#FFDAB9;&quot; | 3
|5
|- align=center
|9
| align=left|{{FIN}}
| style=&quot;background:#F7F6A8;&quot; | 1
| style=&quot;background:#DCE5E5;&quot; | 1
| style=&quot;background:#FFDAB9;&quot; | 1
|3
|- align=center
|rowspan=&quot;2&quot;| 10
| align=left|{{FRA}}
| style=&quot;background:#F7F6A8;&quot; | 1
| style=&quot;background:#DCE5E5;&quot; | 1
| style=&quot;background:#FFDAB9;&quot; | 0
|2
|-align=center
| align=left|{{JPN}}
| style=&quot;background:#F7F6A8;&quot; | 1
| style=&quot;background:#DCE5E5;&quot; | 1
| style=&quot;background:#FFDAB9;&quot; | 0
|2
|-align=center
|colspan=&quot;2&quot;|'''Барлығы'''
| style=&quot;background:#F7F6A8;&quot; |'''43'''
| style=&quot;background:#DCE5E5;&quot; |'''43'''
| style=&quot;background:#FFDAB9;&quot; |'''43'''
| '''129'''
|}

== Сыртқы сілтемелер ==
* [https://web.archive.org/web/20041212064309/http://www2.iaaf.org/results/past/WCH91/index.html IAAF 1991]

[[Санат:1991 жылғы жеңіл атлетика]]
[[Санат:Жеңіл атлетикадан әлем чемпионаттары]]</text>
      <sha1>73vbgzntwp3deu37pvzchoyuturoo07</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Қатысушы талқылауы:Anton3312578859</title>
    <ns>3</ns>
    <id>686451</id>
    <redirect title="Қатысушы талқылауы:Manul694" />
    <revision>
      <id>3061395</id>
      <timestamp>2022-08-16T15:12:40Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>MdsShakil</username>
        <id>110227</id>
      </contributor>
      <comment>MdsShakil [[Қатысушы талқылауы:Anton3312578859]] бетін [[Қатысушы талқылауы:Manul694]] бетіне жылжытты: Automatically moved page while renaming the user &quot;[[Special:CentralAuth/Anton3312578859|Anton3312578859]]&quot; to &quot;[[Special:CentralAuth/Manul694|Manul694]]&quot;</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="60" xml:space="preserve">#АЙДАУ [[Қатысушы талқылауы:Manul694]]</text>
      <sha1>2f39djcpc2jjt7rdpu3rxtytwo7j0b6</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Митохондриялық ДНҚ</title>
    <ns>0</ns>
    <id>686452</id>
    <revision>
      <id>3061403</id>
      <timestamp>2022-08-16T15:29:25Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Arruah</username>
        <id>35</id>
      </contributor>
      <comment>«[[:ru:Special:Redirect/revision/124078913|Митохондриальная ДНК]]» бетінен аударылып түзілді</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="27091" xml:space="preserve">
'''Митохондриялық ДНҚ''' ('''мтДНҚ''') — [[Эукариоттар|эукариоттық]] жасушалардың органеллалары болып табылатын [[Митохондрия|митохондрияларда]] ([[Жасуша ядросы|ядролық]] ДНҚ-дан айырмашылығы) табылған [[ДНҚ]] .

Митохондриялық ДНҚ-да кодталған [[Ген|гендер]] ядродан тыс ([[Хромосомалар|хромосоманың]] сыртында) орналасқан плазмагендер тобына жатады. [[Цитоплазма|Жасушаның цитоплазмасында]] шоғырланған осы тұқым қуалаушылық факторларының жиынтығы организмнің берілген түрінің плазмоны (геномынан айырмашылығы) құрайды &lt;ref&gt;Джинкс Д., Нехромосомная наследственность, пер. с англ., М., 1966; Сэджер Р., Гены вне хромосом, в кн.: Молекулы и клетки, пер. с англ., М., 1966.&lt;/ref&gt; .

== Ашылу тарихы ==
Митохондриялық ДНҚ-ны [[1963 жыл|1963]] жылы Стокгольм университетінде Маргит Насс пен Сильвен Насс [[Электронды микроскоп|электронды микроскопия]] көмегімен  және тәуелсіз ғалымдар Эллен Харлсбруннер, Ганс Туппи және Готфрид Шац [[Вена университеті|университетте]] [[Ашытқылар|ашытқы]] митохондриялық фракцияларының биохимиялық талдауында ашты. [[1964 жыл|1964 жылы]] . &lt;ref&gt;Ellen Haslbrunner, [[Hans Tuppy]] and [[Gottfried Schatz]] (1964 at the Institut for Biochemistry at the [[Medical faculty|Medical Faculty]] of the [[University of Vienna]] in [[Vienna]], [[Австрия]]): ''[https://web.archive.org/web/20080910184516/http://www.biozentrum.unibas.ch/emeritus/schatz/pdf/Schatz_BBRC_1964.pdf «Deoxyribonucleic Acid Associated with Yeast Mitochondria»]'' (PDF) Biochem. Biophys. Res. Commun. 15, 127—132.&lt;/ref&gt;

== Митохондриялық ДНҚ-ның шығу тегі туралы теориялар ==
[[Симбиогенез|Эндосимбиотикалық]] теорияға сәйкес, митохондриялық ДНҚ [[Бактериялар|бактериялардың]] дөңгелек ДНҚ молекулаларынан пайда болды, сондықтан ядролық [[Геном|геномнан]] басқа шығу тегі бар. Енді митохондриялар монофилиялық текті, яғни оларды эукариоттардың ата-бабалары бір рет қана алған деген көзқарас басым.

ДНҚ нуклеотидтер тізбегінің ұқсастығына сүйене отырып, тірі прокариоттардың ішіндегі митохондриялардың ең жақын туыстары альфа-протеобактериялар болып табылады (атап айтқанда, риккетсиялар митохондрияларға жақын деген болжам жасалды). Митохондриялық геномдарды салыстырмалы талдау эволюция барысында қазіргі митохондриялардың ата-бабаларының гендерінің жасуша ядросына біртіндеп ауысқанын көрсетеді. Митохондриялық ДНҚ-ның кейбір ерекшеліктері эволюциялық тұрғыдан түсіндірілмеген күйінде қалады (мысалы, [[Интрон|интрондардың]] едәуір көп саны, триплеттердің дәстүрлі емес қолданылуы және т.б.). Митохондриялық геномның өлшемі шектеулі болғандықтан, митохондриялық ақуыздардың көпшілігі ядрода кодталады. Сонымен қатар митохондриялық тРНҚ-ның көпшілігі митохондриялық геноммен кодталады.

== Митохондриялық ДНҚ молекулаларының пішіні мен саны ==
[[Сурет:Electron_microscopy_reveals_mitochondrial_DNA_in_discrete_foci.jpg|link=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/18/Electron_microscopy_reveals_mitochondrial_DNA_in_discrete_foci.jpg/300px-Electron_microscopy_reveals_mitochondrial_DNA_in_discrete_foci.jpg|нобай|388x388 нүкте| Электрондық микроскопия адам митохондрияларында mtDNA-ның нақты орнын көрсетеді. Ажыратымдылық 200 нм. (A) Алтын бөлшектермен mtDNA бояғаннан кейін цитоплазма арқылы кесінді. B) Экстракциядан кейінгі цитоплазма; Алтын бөлшектерімен байланысты mtDNA орнында қалды. Iborra et al., 2004. &lt;ref name=&quot;pmid15157274&quot;&gt;{{Мақала|pmid=15157274|DOI=10.1186/1741-7007-2-9}}&lt;/ref&gt;]]
Зерттелетін организмдердің көпшілігінде митохондрияларда тек қана дөңгелек ДНҚ молекулалары болады, кейбір өсімдіктерде дөңгелек және сызықты молекулалар бір уақытта болады, ал бірқатар [[Споралылар|протисталарда]] (мысалы, [[Инфузориялар|кірпікшелілер]] ) тек сызықты молекулалар болады. &lt;ref&gt;{{Cite web|url=http://vivovoco.astronet.ru/VV/JOURNAL/NATURE/06_02/MITO.HTM|title=Дымшиц Г. М. Сюрпризы митохондриального генома. Природа, 2002, N 6|accessdate=2014-05-18|archivedate=2012-07-28|archiveurl=https://web.archive.org/web/20120728183334/http://vivovoco.astronet.ru/VV/JOURNAL/NATURE/06_02/MITO.HTM|deadlink=no}}&lt;/ref&gt;

Сүтқоректілердің митохондрияларында әдетте дөңгелек ДНҚ молекулаларының екі-он бірдей көшірмесі болады. 

Өсімдіктерде әрбір митохондрияда рекомбинацияға қабілетті әртүрлі мөлшердегі бірнеше ДНҚ молекулалары болады.

[[Кинетопластидалар|Кинетопласидтік қатардағы протисталарда]] (мысалы, [[Трипаносомалар|трипаносомаларда]]) митохондриялардың арнайы бөлімінде (кинетопласт) ДНҚ молекулаларының екі түрі бар - ұзындығы шамамен 21 кб бірдей макси-сақиналар (20-50 дана). және шағын сақиналар (20 000-55 000 дана, 300-ге жуық сорттар, орташа ұзындығы шамамен 1000 б.б.). Барлық сақиналар бір желіге қосылады (катенендер), ол әрбір репликация циклімен жойылады және қалпына келеді. Максималды сақиналар басқа организмдердің митохондриялық ДНҚ-сына гомолог болып табылады. Әрбір шағын сақина төрт ұқсас сақталған аймақты және төрт бірегей гиперайнымалы аймақты қамтиды. &lt;ref&gt;{{Cite web|url=http://gemi.mpl.ird.fr/PDF/jt01.pdf|title=doi:10.1016/j.exppara.2006.04.005&lt;!-- Заголовок добавлен ботом --&gt;|accessdate=2009-05-11|archivedate=2011-03-31|archiveurl=https://web.archive.org/web/20110331202556/http://gemi.mpl.ird.fr/PDF/jt01.pdf|deadlink=yes}}&lt;/ref&gt; Қысқа бағыттаушы РНҚ молекулалары (гидРНҚ) шағын шеңберлерде кодталған, олар жоғарғы шеңберлердің гендерінен транскрипцияланған РНҚ өңдейді.

== Митохондриялық ДНҚ тұрақтылығы ==
Митохондриялық ДНҚ тыныс алу тізбегі тудыратын реактивті оттегі түрлеріне олардың жақын орналасуына байланысты ерекше сезімтал. Митохондриялық ДНҚ белоктармен байланысқанымен, ядролық ДНҚ-ға қарағанда олардың қорғаныш рөлі азырақ. Мутациялар митохондриялық ДНҚ тудыруы мүмкін ана арқылы берілетін [[тұқым қуалайтын аурулар]] . Сондай-ақ митохондриялық ДНҚ мутациясының қартаю процесіне және жасқа байланысты патологиялардың дамуына ықтимал үлесін көрсететін деректер бар. &lt;ref&gt;
{{Мақала|DOI=10.1042/CS20040148|pmid=15279618}}&lt;/ref&gt; Адамдарда митохондриялық ДНҚ әдетте әр жасушада 100-10 000 көшірмеде болады ([[Сперматозоид|сперматозоидтар]] мен [[Аналық жыныс жасушасы|жұмыртқалар]] ерекшелік болып табылады). Митохондриялық геномдардың көптігі митохондриялық аурулардың көріну ерекшеліктерімен байланысты - әдетте олардың кеш басталуы және өте өзгермелі белгілері.

== Митохондриялық тұқым қуалаушылық ==

=== Аналық мұрагерлік ===
Көп жасушалы организмдердің көпшілігінде митохондриялық ДНҚ анадан тұқым қуалайды. Жұмыртқада сперматозоидқа қарағанда митохондриялық ДНҚ-ның бірнеше рет көп көшірмелері бар. Сперматозоидта әдетте оннан аспайтын митохондрия (адамда бір спираль тәрізді бұралған митохондрия), ұсақ теңіз кірпі жұмыртқаларында – бірнеше жүз мың, ал ірі бақа жұмыртқаларында – ондаған миллион болады. Сонымен қатар, ұрық митохондриялары әдетте ұрықтанғаннан кейін деградацияға ұшырайды  .

Жыныстық көбею кезінде митохондриялар әдетте аналық жолмен ғана тұқым қуалайды, ұрық митохондриялары әдетте ұрықтанғаннан кейін жойылады. Сонымен қатар, сперматозоидтардың митохондрияларының көп бөлігі ұрықтандыру кезінде кейде жоғалып кететін жікшенің негізінде орналасқан. [[1999 жыл|1999 жылы]] сперматозоидтардың митохондриялары убиквитинмен (зиготадағы аталық митохондриялардың бұзылуына әкелетін белгі белок) таңбаланғаны анықталды  .

Митохондриялық ДНҚ жоғары деңгейде сақталмағандықтан және мутация жылдамдығы жоғары, ол тірі организмдердің филогенезін (эволюциялық қатынасын) зерттеу үшін жақсы объект болып табылады. Ол үшін әртүрлі түрлердегі митохондриялық ДНҚ реттілігі арнайы компьютерлік бағдарламалардың көмегімен анықталып, салыстырылады және зерттелетін түрге эволюциялық ағаш алынады. Иттердің митохондриялық ДНҚ-сын зерттеу иттердің шығу тегін жабайы қасқырлардан анықтауға мүмкіндік берді &lt;ref name=&quot;Vila&quot;&gt;{{Мақала|DOI=10.1126/science.276.5319.1687|issn=0036-8075|pmid=9180076}}&lt;/ref&gt; . Адам популяцияларындағы митохондриялық ДНҚ-ны зерттеу қазіргі уақытта өмір сүретін барлық адамдардың гипотетикалық тегі « митохондриялық Хауаны » есептеуге мүмкіндік берді.

'''Әкелік мұрагерлік'''

Кейбір түрлер үшін митохондриялық ДНҚ-ның аталық линия арқылы берілуі, мысалы, мидияларда көрсетілген &lt;ref name=&quot;Hoeh&quot;&gt;{{Мақала|pmid=1672472|DOI=10.1126/science.1672472}}&lt;/ref&gt;  . [[Дрозофиль шыбындары|Дрозофила]], &lt;ref&gt;{{Мақала|pmid=1628820}}&lt;/ref&gt; бал аралары &lt;ref&gt;{{Мақала|pmid=8299176|DOI=10.1007/BF00351719}}&lt;/ref&gt; және цикадалар сияқты кейбір жәндіктер үшін де митохондриялардың аталық [[Тұқым қуалаушылық|тұқым]] қуалауы сипатталған. &lt;ref&gt;{{Мақала|DOI=10.1371/journal.pone.0000892}}&lt;/ref&gt;

Сондай-ақ сүтқоректілердің митохондриялық аталық тұқым қуалауының дәлелі бар. Тышқандар үшін мұндай тұқым қуалаушылық жағдайлары сипатталған, &lt;ref&gt;{{Мақала|pmid=1857422|DOI=10.1038/352255a0}}&lt;/ref&gt; &lt;ref&gt;{{Мақала|pmid=9504930}}&lt;/ref&gt; сонымен бірге аталықтан алынған митохондриялар кейіннен қабылданбайды. Бұл құбылыс қой &lt;ref&gt;{{Мақала|pmid=15266295|DOI=10.1038/sj.hdy.6800516}}&lt;/ref&gt; және клондалған ірі қара мал үшін көрсетілді. &lt;ref&gt;{{Мақала|pmid=9600265|DOI=10.1016/S0014-5793(98)00350-0}}&lt;/ref&gt;

==== Адамдардағы әкелік тұқым қуалаушылық ====
Соңғы уақытқа дейін адамның митохондриялары тек аналық тегі арқылы тұқым қуалайды деп есептелді. 2002 жылы аталық митохондриялық ДНҚ сенімді түрде анықталған науқастың бір ғана белгілі жағдайы болды &lt;ref&gt;{{Мақала|pmid=12192017|DOI=10.1056/NEJMoa020350}}&lt;/ref&gt; .

Тек жақында 2018 жылы жүргізілген зерттеу адамның митохондриялық ДНҚ-сы кейде әлі де әкелік жолмен берілуі мүмкін екенін көрсетті. Аталық митохондриялардың аз мөлшері аналық жұмыртқаға сперматозоид цитоплазмасымен бірге ене алады, бірақ, әдетте, аталық митохондриялар содан кейін зиготадан жоғалады. Дегенмен, кейбір адамдарда «әкесінің митохондрияларының аман қалуына көмектесетін мутация» бар екені анықталды &lt;ref&gt;{{Cite web|url=http://elementy.ru/novosti_nauki/433372/Mitokhondrialnaya_DNK_mozhet_peredavatsya_po_ottsovskoy_linii/t2584639/Mikrobiologiya|title=Митохондриальная ДНК может передаваться по отцовской линии • Полина Лосева • Новости науки на «Элементах» • Генетика, Микробиология&lt;!-- Заголовок добавлен ботом --&gt;|accessdate=2018-12-24|archivedate=2018-12-24|archiveurl=https://web.archive.org/web/20181224121920/http://elementy.ru/novosti_nauki/433372/Mitokhondrialnaya_DNK_mozhet_peredavatsya_po_ottsovskoy_linii/t2584639/Mikrobiologiya|deadlink=no}}&lt;/ref&gt; .

== Митохондриялық геном ==
Сүтқоректілерде әрбір mtDNA молекуласында 15000-17000 негіз жұбы (адамда 16565 негізгі жұп – зерттеу 1981 жылы аяқталды &lt;ref name=&quot;Ial&quot;&gt;Айала Ф. Д. Современная генетика. 1987.&lt;/ref&gt;, басқа дереккөз бойынша 16569 негізгі жұп &lt;ref&gt;{{Cite web|url=http://chemistry.umeche.maine.edu/CHY431/MitoDNA.html|title=Архивированная копия|accessdate=2009-10-10|archiveurl=https://web.archive.org/web/20110813123936/http://chemistry.umeche.maine.edu/CHY431/MitoDNA.html|archivedate=2011-08-13|deadlink=yes}}&lt;/ref&gt; ) және құрамында 37 ген бар – &lt;ref&gt;Даниленко Н. Г., Давыденко О.Г — Миры геномов органелл&lt;/ref&gt; 13 кодтаушы ақуыздар. &lt;ref&gt;Даниленко Н. Г., Давыденко О.Г — Миры геномов органелл&lt;/ref&gt;, 22 - [[Тасымалдаушы РНҚ|тРНҚ]] гендер, 2 - рРНҚ (12S және 16S рРНҚ үшін бір ген). Басқа көп жасушалы жануарларда митохондриялық гендердің ұқсас жиынтығы бар, дегенмен кейбір гендер кейде болмауы мүмкін. Әртүрлі өсімдік түрлерінің, саңырауқұлақтардың және әсіресе протистердің  mtDNA гендік құрамы айтарлықтай ерекшеленеді. Осылайша, белгілі митохондриялық геномдардың ең толықсы Якобид ''жгутяты Reclinomonas americana'' табылды: оның құрамында 97 [[ген]] бар, оның ішінде белоктарды кодтайтын 62 ген (27 [[Рибосома|рибосомалық]] белок, 23 электрон тасымалдау тізбегінің жұмысына және тотығу, фосфорлануға қатысатын ақуыз) сондай-ақ РНҚ-полимеразаның суббірліктері).

Ең кішкентай митохондриялық геномдардың бірінде безгек плазмодийі бар (шамамен 6000 бит). o., құрамында екі рРНҚ гені және үш белокты кодтайтын ген бар).

Кейбір протистердің ([[Дизентерия амебасы|амеба дизентериясы]], [[микроспоридиялар]] және лямблиялар) жақында ашылған вестигиальды митохондрияларында (митосомалар) ДНҚ жоқ.

Саңырауқұлақтардың әртүрлі түрлерінің митохондриялық геномдарында 19431 (бөліну ашытқысы ''Schizosaccharomyces pombe'') бастап 100314 (sordariomycete ''Podospora anserina'') жұптары бар  .

Кейбір өсімдіктерде үлкен митохондриялық ДНҚ молекулалары (25 миллион негізгі жұпқа дейін) бар, оларда шамамен бірдей гендер және кіші mtDNA мөлшері бар. Митохондриялық ДНҚ ұзындығы тіпті бір тұқымдас өсімдіктерде де әртүрлі болуы мүмкін. Өсімдік митохондриялық ДНҚ кодталмаған қайталанатын тізбектерді қамтиды.

Адам геномында әрбір комплементарлы ДНҚ тізбегі үшін бір ғана промотор бар &lt;ref name=&quot;Ial&quot;&gt;Айала Ф. Д. Современная генетика. 1987.&lt;/ref&gt; .

Адамның митохондриялық геномы келесі белоктар мен РНҚ-ны кодтайды:
{| class=&quot;wikitable&quot;
|'''Белоктар немесе РНҚ'''
| '''Гендер'''
|-
| NADH дегидрогеназа 
(I Кешен)
| MT -ND1, MT-ND2, MT-ND3, MT-ND4, MT-ND4L, MT-ND5, MT-ND6
|-
| Коэнзим Q - цитохром с редуктаза/цитохром b(III Кешен)
| MT-CYB
|-
| цитохром с оксидаза&lt;br /&gt;(IV Кешен)
| MT-CO1, MT-CO2, MT-CO3
|-
| ATP синтазасы
| MT-ATP6, MT-ATP8
|-
| рРНҚ
| MT-RNR1 (12S), MT- RNR2 (16S)
|-
| [[Тасымалдаушы РНҚ|тРНҚ]]
| MT-TA, MT-TC, MT-TD, MT-TE, MT-TF, MT-TG, MT-TH, MT-TI, MT-TK, MT-TL1, MT-TL2, MT-TM, MT- TN, MT-TP, MT-TQ, MT-TR, MT -TS1, MT-TS2, MT-TT, MT-TV, MT-TW, MT-TY, MT1X
|}

== Митохондриялық ДНҚ-ның ерекшеліктері ==
Митохондриялық геномның кодтау тізбегінің ([[Кодон|кодондардың]]) әмбебап ядролық ДНҚ кодтау тізбегінен кейбір айырмашылықтары бар.

Осылайша, AUA кодоны митохондриялық геномдағы [[Метионин|метионинді]] кодтайды (ядролық ДНҚ-дағы изолейциннің орнына), AGA және AGG кодондары терминатор кодондары (ядролық ДНҚ-да [[Аргинин|аргининді]] кодтайды), митохондриялық геномдағы UGA кодоны &lt;ref name=&quot;Ial&quot;&gt;Айала Ф. Д. Современная генетика. 1987.&lt;/ref&gt; триптопанды кодтайды.

Дәлірек айтсақ, біз митохондриялық ДНҚ туралы емес, ақуыз синтезі басталғанға дейін осы ДНҚ-дан шығарылатын (транскрипцияланған) [[Ақпараттық РНҚ|мРНҚ]] туралы айтып отырмыз. [[Кодон]] белгілеуіндегі U ген РНҚ-ға транскрипцияланған кезде [[Урацил|тиминді]] алмастыратын [[Тимин|урацилді]] білдіреді.

тРНҚ гендерінің саны (22 ген) 32 тРНҚ гендері бар ядролық геномға қарағанда аз &lt;ref name=&quot;Ial&quot;&gt;Айала Ф. Д. Современная генетика. 1987.&lt;/ref&gt; .

Адамның митохондриялық геномында ақпараттың шоғырланғандығы соншалық, әдетте, 3'-терминатор кодондарына сәйкес келетін нуклеотидтер мРНҚ-кодтау тізбектерінде ішінара жойылады &lt;ref name=&quot;Ial&quot;&gt;Айала Ф. Д. Современная генетика. 1987.&lt;/ref&gt; .

== Қолдану ==
Әртүрлі филогенетикалық теорияларды құруда қолданудан басқа, митохондриялық геномды зерттеу идентификацияның негізгі құралы болып табылады. Сәйкестендіру мүмкіндігі адамның митохондриялық геномында бар топтық және тіпті жеке айырмашылықтармен байланысты.

Митохондриялық ДНҚ-да кодталған цитохром с оксидаза суббірлігі I ген аймағының тізбегі жануарлардың ДНҚ штрих-кодтауымен байланысты жобаларда кеңінен қолданылады, яғни организмнің ДНҚ-дағы қысқа маркерлер негізінде белгілі бір таксонға жататынын анықтау &lt;ref&gt;{{Мақала|DOI=10.1098/rspb.2002.2218}}&lt;/ref&gt; &lt;ref&gt;{{Мақала|DOI=10.1007/s13353-013-0180-y}}&lt;/ref&gt; . Өсімдіктерді штрих-кодтау үшін негізінен пластидтік ДНҚ-дағы екі маркердің комбинациясы қолданылады &lt;ref&gt;{{Мақала|DOI=10.1073/pnas.0905845106}}&lt;/ref&gt; .

Орегон университетінің эмбриондық жасушалар және гендік терапия орталығындағы Шухрат Миталиповтың тобы тұқым қуалайтын митохондриялық ауруларды емдеу үшін митохондриялық ДНҚ ауыстыру әдісін ойлап тапты. Қазір Ұлыбританияда бұл әдістің клиникалық сынақтары басталды, олар «3-ата-аналық нәресте техникасы» - «үш ата-анадан шыққан бала» бейресми атауын алды. Бұл процедураның нәтижесінде Мексикада баланың дүниеге келгені туралы да белгілі &lt;ref&gt;{{Cite web|url=http://alla-astakhova.ru/tonkaya-rabota-2/|title=Тонкая работа - 2|author=Алла Астахова|work=Блог о здравоохранении|date=2017-08-22|publisher=|accessdate=2017-08-23|archivedate=2017-08-23|archiveurl=https://web.archive.org/web/20170823160943/http://alla-astakhova.ru/tonkaya-rabota-2/|deadlink=no}}&lt;/ref&gt; .

== Ескертпелер ==
{{Дереккөздер}}

== Сілтемелер ==

* [http://www.mitomap.org/ Митомап] – адамның митохондриялық геномының мәліметтер базасы
* [http://mtdna.gentis.ru/index.htm Адам mtDNA] - адам mtDNA толық реттілігінің деректер базасы
* [http://www.phylotree.org Филотри] М. Ван Овен және М. Кайзер
* [http://gentis.ru/info/mtdna-tutorial/mtdna-faq/1 Митохондриялық ДНҚ: ұмтылатын молекулалық генеалогқа арналған нұсқаулық]

== Сондай-ақ қараңыз ==

* [[Митохондрия]]
* Митохондриялық Хауа
* Гаплогруппалар
* Митохондриялық аурулар
* Ерлердің цитоплазмалық бедеулігі
[[Санат:ДНҚ]]
[[Санат:Pages with unreviewed translations]]</text>
      <sha1>gwbczfrior434rsqgl20tur4beg45g3</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3061405</id>
      <parentid>3061403</parentid>
      <timestamp>2022-08-16T15:30:55Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Arruah</username>
        <id>35</id>
      </contributor>
      <minor />
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="27091" xml:space="preserve">
'''Митохондриялық ДНҚ''' ('''мтДНҚ''') — [[Эукариоттар|эукариоттық]] жасушалардың органеллалары болып табылатын [[Митохондрия|митохондрияларда]] ([[Жасуша ядросы|ядролық]] ДНҚ-дан айырмашылығы) табылған [[ДНҚ]] .

Митохондриялық ДНҚ-да кодталған [[Ген|гендер]] ядродан тыс ([[Хромосомалар|хромосоманың]] сыртында) орналасқан плазмагендер тобына жатады. [[Цитоплазма|Жасушаның цитоплазмасында]] шоғырланған осы тұқым қуалаушылық факторларының жиынтығы организмнің берілген түрінің плазмоны (геномынан айырмашылығы) құрайды &lt;ref&gt;Джинкс Д., Нехромосомная наследственность, пер. с англ., М., 1966; Сэджер Р., Гены вне хромосом, в кн.: Молекулы и клетки, пер. с англ., М., 1966.&lt;/ref&gt; .

== Ашылу тарихы ==
Митохондриялық ДНҚ-ны [[1963 жыл|1963]] жылы Стокгольм университетінде Маргит Насс пен Сильвен Насс [[Электронды микроскоп|электронды микроскопия]] көмегімен  және тәуелсіз ғалымдар Эллен Харлсбруннер, Ганс Туппи және Готфрид Шац [[Вена университеті|университетте]] [[Ашытқылар|ашытқы]] митохондриялық фракцияларының биохимиялық талдауында ашты. [[1964 жыл|1964 жылы]] . &lt;ref&gt;Ellen Haslbrunner, [[Hans Tuppy]] and [[Gottfried Schatz]] (1964 at the Institut for Biochemistry at the [[Medical faculty|Medical Faculty]] of the [[University of Vienna]] in [[Vienna]], [[Австрия]]): ''[https://web.archive.org/web/20080910184516/http://www.biozentrum.unibas.ch/emeritus/schatz/pdf/Schatz_BBRC_1964.pdf «Deoxyribonucleic Acid Associated with Yeast Mitochondria»]'' (PDF) Biochem. Biophys. Res. Commun. 15, 127—132.&lt;/ref&gt;

== Митохондриялық ДНҚ-ның шығу тегі туралы теориялар ==
[[Симбиогенез|Эндосимбиотикалық]] теорияға сәйкес, митохондриялық ДНҚ [[Бактериялар|бактериялардың]] дөңгелек ДНҚ молекулаларынан пайда болды, сондықтан ядролық [[Геном|геномнан]] басқа шығу тегі бар. Енді митохондриялар монофилиялық текті, яғни оларды эукариоттардың ата-бабалары бір рет қана алған деген көзқарас басым.

ДНҚ нуклеотидтер тізбегінің ұқсастығына сүйене отырып, тірі прокариоттардың ішіндегі митохондриялардың ең жақын туыстары альфа-протеобактериялар болып табылады (атап айтқанда, риккетсиялар митохондрияларға жақын деген болжам жасалды). Митохондриялық геномдарды салыстырмалы талдау эволюция барысында қазіргі митохондриялардың ата-бабаларының гендерінің жасуша ядросына біртіндеп ауысқанын көрсетеді. Митохондриялық ДНҚ-ның кейбір ерекшеліктері эволюциялық тұрғыдан түсіндірілмеген күйінде қалады (мысалы, [[Интрон|интрондардың]] едәуір көп саны, триплеттердің дәстүрлі емес қолданылуы және т.б.). Митохондриялық геномның өлшемі шектеулі болғандықтан, митохондриялық ақуыздардың көпшілігі ядрода кодталады. Сонымен қатар митохондриялық тРНҚ-ның көпшілігі митохондриялық геноммен кодталады.

== Митохондриялық ДНҚ молекулаларының пішіні мен саны ==
[[Сурет:Electron_microscopy_reveals_mitochondrial_DNA_in_discrete_foci.jpg|link=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/18/Electron_microscopy_reveals_mitochondrial_DNA_in_discrete_foci.jpg/300px-Electron_microscopy_reveals_mitochondrial_DNA_in_discrete_foci.jpg|нобай|388x388 нүкте| Электрондық микроскопия адам митохондрияларында mtDNA-ның нақты орнын көрсетеді. Ажыратымдылық 200 нм. (A) Алтын бөлшектермен mtDNA бояғаннан кейін цитоплазма арқылы кесінді. B) Экстракциядан кейінгі цитоплазма; Алтын бөлшектерімен байланысты mtDNA орнында қалды. Iborra et al., 2004. &lt;ref name=&quot;pmid15157274&quot;&gt;{{Мақала|pmid=15157274|DOI=10.1186/1741-7007-2-9}}&lt;/ref&gt;]]
Зерттелетін организмдердің көпшілігінде митохондрияларда тек қана дөңгелек ДНҚ молекулалары болады, кейбір өсімдіктерде дөңгелек және сызықты молекулалар бір уақытта болады, ал бірқатар [[Споралылар|протисталарда]] (мысалы, [[Инфузориялар|кірпікшелілер]] ) тек сызықты молекулалар болады. &lt;ref&gt;{{Cite web|url=http://vivovoco.astronet.ru/VV/JOURNAL/NATURE/06_02/MITO.HTM|title=Дымшиц Г. М. Сюрпризы митохондриального генома. Природа, 2002, N 6|accessdate=2014-05-18|archivedate=2012-07-28|archiveurl=https://web.archive.org/web/20120728183334/http://vivovoco.astronet.ru/VV/JOURNAL/NATURE/06_02/MITO.HTM|deadlink=no}}&lt;/ref&gt;

Сүтқоректілердің митохондрияларында әдетте дөңгелек ДНҚ молекулаларының екі-он бірдей көшірмесі болады. 

Өсімдіктерде әрбір митохондрияда рекомбинацияға қабілетті әртүрлі мөлшердегі бірнеше ДНҚ молекулалары болады.

[[Кинетопластидалар|Кинетопласидтік қатардағы протисталарда]] (мысалы, [[Трипаносомалар|трипаносомаларда]]) митохондриялардың арнайы бөлімінде (кинетопласт) ДНҚ молекулаларының екі түрі бар - ұзындығы шамамен 21 кб бірдей макси-сақиналар (20-50 дана). және шағын сақиналар (20 000-55 000 дана, 300-ге жуық сорттар, орташа ұзындығы шамамен 1000 б.б.). Барлық сақиналар бір желіге қосылады (катенендер), ол әрбір репликация циклімен жойылады және қалпына келеді. Максималды сақиналар басқа организмдердің митохондриялық ДНҚ-сына гомолог болып табылады. Әрбір шағын сақина төрт ұқсас сақталған аймақты және төрт бірегей гиперайнымалы аймақты қамтиды. &lt;ref&gt;{{Cite web|url=http://gemi.mpl.ird.fr/PDF/jt01.pdf|title=doi:10.1016/j.exppara.2006.04.005&lt;!-- Заголовок добавлен ботом --&gt;|accessdate=2009-05-11|archivedate=2011-03-31|archiveurl=https://web.archive.org/web/20110331202556/http://gemi.mpl.ird.fr/PDF/jt01.pdf|deadlink=yes}}&lt;/ref&gt; Қысқа бағыттаушы РНҚ молекулалары (гидРНҚ) шағын шеңберлерде кодталған, олар жоғарғы шеңберлердің гендерінен транскрипцияланған РНҚ өңдейді.

== Митохондриялық ДНҚ тұрақтылығы ==
Митохондриялық ДНҚ тыныс алу тізбегі тудыратын реактивті оттегі түрлеріне олардың жақын орналасуына байланысты ерекше сезімтал. Митохондриялық ДНҚ белоктармен байланысқанымен, ядролық ДНҚ-ға қарағанда олардың қорғаныш рөлі азырақ. Мутациялар митохондриялық ДНҚ тудыруы мүмкін ана арқылы берілетін [[тұқым қуалайтын аурулар]] . Сондай-ақ митохондриялық ДНҚ мутациясының қартаю процесіне және жасқа байланысты патологиялардың дамуына ықтимал үлесін көрсететін деректер бар. &lt;ref&gt;
{{Мақала|DOI=10.1042/CS20040148|pmid=15279618}}&lt;/ref&gt; Адамдарда митохондриялық ДНҚ әдетте әр жасушада 100-10 000 көшірмеде болады ([[Сперматозоид|сперматозоидтар]] мен [[Аналық жыныс жасушасы|жұмыртқалар]] ерекшелік болып табылады). Митохондриялық геномдардың көптігі митохондриялық аурулардың көріну ерекшеліктерімен байланысты - әдетте олардың кеш басталуы және өте өзгермелі белгілері.

== Митохондриялық тұқым қуалаушылық ==

=== Аналық мұрагерлік ===
Көп жасушалы организмдердің көпшілігінде митохондриялық ДНҚ анадан тұқым қуалайды. Жұмыртқада сперматозоидқа қарағанда митохондриялық ДНҚ-ның бірнеше рет көп көшірмелері бар. Сперматозоидта әдетте оннан аспайтын митохондрия (адамда бір спираль тәрізді бұралған митохондрия), ұсақ теңіз кірпі жұмыртқаларында – бірнеше жүз мың, ал ірі бақа жұмыртқаларында – ондаған миллион болады. Сонымен қатар, ұрық митохондриялары әдетте ұрықтанғаннан кейін деградацияға ұшырайды  .

Жыныстық көбею кезінде митохондриялар әдетте аналық жолмен ғана тұқым қуалайды, ұрық митохондриялары әдетте ұрықтанғаннан кейін жойылады. Сонымен қатар, сперматозоидтардың митохондрияларының көп бөлігі ұрықтандыру кезінде кейде жоғалып кететін жікшенің негізінде орналасқан. [[1999 жыл|1999 жылы]] сперматозоидтардың митохондриялары убиквитинмен (зиготадағы аталық митохондриялардың бұзылуына әкелетін белгі белок) таңбаланғаны анықталды  .

Митохондриялық ДНҚ жоғары деңгейде сақталмағандықтан және мутация жылдамдығы жоғары, ол тірі организмдердің филогенезін (эволюциялық қатынасын) зерттеу үшін жақсы объект болып табылады. Ол үшін әртүрлі түрлердегі митохондриялық ДНҚ реттілігі арнайы компьютерлік бағдарламалардың көмегімен анықталып, салыстырылады және зерттелетін түрге эволюциялық ағаш алынады. Иттердің митохондриялық ДНҚ-сын зерттеу иттердің шығу тегін жабайы қасқырлардан анықтауға мүмкіндік берді &lt;ref name=&quot;Vila&quot;&gt;{{Мақала|DOI=10.1126/science.276.5319.1687|issn=0036-8075|pmid=9180076}}&lt;/ref&gt; . Адам популяцияларындағы митохондриялық ДНҚ-ны зерттеу қазіргі уақытта өмір сүретін барлық адамдардың гипотетикалық тегі « митохондриялық Хауаны » есептеуге мүмкіндік берді.

'''Әкелік мұрагерлік'''

Кейбір түрлер үшін митохондриялық ДНҚ-ның аталық линия арқылы берілуі, мысалы, мидияларда көрсетілген &lt;ref name=&quot;Hoeh&quot;&gt;{{Мақала|pmid=1672472|DOI=10.1126/science.1672472}}&lt;/ref&gt;  . [[Дрозофиль шыбындары|Дрозофила]], &lt;ref&gt;{{Мақала|pmid=1628820}}&lt;/ref&gt; бал аралары &lt;ref&gt;{{Мақала|pmid=8299176|DOI=10.1007/BF00351719}}&lt;/ref&gt; және цикадалар сияқты кейбір жәндіктер үшін де митохондриялардың аталық [[Тұқым қуалаушылық|тұқым]] қуалауы сипатталған. &lt;ref&gt;{{Мақала|DOI=10.1371/journal.pone.0000892}}&lt;/ref&gt;

Сондай-ақ сүтқоректілердің митохондриялық аталық тұқым қуалауының дәлелі бар. Тышқандар үшін мұндай тұқым қуалаушылық жағдайлары сипатталған, &lt;ref&gt;{{Мақала|pmid=1857422|DOI=10.1038/352255a0}}&lt;/ref&gt; &lt;ref&gt;{{Мақала|pmid=9504930}}&lt;/ref&gt; сонымен бірге аталықтан алынған митохондриялар кейіннен қабылданбайды. Бұл құбылыс қой &lt;ref&gt;{{Мақала|pmid=15266295|DOI=10.1038/sj.hdy.6800516}}&lt;/ref&gt; және клондалған ірі қара мал үшін көрсетілді. &lt;ref&gt;{{Мақала|pmid=9600265|DOI=10.1016/S0014-5793(98)00350-0}}&lt;/ref&gt;

==== Адамдардағы әкелік тұқым қуалаушылық ====
Соңғы уақытқа дейін адамның митохондриялары тек аналық тегі арқылы тұқым қуалайды деп есептелді. 2002 жылы аталық митохондриялық ДНҚ сенімді түрде анықталған науқастың бір ғана белгілі жағдайы болды &lt;ref&gt;{{Мақала|pmid=12192017|DOI=10.1056/NEJMoa020350}}&lt;/ref&gt; .

Тек жақында 2018 жылы жүргізілген зерттеу адамның митохондриялық ДНҚ-сы кейде әлі де әкелік жолмен берілуі мүмкін екенін көрсетті. Аталық митохондриялардың аз мөлшері аналық жұмыртқаға сперматозоид цитоплазмасымен бірге ене алады, бірақ, әдетте, аталық митохондриялар содан кейін зиготадан жоғалады. Дегенмен, кейбір адамдарда «әкесінің митохондрияларының аман қалуына көмектесетін мутация» бар екені анықталды &lt;ref&gt;{{Cite web|url=http://elementy.ru/novosti_nauki/433372/Mitokhondrialnaya_DNK_mozhet_peredavatsya_po_ottsovskoy_linii/t2584639/Mikrobiologiya|title=Митохондриальная ДНК может передаваться по отцовской линии • Полина Лосева • Новости науки на «Элементах» • Генетика, Микробиология&lt;!-- Заголовок добавлен ботом --&gt;|accessdate=2018-12-24|archivedate=2018-12-24|archiveurl=https://web.archive.org/web/20181224121920/http://elementy.ru/novosti_nauki/433372/Mitokhondrialnaya_DNK_mozhet_peredavatsya_po_ottsovskoy_linii/t2584639/Mikrobiologiya|deadlink=no}}&lt;/ref&gt; .

== Митохондриялық геном ==
Сүтқоректілерде әрбір mtDNA молекуласында 15000-17000 негіз жұбы (адамда 16565 негізгі жұп – зерттеу 1981 жылы аяқталды &lt;ref name=&quot;Ial&quot;&gt;Айала Ф. Д. Современная генетика. 1987.&lt;/ref&gt;, басқа дереккөз бойынша 16569 негізгі жұп &lt;ref&gt;{{Cite web|url=http://chemistry.umeche.maine.edu/CHY431/MitoDNA.html|title=Архивированная копия|accessdate=2009-10-10|archiveurl=https://web.archive.org/web/20110813123936/http://chemistry.umeche.maine.edu/CHY431/MitoDNA.html|archivedate=2011-08-13|deadlink=yes}}&lt;/ref&gt; ) және құрамында 37 ген бар – &lt;ref&gt;Даниленко Н. Г., Давыденко О.Г — Миры геномов органелл&lt;/ref&gt; 13 кодтаушы ақуыздар. &lt;ref&gt;Даниленко Н. Г., Давыденко О.Г — Миры геномов органелл&lt;/ref&gt;, 22 - [[Тасымалдаушы РНҚ|тРНҚ]] гендер, 2 - рРНҚ (12S және 16S рРНҚ үшін бір ген). Басқа көп жасушалы жануарларда митохондриялық гендердің ұқсас жиынтығы бар, дегенмен кейбір гендер кейде болмауы мүмкін. Әртүрлі өсімдік түрлерінің, саңырауқұлақтардың және әсіресе протистердің  mtDNA гендік құрамы айтарлықтай ерекшеленеді. Осылайша, белгілі митохондриялық геномдардың ең толықсы Якобид ''жгутяты Reclinomonas americana'' табылды: оның құрамында 97 [[ген]] бар, оның ішінде белоктарды кодтайтын 62 ген (27 [[Рибосома|рибосомалық]] белок, 23 электрон тасымалдау тізбегінің жұмысына және тотығу, фосфорлануға қатысатын ақуыз) сондай-ақ РНҚ-полимеразаның суббірліктері).

Ең кішкентай митохондриялық геномдардың бірінде безгек плазмодийі бар (шамамен 6000 бит). o., құрамында екі рРНҚ гені және үш белокты кодтайтын ген бар).

Кейбір протистердің ([[Дизентерия амебасы|амеба дизентериясы]], [[микроспоридиялар]] және лямблиялар) жақында ашылған вестигиальды митохондрияларында (митосомалар) ДНҚ жоқ.

Саңырауқұлақтардың әртүрлі түрлерінің митохондриялық геномдарында 19431 (бөліну ашытқысы ''Schizosaccharomyces pombe'') бастап 100314 (sordariomycete ''Podospora anserina'') жұптары бар  .

Кейбір өсімдіктерде үлкен митохондриялық ДНҚ молекулалары (25 миллион негізгі жұпқа дейін) бар, оларда шамамен бірдей гендер және кіші mtDNA мөлшері бар. Митохондриялық ДНҚ ұзындығы тіпті бір тұқымдас өсімдіктерде де әртүрлі болуы мүмкін. Өсімдік митохондриялық ДНҚ кодталмаған қайталанатын тізбектерді қамтиды.

Адам геномында әрбір комплементарлы ДНҚ тізбегі үшін бір ғана промотор бар &lt;ref name=&quot;Ial&quot;&gt;Айала Ф. Д. Современная генетика. 1987.&lt;/ref&gt; .

Адамның митохондриялық геномы келесі белоктар мен РНҚ-ны кодтайды:
{| class=&quot;wikitable&quot;
|'''Белоктар немесе РНҚ'''
| '''Гендер'''
|-
| NADH дегидрогеназа 
(I Кешен)
| MT -ND1, MT-ND2, MT-ND3, MT-ND4, MT-ND4L, MT-ND5, MT-ND6
|-
| Коэнзим Q - цитохром с редуктаза/цитохром b(III Кешен)
| MT-CYB
|-
| цитохром с оксидаза&lt;br /&gt;(IV Кешен)
| MT-CO1, MT-CO2, MT-CO3
|-
| ATP синтазасы
| MT-ATP6, MT-ATP8
|-
| рРНҚ
| MT-RNR1 (12S), MT- RNR2 (16S)
|-
| [[Тасымалдаушы РНҚ|тРНҚ]]
| MT-TA, MT-TC, MT-TD, MT-TE, MT-TF, MT-TG, MT-TH, MT-TI, MT-TK, MT-TL1, MT-TL2, MT-TM, MT- TN, MT-TP, MT-TQ, MT-TR, MT -TS1, MT-TS2, MT-TT, MT-TV, MT-TW, MT-TY, MT1X
|}

== Митохондриялық ДНҚ-ның ерекшеліктері ==
Митохондриялық геномның кодтау тізбегінің ([[Кодон|кодондардың]]) әмбебап ядролық ДНҚ кодтау тізбегінен кейбір айырмашылықтары бар.

Осылайша, AUA кодоны митохондриялық геномдағы [[Метионин|метионинді]] кодтайды (ядролық ДНҚ-дағы изолейциннің орнына), AGA және AGG кодондары терминатор кодондары (ядролық ДНҚ-да [[Аргинин|аргининді]] кодтайды), митохондриялық геномдағы UGA кодоны &lt;ref name=&quot;Ial&quot;&gt;Айала Ф. Д. Современная генетика. 1987.&lt;/ref&gt; триптопанды кодтайды.

Дәлірек айтсақ, біз митохондриялық ДНҚ туралы емес, ақуыз синтезі басталғанға дейін осы ДНҚ-дан шығарылатын (транскрипцияланған) [[Ақпараттық РНҚ|мРНҚ]] туралы айтып отырмыз. [[Кодон]] белгілеуіндегі U ген РНҚ-ға транскрипцияланған кезде [[Урацил|тиминді]] алмастыратын [[Тимин|урацилді]] білдіреді.

тРНҚ гендерінің саны (22 ген) 32 тРНҚ гендері бар ядролық геномға қарағанда аз &lt;ref name=&quot;Ial&quot;&gt;Айала Ф. Д. Современная генетика. 1987.&lt;/ref&gt; .

Адамның митохондриялық геномында ақпараттың шоғырланғандығы соншалық, әдетте, 3'-терминатор кодондарына сәйкес келетін нуклеотидтер мРНҚ-кодтау тізбектерінде ішінара жойылады &lt;ref name=&quot;Ial&quot;&gt;Айала Ф. Д. Современная генетика. 1987.&lt;/ref&gt; .

== Қолдану ==
Әртүрлі филогенетикалық теорияларды құруда қолданудан басқа, митохондриялық геномды зерттеу идентификацияның негізгі құралы болып табылады. Сәйкестендіру мүмкіндігі адамның митохондриялық геномында бар топтық және тіпті жеке айырмашылықтармен байланысты.

Митохондриялық ДНҚ-да кодталған цитохром с оксидаза суббірлігі I ген аймағының тізбегі жануарлардың ДНҚ штрих-кодтауымен байланысты жобаларда кеңінен қолданылады, яғни организмнің ДНҚ-дағы қысқа маркерлер негізінде белгілі бір таксонға жататынын анықтау &lt;ref&gt;{{Мақала|DOI=10.1098/rspb.2002.2218}}&lt;/ref&gt; &lt;ref&gt;{{Мақала|DOI=10.1007/s13353-013-0180-y}}&lt;/ref&gt; . Өсімдіктерді штрих-кодтау үшін негізінен пластидтік ДНҚ-дағы екі маркердің комбинациясы қолданылады &lt;ref&gt;{{Мақала|DOI=10.1073/pnas.0905845106}}&lt;/ref&gt; .

Орегон университетінің эмбриондық жасушалар және гендік терапия орталығындағы Шухрат Миталиповтың тобы тұқым қуалайтын митохондриялық ауруларды емдеу үшін митохондриялық ДНҚ ауыстыру әдісін ойлап тапты. Қазір Ұлыбританияда бұл әдістің клиникалық сынақтары басталды, олар «3-ата-аналық нәресте техникасы» - «үш ата-анадан шыққан бала» бейресми атауын алды. Бұл процедураның нәтижесінде Мексикада баланың дүниеге келгені туралы да белгілі &lt;ref&gt;{{Cite web|url=http://alla-astakhova.ru/tonkaya-rabota-2/|title=Тонкая работа - 2|author=Алла Астахова|work=Блог о здравоохранении|date=2017-08-22|publisher=|accessdate=2017-08-23|archivedate=2017-08-23|archiveurl=https://web.archive.org/web/20170823160943/http://alla-astakhova.ru/tonkaya-rabota-2/|deadlink=no}}&lt;/ref&gt; .

== Дереккөздер ==
{{Дереккөздер}}

== Сілтемелер ==

* [http://www.mitomap.org/ Митомап] – адамның митохондриялық геномының мәліметтер базасы
* [http://mtdna.gentis.ru/index.htm Адам mtDNA] - адам mtDNA толық реттілігінің деректер базасы
* [http://www.phylotree.org Филотри] М. Ван Овен және М. Кайзер
* [http://gentis.ru/info/mtdna-tutorial/mtdna-faq/1 Митохондриялық ДНҚ: ұмтылатын молекулалық генеалогқа арналған нұсқаулық]

== Сондай-ақ қараңыз ==

* [[Митохондрия]]
* Митохондриялық Хауа
* Гаплогруппалар
* Митохондриялық аурулар
* Ерлердің цитоплазмалық бедеулігі
[[Санат:ДНҚ]]
[[Санат:Pages with unreviewed translations]]</text>
      <sha1>hwv45gp1ne2fqtgl9qi9tkry4z4w92f</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Жеңіл атлетикадан әлем чемпионаты 1987</title>
    <ns>0</ns>
    <id>686453</id>
    <revision>
      <id>3061413</id>
      <timestamp>2022-08-16T15:48:51Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Kas77777</username>
        <id>100404</id>
      </contributor>
      <comment>Жаңа бетте: {{Жеңіл атлетикалық жарыс  |Атауы           = Жеңіл атлетикадан әлем чемпионаты 1987&lt;br /&gt;IAAF World Championships Rome 1987  |Эмблема            = 1987 World Championships in Athletics logo.png  |Өлшемі             = 200px  |Сурет сипаттамасы           =   |Қала              = [[Рим]], {{ITA}}  |Елдер             = 159  |Қатысушылар         = 1451  |Медаль...</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1241" xml:space="preserve">{{Жеңіл атлетикалық жарыс
 |Атауы           = Жеңіл атлетикадан әлем чемпионаты 1987&lt;br /&gt;IAAF World Championships Rome 1987
 |Эмблема            = 1987 World Championships in Athletics logo.png
 |Өлшемі             = 200px
 |Сурет сипаттамасы           = 
 |Қала              = [[Рим]], {{ITA}}
 |Елдер             = 159
 |Қатысушылар         = 1451
 |Медальдар            = 43
 |Ашылуы           = [[28 тамыз]] [[1987]]
 |Жабылуы           = [[6 қыркүйек]] [[1987]]
 |Стадион            = [[Олимпико (стадион, Рим)]]
 |Алдыңғы         = [[Жеңіл атлетикадан әлем чемпионаты 1983|1983]]
 |Келесі          = [[Жеңіл атлетикадан әлем чемпионаты 1991|1991]]
}}

'''Жеңіл атлетикадан II әлем чемпионаты''' [[Италия]], [[Рим]] қаласында [[1987 жыл]]дың [[28 тамыз]] - [[6 қыркүйек]] күндері аралығында өткізілді. Жарыстар «[[Олимпико (стадион, Рим)]]» стадионында өтті.</text>
      <sha1>52immv3ihj3czitipmdzbrqombu4lxl</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3061416</id>
      <parentid>3061413</parentid>
      <timestamp>2022-08-16T15:59:53Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Kas77777</username>
        <id>100404</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3711" xml:space="preserve">{{Жеңіл атлетикалық жарыс
 |Атауы           = Жеңіл атлетикадан әлем чемпионаты 1987&lt;br /&gt;IAAF World Championships Rome 1987
 |Эмблема            = 1987 World Championships in Athletics logo.png
 |Өлшемі             = 200px
 |Сурет сипаттамасы           = 
 |Қала              = [[Рим]], {{ITA}}
 |Елдер             = 159
 |Қатысушылар         = 1451
 |Медальдар            = 43
 |Ашылуы           = [[28 тамыз]] [[1987]]
 |Жабылуы           = [[6 қыркүйек]] [[1987]]
 |Стадион            = [[Олимпико (стадион, Рим)]]
 |Алдыңғы         = [[Жеңіл атлетикадан әлем чемпионаты 1983|1983]]
 |Келесі          = [[Жеңіл атлетикадан әлем чемпионаты 1991|1991]]
}}

'''Жеңіл атлетикадан II әлем чемпионаты''' [[Италия]], [[Рим]] қаласында [[1987 жыл]]дың [[28 тамыз]] - [[6 қыркүйек]] күндері аралығында өткізілді. Жарыстар «[[Олимпико (стадион, Рим)]]» стадионында өтті.

==Медальдық есеп==
{| class=&quot;wikitable&quot;  style=&quot;margin:0.5em auto; font-size:90%; position:relative; width:55%;&quot;
|- bgcolor=&quot;#EFEFEF&quot;
! width=50 | Орын
! width=200 | Ел
! width=50 | [[Сурет:Gold medal world centered-2.svg|20px]]
! width=50 | [[Сурет:Silver medal world centered-2.svg|20px]]
! width=50 | [[Сурет:Bronze medal world centered-2.svg|20px]]
! width=50 | [[Сурет:Medals world.svg|40px]]
|- align=center
| 1
| align=left|{{USA}}
| style=&quot;background:#F7F6A8;&quot; | '''12'''
| style=&quot;background:#DCE5E5;&quot; | '''2'''
| style=&quot;background:#FFDAB9;&quot; | '''5'''
|'''19'''
|- align=center
| 2
| align=left|{{BLR}}
| style=&quot;background:#F7F6A8;&quot; | 2
| style=&quot;background:#DCE5E5;&quot; | 3
| style=&quot;background:#FFDAB9;&quot; | 2
|7
|- align=center
| 3
| align=left|{{GER}}
| style=&quot;background:#F7F6A8;&quot; | 2
| style=&quot;background:#DCE5E5;&quot; | 2
| style=&quot;background:#FFDAB9;&quot; | 2
|6
|- align=center
| 4
| align=left|{{ITA}}
| style=&quot;background:#F7F6A8;&quot; | 2
| style=&quot;background:#DCE5E5;&quot; | 2
| style=&quot;background:#FFDAB9;&quot; | 2
|6
|- align=center
|5
| align=left|{{CUB}}
| style=&quot;background:#F7F6A8;&quot; | 2
| style=&quot;background:#DCE5E5;&quot; | 2
| style=&quot;background:#FFDAB9;&quot; | 0
|4
|- align=center
| 6
| align=left|{{KEN}}
| style=&quot;background:#F7F6A8;&quot; | 2
| style=&quot;background:#DCE5E5;&quot; | 1
| style=&quot;background:#FFDAB9;&quot; | 3
|6
|- align=center
|rowspan=&quot;2&quot;|7
| align=left|{{CAN}}
| style=&quot;background:#F7F6A8;&quot; | 2
| style=&quot;background:#DCE5E5;&quot; | 1
| style=&quot;background:#FFDAB9;&quot; | 1
|4
|- align=center
|align=left|{{POR}}
| style=&quot;background:#F7F6A8;&quot; | 2
| style=&quot;background:#DCE5E5;&quot; | 1
| style=&quot;background:#FFDAB9;&quot; | 1
|4
|- align=center
|9
| align=left|{{UKR}}
| style=&quot;background:#F7F6A8;&quot; | 2
| style=&quot;background:#DCE5E5;&quot; | 0
| style=&quot;background:#FFDAB9;&quot; | 1
|3
|- align=center
| 10
| align=left|{{ALG}}
| style=&quot;background:#F7F6A8;&quot; | 2
| style=&quot;background:#DCE5E5;&quot; | 0
| style=&quot;background:#FFDAB9;&quot; | 0
|2
|-align=center
|colspan=&quot;2&quot;|'''Барлығы'''
| style=&quot;background:#F7F6A8;&quot; |'''44'''
| style=&quot;background:#DCE5E5;&quot; |'''44'''
| style=&quot;background:#FFDAB9;&quot; |'''44'''
| '''132'''
|}

== Сыртқы сілтемелер ==
* [https://web.archive.org/web/20041212070816/http://www2.iaaf.org/results/past/WCH87/index.html IAAF 1987]
* [http://todor66.com/athletics/world/1987/index.html Results]

[[Санат:1987 жылғы жеңіл атлетика]]
[[Санат:Жеңіл атлетикадан әлем чемпионаттары]]</text>
      <sha1>23ppw3qmf3jvuwrt32mdaaoheu1g6pa</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3061420</id>
      <parentid>3061416</parentid>
      <timestamp>2022-08-16T16:05:33Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Kas77777</username>
        <id>100404</id>
      </contributor>
      <comment>/* Медальдық есеп */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3717" xml:space="preserve">{{Жеңіл атлетикалық жарыс
 |Атауы           = Жеңіл атлетикадан әлем чемпионаты 1987&lt;br /&gt;IAAF World Championships Rome 1987
 |Эмблема            = 1987 World Championships in Athletics logo.png
 |Өлшемі             = 200px
 |Сурет сипаттамасы           = 
 |Қала              = [[Рим]], {{ITA}}
 |Елдер             = 159
 |Қатысушылар         = 1451
 |Медальдар            = 43
 |Ашылуы           = [[28 тамыз]] [[1987]]
 |Жабылуы           = [[6 қыркүйек]] [[1987]]
 |Стадион            = [[Олимпико (стадион, Рим)]]
 |Алдыңғы         = [[Жеңіл атлетикадан әлем чемпионаты 1983|1983]]
 |Келесі          = [[Жеңіл атлетикадан әлем чемпионаты 1991|1991]]
}}

'''Жеңіл атлетикадан II әлем чемпионаты''' [[Италия]], [[Рим]] қаласында [[1987 жыл]]дың [[28 тамыз]] - [[6 қыркүйек]] күндері аралығында өткізілді. Жарыстар «[[Олимпико (стадион, Рим)]]» стадионында өтті.

==Медальдық есеп==
{| class=&quot;wikitable&quot;  style=&quot;margin:0.5em auto; font-size:90%; position:relative; width:55%;&quot;
|- bgcolor=&quot;#EFEFEF&quot;
! width=50 | Орын
! width=200 | Ел
! width=50 | [[Сурет:Gold medal world centered-2.svg|20px]]
! width=50 | [[Сурет:Silver medal world centered-2.svg|20px]]
! width=50 | [[Сурет:Bronze medal world centered-2.svg|20px]]
! width=50 | [[Сурет:Medals world.svg|40px]]
|- align=center
| 1
| align=left|{{GDR}}
| style=&quot;background:#F7F6A8;&quot; | '''10'''
| style=&quot;background:#DCE5E5;&quot; | '''11'''
| style=&quot;background:#FFDAB9;&quot; | '''10'''
|'''31'''
|- align=center
| 2
| align=left|{{USA}}
| style=&quot;background:#F7F6A8;&quot; | 10
| style=&quot;background:#DCE5E5;&quot; | 4
| style=&quot;background:#FFDAB9;&quot; | 6
|20
|- align=center
| 3
| align=left|{{URS}}
| style=&quot;background:#F7F6A8;&quot; | 7
| style=&quot;background:#DCE5E5;&quot; | 12
| style=&quot;background:#FFDAB9;&quot; | 6
|25
|- align=center
| 4
| align=left|{{BUL}}
| style=&quot;background:#F7F6A8;&quot; | 3
| style=&quot;background:#DCE5E5;&quot; | 0
| style=&quot;background:#FFDAB9;&quot; | 1
|4
|- align=center
|5
| align=left|{{KEN}}
| style=&quot;background:#F7F6A8;&quot; | 3
| style=&quot;background:#DCE5E5;&quot; | 0
| style=&quot;background:#FFDAB9;&quot; | 0
|3
|- align=center
| 6
| align=left|{{ITA}}
| style=&quot;background:#F7F6A8;&quot; | 2
| style=&quot;background:#DCE5E5;&quot; | 2
| style=&quot;background:#FFDAB9;&quot; | 1
|5
|- align=center
|7
| align=left|{{GBR}}
| style=&quot;background:#F7F6A8;&quot; | 1
| style=&quot;background:#DCE5E5;&quot; | 3
| style=&quot;background:#FFDAB9;&quot; | 4
|8
|- align=center
|align=left|{{POR}}
| style=&quot;background:#F7F6A8;&quot; | 1
| style=&quot;background:#DCE5E5;&quot; | 1
| style=&quot;background:#FFDAB9;&quot; | 0
|2
|- align=center
|rowspan=&quot;2&quot;|9
| align=left|{{FIN}}
| style=&quot;background:#F7F6A8;&quot; | 1
| style=&quot;background:#DCE5E5;&quot; | 0
| style=&quot;background:#FFDAB9;&quot; | 0
|1
|- align=center
| 10
| align=left|{{MAR}}
| style=&quot;background:#F7F6A8;&quot; | 1
| style=&quot;background:#DCE5E5;&quot; | 0
| style=&quot;background:#FFDAB9;&quot; | 0
|1
|-align=center
|colspan=&quot;2&quot;|'''Барлығы'''
| style=&quot;background:#F7F6A8;&quot; |'''43'''
| style=&quot;background:#DCE5E5;&quot; |'''44'''
| style=&quot;background:#FFDAB9;&quot; |'''42'''
| '''129'''
|}

== Сыртқы сілтемелер ==
* [https://web.archive.org/web/20041212070816/http://www2.iaaf.org/results/past/WCH87/index.html IAAF 1987]
* [http://todor66.com/athletics/world/1987/index.html Results]

[[Санат:1987 жылғы жеңіл атлетика]]
[[Санат:Жеңіл атлетикадан әлем чемпионаттары]]</text>
      <sha1>9y0pxlfhoxayhmsnvrhqe6a2txolh98</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3061421</id>
      <parentid>3061420</parentid>
      <timestamp>2022-08-16T16:07:00Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Kas77777</username>
        <id>100404</id>
      </contributor>
      <comment>/* Медальдық есеп */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3715" xml:space="preserve">{{Жеңіл атлетикалық жарыс
 |Атауы           = Жеңіл атлетикадан әлем чемпионаты 1987&lt;br /&gt;IAAF World Championships Rome 1987
 |Эмблема            = 1987 World Championships in Athletics logo.png
 |Өлшемі             = 200px
 |Сурет сипаттамасы           = 
 |Қала              = [[Рим]], {{ITA}}
 |Елдер             = 159
 |Қатысушылар         = 1451
 |Медальдар            = 43
 |Ашылуы           = [[28 тамыз]] [[1987]]
 |Жабылуы           = [[6 қыркүйек]] [[1987]]
 |Стадион            = [[Олимпико (стадион, Рим)]]
 |Алдыңғы         = [[Жеңіл атлетикадан әлем чемпионаты 1983|1983]]
 |Келесі          = [[Жеңіл атлетикадан әлем чемпионаты 1991|1991]]
}}

'''Жеңіл атлетикадан II әлем чемпионаты''' [[Италия]], [[Рим]] қаласында [[1987 жыл]]дың [[28 тамыз]] - [[6 қыркүйек]] күндері аралығында өткізілді. Жарыстар «[[Олимпико (стадион, Рим)]]» стадионында өтті.

==Медальдық есеп==
{| class=&quot;wikitable&quot;  style=&quot;margin:0.5em auto; font-size:90%; position:relative; width:55%;&quot;
|- bgcolor=&quot;#EFEFEF&quot;
! width=50 | Орын
! width=200 | Ел
! width=50 | [[Сурет:Gold medal world centered-2.svg|20px]]
! width=50 | [[Сурет:Silver medal world centered-2.svg|20px]]
! width=50 | [[Сурет:Bronze medal world centered-2.svg|20px]]
! width=50 | [[Сурет:Medals world.svg|40px]]
|- align=center
| 1
| align=left|{{DDR}}
| style=&quot;background:#F7F6A8;&quot; | '''10'''
| style=&quot;background:#DCE5E5;&quot; | '''11'''
| style=&quot;background:#FFDAB9;&quot; | '''10'''
|'''31'''
|- align=center
| 2
| align=left|{{USA}}
| style=&quot;background:#F7F6A8;&quot; | 10
| style=&quot;background:#DCE5E5;&quot; | 4
| style=&quot;background:#FFDAB9;&quot; | 6
|20
|- align=center
| 3
| align=left|{{URS}}
| style=&quot;background:#F7F6A8;&quot; | 7
| style=&quot;background:#DCE5E5;&quot; | 12
| style=&quot;background:#FFDAB9;&quot; | 6
|25
|- align=center
| 4
| align=left|{{BUL}}
| style=&quot;background:#F7F6A8;&quot; | 3
| style=&quot;background:#DCE5E5;&quot; | 0
| style=&quot;background:#FFDAB9;&quot; | 1
|4
|- align=center
|5
| align=left|{{KEN}}
| style=&quot;background:#F7F6A8;&quot; | 3
| style=&quot;background:#DCE5E5;&quot; | 0
| style=&quot;background:#FFDAB9;&quot; | 0
|3
|- align=center
| 6
| align=left|{{ITA}}
| style=&quot;background:#F7F6A8;&quot; | 2
| style=&quot;background:#DCE5E5;&quot; | 2
| style=&quot;background:#FFDAB9;&quot; | 1
|5
|- align=center
|7
| align=left|{{GBR}}
| style=&quot;background:#F7F6A8;&quot; | 1
| style=&quot;background:#DCE5E5;&quot; | 3
| style=&quot;background:#FFDAB9;&quot; | 4
|8
|- align=center
|8
|align=left|{{POR}}
| style=&quot;background:#F7F6A8;&quot; | 1
| style=&quot;background:#DCE5E5;&quot; | 1
| style=&quot;background:#FFDAB9;&quot; | 0
|2
|- align=center
|rowspan=&quot;2&quot;|9
| align=left|{{FIN}}
| style=&quot;background:#F7F6A8;&quot; | 1
| style=&quot;background:#DCE5E5;&quot; | 0
| style=&quot;background:#FFDAB9;&quot; | 0
|1
|- align=center
| align=left|{{MAR}}
| style=&quot;background:#F7F6A8;&quot; | 1
| style=&quot;background:#DCE5E5;&quot; | 0
| style=&quot;background:#FFDAB9;&quot; | 0
|1
|-align=center
|colspan=&quot;2&quot;|'''Барлығы'''
| style=&quot;background:#F7F6A8;&quot; |'''43'''
| style=&quot;background:#DCE5E5;&quot; |'''44'''
| style=&quot;background:#FFDAB9;&quot; |'''42'''
| '''129'''
|}

== Сыртқы сілтемелер ==
* [https://web.archive.org/web/20041212070816/http://www2.iaaf.org/results/past/WCH87/index.html IAAF 1987]
* [http://todor66.com/athletics/world/1987/index.html Results]

[[Санат:1987 жылғы жеңіл атлетика]]
[[Санат:Жеңіл атлетикадан әлем чемпионаттары]]</text>
      <sha1>0f7qg4z0hmxlyc4xgb0dz37p80ylzbk</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Новотроицк</title>
    <ns>0</ns>
    <id>686454</id>
    <redirect title="Жаңа Троицк" />
    <revision>
      <id>3061427</id>
      <timestamp>2022-08-16T16:35:30Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Орел Карл</username>
        <id>81620</id>
      </contributor>
      <comment>Орел Карл [[Новотроицк]] бетін [[Жаңа Троицк]] бетіне жылжытты</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="37" xml:space="preserve">#АЙДАУ [[Жаңа Троицк]]</text>
      <sha1>1qp9s949xop1dvebvawib097674ls79</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Субстраттық фосфорлану</title>
    <ns>0</ns>
    <id>686455</id>
    <revision>
      <id>3061434</id>
      <timestamp>2022-08-16T16:55:16Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Arruah</username>
        <id>35</id>
      </contributor>
      <comment>«[[:ru:Special:Redirect/revision/117405886|Субстратное фосфорилирование]]» бетінен аударылып түзілді</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5463" xml:space="preserve">'''Субстраттық фосфорлану''' – жоғары энергиялы аралық өнімнен фосфаттың (РО&lt;sub&gt;3&lt;/sub&gt;) АДФ немесе ЖІӨ-ге тікелей ауысуы арқылы [[Аденозинүшфосфор қышқылы|АТФ]] немесе ГТФ синтезі үшін барлық тірі организмдерге тән реакция. Тірі жасушалардағы [[Органикалық қосылыстар|органикалық қосылыстардың]] тотығуы кезінде [[Фосфаттар|бейорганикалық фосфат]] органикалық заттарға ауысып, энергияға бай молекулалар түзеді, одан АДФ немесе ЖҰӨ-ге ауысады. Бұл жағдайда тасымалдау тек жеткілікті жоғары топтық тасымалдау потенциалы бар молекулалардан болуы мүмкін. Энергия конъюгациясы есебінен АТФ және &lt;sub&gt;Fn&lt;/sub&gt; -ден АТФ синтезін қамтамасыз ету үшін мұндай молекулалардың [[Химиялық байланыстар|химиялық байланыстарының]] гидролизінің энергиясы АТФ гидролизінің энергиясынан жоғары болуы керек. Топтық тасымалдау потенциалы жоғары мұндай молекулаларға фосфоэнолпируват, 1,3-бисфосфоглицерат, А коферментінің ацил туындылары және креатинфосфат жатады.

== Механизм ==
[[Сурет:Substrate-level_phosphorylation_generating_ATP.svg|link=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/e4/Substrate-level_phosphorylation_generating_ATP.svg/220px-Substrate-level_phosphorylation_generating_ATP.svg.png|нобай| Субстраттың фосфорлануының жалпыланған реакциясы]]
Аралық фосфорланғаннан кейін оның фосфаттық тобы (бейорганикалық [[Фосфаттар|фосфат]] ) АДФ-ға ауысады. Аралық заттың топтық тасымалдау потенциалы АТФ-тен жоғары болғандықтан, реакция бір бағытта жүреді.

Субстраттың фосфорлануы көбінесе [[Тотығу|алдын ала тотығу сатысынан]] тұрады. Егер [[Альдегидтер|альдегид тобын]] [[Карбон қышқылдары|карбоксил]] тобына дейін тотықтырса, бұл процесте бөлінген энергия фосфат тобын карбоксил тобымен эфирлеуге жұмсалады. Нәтиже – [[Ангидридтер|фосфоангидрид]], топтық тасымалдау потенциалы жоғары қосылыс. Баламалы түрде [[Кетондар|кето тобы]] бар [[Молекула|молекуланы]] тотықтыруға болады (пируват және оның тотығу декарбоксилдеуі ). Бұл жағдайда тотығу энергиясы А коферментімен тиоэфирлік байланыс түзу арқылы сақталады. Фосфаттық топпен трансэтерификациядан кейін субстратты фосфорлану үшін қолданылатын жеткілікті жоғары топтық тасымалдау потенциалы бар фосфоқосылыс түзіледі.

== Мағынасы ==
Субстратты фосфорлану тыныс алу тізбегі үшін электронды акцепторлардың болуына қарамастан, яғни оттегі болмаған кезде АТФ-ны тез қалпына келтіруге қызмет етеді. Эритроциттердегі адамдарда аэробты тыныс алу мүлдем жоқ және барлық энергия тек гликолиздің субстратты фосфорлануынан пайда болады. Оттегінің жетіспеушілігімен бұлшықеттер дәл осы жолмен немесе креатинфосфат арқылы энергия алады.

Сондай-ақ, субстраттың фосфорлануы тотықтырғыш заттардың энергиясын толық пайдалануға ықпал етеді. Онсыз энергияның бір бөлігі жай жоғалып, жылуға айналады. &lt;ref&gt;Georg Fuchs (Hrsg.), Hans. G. Schlegel (Autor): ''Allgemeine Mikrobiologie''. Thieme Verlag Stuttgart, 8. Auflage 2007, ISBN 3-13-444608-1, S. 200.&lt;/ref&gt; .

*

* Үшкарбон қышқылының айналымында :

== Ескертпелер ==
{{Дереккөздер}}

== Әдебиет ==

* Нетрусов А. И., Котова И. Б. Микробиология. — 4-е изд., перераб. и доп.. — М.: Издательский центр «Академия», 2012. — С. 46. — 384 с. — &lt;nowiki&gt;ISBN 978-5-7695-7979-0&lt;/nowiki&gt;.
[[Санат:Биологиялық процестер]]</text>
      <sha1>mxfv2u0k0ht99ifowxknazqnaw334jg</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Қатысушы талқылауы:Alex Mefa</title>
    <ns>3</ns>
    <id>686456</id>
    <revision>
      <id>3061436</id>
      <timestamp>2022-08-16T17:24:50Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>New user message</username>
        <id>61167</id>
      </contributor>
      <comment>[[Template:Қош_келдіңіз|Қарсы алу хабарламасын]] жаңа қатысушы талқылау бетіне жазу.</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="349" xml:space="preserve">{{Template:Қош_келдіңіз|realName=|name=Alex Mefa}}

-- [[Қатысушы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%&quot;&gt;Kasymov&lt;/span&gt;]]&lt;sup&gt;  &lt;big&gt;[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#FF4500; font-family:Hobo Std;&quot;&gt;Т&lt;/span&gt;]]&lt;/big&gt;&lt;/sup&gt; 23:24, 2022 ж. тамыздың 16 (+06)</text>
      <sha1>dzthb4vjckvqc08bl38izubg709xyst</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>SPQR</title>
    <ns>0</ns>
    <id>686457</id>
    <revision>
      <id>3061439</id>
      <timestamp>2022-08-16T18:26:41Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Arruah</username>
        <id>35</id>
      </contributor>
      <comment>«[[:en:Special:Redirect/revision/1097713729|SPQR]]» бетінен аударылып түзілді</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="45855" xml:space="preserve">{| class=&quot;wikitable sortable&quot;
!City
!Country
!SPQ{{math|{{var|x}}}}
!Latin
!Where has it been used
|-
|[[Алкмар|Alkmaar]]
|{{flag|Netherlands}}
|SPQA
|
|On the facade of the Waag building.
|-
|[[Амстердам|Amsterdam]]
|{{flag|Netherlands}}
|SPQA
|{{Lang|la|Senatus Populusque Amstelodamensis}}&lt;ref name=&quot;Amsterdam&quot; /&gt;
|At one of the major [[Театр|theatres]]{{which|date=July 2020}}{{Citation needed}} and some of the [[Көпір|bridges]].&lt;ref name=&quot;Amsterdam&quot;&gt;{{Cite web|url=https://www.livius.org/a/netherlands/amsterdam-weapon/weapon.html|title=Heraldic symbols of Amsterdam|work=Livius|date=2 December 2006|archiveurl=https://web.archive.org/web/20061210204739/https://www.livius.org/a/netherlands/amsterdam-weapon/weapon.html|archivedate=2006-12-10}}&lt;cite class=&quot;citation web cs1&quot; data-ve-ignore=&quot;true&quot;&gt;[https://web.archive.org/web/20061210204739/https://www.livius.org/a/netherlands/amsterdam-weapon/weapon.html &quot;Heraldic symbols of Amsterdam&quot;]. ''Livius''. 2 December 2006. Archived from [https://www.livius.org/a/netherlands/amsterdam-weapon/weapon.html the original] on 10 December 2006.&lt;/cite&gt;&lt;/ref&gt;
|-
|[[Антверпен|Antwerp]]
|{{flag|Belgium}}
|SPQA
|{{Lang|la|Senatus Populusque Antverpensis}}
|On Antwerp City Hall and other public buildings and schools.&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://www.flickr.com/photos/woesinger/353095889/|title=SPQA|author=Woesinger|work=Flickr|date=2007-01-05|accessdate=2014-02-17}}&lt;/ref&gt;
|-
|[[Базель|Basel]]
|{{flag|Switzerland}}
|SPQB
|{{Lang|la|Senatus Populusque Basilea}}
|On the Webern-Brunnen in Steinenvorstadt.&lt;ref&gt;{{Cite web|url=http://www.brunnenfuehrer.ch/brunnen/webern.htm|work=Basler Brunnenführer|date=2003-01-01|accessdate=2015-10-30|lang=de|title=Webern-Brunnen|archivedate=4 March 2016|archiveurl=https://web.archive.org/web/20160304075927/http://www.brunnenfuehrer.ch/brunnen/webern.htm}}&lt;/ref&gt;
|-
|[[Беневенто|Benevento]]
|{{flag|Italy}}
|SPQB&lt;ref name=&quot;fotw&quot; /&gt;
|{{Lang|la|Senatus Populusque Beneventanus}}&lt;ref name=&quot;fotw&quot; /&gt;
|On manhole covers.&lt;ref name=&quot;fotw&quot;&gt;{{Cite web|url=http://www.crwflags.com/fotw/flags/it_rome.html|title=Rome - Historical Flags (Italy)|work=Flags of the World|date=14 November 2003|accessdate=6 February 2007|archivedate=8 February 2007|archiveurl=https://web.archive.org/web/20070208221539/http://www.crwflags.com/fotw/flags/it_rome.html}}&lt;cite class=&quot;citation web cs1&quot; data-ve-ignore=&quot;true&quot;&gt;[http://www.crwflags.com/fotw/flags/it_rome.html &quot;Rome - Historical Flags (Italy)&quot;]. ''Flags of the World''. 14 November 2003. [https://web.archive.org/web/20070208221539/http://www.crwflags.com/fotw/flags/it_rome.html Archived] from the original on 8 February 2007&lt;span class=&quot;reference-accessdate&quot;&gt;. Retrieved &lt;span class=&quot;nowrap&quot;&gt;6 February&lt;/span&gt; 2007&lt;/span&gt;.&lt;/cite&gt;&lt;/ref&gt;
|-
|Bremen
|{{flag|Germany}}
|SPQB
|
|In the Bremen City Hall.&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://whc.unesco.org/archive/2003/whc03-27com-inf08ae.pdf#page39|title=Evaluations of Cultural Properties|publisher=UNESCO|author=International Council on Monuments and Sites|format=PDF|date=2003|accessdate=2014-02-17|pages=39–42|archivedate=23 June 2020|archiveurl=https://web.archive.org/web/20200623175633/http://whc.unesco.org/archive/2003/whc03-27com-inf08ae.pdf#page39}}&lt;/ref&gt;
|-
|Bruges
|{{flag|Belgium}}
|SPQB
|
|On its coat of arms.&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://www.heraldry-wiki.com/heraldrywiki/index.php?title=Brugge|title=Crest of Brugge|work=Heraldry of the World|accessdate=2014-02-17|archivedate=26 July 2020|archiveurl=https://web.archive.org/web/20200726121238/https://www.heraldry-wiki.com/heraldrywiki/index.php?title=Brugge}}&lt;/ref&gt;
|-
|Brussels
|{{flag|Belgium}}
|SPQB
|{{Lang|la|Senatus Populusque Bruxellensis}} (of the city) or {{Lang|la|Senatus Populusque Belgicus}} (of the country)
|Found repeatedly on the Palais de Justice,&lt;ref&gt;{{Cite web|url=http://www.eupedia.com/gallery/showphoto.php/photo/1360/cat/views/limit/views|title=SPQB sign on the court of Justice of Brussels|work=Eupedia|accessdate=2014-02-17|archiveurl=https://web.archive.org/web/20100417011651/http://www.eupedia.com/gallery/showphoto.php/photo/1360/cat/views/limit/views|archivedate=17 April 2010}}&lt;/ref&gt; over the main stage of La Monnaie,{{Citation needed}} and on the ceiling of the hemicycle of the Belgian Senate in the Palais de la Nation.
|-
|[[Капуя|Capua]]
|{{flag|Italy}}
|SPQC
|
|
|-
|[[Катания|Catania]]
|{{flag|Italy}}
|SPQC
|
|Can be found on manhole covers.
|-
|[[Чикаго|Chicago]]
|{{flag|United States}}
|SPQC
|
|Can be found on the George N. Leighton Cook County Criminal Courthouse.
|-
|[[Дублин|Dublin]]
|{{flag|Ireland}}
|SPQH
|{{Lang|la|Senatus Populusque [[Hibernia|Hibernicus]]}}
|On the City Hall, built in 1769.
|-
|Florianópolis
|{{flag|Brazil}}
|SPQF&lt;ref name=&quot;fotw&quot; /&gt;
|{{Lang|la|Senatus Populusque Florianopolitanus}}&lt;ref name=&quot;fotw&quot; /&gt;
|
|-
|Franeker
|{{flag|Netherlands}}
|SPQF
|
|At the a gate on the Westerbolwerk and Academiestraat 16.&lt;ref&gt;{{Cite web|url=http://www.gevelstenen.net/kerninventarisatie/plaatsenNed/Franeker.htm|title=Franeker|work=gevelstenen.net|accessdate=26 January 2018|archivedate=27 January 2018|archiveurl=https://web.archive.org/web/20180127202411/http://www.gevelstenen.net/kerninventarisatie/plaatsenNed/Franeker.htm}}&lt;/ref&gt;
|-
|[[Фрайзинг|Freising]]
|{{flag|Germany}}
|SPQF
|
|Above the door of the town hall.
|-
|Ghent
|{{flag|Belgium}}
|SPQG
|{{Lang|la|Senatus Populusque Gandavensis}}
|On the Opera, Theater and some other major buildings. Inscribed on a shield on coins struck in Ghent in 1583, during the [[Нидерланд буржуазиялық революциясы|Dutch Revolt]].
|-
|[[Гаага|The Hague]]
|{{flag|Netherlands}}
|SPQH
|
|Above the stage in Koninklijke Schouwburg.
|-
|[[Гамбург|Hamburg]]
|{{flag|Germany}}
|SPQH
|
|On a door in the Hamburg Rathaus.&lt;ref&gt;{{Cite web|lang=de|url=http://www.nefershapiland.de/Hamburg%201.htm|title=Hamburg|work=Nefers Hapiland|accessdate=6 January 2009|archivedate=3 November 2008|archiveurl=https://web.archive.org/web/20081103234408/http://www.nefershapiland.de/Hamburg%201.htm}}&lt;/ref&gt;
|-
|[[Ганновер|Hanover]]
|{{flag|Germany}}
|
|
|
|-
|Haarlem
|{{flag|Netherlands}}
|SPQH
|
|On the face of the town hall at the &quot;Grote Markt&quot;.
|-
|Hasselt
|{{flag|Belgium}}
|SPQH
|
|
|-
|Kortrijk
|{{flag|Belgium}}
|SPQC
|{{Lang|la|Senatus Populusque Cortoriacum}}
|City hall.
|-
|[[Краков|Kraków]]
|{{flag|Poland}}
|SPQC
|''Senatus Populusque Cracoviensis''
|Over the Waza Gate in Wawel Castle.
|-
|La Plata
|{{flag|Argentina}}
|SPQR
|
|On a monument outside of the city's &quot;casco urbano&quot;.
|-
|Leeuwarden
|{{flag|Netherlands}}
|SPQL
|{{Lang|la|Senatus Populusque Leovardia}}
|On the mayor's chain of office.&lt;ref&gt;{{Cite web|lang=nl|url=http://www.gemeentearchief.nl/html/nl/564/Ambtsketen_burgemeester|work=gemeentearchief.nl|archiveurl=https://web.archive.org/web/20110719040336/http://www.gemeentearchief.nl/html/nl/564/Ambtsketen_burgemeester|archivedate=2011-07-19|title=De Ambtsketen Van De Burgemeester}}&lt;/ref&gt;
|-
|[[Ливерпуль|Liverpool]]
|{{flag|United Kingdom}}
|SPQL
|{{Lang|la|Senatus Populusque Liverpudliensis}}
|On various gold doors in St George's Hall.&lt;ref&gt;{{Cite web|first=Paul|author=Coslett|url=https://www.bbc.co.uk/liverpool/content/articles/2007/04/19/st_georges_hall_opening_feature.shtml|title=St George's Hall|publisher=BBC Liverpool|accessdate=2014-02-17|archivedate=25 September 2015|archiveurl=https://web.archive.org/web/20150925070631/http://www.bbc.co.uk/liverpool/content/articles/2007/04/19/st_georges_hall_opening_feature.shtml}}&lt;/ref&gt;
|-
|[[Сити (Лондон)|City of London]]
|{{flag|United Kingdom}}
|SPQL
|{{Lang|la|Senatus Populusque Londiniensis}}
|On historic variants of the City's coat of arms&lt;ref&gt;{{Cite web|url=http://www.cityoflondon.gov.uk/NR/rdonlyres/65DC8039-12C4-4AC4-8DAD-16F1608E99B7/0/cityarms.PDF|work=cityoflondon.gov.uk|title=The City Arms|quote=The letters SPQL [{{lang|la|Senatus Populusque Londinii}} – literally, The Senate and People of London] also occasionally appear in imitation of the SPQR of ancient Rome.|publisher=The Corporation of the City of London|author=Corporation of London Records Office|archiveurl=https://web.archive.org/web/20110927154602/http://www.cityoflondon.gov.uk/NR/rdonlyres/65DC8039-12C4-4AC4-8DAD-16F1608E99B7/0/cityarms.PDF|archivedate=27 September 2011}}&lt;/ref&gt;
|-
|Lübeck
|{{flag|Germany}}
|SPQL
|{{Lang|la|Senatus Populusque Lubecca}}
|On the Holstentor.&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://www.flickr.com/photos/robertbue/526774794/|author=Roberto|title=Holstentor - SPQL: Senatus Populusque Lubecensis|work=Flickr|date=2007-03-01|accessdate=2014-02-17|archivedate=9 December 2019|archiveurl=https://web.archive.org/web/20191209154054/https://www.flickr.com/photos/robertbue/526774794/}}&lt;/ref&gt;
|-
|[[Люцерн|Lucerne]]
|{{flag|Switzerland}}
|
|
|
|-
|[[Мадрид|Madrid]]
|{{flag|Spain}}
|SPQM
|{{Lang|la|Senatus Populusque Matritensis}}
|On the {{ill|Fuente de Apolo|es|Fuente de Apolo (Madrid)}}, built in 1780.
|-
|[[Милан|Milan]]
|{{flag|Italy}}
|SPQM
|
|The Holy Roman Emperor Charles V struck coins at Milan with the inscription {{Lang|la|S P Q Mediol Optimo Principi}}.
|-
|[[Модика|Modica]]
|{{flag|Italy}}
|SPQM
|
|On the coat of arms.&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://www.heraldry-wiki.com/heraldrywiki/index.php?title=Modica|title=Modica|work=Heraldry of the World|accessdate=26 July 2020|archivedate=26 July 2020|archiveurl=https://web.archive.org/web/20200726144653/https://www.heraldry-wiki.com/heraldrywiki/index.php?title=Modica}}&lt;/ref&gt;
|-
|[[Мольфетта|Molfetta]]
|{{flag|Italy}}
|SPQM
|
|On the coat of arms.&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://www.heraldry-wiki.com/heraldrywiki/index.php?title=Molfetta|title=Molfetta|work=Heraldry of the World|accessdate=26 July 2020|archivedate=26 July 2020|archiveurl=https://web.archive.org/web/20200726113520/https://www.heraldry-wiki.com/heraldrywiki/index.php?title=Molfetta}}&lt;/ref&gt;
|-
|[[Неаполь|Naples]]
|{{flag|Italy}}
|SPQN
|{{Lang|la|Senatus Populusque Neāpolis}}
|Inscribed on a shield on coins struck during [[Томазо Мазаньелло|Masaniello]]'s 1647 revolt.
|-
|[[Ното (Сицилия)|Noto]]
|{{flag|Italy}}
|SPQN
|{{Lang|la|Senatus Populusque Netum}}
|On the coat of arms.&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://www.heraldry-wiki.com/heraldrywiki/index.php?title=Noto|title=Noto|work=Heraldry of the World|accessdate=26 July 2020|archivedate=26 July 2020|archiveurl=https://web.archive.org/web/20200726144706/https://www.heraldry-wiki.com/heraldrywiki/index.php?title=Noto}}&lt;/ref&gt; and the façade of Noto Cathedral
|-
|[[Нюрнберг|Nuremberg]]
|{{flag|Germany}}
|SPQN
|{{Lang|la|Senatus Populusque Norimbergensis}}
|On the Fleisch Bridge (one of the major bridges over river Pegnitz in the inner city).
|-
|Oudenburg
|{{flag|Belgium}}
|SPQO
|{{Lang|la|Senatus Populusque Odenburgensis}}
|On its water pump next to the market square.&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://www.flickr.com/photos/erfgoed/3584425837|title=Stadspomp, Oudenburg|work=Flickr|date=30 May 2009|accessdate=20 December 2017|archivedate=26 January 2019|archiveurl=https://web.archive.org/web/20190126022700/https://www.flickr.com/photos/erfgoed/3584425837/}}&lt;/ref&gt;
|-
|Olomouc
|{{flag|Czechia}}
|SPQO&lt;ref name=&quot;fotw&quot; /&gt;
|{{Lang|la|Senatus Populusque Olomucensis}}
|On its coat of arms.{{Cite web|url=https://www.heraldry-wiki.com/heraldrywiki/index.php?title=Olomouc|title=Olomouc|work=Heraldry of the World}}&lt;cite class=&quot;citation web cs1&quot;&gt;''Heraldry of the World''.&lt;/cite&gt;&lt;nowiki&gt;&lt;/ref&gt;&lt;/nowiki&gt;
|-
|[[Палермо|Palermo]]
|{{flag|Italy}}
|SPQP
|
|&lt;ref name=&quot;Flickr.com&quot;&gt;{{Cite web|url=https://www.flickr.com/photos/mypixbox/2090276640/|title=SPQP|author=mypixbox|work=Flickr|date=2007-12-05|accessdate=2014-02-17|archivedate=4 November 2012|archiveurl=https://web.archive.org/web/20121104112706/http://www.flickr.com/photos/mypixbox/2090276640/}}&lt;cite class=&quot;citation web cs1&quot; data-ve-ignore=&quot;true&quot; id=&quot;CITEREFmypixbox2007&quot;&gt;mypixbox (5 December 2007). [https://www.flickr.com/photos/mypixbox/2090276640/ &quot;SPQP&quot;]. ''Flickr''. [https://web.archive.org/web/20121104112706/http://www.flickr.com/photos/mypixbox/2090276640/ Archived] from the original on 4 November 2012&lt;span class=&quot;reference-accessdate&quot;&gt;. Retrieved &lt;span class=&quot;nowrap&quot;&gt;17 February&lt;/span&gt; 2014&lt;/span&gt;.&lt;/cite&gt;&lt;/ref&gt;
|-
|[[Пенне|Penne, Abruzzo]]
|{{flag|Italy}}
|SPQP
|
|&lt;ref name=&quot;Flickr.com&quot; /&gt;
|-
|[[Риети|Rieti]]
|{{flag|Italy}}
|SPQS
|{{Lang|la|Senatus Populusque [[Sabines|Sabinus]]}}
|On the coat of arms. Present also in the modern composite [[Лацио|Lazio]] coat-of-arms.
|-
|[[Роттердам|Rotterdam]]
|{{flag|Netherlands}}
|SPQR
|
|On a wall painting in the Rotterdam City Hall.
|-
|Severn Beach
|{{flag|United Kingdom}}
|SPQR
|
|On the crest of Pilning &amp; Severn Beach Parish Council.
|-
|[[Севилья|Seville]]
|{{flag|Spain}}
|SPQH
|{{Lang|la|Senatus Populusque Hispalensis}}
|On the historic banner of the city.
|-
|[[Сиена|Siena]]
|{{flag|Italy}}
|SPQS
|
|On the base of a status of the Capitoline Wolf.&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://www.flickr.com/photos/rut/2688830684/|title=SPQS|author=Moree|work=Flickr|date=2008-06-17|accessdate=2014-02-17}}&lt;/ref&gt;
|-
|[[Золотурн|Solothurn]]
|{{flag|Switzerland}}
|SPQS
|{{Lang|la|Senatus Populusque Solodori}}
|On the Cathedral of St Ursus and Victor.
|-
|Terracina
|{{flag|Italy}}
|SPQT
|
|
|-
|Tivoli, Lazio
|{{flag|Italy}}
|SPQT
|
|&lt;ref&gt;{{Cite web|url=http://www.tibursuperbum.it/eng/escursioni/passeggiate/Pomata.htm|lang=en|title=Walking in Pomata|work=Tibursuperbum|accessdate=2014-02-17|publisher=Con il patrocinio del Comune di Tivoli Assessorato al Turismo|archivedate=25 December 2008|archiveurl=https://web.archive.org/web/20081225225455/http://www.tibursuperbum.it/eng/escursioni/passeggiate/Pomata.htm}}&lt;/ref&gt;
|-
|Toruń
|{{flag|Poland}}
|SPQT
|''Senatus Populusque Thorunensis''
|City Hall.&lt;ref&gt;{{Cite web|title=Sala Rady (Senatu) w Ratuszu Staromiejskim - Atrakcje Torunia - Przewodnik po Toruniu {{!}} Toruń Tour Toruński Portal Turystyczny|url=http://www.toruntour.pl/4726/sala-rady-senatu-w-ratuszu-staromiejskim-torun|accessdate=2021-03-10|work=Toruński Portal Turystyczny|lang=pl}}&lt;/ref&gt;
|-
|[[Валенсия|Valencia]]
|{{flag|Spain}}
|SPQV
|{{Lang|la|Senatus Populusque Valentinus}}
|In several places and buildings, including the Silk Exchange&lt;ref&gt;{{Cite web|url=http://www.cervantesvirtual.com/obra-visor/manual-del-viajero-y-guia-de-los-forasteros-en-valencia--0/html/feeb26d4-82b1-11df-acc7-002185ce6064_25.htm|title=Biblioteca Virtual Miguel de Cervantes|publisher=Cervantesvirtual.com|accessdate=2014-02-17|archivedate=22 September 2013|archiveurl=https://web.archive.org/web/20130922185552/http://www.cervantesvirtual.com/obra-visor/manual-del-viajero-y-guia-de-los-forasteros-en-valencia--0/html/feeb26d4-82b1-11df-acc7-002185ce6064_25.htm}}&lt;/ref&gt; and the University of Valencia Historic Building.&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://www.flickr.com/photos/elena_gallardo/2927782582/|title=SPQV|first=Elena|author=Gallardo|work=Flickr|date=27 September 2008}}&lt;/ref&gt;
|-
|Verviers
|{{flag|Belgium}}
|SPQV
|
|On the Grand Theatre.&lt;ref&gt;{{Cite web|lang=fr|url=http://www.bestofverviers.be/index.php?option=com_content&amp;view=article&amp;id=186:le-grand-theatre-de-verviers&amp;catid=15:nos-lieux&amp;Itemid=23|work=bestofverviers.be|archiveurl=https://web.archive.org/web/20141112213250/http://www.bestofverviers.be/index.php?option=com_content&amp;view=article&amp;id=186:le-grand-theatre-de-verviers&amp;catid=15:nos-lieux&amp;Itemid=23|archivedate=2014-11-12|title=Le Grand-Théâtre de Verviers}}&lt;/ref&gt;
|-
|[[Вена|Vienna]]
|{{flag|Austria}}
|SPQV&lt;ref name=&quot;fotw&quot; /&gt;
|{{Lang|la|Senatus Populusque Viennensis}}&lt;ref name=&quot;fotw&quot; /&gt;
|Schönbrunn Palace
|}
'''SPQR''', {{Lang|la|'''Senātus Populusque Rōmānus'''}} аббревиатурасы ( Classical Latin : [s̠ɛˈnäːt̪ʊs̠ pɔpʊˈɫ̪ʊs̠kʷɛ roːˈmäːnʊs̠] ; {{Lang-en|&quot;The [[Roman Senate]] and [[Roman people|People]]&quot;; or more freely &quot;The [[Senate]] and [[Roman people|People]] of [[Rome]]&quot;}}  ), бұл ежелгі Рим республикасының [[Үкімет|үкіметіне]] қатысты эмблемалық қысқартылған сөз тіркесі. Ол римдік валютада, тасқа немесе металлға жазу арқылы жария етілген құжаттардың соңында, ескерткіштер мен қоғамдық және азаматтық жұмыстарға арнауларда кездеседі.

Толық фраза [[Цицерон]] мен ''Аб Урбе Кондита Либридің'' («Қаланың негізі қаланған кітаптары») [[Тит Ливий|Ливидің]] сөйлеген сөздері сияқты римдік саяси, құқықтық және тарихи әдебиеттерде кездеседі.

== Аударма ==
SPQR: '''''S'''enātus '''P'''opulus '''q'''ue '''R'''ōmānus'' . [[Латын тілі|Латын тілінен]] ''[[wiktionary:senatus|аударғанда Senātus]]'' – « Сенат » дегенді білдіретін номинативті дара зат. ''[[wiktionary:populus|Populus]] [[wiktionary:-que|que]]'' екі номинативті зат есімді [[Жалғаулық шылаулар|байланыстыратын]] «және» мағынасындағы энклитикалық бөлшек ''[[wiktionary:populus|Populus]]'', «халық» және ''[[wiktionary:-que|-que]]'' номинативті зат есімінен жасалған. Соңғы сөз, ''[[wiktionary:romanus|Rōmānus]]'' (« [[wiktionary:Rome|Рим]]&lt;nowiki/&gt;») бүкіл ''[[wiktionary:senatus|Senatus]] [[wiktionary:populus|Populusque]]'' -ті өзгертетін [[сын есім]] : тұтас алғанда «Рим Сенаты және халқы». Осылайша, сөз тіркесі сөзбе -сөз аударғанда «Рим сенаты және халқы» немесе еркінірек «Рим сенаты және халқы» деп аударылады.
[[Сурет:Romeinse_vlag.jpg|link=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/76/Romeinse_vlag.jpg/170px-Romeinse_vlag.jpg|нобай| Рим стандартының заманауи рекреациясы.]]
Титулдың құрылған күні белгісіз, бірақ ол алғаш рет Соңғы Республиканың жазуларында кездеседі, б.з.б. 80 ж. бастап. Бұрын Рим мемлекетінің ресми атауы тиындардан көрінетіндей, жай ғана ''ROMA'' болды. Аббревиатура соңғы рет [[Христиандық|Христиан дінін]] қолдаған Рим императоры [[Ұлы Константин|Ұлы Константиннің]] (б.з. 312–337 жж.) монеталарында кездеседі.

Аталған екі заңды тұлға, Сенат және ''Популус'' ''Романус'' біріктірілген кезде егемен болып табылады. Алайда, ''халық егемендігі жалғыз болған жерде Сенат'' ''емес'' . Рим патшалығы тұсында бірде-бір ұйым егеменді болмады. Демек, бұл сөз тіркесін Республиканың құрылған күнінен ертерек атауға болмайды.

Бұл қолтаңба [[Рим империясы]] кезінде де қолданыла берді. Сенат ''кеңесі'' немесе Сенат жарлықтары императордың ''[[Де-факто|іс жүзінде]]'' қалауы бойынша жасалса да, императорлар халықтың ''[[де-юре]]'' өкілдері болып саналды.

Рим әдебиетіндегі ''Populus Rōmanus'' — халық үкіметін білдіретін сөз тіркесі. Римдіктер шет мемлекеттердің үкіметтерін атағанда, ''populus'' дегенді жекеше немесе көпше түрде пайдаланды, мысалы ''populī Prīscōrum Latinōrum'', «ескі латындардың үкіметтері». ''Rōmanus'' - римдіктерді ажырату үшін қолданылатын сын есім, ''Cīvis Rōmānus'', «Рим азаматы » сияқты.

Рим халқы құқық пен тарихта ''dignitas'', ''maiestas'', ''auctoritas'', ''libertas populī Rōmanī'', «рим халқының қадір-қасиеті, ұлылығы, беделі, бостандығы» сияқты тіркестерде жиі кездеседі. Олар ''популус либер'', «еркін халық» болды. Дәл осы ''халықтың exercitus, imperium, iudicia, honorēs, consulēs, voluntās'' ''болды'' : «Рим халқының әскері, билігі, соттары, кеңселері, консулдары және еркі». Олар ерте латын тілінде ''Пополус'' және ''Поплюс'' ретінде пайда болады, сондықтан өздерін еркін және егемен деп санау әдеті әбден сіңген.

Римдіктер барлық билік халықтан келеді деп есептеді. Қазіргі саяси-әлеуметтік төңкерістерде байқалатын ұқсас тіл тікелей осы қолданудан туындайды деп айтуға болады. Бұл мағынада адамдар бүкіл үкіметті білдіреді. Алайда, соңғысы негізінен өсиетін консулдар мен преторлар орындайтын ақсүйектер Сенатына және өсиетін Трибуналар қорғайтын «ғасырлар комитеті» comitia ''centuriata'' деп бөлді.

Император Комодтың (180–192) қайырымдылық пен бұқаралық ойын-сауық үшін төлейтін тәсілдерінің бірі сенаторлық тәртіпке салық салу болды, ал көптеген жазбаларда дәстүрлі тәртіп арандатушылық түрде жойылды (''Populus Senatusque.'' ''.'' ''.'').

1184 жылдан бастап Рим Коммунасы SENATVS PQ R атына тиындар соға бастады. 1414 жылдан 1517 жылға дейін Рим Сенаты SPQR жазуы бар қалқанмен монеталарды соға бастады. &lt;ref&gt;Monete e Zecche Medievalli Italiane, Elio Biaggi, coins 2081 and 2141&lt;/ref&gt;

[[Бенито Муссолини]] режимі кезінде SPQR оның диктатурасын «Жаңа Рим империясы» ретінде алға жылжыту мақсатында бірқатар қоғамдық ғимараттар мен кәріз қақпақтарында безендірілген. 

== Заманауи қолдану ==
[[Сурет:Insigne_Romanum_coronatum.svg|link=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/3/3c/Insigne_Romanum_coronatum.svg/110px-Insigne_Romanum_coronatum.svg.png|оңға|нобай|181x181 нүкте| Рим муниципалитетінің қазіргі заманғы елтаңбасы.]]
Тіпті қазіргі қолданыста SPQR әлі де Римнің муниципалды гербінде және ресми құжаттарда Рим [[Италия коммуналары|коммунасының]] аббревиатурасы ретінде қолданылады. &lt;ref name=&quot;romeHome&quot;&gt;{{Cite web|url=https://www.comune.roma.it/web/it/home.page|title=Roma Capitale - Sito Istituzionale - Home|accessdate=2019-10-29|lang=it|archivedate=18 October 2019|archiveurl=https://web.archive.org/web/20191018083830/https://www.comune.roma.it/web/it/home.page}}&lt;/ref&gt; &lt;ref name=&quot;revocaDeleghe&quot;&gt;{{Cite web|url=https://www.comune.roma.it/PCR/resources/cms/documents/Ord.1Revoca_deleghe_Naim.pdf|publisher=S.P.Q.R. - ROMA CAPITALE - MUNICIPIO ROMA CENTRO STORICO|title=OGGETTO: Revoca deleghe Consigliera Nathalie Naim|lang=it|date=2011-02-02|accessdate=2019-10-29|archivedate=29 October 2019|archiveurl=https://web.archive.org/web/20191029112123/https://www.comune.roma.it/PCR/resources/cms/documents/Ord.1Revoca_deleghe_Naim.pdf}}&lt;/ref&gt; Итальяндықтар бұл аббревиатураның әртүрлі және әзіл-оспақ кеңеюін бұрыннан қолданып келеді, « ''Sono Pazzi Questi Romani'' » (сөзбе-сөз: «Олар ақылсыз, бұл римдіктер»). 

[[Испания|Испанияда]] SPQR Сабиньяниго туы мен елтаңбасында да қолданылады.

Бизнесте, ағылшын тілінде сөйлейтін елдерде SPQR кейде (әзілмен) «Шағын пайда, жылдам қайтару» дегенді білдіреді, көбінесе мектепте латын тілін оқыған адамдар. &lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://www.theglasgowstory.com/image/?inum=TGSA00163|title=Francis Spite &amp; Co.|work=TheGlasgowStory.com}}&lt;/ref&gt;

=== Азаматтық анықтамалар ===
[[Сурет:2011-06-22-hh-buergerschaft-by-RalfR-04.jpg|link=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/82/2011-06-22-hh-buergerschaft-by-RalfR-04.jpg/220px-2011-06-22-hh-buergerschaft-by-RalfR-04.jpg|оңға|нобай| Гамбург Ратаусындағы «SPQH».]]
[[Сурет:Kraków_1644.jpg|link=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/f8/Krak%C3%B3w_1644.jpg/220px-Krak%C3%B3w_1644.jpg|оңға|нобай| Вавель сарайындағы Ваза қақпасының үстіндегі « ''Сенатус Популуск Краковиенсис'' », [[Краков]], Польша]]
''SPQ x'' кейде муниципалдық мақтаныш пен азаматтық құқықтарды бекіту ретінде пайдаланылады. Мысалы, итальяндық [[Реджо-Эмилия|Реджио Эмилия]] қаласының елтаңбасында {{Lang|la|Senatus Populusque Regiensis}} . . &quot;SPQ x &quot; үлгісін қолдану және қолдану туралы есептер расталды;
{| class=&quot;wikitable sortable&quot;
!City
!Country
!SPQ{{math|{{var|x}}}}
!Latin
!Where has it been used
|-
|[[Алкмар|Alkmaar]]
|{{flag|Netherlands}}
|SPQA
|
|On the facade of the Waag building.
|-
|[[Амстердам|Amsterdam]]
|{{flag|Netherlands}}
|SPQA
|{{Lang|la|Senatus Populusque Amstelodamensis}}&lt;ref name=&quot;Amsterdam&quot; /&gt;
|At one of the major [[Театр|theatres]]{{which|date=July 2020}}{{Citation needed}} and some of the [[Көпір|bridges]].&lt;ref name=&quot;Amsterdam&quot;&gt;{{Cite web|url=https://www.livius.org/a/netherlands/amsterdam-weapon/weapon.html|title=Heraldic symbols of Amsterdam|work=Livius|date=2 December 2006|archiveurl=https://web.archive.org/web/20061210204739/https://www.livius.org/a/netherlands/amsterdam-weapon/weapon.html|archivedate=2006-12-10}}&lt;/ref&gt;
|-
|[[Антверпен|Antwerp]]
|{{flag|Belgium}}
|SPQA
|{{Lang|la|Senatus Populusque Antverpensis}}
|On Antwerp City Hall and other public buildings and schools.&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://www.flickr.com/photos/woesinger/353095889/|title=SPQA|author=Woesinger|work=Flickr|date=2007-01-05|accessdate=2014-02-17}}&lt;/ref&gt;
|-
|[[Базель|Basel]]
|{{flag|Switzerland}}
|SPQB
|{{Lang|la|Senatus Populusque Basilea}}
|On the Webern-Brunnen in Steinenvorstadt.&lt;ref&gt;{{Cite web|url=http://www.brunnenfuehrer.ch/brunnen/webern.htm|work=Basler Brunnenführer|date=2003-01-01|accessdate=2015-10-30|lang=de|title=Webern-Brunnen|archivedate=4 March 2016|archiveurl=https://web.archive.org/web/20160304075927/http://www.brunnenfuehrer.ch/brunnen/webern.htm}}&lt;/ref&gt;
|-
|[[Беневенто|Benevento]]
|{{flag|Italy}}
|SPQB&lt;ref name=&quot;fotw&quot; /&gt;
|{{Lang|la|Senatus Populusque Beneventanus}}&lt;ref name=&quot;fotw&quot; /&gt;
|On manhole covers.&lt;ref name=&quot;fotw&quot;&gt;{{Cite web|url=http://www.crwflags.com/fotw/flags/it_rome.html|title=Rome - Historical Flags (Italy)|work=Flags of the World|date=14 November 2003|accessdate=6 February 2007|archivedate=8 February 2007|archiveurl=https://web.archive.org/web/20070208221539/http://www.crwflags.com/fotw/flags/it_rome.html}}&lt;/ref&gt;
|-
|Bremen
|{{flag|Germany}}
|SPQB
|
|In the Bremen City Hall.&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://whc.unesco.org/archive/2003/whc03-27com-inf08ae.pdf#page39|title=Evaluations of Cultural Properties|publisher=UNESCO|author=International Council on Monuments and Sites|format=PDF|date=2003|accessdate=2014-02-17|pages=39–42|archivedate=23 June 2020|archiveurl=https://web.archive.org/web/20200623175633/http://whc.unesco.org/archive/2003/whc03-27com-inf08ae.pdf#page39}}&lt;/ref&gt;
|-
|Bruges
|{{flag|Belgium}}
|SPQB
|
|On its coat of arms.&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://www.heraldry-wiki.com/heraldrywiki/index.php?title=Brugge|title=Crest of Brugge|work=Heraldry of the World|accessdate=2014-02-17|archivedate=26 July 2020|archiveurl=https://web.archive.org/web/20200726121238/https://www.heraldry-wiki.com/heraldrywiki/index.php?title=Brugge}}&lt;/ref&gt;
|-
|Brussels
|{{flag|Belgium}}
|SPQB
|{{Lang|la|Senatus Populusque Bruxellensis}} (of the city) or {{Lang|la|Senatus Populusque Belgicus}} (of the country)
|Found repeatedly on the Palais de Justice,&lt;ref&gt;{{Cite web|url=http://www.eupedia.com/gallery/showphoto.php/photo/1360/cat/views/limit/views|title=SPQB sign on the court of Justice of Brussels|work=Eupedia|accessdate=2014-02-17|archiveurl=https://web.archive.org/web/20100417011651/http://www.eupedia.com/gallery/showphoto.php/photo/1360/cat/views/limit/views|archivedate=17 April 2010}}&lt;/ref&gt; over the main stage of La Monnaie,{{Citation needed}} and on the ceiling of the hemicycle of the Belgian Senate in the Palais de la Nation.
|-
|[[Капуя|Capua]]
|{{flag|Italy}}
|SPQC
|
|
|-
|[[Катания|Catania]]
|{{flag|Italy}}
|SPQC
|
|Can be found on manhole covers.
|-
|[[Чикаго|Chicago]]
|{{flag|United States}}
|SPQC
|
|Can be found on the George N. Leighton Cook County Criminal Courthouse.
|-
|[[Дублин|Dublin]]
|{{flag|Ireland}}
|SPQH
|{{Lang|la|Senatus Populusque [[Hibernia|Hibernicus]]}}
|On the City Hall, built in 1769.
|-
|Florianópolis
|{{flag|Brazil}}
|SPQF&lt;ref name=&quot;fotw&quot; /&gt;
|{{Lang|la|Senatus Populusque Florianopolitanus}}&lt;ref name=&quot;fotw&quot; /&gt;
|
|-
|Franeker
|{{flag|Netherlands}}
|SPQF
|
|At the a gate on the Westerbolwerk and Academiestraat 16.&lt;ref&gt;{{Cite web|url=http://www.gevelstenen.net/kerninventarisatie/plaatsenNed/Franeker.htm|title=Franeker|work=gevelstenen.net|accessdate=26 January 2018|archivedate=27 January 2018|archiveurl=https://web.archive.org/web/20180127202411/http://www.gevelstenen.net/kerninventarisatie/plaatsenNed/Franeker.htm}}&lt;/ref&gt;
|-
|[[Фрайзинг|Freising]]
|{{flag|Germany}}
|SPQF
|
|Above the door of the town hall.
|-
|Ghent
|{{flag|Belgium}}
|SPQG
|{{Lang|la|Senatus Populusque Gandavensis}}
|On the Opera, Theater and some other major buildings. Inscribed on a shield on coins struck in Ghent in 1583, during the [[Нидерланд буржуазиялық революциясы|Dutch Revolt]].
|-
|[[Гаага|The Hague]]
|{{flag|Netherlands}}
|SPQH
|
|Above the stage in Koninklijke Schouwburg.
|-
|[[Гамбург|Hamburg]]
|{{flag|Germany}}
|SPQH
|
|On a door in the Hamburg Rathaus.&lt;ref&gt;{{Cite web|lang=de|url=http://www.nefershapiland.de/Hamburg%201.htm|title=Hamburg|work=Nefers Hapiland|accessdate=6 January 2009|archivedate=3 November 2008|archiveurl=https://web.archive.org/web/20081103234408/http://www.nefershapiland.de/Hamburg%201.htm}}&lt;/ref&gt;
|-
|[[Ганновер|Hanover]]
|{{flag|Germany}}
|
|
|
|-
|Haarlem
|{{flag|Netherlands}}
|SPQH
|
|On the face of the town hall at the &quot;Grote Markt&quot;.
|-
|Hasselt
|{{flag|Belgium}}
|SPQH
|
|
|-
|Kortrijk
|{{flag|Belgium}}
|SPQC
|{{Lang|la|Senatus Populusque Cortoriacum}}
|City hall.
|-
|[[Краков|Kraków]]
|{{flag|Poland}}
|SPQC
|''Senatus Populusque Cracoviensis''
|Over the Waza Gate in Wawel Castle.
|-
|La Plata
|{{flag|Argentina}}
|SPQR
|
|On a monument outside of the city's &quot;casco urbano&quot;.
|-
|Leeuwarden
|{{flag|Netherlands}}
|SPQL
|{{Lang|la|Senatus Populusque Leovardia}}
|On the mayor's chain of office.&lt;ref&gt;{{Cite web|lang=nl|url=http://www.gemeentearchief.nl/html/nl/564/Ambtsketen_burgemeester|work=gemeentearchief.nl|archiveurl=https://web.archive.org/web/20110719040336/http://www.gemeentearchief.nl/html/nl/564/Ambtsketen_burgemeester|archivedate=2011-07-19|title=De Ambtsketen Van De Burgemeester}}&lt;/ref&gt;
|-
|[[Ливерпуль|Liverpool]]
|{{flag|United Kingdom}}
|SPQL
|{{Lang|la|Senatus Populusque Liverpudliensis}}
|On various gold doors in St George's Hall.&lt;ref&gt;{{Cite web|first=Paul|author=Coslett|url=https://www.bbc.co.uk/liverpool/content/articles/2007/04/19/st_georges_hall_opening_feature.shtml|title=St George's Hall|publisher=BBC Liverpool|accessdate=2014-02-17|archivedate=25 September 2015|archiveurl=https://web.archive.org/web/20150925070631/http://www.bbc.co.uk/liverpool/content/articles/2007/04/19/st_georges_hall_opening_feature.shtml}}&lt;/ref&gt;
|-
|[[Сити (Лондон)|City of London]]
|{{flag|United Kingdom}}
|SPQL
|{{Lang|la|Senatus Populusque Londiniensis}}
|On historic variants of the City's coat of arms&lt;ref&gt;{{Cite web|url=http://www.cityoflondon.gov.uk/NR/rdonlyres/65DC8039-12C4-4AC4-8DAD-16F1608E99B7/0/cityarms.PDF|work=cityoflondon.gov.uk|title=The City Arms|quote=The letters SPQL [{{lang|la|Senatus Populusque Londinii}} – literally, The Senate and People of London] also occasionally appear in imitation of the SPQR of ancient Rome.|publisher=The Corporation of the City of London|author=Corporation of London Records Office|archiveurl=https://web.archive.org/web/20110927154602/http://www.cityoflondon.gov.uk/NR/rdonlyres/65DC8039-12C4-4AC4-8DAD-16F1608E99B7/0/cityarms.PDF|archivedate=27 September 2011}}&lt;/ref&gt;
|-
|Lübeck
|{{flag|Germany}}
|SPQL
|{{Lang|la|Senatus Populusque Lubecca}}
|On the Holstentor.&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://www.flickr.com/photos/robertbue/526774794/|author=Roberto|title=Holstentor - SPQL: Senatus Populusque Lubecensis|work=Flickr|date=2007-03-01|accessdate=2014-02-17|archivedate=9 December 2019|archiveurl=https://web.archive.org/web/20191209154054/https://www.flickr.com/photos/robertbue/526774794/}}&lt;/ref&gt;
|-
|[[Люцерн|Lucerne]]
|{{flag|Switzerland}}
|
|
|
|-
|[[Мадрид|Madrid]]
|{{flag|Spain}}
|SPQM
|{{Lang|la|Senatus Populusque Matritensis}}
|On the {{ill|Fuente de Apolo|es|Fuente de Apolo (Madrid)}}, built in 1780.
|-
|[[Милан|Milan]]
|{{flag|Italy}}
|SPQM
|
|The Holy Roman Emperor Charles V struck coins at Milan with the inscription {{Lang|la|S P Q Mediol Optimo Principi}}.
|-
|[[Модика|Modica]]
|{{flag|Italy}}
|SPQM
|
|On the coat of arms.&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://www.heraldry-wiki.com/heraldrywiki/index.php?title=Modica|title=Modica|work=Heraldry of the World|accessdate=26 July 2020|archivedate=26 July 2020|archiveurl=https://web.archive.org/web/20200726144653/https://www.heraldry-wiki.com/heraldrywiki/index.php?title=Modica}}&lt;/ref&gt;
|-
|[[Мольфетта|Molfetta]]
|{{flag|Italy}}
|SPQM
|
|On the coat of arms.&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://www.heraldry-wiki.com/heraldrywiki/index.php?title=Molfetta|title=Molfetta|work=Heraldry of the World|accessdate=26 July 2020|archivedate=26 July 2020|archiveurl=https://web.archive.org/web/20200726113520/https://www.heraldry-wiki.com/heraldrywiki/index.php?title=Molfetta}}&lt;/ref&gt;
|-
|[[Неаполь|Naples]]
|{{flag|Italy}}
|SPQN
|{{Lang|la|Senatus Populusque Neāpolis}}
|Inscribed on a shield on coins struck during [[Томазо Мазаньелло|Masaniello]]'s 1647 revolt.
|-
|[[Ното (Сицилия)|Noto]]
|{{flag|Italy}}
|SPQN
|{{Lang|la|Senatus Populusque Netum}}
|On the coat of arms.&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://www.heraldry-wiki.com/heraldrywiki/index.php?title=Noto|title=Noto|work=Heraldry of the World|accessdate=26 July 2020|archivedate=26 July 2020|archiveurl=https://web.archive.org/web/20200726144706/https://www.heraldry-wiki.com/heraldrywiki/index.php?title=Noto}}&lt;/ref&gt; and the façade of Noto Cathedral
|-
|[[Нюрнберг|Nuremberg]]
|{{flag|Germany}}
|SPQN
|{{Lang|la|Senatus Populusque Norimbergensis}}
|On the Fleisch Bridge (one of the major bridges over river Pegnitz in the inner city).
|-
|Oudenburg
|{{flag|Belgium}}
|SPQO
|{{Lang|la|Senatus Populusque Odenburgensis}}
|On its water pump next to the market square.&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://www.flickr.com/photos/erfgoed/3584425837|title=Stadspomp, Oudenburg|work=Flickr|date=30 May 2009|accessdate=20 December 2017|archivedate=26 January 2019|archiveurl=https://web.archive.org/web/20190126022700/https://www.flickr.com/photos/erfgoed/3584425837/}}&lt;/ref&gt;
|-
|Olomouc
|{{flag|Czechia}}
|SPQO&lt;ref name=&quot;fotw&quot; /&gt;
|{{Lang|la|Senatus Populusque Olomucensis}}
|On its coat of arms.{{Cite web|url=https://www.heraldry-wiki.com/heraldrywiki/index.php?title=Olomouc|title=Olomouc|work=Heraldry of the World}}&lt;cite class=&quot;citation web cs1&quot;&gt;''Heraldry of the World''.&lt;/cite&gt;&lt;nowiki&gt;&lt;/ref&gt;&lt;/nowiki&gt;
|-
|[[Палермо|Palermo]]
|{{flag|Italy}}
|SPQP
|
|&lt;ref name=&quot;Flickr.com&quot;&gt;{{Cite web|url=https://www.flickr.com/photos/mypixbox/2090276640/|title=SPQP|author=mypixbox|work=Flickr|date=2007-12-05|accessdate=2014-02-17|archivedate=4 November 2012|archiveurl=https://web.archive.org/web/20121104112706/http://www.flickr.com/photos/mypixbox/2090276640/}}&lt;/ref&gt;
|-
|[[Пенне|Penne, Abruzzo]]
|{{flag|Italy}}
|SPQP
|
|&lt;ref name=&quot;Flickr.com&quot; /&gt;
|-
|[[Риети|Rieti]]
|{{flag|Italy}}
|SPQS
|{{Lang|la|Senatus Populusque [[Sabines|Sabinus]]}}
|On the coat of arms. Present also in the modern composite [[Лацио|Lazio]] coat-of-arms.
|-
|[[Роттердам|Rotterdam]]
|{{flag|Netherlands}}
|SPQR
|
|On a wall painting in the Rotterdam City Hall.
|-
|Severn Beach
|{{flag|United Kingdom}}
|SPQR
|
|On the crest of Pilning &amp; Severn Beach Parish Council.
|-
|[[Севилья|Seville]]
|{{flag|Spain}}
|SPQH
|{{Lang|la|Senatus Populusque Hispalensis}}
|On the historic banner of the city.
|-
|[[Сиена|Siena]]
|{{flag|Italy}}
|SPQS
|
|On the base of a status of the Capitoline Wolf.&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://www.flickr.com/photos/rut/2688830684/|title=SPQS|author=Moree|work=Flickr|date=2008-06-17|accessdate=2014-02-17}}&lt;/ref&gt;
|-
|[[Золотурн|Solothurn]]
|{{flag|Switzerland}}
|SPQS
|{{Lang|la|Senatus Populusque Solodori}}
|On the Cathedral of St Ursus and Victor.
|-
|Terracina
|{{flag|Italy}}
|SPQT
|
|
|-
|Tivoli, Lazio
|{{flag|Italy}}
|SPQT
|
|&lt;ref&gt;{{Cite web|url=http://www.tibursuperbum.it/eng/escursioni/passeggiate/Pomata.htm|lang=en|title=Walking in Pomata|work=Tibursuperbum|accessdate=2014-02-17|publisher=Con il patrocinio del Comune di Tivoli Assessorato al Turismo|archivedate=25 December 2008|archiveurl=https://web.archive.org/web/20081225225455/http://www.tibursuperbum.it/eng/escursioni/passeggiate/Pomata.htm}}&lt;/ref&gt;
|-
|Toruń
|{{flag|Poland}}
|SPQT
|''Senatus Populusque Thorunensis''
|City Hall.&lt;ref&gt;{{Cite web|title=Sala Rady (Senatu) w Ratuszu Staromiejskim - Atrakcje Torunia - Przewodnik po Toruniu {{!}} Toruń Tour Toruński Portal Turystyczny|url=http://www.toruntour.pl/4726/sala-rady-senatu-w-ratuszu-staromiejskim-torun|accessdate=2021-03-10|work=Toruński Portal Turystyczny|lang=pl}}&lt;/ref&gt;
|-
|[[Валенсия|Valencia]]
|{{flag|Spain}}
|SPQV
|{{Lang|la|Senatus Populusque Valentinus}}
|In several places and buildings, including the Silk Exchange&lt;ref&gt;{{Cite web|url=http://www.cervantesvirtual.com/obra-visor/manual-del-viajero-y-guia-de-los-forasteros-en-valencia--0/html/feeb26d4-82b1-11df-acc7-002185ce6064_25.htm|title=Biblioteca Virtual Miguel de Cervantes|publisher=Cervantesvirtual.com|accessdate=2014-02-17|archivedate=22 September 2013|archiveurl=https://web.archive.org/web/20130922185552/http://www.cervantesvirtual.com/obra-visor/manual-del-viajero-y-guia-de-los-forasteros-en-valencia--0/html/feeb26d4-82b1-11df-acc7-002185ce6064_25.htm}}&lt;/ref&gt; and the University of Valencia Historic Building.&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://www.flickr.com/photos/elena_gallardo/2927782582/|title=SPQV|first=Elena|author=Gallardo|work=Flickr|date=27 September 2008}}&lt;/ref&gt;
|-
|Verviers
|{{flag|Belgium}}
|SPQV
|
|On the Grand Theatre.&lt;ref&gt;{{Cite web|lang=fr|url=http://www.bestofverviers.be/index.php?option=com_content&amp;view=article&amp;id=186:le-grand-theatre-de-verviers&amp;catid=15:nos-lieux&amp;Itemid=23|work=bestofverviers.be|archiveurl=https://web.archive.org/web/20141112213250/http://www.bestofverviers.be/index.php?option=com_content&amp;view=article&amp;id=186:le-grand-theatre-de-verviers&amp;catid=15:nos-lieux&amp;Itemid=23|archivedate=2014-11-12|title=Le Grand-Théâtre de Verviers}}&lt;/ref&gt;
|-
|[[Вена|Vienna]]
|{{flag|Austria}}
|SPQV&lt;ref name=&quot;fotw&quot; /&gt;
|{{Lang|la|Senatus Populusque Viennensis}}&lt;ref name=&quot;fotw&quot; /&gt;
|Schönbrunn Palace
|}

=== Танымал мәдениет ===
SPQR көбінесе Рим империясы мен Рим Республикасына сілтеме жасау үшін қолданылады, мысалы, видео ойындар мен фильмдерде. 2000 жылы &quot;Гладиатор&quot; фильмінде Рим генералы Максимус (Расселл Кроу ойнаған) иығында &quot;SPQR&quot; татуировкасы бар, ол құлдыққа сатылғаннан кейін куретаж арқылы жойылады.

=== Ақ ұлтшылдар пайдаланады ===
Ақ ұлтшыл топтардың кейбір мүшелері SPQR аббревиатурасын жалауларда, өз тұлғасында (мысалы, [[татуировка]]) және сәйкестендірудің басқа түрлерінде пайдаланады. &lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://hyperallergic.com/457510/the-misuse-of-an-ancient-roman-acronym-by-white-nationalist-groups/|first=Sarah E.|author=Bond|title=The misuse of an ancient Roman acronym by white nationalist groups|work=Hyperallergic|date=August 30, 2018|accessdate=16 April 2019|archivedate=11 April 2019|archiveurl=https://web.archive.org/web/20190411130650/https://hyperallergic.com/457510/the-misuse-of-an-ancient-roman-acronym-by-white-nationalist-groups/}}&lt;/ref&gt; &lt;ref name=&quot;Pharos1&quot;&gt;{{Cite web|url=http://pages.vassar.edu/pharos/scholars-respond-to-spqr-and-white-nationalism/#more-1068|title=Scholars Respond to SPQR and White Nationalism|author=Angell|first=Ben|date=July 27, 2018|work=Pharos|accessdate=16 April 2019}}&lt;/ref&gt; &lt;ref name=&quot;Pharos2&quot;&gt;{{Cite web|url=http://pages.vassar.edu/pharos/spqr-and-white-nationalism/|title=SPQR and White Nationalism|author=Angell|first=Ben|date=June 15, 2018|work=Pharos|accessdate=16 April 2019|archivedate=16 April 2019|archiveurl=https://web.archive.org/web/20190416115012/http://pages.vassar.edu/pharos/spqr-and-white-nationalism/}}&lt;/ref&gt; &lt;ref name=&quot;splc&quot;&gt;{{Cite web|url=https://www.splcenter.org/hatewatch/2017/08/12/flags-and-other-symbols-used-far-right-groups-charlottesville|title=Flags and Other Symbols Used By Far-Right Groups in Charlottesville|date=August 12, 2017|work=[[Southern Poverty Law Center]]|accessdate=16 April 2019|archivedate=13 August 2017|archiveurl=https://web.archive.org/web/20170813181324/https://www.splcenter.org/hatewatch/2017/08/12/flags-and-other-symbols-used-far-right-groups-charlottesville}}&lt;/ref&gt; Дегенмен, жаламен күресу лигасы SPQR-ді өзінің жек көрушілік символдарының дерекқорына қоспайды және ұйымның Марк Питкаваж бұл аббревиатураны «экстремистерге қарағанда экстремистік емес адамдар жиі немесе жиі қолданады» деп мәлімдеді. &lt;ref name=&quot;APNews&quot;&gt;{{Cite news|title=NC candidate defends posts; says he despises racism|url=https://apnews.com/05b48973950cdc05f523b7cf34ba3f42}}&lt;/ref&gt;

== Галерея ==
&lt;gallery mode=&quot;packed&quot;&gt;
Сурет:Arch.of.Titus-Inscription.jpg|[[Arch of Titus|Тит аркасындағы]] жазу
Сурет:Rome SPQR 1979-08-06.jpg|SPQR жазуы бар Римдегі [[Manhole|люк]] қақпағы
Сурет:Stemma reggio emilia municipio.jpg|[[Reggio Emilia|Реджио Эмилия]] елтаңбасындағы SPQR
Сурет:3492 - Milano - Galleria Vittorio Emanuele - Stemma di Roma - Foto Giovanni Dall'Orto, 22-June-2007.jpg|[[Milan|Миландағы]] [[Galleria Vittorio Emanuele II|Витторио Эмануэле II галереясындағы]] мозаикалық еденнің бөлшектері
Сурет:Wenceslas Hollar - Superiority of the warrior class (State 2).jpg|«Жауынгер класының артықшылығы», [[Wenceslaus Hollar|Венслав Холлар]]
Сурет:Arch of Septimius Severus Top Inscription.JPG|[[Arch of Septimius Severus|Септимий доғасы Северус]] жоғарғы жазуы
Сурет:Fellini plaque, Via Veneto.jpg|[[Via Veneto]] жолындағы [[Federico Fellini|Федерико]] Феллиниге арналған тақта
Сурет:20080423 Rotterdam Stadhuis Burgerzaal Pricker SPQR1.jpg|[[Rotterdam City Hall|Роттердам Сити Холлының]] Бургерзаалындағы қабырға суреті
&lt;/gallery&gt;

== Анықтамалар ==
{{Дереккөздер}}

* 
[[Санат:Pages with unreviewed translations]]</text>
      <sha1>snpv6xecqcvvn95rk8daz7xiqcm1znc</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3061440</id>
      <parentid>3061439</parentid>
      <timestamp>2022-08-16T18:29:49Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Arruah</username>
        <id>35</id>
      </contributor>
      <minor />
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="30043" xml:space="preserve">'''SPQR''', {{Lang|la|'''Senātus Populusque Rōmānus'''}} аббревиатурасы ( Classical Latin : [s̠ɛˈnäːt̪ʊs̠ pɔpʊˈɫ̪ʊs̠kʷɛ roːˈmäːnʊs̠] ; {{Lang-en|&quot;The [[Roman Senate]] and [[Roman people|People]]&quot;; or more freely &quot;The [[Senate]] and [[Roman people|People]] of [[Rome]]&quot;}}  ), бұл ежелгі Рим республикасының [[Үкімет|үкіметіне]] қатысты эмблемалық қысқартылған сөз тіркесі. Ол римдік валютада, тасқа немесе металлға жазу арқылы жария етілген құжаттардың соңында, ескерткіштер мен қоғамдық және азаматтық жұмыстарға арнауларда кездеседі.

Толық фраза [[Цицерон]] мен ''Аб Урбе Кондита Либридің'' («Қаланың негізі қаланған кітаптары») [[Тит Ливий|Ливидің]] сөйлеген сөздері сияқты римдік саяси, құқықтық және тарихи әдебиеттерде кездеседі.

== Аударма ==
SPQR: '''''S'''enātus '''P'''opulus '''q'''ue '''R'''ōmānus'' . [[Латын тілі|Латын тілінен]] ''[[wiktionary:senatus|аударғанда Senātus]]'' – « Сенат » дегенді білдіретін номинативті дара зат. ''[[wiktionary:populus|Populus]] [[wiktionary:-que|que]]'' екі номинативті зат есімді [[Жалғаулық шылаулар|байланыстыратын]] «және» мағынасындағы энклитикалық бөлшек ''[[wiktionary:populus|Populus]]'', «халық» және ''[[wiktionary:-que|-que]]'' номинативті зат есімінен жасалған. Соңғы сөз, ''[[wiktionary:romanus|Rōmānus]]'' (« [[wiktionary:Rome|Рим]]&lt;nowiki/&gt;») бүкіл ''[[wiktionary:senatus|Senatus]] [[wiktionary:populus|Populusque]]'' -ті өзгертетін [[сын есім]] : тұтас алғанда «Рим Сенаты және халқы». Осылайша, сөз тіркесі сөзбе -сөз аударғанда «Рим сенаты және халқы» немесе еркінірек «Рим сенаты және халқы» деп аударылады.
[[Сурет:Romeinse_vlag.jpg|link=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/76/Romeinse_vlag.jpg/170px-Romeinse_vlag.jpg|нобай| Рим стандартының заманауи рекреациясы.]]
Титулдың құрылған күні белгісіз, бірақ ол алғаш рет Соңғы Республиканың жазуларында кездеседі, б.з.б. 80 ж. бастап. Бұрын Рим мемлекетінің ресми атауы тиындардан көрінетіндей, жай ғана ''ROMA'' болды. Аббревиатура соңғы рет [[Христиандық|Христиан дінін]] қолдаған Рим императоры [[Ұлы Константин|Ұлы Константиннің]] (б.з. 312–337 жж.) монеталарында кездеседі.

Аталған екі заңды тұлға, Сенат және ''Популус'' ''Романус'' біріктірілген кезде егемен болып табылады. Алайда, ''халық егемендігі жалғыз болған жерде Сенат'' ''емес'' . Рим патшалығы тұсында бірде-бір ұйым егеменді болмады. Демек, бұл сөз тіркесін Республиканың құрылған күнінен ертерек атауға болмайды.

Бұл қолтаңба [[Рим империясы]] кезінде де қолданыла берді. Сенат ''кеңесі'' немесе Сенат жарлықтары императордың ''[[Де-факто|іс жүзінде]]'' қалауы бойынша жасалса да, императорлар халықтың ''[[де-юре]]'' өкілдері болып саналды.

Рим әдебиетіндегі ''Populus Rōmanus'' — халық үкіметін білдіретін сөз тіркесі. Римдіктер шет мемлекеттердің үкіметтерін атағанда, ''populus'' дегенді жекеше немесе көпше түрде пайдаланды, мысалы ''populī Prīscōrum Latinōrum'', «ескі латындардың үкіметтері». ''Rōmanus'' - римдіктерді ажырату үшін қолданылатын сын есім, ''Cīvis Rōmānus'', «Рим азаматы » сияқты.

Рим халқы құқық пен тарихта ''dignitas'', ''maiestas'', ''auctoritas'', ''libertas populī Rōmanī'', «рим халқының қадір-қасиеті, ұлылығы, беделі, бостандығы» сияқты тіркестерде жиі кездеседі. Олар ''популус либер'', «еркін халық» болды. Дәл осы ''халықтың exercitus, imperium, iudicia, honorēs, consulēs, voluntās'' ''болды'' : «Рим халқының әскері, билігі, соттары, кеңселері, консулдары және еркі». Олар ерте латын тілінде ''Пополус'' және ''Поплюс'' ретінде пайда болады, сондықтан өздерін еркін және егемен деп санау әдеті әбден сіңген.

Римдіктер барлық билік халықтан келеді деп есептеді. Қазіргі саяси-әлеуметтік төңкерістерде байқалатын ұқсас тіл тікелей осы қолданудан туындайды деп айтуға болады. Бұл мағынада адамдар бүкіл үкіметті білдіреді. Алайда, соңғысы негізінен өсиетін консулдар мен преторлар орындайтын ақсүйектер Сенатына және өсиетін Трибуналар қорғайтын «ғасырлар комитеті» comitia ''centuriata'' деп бөлді.

Император Комодтың (180–192) қайырымдылық пен бұқаралық ойын-сауық үшін төлейтін тәсілдерінің бірі сенаторлық тәртіпке салық салу болды, ал көптеген жазбаларда дәстүрлі тәртіп арандатушылық түрде жойылды (''Populus Senatusque.'' ''.'' ''.'').

1184 жылдан бастап Рим Коммунасы SENATVS PQ R атына тиындар соға бастады. 1414 жылдан 1517 жылға дейін Рим Сенаты SPQR жазуы бар қалқанмен монеталарды соға бастады. &lt;ref&gt;Monete e Zecche Medievalli Italiane, Elio Biaggi, coins 2081 and 2141&lt;/ref&gt;

[[Бенито Муссолини]] режимі кезінде SPQR оның диктатурасын «Жаңа Рим империясы» ретінде алға жылжыту мақсатында бірқатар қоғамдық ғимараттар мен кәріз қақпақтарында безендірілген. 

== Заманауи қолдану ==
[[Сурет:Insigne_Romanum_coronatum.svg|link=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/3/3c/Insigne_Romanum_coronatum.svg/110px-Insigne_Romanum_coronatum.svg.png|оңға|нобай|181x181 нүкте| Рим муниципалитетінің қазіргі заманғы елтаңбасы.]]
Тіпті қазіргі қолданыста SPQR әлі де Римнің муниципалды гербінде және ресми құжаттарда Рим [[Италия коммуналары|коммунасының]] аббревиатурасы ретінде қолданылады. &lt;ref name=&quot;romeHome&quot;&gt;{{Cite web|url=https://www.comune.roma.it/web/it/home.page|title=Roma Capitale - Sito Istituzionale - Home|accessdate=2019-10-29|lang=it|archivedate=18 October 2019|archiveurl=https://web.archive.org/web/20191018083830/https://www.comune.roma.it/web/it/home.page}}&lt;/ref&gt; &lt;ref name=&quot;revocaDeleghe&quot;&gt;{{Cite web|url=https://www.comune.roma.it/PCR/resources/cms/documents/Ord.1Revoca_deleghe_Naim.pdf|publisher=S.P.Q.R. - ROMA CAPITALE - MUNICIPIO ROMA CENTRO STORICO|title=OGGETTO: Revoca deleghe Consigliera Nathalie Naim|lang=it|date=2011-02-02|accessdate=2019-10-29|archivedate=29 October 2019|archiveurl=https://web.archive.org/web/20191029112123/https://www.comune.roma.it/PCR/resources/cms/documents/Ord.1Revoca_deleghe_Naim.pdf}}&lt;/ref&gt; Итальяндықтар бұл аббревиатураның әртүрлі және әзіл-оспақ кеңеюін бұрыннан қолданып келеді, « ''Sono Pazzi Questi Romani'' » (сөзбе-сөз: «Олар ақылсыз, бұл римдіктер»). 

[[Испания|Испанияда]] SPQR Сабиньяниго туы мен елтаңбасында да қолданылады.

Бизнесте, ағылшын тілінде сөйлейтін елдерде SPQR кейде (әзілмен) «Шағын пайда, жылдам қайтару» дегенді білдіреді, көбінесе мектепте латын тілін оқыған адамдар. &lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://www.theglasgowstory.com/image/?inum=TGSA00163|title=Francis Spite &amp; Co.|work=TheGlasgowStory.com}}&lt;/ref&gt;

=== Азаматтық анықтамалар ===
[[Сурет:2011-06-22-hh-buergerschaft-by-RalfR-04.jpg|link=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/82/2011-06-22-hh-buergerschaft-by-RalfR-04.jpg/220px-2011-06-22-hh-buergerschaft-by-RalfR-04.jpg|оңға|нобай| Гамбург Ратаусындағы «SPQH».]]
[[Сурет:Kraków_1644.jpg|link=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/f8/Krak%C3%B3w_1644.jpg/220px-Krak%C3%B3w_1644.jpg|оңға|нобай| Вавель сарайындағы Ваза қақпасының үстіндегі « ''Сенатус Популуск Краковиенсис'' », [[Краков]], Польша]]
''SPQ x'' кейде муниципалдық мақтаныш пен азаматтық құқықтарды бекіту ретінде пайдаланылады. Мысалы, итальяндық [[Реджо-Эмилия|Реджио Эмилия]] қаласының елтаңбасында {{Lang|la|Senatus Populusque Regiensis}} . . &quot;SPQ x &quot; үлгісін қолдану және қолдану туралы есептер расталды;
{| class=&quot;wikitable sortable&quot;
!City
!Country
!SPQ{{math|{{var|x}}}}
!Latin
!Where has it been used
|-
|[[Алкмар|Alkmaar]]
|{{flag|Netherlands}}
|SPQA
|
|On the facade of the Waag building.
|-
|[[Амстердам|Amsterdam]]
|{{flag|Netherlands}}
|SPQA
|{{Lang|la|Senatus Populusque Amstelodamensis}}&lt;ref name=&quot;Amsterdam&quot; /&gt;
|At one of the major [[Театр|theatres]]{{which|date=July 2020}}{{Citation needed}} and some of the [[Көпір|bridges]].&lt;ref name=&quot;Amsterdam&quot;&gt;{{Cite web|url=https://www.livius.org/a/netherlands/amsterdam-weapon/weapon.html|title=Heraldic symbols of Amsterdam|work=Livius|date=2 December 2006|archiveurl=https://web.archive.org/web/20061210204739/https://www.livius.org/a/netherlands/amsterdam-weapon/weapon.html|archivedate=2006-12-10}}&lt;/ref&gt;
|-
|[[Антверпен|Antwerp]]
|{{flag|Belgium}}
|SPQA
|{{Lang|la|Senatus Populusque Antverpensis}}
|On Antwerp City Hall and other public buildings and schools.&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://www.flickr.com/photos/woesinger/353095889/|title=SPQA|author=Woesinger|work=Flickr|date=2007-01-05|accessdate=2014-02-17}}&lt;/ref&gt;
|-
|[[Базель|Basel]]
|{{flag|Switzerland}}
|SPQB
|{{Lang|la|Senatus Populusque Basilea}}
|On the Webern-Brunnen in Steinenvorstadt.&lt;ref&gt;{{Cite web|url=http://www.brunnenfuehrer.ch/brunnen/webern.htm|work=Basler Brunnenführer|date=2003-01-01|accessdate=2015-10-30|lang=de|title=Webern-Brunnen|archivedate=4 March 2016|archiveurl=https://web.archive.org/web/20160304075927/http://www.brunnenfuehrer.ch/brunnen/webern.htm}}&lt;/ref&gt;
|-
|[[Беневенто|Benevento]]
|{{flag|Italy}}
|SPQB&lt;ref name=&quot;fotw&quot; /&gt;
|{{Lang|la|Senatus Populusque Beneventanus}}&lt;ref name=&quot;fotw&quot; /&gt;
|On manhole covers.&lt;ref name=&quot;fotw&quot;&gt;{{Cite web|url=http://www.crwflags.com/fotw/flags/it_rome.html|title=Rome - Historical Flags (Italy)|work=Flags of the World|date=14 November 2003|accessdate=6 February 2007|archivedate=8 February 2007|archiveurl=https://web.archive.org/web/20070208221539/http://www.crwflags.com/fotw/flags/it_rome.html}}&lt;/ref&gt;
|-
|Bremen
|{{flag|Germany}}
|SPQB
|
|In the Bremen City Hall.&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://whc.unesco.org/archive/2003/whc03-27com-inf08ae.pdf#page39|title=Evaluations of Cultural Properties|publisher=UNESCO|author=International Council on Monuments and Sites|format=PDF|date=2003|accessdate=2014-02-17|pages=39–42|archivedate=23 June 2020|archiveurl=https://web.archive.org/web/20200623175633/http://whc.unesco.org/archive/2003/whc03-27com-inf08ae.pdf#page39}}&lt;/ref&gt;
|-
|Bruges
|{{flag|Belgium}}
|SPQB
|
|On its coat of arms.&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://www.heraldry-wiki.com/heraldrywiki/index.php?title=Brugge|title=Crest of Brugge|work=Heraldry of the World|accessdate=2014-02-17|archivedate=26 July 2020|archiveurl=https://web.archive.org/web/20200726121238/https://www.heraldry-wiki.com/heraldrywiki/index.php?title=Brugge}}&lt;/ref&gt;
|-
|Brussels
|{{flag|Belgium}}
|SPQB
|{{Lang|la|Senatus Populusque Bruxellensis}} (of the city) or {{Lang|la|Senatus Populusque Belgicus}} (of the country)
|Found repeatedly on the Palais de Justice,&lt;ref&gt;{{Cite web|url=http://www.eupedia.com/gallery/showphoto.php/photo/1360/cat/views/limit/views|title=SPQB sign on the court of Justice of Brussels|work=Eupedia|accessdate=2014-02-17|archiveurl=https://web.archive.org/web/20100417011651/http://www.eupedia.com/gallery/showphoto.php/photo/1360/cat/views/limit/views|archivedate=17 April 2010}}&lt;/ref&gt; over the main stage of La Monnaie,{{Citation needed}} and on the ceiling of the hemicycle of the Belgian Senate in the Palais de la Nation.
|-
|[[Капуя|Capua]]
|{{flag|Italy}}
|SPQC
|
|
|-
|[[Катания|Catania]]
|{{flag|Italy}}
|SPQC
|
|Can be found on manhole covers.
|-
|[[Чикаго|Chicago]]
|{{flag|United States}}
|SPQC
|
|Can be found on the George N. Leighton Cook County Criminal Courthouse.
|-
|[[Дублин|Dublin]]
|{{flag|Ireland}}
|SPQH
|{{Lang|la|Senatus Populusque [[Hibernia|Hibernicus]]}}
|On the City Hall, built in 1769.
|-
|Florianópolis
|{{flag|Brazil}}
|SPQF&lt;ref name=&quot;fotw&quot; /&gt;
|{{Lang|la|Senatus Populusque Florianopolitanus}}&lt;ref name=&quot;fotw&quot; /&gt;
|
|-
|Franeker
|{{flag|Netherlands}}
|SPQF
|
|At the a gate on the Westerbolwerk and Academiestraat 16.&lt;ref&gt;{{Cite web|url=http://www.gevelstenen.net/kerninventarisatie/plaatsenNed/Franeker.htm|title=Franeker|work=gevelstenen.net|accessdate=26 January 2018|archivedate=27 January 2018|archiveurl=https://web.archive.org/web/20180127202411/http://www.gevelstenen.net/kerninventarisatie/plaatsenNed/Franeker.htm}}&lt;/ref&gt;
|-
|[[Фрайзинг|Freising]]
|{{flag|Germany}}
|SPQF
|
|Above the door of the town hall.
|-
|Ghent
|{{flag|Belgium}}
|SPQG
|{{Lang|la|Senatus Populusque Gandavensis}}
|On the Opera, Theater and some other major buildings. Inscribed on a shield on coins struck in Ghent in 1583, during the [[Нидерланд буржуазиялық революциясы|Dutch Revolt]].
|-
|[[Гаага|The Hague]]
|{{flag|Netherlands}}
|SPQH
|
|Above the stage in Koninklijke Schouwburg.
|-
|[[Гамбург|Hamburg]]
|{{flag|Germany}}
|SPQH
|
|On a door in the Hamburg Rathaus.&lt;ref&gt;{{Cite web|lang=de|url=http://www.nefershapiland.de/Hamburg%201.htm|title=Hamburg|work=Nefers Hapiland|accessdate=6 January 2009|archivedate=3 November 2008|archiveurl=https://web.archive.org/web/20081103234408/http://www.nefershapiland.de/Hamburg%201.htm}}&lt;/ref&gt;
|-
|[[Ганновер|Hanover]]
|{{flag|Germany}}
|
|
|
|-
|Haarlem
|{{flag|Netherlands}}
|SPQH
|
|On the face of the town hall at the &quot;Grote Markt&quot;.
|-
|Hasselt
|{{flag|Belgium}}
|SPQH
|
|
|-
|Kortrijk
|{{flag|Belgium}}
|SPQC
|{{Lang|la|Senatus Populusque Cortoriacum}}
|City hall.
|-
|[[Краков|Kraków]]
|{{flag|Poland}}
|SPQC
|''Senatus Populusque Cracoviensis''
|Over the Waza Gate in Wawel Castle.
|-
|La Plata
|{{flag|Argentina}}
|SPQR
|
|On a monument outside of the city's &quot;casco urbano&quot;.
|-
|Leeuwarden
|{{flag|Netherlands}}
|SPQL
|{{Lang|la|Senatus Populusque Leovardia}}
|On the mayor's chain of office.&lt;ref&gt;{{Cite web|lang=nl|url=http://www.gemeentearchief.nl/html/nl/564/Ambtsketen_burgemeester|work=gemeentearchief.nl|archiveurl=https://web.archive.org/web/20110719040336/http://www.gemeentearchief.nl/html/nl/564/Ambtsketen_burgemeester|archivedate=2011-07-19|title=De Ambtsketen Van De Burgemeester}}&lt;/ref&gt;
|-
|[[Ливерпуль|Liverpool]]
|{{flag|United Kingdom}}
|SPQL
|{{Lang|la|Senatus Populusque Liverpudliensis}}
|On various gold doors in St George's Hall.&lt;ref&gt;{{Cite web|first=Paul|author=Coslett|url=https://www.bbc.co.uk/liverpool/content/articles/2007/04/19/st_georges_hall_opening_feature.shtml|title=St George's Hall|publisher=BBC Liverpool|accessdate=2014-02-17|archivedate=25 September 2015|archiveurl=https://web.archive.org/web/20150925070631/http://www.bbc.co.uk/liverpool/content/articles/2007/04/19/st_georges_hall_opening_feature.shtml}}&lt;/ref&gt;
|-
|[[Сити (Лондон)|City of London]]
|{{flag|United Kingdom}}
|SPQL
|{{Lang|la|Senatus Populusque Londiniensis}}
|On historic variants of the City's coat of arms&lt;ref&gt;{{Cite web|url=http://www.cityoflondon.gov.uk/NR/rdonlyres/65DC8039-12C4-4AC4-8DAD-16F1608E99B7/0/cityarms.PDF|work=cityoflondon.gov.uk|title=The City Arms|quote=The letters SPQL [{{lang|la|Senatus Populusque Londinii}} – literally, The Senate and People of London] also occasionally appear in imitation of the SPQR of ancient Rome.|publisher=The Corporation of the City of London|author=Corporation of London Records Office|archiveurl=https://web.archive.org/web/20110927154602/http://www.cityoflondon.gov.uk/NR/rdonlyres/65DC8039-12C4-4AC4-8DAD-16F1608E99B7/0/cityarms.PDF|archivedate=27 September 2011}}&lt;/ref&gt;
|-
|Lübeck
|{{flag|Germany}}
|SPQL
|{{Lang|la|Senatus Populusque Lubecca}}
|On the Holstentor.&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://www.flickr.com/photos/robertbue/526774794/|author=Roberto|title=Holstentor - SPQL: Senatus Populusque Lubecensis|work=Flickr|date=2007-03-01|accessdate=2014-02-17|archivedate=9 December 2019|archiveurl=https://web.archive.org/web/20191209154054/https://www.flickr.com/photos/robertbue/526774794/}}&lt;/ref&gt;
|-
|[[Люцерн|Lucerne]]
|{{flag|Switzerland}}
|
|
|
|-
|[[Мадрид|Madrid]]
|{{flag|Spain}}
|SPQM
|{{Lang|la|Senatus Populusque Matritensis}}
|On the {{ill|Fuente de Apolo|es|Fuente de Apolo (Madrid)}}, built in 1780.
|-
|[[Милан|Milan]]
|{{flag|Italy}}
|SPQM
|
|The Holy Roman Emperor Charles V struck coins at Milan with the inscription {{Lang|la|S P Q Mediol Optimo Principi}}.
|-
|[[Модика|Modica]]
|{{flag|Italy}}
|SPQM
|
|On the coat of arms.&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://www.heraldry-wiki.com/heraldrywiki/index.php?title=Modica|title=Modica|work=Heraldry of the World|accessdate=26 July 2020|archivedate=26 July 2020|archiveurl=https://web.archive.org/web/20200726144653/https://www.heraldry-wiki.com/heraldrywiki/index.php?title=Modica}}&lt;/ref&gt;
|-
|[[Мольфетта|Molfetta]]
|{{flag|Italy}}
|SPQM
|
|On the coat of arms.&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://www.heraldry-wiki.com/heraldrywiki/index.php?title=Molfetta|title=Molfetta|work=Heraldry of the World|accessdate=26 July 2020|archivedate=26 July 2020|archiveurl=https://web.archive.org/web/20200726113520/https://www.heraldry-wiki.com/heraldrywiki/index.php?title=Molfetta}}&lt;/ref&gt;
|-
|[[Неаполь|Naples]]
|{{flag|Italy}}
|SPQN
|{{Lang|la|Senatus Populusque Neāpolis}}
|Inscribed on a shield on coins struck during [[Томазо Мазаньелло|Masaniello]]'s 1647 revolt.
|-
|[[Ното (Сицилия)|Noto]]
|{{flag|Italy}}
|SPQN
|{{Lang|la|Senatus Populusque Netum}}
|On the coat of arms.&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://www.heraldry-wiki.com/heraldrywiki/index.php?title=Noto|title=Noto|work=Heraldry of the World|accessdate=26 July 2020|archivedate=26 July 2020|archiveurl=https://web.archive.org/web/20200726144706/https://www.heraldry-wiki.com/heraldrywiki/index.php?title=Noto}}&lt;/ref&gt; and the façade of Noto Cathedral
|-
|[[Нюрнберг|Nuremberg]]
|{{flag|Germany}}
|SPQN
|{{Lang|la|Senatus Populusque Norimbergensis}}
|On the Fleisch Bridge (one of the major bridges over river Pegnitz in the inner city).
|-
|Oudenburg
|{{flag|Belgium}}
|SPQO
|{{Lang|la|Senatus Populusque Odenburgensis}}
|On its water pump next to the market square.&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://www.flickr.com/photos/erfgoed/3584425837|title=Stadspomp, Oudenburg|work=Flickr|date=30 May 2009|accessdate=20 December 2017|archivedate=26 January 2019|archiveurl=https://web.archive.org/web/20190126022700/https://www.flickr.com/photos/erfgoed/3584425837/}}&lt;/ref&gt;
|-
|Olomouc
|{{flag|Czechia}}
|SPQO&lt;ref name=&quot;fotw&quot; /&gt;
|{{Lang|la|Senatus Populusque Olomucensis}}
|On its coat of arms.{{Cite web|url=https://www.heraldry-wiki.com/heraldrywiki/index.php?title=Olomouc|title=Olomouc|work=Heraldry of the World}}&lt;cite class=&quot;citation web cs1&quot;&gt;''Heraldry of the World''.&lt;/cite&gt;&lt;nowiki&gt;&lt;/ref&gt;&lt;/nowiki&gt;
|-
|[[Палермо|Palermo]]
|{{flag|Italy}}
|SPQP
|
|&lt;ref name=&quot;Flickr.com&quot;&gt;{{Cite web|url=https://www.flickr.com/photos/mypixbox/2090276640/|title=SPQP|author=mypixbox|work=Flickr|date=2007-12-05|accessdate=2014-02-17|archivedate=4 November 2012|archiveurl=https://web.archive.org/web/20121104112706/http://www.flickr.com/photos/mypixbox/2090276640/}}&lt;/ref&gt;
|-
|[[Пенне|Penne, Abruzzo]]
|{{flag|Italy}}
|SPQP
|
|&lt;ref name=&quot;Flickr.com&quot; /&gt;
|-
|[[Риети|Rieti]]
|{{flag|Italy}}
|SPQS
|{{Lang|la|Senatus Populusque [[Sabines|Sabinus]]}}
|On the coat of arms. Present also in the modern composite [[Лацио|Lazio]] coat-of-arms.
|-
|[[Роттердам|Rotterdam]]
|{{flag|Netherlands}}
|SPQR
|
|On a wall painting in the Rotterdam City Hall.
|-
|Severn Beach
|{{flag|United Kingdom}}
|SPQR
|
|On the crest of Pilning &amp; Severn Beach Parish Council.
|-
|[[Севилья|Seville]]
|{{flag|Spain}}
|SPQH
|{{Lang|la|Senatus Populusque Hispalensis}}
|On the historic banner of the city.
|-
|[[Сиена|Siena]]
|{{flag|Italy}}
|SPQS
|
|On the base of a status of the Capitoline Wolf.&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://www.flickr.com/photos/rut/2688830684/|title=SPQS|author=Moree|work=Flickr|date=2008-06-17|accessdate=2014-02-17}}&lt;/ref&gt;
|-
|[[Золотурн|Solothurn]]
|{{flag|Switzerland}}
|SPQS
|{{Lang|la|Senatus Populusque Solodori}}
|On the Cathedral of St Ursus and Victor.
|-
|Terracina
|{{flag|Italy}}
|SPQT
|
|
|-
|Tivoli, Lazio
|{{flag|Italy}}
|SPQT
|
|&lt;ref&gt;{{Cite web|url=http://www.tibursuperbum.it/eng/escursioni/passeggiate/Pomata.htm|lang=en|title=Walking in Pomata|work=Tibursuperbum|accessdate=2014-02-17|publisher=Con il patrocinio del Comune di Tivoli Assessorato al Turismo|archivedate=25 December 2008|archiveurl=https://web.archive.org/web/20081225225455/http://www.tibursuperbum.it/eng/escursioni/passeggiate/Pomata.htm}}&lt;/ref&gt;
|-
|Toruń
|{{flag|Poland}}
|SPQT
|''Senatus Populusque Thorunensis''
|City Hall.&lt;ref&gt;{{Cite web|title=Sala Rady (Senatu) w Ratuszu Staromiejskim - Atrakcje Torunia - Przewodnik po Toruniu {{!}} Toruń Tour Toruński Portal Turystyczny|url=http://www.toruntour.pl/4726/sala-rady-senatu-w-ratuszu-staromiejskim-torun|accessdate=2021-03-10|work=Toruński Portal Turystyczny|lang=pl}}&lt;/ref&gt;
|-
|[[Валенсия|Valencia]]
|{{flag|Spain}}
|SPQV
|{{Lang|la|Senatus Populusque Valentinus}}
|In several places and buildings, including the Silk Exchange&lt;ref&gt;{{Cite web|url=http://www.cervantesvirtual.com/obra-visor/manual-del-viajero-y-guia-de-los-forasteros-en-valencia--0/html/feeb26d4-82b1-11df-acc7-002185ce6064_25.htm|title=Biblioteca Virtual Miguel de Cervantes|publisher=Cervantesvirtual.com|accessdate=2014-02-17|archivedate=22 September 2013|archiveurl=https://web.archive.org/web/20130922185552/http://www.cervantesvirtual.com/obra-visor/manual-del-viajero-y-guia-de-los-forasteros-en-valencia--0/html/feeb26d4-82b1-11df-acc7-002185ce6064_25.htm}}&lt;/ref&gt; and the University of Valencia Historic Building.&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://www.flickr.com/photos/elena_gallardo/2927782582/|title=SPQV|first=Elena|author=Gallardo|work=Flickr|date=27 September 2008}}&lt;/ref&gt;
|-
|Verviers
|{{flag|Belgium}}
|SPQV
|
|On the Grand Theatre.&lt;ref&gt;{{Cite web|lang=fr|url=http://www.bestofverviers.be/index.php?option=com_content&amp;view=article&amp;id=186:le-grand-theatre-de-verviers&amp;catid=15:nos-lieux&amp;Itemid=23|work=bestofverviers.be|archiveurl=https://web.archive.org/web/20141112213250/http://www.bestofverviers.be/index.php?option=com_content&amp;view=article&amp;id=186:le-grand-theatre-de-verviers&amp;catid=15:nos-lieux&amp;Itemid=23|archivedate=2014-11-12|title=Le Grand-Théâtre de Verviers}}&lt;/ref&gt;
|-
|[[Вена|Vienna]]
|{{flag|Austria}}
|SPQV&lt;ref name=&quot;fotw&quot; /&gt;
|{{Lang|la|Senatus Populusque Viennensis}}&lt;ref name=&quot;fotw&quot; /&gt;
|Schönbrunn Palace
|}

=== Танымал мәдениет ===
SPQR көбінесе Рим империясы мен Рим Республикасына сілтеме жасау үшін қолданылады, мысалы, видео ойындар мен фильмдерде. 2000 жылы &quot;Гладиатор&quot; фильмінде Рим генералы Максимус (Расселл Кроу ойнаған) иығында &quot;SPQR&quot; татуировкасы бар, ол құлдыққа сатылғаннан кейін куретаж арқылы жойылады.

=== Ақ ұлтшылдар пайдаланады ===
Ақ ұлтшыл топтардың кейбір мүшелері SPQR аббревиатурасын жалауларда, өз тұлғасында (мысалы, [[татуировка]]) және сәйкестендірудің басқа түрлерінде пайдаланады. &lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://hyperallergic.com/457510/the-misuse-of-an-ancient-roman-acronym-by-white-nationalist-groups/|first=Sarah E.|author=Bond|title=The misuse of an ancient Roman acronym by white nationalist groups|work=Hyperallergic|date=August 30, 2018|accessdate=16 April 2019|archivedate=11 April 2019|archiveurl=https://web.archive.org/web/20190411130650/https://hyperallergic.com/457510/the-misuse-of-an-ancient-roman-acronym-by-white-nationalist-groups/}}&lt;/ref&gt; &lt;ref name=&quot;Pharos1&quot;&gt;{{Cite web|url=http://pages.vassar.edu/pharos/scholars-respond-to-spqr-and-white-nationalism/#more-1068|title=Scholars Respond to SPQR and White Nationalism|author=Angell|first=Ben|date=July 27, 2018|work=Pharos|accessdate=16 April 2019}}&lt;/ref&gt; &lt;ref name=&quot;Pharos2&quot;&gt;{{Cite web|url=http://pages.vassar.edu/pharos/spqr-and-white-nationalism/|title=SPQR and White Nationalism|author=Angell|first=Ben|date=June 15, 2018|work=Pharos|accessdate=16 April 2019|archivedate=16 April 2019|archiveurl=https://web.archive.org/web/20190416115012/http://pages.vassar.edu/pharos/spqr-and-white-nationalism/}}&lt;/ref&gt; &lt;ref name=&quot;splc&quot;&gt;{{Cite web|url=https://www.splcenter.org/hatewatch/2017/08/12/flags-and-other-symbols-used-far-right-groups-charlottesville|title=Flags and Other Symbols Used By Far-Right Groups in Charlottesville|date=August 12, 2017|work=[[Southern Poverty Law Center]]|accessdate=16 April 2019|archivedate=13 August 2017|archiveurl=https://web.archive.org/web/20170813181324/https://www.splcenter.org/hatewatch/2017/08/12/flags-and-other-symbols-used-far-right-groups-charlottesville}}&lt;/ref&gt; Дегенмен, жаламен күресу лигасы SPQR-ді өзінің жек көрушілік символдарының дерекқорына қоспайды және ұйымның Марк Питкаваж бұл аббревиатураны «экстремистерге қарағанда экстремистік емес адамдар жиі немесе жиі қолданады» деп мәлімдеді. &lt;ref name=&quot;APNews&quot;&gt;{{Cite news|title=NC candidate defends posts; says he despises racism|url=https://apnews.com/05b48973950cdc05f523b7cf34ba3f42}}&lt;/ref&gt;

== Галерея ==
&lt;gallery mode=&quot;packed&quot;&gt;
Сурет:Arch.of.Titus-Inscription.jpg|[[Arch of Titus|Тит аркасындағы]] жазу
Сурет:Rome SPQR 1979-08-06.jpg|SPQR жазуы бар Римдегі [[Manhole|люк]] қақпағы
Сурет:Stemma reggio emilia municipio.jpg|[[Reggio Emilia|Реджио Эмилия]] елтаңбасындағы SPQR
Сурет:3492 - Milano - Galleria Vittorio Emanuele - Stemma di Roma - Foto Giovanni Dall'Orto, 22-June-2007.jpg|[[Milan|Миландағы]] [[Galleria Vittorio Emanuele II|Витторио Эмануэле II галереясындағы]] мозаикалық еденнің бөлшектері
Сурет:Wenceslas Hollar - Superiority of the warrior class (State 2).jpg|«Жауынгер класының артықшылығы», [[Wenceslaus Hollar|Венслав Холлар]]
Сурет:Arch of Septimius Severus Top Inscription.JPG|[[Arch of Septimius Severus|Септимий доғасы Северус]] жоғарғы жазуы
Сурет:Fellini plaque, Via Veneto.jpg|[[Via Veneto]] жолындағы [[Federico Fellini|Федерико]] Феллиниге арналған тақта
Сурет:20080423 Rotterdam Stadhuis Burgerzaal Pricker SPQR1.jpg|[[Rotterdam City Hall|Роттердам Сити Холлының]] Бургерзаалындағы қабырға суреті
&lt;/gallery&gt;

== Анықтамалар ==
{{Дереккөздер}}

* 
[[Санат:Pages with unreviewed translations]]</text>
      <sha1>nwcijon2qyhgcnwe6u3f7d3jqgv241m</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3061462</id>
      <parentid>3061440</parentid>
      <timestamp>2022-08-16T22:54:22Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Білгіш Шежіреші</username>
        <id>68287</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="29891" xml:space="preserve">'''SPQR''', {{Lang-la|'''Senātus Populusque Rōmānus'''}} сөзінің аббревиатурасы ({{Lang-kk|&quot;Рим сенаты және халқы&quot;}}) — бұл ежелгі Рим республикасының [[Үкімет|үкіметіне]] қатысты эмблемалық қысқартылған сөз тіркесі. Ол римдік валютада, тасқа немесе металлға жазу арқылы жария етілген құжаттардың соңында, ескерткіштер мен қоғамдық және азаматтық жұмыстарға арнауларда кездеседі.

Толық фраза [[Цицерон]] мен ''Аб Урбе Кондита Либридің'' («Қаланың негізі қаланған кітаптары») [[Тит Ливий|Ливидің]] сөйлеген сөздері сияқты римдік саяси, құқықтық және тарихи әдебиеттерде кездеседі.

== Аударма ==
SPQR: '''''S'''enātus '''P'''opulus '''q'''ue '''R'''ōmānus'' . [[Латын тілі|Латын тілінен]] ''[[wiktionary:senatus|аударғанда Senātus]]'' – « Сенат » дегенді білдіретін номинативті дара зат. ''[[wiktionary:populus|Populus]] [[wiktionary:-que|que]]'' екі номинативті зат есімді [[Жалғаулық шылаулар|байланыстыратын]] «және» мағынасындағы энклитикалық бөлшек ''[[wiktionary:populus|Populus]]'', «халық» және ''[[wiktionary:-que|-que]]'' номинативті зат есімінен жасалған. Соңғы сөз, ''[[wiktionary:romanus|Rōmānus]]'' (« [[wiktionary:Rome|Рим]]&lt;nowiki/&gt;») бүкіл ''[[wiktionary:senatus|Senatus]] [[wiktionary:populus|Populusque]]'' -ті өзгертетін [[сын есім]] : тұтас алғанда «Рим Сенаты және халқы». Осылайша, сөз тіркесі сөзбе -сөз аударғанда «Рим сенаты және халқы» немесе еркінірек «Рим сенаты және халқы» деп аударылады.
[[Сурет:Romeinse_vlag.jpg|link=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/76/Romeinse_vlag.jpg/170px-Romeinse_vlag.jpg|нобай| Рим стандартының заманауи рекреациясы.]]
Титулдың құрылған күні белгісіз, бірақ ол алғаш рет Соңғы Республиканың жазуларында кездеседі, б.з.б. 80 ж. бастап. Бұрын Рим мемлекетінің ресми атауы тиындардан көрінетіндей, жай ғана ''ROMA'' болды. Аббревиатура соңғы рет [[Христиандық|Христиан дінін]] қолдаған Рим императоры [[Ұлы Константин|Ұлы Константиннің]] (б.з. 312–337 жж.) монеталарында кездеседі.

Аталған екі заңды тұлға, Сенат және ''Популус'' ''Романус'' біріктірілген кезде егемен болып табылады. Алайда, ''халық егемендігі жалғыз болған жерде Сенат'' ''емес'' . Рим патшалығы тұсында бірде-бір ұйым егеменді болмады. Демек, бұл сөз тіркесін Республиканың құрылған күнінен ертерек атауға болмайды.

Бұл қолтаңба [[Рим империясы]] кезінде де қолданыла берді. Сенат ''кеңесі'' немесе Сенат жарлықтары императордың ''[[Де-факто|іс жүзінде]]'' қалауы бойынша жасалса да, императорлар халықтың ''[[де-юре]]'' өкілдері болып саналды.

Рим әдебиетіндегі ''Populus Rōmanus'' — халық үкіметін білдіретін сөз тіркесі. Римдіктер шет мемлекеттердің үкіметтерін атағанда, ''populus'' дегенді жекеше немесе көпше түрде пайдаланды, мысалы ''populī Prīscōrum Latinōrum'', «ескі латындардың үкіметтері». ''Rōmanus'' - римдіктерді ажырату үшін қолданылатын сын есім, ''Cīvis Rōmānus'', «Рим азаматы » сияқты.

Рим халқы құқық пен тарихта ''dignitas'', ''maiestas'', ''auctoritas'', ''libertas populī Rōmanī'', «рим халқының қадір-қасиеті, ұлылығы, беделі, бостандығы» сияқты тіркестерде жиі кездеседі. Олар ''популус либер'', «еркін халық» болды. Дәл осы ''халықтың exercitus, imperium, iudicia, honorēs, consulēs, voluntās'' ''болды'' : «Рим халқының әскері, билігі, соттары, кеңселері, консулдары және еркі». Олар ерте латын тілінде ''Пополус'' және ''Поплюс'' ретінде пайда болады, сондықтан өздерін еркін және егемен деп санау әдеті әбден сіңген.

Римдіктер барлық билік халықтан келеді деп есептеді. Қазіргі саяси-әлеуметтік төңкерістерде байқалатын ұқсас тіл тікелей осы қолданудан туындайды деп айтуға болады. Бұл мағынада адамдар бүкіл үкіметті білдіреді. Алайда, соңғысы негізінен өсиетін консулдар мен преторлар орындайтын ақсүйектер Сенатына және өсиетін Трибуналар қорғайтын «ғасырлар комитеті» comitia ''centuriata'' деп бөлді.

Император Комодтың (180–192) қайырымдылық пен бұқаралық ойын-сауық үшін төлейтін тәсілдерінің бірі сенаторлық тәртіпке салық салу болды, ал көптеген жазбаларда дәстүрлі тәртіп арандатушылық түрде жойылды (''Populus Senatusque.'' ''.'' ''.'').

1184 жылдан бастап Рим Коммунасы SENATVS PQ R атына тиындар соға бастады. 1414 жылдан 1517 жылға дейін Рим Сенаты SPQR жазуы бар қалқанмен монеталарды соға бастады. &lt;ref&gt;Monete e Zecche Medievalli Italiane, Elio Biaggi, coins 2081 and 2141&lt;/ref&gt;

[[Бенито Муссолини]] режимі кезінде SPQR оның диктатурасын «Жаңа Рим империясы» ретінде алға жылжыту мақсатында бірқатар қоғамдық ғимараттар мен кәріз қақпақтарында безендірілген. 

== Заманауи қолдану ==
[[Сурет:Insigne_Romanum_coronatum.svg|link=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/3/3c/Insigne_Romanum_coronatum.svg/110px-Insigne_Romanum_coronatum.svg.png|оңға|нобай|181x181 нүкте| Рим муниципалитетінің қазіргі заманғы елтаңбасы.]]
Тіпті қазіргі қолданыста SPQR әлі де Римнің муниципалды гербінде және ресми құжаттарда Рим [[Италия коммуналары|коммунасының]] аббревиатурасы ретінде қолданылады. &lt;ref name=&quot;romeHome&quot;&gt;{{Cite web|url=https://www.comune.roma.it/web/it/home.page|title=Roma Capitale - Sito Istituzionale - Home|accessdate=2019-10-29|lang=it|archivedate=18 October 2019|archiveurl=https://web.archive.org/web/20191018083830/https://www.comune.roma.it/web/it/home.page}}&lt;/ref&gt; &lt;ref name=&quot;revocaDeleghe&quot;&gt;{{Cite web|url=https://www.comune.roma.it/PCR/resources/cms/documents/Ord.1Revoca_deleghe_Naim.pdf|publisher=S.P.Q.R. - ROMA CAPITALE - MUNICIPIO ROMA CENTRO STORICO|title=OGGETTO: Revoca deleghe Consigliera Nathalie Naim|lang=it|date=2011-02-02|accessdate=2019-10-29|archivedate=29 October 2019|archiveurl=https://web.archive.org/web/20191029112123/https://www.comune.roma.it/PCR/resources/cms/documents/Ord.1Revoca_deleghe_Naim.pdf}}&lt;/ref&gt; Итальяндықтар бұл аббревиатураның әртүрлі және әзіл-оспақ кеңеюін бұрыннан қолданып келеді, « ''Sono Pazzi Questi Romani'' » (сөзбе-сөз: «Олар ақылсыз, бұл римдіктер»). 

[[Испания|Испанияда]] SPQR Сабиньяниго туы мен елтаңбасында да қолданылады.

Бизнесте, ағылшын тілінде сөйлейтін елдерде SPQR кейде (әзілмен) «Шағын пайда, жылдам қайтару» дегенді білдіреді, көбінесе мектепте латын тілін оқыған адамдар. &lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://www.theglasgowstory.com/image/?inum=TGSA00163|title=Francis Spite &amp; Co.|work=TheGlasgowStory.com}}&lt;/ref&gt;

=== Азаматтық анықтамалар ===
[[Сурет:2011-06-22-hh-buergerschaft-by-RalfR-04.jpg|link=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/82/2011-06-22-hh-buergerschaft-by-RalfR-04.jpg/220px-2011-06-22-hh-buergerschaft-by-RalfR-04.jpg|оңға|нобай| Гамбург Ратаусындағы «SPQH».]]
[[Сурет:Kraków_1644.jpg|link=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/f8/Krak%C3%B3w_1644.jpg/220px-Krak%C3%B3w_1644.jpg|оңға|нобай| Вавель сарайындағы Ваза қақпасының үстіндегі « ''Сенатус Популуск Краковиенсис'' », [[Краков]], Польша]]
''SPQ x'' кейде муниципалдық мақтаныш пен азаматтық құқықтарды бекіту ретінде пайдаланылады. Мысалы, итальяндық [[Реджо-Эмилия|Реджио Эмилия]] қаласының елтаңбасында {{Lang|la|Senatus Populusque Regiensis}} . . &quot;SPQ x &quot; үлгісін қолдану және қолдану туралы есептер расталды;
{| class=&quot;wikitable sortable&quot;
!City
!Country
!SPQ{{math|{{var|x}}}}
!Latin
!Where has it been used
|-
|[[Алкмар|Alkmaar]]
|{{flag|Netherlands}}
|SPQA
|
|On the facade of the Waag building.
|-
|[[Амстердам|Amsterdam]]
|{{flag|Netherlands}}
|SPQA
|{{Lang|la|Senatus Populusque Amstelodamensis}}&lt;ref name=&quot;Amsterdam&quot; /&gt;
|At one of the major [[Театр|theatres]]{{which|date=July 2020}}{{Citation needed}} and some of the [[Көпір|bridges]].&lt;ref name=&quot;Amsterdam&quot;&gt;{{Cite web|url=https://www.livius.org/a/netherlands/amsterdam-weapon/weapon.html|title=Heraldic symbols of Amsterdam|work=Livius|date=2 December 2006|archiveurl=https://web.archive.org/web/20061210204739/https://www.livius.org/a/netherlands/amsterdam-weapon/weapon.html|archivedate=2006-12-10}}&lt;/ref&gt;
|-
|[[Антверпен|Antwerp]]
|{{flag|Belgium}}
|SPQA
|{{Lang|la|Senatus Populusque Antverpensis}}
|On Antwerp City Hall and other public buildings and schools.&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://www.flickr.com/photos/woesinger/353095889/|title=SPQA|author=Woesinger|work=Flickr|date=2007-01-05|accessdate=2014-02-17}}&lt;/ref&gt;
|-
|[[Базель|Basel]]
|{{flag|Switzerland}}
|SPQB
|{{Lang|la|Senatus Populusque Basilea}}
|On the Webern-Brunnen in Steinenvorstadt.&lt;ref&gt;{{Cite web|url=http://www.brunnenfuehrer.ch/brunnen/webern.htm|work=Basler Brunnenführer|date=2003-01-01|accessdate=2015-10-30|lang=de|title=Webern-Brunnen|archivedate=4 March 2016|archiveurl=https://web.archive.org/web/20160304075927/http://www.brunnenfuehrer.ch/brunnen/webern.htm}}&lt;/ref&gt;
|-
|[[Беневенто|Benevento]]
|{{flag|Italy}}
|SPQB&lt;ref name=&quot;fotw&quot; /&gt;
|{{Lang|la|Senatus Populusque Beneventanus}}&lt;ref name=&quot;fotw&quot; /&gt;
|On manhole covers.&lt;ref name=&quot;fotw&quot;&gt;{{Cite web|url=http://www.crwflags.com/fotw/flags/it_rome.html|title=Rome - Historical Flags (Italy)|work=Flags of the World|date=14 November 2003|accessdate=6 February 2007|archivedate=8 February 2007|archiveurl=https://web.archive.org/web/20070208221539/http://www.crwflags.com/fotw/flags/it_rome.html}}&lt;/ref&gt;
|-
|Bremen
|{{flag|Germany}}
|SPQB
|
|In the Bremen City Hall.&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://whc.unesco.org/archive/2003/whc03-27com-inf08ae.pdf#page39|title=Evaluations of Cultural Properties|publisher=UNESCO|author=International Council on Monuments and Sites|format=PDF|date=2003|accessdate=2014-02-17|pages=39–42|archivedate=23 June 2020|archiveurl=https://web.archive.org/web/20200623175633/http://whc.unesco.org/archive/2003/whc03-27com-inf08ae.pdf#page39}}&lt;/ref&gt;
|-
|Bruges
|{{flag|Belgium}}
|SPQB
|
|On its coat of arms.&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://www.heraldry-wiki.com/heraldrywiki/index.php?title=Brugge|title=Crest of Brugge|work=Heraldry of the World|accessdate=2014-02-17|archivedate=26 July 2020|archiveurl=https://web.archive.org/web/20200726121238/https://www.heraldry-wiki.com/heraldrywiki/index.php?title=Brugge}}&lt;/ref&gt;
|-
|Brussels
|{{flag|Belgium}}
|SPQB
|{{Lang|la|Senatus Populusque Bruxellensis}} (of the city) or {{Lang|la|Senatus Populusque Belgicus}} (of the country)
|Found repeatedly on the Palais de Justice,&lt;ref&gt;{{Cite web|url=http://www.eupedia.com/gallery/showphoto.php/photo/1360/cat/views/limit/views|title=SPQB sign on the court of Justice of Brussels|work=Eupedia|accessdate=2014-02-17|archiveurl=https://web.archive.org/web/20100417011651/http://www.eupedia.com/gallery/showphoto.php/photo/1360/cat/views/limit/views|archivedate=17 April 2010}}&lt;/ref&gt; over the main stage of La Monnaie,{{Citation needed}} and on the ceiling of the hemicycle of the Belgian Senate in the Palais de la Nation.
|-
|[[Капуя|Capua]]
|{{flag|Italy}}
|SPQC
|
|
|-
|[[Катания|Catania]]
|{{flag|Italy}}
|SPQC
|
|Can be found on manhole covers.
|-
|[[Чикаго|Chicago]]
|{{flag|United States}}
|SPQC
|
|Can be found on the George N. Leighton Cook County Criminal Courthouse.
|-
|[[Дублин|Dublin]]
|{{flag|Ireland}}
|SPQH
|{{Lang|la|Senatus Populusque [[Hibernia|Hibernicus]]}}
|On the City Hall, built in 1769.
|-
|Florianópolis
|{{flag|Brazil}}
|SPQF&lt;ref name=&quot;fotw&quot; /&gt;
|{{Lang|la|Senatus Populusque Florianopolitanus}}&lt;ref name=&quot;fotw&quot; /&gt;
|
|-
|Franeker
|{{flag|Netherlands}}
|SPQF
|
|At the a gate on the Westerbolwerk and Academiestraat 16.&lt;ref&gt;{{Cite web|url=http://www.gevelstenen.net/kerninventarisatie/plaatsenNed/Franeker.htm|title=Franeker|work=gevelstenen.net|accessdate=26 January 2018|archivedate=27 January 2018|archiveurl=https://web.archive.org/web/20180127202411/http://www.gevelstenen.net/kerninventarisatie/plaatsenNed/Franeker.htm}}&lt;/ref&gt;
|-
|[[Фрайзинг|Freising]]
|{{flag|Germany}}
|SPQF
|
|Above the door of the town hall.
|-
|Ghent
|{{flag|Belgium}}
|SPQG
|{{Lang|la|Senatus Populusque Gandavensis}}
|On the Opera, Theater and some other major buildings. Inscribed on a shield on coins struck in Ghent in 1583, during the [[Нидерланд буржуазиялық революциясы|Dutch Revolt]].
|-
|[[Гаага|The Hague]]
|{{flag|Netherlands}}
|SPQH
|
|Above the stage in Koninklijke Schouwburg.
|-
|[[Гамбург|Hamburg]]
|{{flag|Germany}}
|SPQH
|
|On a door in the Hamburg Rathaus.&lt;ref&gt;{{Cite web|lang=de|url=http://www.nefershapiland.de/Hamburg%201.htm|title=Hamburg|work=Nefers Hapiland|accessdate=6 January 2009|archivedate=3 November 2008|archiveurl=https://web.archive.org/web/20081103234408/http://www.nefershapiland.de/Hamburg%201.htm}}&lt;/ref&gt;
|-
|[[Ганновер|Hanover]]
|{{flag|Germany}}
|
|
|
|-
|Haarlem
|{{flag|Netherlands}}
|SPQH
|
|On the face of the town hall at the &quot;Grote Markt&quot;.
|-
|Hasselt
|{{flag|Belgium}}
|SPQH
|
|
|-
|Kortrijk
|{{flag|Belgium}}
|SPQC
|{{Lang|la|Senatus Populusque Cortoriacum}}
|City hall.
|-
|[[Краков|Kraków]]
|{{flag|Poland}}
|SPQC
|''Senatus Populusque Cracoviensis''
|Over the Waza Gate in Wawel Castle.
|-
|La Plata
|{{flag|Argentina}}
|SPQR
|
|On a monument outside of the city's &quot;casco urbano&quot;.
|-
|Leeuwarden
|{{flag|Netherlands}}
|SPQL
|{{Lang|la|Senatus Populusque Leovardia}}
|On the mayor's chain of office.&lt;ref&gt;{{Cite web|lang=nl|url=http://www.gemeentearchief.nl/html/nl/564/Ambtsketen_burgemeester|work=gemeentearchief.nl|archiveurl=https://web.archive.org/web/20110719040336/http://www.gemeentearchief.nl/html/nl/564/Ambtsketen_burgemeester|archivedate=2011-07-19|title=De Ambtsketen Van De Burgemeester}}&lt;/ref&gt;
|-
|[[Ливерпуль|Liverpool]]
|{{flag|United Kingdom}}
|SPQL
|{{Lang|la|Senatus Populusque Liverpudliensis}}
|On various gold doors in St George's Hall.&lt;ref&gt;{{Cite web|first=Paul|author=Coslett|url=https://www.bbc.co.uk/liverpool/content/articles/2007/04/19/st_georges_hall_opening_feature.shtml|title=St George's Hall|publisher=BBC Liverpool|accessdate=2014-02-17|archivedate=25 September 2015|archiveurl=https://web.archive.org/web/20150925070631/http://www.bbc.co.uk/liverpool/content/articles/2007/04/19/st_georges_hall_opening_feature.shtml}}&lt;/ref&gt;
|-
|[[Сити (Лондон)|City of London]]
|{{flag|United Kingdom}}
|SPQL
|{{Lang|la|Senatus Populusque Londiniensis}}
|On historic variants of the City's coat of arms&lt;ref&gt;{{Cite web|url=http://www.cityoflondon.gov.uk/NR/rdonlyres/65DC8039-12C4-4AC4-8DAD-16F1608E99B7/0/cityarms.PDF|work=cityoflondon.gov.uk|title=The City Arms|quote=The letters SPQL [{{lang|la|Senatus Populusque Londinii}} – literally, The Senate and People of London] also occasionally appear in imitation of the SPQR of ancient Rome.|publisher=The Corporation of the City of London|author=Corporation of London Records Office|archiveurl=https://web.archive.org/web/20110927154602/http://www.cityoflondon.gov.uk/NR/rdonlyres/65DC8039-12C4-4AC4-8DAD-16F1608E99B7/0/cityarms.PDF|archivedate=27 September 2011}}&lt;/ref&gt;
|-
|Lübeck
|{{flag|Germany}}
|SPQL
|{{Lang|la|Senatus Populusque Lubecca}}
|On the Holstentor.&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://www.flickr.com/photos/robertbue/526774794/|author=Roberto|title=Holstentor - SPQL: Senatus Populusque Lubecensis|work=Flickr|date=2007-03-01|accessdate=2014-02-17|archivedate=9 December 2019|archiveurl=https://web.archive.org/web/20191209154054/https://www.flickr.com/photos/robertbue/526774794/}}&lt;/ref&gt;
|-
|[[Люцерн|Lucerne]]
|{{flag|Switzerland}}
|
|
|
|-
|[[Мадрид|Madrid]]
|{{flag|Spain}}
|SPQM
|{{Lang|la|Senatus Populusque Matritensis}}
|On the {{ill|Fuente de Apolo|es|Fuente de Apolo (Madrid)}}, built in 1780.
|-
|[[Милан|Milan]]
|{{flag|Italy}}
|SPQM
|
|The Holy Roman Emperor Charles V struck coins at Milan with the inscription {{Lang|la|S P Q Mediol Optimo Principi}}.
|-
|[[Модика|Modica]]
|{{flag|Italy}}
|SPQM
|
|On the coat of arms.&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://www.heraldry-wiki.com/heraldrywiki/index.php?title=Modica|title=Modica|work=Heraldry of the World|accessdate=26 July 2020|archivedate=26 July 2020|archiveurl=https://web.archive.org/web/20200726144653/https://www.heraldry-wiki.com/heraldrywiki/index.php?title=Modica}}&lt;/ref&gt;
|-
|[[Мольфетта|Molfetta]]
|{{flag|Italy}}
|SPQM
|
|On the coat of arms.&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://www.heraldry-wiki.com/heraldrywiki/index.php?title=Molfetta|title=Molfetta|work=Heraldry of the World|accessdate=26 July 2020|archivedate=26 July 2020|archiveurl=https://web.archive.org/web/20200726113520/https://www.heraldry-wiki.com/heraldrywiki/index.php?title=Molfetta}}&lt;/ref&gt;
|-
|[[Неаполь|Naples]]
|{{flag|Italy}}
|SPQN
|{{Lang|la|Senatus Populusque Neāpolis}}
|Inscribed on a shield on coins struck during [[Томазо Мазаньелло|Masaniello]]'s 1647 revolt.
|-
|[[Ното (Сицилия)|Noto]]
|{{flag|Italy}}
|SPQN
|{{Lang|la|Senatus Populusque Netum}}
|On the coat of arms.&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://www.heraldry-wiki.com/heraldrywiki/index.php?title=Noto|title=Noto|work=Heraldry of the World|accessdate=26 July 2020|archivedate=26 July 2020|archiveurl=https://web.archive.org/web/20200726144706/https://www.heraldry-wiki.com/heraldrywiki/index.php?title=Noto}}&lt;/ref&gt; and the façade of Noto Cathedral
|-
|[[Нюрнберг|Nuremberg]]
|{{flag|Germany}}
|SPQN
|{{Lang|la|Senatus Populusque Norimbergensis}}
|On the Fleisch Bridge (one of the major bridges over river Pegnitz in the inner city).
|-
|Oudenburg
|{{flag|Belgium}}
|SPQO
|{{Lang|la|Senatus Populusque Odenburgensis}}
|On its water pump next to the market square.&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://www.flickr.com/photos/erfgoed/3584425837|title=Stadspomp, Oudenburg|work=Flickr|date=30 May 2009|accessdate=20 December 2017|archivedate=26 January 2019|archiveurl=https://web.archive.org/web/20190126022700/https://www.flickr.com/photos/erfgoed/3584425837/}}&lt;/ref&gt;
|-
|Olomouc
|{{flag|Czechia}}
|SPQO&lt;ref name=&quot;fotw&quot; /&gt;
|{{Lang|la|Senatus Populusque Olomucensis}}
|On its coat of arms.{{Cite web|url=https://www.heraldry-wiki.com/heraldrywiki/index.php?title=Olomouc|title=Olomouc|work=Heraldry of the World}}&lt;cite class=&quot;citation web cs1&quot;&gt;''Heraldry of the World''.&lt;/cite&gt;&lt;nowiki&gt;&lt;/ref&gt;&lt;/nowiki&gt;
|-
|[[Палермо|Palermo]]
|{{flag|Italy}}
|SPQP
|
|&lt;ref name=&quot;Flickr.com&quot;&gt;{{Cite web|url=https://www.flickr.com/photos/mypixbox/2090276640/|title=SPQP|author=mypixbox|work=Flickr|date=2007-12-05|accessdate=2014-02-17|archivedate=4 November 2012|archiveurl=https://web.archive.org/web/20121104112706/http://www.flickr.com/photos/mypixbox/2090276640/}}&lt;/ref&gt;
|-
|[[Пенне|Penne, Abruzzo]]
|{{flag|Italy}}
|SPQP
|
|&lt;ref name=&quot;Flickr.com&quot; /&gt;
|-
|[[Риети|Rieti]]
|{{flag|Italy}}
|SPQS
|{{Lang|la|Senatus Populusque [[Sabines|Sabinus]]}}
|On the coat of arms. Present also in the modern composite [[Лацио|Lazio]] coat-of-arms.
|-
|[[Роттердам|Rotterdam]]
|{{flag|Netherlands}}
|SPQR
|
|On a wall painting in the Rotterdam City Hall.
|-
|Severn Beach
|{{flag|United Kingdom}}
|SPQR
|
|On the crest of Pilning &amp; Severn Beach Parish Council.
|-
|[[Севилья|Seville]]
|{{flag|Spain}}
|SPQH
|{{Lang|la|Senatus Populusque Hispalensis}}
|On the historic banner of the city.
|-
|[[Сиена|Siena]]
|{{flag|Italy}}
|SPQS
|
|On the base of a status of the Capitoline Wolf.&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://www.flickr.com/photos/rut/2688830684/|title=SPQS|author=Moree|work=Flickr|date=2008-06-17|accessdate=2014-02-17}}&lt;/ref&gt;
|-
|[[Золотурн|Solothurn]]
|{{flag|Switzerland}}
|SPQS
|{{Lang|la|Senatus Populusque Solodori}}
|On the Cathedral of St Ursus and Victor.
|-
|Terracina
|{{flag|Italy}}
|SPQT
|
|
|-
|Tivoli, Lazio
|{{flag|Italy}}
|SPQT
|
|&lt;ref&gt;{{Cite web|url=http://www.tibursuperbum.it/eng/escursioni/passeggiate/Pomata.htm|lang=en|title=Walking in Pomata|work=Tibursuperbum|accessdate=2014-02-17|publisher=Con il patrocinio del Comune di Tivoli Assessorato al Turismo|archivedate=25 December 2008|archiveurl=https://web.archive.org/web/20081225225455/http://www.tibursuperbum.it/eng/escursioni/passeggiate/Pomata.htm}}&lt;/ref&gt;
|-
|Toruń
|{{flag|Poland}}
|SPQT
|''Senatus Populusque Thorunensis''
|City Hall.&lt;ref&gt;{{Cite web|title=Sala Rady (Senatu) w Ratuszu Staromiejskim - Atrakcje Torunia - Przewodnik po Toruniu {{!}} Toruń Tour Toruński Portal Turystyczny|url=http://www.toruntour.pl/4726/sala-rady-senatu-w-ratuszu-staromiejskim-torun|accessdate=2021-03-10|work=Toruński Portal Turystyczny|lang=pl}}&lt;/ref&gt;
|-
|[[Валенсия|Valencia]]
|{{flag|Spain}}
|SPQV
|{{Lang|la|Senatus Populusque Valentinus}}
|In several places and buildings, including the Silk Exchange&lt;ref&gt;{{Cite web|url=http://www.cervantesvirtual.com/obra-visor/manual-del-viajero-y-guia-de-los-forasteros-en-valencia--0/html/feeb26d4-82b1-11df-acc7-002185ce6064_25.htm|title=Biblioteca Virtual Miguel de Cervantes|publisher=Cervantesvirtual.com|accessdate=2014-02-17|archivedate=22 September 2013|archiveurl=https://web.archive.org/web/20130922185552/http://www.cervantesvirtual.com/obra-visor/manual-del-viajero-y-guia-de-los-forasteros-en-valencia--0/html/feeb26d4-82b1-11df-acc7-002185ce6064_25.htm}}&lt;/ref&gt; and the University of Valencia Historic Building.&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://www.flickr.com/photos/elena_gallardo/2927782582/|title=SPQV|first=Elena|author=Gallardo|work=Flickr|date=27 September 2008}}&lt;/ref&gt;
|-
|Verviers
|{{flag|Belgium}}
|SPQV
|
|On the Grand Theatre.&lt;ref&gt;{{Cite web|lang=fr|url=http://www.bestofverviers.be/index.php?option=com_content&amp;view=article&amp;id=186:le-grand-theatre-de-verviers&amp;catid=15:nos-lieux&amp;Itemid=23|work=bestofverviers.be|archiveurl=https://web.archive.org/web/20141112213250/http://www.bestofverviers.be/index.php?option=com_content&amp;view=article&amp;id=186:le-grand-theatre-de-verviers&amp;catid=15:nos-lieux&amp;Itemid=23|archivedate=2014-11-12|title=Le Grand-Théâtre de Verviers}}&lt;/ref&gt;
|-
|[[Вена|Vienna]]
|{{flag|Austria}}
|SPQV&lt;ref name=&quot;fotw&quot; /&gt;
|{{Lang|la|Senatus Populusque Viennensis}}&lt;ref name=&quot;fotw&quot; /&gt;
|Schönbrunn Palace
|}

=== Танымал мәдениет ===
SPQR көбінесе Рим империясы мен Рим Республикасына сілтеме жасау үшін қолданылады, мысалы, видео ойындар мен фильмдерде. 2000 жылы &quot;Гладиатор&quot; фильмінде Рим генералы Максимус (Расселл Кроу ойнаған) иығында &quot;SPQR&quot; татуировкасы бар, ол құлдыққа сатылғаннан кейін куретаж арқылы жойылады.

=== Ақ ұлтшылдар пайдаланады ===
Ақ ұлтшыл топтардың кейбір мүшелері SPQR аббревиатурасын жалауларда, өз тұлғасында (мысалы, [[татуировка]]) және сәйкестендірудің басқа түрлерінде пайдаланады. &lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://hyperallergic.com/457510/the-misuse-of-an-ancient-roman-acronym-by-white-nationalist-groups/|first=Sarah E.|author=Bond|title=The misuse of an ancient Roman acronym by white nationalist groups|work=Hyperallergic|date=August 30, 2018|accessdate=16 April 2019|archivedate=11 April 2019|archiveurl=https://web.archive.org/web/20190411130650/https://hyperallergic.com/457510/the-misuse-of-an-ancient-roman-acronym-by-white-nationalist-groups/}}&lt;/ref&gt; &lt;ref name=&quot;Pharos1&quot;&gt;{{Cite web|url=http://pages.vassar.edu/pharos/scholars-respond-to-spqr-and-white-nationalism/#more-1068|title=Scholars Respond to SPQR and White Nationalism|author=Angell|first=Ben|date=July 27, 2018|work=Pharos|accessdate=16 April 2019}}&lt;/ref&gt; &lt;ref name=&quot;Pharos2&quot;&gt;{{Cite web|url=http://pages.vassar.edu/pharos/spqr-and-white-nationalism/|title=SPQR and White Nationalism|author=Angell|first=Ben|date=June 15, 2018|work=Pharos|accessdate=16 April 2019|archivedate=16 April 2019|archiveurl=https://web.archive.org/web/20190416115012/http://pages.vassar.edu/pharos/spqr-and-white-nationalism/}}&lt;/ref&gt; &lt;ref name=&quot;splc&quot;&gt;{{Cite web|url=https://www.splcenter.org/hatewatch/2017/08/12/flags-and-other-symbols-used-far-right-groups-charlottesville|title=Flags and Other Symbols Used By Far-Right Groups in Charlottesville|date=August 12, 2017|work=[[Southern Poverty Law Center]]|accessdate=16 April 2019|archivedate=13 August 2017|archiveurl=https://web.archive.org/web/20170813181324/https://www.splcenter.org/hatewatch/2017/08/12/flags-and-other-symbols-used-far-right-groups-charlottesville}}&lt;/ref&gt; Дегенмен, жаламен күресу лигасы SPQR-ді өзінің жек көрушілік символдарының дерекқорына қоспайды және ұйымның Марк Питкаваж бұл аббревиатураны «экстремистерге қарағанда экстремистік емес адамдар жиі немесе жиі қолданады» деп мәлімдеді. &lt;ref name=&quot;APNews&quot;&gt;{{Cite news|title=NC candidate defends posts; says he despises racism|url=https://apnews.com/05b48973950cdc05f523b7cf34ba3f42}}&lt;/ref&gt;

== Галерея ==
&lt;gallery mode=&quot;packed&quot;&gt;
Сурет:Arch.of.Titus-Inscription.jpg|[[Arch of Titus|Тит аркасындағы]] жазу
Сурет:Rome SPQR 1979-08-06.jpg|SPQR жазуы бар Римдегі [[Manhole|люк]] қақпағы
Сурет:Stemma reggio emilia municipio.jpg|[[Reggio Emilia|Реджио Эмилия]] елтаңбасындағы SPQR
Сурет:3492 - Milano - Galleria Vittorio Emanuele - Stemma di Roma - Foto Giovanni Dall'Orto, 22-June-2007.jpg|[[Milan|Миландағы]] [[Galleria Vittorio Emanuele II|Витторио Эмануэле II галереясындағы]] мозаикалық еденнің бөлшектері
Сурет:Wenceslas Hollar - Superiority of the warrior class (State 2).jpg|«Жауынгер класының артықшылығы», [[Wenceslaus Hollar|Венслав Холлар]]
Сурет:Arch of Septimius Severus Top Inscription.JPG|[[Arch of Septimius Severus|Септимий доғасы Северус]] жоғарғы жазуы
Сурет:Fellini plaque, Via Veneto.jpg|[[Via Veneto]] жолындағы [[Federico Fellini|Федерико]] Феллиниге арналған тақта
Сурет:20080423 Rotterdam Stadhuis Burgerzaal Pricker SPQR1.jpg|[[Rotterdam City Hall|Роттердам Сити Холлының]] Бургерзаалындағы қабырға суреті
&lt;/gallery&gt;

== Анықтамалар ==
{{Дереккөздер}}

* 
[[Санат:Pages with unreviewed translations]]</text>
      <sha1>etjnzch6m9185meiaprvtz61e469acu</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3061463</id>
      <parentid>3061462</parentid>
      <timestamp>2022-08-16T23:11:16Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Білгіш Шежіреші</username>
        <id>68287</id>
      </contributor>
      <comment>/* Аударма */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="29917" xml:space="preserve">'''SPQR''', {{Lang-la|'''Senātus Populusque Rōmānus'''}} сөзінің аббревиатурасы ({{Lang-kk|&quot;Рим сенаты және халқы&quot;}}) — бұл ежелгі Рим республикасының [[Үкімет|үкіметіне]] қатысты эмблемалық қысқартылған сөз тіркесі. Ол римдік валютада, тасқа немесе металлға жазу арқылы жария етілген құжаттардың соңында, ескерткіштер мен қоғамдық және азаматтық жұмыстарға арнауларда кездеседі.

Толық фраза [[Цицерон]] мен ''Аб Урбе Кондита Либридің'' («Қаланың негізі қаланған кітаптары») [[Тит Ливий|Ливидің]] сөйлеген сөздері сияқты римдік саяси, құқықтық және тарихи әдебиеттерде кездеседі.

== Аударма ==
SPQR: '''''S'''enātus '''P'''opulus '''q'''ue '''R'''ōmānus'' . [[Латын тілі|Латын тілінде]] ''[[wiktionary:senatus|Senātus]]'' – «Сенат» дегенді білдіретін атау септігінде тұрған жекеше түрдегі зат есім. ''[[wiktionary:populus|Populus]] [[wiktionary:-que|que]]'' сөзі «халық» дегенді білдіретін зат есім ''[[wiktionary:populus|Populus]]'' және екі зат есімді байланыстыратын «және» мағынасындағы энклитикалық [[жалғаулық]] ''[[wiktionary:-que|-que]]'' арқылы жасалған. Соңғы сөз, ''[[wiktionary:romanus|Rōmānus]]'' (« [[wiktionary:Rome|Рим]]&lt;nowiki/&gt;») бүкіл ''[[wiktionary:senatus|Senatus]] [[wiktionary:populus|Populusque]]'' зат есімдерін сипаттап тұрған [[сын есім]]: тұтас алғанда «Рим Сенаты және халқы». Осылайша, сөз тіркесі сөзбе -сөз аударғанда «Рим сенаты және халқы» немесе еркінірек «Рим сенаты және халқы» деп аударылады.
[[Сурет:Romeinse_vlag.jpg|link=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/76/Romeinse_vlag.jpg/170px-Romeinse_vlag.jpg|нобай| Рим стандартының заманауи рекреациясы.]]
Титулдың құрылған күні белгісіз, бірақ ол алғаш рет Соңғы Республиканың жазуларында кездеседі, б.з.б. 80 ж. бастап. Бұрын Рим мемлекетінің ресми атауы тиындардан көрінетіндей, жай ғана ''ROMA'' болды. Аббревиатура соңғы рет [[Христиандық|Христиан дінін]] қолдаған Рим императоры [[Ұлы Константин|Ұлы Константиннің]] (б.з. 312–337 жж.) монеталарында кездеседі.

Аталған екі заңды тұлға, Сенат және ''Популус'' ''Романус'' біріктірілген кезде егемен болып табылады. Алайда, ''халық егемендігі жалғыз болған жерде Сенат'' ''емес'' . Рим патшалығы тұсында бірде-бір ұйым егеменді болмады. Демек, бұл сөз тіркесін Республиканың құрылған күнінен ертерек атауға болмайды.

Бұл қолтаңба [[Рим империясы]] кезінде де қолданыла берді. Сенат ''кеңесі'' немесе Сенат жарлықтары императордың ''[[Де-факто|іс жүзінде]]'' қалауы бойынша жасалса да, императорлар халықтың ''[[де-юре]]'' өкілдері болып саналды.

Рим әдебиетіндегі ''Populus Rōmanus'' — халық үкіметін білдіретін сөз тіркесі. Римдіктер шет мемлекеттердің үкіметтерін атағанда, ''populus'' дегенді жекеше немесе көпше түрде пайдаланды, мысалы ''populī Prīscōrum Latinōrum'', «ескі латындардың үкіметтері». ''Rōmanus'' - римдіктерді ажырату үшін қолданылатын сын есім, ''Cīvis Rōmānus'', «Рим азаматы » сияқты.

Рим халқы құқық пен тарихта ''dignitas'', ''maiestas'', ''auctoritas'', ''libertas populī Rōmanī'', «рим халқының қадір-қасиеті, ұлылығы, беделі, бостандығы» сияқты тіркестерде жиі кездеседі. Олар ''популус либер'', «еркін халық» болды. Дәл осы ''халықтың exercitus, imperium, iudicia, honorēs, consulēs, voluntās'' ''болды'' : «Рим халқының әскері, билігі, соттары, кеңселері, консулдары және еркі». Олар ерте латын тілінде ''Пополус'' және ''Поплюс'' ретінде пайда болады, сондықтан өздерін еркін және егемен деп санау әдеті әбден сіңген.

Римдіктер барлық билік халықтан келеді деп есептеді. Қазіргі саяси-әлеуметтік төңкерістерде байқалатын ұқсас тіл тікелей осы қолданудан туындайды деп айтуға болады. Бұл мағынада адамдар бүкіл үкіметті білдіреді. Алайда, соңғысы негізінен өсиетін консулдар мен преторлар орындайтын ақсүйектер Сенатына және өсиетін Трибуналар қорғайтын «ғасырлар комитеті» comitia ''centuriata'' деп бөлді.

Император Комодтың (180–192) қайырымдылық пен бұқаралық ойын-сауық үшін төлейтін тәсілдерінің бірі сенаторлық тәртіпке салық салу болды, ал көптеген жазбаларда дәстүрлі тәртіп арандатушылық түрде жойылды (''Populus Senatusque.'' ''.'' ''.'').

1184 жылдан бастап Рим Коммунасы SENATVS PQ R атына тиындар соға бастады. 1414 жылдан 1517 жылға дейін Рим Сенаты SPQR жазуы бар қалқанмен монеталарды соға бастады. &lt;ref&gt;Monete e Zecche Medievalli Italiane, Elio Biaggi, coins 2081 and 2141&lt;/ref&gt;

[[Бенито Муссолини]] режимі кезінде SPQR оның диктатурасын «Жаңа Рим империясы» ретінде алға жылжыту мақсатында бірқатар қоғамдық ғимараттар мен кәріз қақпақтарында безендірілген. 

== Заманауи қолдану ==
[[Сурет:Insigne_Romanum_coronatum.svg|link=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/3/3c/Insigne_Romanum_coronatum.svg/110px-Insigne_Romanum_coronatum.svg.png|оңға|нобай|181x181 нүкте| Рим муниципалитетінің қазіргі заманғы елтаңбасы.]]
Тіпті қазіргі қолданыста SPQR әлі де Римнің муниципалды гербінде және ресми құжаттарда Рим [[Италия коммуналары|коммунасының]] аббревиатурасы ретінде қолданылады. &lt;ref name=&quot;romeHome&quot;&gt;{{Cite web|url=https://www.comune.roma.it/web/it/home.page|title=Roma Capitale - Sito Istituzionale - Home|accessdate=2019-10-29|lang=it|archivedate=18 October 2019|archiveurl=https://web.archive.org/web/20191018083830/https://www.comune.roma.it/web/it/home.page}}&lt;/ref&gt; &lt;ref name=&quot;revocaDeleghe&quot;&gt;{{Cite web|url=https://www.comune.roma.it/PCR/resources/cms/documents/Ord.1Revoca_deleghe_Naim.pdf|publisher=S.P.Q.R. - ROMA CAPITALE - MUNICIPIO ROMA CENTRO STORICO|title=OGGETTO: Revoca deleghe Consigliera Nathalie Naim|lang=it|date=2011-02-02|accessdate=2019-10-29|archivedate=29 October 2019|archiveurl=https://web.archive.org/web/20191029112123/https://www.comune.roma.it/PCR/resources/cms/documents/Ord.1Revoca_deleghe_Naim.pdf}}&lt;/ref&gt; Итальяндықтар бұл аббревиатураның әртүрлі және әзіл-оспақ кеңеюін бұрыннан қолданып келеді, « ''Sono Pazzi Questi Romani'' » (сөзбе-сөз: «Олар ақылсыз, бұл римдіктер»). 

[[Испания|Испанияда]] SPQR Сабиньяниго туы мен елтаңбасында да қолданылады.

Бизнесте, ағылшын тілінде сөйлейтін елдерде SPQR кейде (әзілмен) «Шағын пайда, жылдам қайтару» дегенді білдіреді, көбінесе мектепте латын тілін оқыған адамдар. &lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://www.theglasgowstory.com/image/?inum=TGSA00163|title=Francis Spite &amp; Co.|work=TheGlasgowStory.com}}&lt;/ref&gt;

=== Азаматтық анықтамалар ===
[[Сурет:2011-06-22-hh-buergerschaft-by-RalfR-04.jpg|link=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/82/2011-06-22-hh-buergerschaft-by-RalfR-04.jpg/220px-2011-06-22-hh-buergerschaft-by-RalfR-04.jpg|оңға|нобай| Гамбург Ратаусындағы «SPQH».]]
[[Сурет:Kraków_1644.jpg|link=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/f8/Krak%C3%B3w_1644.jpg/220px-Krak%C3%B3w_1644.jpg|оңға|нобай| Вавель сарайындағы Ваза қақпасының үстіндегі « ''Сенатус Популуск Краковиенсис'' », [[Краков]], Польша]]
''SPQ x'' кейде муниципалдық мақтаныш пен азаматтық құқықтарды бекіту ретінде пайдаланылады. Мысалы, итальяндық [[Реджо-Эмилия|Реджио Эмилия]] қаласының елтаңбасында {{Lang|la|Senatus Populusque Regiensis}} . . &quot;SPQ x &quot; үлгісін қолдану және қолдану туралы есептер расталды;
{| class=&quot;wikitable sortable&quot;
!City
!Country
!SPQ{{math|{{var|x}}}}
!Latin
!Where has it been used
|-
|[[Алкмар|Alkmaar]]
|{{flag|Netherlands}}
|SPQA
|
|On the facade of the Waag building.
|-
|[[Амстердам|Amsterdam]]
|{{flag|Netherlands}}
|SPQA
|{{Lang|la|Senatus Populusque Amstelodamensis}}&lt;ref name=&quot;Amsterdam&quot; /&gt;
|At one of the major [[Театр|theatres]]{{which|date=July 2020}}{{Citation needed}} and some of the [[Көпір|bridges]].&lt;ref name=&quot;Amsterdam&quot;&gt;{{Cite web|url=https://www.livius.org/a/netherlands/amsterdam-weapon/weapon.html|title=Heraldic symbols of Amsterdam|work=Livius|date=2 December 2006|archiveurl=https://web.archive.org/web/20061210204739/https://www.livius.org/a/netherlands/amsterdam-weapon/weapon.html|archivedate=2006-12-10}}&lt;/ref&gt;
|-
|[[Антверпен|Antwerp]]
|{{flag|Belgium}}
|SPQA
|{{Lang|la|Senatus Populusque Antverpensis}}
|On Antwerp City Hall and other public buildings and schools.&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://www.flickr.com/photos/woesinger/353095889/|title=SPQA|author=Woesinger|work=Flickr|date=2007-01-05|accessdate=2014-02-17}}&lt;/ref&gt;
|-
|[[Базель|Basel]]
|{{flag|Switzerland}}
|SPQB
|{{Lang|la|Senatus Populusque Basilea}}
|On the Webern-Brunnen in Steinenvorstadt.&lt;ref&gt;{{Cite web|url=http://www.brunnenfuehrer.ch/brunnen/webern.htm|work=Basler Brunnenführer|date=2003-01-01|accessdate=2015-10-30|lang=de|title=Webern-Brunnen|archivedate=4 March 2016|archiveurl=https://web.archive.org/web/20160304075927/http://www.brunnenfuehrer.ch/brunnen/webern.htm}}&lt;/ref&gt;
|-
|[[Беневенто|Benevento]]
|{{flag|Italy}}
|SPQB&lt;ref name=&quot;fotw&quot; /&gt;
|{{Lang|la|Senatus Populusque Beneventanus}}&lt;ref name=&quot;fotw&quot; /&gt;
|On manhole covers.&lt;ref name=&quot;fotw&quot;&gt;{{Cite web|url=http://www.crwflags.com/fotw/flags/it_rome.html|title=Rome - Historical Flags (Italy)|work=Flags of the World|date=14 November 2003|accessdate=6 February 2007|archivedate=8 February 2007|archiveurl=https://web.archive.org/web/20070208221539/http://www.crwflags.com/fotw/flags/it_rome.html}}&lt;/ref&gt;
|-
|Bremen
|{{flag|Germany}}
|SPQB
|
|In the Bremen City Hall.&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://whc.unesco.org/archive/2003/whc03-27com-inf08ae.pdf#page39|title=Evaluations of Cultural Properties|publisher=UNESCO|author=International Council on Monuments and Sites|format=PDF|date=2003|accessdate=2014-02-17|pages=39–42|archivedate=23 June 2020|archiveurl=https://web.archive.org/web/20200623175633/http://whc.unesco.org/archive/2003/whc03-27com-inf08ae.pdf#page39}}&lt;/ref&gt;
|-
|Bruges
|{{flag|Belgium}}
|SPQB
|
|On its coat of arms.&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://www.heraldry-wiki.com/heraldrywiki/index.php?title=Brugge|title=Crest of Brugge|work=Heraldry of the World|accessdate=2014-02-17|archivedate=26 July 2020|archiveurl=https://web.archive.org/web/20200726121238/https://www.heraldry-wiki.com/heraldrywiki/index.php?title=Brugge}}&lt;/ref&gt;
|-
|Brussels
|{{flag|Belgium}}
|SPQB
|{{Lang|la|Senatus Populusque Bruxellensis}} (of the city) or {{Lang|la|Senatus Populusque Belgicus}} (of the country)
|Found repeatedly on the Palais de Justice,&lt;ref&gt;{{Cite web|url=http://www.eupedia.com/gallery/showphoto.php/photo/1360/cat/views/limit/views|title=SPQB sign on the court of Justice of Brussels|work=Eupedia|accessdate=2014-02-17|archiveurl=https://web.archive.org/web/20100417011651/http://www.eupedia.com/gallery/showphoto.php/photo/1360/cat/views/limit/views|archivedate=17 April 2010}}&lt;/ref&gt; over the main stage of La Monnaie,{{Citation needed}} and on the ceiling of the hemicycle of the Belgian Senate in the Palais de la Nation.
|-
|[[Капуя|Capua]]
|{{flag|Italy}}
|SPQC
|
|
|-
|[[Катания|Catania]]
|{{flag|Italy}}
|SPQC
|
|Can be found on manhole covers.
|-
|[[Чикаго|Chicago]]
|{{flag|United States}}
|SPQC
|
|Can be found on the George N. Leighton Cook County Criminal Courthouse.
|-
|[[Дублин|Dublin]]
|{{flag|Ireland}}
|SPQH
|{{Lang|la|Senatus Populusque [[Hibernia|Hibernicus]]}}
|On the City Hall, built in 1769.
|-
|Florianópolis
|{{flag|Brazil}}
|SPQF&lt;ref name=&quot;fotw&quot; /&gt;
|{{Lang|la|Senatus Populusque Florianopolitanus}}&lt;ref name=&quot;fotw&quot; /&gt;
|
|-
|Franeker
|{{flag|Netherlands}}
|SPQF
|
|At the a gate on the Westerbolwerk and Academiestraat 16.&lt;ref&gt;{{Cite web|url=http://www.gevelstenen.net/kerninventarisatie/plaatsenNed/Franeker.htm|title=Franeker|work=gevelstenen.net|accessdate=26 January 2018|archivedate=27 January 2018|archiveurl=https://web.archive.org/web/20180127202411/http://www.gevelstenen.net/kerninventarisatie/plaatsenNed/Franeker.htm}}&lt;/ref&gt;
|-
|[[Фрайзинг|Freising]]
|{{flag|Germany}}
|SPQF
|
|Above the door of the town hall.
|-
|Ghent
|{{flag|Belgium}}
|SPQG
|{{Lang|la|Senatus Populusque Gandavensis}}
|On the Opera, Theater and some other major buildings. Inscribed on a shield on coins struck in Ghent in 1583, during the [[Нидерланд буржуазиялық революциясы|Dutch Revolt]].
|-
|[[Гаага|The Hague]]
|{{flag|Netherlands}}
|SPQH
|
|Above the stage in Koninklijke Schouwburg.
|-
|[[Гамбург|Hamburg]]
|{{flag|Germany}}
|SPQH
|
|On a door in the Hamburg Rathaus.&lt;ref&gt;{{Cite web|lang=de|url=http://www.nefershapiland.de/Hamburg%201.htm|title=Hamburg|work=Nefers Hapiland|accessdate=6 January 2009|archivedate=3 November 2008|archiveurl=https://web.archive.org/web/20081103234408/http://www.nefershapiland.de/Hamburg%201.htm}}&lt;/ref&gt;
|-
|[[Ганновер|Hanover]]
|{{flag|Germany}}
|
|
|
|-
|Haarlem
|{{flag|Netherlands}}
|SPQH
|
|On the face of the town hall at the &quot;Grote Markt&quot;.
|-
|Hasselt
|{{flag|Belgium}}
|SPQH
|
|
|-
|Kortrijk
|{{flag|Belgium}}
|SPQC
|{{Lang|la|Senatus Populusque Cortoriacum}}
|City hall.
|-
|[[Краков|Kraków]]
|{{flag|Poland}}
|SPQC
|''Senatus Populusque Cracoviensis''
|Over the Waza Gate in Wawel Castle.
|-
|La Plata
|{{flag|Argentina}}
|SPQR
|
|On a monument outside of the city's &quot;casco urbano&quot;.
|-
|Leeuwarden
|{{flag|Netherlands}}
|SPQL
|{{Lang|la|Senatus Populusque Leovardia}}
|On the mayor's chain of office.&lt;ref&gt;{{Cite web|lang=nl|url=http://www.gemeentearchief.nl/html/nl/564/Ambtsketen_burgemeester|work=gemeentearchief.nl|archiveurl=https://web.archive.org/web/20110719040336/http://www.gemeentearchief.nl/html/nl/564/Ambtsketen_burgemeester|archivedate=2011-07-19|title=De Ambtsketen Van De Burgemeester}}&lt;/ref&gt;
|-
|[[Ливерпуль|Liverpool]]
|{{flag|United Kingdom}}
|SPQL
|{{Lang|la|Senatus Populusque Liverpudliensis}}
|On various gold doors in St George's Hall.&lt;ref&gt;{{Cite web|first=Paul|author=Coslett|url=https://www.bbc.co.uk/liverpool/content/articles/2007/04/19/st_georges_hall_opening_feature.shtml|title=St George's Hall|publisher=BBC Liverpool|accessdate=2014-02-17|archivedate=25 September 2015|archiveurl=https://web.archive.org/web/20150925070631/http://www.bbc.co.uk/liverpool/content/articles/2007/04/19/st_georges_hall_opening_feature.shtml}}&lt;/ref&gt;
|-
|[[Сити (Лондон)|City of London]]
|{{flag|United Kingdom}}
|SPQL
|{{Lang|la|Senatus Populusque Londiniensis}}
|On historic variants of the City's coat of arms&lt;ref&gt;{{Cite web|url=http://www.cityoflondon.gov.uk/NR/rdonlyres/65DC8039-12C4-4AC4-8DAD-16F1608E99B7/0/cityarms.PDF|work=cityoflondon.gov.uk|title=The City Arms|quote=The letters SPQL [{{lang|la|Senatus Populusque Londinii}} – literally, The Senate and People of London] also occasionally appear in imitation of the SPQR of ancient Rome.|publisher=The Corporation of the City of London|author=Corporation of London Records Office|archiveurl=https://web.archive.org/web/20110927154602/http://www.cityoflondon.gov.uk/NR/rdonlyres/65DC8039-12C4-4AC4-8DAD-16F1608E99B7/0/cityarms.PDF|archivedate=27 September 2011}}&lt;/ref&gt;
|-
|Lübeck
|{{flag|Germany}}
|SPQL
|{{Lang|la|Senatus Populusque Lubecca}}
|On the Holstentor.&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://www.flickr.com/photos/robertbue/526774794/|author=Roberto|title=Holstentor - SPQL: Senatus Populusque Lubecensis|work=Flickr|date=2007-03-01|accessdate=2014-02-17|archivedate=9 December 2019|archiveurl=https://web.archive.org/web/20191209154054/https://www.flickr.com/photos/robertbue/526774794/}}&lt;/ref&gt;
|-
|[[Люцерн|Lucerne]]
|{{flag|Switzerland}}
|
|
|
|-
|[[Мадрид|Madrid]]
|{{flag|Spain}}
|SPQM
|{{Lang|la|Senatus Populusque Matritensis}}
|On the {{ill|Fuente de Apolo|es|Fuente de Apolo (Madrid)}}, built in 1780.
|-
|[[Милан|Milan]]
|{{flag|Italy}}
|SPQM
|
|The Holy Roman Emperor Charles V struck coins at Milan with the inscription {{Lang|la|S P Q Mediol Optimo Principi}}.
|-
|[[Модика|Modica]]
|{{flag|Italy}}
|SPQM
|
|On the coat of arms.&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://www.heraldry-wiki.com/heraldrywiki/index.php?title=Modica|title=Modica|work=Heraldry of the World|accessdate=26 July 2020|archivedate=26 July 2020|archiveurl=https://web.archive.org/web/20200726144653/https://www.heraldry-wiki.com/heraldrywiki/index.php?title=Modica}}&lt;/ref&gt;
|-
|[[Мольфетта|Molfetta]]
|{{flag|Italy}}
|SPQM
|
|On the coat of arms.&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://www.heraldry-wiki.com/heraldrywiki/index.php?title=Molfetta|title=Molfetta|work=Heraldry of the World|accessdate=26 July 2020|archivedate=26 July 2020|archiveurl=https://web.archive.org/web/20200726113520/https://www.heraldry-wiki.com/heraldrywiki/index.php?title=Molfetta}}&lt;/ref&gt;
|-
|[[Неаполь|Naples]]
|{{flag|Italy}}
|SPQN
|{{Lang|la|Senatus Populusque Neāpolis}}
|Inscribed on a shield on coins struck during [[Томазо Мазаньелло|Masaniello]]'s 1647 revolt.
|-
|[[Ното (Сицилия)|Noto]]
|{{flag|Italy}}
|SPQN
|{{Lang|la|Senatus Populusque Netum}}
|On the coat of arms.&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://www.heraldry-wiki.com/heraldrywiki/index.php?title=Noto|title=Noto|work=Heraldry of the World|accessdate=26 July 2020|archivedate=26 July 2020|archiveurl=https://web.archive.org/web/20200726144706/https://www.heraldry-wiki.com/heraldrywiki/index.php?title=Noto}}&lt;/ref&gt; and the façade of Noto Cathedral
|-
|[[Нюрнберг|Nuremberg]]
|{{flag|Germany}}
|SPQN
|{{Lang|la|Senatus Populusque Norimbergensis}}
|On the Fleisch Bridge (one of the major bridges over river Pegnitz in the inner city).
|-
|Oudenburg
|{{flag|Belgium}}
|SPQO
|{{Lang|la|Senatus Populusque Odenburgensis}}
|On its water pump next to the market square.&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://www.flickr.com/photos/erfgoed/3584425837|title=Stadspomp, Oudenburg|work=Flickr|date=30 May 2009|accessdate=20 December 2017|archivedate=26 January 2019|archiveurl=https://web.archive.org/web/20190126022700/https://www.flickr.com/photos/erfgoed/3584425837/}}&lt;/ref&gt;
|-
|Olomouc
|{{flag|Czechia}}
|SPQO&lt;ref name=&quot;fotw&quot; /&gt;
|{{Lang|la|Senatus Populusque Olomucensis}}
|On its coat of arms.{{Cite web|url=https://www.heraldry-wiki.com/heraldrywiki/index.php?title=Olomouc|title=Olomouc|work=Heraldry of the World}}&lt;cite class=&quot;citation web cs1&quot;&gt;''Heraldry of the World''.&lt;/cite&gt;&lt;nowiki&gt;&lt;/ref&gt;&lt;/nowiki&gt;
|-
|[[Палермо|Palermo]]
|{{flag|Italy}}
|SPQP
|
|&lt;ref name=&quot;Flickr.com&quot;&gt;{{Cite web|url=https://www.flickr.com/photos/mypixbox/2090276640/|title=SPQP|author=mypixbox|work=Flickr|date=2007-12-05|accessdate=2014-02-17|archivedate=4 November 2012|archiveurl=https://web.archive.org/web/20121104112706/http://www.flickr.com/photos/mypixbox/2090276640/}}&lt;/ref&gt;
|-
|[[Пенне|Penne, Abruzzo]]
|{{flag|Italy}}
|SPQP
|
|&lt;ref name=&quot;Flickr.com&quot; /&gt;
|-
|[[Риети|Rieti]]
|{{flag|Italy}}
|SPQS
|{{Lang|la|Senatus Populusque [[Sabines|Sabinus]]}}
|On the coat of arms. Present also in the modern composite [[Лацио|Lazio]] coat-of-arms.
|-
|[[Роттердам|Rotterdam]]
|{{flag|Netherlands}}
|SPQR
|
|On a wall painting in the Rotterdam City Hall.
|-
|Severn Beach
|{{flag|United Kingdom}}
|SPQR
|
|On the crest of Pilning &amp; Severn Beach Parish Council.
|-
|[[Севилья|Seville]]
|{{flag|Spain}}
|SPQH
|{{Lang|la|Senatus Populusque Hispalensis}}
|On the historic banner of the city.
|-
|[[Сиена|Siena]]
|{{flag|Italy}}
|SPQS
|
|On the base of a status of the Capitoline Wolf.&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://www.flickr.com/photos/rut/2688830684/|title=SPQS|author=Moree|work=Flickr|date=2008-06-17|accessdate=2014-02-17}}&lt;/ref&gt;
|-
|[[Золотурн|Solothurn]]
|{{flag|Switzerland}}
|SPQS
|{{Lang|la|Senatus Populusque Solodori}}
|On the Cathedral of St Ursus and Victor.
|-
|Terracina
|{{flag|Italy}}
|SPQT
|
|
|-
|Tivoli, Lazio
|{{flag|Italy}}
|SPQT
|
|&lt;ref&gt;{{Cite web|url=http://www.tibursuperbum.it/eng/escursioni/passeggiate/Pomata.htm|lang=en|title=Walking in Pomata|work=Tibursuperbum|accessdate=2014-02-17|publisher=Con il patrocinio del Comune di Tivoli Assessorato al Turismo|archivedate=25 December 2008|archiveurl=https://web.archive.org/web/20081225225455/http://www.tibursuperbum.it/eng/escursioni/passeggiate/Pomata.htm}}&lt;/ref&gt;
|-
|Toruń
|{{flag|Poland}}
|SPQT
|''Senatus Populusque Thorunensis''
|City Hall.&lt;ref&gt;{{Cite web|title=Sala Rady (Senatu) w Ratuszu Staromiejskim - Atrakcje Torunia - Przewodnik po Toruniu {{!}} Toruń Tour Toruński Portal Turystyczny|url=http://www.toruntour.pl/4726/sala-rady-senatu-w-ratuszu-staromiejskim-torun|accessdate=2021-03-10|work=Toruński Portal Turystyczny|lang=pl}}&lt;/ref&gt;
|-
|[[Валенсия|Valencia]]
|{{flag|Spain}}
|SPQV
|{{Lang|la|Senatus Populusque Valentinus}}
|In several places and buildings, including the Silk Exchange&lt;ref&gt;{{Cite web|url=http://www.cervantesvirtual.com/obra-visor/manual-del-viajero-y-guia-de-los-forasteros-en-valencia--0/html/feeb26d4-82b1-11df-acc7-002185ce6064_25.htm|title=Biblioteca Virtual Miguel de Cervantes|publisher=Cervantesvirtual.com|accessdate=2014-02-17|archivedate=22 September 2013|archiveurl=https://web.archive.org/web/20130922185552/http://www.cervantesvirtual.com/obra-visor/manual-del-viajero-y-guia-de-los-forasteros-en-valencia--0/html/feeb26d4-82b1-11df-acc7-002185ce6064_25.htm}}&lt;/ref&gt; and the University of Valencia Historic Building.&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://www.flickr.com/photos/elena_gallardo/2927782582/|title=SPQV|first=Elena|author=Gallardo|work=Flickr|date=27 September 2008}}&lt;/ref&gt;
|-
|Verviers
|{{flag|Belgium}}
|SPQV
|
|On the Grand Theatre.&lt;ref&gt;{{Cite web|lang=fr|url=http://www.bestofverviers.be/index.php?option=com_content&amp;view=article&amp;id=186:le-grand-theatre-de-verviers&amp;catid=15:nos-lieux&amp;Itemid=23|work=bestofverviers.be|archiveurl=https://web.archive.org/web/20141112213250/http://www.bestofverviers.be/index.php?option=com_content&amp;view=article&amp;id=186:le-grand-theatre-de-verviers&amp;catid=15:nos-lieux&amp;Itemid=23|archivedate=2014-11-12|title=Le Grand-Théâtre de Verviers}}&lt;/ref&gt;
|-
|[[Вена|Vienna]]
|{{flag|Austria}}
|SPQV&lt;ref name=&quot;fotw&quot; /&gt;
|{{Lang|la|Senatus Populusque Viennensis}}&lt;ref name=&quot;fotw&quot; /&gt;
|Schönbrunn Palace
|}

=== Танымал мәдениет ===
SPQR көбінесе Рим империясы мен Рим Республикасына сілтеме жасау үшін қолданылады, мысалы, видео ойындар мен фильмдерде. 2000 жылы &quot;Гладиатор&quot; фильмінде Рим генералы Максимус (Расселл Кроу ойнаған) иығында &quot;SPQR&quot; татуировкасы бар, ол құлдыққа сатылғаннан кейін куретаж арқылы жойылады.

=== Ақ ұлтшылдар пайдаланады ===
Ақ ұлтшыл топтардың кейбір мүшелері SPQR аббревиатурасын жалауларда, өз тұлғасында (мысалы, [[татуировка]]) және сәйкестендірудің басқа түрлерінде пайдаланады. &lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://hyperallergic.com/457510/the-misuse-of-an-ancient-roman-acronym-by-white-nationalist-groups/|first=Sarah E.|author=Bond|title=The misuse of an ancient Roman acronym by white nationalist groups|work=Hyperallergic|date=August 30, 2018|accessdate=16 April 2019|archivedate=11 April 2019|archiveurl=https://web.archive.org/web/20190411130650/https://hyperallergic.com/457510/the-misuse-of-an-ancient-roman-acronym-by-white-nationalist-groups/}}&lt;/ref&gt; &lt;ref name=&quot;Pharos1&quot;&gt;{{Cite web|url=http://pages.vassar.edu/pharos/scholars-respond-to-spqr-and-white-nationalism/#more-1068|title=Scholars Respond to SPQR and White Nationalism|author=Angell|first=Ben|date=July 27, 2018|work=Pharos|accessdate=16 April 2019}}&lt;/ref&gt; &lt;ref name=&quot;Pharos2&quot;&gt;{{Cite web|url=http://pages.vassar.edu/pharos/spqr-and-white-nationalism/|title=SPQR and White Nationalism|author=Angell|first=Ben|date=June 15, 2018|work=Pharos|accessdate=16 April 2019|archivedate=16 April 2019|archiveurl=https://web.archive.org/web/20190416115012/http://pages.vassar.edu/pharos/spqr-and-white-nationalism/}}&lt;/ref&gt; &lt;ref name=&quot;splc&quot;&gt;{{Cite web|url=https://www.splcenter.org/hatewatch/2017/08/12/flags-and-other-symbols-used-far-right-groups-charlottesville|title=Flags and Other Symbols Used By Far-Right Groups in Charlottesville|date=August 12, 2017|work=[[Southern Poverty Law Center]]|accessdate=16 April 2019|archivedate=13 August 2017|archiveurl=https://web.archive.org/web/20170813181324/https://www.splcenter.org/hatewatch/2017/08/12/flags-and-other-symbols-used-far-right-groups-charlottesville}}&lt;/ref&gt; Дегенмен, жаламен күресу лигасы SPQR-ді өзінің жек көрушілік символдарының дерекқорына қоспайды және ұйымның Марк Питкаваж бұл аббревиатураны «экстремистерге қарағанда экстремистік емес адамдар жиі немесе жиі қолданады» деп мәлімдеді. &lt;ref name=&quot;APNews&quot;&gt;{{Cite news|title=NC candidate defends posts; says he despises racism|url=https://apnews.com/05b48973950cdc05f523b7cf34ba3f42}}&lt;/ref&gt;

== Галерея ==
&lt;gallery mode=&quot;packed&quot;&gt;
Сурет:Arch.of.Titus-Inscription.jpg|[[Arch of Titus|Тит аркасындағы]] жазу
Сурет:Rome SPQR 1979-08-06.jpg|SPQR жазуы бар Римдегі [[Manhole|люк]] қақпағы
Сурет:Stemma reggio emilia municipio.jpg|[[Reggio Emilia|Реджио Эмилия]] елтаңбасындағы SPQR
Сурет:3492 - Milano - Galleria Vittorio Emanuele - Stemma di Roma - Foto Giovanni Dall'Orto, 22-June-2007.jpg|[[Milan|Миландағы]] [[Galleria Vittorio Emanuele II|Витторио Эмануэле II галереясындағы]] мозаикалық еденнің бөлшектері
Сурет:Wenceslas Hollar - Superiority of the warrior class (State 2).jpg|«Жауынгер класының артықшылығы», [[Wenceslaus Hollar|Венслав Холлар]]
Сурет:Arch of Septimius Severus Top Inscription.JPG|[[Arch of Septimius Severus|Септимий доғасы Северус]] жоғарғы жазуы
Сурет:Fellini plaque, Via Veneto.jpg|[[Via Veneto]] жолындағы [[Federico Fellini|Федерико]] Феллиниге арналған тақта
Сурет:20080423 Rotterdam Stadhuis Burgerzaal Pricker SPQR1.jpg|[[Rotterdam City Hall|Роттердам Сити Холлының]] Бургерзаалындағы қабырға суреті
&lt;/gallery&gt;

== Анықтамалар ==
{{Дереккөздер}}

* 
[[Санат:Pages with unreviewed translations]]</text>
      <sha1>mdbgwkaqqkoflknsiqqpy1hjf198pxg</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3061464</id>
      <parentid>3061463</parentid>
      <timestamp>2022-08-16T23:11:45Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Білгіш Шежіреші</username>
        <id>68287</id>
      </contributor>
      <comment>/* Аударма */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="29953" xml:space="preserve">'''SPQR''', {{Lang-la|'''Senātus Populusque Rōmānus'''}} сөзінің аббревиатурасы ({{Lang-kk|&quot;Рим сенаты және халқы&quot;}}) — бұл ежелгі Рим республикасының [[Үкімет|үкіметіне]] қатысты эмблемалық қысқартылған сөз тіркесі. Ол римдік валютада, тасқа немесе металлға жазу арқылы жария етілген құжаттардың соңында, ескерткіштер мен қоғамдық және азаматтық жұмыстарға арнауларда кездеседі.

Толық фраза [[Цицерон]] мен ''Аб Урбе Кондита Либридің'' («Қаланың негізі қаланған кітаптары») [[Тит Ливий|Ливидің]] сөйлеген сөздері сияқты римдік саяси, құқықтық және тарихи әдебиеттерде кездеседі.

== Аударма ==
SPQR: '''''S'''enātus '''P'''opulus '''q'''ue '''R'''ōmānus'' . [[Латын тілі|Латын тілінде]] ''[[wiktionary:senatus|Senātus]]'' – «Сенат» дегенді білдіретін атау септігінде тұрған жекеше түрдегі зат есім. ''[[wiktionary:populus|Populus]] [[wiktionary:-que|que]]'' сөзі «халық» дегенді білдіретін зат есім ''[[wiktionary:populus|Populus]]'' және екі зат есімді байланыстыратын «және» мағынасындағы энклитикалық [[жалғаулық шылаулар|жалғаулық]] ''[[wiktionary:-que|-que]]'' арқылы жасалған. Соңғы сөз, ''[[wiktionary:romanus|Rōmānus]]'' (« [[wiktionary:Rome|Рим]]&lt;nowiki/&gt;») бүкіл ''[[wiktionary:senatus|Senatus]] [[wiktionary:populus|Populusque]]'' зат есімдерін сипаттап тұрған [[сын есім]]: тұтас алғанда «Рим Сенаты және халқы». Осылайша, сөз тіркесі сөзбе -сөз аударғанда «Рим сенаты және халқы» немесе еркінірек «Рим сенаты және халқы» деп аударылады.
[[Сурет:Romeinse_vlag.jpg|link=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/76/Romeinse_vlag.jpg/170px-Romeinse_vlag.jpg|нобай| Рим стандартының заманауи рекреациясы.]]
Титулдың құрылған күні белгісіз, бірақ ол алғаш рет Соңғы Республиканың жазуларында кездеседі, б.з.б. 80 ж. бастап. Бұрын Рим мемлекетінің ресми атауы тиындардан көрінетіндей, жай ғана ''ROMA'' болды. Аббревиатура соңғы рет [[Христиандық|Христиан дінін]] қолдаған Рим императоры [[Ұлы Константин|Ұлы Константиннің]] (б.з. 312–337 жж.) монеталарында кездеседі.

Аталған екі заңды тұлға, Сенат және ''Популус'' ''Романус'' біріктірілген кезде егемен болып табылады. Алайда, ''халық егемендігі жалғыз болған жерде Сенат'' ''емес'' . Рим патшалығы тұсында бірде-бір ұйым егеменді болмады. Демек, бұл сөз тіркесін Республиканың құрылған күнінен ертерек атауға болмайды.

Бұл қолтаңба [[Рим империясы]] кезінде де қолданыла берді. Сенат ''кеңесі'' немесе Сенат жарлықтары императордың ''[[Де-факто|іс жүзінде]]'' қалауы бойынша жасалса да, императорлар халықтың ''[[де-юре]]'' өкілдері болып саналды.

Рим әдебиетіндегі ''Populus Rōmanus'' — халық үкіметін білдіретін сөз тіркесі. Римдіктер шет мемлекеттердің үкіметтерін атағанда, ''populus'' дегенді жекеше немесе көпше түрде пайдаланды, мысалы ''populī Prīscōrum Latinōrum'', «ескі латындардың үкіметтері». ''Rōmanus'' - римдіктерді ажырату үшін қолданылатын сын есім, ''Cīvis Rōmānus'', «Рим азаматы » сияқты.

Рим халқы құқық пен тарихта ''dignitas'', ''maiestas'', ''auctoritas'', ''libertas populī Rōmanī'', «рим халқының қадір-қасиеті, ұлылығы, беделі, бостандығы» сияқты тіркестерде жиі кездеседі. Олар ''популус либер'', «еркін халық» болды. Дәл осы ''халықтың exercitus, imperium, iudicia, honorēs, consulēs, voluntās'' ''болды'' : «Рим халқының әскері, билігі, соттары, кеңселері, консулдары және еркі». Олар ерте латын тілінде ''Пополус'' және ''Поплюс'' ретінде пайда болады, сондықтан өздерін еркін және егемен деп санау әдеті әбден сіңген.

Римдіктер барлық билік халықтан келеді деп есептеді. Қазіргі саяси-әлеуметтік төңкерістерде байқалатын ұқсас тіл тікелей осы қолданудан туындайды деп айтуға болады. Бұл мағынада адамдар бүкіл үкіметті білдіреді. Алайда, соңғысы негізінен өсиетін консулдар мен преторлар орындайтын ақсүйектер Сенатына және өсиетін Трибуналар қорғайтын «ғасырлар комитеті» comitia ''centuriata'' деп бөлді.

Император Комодтың (180–192) қайырымдылық пен бұқаралық ойын-сауық үшін төлейтін тәсілдерінің бірі сенаторлық тәртіпке салық салу болды, ал көптеген жазбаларда дәстүрлі тәртіп арандатушылық түрде жойылды (''Populus Senatusque.'' ''.'' ''.'').

1184 жылдан бастап Рим Коммунасы SENATVS PQ R атына тиындар соға бастады. 1414 жылдан 1517 жылға дейін Рим Сенаты SPQR жазуы бар қалқанмен монеталарды соға бастады. &lt;ref&gt;Monete e Zecche Medievalli Italiane, Elio Biaggi, coins 2081 and 2141&lt;/ref&gt;

[[Бенито Муссолини]] режимі кезінде SPQR оның диктатурасын «Жаңа Рим империясы» ретінде алға жылжыту мақсатында бірқатар қоғамдық ғимараттар мен кәріз қақпақтарында безендірілген. 

== Заманауи қолдану ==
[[Сурет:Insigne_Romanum_coronatum.svg|link=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/3/3c/Insigne_Romanum_coronatum.svg/110px-Insigne_Romanum_coronatum.svg.png|оңға|нобай|181x181 нүкте| Рим муниципалитетінің қазіргі заманғы елтаңбасы.]]
Тіпті қазіргі қолданыста SPQR әлі де Римнің муниципалды гербінде және ресми құжаттарда Рим [[Италия коммуналары|коммунасының]] аббревиатурасы ретінде қолданылады. &lt;ref name=&quot;romeHome&quot;&gt;{{Cite web|url=https://www.comune.roma.it/web/it/home.page|title=Roma Capitale - Sito Istituzionale - Home|accessdate=2019-10-29|lang=it|archivedate=18 October 2019|archiveurl=https://web.archive.org/web/20191018083830/https://www.comune.roma.it/web/it/home.page}}&lt;/ref&gt; &lt;ref name=&quot;revocaDeleghe&quot;&gt;{{Cite web|url=https://www.comune.roma.it/PCR/resources/cms/documents/Ord.1Revoca_deleghe_Naim.pdf|publisher=S.P.Q.R. - ROMA CAPITALE - MUNICIPIO ROMA CENTRO STORICO|title=OGGETTO: Revoca deleghe Consigliera Nathalie Naim|lang=it|date=2011-02-02|accessdate=2019-10-29|archivedate=29 October 2019|archiveurl=https://web.archive.org/web/20191029112123/https://www.comune.roma.it/PCR/resources/cms/documents/Ord.1Revoca_deleghe_Naim.pdf}}&lt;/ref&gt; Итальяндықтар бұл аббревиатураның әртүрлі және әзіл-оспақ кеңеюін бұрыннан қолданып келеді, « ''Sono Pazzi Questi Romani'' » (сөзбе-сөз: «Олар ақылсыз, бұл римдіктер»). 

[[Испания|Испанияда]] SPQR Сабиньяниго туы мен елтаңбасында да қолданылады.

Бизнесте, ағылшын тілінде сөйлейтін елдерде SPQR кейде (әзілмен) «Шағын пайда, жылдам қайтару» дегенді білдіреді, көбінесе мектепте латын тілін оқыған адамдар. &lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://www.theglasgowstory.com/image/?inum=TGSA00163|title=Francis Spite &amp; Co.|work=TheGlasgowStory.com}}&lt;/ref&gt;

=== Азаматтық анықтамалар ===
[[Сурет:2011-06-22-hh-buergerschaft-by-RalfR-04.jpg|link=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/82/2011-06-22-hh-buergerschaft-by-RalfR-04.jpg/220px-2011-06-22-hh-buergerschaft-by-RalfR-04.jpg|оңға|нобай| Гамбург Ратаусындағы «SPQH».]]
[[Сурет:Kraków_1644.jpg|link=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/f8/Krak%C3%B3w_1644.jpg/220px-Krak%C3%B3w_1644.jpg|оңға|нобай| Вавель сарайындағы Ваза қақпасының үстіндегі « ''Сенатус Популуск Краковиенсис'' », [[Краков]], Польша]]
''SPQ x'' кейде муниципалдық мақтаныш пен азаматтық құқықтарды бекіту ретінде пайдаланылады. Мысалы, итальяндық [[Реджо-Эмилия|Реджио Эмилия]] қаласының елтаңбасында {{Lang|la|Senatus Populusque Regiensis}} . . &quot;SPQ x &quot; үлгісін қолдану және қолдану туралы есептер расталды;
{| class=&quot;wikitable sortable&quot;
!City
!Country
!SPQ{{math|{{var|x}}}}
!Latin
!Where has it been used
|-
|[[Алкмар|Alkmaar]]
|{{flag|Netherlands}}
|SPQA
|
|On the facade of the Waag building.
|-
|[[Амстердам|Amsterdam]]
|{{flag|Netherlands}}
|SPQA
|{{Lang|la|Senatus Populusque Amstelodamensis}}&lt;ref name=&quot;Amsterdam&quot; /&gt;
|At one of the major [[Театр|theatres]]{{which|date=July 2020}}{{Citation needed}} and some of the [[Көпір|bridges]].&lt;ref name=&quot;Amsterdam&quot;&gt;{{Cite web|url=https://www.livius.org/a/netherlands/amsterdam-weapon/weapon.html|title=Heraldic symbols of Amsterdam|work=Livius|date=2 December 2006|archiveurl=https://web.archive.org/web/20061210204739/https://www.livius.org/a/netherlands/amsterdam-weapon/weapon.html|archivedate=2006-12-10}}&lt;/ref&gt;
|-
|[[Антверпен|Antwerp]]
|{{flag|Belgium}}
|SPQA
|{{Lang|la|Senatus Populusque Antverpensis}}
|On Antwerp City Hall and other public buildings and schools.&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://www.flickr.com/photos/woesinger/353095889/|title=SPQA|author=Woesinger|work=Flickr|date=2007-01-05|accessdate=2014-02-17}}&lt;/ref&gt;
|-
|[[Базель|Basel]]
|{{flag|Switzerland}}
|SPQB
|{{Lang|la|Senatus Populusque Basilea}}
|On the Webern-Brunnen in Steinenvorstadt.&lt;ref&gt;{{Cite web|url=http://www.brunnenfuehrer.ch/brunnen/webern.htm|work=Basler Brunnenführer|date=2003-01-01|accessdate=2015-10-30|lang=de|title=Webern-Brunnen|archivedate=4 March 2016|archiveurl=https://web.archive.org/web/20160304075927/http://www.brunnenfuehrer.ch/brunnen/webern.htm}}&lt;/ref&gt;
|-
|[[Беневенто|Benevento]]
|{{flag|Italy}}
|SPQB&lt;ref name=&quot;fotw&quot; /&gt;
|{{Lang|la|Senatus Populusque Beneventanus}}&lt;ref name=&quot;fotw&quot; /&gt;
|On manhole covers.&lt;ref name=&quot;fotw&quot;&gt;{{Cite web|url=http://www.crwflags.com/fotw/flags/it_rome.html|title=Rome - Historical Flags (Italy)|work=Flags of the World|date=14 November 2003|accessdate=6 February 2007|archivedate=8 February 2007|archiveurl=https://web.archive.org/web/20070208221539/http://www.crwflags.com/fotw/flags/it_rome.html}}&lt;/ref&gt;
|-
|Bremen
|{{flag|Germany}}
|SPQB
|
|In the Bremen City Hall.&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://whc.unesco.org/archive/2003/whc03-27com-inf08ae.pdf#page39|title=Evaluations of Cultural Properties|publisher=UNESCO|author=International Council on Monuments and Sites|format=PDF|date=2003|accessdate=2014-02-17|pages=39–42|archivedate=23 June 2020|archiveurl=https://web.archive.org/web/20200623175633/http://whc.unesco.org/archive/2003/whc03-27com-inf08ae.pdf#page39}}&lt;/ref&gt;
|-
|Bruges
|{{flag|Belgium}}
|SPQB
|
|On its coat of arms.&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://www.heraldry-wiki.com/heraldrywiki/index.php?title=Brugge|title=Crest of Brugge|work=Heraldry of the World|accessdate=2014-02-17|archivedate=26 July 2020|archiveurl=https://web.archive.org/web/20200726121238/https://www.heraldry-wiki.com/heraldrywiki/index.php?title=Brugge}}&lt;/ref&gt;
|-
|Brussels
|{{flag|Belgium}}
|SPQB
|{{Lang|la|Senatus Populusque Bruxellensis}} (of the city) or {{Lang|la|Senatus Populusque Belgicus}} (of the country)
|Found repeatedly on the Palais de Justice,&lt;ref&gt;{{Cite web|url=http://www.eupedia.com/gallery/showphoto.php/photo/1360/cat/views/limit/views|title=SPQB sign on the court of Justice of Brussels|work=Eupedia|accessdate=2014-02-17|archiveurl=https://web.archive.org/web/20100417011651/http://www.eupedia.com/gallery/showphoto.php/photo/1360/cat/views/limit/views|archivedate=17 April 2010}}&lt;/ref&gt; over the main stage of La Monnaie,{{Citation needed}} and on the ceiling of the hemicycle of the Belgian Senate in the Palais de la Nation.
|-
|[[Капуя|Capua]]
|{{flag|Italy}}
|SPQC
|
|
|-
|[[Катания|Catania]]
|{{flag|Italy}}
|SPQC
|
|Can be found on manhole covers.
|-
|[[Чикаго|Chicago]]
|{{flag|United States}}
|SPQC
|
|Can be found on the George N. Leighton Cook County Criminal Courthouse.
|-
|[[Дублин|Dublin]]
|{{flag|Ireland}}
|SPQH
|{{Lang|la|Senatus Populusque [[Hibernia|Hibernicus]]}}
|On the City Hall, built in 1769.
|-
|Florianópolis
|{{flag|Brazil}}
|SPQF&lt;ref name=&quot;fotw&quot; /&gt;
|{{Lang|la|Senatus Populusque Florianopolitanus}}&lt;ref name=&quot;fotw&quot; /&gt;
|
|-
|Franeker
|{{flag|Netherlands}}
|SPQF
|
|At the a gate on the Westerbolwerk and Academiestraat 16.&lt;ref&gt;{{Cite web|url=http://www.gevelstenen.net/kerninventarisatie/plaatsenNed/Franeker.htm|title=Franeker|work=gevelstenen.net|accessdate=26 January 2018|archivedate=27 January 2018|archiveurl=https://web.archive.org/web/20180127202411/http://www.gevelstenen.net/kerninventarisatie/plaatsenNed/Franeker.htm}}&lt;/ref&gt;
|-
|[[Фрайзинг|Freising]]
|{{flag|Germany}}
|SPQF
|
|Above the door of the town hall.
|-
|Ghent
|{{flag|Belgium}}
|SPQG
|{{Lang|la|Senatus Populusque Gandavensis}}
|On the Opera, Theater and some other major buildings. Inscribed on a shield on coins struck in Ghent in 1583, during the [[Нидерланд буржуазиялық революциясы|Dutch Revolt]].
|-
|[[Гаага|The Hague]]
|{{flag|Netherlands}}
|SPQH
|
|Above the stage in Koninklijke Schouwburg.
|-
|[[Гамбург|Hamburg]]
|{{flag|Germany}}
|SPQH
|
|On a door in the Hamburg Rathaus.&lt;ref&gt;{{Cite web|lang=de|url=http://www.nefershapiland.de/Hamburg%201.htm|title=Hamburg|work=Nefers Hapiland|accessdate=6 January 2009|archivedate=3 November 2008|archiveurl=https://web.archive.org/web/20081103234408/http://www.nefershapiland.de/Hamburg%201.htm}}&lt;/ref&gt;
|-
|[[Ганновер|Hanover]]
|{{flag|Germany}}
|
|
|
|-
|Haarlem
|{{flag|Netherlands}}
|SPQH
|
|On the face of the town hall at the &quot;Grote Markt&quot;.
|-
|Hasselt
|{{flag|Belgium}}
|SPQH
|
|
|-
|Kortrijk
|{{flag|Belgium}}
|SPQC
|{{Lang|la|Senatus Populusque Cortoriacum}}
|City hall.
|-
|[[Краков|Kraków]]
|{{flag|Poland}}
|SPQC
|''Senatus Populusque Cracoviensis''
|Over the Waza Gate in Wawel Castle.
|-
|La Plata
|{{flag|Argentina}}
|SPQR
|
|On a monument outside of the city's &quot;casco urbano&quot;.
|-
|Leeuwarden
|{{flag|Netherlands}}
|SPQL
|{{Lang|la|Senatus Populusque Leovardia}}
|On the mayor's chain of office.&lt;ref&gt;{{Cite web|lang=nl|url=http://www.gemeentearchief.nl/html/nl/564/Ambtsketen_burgemeester|work=gemeentearchief.nl|archiveurl=https://web.archive.org/web/20110719040336/http://www.gemeentearchief.nl/html/nl/564/Ambtsketen_burgemeester|archivedate=2011-07-19|title=De Ambtsketen Van De Burgemeester}}&lt;/ref&gt;
|-
|[[Ливерпуль|Liverpool]]
|{{flag|United Kingdom}}
|SPQL
|{{Lang|la|Senatus Populusque Liverpudliensis}}
|On various gold doors in St George's Hall.&lt;ref&gt;{{Cite web|first=Paul|author=Coslett|url=https://www.bbc.co.uk/liverpool/content/articles/2007/04/19/st_georges_hall_opening_feature.shtml|title=St George's Hall|publisher=BBC Liverpool|accessdate=2014-02-17|archivedate=25 September 2015|archiveurl=https://web.archive.org/web/20150925070631/http://www.bbc.co.uk/liverpool/content/articles/2007/04/19/st_georges_hall_opening_feature.shtml}}&lt;/ref&gt;
|-
|[[Сити (Лондон)|City of London]]
|{{flag|United Kingdom}}
|SPQL
|{{Lang|la|Senatus Populusque Londiniensis}}
|On historic variants of the City's coat of arms&lt;ref&gt;{{Cite web|url=http://www.cityoflondon.gov.uk/NR/rdonlyres/65DC8039-12C4-4AC4-8DAD-16F1608E99B7/0/cityarms.PDF|work=cityoflondon.gov.uk|title=The City Arms|quote=The letters SPQL [{{lang|la|Senatus Populusque Londinii}} – literally, The Senate and People of London] also occasionally appear in imitation of the SPQR of ancient Rome.|publisher=The Corporation of the City of London|author=Corporation of London Records Office|archiveurl=https://web.archive.org/web/20110927154602/http://www.cityoflondon.gov.uk/NR/rdonlyres/65DC8039-12C4-4AC4-8DAD-16F1608E99B7/0/cityarms.PDF|archivedate=27 September 2011}}&lt;/ref&gt;
|-
|Lübeck
|{{flag|Germany}}
|SPQL
|{{Lang|la|Senatus Populusque Lubecca}}
|On the Holstentor.&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://www.flickr.com/photos/robertbue/526774794/|author=Roberto|title=Holstentor - SPQL: Senatus Populusque Lubecensis|work=Flickr|date=2007-03-01|accessdate=2014-02-17|archivedate=9 December 2019|archiveurl=https://web.archive.org/web/20191209154054/https://www.flickr.com/photos/robertbue/526774794/}}&lt;/ref&gt;
|-
|[[Люцерн|Lucerne]]
|{{flag|Switzerland}}
|
|
|
|-
|[[Мадрид|Madrid]]
|{{flag|Spain}}
|SPQM
|{{Lang|la|Senatus Populusque Matritensis}}
|On the {{ill|Fuente de Apolo|es|Fuente de Apolo (Madrid)}}, built in 1780.
|-
|[[Милан|Milan]]
|{{flag|Italy}}
|SPQM
|
|The Holy Roman Emperor Charles V struck coins at Milan with the inscription {{Lang|la|S P Q Mediol Optimo Principi}}.
|-
|[[Модика|Modica]]
|{{flag|Italy}}
|SPQM
|
|On the coat of arms.&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://www.heraldry-wiki.com/heraldrywiki/index.php?title=Modica|title=Modica|work=Heraldry of the World|accessdate=26 July 2020|archivedate=26 July 2020|archiveurl=https://web.archive.org/web/20200726144653/https://www.heraldry-wiki.com/heraldrywiki/index.php?title=Modica}}&lt;/ref&gt;
|-
|[[Мольфетта|Molfetta]]
|{{flag|Italy}}
|SPQM
|
|On the coat of arms.&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://www.heraldry-wiki.com/heraldrywiki/index.php?title=Molfetta|title=Molfetta|work=Heraldry of the World|accessdate=26 July 2020|archivedate=26 July 2020|archiveurl=https://web.archive.org/web/20200726113520/https://www.heraldry-wiki.com/heraldrywiki/index.php?title=Molfetta}}&lt;/ref&gt;
|-
|[[Неаполь|Naples]]
|{{flag|Italy}}
|SPQN
|{{Lang|la|Senatus Populusque Neāpolis}}
|Inscribed on a shield on coins struck during [[Томазо Мазаньелло|Masaniello]]'s 1647 revolt.
|-
|[[Ното (Сицилия)|Noto]]
|{{flag|Italy}}
|SPQN
|{{Lang|la|Senatus Populusque Netum}}
|On the coat of arms.&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://www.heraldry-wiki.com/heraldrywiki/index.php?title=Noto|title=Noto|work=Heraldry of the World|accessdate=26 July 2020|archivedate=26 July 2020|archiveurl=https://web.archive.org/web/20200726144706/https://www.heraldry-wiki.com/heraldrywiki/index.php?title=Noto}}&lt;/ref&gt; and the façade of Noto Cathedral
|-
|[[Нюрнберг|Nuremberg]]
|{{flag|Germany}}
|SPQN
|{{Lang|la|Senatus Populusque Norimbergensis}}
|On the Fleisch Bridge (one of the major bridges over river Pegnitz in the inner city).
|-
|Oudenburg
|{{flag|Belgium}}
|SPQO
|{{Lang|la|Senatus Populusque Odenburgensis}}
|On its water pump next to the market square.&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://www.flickr.com/photos/erfgoed/3584425837|title=Stadspomp, Oudenburg|work=Flickr|date=30 May 2009|accessdate=20 December 2017|archivedate=26 January 2019|archiveurl=https://web.archive.org/web/20190126022700/https://www.flickr.com/photos/erfgoed/3584425837/}}&lt;/ref&gt;
|-
|Olomouc
|{{flag|Czechia}}
|SPQO&lt;ref name=&quot;fotw&quot; /&gt;
|{{Lang|la|Senatus Populusque Olomucensis}}
|On its coat of arms.{{Cite web|url=https://www.heraldry-wiki.com/heraldrywiki/index.php?title=Olomouc|title=Olomouc|work=Heraldry of the World}}&lt;cite class=&quot;citation web cs1&quot;&gt;''Heraldry of the World''.&lt;/cite&gt;&lt;nowiki&gt;&lt;/ref&gt;&lt;/nowiki&gt;
|-
|[[Палермо|Palermo]]
|{{flag|Italy}}
|SPQP
|
|&lt;ref name=&quot;Flickr.com&quot;&gt;{{Cite web|url=https://www.flickr.com/photos/mypixbox/2090276640/|title=SPQP|author=mypixbox|work=Flickr|date=2007-12-05|accessdate=2014-02-17|archivedate=4 November 2012|archiveurl=https://web.archive.org/web/20121104112706/http://www.flickr.com/photos/mypixbox/2090276640/}}&lt;/ref&gt;
|-
|[[Пенне|Penne, Abruzzo]]
|{{flag|Italy}}
|SPQP
|
|&lt;ref name=&quot;Flickr.com&quot; /&gt;
|-
|[[Риети|Rieti]]
|{{flag|Italy}}
|SPQS
|{{Lang|la|Senatus Populusque [[Sabines|Sabinus]]}}
|On the coat of arms. Present also in the modern composite [[Лацио|Lazio]] coat-of-arms.
|-
|[[Роттердам|Rotterdam]]
|{{flag|Netherlands}}
|SPQR
|
|On a wall painting in the Rotterdam City Hall.
|-
|Severn Beach
|{{flag|United Kingdom}}
|SPQR
|
|On the crest of Pilning &amp; Severn Beach Parish Council.
|-
|[[Севилья|Seville]]
|{{flag|Spain}}
|SPQH
|{{Lang|la|Senatus Populusque Hispalensis}}
|On the historic banner of the city.
|-
|[[Сиена|Siena]]
|{{flag|Italy}}
|SPQS
|
|On the base of a status of the Capitoline Wolf.&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://www.flickr.com/photos/rut/2688830684/|title=SPQS|author=Moree|work=Flickr|date=2008-06-17|accessdate=2014-02-17}}&lt;/ref&gt;
|-
|[[Золотурн|Solothurn]]
|{{flag|Switzerland}}
|SPQS
|{{Lang|la|Senatus Populusque Solodori}}
|On the Cathedral of St Ursus and Victor.
|-
|Terracina
|{{flag|Italy}}
|SPQT
|
|
|-
|Tivoli, Lazio
|{{flag|Italy}}
|SPQT
|
|&lt;ref&gt;{{Cite web|url=http://www.tibursuperbum.it/eng/escursioni/passeggiate/Pomata.htm|lang=en|title=Walking in Pomata|work=Tibursuperbum|accessdate=2014-02-17|publisher=Con il patrocinio del Comune di Tivoli Assessorato al Turismo|archivedate=25 December 2008|archiveurl=https://web.archive.org/web/20081225225455/http://www.tibursuperbum.it/eng/escursioni/passeggiate/Pomata.htm}}&lt;/ref&gt;
|-
|Toruń
|{{flag|Poland}}
|SPQT
|''Senatus Populusque Thorunensis''
|City Hall.&lt;ref&gt;{{Cite web|title=Sala Rady (Senatu) w Ratuszu Staromiejskim - Atrakcje Torunia - Przewodnik po Toruniu {{!}} Toruń Tour Toruński Portal Turystyczny|url=http://www.toruntour.pl/4726/sala-rady-senatu-w-ratuszu-staromiejskim-torun|accessdate=2021-03-10|work=Toruński Portal Turystyczny|lang=pl}}&lt;/ref&gt;
|-
|[[Валенсия|Valencia]]
|{{flag|Spain}}
|SPQV
|{{Lang|la|Senatus Populusque Valentinus}}
|In several places and buildings, including the Silk Exchange&lt;ref&gt;{{Cite web|url=http://www.cervantesvirtual.com/obra-visor/manual-del-viajero-y-guia-de-los-forasteros-en-valencia--0/html/feeb26d4-82b1-11df-acc7-002185ce6064_25.htm|title=Biblioteca Virtual Miguel de Cervantes|publisher=Cervantesvirtual.com|accessdate=2014-02-17|archivedate=22 September 2013|archiveurl=https://web.archive.org/web/20130922185552/http://www.cervantesvirtual.com/obra-visor/manual-del-viajero-y-guia-de-los-forasteros-en-valencia--0/html/feeb26d4-82b1-11df-acc7-002185ce6064_25.htm}}&lt;/ref&gt; and the University of Valencia Historic Building.&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://www.flickr.com/photos/elena_gallardo/2927782582/|title=SPQV|first=Elena|author=Gallardo|work=Flickr|date=27 September 2008}}&lt;/ref&gt;
|-
|Verviers
|{{flag|Belgium}}
|SPQV
|
|On the Grand Theatre.&lt;ref&gt;{{Cite web|lang=fr|url=http://www.bestofverviers.be/index.php?option=com_content&amp;view=article&amp;id=186:le-grand-theatre-de-verviers&amp;catid=15:nos-lieux&amp;Itemid=23|work=bestofverviers.be|archiveurl=https://web.archive.org/web/20141112213250/http://www.bestofverviers.be/index.php?option=com_content&amp;view=article&amp;id=186:le-grand-theatre-de-verviers&amp;catid=15:nos-lieux&amp;Itemid=23|archivedate=2014-11-12|title=Le Grand-Théâtre de Verviers}}&lt;/ref&gt;
|-
|[[Вена|Vienna]]
|{{flag|Austria}}
|SPQV&lt;ref name=&quot;fotw&quot; /&gt;
|{{Lang|la|Senatus Populusque Viennensis}}&lt;ref name=&quot;fotw&quot; /&gt;
|Schönbrunn Palace
|}

=== Танымал мәдениет ===
SPQR көбінесе Рим империясы мен Рим Республикасына сілтеме жасау үшін қолданылады, мысалы, видео ойындар мен фильмдерде. 2000 жылы &quot;Гладиатор&quot; фильмінде Рим генералы Максимус (Расселл Кроу ойнаған) иығында &quot;SPQR&quot; татуировкасы бар, ол құлдыққа сатылғаннан кейін куретаж арқылы жойылады.

=== Ақ ұлтшылдар пайдаланады ===
Ақ ұлтшыл топтардың кейбір мүшелері SPQR аббревиатурасын жалауларда, өз тұлғасында (мысалы, [[татуировка]]) және сәйкестендірудің басқа түрлерінде пайдаланады. &lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://hyperallergic.com/457510/the-misuse-of-an-ancient-roman-acronym-by-white-nationalist-groups/|first=Sarah E.|author=Bond|title=The misuse of an ancient Roman acronym by white nationalist groups|work=Hyperallergic|date=August 30, 2018|accessdate=16 April 2019|archivedate=11 April 2019|archiveurl=https://web.archive.org/web/20190411130650/https://hyperallergic.com/457510/the-misuse-of-an-ancient-roman-acronym-by-white-nationalist-groups/}}&lt;/ref&gt; &lt;ref name=&quot;Pharos1&quot;&gt;{{Cite web|url=http://pages.vassar.edu/pharos/scholars-respond-to-spqr-and-white-nationalism/#more-1068|title=Scholars Respond to SPQR and White Nationalism|author=Angell|first=Ben|date=July 27, 2018|work=Pharos|accessdate=16 April 2019}}&lt;/ref&gt; &lt;ref name=&quot;Pharos2&quot;&gt;{{Cite web|url=http://pages.vassar.edu/pharos/spqr-and-white-nationalism/|title=SPQR and White Nationalism|author=Angell|first=Ben|date=June 15, 2018|work=Pharos|accessdate=16 April 2019|archivedate=16 April 2019|archiveurl=https://web.archive.org/web/20190416115012/http://pages.vassar.edu/pharos/spqr-and-white-nationalism/}}&lt;/ref&gt; &lt;ref name=&quot;splc&quot;&gt;{{Cite web|url=https://www.splcenter.org/hatewatch/2017/08/12/flags-and-other-symbols-used-far-right-groups-charlottesville|title=Flags and Other Symbols Used By Far-Right Groups in Charlottesville|date=August 12, 2017|work=[[Southern Poverty Law Center]]|accessdate=16 April 2019|archivedate=13 August 2017|archiveurl=https://web.archive.org/web/20170813181324/https://www.splcenter.org/hatewatch/2017/08/12/flags-and-other-symbols-used-far-right-groups-charlottesville}}&lt;/ref&gt; Дегенмен, жаламен күресу лигасы SPQR-ді өзінің жек көрушілік символдарының дерекқорына қоспайды және ұйымның Марк Питкаваж бұл аббревиатураны «экстремистерге қарағанда экстремистік емес адамдар жиі немесе жиі қолданады» деп мәлімдеді. &lt;ref name=&quot;APNews&quot;&gt;{{Cite news|title=NC candidate defends posts; says he despises racism|url=https://apnews.com/05b48973950cdc05f523b7cf34ba3f42}}&lt;/ref&gt;

== Галерея ==
&lt;gallery mode=&quot;packed&quot;&gt;
Сурет:Arch.of.Titus-Inscription.jpg|[[Arch of Titus|Тит аркасындағы]] жазу
Сурет:Rome SPQR 1979-08-06.jpg|SPQR жазуы бар Римдегі [[Manhole|люк]] қақпағы
Сурет:Stemma reggio emilia municipio.jpg|[[Reggio Emilia|Реджио Эмилия]] елтаңбасындағы SPQR
Сурет:3492 - Milano - Galleria Vittorio Emanuele - Stemma di Roma - Foto Giovanni Dall'Orto, 22-June-2007.jpg|[[Milan|Миландағы]] [[Galleria Vittorio Emanuele II|Витторио Эмануэле II галереясындағы]] мозаикалық еденнің бөлшектері
Сурет:Wenceslas Hollar - Superiority of the warrior class (State 2).jpg|«Жауынгер класының артықшылығы», [[Wenceslaus Hollar|Венслав Холлар]]
Сурет:Arch of Septimius Severus Top Inscription.JPG|[[Arch of Septimius Severus|Септимий доғасы Северус]] жоғарғы жазуы
Сурет:Fellini plaque, Via Veneto.jpg|[[Via Veneto]] жолындағы [[Federico Fellini|Федерико]] Феллиниге арналған тақта
Сурет:20080423 Rotterdam Stadhuis Burgerzaal Pricker SPQR1.jpg|[[Rotterdam City Hall|Роттердам Сити Холлының]] Бургерзаалындағы қабырға суреті
&lt;/gallery&gt;

== Анықтамалар ==
{{Дереккөздер}}

* 
[[Санат:Pages with unreviewed translations]]</text>
      <sha1>16acwb2ho5yay2zt6l55ksgln6mnhw9</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Қатысушы талқылауы:Skyisfallinn</title>
    <ns>3</ns>
    <id>686458</id>
    <revision>
      <id>3061441</id>
      <timestamp>2022-08-16T18:37:06Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>New user message</username>
        <id>61167</id>
      </contributor>
      <comment>[[Template:Қош_келдіңіз|Қарсы алу хабарламасын]] жаңа қатысушы талқылау бетіне жазу.</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="442" xml:space="preserve">{{Template:Қош_келдіңіз|realName=|name=Skyisfallinn}}

-- &lt;font color=&quot;#009900&quot;&gt;[[Қатысушы:Мұхамеджан Амангелді|&lt;span style=&quot;font-family:Georgia;&quot;&gt;&lt;i&gt;Мұхамеджан А.А.&lt;/i&gt;&lt;/span&gt;]]&lt;/font&gt; [[Қатысушы талқылауы:Мұхамеджан Амангелді|&lt;span style=&quot;font-size:90%&quot;&gt;&lt;font color=&quot;#0000FF&quot;&gt;(талқылауы)&lt;/font&gt;&lt;/span&gt;]] 00:37, 2022 ж. тамыздың 17 (+06)</text>
      <sha1>0bo7s6730v619h27kpp1fioyxj7z144</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Қатысушы талқылауы:Ovsyannikovairi</title>
    <ns>3</ns>
    <id>686459</id>
    <revision>
      <id>3061442</id>
      <timestamp>2022-08-16T18:47:48Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>New user message</username>
        <id>61167</id>
      </contributor>
      <comment>[[Template:Қош_келдіңіз|Қарсы алу хабарламасын]] жаңа қатысушы талқылау бетіне жазу.</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="213" xml:space="preserve">{{Template:Қош_келдіңіз|realName=|name=Ovsyannikovairi}}

-- [[Қатысушы:Sibom|Sibom]] ([[Қатысушы талқылауы:Sibom|талқылауы]]) 00:47, 2022 ж. тамыздың 17 (+06)</text>
      <sha1>cl6ahi8pgiez6v8g4sevvpl3ul07wjl</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Қатысушы талқылауы:Kwayst</title>
    <ns>3</ns>
    <id>686461</id>
    <revision>
      <id>3061455</id>
      <timestamp>2022-08-16T19:56:38Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>New user message</username>
        <id>61167</id>
      </contributor>
      <comment>[[Template:Қош_келдіңіз|Қарсы алу хабарламасын]] жаңа қатысушы талқылау бетіне жазу.</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="289" xml:space="preserve">{{Template:Қош_келдіңіз|realName=|name=Kwayst}}

-- [[Қатысушы:Нұрлан Рахымжанов|Нұрлан Рахымжанов]] ([[Қатысушы талқылауы:Нұрлан Рахымжанов|талқылауы]])  01:56, 2022 ж. тамыздың 17 (+06)</text>
      <sha1>s7olxj4m44rt35ezjtb4p6frbyol5c6</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Қатысушы талқылауы:Daddok9301</title>
    <ns>3</ns>
    <id>686462</id>
    <revision>
      <id>3061461</id>
      <timestamp>2022-08-16T22:54:15Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>New user message</username>
        <id>61167</id>
      </contributor>
      <comment>[[Template:Қош_келдіңіз|Қарсы алу хабарламасын]] жаңа қатысушы талқылау бетіне жазу.</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="239" xml:space="preserve">{{Template:Қош_келдіңіз|realName=|name=Daddok9301}}

-- [[Қатысушы:Erboldilyara|Сариев Ербол]] ([[Қатысушы талқылауы:Erboldilyara|талқылауы]] 04:54, 2022 ж. тамыздың 17 (+06)</text>
      <sha1>pr3rdvi9t7ew0se61iavfwdwyqyd3jq</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Қатысушы талқылауы:Adan Rismawan</title>
    <ns>3</ns>
    <id>686465</id>
    <revision>
      <id>3061481</id>
      <timestamp>2022-08-17T03:30:34Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>New user message</username>
        <id>61167</id>
      </contributor>
      <comment>[[Template:Қош_келдіңіз|Қарсы алу хабарламасын]] жаңа қатысушы талқылау бетіне жазу.</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="238" xml:space="preserve">{{Template:Қош_келдіңіз|realName=|name=Adan Rismawan}}

-- [[Қатысушы:Мағыпар|Мағыпар]] ([[Қатысушы талқылауы:Мағыпар|талқылауы]]) 09:30, 2022 ж. тамыздың 17 (+06)</text>
      <sha1>tk9mq4zi9jbog6r7w3g9feuur328frd</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Хайд Роуд</title>
    <ns>0</ns>
    <id>686466</id>
    <revision>
      <id>3061482</id>
      <timestamp>2022-08-17T03:39:18Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Sagzhan</username>
        <id>29953</id>
      </contributor>
      <comment>Жаңа бетте: '''Хайд Роуд''' – Англияның Манчестер қаласының Вест Гортон ауданындағы футбол стадионы. Бұл 1887 жылы салынғаннан бастап 1923 жыл клуб Мэн Роудқа көшкенге дейін «Манчестер Сити» футбол клубының стадионы болды. Ол Ардуиктің шығыс шетінен басталып, шығысқа Хайдқа...</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2311" xml:space="preserve">'''Хайд Роуд''' – Англияның Манчестер қаласының Вест Гортон ауданындағы футбол стадионы. Бұл 1887 жылы салынғаннан бастап 1923 жыл клуб Мэн Роудқа көшкенге дейін «Манчестер Сити» футбол клубының стадионы болды. Ол Ардуиктің шығыс шетінен басталып, шығысқа Хайдқа қарай созылатын жол Хайд Роудтың атымен аталды.
== Тарихы ==
Футбол алаңы ретінде пайдаланылғанға дейін бұл алаң бос алаңқай болды, ал оның алғашқы күндерінде бұл жерде тек қарапайым қондырғылар болды. Бірінші стенд 1888 жылы салынды, бірақ 1896 жылға дейін жерді ауыстыратын қондырғылар болмады; ойыншылар жақын маңдағы қоғамдық үйде, Hyde Road қонақүйінде ауысуға мәжбүр болды. 1904 жылға қарай жер келесі жылы Ньюкасл Юнайтед пен сәрсенбіде Англия Кубогының жартылай финалын өткізетін 40 000 орындық алаңға айналды .

Трибуналар мен террассалар кеңістіктің шектеулілігіне байланысты ретсіз орналастырылды, ал 1920 жылға қарай клуб тар алаңнан асып түсті. Баламалы орын іздеу туралы шешім 1920 жылы қарашада, негізгі стенд өрттен қираған кезде тездетілді. Манчестер Сити 1923 жылы 80 000 сыйымдылығы бар Мэн Роудқа көшті , ал Хайд Роуд көп ұзамай бұзылды. Жерден жасалған бір құрылым 21-ші ғасырда әлі де қолданылуда, шатырдың бір бөлігі Галифакстағы The Shay стадионында пайдалану үшін сатылған.
== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}</text>
      <sha1>5tw955ao8n5z7otn5v3qv5egusbyp4o</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3061483</id>
      <parentid>3061482</parentid>
      <timestamp>2022-08-17T03:46:02Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Sagzhan</username>
        <id>29953</id>
      </contributor>
      <comment>/* Тарихы */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2267" xml:space="preserve">'''Хайд Роуд''' – Англияның Манчестер қаласының Вест Гортон ауданындағы футбол стадионы. Бұл 1887 жылы салынғаннан бастап 1923 жыл клуб Мэн Роудқа көшкенге дейін «Манчестер Сити» футбол клубының стадионы болды. Ол Ардуиктің шығыс шетінен басталып, шығысқа Хайдқа қарай созылатын жол Хайд Роудтың атымен аталды.
== Тарихы ==
Футбол алаңы ретінде пайдаланылғанға дейін бұл жер бос алаңқай болды, ал оның алғашқы күндерінде бұл жерде жайлылық болмады. Бірінші трибуна 1888 жылы салынды. Стадионда 1896 жылға дейін киім ауыстыратын орын болмады; ойыншылар жақын маңдағы  Hyde Road қонақүйінде киім ауыстыруға мәжбүр болды. 1904 жылға қарай жер келесі жылы Ньюкасл Юнайтед пен сәрсенбіде Англия Кубогының жартылай финалын өткізетін 40 000 орындық алаңға айналды .

Трибуналар мен террассалар кеңістіктің шектеулілігіне байланысты ретсіз орналастырылды, ал 1920 жылға қарай клуб тар алаңнан асып түсті. Баламалы орын іздеу туралы шешім 1920 жылы қарашада, негізгі стенд өрттен қираған кезде тездетілді. Манчестер Сити 1923 жылы 80 000 сыйымдылығы бар Мэн Роудқа көшті , ал Хайд Роуд көп ұзамай бұзылды. Жерден жасалған бір құрылым 21-ші ғасырда әлі де қолданылуда, шатырдың бір бөлігі Галифакстағы The Shay стадионында пайдалану үшін сатылған.

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}</text>
      <sha1>7vzq17ck73n7a1u50ssg7yka42b8g05</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3061484</id>
      <parentid>3061483</parentid>
      <timestamp>2022-08-17T03:50:46Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Sagzhan</username>
        <id>29953</id>
      </contributor>
      <comment>/* Тарихы */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2273" xml:space="preserve">'''Хайд Роуд''' – Англияның Манчестер қаласының Вест Гортон ауданындағы футбол стадионы. Бұл 1887 жылы салынғаннан бастап 1923 жыл клуб Мэн Роудқа көшкенге дейін «Манчестер Сити» футбол клубының стадионы болды. Ол Ардуиктің шығыс шетінен басталып, шығысқа Хайдқа қарай созылатын жол Хайд Роудтың атымен аталды.
== Тарихы ==
Футбол алаңы ретінде пайдаланылғанға дейін бұл жер бос алаңқай болды, ал оның алғашқы күндерінде бұл жерде жайлылық болмады. Бірінші трибуна 1888 жылы салынды. Стадионда 1896 жылға дейін киім ауыстыратын орын болмады; ойыншылар жақын маңдағы  Hyde Road қонақүйінде киім ауыстыруға мәжбүр болды. 1904 жылы стадион 40 000 орындық стадионға айналып, келесі жылы Ньюкасл Юнайтед пен Уенсдей ойнаған Англия Кубогының жартылай финалын өткізді.

Трибуналар мен террассалар кеңістіктің шектеулілігіне байланысты ретсіз орналастырылды, ал 1920 жылға қарай клуб тар алаңнан асып түсті. Баламалы орын іздеу туралы шешім 1920 жылы қарашада, негізгі стенд өрттен қираған кезде тездетілді. Манчестер Сити 1923 жылы 80 000 сыйымдылығы бар Мэн Роудқа көшті , ал Хайд Роуд көп ұзамай бұзылды. Жерден жасалған бір құрылым 21-ші ғасырда әлі де қолданылуда, шатырдың бір бөлігі Галифакстағы The Shay стадионында пайдалану үшін сатылған.

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}</text>
      <sha1>kt66019cfughgire7igqnn953c4ebnl</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3061485</id>
      <parentid>3061484</parentid>
      <timestamp>2022-08-17T03:54:27Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Sagzhan</username>
        <id>29953</id>
      </contributor>
      <comment>/* Тарихы */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2250" xml:space="preserve">'''Хайд Роуд''' – Англияның Манчестер қаласының Вест Гортон ауданындағы футбол стадионы. Бұл 1887 жылы салынғаннан бастап 1923 жыл клуб Мэн Роудқа көшкенге дейін «Манчестер Сити» футбол клубының стадионы болды. Ол Ардуиктің шығыс шетінен басталып, шығысқа Хайдқа қарай созылатын жол Хайд Роудтың атымен аталды.
== Тарихы ==
Футбол алаңы ретінде пайдаланылғанға дейін бұл жер бос алаңқай болды, ал оның алғашқы күндерінде бұл жерде жайлылық болмады. Бірінші трибуна 1888 жылы салынды. Стадионда 1896 жылға дейін киім ауыстыратын орын болмады; ойыншылар жақын маңдағы  Hyde Road қонақүйінде киім ауыстыруға мәжбүр болды. 1904 жылы стадион 40 000 орындық стадионға айналып, келесі жылы Ньюкасл Юнайтед пен Уенсдей ойнаған Англия Кубогының жартылай финалын өткізді.

Трибуналар мен террассалар ретсіз орналасқандықтан орын жетпеді. Ал 1920 жылға қарай клуб тар алаңның деңгейін асып түсті. Баламалы орын іздеу туралы шешім 1920 жылы қарашада, негізгі трибуна өрттен қираған кезде тездетілді. Манчестер Сити 1923 жылы 80 000 сыйымдылығы бар Мэйн Роудқа көшті, ал Хайд Роуд көп ұзамай бұзылды. Жерден жасалған бір құрылым 21-ші ғасырда әлі де қолданылуда, шатырдың бір бөлігі Галифакстағы The Shay стадионында пайдалану үшін сатылған.

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}</text>
      <sha1>p3qah064agd9jpp07dcf5tkhn4w59pt</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3061486</id>
      <parentid>3061485</parentid>
      <timestamp>2022-08-17T03:55:56Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Sagzhan</username>
        <id>29953</id>
      </contributor>
      <comment>/* Тарихы */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2250" xml:space="preserve">'''Хайд Роуд''' – Англияның Манчестер қаласының Вест Гортон ауданындағы футбол стадионы. Бұл 1887 жылы салынғаннан бастап 1923 жыл клуб Мэн Роудқа көшкенге дейін «Манчестер Сити» футбол клубының стадионы болды. Ол Ардуиктің шығыс шетінен басталып, шығысқа Хайдқа қарай созылатын жол Хайд Роудтың атымен аталды.
== Тарихы ==
Футбол алаңы ретінде пайдаланылғанға дейін бұл жер бос алаңқай болды, ал оның алғашқы күндерінде бұл жерде жайлылық болмады. Бірінші трибуна 1888 жылы салынды. Стадионда 1896 жылға дейін киім ауыстыратын орын болмады; ойыншылар жақын маңдағы  Hyde Road қонақүйінде киім ауыстыруға мәжбүр болды. 1904 жылы стадион 40 000 орындық стадионға айналып, келесі жылы Ньюкасл Юнайтед пен Уенсдей ойнаған Англия Кубогының жартылай финалын өткізді.

Трибуналар мен террассалар ретсіз орналасқандықтан орын жетпеді. Ал 1920 жылға қарай клуб тар алаңның деңгейін асып түсті. Баламалы орын іздеу туралы шешім 1920 жылы қарашада, негізгі трибуна өрттен қираған кезде қабылданды. Манчестер Сити 1923 жылы 80 000 сыйымдылығы бар Мэйн Роудқа көшті, ал Хайд Роуд көп ұзамай бұзылды. Жерден жасалған бір құрылым 21-ші ғасырда әлі де қолданылуда, шатырдың бір бөлігі Галифакстағы The Shay стадионында пайдалану үшін сатылған.

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}</text>
      <sha1>h8l5ke32znmkehvtrthv5daov17l2mb</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3061487</id>
      <parentid>3061486</parentid>
      <timestamp>2022-08-17T03:58:04Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Sagzhan</username>
        <id>29953</id>
      </contributor>
      <comment>/* Тарихы */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2239" xml:space="preserve">'''Хайд Роуд''' – Англияның Манчестер қаласының Вест Гортон ауданындағы футбол стадионы. Бұл 1887 жылы салынғаннан бастап 1923 жыл клуб Мэн Роудқа көшкенге дейін «Манчестер Сити» футбол клубының стадионы болды. Ол Ардуиктің шығыс шетінен басталып, шығысқа Хайдқа қарай созылатын жол Хайд Роудтың атымен аталды.
== Тарихы ==
Футбол алаңы ретінде пайдаланылғанға дейін бұл жер бос алаңқай болды, ал оның алғашқы күндерінде бұл жерде жайлылық болмады. Бірінші трибуна 1888 жылы салынды. Стадионда 1896 жылға дейін киім ауыстыратын орын болмады; ойыншылар жақын маңдағы  Hyde Road қонақүйінде киім ауыстыруға мәжбүр болды. 1904 жылы стадион 40 000 орындық стадионға айналып, келесі жылы Ньюкасл Юнайтед пен Уенсдей ойнаған Англия Кубогының жартылай финалын өткізді.

Трибуналар мен террассалар ретсіз орналасқандықтан орын жетпеді. Ал 1920 жылға қарай клуб тар алаңның деңгейін асып түсті. Баламалы орын іздеу туралы шешім 1920 жылы қарашада, негізгі трибуна өрттен қираған кезде қабылданды. Манчестер Сити 1923 жылы 80 000 сыйымдылығы бар Мэйн Роудқа көшті, ал Хайд Роуд көп ұзамай бұзылды. Жерден жоғары құрылым 21-ші ғасырда әлі де қолданылуда, шатырдың бір бөлігі Галифакстағы The Shay стадионында пайдалану үшін сатылған.

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}</text>
      <sha1>lrkni174is9uymxkaghkh9tjhuhwdvr</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3061490</id>
      <parentid>3061487</parentid>
      <timestamp>2022-08-17T04:04:18Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Sagzhan</username>
        <id>29953</id>
      </contributor>
      <comment>/* Кіріспе бөлімін өңдеді */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2563" xml:space="preserve">{{cite web
 |url         = 
 |title       = 
 |author      = 
 |authorlink  = 
 |coauthors   = 
 |quote       = 
 |date        = 
 |format      = 
 |work        = 
 |publisher   = 
 |accessdate  = 2022-08-17
 |lang        = 
 |description = 
 |deadlink    = 
 |archiveurl  = Манчестер Сити
 |archivedate = 
}}
'''Хайд Роуд''' – Англияның Манчестер қаласының Вест Гортон ауданындағы футбол стадионы. Бұл 1887 жылы салынғаннан бастап 1923 жыл клуб Мэн Роудқа көшкенге дейін «Манчестер Сити» футбол клубының стадионы болды. Ол Ардуиктің шығыс шетінен басталып, шығысқа Хайдқа қарай созылатын жол Хайд Роудтың атымен аталды.

== Тарихы ==
Футбол алаңы ретінде пайдаланылғанға дейін бұл жер бос алаңқай болды, ал оның алғашқы күндерінде бұл жерде жайлылық болмады. Бірінші трибуна 1888 жылы салынды. Стадионда 1896 жылға дейін киім ауыстыратын орын болмады; ойыншылар жақын маңдағы  Hyde Road қонақүйінде киім ауыстыруға мәжбүр болды. 1904 жылы стадион 40 000 орындық стадионға айналып, келесі жылы Ньюкасл Юнайтед пен Уенсдей ойнаған Англия Кубогының жартылай финалын өткізді.

Трибуналар мен террассалар ретсіз орналасқандықтан орын жетпеді. Ал 1920 жылға қарай клуб тар алаңның деңгейін асып түсті. Баламалы орын іздеу туралы шешім 1920 жылы қарашада, негізгі трибуна өрттен қираған кезде қабылданды. Манчестер Сити 1923 жылы 80 000 сыйымдылығы бар Мэйн Роудқа көшті, ал Хайд Роуд көп ұзамай бұзылды. Жерден жоғары құрылым 21-ші ғасырда әлі де қолданылуда, шатырдың бір бөлігі Галифакстағы The Shay стадионында пайдалану үшін сатылған.

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}</text>
      <sha1>mz5eg5ek577nwcl76wpcizvmy5b613v</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3061491</id>
      <parentid>3061490</parentid>
      <timestamp>2022-08-17T04:06:14Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Sagzhan</username>
        <id>29953</id>
      </contributor>
      <comment>/* Кіріспе бөлімін өңдеді */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2240" xml:space="preserve">'''Хайд Роуд''' – Англияның Манчестер қаласының Вест Гортон ауданындағы футбол стадионы. Бұл 1887 жылы салынғаннан бастап 1923 жыл клуб Мэн Роудқа көшкенге дейін «Манчестер Сити» футбол клубының стадионы болды. Ол Ардуиктің шығыс шетінен басталып, шығысқа Хайдқа қарай созылатын жол Хайд Роудтың атымен аталды.

== Тарихы ==
Футбол алаңы ретінде пайдаланылғанға дейін бұл жер бос алаңқай болды, ал оның алғашқы күндерінде бұл жерде жайлылық болмады. Бірінші трибуна 1888 жылы салынды. Стадионда 1896 жылға дейін киім ауыстыратын орын болмады; ойыншылар жақын маңдағы  Hyde Road қонақүйінде киім ауыстыруға мәжбүр болды. 1904 жылы стадион 40 000 орындық стадионға айналып, келесі жылы Ньюкасл Юнайтед пен Уенсдей ойнаған Англия Кубогының жартылай финалын өткізді.

Трибуналар мен террассалар ретсіз орналасқандықтан орын жетпеді. Ал 1920 жылға қарай клуб тар алаңның деңгейін асып түсті. Баламалы орын іздеу туралы шешім 1920 жылы қарашада, негізгі трибуна өрттен қираған кезде қабылданды. Манчестер Сити 1923 жылы 80 000 сыйымдылығы бар Мэйн Роудқа көшті, ал Хайд Роуд көп ұзамай бұзылды. Жерден жоғары құрылым 21-ші ғасырда әлі де қолданылуда, шатырдың бір бөлігі Галифакстағы The Shay стадионында пайдалану үшін сатылған.

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}</text>
      <sha1>16b2c436v60fpl3tt3ysx0e1gj437jo</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3061492</id>
      <parentid>3061491</parentid>
      <timestamp>2022-08-17T04:08:45Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Sagzhan</username>
        <id>29953</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>«[[Санат:Англия|Англия]]» деген санатты қосты ([[УП:HOTCAT|HotCat]] құралының көмегімен)</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2269" xml:space="preserve">'''Хайд Роуд''' – Англияның Манчестер қаласының Вест Гортон ауданындағы футбол стадионы. Бұл 1887 жылы салынғаннан бастап 1923 жыл клуб Мэн Роудқа көшкенге дейін «Манчестер Сити» футбол клубының стадионы болды. Ол Ардуиктің шығыс шетінен басталып, шығысқа Хайдқа қарай созылатын жол Хайд Роудтың атымен аталды.

== Тарихы ==
Футбол алаңы ретінде пайдаланылғанға дейін бұл жер бос алаңқай болды, ал оның алғашқы күндерінде бұл жерде жайлылық болмады. Бірінші трибуна 1888 жылы салынды. Стадионда 1896 жылға дейін киім ауыстыратын орын болмады; ойыншылар жақын маңдағы  Hyde Road қонақүйінде киім ауыстыруға мәжбүр болды. 1904 жылы стадион 40 000 орындық стадионға айналып, келесі жылы Ньюкасл Юнайтед пен Уенсдей ойнаған Англия Кубогының жартылай финалын өткізді.

Трибуналар мен террассалар ретсіз орналасқандықтан орын жетпеді. Ал 1920 жылға қарай клуб тар алаңның деңгейін асып түсті. Баламалы орын іздеу туралы шешім 1920 жылы қарашада, негізгі трибуна өрттен қираған кезде қабылданды. Манчестер Сити 1923 жылы 80 000 сыйымдылығы бар Мэйн Роудқа көшті, ал Хайд Роуд көп ұзамай бұзылды. Жерден жоғары құрылым 21-ші ғасырда әлі де қолданылуда, шатырдың бір бөлігі Галифакстағы The Shay стадионында пайдалану үшін сатылған.

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}

[[Санат:Англия]]</text>
      <sha1>6kyj8qxkhg16ellzavvl1woraa02rb9</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Сәкен Нұрқабекұлы</title>
    <ns>0</ns>
    <id>686467</id>
    <revision>
      <id>3061497</id>
      <timestamp>2022-08-17T05:13:33Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Didar.Bayan21NS</username>
        <id>120910</id>
      </contributor>
      <comment>Жаңа бетте: {{Тексерілмеген мақала|date={{subst:#time:F Y}}}} &lt;!-- БҰЛ МӘТІНДІ ӨШІРМЕҢІЗ! БҰЛ ҚАТАРДАН КЕЙІН ЖАЗЫҢЫЗ!  --&gt;   '''Сәкен Нұрқабекұлы Көкенов''' – ([[Алматы]] облысы, [[Түрген]] ауылының тумасы)- филолог, аудармашы, журналист.[[File:Сәкен Нұрқабекұлы.jpg|thumb|Сәкен Нұрқабекұлы]] == Өмірбая...</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2553" xml:space="preserve">{{Тексерілмеген мақала|date=тамыз 2022}} &lt;!-- БҰЛ МӘТІНДІ ӨШІРМЕҢІЗ! БҰЛ ҚАТАРДАН КЕЙІН ЖАЗЫҢЫЗ!  --&gt;
 
'''Сәкен Нұрқабекұлы Көкенов''' – ([[Алматы]] облысы, [[Түрген]] ауылының тумасы)- филолог, аудармашы, журналист.[[File:Сәкен Нұрқабекұлы.jpg|thumb|Сәкен Нұрқабекұлы]]
== Өмірбаяны==
*[[Қазақ Ұлттық Университетінің]] филология факультетін тәмамдаған (2003-2007). 
* Осы факультет бойынша Аударма магистрі (2007-2009).
* Еңбек жолын 2006 жылы ҚР ІІМ қарасты «Сақшы» газетінен бастады. 
* 2007 жылы Қазақ Радиосы қабырғасында журналист болып, «Шетел баспасөзіне шолу», «Біз қаншамыз» және тағы басқа сараптамалық бағдарламаларды жүргізді. 
* 2008-2013 жж. арасында «Алаш айнасы» Республикалық қоғамдық-саяси газетінде саяси шолушы болды. Қоғамдық мәселелерге қатысты түрлі тақырыптарда мақалалар жариялады. 
* 2013 жылдан бастап «Қазақстан» ұлттық телеарнасы «Айтуға оңай», «Қарекет» бағдарламаларында қызмет етті.
* 2018 жылдан бастап Отбасы хрестоматиясы қоғамдық қорының жұмысына кірісті. Отбасы Хрестоматиясы сериясымен шыққан «Махаббаттың мәні», «Мың Сұрақ», «Экософия немесе киелі табиғат» кітаптарын жазуға және құрастыруға атсалысты. * * * * 
* В.Франклдың «Өмірден мән іздеген жан» кітабын қазақ тіліне аударды. 
* Отбасы хрестоматиясы сериясымен шыққан ондаған кітапқа редакторлық жасады.&lt;ref&gt;https://otbasy.com/s-ken-n-r-abek-ly&lt;/ref&gt;
== Сыртқы сілтемелер ==
#https://baribar.kz/139849/umyt-qalghan-qazyna-alash-qajratkerleri-audarghan-balalar-adebieti/?ysclid=l6x59685bh941911877
== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}</text>
      <sha1>c6q03tmeid9ws4og494fruxg1xip33u</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Қатысушы талқылауы:Wiki Janick</title>
    <ns>3</ns>
    <id>686468</id>
    <redirect title="Қатысушы талқылауы:Janick Wiki" />
    <revision>
      <id>3061499</id>
      <timestamp>2022-08-17T05:16:36Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>MdsShakil</username>
        <id>110227</id>
      </contributor>
      <comment>MdsShakil [[Қатысушы талқылауы:Wiki Janick]] бетін [[Қатысушы талқылауы:Janick Wiki]] бетіне жылжытты: Automatically moved page while renaming the user &quot;[[Special:CentralAuth/Wiki Janick|Wiki Janick]]&quot; to &quot;[[Special:CentralAuth/Janick Wiki|Janick Wiki]]&quot;</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="63" xml:space="preserve">#АЙДАУ [[Қатысушы талқылауы:Janick Wiki]]</text>
      <sha1>iglnvf5b7p3pg0y50cjt3xbnacjn3jq</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Қатысушы талқылауы:Бауыржан Аманов Бағланұлы</title>
    <ns>3</ns>
    <id>686469</id>
    <revision>
      <id>3061501</id>
      <timestamp>2022-08-17T06:33:24Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>New user message</username>
        <id>61167</id>
      </contributor>
      <comment>[[Template:Қош_келдіңіз|Қарсы алу хабарламасын]] жаңа қатысушы талқылау бетіне жазу.</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="386" xml:space="preserve">{{Template:Қош_келдіңіз|realName=|name=Бауыржан Аманов Бағланұлы}}

-- ''&lt;span style=&quot;text-shadow:0px 0px .3em LightSkyBlue;&quot;&gt;[[Қатысушы:Arystanbek |А&lt;font color=&quot;#DA500B&quot;&gt;rys&lt;/font&gt;тan&lt;font color=&quot;#10AD00&quot;&gt;bek&lt;/font&gt;]]&lt;/span&gt;'' ([[Қатысушы талқылауы:Arystanbek|талқылауы]]) 12:33, 2022 ж. тамыздың 17 (+06)</text>
      <sha1>i49dt35swx4dwtb07tu8egpjavdught</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Биурет ерітіндісі</title>
    <ns>0</ns>
    <id>686470</id>
    <revision>
      <id>3061505</id>
      <timestamp>2022-08-17T07:24:36Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>DariaUrinbasarova21nis</username>
        <id>117340</id>
      </contributor>
      <comment>Жаңа бетте: '''Биурет ерітіндісі''' - түрлі нысандардағы нәруыздарды анықтау үшін қолданылатын ерітінді. Оның құрамындағы  NaOH ерітіндісінің pH көрсеткіші жоғарылап, сілтілендіреді. Ал CuSO4 құрамындағы  [[мыс]] [[ион]]ы 2(Cu2+) сілтілі ортада екі [[аминқышқылы]]ның арасындағы байла...</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1251" xml:space="preserve">'''Биурет ерітіндісі''' - түрлі нысандардағы нәруыздарды анықтау үшін қолданылатын ерітінді. Оның құрамындағы  NaOH ерітіндісінің pH көрсеткіші жоғарылап, сілтілендіреді. Ал CuSO4 құрамындағы  [[мыс]] [[ион]]ы 2(Cu2+) сілтілі ортада екі [[аминқышқылы]]ның арасындағы байланысқа әсер етіп, [[көміртек]] [[атом]]дарымен қосылып кешен түзеді. Осы кешеннің пайда болуынан ерітіндінің түсі өзгереді. Аминқышқылдарының саны артқан сайын  олардың арасындағы байланыстың да саны артады, ал [[нәруыз]] көп болған сайын, [[ерітінді]] де соғұрлым қанық түске боялады. [[Санат:биология]] &lt;ref&gt;Назарбаев зияткерлік мектептерінің 9-сыныбына арналған оқулық\ Имашпаева Г.А, Зияхметова Н.М, Оспанкулова Э.Б 18 бет&lt;/ref&gt; {{айрық}}</text>
      <sha1>lnbucgwnbspjmsydqe82a03lok462nl</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Сутектің асқын тотығы</title>
    <ns>0</ns>
    <id>686471</id>
    <revision>
      <id>3061508</id>
      <timestamp>2022-08-17T07:45:09Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>DariaUrinbasarova21nis</username>
        <id>117340</id>
      </contributor>
      <comment>Жаңа бетте: '''Сутектің асқын тотығы''' - ағзаның тіршілік үдерісі барысында жасушада пайда болатын улы зат. [[Санат:биология]] {{айрық}} &lt;ref&gt; Биология. Назарбаев Зияткерлік мектептерінің 9-сыныбына арналған оқулық/ Имашпаева Г.А., Зияхметова Н.М., Оспанкулова Э.Б., Хонтай M.K. - Нұр...</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="502" xml:space="preserve">'''Сутектің асқын тотығы''' - ағзаның тіршілік үдерісі барысында жасушада пайда болатын улы зат.
[[Санат:биология]] {{айрық}} &lt;ref&gt; Биология. Назарбаев Зияткерлік мектептерінің 9-сыныбына арналған оқулық/ Имашпаева Г.А., Зияхметова Н.М., Оспанкулова Э.Б., Хонтай M.K. - Нұр-Сұлтан 32бет&lt;/ref&gt;</text>
      <sha1>lp2n0bq67le7qltpilo9gy8warnaow6</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Шашыраңқы склероз</title>
    <ns>0</ns>
    <id>686472</id>
    <revision>
      <id>3061513</id>
      <timestamp>2022-08-17T08:01:33Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>DariaUrinbasarova21nis</username>
        <id>117340</id>
      </contributor>
      <comment>Жаңа бетте: '''Шашыраңқы склероз ауруы''' 15-40 жастағы европоидты нәсілді адамдарда жиі байқалады. [[Ми]] мен [[жұлын]] [[нейрон]]дарының [[миелин]]ді қабықтары жойылады. Бастапқыда адамның көруі нашарлап, шаршау, аяқ-қолдың ұюы, қозғалыс дәлдігінің бұзылуы, бас айналу байқалады....</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1046" xml:space="preserve">'''Шашыраңқы склероз ауруы''' 15-40 жастағы европоидты нәсілді адамдарда жиі байқалады. [[Ми]] мен [[жұлын]] [[нейрон]]дарының [[миелин]]ді қабықтары жойылады. Бастапқыда адамның көруі нашарлап, шаршау, аяқ-қолдың ұюы, қозғалыс дәлдігінің бұзылуы, бас айналу байқалады. Ауру күшейгенде сөйлеу мен жұтыну қиындап, [[бұлшықет]]тердің күші жойылғаннан мүлдем қозғала алмай, дененің сезімталдығы жойылады. [[Санат:биология]] {{айрық}} &lt;ref&gt; Биология. Назарбаев Зияткерлік мектептерінің 9-сыныбына арналған оқулық/ Имашпаева Г.А., Зияхметова Н.М., Оспанкулова Э.Б., Хонтай M.K. - Нұр-Сұлтан 87бет&lt;/ref&gt;</text>
      <sha1>o8t2qdzbcz199kwf37mui5nwv0bwe37</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Остеокластар</title>
    <ns>0</ns>
    <id>686473</id>
    <revision>
      <id>3061516</id>
      <timestamp>2022-08-17T08:11:35Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>DariaUrinbasarova21nis</username>
        <id>117340</id>
      </contributor>
      <comment>Жаңа бетте: '''Остеокластар''' - сүйектің ең ірі жасушалары.[[Санат:биология]]  Қызметі: ескірген сүйектерді бұзу. Остеокластар қышқыл фосфатаза ферментін бөлу арқылы сүйектегі кальцийды шығарады. Остеокластардың көмегімен сүйектен қанға бөлінген минералдар ағзаның ішкі...</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="875" xml:space="preserve">'''Остеокластар''' - сүйектің ең ірі жасушалары.[[Санат:биология]]

Қызметі: ескірген сүйектерді бұзу. Остеокластар қышқыл фосфатаза ферментін бөлу арқылы сүйектегі кальцийды шығарады. Остеокластардың көмегімен сүйектен қанға бөлінген минералдар ағзаның ішкі ортасындағы кальций концентрациясын реттеуге қатысады. {{айрық}} &lt;ref&gt; Биология. Назарбаев Зияткерлік мектептерінің 9-сыныбына арналған оқулық/ Имашпаева Г.А., Зияхметова Н.М., Оспанкулова Э.Б., Хонтай M.K. - Нұр-Сұлтан 97бет&lt;/ref&gt;</text>
      <sha1>ttf1x520uvpf5wsikvg56oa491294tk</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Остеоциттер</title>
    <ns>0</ns>
    <id>686474</id>
    <revision>
      <id>3061521</id>
      <timestamp>2022-08-17T08:20:29Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>DariaUrinbasarova21nis</username>
        <id>117340</id>
      </contributor>
      <comment>Менің ойымша толықтырулар керек</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="664" xml:space="preserve">'''Остеоциттер''' - жетілген, бөлінуге қабілетсіз, сүйек ұлпасының негізгі жасушалары. Сүйектің қалыпты құрылымын сақтауға жауапты. Олар сүйек матрикстегі тұздардың алмасуын реттейді.[[Санат:биология]] {{айрық}} &lt;ref&gt; Биология. Назарбаев Зияткерлік мектептерінің 9-сыныбына арналған оқулық/ Имашпаева Г.А., Зияхметова Н.М., Оспанкулова Э.Б., Хонтай M.K. - Нұр-Сұлтан 97бет&lt;/ref&gt;</text>
      <sha1>8wcvcpniovktdsno3glod7iedtkrc2u</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Синовиалды буын</title>
    <ns>0</ns>
    <id>686475</id>
    <revision>
      <id>3061530</id>
      <timestamp>2022-08-17T08:46:25Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>DariaUrinbasarova21nis</username>
        <id>117340</id>
      </contributor>
      <comment>Жаңа бетте: '''Синовиалды буын''' ''синовия'' (синовиалды сұйықтық) сөзінен шыққан - буындардың қуысын толтыратын қалың серпімді қоспа. Қалыпты жағдайда мөлдір немесе сәл сарғыш түсті. Синовиалды сұйықтық буын қозғалысын арттырады. Буынды сыртынан қаптайтын сіңір, екі сүйе...</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2291" xml:space="preserve">'''Синовиалды буын''' ''синовия'' (синовиалды сұйықтық) сөзінен шыққан - буындардың қуысын толтыратын қалың серпімді қоспа. Қалыпты жағдайда мөлдір немесе сәл сарғыш түсті. Синовиалды сұйықтық буын қозғалысын арттырады. Буынды сыртынан қаптайтын сіңір, екі сүйекті біріктіріп, ажырауға жол жібермейді.
==Синовиалды буынның құрылысы==
{|class=&quot;wikitable&quot;
!Буын құрылымы
!Ерекшелігі
!Қызметі
|-
|Буын шеміршегі
|Буындағы екі сүйектің басын қаптаған ақ түсті иілгіш дәнекер ұлпасы
|Үйкелісті азайту, синовиалды сұйықтықтың құрамын реттеу
|-
|Талшықты капсула
|Коллаген талшықтарынан тұрады, иілгіштің қасиетке ие
|Буындағы қимылды жеңілдетеді және буынның шығып кетуінен қорғайды
|-
|Синовиалды мембрана
|Май және нәруыз талшықтарынан тұрады
|Синовиалды сұйықтық бөледі
|-
|Синовиалды сұйықтық
|Синовиалды капсуланың ішін толықтырып тұрады
|Буындағы үйкелісті азайтып, ылғандырады
|-
|Буын сыртындағы байлам
|Буындағы екі сүйектің басын жалғастырған сіңірлер шоғырынан тұрады
|Буындағы сүйектерді байланыстыру, буындағы қозғалыстың нақты бағытта жүзеге асырылуын қамтамасыз ету 
|-
{|class=&quot;wikitable&quot;
|}
[[Санат:биология]] &lt;ref&gt; Биология. Назарбаев Зияткерлік мектептерінің 9-сыныбына арналған оқулық/ Имашпаева Г.А., Зияхметова Н.М., Оспанкулова Э.Б., Хонтай M.K. - Нұр-Сұлтан 32бет&lt;/ref&gt;</text>
      <sha1>qkaazmscb5772eg0e4jh1trdfpg5xyh</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ооцит</title>
    <ns>0</ns>
    <id>686476</id>
    <revision>
      <id>3061533</id>
      <timestamp>2022-08-17T09:02:05Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>DariaUrinbasarova21nis</username>
        <id>117340</id>
      </contributor>
      <comment>Жаңа бетте: '''Ооцит''' немесе '''овоцит''' ( көне грекше: ᾠόν, жұмыртқа + κύτος - «жасуша»), - көбеюге қатысатын аналық гаметоцит немесе жыныс жасушасы. Ооцит аналық безде аналық гаметогенез кезінде түзіледі. Әйел жыныс жасушалары бастапқы ұрық жасушаларын (ПГК) жасайды, олар м...</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2144" xml:space="preserve">'''Ооцит''' немесе '''овоцит''' ( көне грекше: ᾠόν, жұмыртқа + κύτος - «жасуша»), - көбеюге қатысатын аналық гаметоцит немесе жыныс жасушасы. Ооцит аналық безде аналық гаметогенез кезінде түзіледі. Әйел жыныс жасушалары бастапқы ұрық жасушаларын (ПГК) жасайды, олар митоздан өтіп, оогония түзеді. Оогенез кезінде оогония біріншілік овоцитке айналады. Ооцит - криоконсервациялау үшін жинауға болатын генетикалық материалдың бір түрі.
==Қалыптастыру==
Ооциттің түзілуі оогенездің бөлігі болып табылатын ооцитогенез деп аталады  . Оогенез овуляцияның бір бөлігі ретінде ұрық кезеңінде біріншілік жұмыртқа жасушаларын да, одан кейінгі екіншілік ооциттерді де өндіруге әкеледі.
==Сипаттамалары==
'''Ядро'''

Оогенездің бастапқы кезеңінде аналық жасушаның ядросы ұрық көпіршігі деп аталады .

Адамның екінші реттік ооцитінің жалғыз қалыпты түрі 23-ші (жыныстық) хромосомаға 23,X (әйел), ал сперматозоидта 23,X (әйел) немесе 23,Y (еркек) болуы мүмкін.[[Санат:Эукариот жасушалары]] [[Санат:Эмбриология]] [[Санат:Жыныстық көбею]] [[Санат:Биология]] &lt;ref&gt; Биология. Назарбаев Зияткерлік мектептерінің 9-сыныбына арналған оқулық/ Имашпаева Г.А., Зияхметова Н.М., Оспанкулова Э.Б., Хонтай M.K. - Нұр-Сұлтан 146бет&lt;/ref&gt;</text>
      <sha1>f7rdgbayqzwwmdm46bmq6ab8jvldwlk</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Биореактор</title>
    <ns>0</ns>
    <id>686477</id>
    <revision>
      <id>3061539</id>
      <timestamp>2022-08-17T09:24:46Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>DariaUrinbasarova21nis</username>
        <id>117340</id>
      </contributor>
      <comment>Жаңа бетте: '''Биореактор''' - микроағзаларды қоректік ортада инкубациялап мол, таза өнім алуға негізделген прибор. Биотехнологиялық өнеркәсіпте дәрілік және ветеринарлық препараттар, вакциналар, тамақ өнімдері ( ферменттер, тағамдық қоспалар, глюкоза сироптары), соныме...</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3322" xml:space="preserve">'''Биореактор''' - микроағзаларды қоректік ортада инкубациялап мол, таза өнім алуға негізделген прибор. Биотехнологиялық өнеркәсіпте дәрілік және ветеринарлық препараттар, вакциналар, тамақ өнімдері ( ферменттер, тағамдық қоспалар, глюкоза сироптары), сонымен қатар крахмалдың биоконверсиясында және полисахаридтер мен май ыдыратушылар өндірісінде қолданылады. Механикалық, аэролифттік және газ-құйынды биореакторлар, сонымен қатар аэробты (ауаны немесе газ қоспаларын оттегімен қамтамасыз ететін), анаэробты (оттегісіз) және аралас - аэробты-анаэробты бар. Соңғы жағдайда аэробты да, анаэробты да культуралар біріктірілген биореакторда бір мезгілде өсіріледі. Бұл әдетте биогаз өндіру үшін қолданылады, мұнда аэробты процестің жылуы анаэробты дақылды қыздыру үшін пайдаланылады.
==Биореактордың жұмыс істеу принципі==
Кез келген биореактордың мақсаты - онда өсірілетін жасушалар мен микроорганизмдердің тіршілік әрекеті үшін оңтайлы жағдай жасау, атап айтқанда, тыныс алуды қамтамасыз ету, тамақпен қамтамасыз ету және биореактор құрамындағы газ және сұйық компоненттерді біркелкі араластыру арқылы метаболиттерді жою. Бұл жағдайда жасушалардың термиялық немесе механикалық кернеуге ұшырауы қажет емес.

Механикалық биореакторда араластыру механикалық араластырғыш арқылы жүзеге асырылады, бұл бір жағынан жеткіліксіз біркелкі араластыруға, ал екінші жағынан микроорганизмдердің өлуіне әкеледі.

Аэрлифттік биореакторда араластыру газ фазасын сұйықтық арқылы үрлеу арқылы жүзеге асырылады ( көпіршікті араластыру ), бұл әрқашан жеткілікті қарқынды араластыруды қамтамасыз етпейді және жағымсыз көбіктенуге әкеледі.
[[Санат:Биотехнология]] &lt;ref&gt; Биология. Назарбаев Зияткерлік мектептерінің 9-сыныбына арналған оқулық/ Имашпаева Г.А., Зияхметова Н.М., Оспанкулова Э.Б., Хонтай M.K. - Нұр-Сұлтан 251бет&lt;/ref&gt;</text>
      <sha1>oqgsiceguju0ybbixdz0e22kuhruq0t</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Бенедикт ерітіндісі</title>
    <ns>0</ns>
    <id>686478</id>
    <revision>
      <id>3061540</id>
      <timestamp>2022-08-17T09:32:45Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>DariaUrinbasarova21nis</username>
        <id>117340</id>
      </contributor>
      <comment>Жаңа бетте: '''Бенедикт ерітіндісі''' - жай көмірсуларды анықтауда қолданылатын сапалық реакция. [[Санат:Биология]] &lt;ref&gt; Биология. Назарбаев Зияткерлік мектептерінің 9-сыныбына арналған оқулық/ Имашпаева Г.А., Зияхметова Н.М., Оспанкулова Э.Б., Хонтай M.K. - Нұр-Сұлтан 265бет сөзді...</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="517" xml:space="preserve">'''Бенедикт ерітіндісі''' - жай көмірсуларды анықтауда қолданылатын сапалық реакция. [[Санат:Биология]] &lt;ref&gt; Биология. Назарбаев Зияткерлік мектептерінің 9-сыныбына арналған оқулық/ Имашпаева Г.А., Зияхметова Н.М., Оспанкулова Э.Б., Хонтай M.K. - Нұр-Сұлтан 265бет сөздіктен алынған&lt;/ref&gt; {{айрық}}</text>
      <sha1>6w5e918soqm79e5ous615s6kmma4jg1</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Қатысушы талқылауы:Alena Thea Gabayan</title>
    <ns>3</ns>
    <id>686479</id>
    <revision>
      <id>3061541</id>
      <timestamp>2022-08-17T09:38:59Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>New user message</username>
        <id>61167</id>
      </contributor>
      <comment>[[Template:Қош_келдіңіз|Қарсы алу хабарламасын]] жаңа қатысушы талқылау бетіне жазу.</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="215" xml:space="preserve">{{Template:Қош_келдіңіз|realName=|name=Alena Thea Gabayan}}

-- [[Қатысушы:Kaiyr|Kaiyr]] ([[Қатысушы талқылауы:Kaiyr|талқылауы]] 15:38, 2022 ж. тамыздың 17 (+06)</text>
      <sha1>4o4mg2dma6lzuhtqo2u46mtc2zp7hsr</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Толымсыз доминанттылық</title>
    <ns>0</ns>
    <id>686480</id>
    <revision>
      <id>3061542</id>
      <timestamp>2022-08-17T09:40:54Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>DariaUrinbasarova21nis</username>
        <id>117340</id>
      </contributor>
      <comment>Жаңа бетте: '''Толымсыз доминанттылық''' - аллельдер толық доминантты болмаған жағдайда гетерезиготалы ағзалар аралық белгіні көрсетеді. Мысалы, қызыл гүл мен ақ гүлдің будандастыру нәтижесінде қызғылт гүлдің пайда болуы. [[Санат:Биология]] {{айрық}} &lt;ref&gt; Биология. Назарбаев...</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="749" xml:space="preserve">'''Толымсыз доминанттылық''' - аллельдер толық доминантты болмаған жағдайда гетерезиготалы ағзалар аралық белгіні көрсетеді. Мысалы, қызыл гүл мен ақ гүлдің будандастыру нәтижесінде қызғылт гүлдің пайда болуы. [[Санат:Биология]] {{айрық}} &lt;ref&gt; Биология. Назарбаев Зияткерлік мектептерінің 9-сыныбына арналған оқулық/ Имашпаева Г.А., Зияхметова Н.М., Оспанкулова Э.Б., Хонтай M.K. - Нұр-Сұлтан 269бет сөздіктен алынған&lt;/ref&gt;</text>
      <sha1>c5fks5a1tgxwyv08a5q2xifczccv060</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Цинга</title>
    <ns>0</ns>
    <id>686481</id>
    <revision>
      <id>3061543</id>
      <timestamp>2022-08-17T09:45:43Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>DariaUrinbasarova21nis</username>
        <id>117340</id>
      </contributor>
      <comment>Жаңа бетте: '''Цинга''' - [[С дәрумені]]нің жетіспеуінен қантамырлар қабырғаларының әлсіреуі, [[қызылиек]]тің қабынуы, [[тіс]]тің босауы сияқты белгілерімен жүзеге асатын ауру түрі. [[Санат:дәрумендер]] [[Санат:Биология]] [[Санат:Аурулар]] {{айрық}} &lt;ref&gt; Биология. Назарбаев Зияткерлі...</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="720" xml:space="preserve">'''Цинга''' - [[С дәрумені]]нің жетіспеуінен қантамырлар қабырғаларының әлсіреуі, [[қызылиек]]тің қабынуы, [[тіс]]тің босауы сияқты белгілерімен жүзеге асатын ауру түрі. [[Санат:дәрумендер]] [[Санат:Биология]] [[Санат:Аурулар]] {{айрық}} &lt;ref&gt; Биология. Назарбаев Зияткерлік мектептерінің 9-сыныбына арналған оқулық/ Имашпаева Г.А., Зияхметова Н.М., Оспанкулова Э.Б., Хонтай M.K. - Нұр-Сұлтан сөздіктен алынған&lt;/ref&gt;</text>
      <sha1>g8pna0xay6lp0effhjh17yaaxibumtj</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Метил</title>
    <ns>0</ns>
    <id>686482</id>
    <revision>
      <id>3061545</id>
      <timestamp>2022-08-17T09:49:51Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Arruah</username>
        <id>35</id>
      </contributor>
      <comment>«[[:ru:Special:Redirect/revision/124053530|Метил]]» бетінен аударылып түзілді</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4998" xml:space="preserve">
[[Сурет:Methyl.png|link=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/6/6b/Methyl.png|нобай| Метил]]
'''Метил''' - [[Метан|метанның]] бір валентті радикалы. Бөлшекті - CH&lt;sub&gt;3&lt;/sub&gt; бос радикалын (сыртқы орбитальда жұпталмаған электроны бар бөлшек) және атомдар тобын - '''метил тобын''' -CH&lt;sub&gt;3&lt;/sub&gt; (сондай-ақ -Me деп те аталады), оның бөлігі болып табылатын бөлу қажет химиялық қосылыс.

== Метил радикалы ==
Өмір сүру уақыты - 0,0084 секунд (сутегі ағынында және 1-2 мм рт.ст. сирек кезде. Өнер. ) &lt;ref&gt;{{Cite web|url=http://www.pereplet.ru/obrazovanie/stsoros/996.html|title=Берберова Н. Т. Из жизни свободных радикалов, ХИМИЯ 2000|accessdate=2009-02-01|archivedate=2006-04-23|archiveurl=https://web.archive.org/web/20060423214650/http://www.pereplet.ru/obrazovanie/stsoros/996.html|deadlink=no}}&lt;/ref&gt;, бірақ оны катализаторлар немесе ингибиторлар арқылы азайтуға немесе ұзартуға болады.

Химиялық тұрғыдан өте белсенді, [[этан]] түзу үшін оңай димерленеді

: CH &lt;sub&gt;3&lt;/sub&gt; + CH &lt;sub&gt;3&lt;/sub&gt; → CH &lt;sub&gt;3&lt;/sub&gt; -CH &lt;sub&gt;3&lt;/sub&gt;

Кейбір реакцияларда бос күйінде түзіледі:

* тетраметил қорғасынының ыдырауы кезінде

: Pb(CH &lt;sub&gt;3&lt;/sub&gt; ) &lt;sub&gt;4&lt;/sub&gt; →(t) Pb + 4CH &lt;sub&gt;3&lt;/sub&gt;

* кейбір [[Азоқосылыстар|азоқосылыстардың]] ыдырауы кезінде (құрамында -N=N- тобы бар)
* [[Ацетаттар|ацетаттардың]] сулы ерітінділерінің электролизі ([[Анод|анодта]])

: CH &lt;sub&gt;3&lt;/sub&gt; COO &lt;sup&gt;-&lt;/sup&gt; - e &lt;sup&gt;-&lt;/sup&gt; → CH &lt;sub&gt;3&lt;/sub&gt; COO·
: CH &lt;sub&gt;3&lt;/sub&gt; COO → CH &lt;sub&gt;3&lt;/sub&gt; + CO &lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt; ↑

* хлорлау &lt;ref&gt;[http://www.chemistry.ssu.samara.ru/chem2/flash/clor0.swf Хлорирование метана]{{Недоступная ссылка|date=Июль 2018|bot=InternetArchiveBot}}&lt;/ref&gt;, нитрлеу, метан тотығу реакциясында

: Cl &lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt; (hν немесе) → 2Cl
: Cl + CH &lt;sub&gt;4&lt;/sub&gt; → HCl + CH &lt;sub&gt;3&lt;/sub&gt;

Химия өнеркәсібінде метанол, формальдегид синтезінде қолданылады, кейбір препараттарды, уларды (формальдегид), полимерлі маталарды (дегидрлеу, полиметилен) өндіру үшін қолданылады.

== Метил тобы ==
Ол көптеген органикалық қосылыстардың алмастырғышы болып табылады. Сондай-ақ [[Көмірсутек|көмірсутектердегі]] терминалдық алмастырғыш . Метил тобын енгізуді жүзеге асыруға болады:

* сәйкес SN &lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt; алмастыру реакциясы йодометан, диметилсульфат, метилтозилат пайдалана отырып.

: Et &lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt; NH + MeI → Et &lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt; NMe*HI

* электрофильді топтармен (С-Hal, С=O, -CN) қосылыстардың металлорганикалық қосылыстармен (MeMgCl, Zn(CH &lt;sub&gt;3&lt;/sub&gt; ) &lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt; ) реакциясында

: Me &lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt; CO + MeMgCl → Me &lt;sub&gt;3&lt;/sub&gt; CO-MgCl

* радикалды механизммен, атап айтқанда, диазометанмен реакция арқылы

: RCOOH + CH &lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt; N &lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt; → RCOOCH &lt;sub&gt;3&lt;/sub&gt; + N &lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt;

* биохимиялық процестерде метилтрансферазалар арқылы S-аденозилметиониннен &lt;ref&gt;{{Cite web|url=http://www.newchemistry.ru/glossary/glossary.php?gloss_id=29|title=S-АДЕНОЗИЛМЕТИОНИН&lt;!-- Заголовок добавлен ботом --&gt;|accessdate=2009-02-01|archivedate=2010-01-03|archiveurl=https://web.archive.org/web/20100103151803/http://www.newchemistry.ru/glossary/glossary.php?gloss_id=29|deadlink=no}}&lt;/ref&gt; субстратқа өту арқылы жүзеге асады.

Қосылысқа метил тобын енгізу заттың липофильділігін арттырады.

Метил тобының белсенділігі ол қосылған атомдар тобымен анықталады. Алкандарда ол өте белсенді емес.

== Дереккөздер ==
&lt;references group=&quot;&quot; responsive=&quot;1&quot;&gt;&lt;/references&gt;
'''Қатысты мақалалар'''
* [[Метилдеу|Метилдену]]
* Дистаннан</text>
      <sha1>b5u28274uurdeckp17u3gvx8oh5flm7</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Қатысушы талқылауы:Gilev</title>
    <ns>3</ns>
    <id>686483</id>
    <revision>
      <id>3061551</id>
      <timestamp>2022-08-17T10:01:05Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>New user message</username>
        <id>61167</id>
      </contributor>
      <comment>[[Template:Қош_келдіңіз|Қарсы алу хабарламасын]] жаңа қатысушы талқылау бетіне жазу.</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="288" xml:space="preserve">{{Template:Қош_келдіңіз|realName=|name=Gilev}}

-- [[Қатысушы:Нұрлан Рахымжанов|Нұрлан Рахымжанов]] ([[Қатысушы талқылауы:Нұрлан Рахымжанов|талқылауы]])  16:01, 2022 ж. тамыздың 17 (+06)</text>
      <sha1>q839l8h196iwooq3dh2bdth9t7za8ym</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Қатысушы талқылауы:Nitinojhaishere</title>
    <ns>3</ns>
    <id>686484</id>
    <revision>
      <id>3061552</id>
      <timestamp>2022-08-17T10:38:08Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>New user message</username>
        <id>61167</id>
      </contributor>
      <comment>[[Template:Қош_келдіңіз|Қарсы алу хабарламасын]] жаңа қатысушы талқылау бетіне жазу.</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="234" xml:space="preserve">{{Template:Қош_келдіңіз|realName=|name=Nitinojhaishere}}

-- [[Қатысушы:Салиха|Салиха]] ([[Қатысушы талқылауы:Салиха|талқылауы]]) 16:38, 2022 ж. тамыздың 17 (+06)</text>
      <sha1>c7cccfnmeaz87xo8aik9vbff2pgluo0</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Пульмонолог</title>
    <ns>0</ns>
    <id>686485</id>
    <revision>
      <id>3061554</id>
      <timestamp>2022-08-17T10:41:33Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>DariaUrinbasarova21nis</username>
        <id>117340</id>
      </contributor>
      <comment>Жаңа бетте: '''Пульмонолог''' - тыныс алу жолдары мен өкпенің диогностикасымен, емдеу және аурулардың алдын алу жолдарымен айналысатын дәрігер.  ==Пульмонолог емдейтін аурулардың түрлері== *Өкпе қабынуы ([[пневномия]]) - өкпе ұлпаларының қабынуы *[[Туберкулез]] - [[Кох таяқшасы]]...</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1462" xml:space="preserve">'''Пульмонолог''' - тыныс алу жолдары мен өкпенің диогностикасымен, емдеу және аурулардың алдын алу жолдарымен айналысатын дәрігер. 
==Пульмонолог емдейтін аурулардың түрлері==
*Өкпе қабынуы ([[пневномия]]) - өкпе ұлпаларының қабынуы
*[[Туберкулез]] - [[Кох таяқшасы]] тудыратын ауру
*Бронх қабынуы - бронхылардың шырышты қабықшасының қабынуы
*Тыныс демікпесі - бронхылардың тарылуынан туындайтын созылмалы ауру
*[[Плеврит]] - өкпеқап жапырақшаларының қабынып зақымдануы
*Тыныс алу жүйесіне химиялық заттардың түсуінен туындайтын аурулар
*[[Өкпе эмфиземасы]] - өкпе альвеолалары қабырғаларының бұзылуы
[[Санат:Аурулар]] [[Санат:Биология]] [[Санат:Медицина]] &lt;ref&gt; Биология. Назарбаев Зияткерлік мектептерінің 8-сыныбына арналған оқулық/ Имашпаева Г.А., Зияхметова Н.М., Оспанкулова Э.Б., Хонтай M.K. - Нұр-Сұлтан 80бет&lt;/ref&gt;</text>
      <sha1>oo76me9dfq6egb6r05nd7007g9f8r7z</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Селекционер</title>
    <ns>0</ns>
    <id>686486</id>
    <revision>
      <id>3061560</id>
      <timestamp>2022-08-17T10:53:36Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>DariaUrinbasarova21nis</username>
        <id>117340</id>
      </contributor>
      <comment>Жаңа бетте: '''Селекционер''' сөзі латынша &quot;selectio&quot; - таңдау сөзінен шыққан. Селекция тарихы мыңдаған жылдарға есептеледі жіне өсімдіктер мен жануарларды қолға үйрету сәтінен бастау алады. Ежелгі ата-бабаларымыз өсімдіктер мен жануарлардың үздік үлгілерін таңдау арқылы се...</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1298" xml:space="preserve">'''Селекционер''' сөзі латынша &quot;selectio&quot; - таңдау сөзінен шыққан. Селекция тарихы мыңдаған жылдарға есептеледі жіне өсімдіктер мен жануарларды қолға үйрету сәтінен бастау алады. Ежелгі ата-бабаларымыз өсімдіктер мен жануарлардың үздік үлгілерін таңдау арқылы селекцияның ең қарапайым әдісін қолданған. Адамзат дамыған сайын, селекция ғылымы негізге қойылды, өсімдіктер мен жануарлардың жаңа іріктемелерін шығаруға өздерін арнаған ғалымдар ғылыми әлемге селекционер ретінде танылды. [[Санат:Биология]] [[Санат:Химия]][[Санат:Генетика]] [[Санат:Ғылым]] &lt;ref&gt; Биология. Назарбаев Зияткерлік мектептерінің 8-сыныбына арналған оқулық/ Имашпаева Г.А., Зияхметова Н.М., Оспанкулова Э.Б., Хонтай M.K. - Нұр-Сұлтан 124бет&lt;/ref&gt; {{айрық}}</text>
      <sha1>8b1zi5o5m3psedub7gehrhrhs20rocc</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Қатысушы талқылауы:Uvuvwevwevwobae Onyetenvewve Ugwemubwem Ocac</title>
    <ns>3</ns>
    <id>686487</id>
    <revision>
      <id>3061561</id>
      <timestamp>2022-08-17T11:29:26Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>New user message</username>
        <id>61167</id>
      </contributor>
      <comment>[[Template:Қош_келдіңіз|Қарсы алу хабарламасын]] жаңа қатысушы талқылау бетіне жазу.</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="382" xml:space="preserve">{{Template:Қош_келдіңіз|realName=|name=Uvuvwevwevwobae Onyetenvewve Ugwemubwem Ocac}}

-- ''&lt;span style=&quot;text-shadow:0px 0px .3em LightSkyBlue;&quot;&gt;[[Қатысушы:Arystanbek |А&lt;font color=&quot;#DA500B&quot;&gt;rys&lt;/font&gt;тan&lt;font color=&quot;#10AD00&quot;&gt;bek&lt;/font&gt;]]&lt;/span&gt;'' ([[Қатысушы талқылауы:Arystanbek|талқылауы]]) 17:29, 2022 ж. тамыздың 17 (+06)</text>
      <sha1>5qlb6c7pfyux2z6kkjg0jxrvsfdamhe</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Қатысушы талқылауы:Wikihellyahoo</title>
    <ns>3</ns>
    <id>686488</id>
    <revision>
      <id>3061563</id>
      <timestamp>2022-08-17T11:43:43Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>New user message</username>
        <id>61167</id>
      </contributor>
      <comment>[[Template:Қош_келдіңіз|Қарсы алу хабарламасын]] жаңа қатысушы талқылау бетіне жазу.</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="238" xml:space="preserve">{{Template:Қош_келдіңіз|realName=|name=Wikihellyahoo}}

-- [[Қатысушы:Мағыпар|Мағыпар]] ([[Қатысушы талқылауы:Мағыпар|талқылауы]]) 17:43, 2022 ж. тамыздың 17 (+06)</text>
      <sha1>pz63b8cb3pwdh7as86t5cfgo7yt95y0</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Қатысушы талқылауы:Nector Bodhi</title>
    <ns>3</ns>
    <id>686489</id>
    <revision>
      <id>3061565</id>
      <timestamp>2022-08-17T11:50:59Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>New user message</username>
        <id>61167</id>
      </contributor>
      <comment>[[Template:Қош_келдіңіз|Қарсы алу хабарламасын]] жаңа қатысушы талқылау бетіне жазу.</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="442" xml:space="preserve">{{Template:Қош_келдіңіз|realName=|name=Nector Bodhi}}

-- &lt;font color=&quot;#009900&quot;&gt;[[Қатысушы:Мұхамеджан Амангелді|&lt;span style=&quot;font-family:Georgia;&quot;&gt;&lt;i&gt;Мұхамеджан А.А.&lt;/i&gt;&lt;/span&gt;]]&lt;/font&gt; [[Қатысушы талқылауы:Мұхамеджан Амангелді|&lt;span style=&quot;font-size:90%&quot;&gt;&lt;font color=&quot;#0000FF&quot;&gt;(талқылауы)&lt;/font&gt;&lt;/span&gt;]] 17:50, 2022 ж. тамыздың 17 (+06)</text>
      <sha1>aznb9vtx6elfu393cxvajn1hed6hssh</sha1>
    </revision>
  </page>
</mediawiki>